ISET MORINA (Editor - Urednik)

ˇ ` - VISAR MORINA
ARDRIT GASHI - AVNI PUKA - ISET MORINA - NEBOJŠA BORICIC

FJALOR JURIDIK
E drejta private - E drejta publike - E drejta penale
Pravni recnik
ˇ u privatnom, javnom i krivicnom
ˇ pravu
Legal dictionary in private, public and criminal law
Rechtswörterbuch im Zivil -, Öffentlichen - und Strafrecht
 FJALOR JURIDIK
E DREJTA PRIVATE
E DREJTA PUBLIKE
E DREJTA PENALE
Iset Morina
(Editor - Urednik)

Ardrit Gashi • Avni Puka • Iset Morina • Nebojša Boričić • Visar Morina

Pravni rečnik u privatnom, javnom i krivičnom pravu

Legal dictionary in private, public and criminal law

Rechtswörterbuch im Zivil-, Öffentlichen- und Strafrecht

Prishtinë - Priština
2019
Editor:
Iset Morina

Autorët:
Ardrit Gashi • Avni Puka • Iset Morina • Nebojša Boričić • Visar Morina

Kontribuesit:
Suada Korenica • Julia Nadine Bollinger • Donika Mehmeti - në emër të Bashkëpunimit
Ndërkombëtar Gjerman

I publikuar nga
Akademia e Drejtësisë së Kosovës

© 2019 Ardrit Gashi • Avni Puka • Iset Morina • Nebojša Boričić • Visar Morina
dhe Akademia e Drejtësisë së Kosovës

Të gjitha të drejtat rezervohen. Akademia e Drejtësisë së Kosovës dhe Agjencioni

Gjerman për Bashkëpunim Ndërkombëtar “Deutsche Gesellschaft für Internationale
Zusammenarbeit (GIZ) GmbH” nuk pranojnë kurrfarë përgjegjësie për përmbajtjen e
pasqyruar dhe nuk janë përgjegjës për aktualitetet, korrektësinë, tërësinë apo cilësinë e
informacioneve të paraqitura. Prandaj do të refuzohen të gjitha pretendimet rreth dëmit
të shkaktuar nga shfrytëzimi i informatave të dhëna, përfshirë edhe informatat të cilat
janë të pakompletuara apo të pasakta.
Versioni origjinal i këtij publikimi është në gjuhën shqipe, andaj Akademia e Drejtësisë
së Kosovës dhe GIZ nuk pranojnë kurrfarë përgjegjësie për përkthimin e bërë në
gjuhën serbe, angleze dhe gjermane.

Informacion

Të drejtat e autorit për materialet e krijuara nga autorët dhe Akademia e Drejtësisë së
Kosovës janë të rezervuara. Nuk lejohet kopjimi / shumëzimi i materialit apo
shfrytëzimi i objekteve, siç janë imazhet etj. në publikimet e tjera pa pëlqimin
shprehimor nga Akademia e Drejtësisë së Kosovës dhe autorët.

Nëse ndonjë pjesë apo shprehje individuale në tekst nuk është e ligjshme apo korrekte,
përmbajtja apo vlefshmëria e pjesëve të tjera mbetet e paprekur nga ky fakt.

Shtypur në Prishtinë

Hartimi dhe botimi i kësaj Përmbledhje është mundësuar nga Ministria Federale
Gjermane për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (BMZ) përmes Agjencionit
Gjerman për Bashkëpunim Ndërkombëtar “Deutsche Gesellschaft für Internationale
Zusammenarbeit (GIZ) GmbH”, Projekti për Reformë Ligjore dhe Administrative në
Kosovë dhe Akademia e Drejtësisë së Kosovës.

II
Urednik:
Iset Morina

Autori:
Ardrit Gashi • Avni Puka • Iset Morina • Nebojša Boričić • Visar Morina

Saradnici:
Suada Korenica • Julia Nadine Bollinger • Donika Mehmeti - u ime nemačke
međunarodne saradnje

Prevedeno od:
AB and Associates

Izdala
Kosovska akademija pravde

© 2019 Ardrit Gashi • Avni Puka • Iset Morina • Nebojša Boričić • Visar Morina
i Kosovska akademija pravde

Sva prava zadržana. Kosovska akademija pravde i Nemačka agencija za

međunarodnu saranju “Deutsche Gesellschaft fur Internationale Zusammenarbeit (GIZ)
GmbH” ne prihvataju nikakvu odgovornost za prikazani sadržaj koji i nisu odgovorni
za aktuelnost, ispravnost, potpunost ili kvalitet pruženih informacija. Prema tome, sve
tvrdnje o šteti prouzrokovanoj upotrebom dostavljenih informacija, uključujući
nepotpune ili netačne informacije, biće odbijene.
Originalna verzija ove publikacije je na albanskom jeziku, tako da Kosovska akademija
pravde i GIZ ne prihvataju odgovornost za prevod na srpski, engleski i nemački jezik.

Informacije

Autorska prava za materijale koje su kreirali autori i Kosovska akademija pravde su

rezervisana. Nije dozvoljeno kopiranje / umnožavanje materijala ili upotreba objekata
kao što su slike itd. u drugim publikacijama bez izričitog pristanka Kosovske
akademije pravde i autora.

Ako bilo koji deo ili pojedinačni izraz u tekstu nije legitiman ili ispravan, sadržaj ili
valjanost drugih delova ostaje nepromenjliv ovom činjenicom.

Štampano u Prištini

Izrada i objavljivanje ovog vokabulara omogućen je od Nemačkog federalnog

ministarstva za ekonomski razvoj i saradnju (BMZ), preko Nemačke agencije za
međunarodnu saradnju i razvoj “Deutsche Gesellschaft fur Internationale
Zusammenarbeit (GIZ) GmbH”, Projekt pravne i administrativne reforme na Kosovu i
Kosovske akademije pravde.

III
Editor:
Iset Morina

Authors:
Ardrit Gashi • Avni Puka • Iset Morina • Nebojša Boričić • Visar Morina

Contributors:
Suada Korenica • Julia Nadine Bollinger • Donika Mehmeti - on behalf of the German
Development Cooperation

Translated by:
AB and Associates

Published by
Kosovo Justice Academy

© 2019 Ardrit Gashi • Avni Puka • Iset Morina • Nebojša Boričić • Visar Morina
and the Kosovo Academy of Justice

All rights reserved. The Kosovo Academy of Justice and the German Agency for
International Cooperation “Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit
(GIZ) GmbH” are not responsible for the content and are not responsible for the actual-
ity, correctness, completeness or quality of the information provided. Therefore, all
claims about the damage caused by the use of the information provided, including in-
complete or inaccurate information, will be rejected.
The original version of this publication is in Albanian, so the Kosovo Academy of
Justice and GIZ are not responsible for the translation into Serbian, English and
German.

Information

Copyright for materials created by the authors and the Kosovo Academy of Justice are
reserved. It is not allowed to copy / multiply material or using objects such as images
etc. in other publications without the expressed consent of the Kosovo Academy of
Justice and the authors.

If any part or individual expression in the text is not legitimate or correct, the content
or validity of other parts remains unaffected by this fact.

Printed in Pristina

The drafting and publication of this Summary was made possible by the German
Federal Ministry for Economic Cooperation and Development (BMZ) through the
German Agency for International Cooperation “Deutsche Gesellschaft für
Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH”, the Legal and Administrative Reform
Project in Kosovo, on behalf of the and the Kosovo Academy of Justice.
IV
Herausgeber:
Iset Morina

Autoren:
Ardrit Gashi • Avni Puka • Iset Morina • Nebojša Boričić • Visar Morina

Mitwirkende:
Suada Korenica • Julia Nadine Bollinger • Donika Mehmeti – im Auftrag der
deutschen Entwizklungszusammenarbeit

Übersetzt von:
Dren Ajeti

Veröffentlicht von
Kosovo-Justizakademie

© 2019 Ardrit Gashi • Avni Puka • Iset Morina • Nebojša Boričić • Visar Morina
und die Kosovo-Akademie der Justiz

Alle Rechte vorbehalten. Die Kosovo-Akademie für Justiz und die Deutsche Gesellschaft
für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH übernehmen keine Verantwortung für den
Inhalt und keine Verantwortung für die Aktualität, Richtigkeit, Vollständigkeit oder
Qualität der bereitgestellten Informationen. Daher werden alle Ansprüche auf Schäden, die
durch die Verwendung der bereitgestellten Informationen verursacht wurden, einschließlich
unvollständiger oder fehlerhafter Informationen, abgelehnt.
Die ursprüngliche Version dieser Veröffentlichung ist in Albanisch, daher sind die
Kosovo-Akademie für Justiz und die Deutsche Gesellschaft für Internationale
Zusammenarbeit (GIZ) GmbH nicht für die Übersetzung in Serbisch, Englisch und
Deutsch verantwortlich.

Informationen

Das Copyright für veröffentlichte, von den Autoren und der Kosovo Academy of
Justice erstellte Materialien bleibt vorbehalten. Es ist nicht gestattet, Material zu
kopieren / zu multiplizieren oder Objekte wie Bilder usw. zu verwenden. in anderen
Publikationen ohne ausdrückliche Zustimmung der Kosovo-Akademie für Justiz und
der Autoren.

Wenn ein Teil oder ein einzelner Ausdruck im Text nicht legitim oder korrekt ist,
bleibt der Inhalt oder die Gültigkeit anderer Teile davon unberührt.

Gedruckt in Pristina

Das Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung (BMZ)

und die Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH Projekt
Reform im Justiz und Verwaltung, und Kosovo-Akademie der Justiz.
V
VI
 Iset Morina
(Editor - Urednik)

E DREJTA PRIVATE
Prof. Dr. iur. Iset Morina LL. M. & M. A. Ardrit Gashi Phd cand.

E DREJTA PUBLIKE
Prof. Dr. Visar Morina

E DREJTA PENALE
Prof. Dr. Avni Puka

Me përkthim në gjuhën
serbe - angleze - gjermane

Pravni rečnik u privatnom, javnom i krivičnom pravu

Odgovorni urednik: Sudija Nebojša Boričić

Legal dictionary in private, public and criminal law

Rechtswörterbuch im Zivil-, Öffentlichen- und Strafrecht

Prishtinë - Priština
2019

VII
VIII
Zwar weiß ich viel, doch möcht’ ich alles wissen.

Johann Wolfgang von Goethe

IX
X
 Hyrje

I. Në përgjithësi

Juristi dhe jo juristi me këtë Fjalor po merr në dorë një vepër juridike për një orientim
tematik, përmbajtësor dhe gjithëpërfshirës lidhur me çështjet juridike dhe atë
njëkohësisht në katër gjuhë. Hartimi i një Fjalori juridik të tillë në fushën e së drejtës
private, publike dhe penale në katër gjuhë është një ndërmarrje akademike unike,
mbase me përmasa globale. Tradicionalisht, një fjalor juridik hartohet në një, më së
shumti në dy gjuhë të ndryshme. Fjalorët juridikë në dy a më shumë gjuhë të ndryshme
kufizohen ekskluzivisht në përkthimin e nocioneve, pa u lëshuar në shtjellime përmba-
jtësore të këtyre nocioneve. Fjalori ynë i prezantuar në katër gjuhë shkon përtej këtyre
pritjeve tradicionale dhe me këtë vihet një standard i ri në të drejtën komparative. Mo-
tivet për një ndërmarrje të tillë akademike në Republikën e Kosovës janë thjeshtë të
natyrës funksionale dhe praktike. Ndryshimet e mëdha politike, sociale, ekonomike dhe
juridike, që kanë ndodhur në deceniet dhe në vitet e fundit, kanë reflektuar edhe në
nevojën për një diskurs më intensiv doktrinar në fushën e së drejtës. Më konkretisht,
ndikimet e globalizmit, avancimi i ekonomisë së tregut në përmasa regjionale dhe
globale, komunikimi social, ekonomik dhe sidomos akademik i njerëzve me botën e
jashtme kanë rezultuar nevojën për njohuri së paku bazike të nocioneve dhe instituteve
juridike në gjuhë të ndryshme. Edhe përzgjedhja e gjuhëve është bërë po ashtu për
shkaqe praktike dhe funksionale dhe atë për shkak të ndikimeve të këtyre gjuhëve në
regjion dhe në përmasa evropiane e ndërkombëtare. Fjalori, si i tillë është hartuar në atë
mënyrë, që secili individ të mund të orientohet në të duke marrë jo vetëm informacione
fillestare për të drejtën, por edhe njohuritë përmbajtësore për të drejtën. Në këtë Fjalor
do të gjejë jo vetëm juristi, por secili qytetar i interesuar për të drejtën një udhërrëfyes
të vërtetë për të drejtën në përgjithësi dhe atë shpejtë, drejtë dhe kompakt dhe atë në
katër gjuhë. Për më tepër, Fjalori do të jetë një libër “hyrës” për të gjithë studentët e
fakulteteve juridike për të pasur një pasqyrë të përgjithshme për të drejtën. Studentët në
studime të avancuara do të gjejnë në Fjalor jo vetëm një vepër juridike për një
“rikujtim” të shpejtë të materies të së drejtës, por në të do të gjejnë edhe një burim
konciz për të gjitha nocionet dhe institutet juridike. Komuniteti i gjerë i juristëve (ju-
ristët e përgjithshëm, avokatët, prokurorët dhe gjykatësit) do të kenë mundësi që të
referohen në këtë Fjalor në çdo kohë dhe në çdo rrethanë për të pasur njohuri
gjithëpërfshirëse dhe të thelluara dhe para se gjithash të shpejta për të drejtën. Ky Fjal-
or do të ndihmojë në masë të madhe në rritjen e komunikimit social dhe intelektual si
dhe në avancimin e diskursit akademik jo vetëm të komunitetit të juristëve, por edhe
secilit individ të bashkësive të ndryshme shoqërore. Ky Fjalor do të jetë pa diskutim
një kryevepër juridike për secilin individ, që dëshiron të dijë më shumë për të drejtat
përtej kufijve nacionalë.

XI
II. Përmbajtja dhe struktura e Fjalorit si dhe udhëzime për përdorimin e tij

Ky Fjalor juridik është më shumë se një fjalor “standard” dhe gjuha origjinale e tij
është gjuha shqipe. Fjalori përmban rreth 2. 500 nocione vetëm në versionin shqip, të
cilat pastaj janë përkthyer në gjuhën serbe, angleze dhe gjermane. Duke mos abstrahuar
mundësinë e mos përfshirjes të ndonjë nocioni “të rëndësishëm”, është ndërmarrë
tentativa, që të përfshihen “të gjitha” ose edhe shumica e nocioneve dhe instituteve
juridike. Është bërë përpjekje, që së paku institutet apo nocionet juridike qendrore të
mos mungojnë në Fjalor. Janë identifikuar nocionet qendrore të të gjitha fushave të së
drejtës, që nga e drejta private, publike dhe penale. Janë shtjelluar nocionet juridike të
të gjitha nëndegëve të këtyre të të drejtave. P.sh., nga e drejta private janë identifikuar
nocionet e së drejtës materiale dhe formale, si p.sh., nga e drejta klasike civile, e drejta
e detyrimeve, sendore, familjare, trashëgimore, si dhe nga e drejta private e veçantë,
p.sh., nga e drejta tregtare, e konsumatorit, e punës, e konkurrencës, pronësisë
industriale (e drejta e autorit dhe pronësia intelektuale), e shoqërive tregtare etj. Edhe
nga e drejta formale janë identifikuar dhe shtjelluar nocionet e së drejtës procedurale
civile, siç janë, nga e drejta e procedurës kontestimore, jokontestimore, përmbarimore,
e falimentimit etj. Nga e drejta publike janë identifikuar dhe shtjelluar nocionet dhe
institutet juridike të së drejtës kushtetuese, organizimit të shtetit, të drejtave të njeriut,
të së drejtës administrative, qeverisjes lokale, ambientit, policisë etj. Edhe në të drejtën
penale janë identifikuar nocionet dhe institutet juridike të së drejtës penale, procedurës
penale, kundërvajtjes, sanksioneve penale etj. Secili nocion i shtjelluar përbëhet
kryesisht nga një hyrje e shkurtër, përmbajtjen dhe bazën ligjore të tij.
Fjalori është i ndarë në katër pjesë qendrore dhe atë sipas versionit gjuhësor. Pra,
fillimisht ekziston versioni i Fjalorit në gjuhën shqipe dhe atë komplet, pastaj versioni
në gjuhën serbe, në gjuhën angleze dhe në gjuhën gjermane. Brenda versionit të një
gjuhe, p.sh. të versionit në gjuhën shqipe, ekziston nënndarja tematike në fushën e së
drejtës private, publike dhe penale. Edhe ky Fjalor merr në konsideratë ndarjen
moderne të së drejtës në tri fusha të mëdha, edhe pse e drejta penale është në parim e
drejtë publike. Në secilën fushë të së drejtës (private, publike dhe penale) është bërë
renditja alfabetike. Pra, në versionin shqip, në fushën e së drejtës private ekziston
renditja alfabetike prej shkronjës “a” deri “zh”. Kështu veprohet edhe në fushën e së
drejtës publike dhe në fushën e së drejtës penale. Pra, edhe në fushën e së drejtës
publike të versionit shqip ekziston renditja e serishme prej shkronjës “a” deri “zh”. Dhe
në fushën e së drejtës penale ekziston renditja e re alfabetike, prej shkronjës “a” deri
“zh”. Pas përfundimit të versionit të gjuhës shqipe sipas skemës së paraqitur,
vazhdohet me versionin në gjuhën serbe, angleze dhe gjermane. Sistemi është i njëjtë
dhe atë në secilën version gjuhësor pason ndarja në tri fusha të së drejtës (private,
publike dhe penale). Në secilën fushë të së drejtës kemi renditje alfabetike të gjuhës
përkatëse, p.sh. në gjuhën serbe prej shkronjës “a” deri “ž”, derisa në gjuhën angleze
dhe gjermane prej shkronjës “a” deri “z”.
E veçanta është, se te secili nocion apo institut juridik të secilës fushë dhe të secilës
gjuhë menjëherë në kllapa katrore gjendet përkthimi në të tri gjuhët e tjera. P.sh., nëse
një lexues i gjuhës shqipe dëshiron të shikojë për “Kushtetuta”, këtë nocion mund të

XII
gjejë shumë lehtë në versionin e gjuhës shqipe te shkronja “K” dhe aty gjen menjëherë
edhe përkthimin e nocionit në gjuhën serbe, angleze dhe gjermane: Kushtetuta [Ustav;
Constitution; Verfassung]. E njëjta vlen edhe në gjuhët tjera, si p.sh. në gjuhën serbe:
Ustav [Kushtetuta; Constitution; Verfassung], në gjuhën angleze: Constitution
[Kushtetuta; Ustav; Verfassung] dhe në versionin e gjuhës gjermane: Verfassung
[Kushtetuta, Ustav; Constitution]. Renditja e gjuhëve në kllapa “[]” bëhet sipas sistemit
të paraparë edhe me titull, pra gjuha shqipe, serbe, angleze dhe gjermane.

III. Falënderime

Falënderojmë në mënyrën më të sinqertë të gjithë individët, institucionet publike dhe

private, që në çfarëdo mënyre, direkte apo indirekte kanë ndihmuar apo edhe inkurajuar
hartimin dhe botimin e këtij Fjalori. Falënderojmë veçanërisht veçanërisht Ministrinë
Federale për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim [Bundesministerium für wirtschaft-
liche Zusammenarbeit und Entwicklung] të Qeverisë së Republikës Federale të Gjer-
manisë dhe institucionin implementues të saj, Shoqërinë për Bashkëpunim Ndërk-
ombëtar [Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit] (GIZ) për përkrahjen e
gjithanshme financiare për hartimin dhe botimin e këtij Fjalori. Në këtë sens i detyro-
hemi falënderim të madh tërë stafit të projektit mbështetës të GIZ në Kosovë, e sido-
mos, z. Dr. Karl Weber, udhëheqës, z. Dr. Peter Ertl, ish-zëvendës udhëheqës, znj.
Suada Korenica, këshilltare ligjore si dhe z. Muhamet Brahimi, koordinator i projektit
në projektin implementues të GIZ, për mbështetjen profesionale të tyre në përfundimin
me sukses të këtij projekti unik.
Gjithashtu, falënderojmë të gjithë përkthyesit e tekstit të versionit të gjuhës shqipe në
gjuhën serbe, angleze dhe gjermane, si dhe znj. Julia Nadine Bollinger dhe znj. Donika
Mehmeti për revidimin e përkthimit të tekstit të gjuhës gjermane.
Paraprakisht falënderojmë lexuesin tonë të dashur për çfarëdo vërejtje, sugjerimi apo
kritike eventuale, të cilat mund të drejtohen në adresën elektronike të editorit të këtij
Fjalori: iset.morina@uni-pr.edu.

Iset Morina Prishtinë, Shkurt 2019

XIII
XIV
 Uvod

I. Uopšteno

Ovim rečnikom, kako pravnik tako i onaj ko nije pravnik, dobija u ruke jedno pravno
delo radi tematske, sadržajne i sveobuhvatne orijentacije u vezi sa pravnim pitanjima i
to, istovremeno, na četiri jezika. Izrada ovakvog pravnog rečnika iz oblasti privatnog,
javnog i krivičnog prava, na četiri jezika, predstavlja jedinstven akademski poduhvat,
možda čak i svetskih razmera. Tradicionalno, pravni rečnik se izrađuje na jednom, a
najviše na dva različita jezika. Pravni rečnici na dva ili više različitih jezika
ograničavaju se isključivo na prevod pojmova, ne upuštajući se, pritom, u sadržajnu
razradu tih pojmova. Naš rečnik, predstavljen na četiri jezika, prevazilazi ova tradi-
cionalna očekivanja i samim tim se uspostavlja novi standard u komparativnom pravu.
Motivi za ovakav akademski poduhvat u Republici Kosovo su jednostavno funkcional-
ne i praktične prirode. Velike političke, društvene, ekonomske i pravne promene koje
su se dešavale poslednjih decenija i godina odrazile su se i na potrebu za intenzivnijim
doktrinarnim diskursom u oblasti prava. Konkretnije, uticaj globalizacije, napredak
tržišne ekonomije u regionalnim i globalnim razmerama, društvena, ekonomska i
naročito akademska komunikacija ljudi sa spoljnim svetom, rezultirale su potrebom za
osnovnim znanjem o pravnim pojmovima i institutima na različitim jezicima. I izbor
jezika je takođe izvršen iz praktičnih i funkcionalnih razloga i to zbog uticaja ovih jezi-
ka u regionu i u evropskim i međunarodnim razmerama. Kao takav, rečnik je izrađen
tako da se svaki pojedinac može orijentisati u njemu stičući ne samo početne infor-
macije o pravu, već i suštinska znanja o pravu. U ovom rečniku će, ne samo pravnik,
već i svaki građanin koji je zainteresovan za pravo, naći pravi vodič za pravo uopšte i
to brzo, pravilno i kompaktno i to na četiri jezika. Štaviše, rečnik će biti “uvodna”
knjiga za sve studente pravnih fakulteta kako bi imali jedan opšti pregled prava. Stu-
denti na naprednim studijama će u rečniku naći ne samo pravno delo za brzo “ob-
navljanje” pravne materije, već će u njemu pronaći i koncizan izvor o svim pravnim
pojmovima i institutima. Šira zajednica pravnika (opšti pravnici, advokati, tužioci i
sudije) imaće mogućnost da se radi sticanja sveobuhvatnih i detaljnih, a pre svega brzih
saznanja o pravu, pozivaju na ovaj rečnik u bilo kom trenutku i pod bilo kakvim
okolnostima. Ovaj rečnik će, u velikoj meri, doprineti povećanju društvene i intel-
ektualne komunikacije ali i unapređenju akademskog diskursa ne samo zajednice
pravnika, već i svakog pojedinca iz različitih društvenih zajednica. Ovaj rečnik će, bez
sumnje, predstavljati jedno pravno remek-delo za svakog pojedinca koji želi da zna
mnogo više o pravima izvan nacionalnih granica.

II. Sadržaj i struktura rečnika i uputstva za njegovo korišćenje

Ovaj pravni rečnik predstavlja više od “standardnog” rečnika i njegov izvorni jezik je
albanski. Rečnik sadrži oko 2.500 pojmova samo u verziji na albanskom jeziku, koji su
zatim prevedeni na srpski, engleski i nemački jezik. Da bi se isključila mogućnost
neuvrštavanja nekog “važnog” pojma, preduzeti su napori da se uvrste “svi” ili većina

XV
pravnih pojmova i instituta. Uloženi su napori da u rečniku ne izostaju, barem, glavni
pravni pojmovi i instituti. Identifikovani su centralni pojmovi iz svih oblasti prava,
počev od privatnog, javnog pa do krivičnog prava. Predstavljeni su pravni pojmovi iz
svih podgrana navedenih prava. Primera radi, iz privatnog prava su identifikovani
pojmovi iz materijalnog i formalnog prava, kao na primer iz klasičnog građanskog
prava: obligaciono pravo, stvarno pravo, porodično pravo, nasledno pravo; kao i iz
posebnog privatnog prava, na primer: iz trgovinskog, potrošačkog, radnog prava, prava
konkurencije, prava industrijske svojine (autorsko pravo i intelektualna svojina), prava
trgovačkih društava, itd. I iz formalnog prava su identifikovani i predstavljeni pojmovi
iz građansko-procesnog prava, kao što su pojmovi iz parničnog, vanparničnog,
izvršnog i stečajnog postupka, itd. Iz javnog prava su identifikovani i razrađeni pravni
pojmovi i instituti ustavnog prava, državne organizacije, ljudskih prava, upravnog
prava, lokalne samouprave, životne sredine, policije, itd. U krivičnom pravu su identif-
ikovani pravni pojmovi i instituti krivičnog prava, krivično -procesnog prava,
prekršajnog prava, krivičnih sankcija, itd. Svaki predstavljeni pojam se sastoji
uglavnom od kratkog uvoda, sadržaja i njegovog zakonskog osnova.
Rečnik je podeljen u četiri centralna dela i to prema jezičkoj verziji. Znači, na samom
početku rečnika se nalazi kompletna verzija rečnika na albanskom, zatim na srpskom,
engleskom i nemačkom jeziku. Unutar verzije na jednom jeziku, kao na primer unutar
verzije na albanskom jeziku, imamo tematsku pod-podelu na oblast privatnog, javnog i
krivičnog prava. I ovaj rečnik uzima u obzir savremenu podelu prava na tri velike ob-
lasti, iako je krivično pravo u načelu javno pravo. U svakoj oblasti prava (privatnom,
javnom i krivičnom pravu) postoji abecedni redosled. Znači, u albanskoj verziji, u ob-
lasti privatnog prava postoji abecedni redosled i to od slova “a” do slova “zh”. Isti je
slučaj i u oblasti javnog i krivičnog prava. Dakle, i u oblasti javnog prava u albanskoj
verziji postoji ponovo redosled i to od slova “a” do slova “zh”. U oblasti krivičnog
prava postoji novi abecedni redosled i to od slova “a” do slova “zh”. Nakon završetka
verzije na albanskom jeziku, prema predstavljenoj šemi, nastavlja se sa verzijom na
srpskom, zatim na engleskom i konačno na nemačkom jeziku. Sistem je isti, tako da u
svakoj jezičkoj verziji sledi podela na tri oblasti prava (privatno, javno i krivično). U
svakoj oblasti prava imamo abecedni redosled na odgovarajućem jeziku, na primer, na
srpskom jeziku od slova “a” do slova “ž”, a na engleskom i nemačkom jeziku od slova
“a” do slova “z”.
Posebnost čini to da se za svaki pravni pojam ili institut iz svake oblasti i na svakom
jeziku odmah u četvrtastim zagradama nalazi prevod na ostala tri jezika. Primera radi,
ako čitalac na albanskom jeziku želi da pogleda pojam “Kushtetuta”, on taj pojam, vrlo
lako, može pronaći u verziji na albanskom jeziku pod slovom “K”, gde će odmah
pronaći i prevod pojma, na srpskom, engleskom i nemačkom jeziku: Kushtetuta
[Ustav; Constitution; Verfassung]. Isto važi i za druge jezike, primera radi na srpskom
jeziku: Ustav [Kushtetuta; Constitution; Verfassung], na engleskom jeziku: Constitu-
tion [Kushtetuta; Ustav; Verfassung] i u verziji na nemačkom jeziku: Verfassung
[Kushtetuta, Ustav; Constitution]. Redosled jezika u zagradama “[]” naveden je prema
sistemu koji je predviđen i naslovom, odnosno albanski, srpski, engleski i nemački
jezik.

XVI
III. Zahvalnica

Najiskrenije se zahvaljujemo svim pojedincima, javnim i privatnim institucijama koje

su na bilo koji način, posredno ili neposredno, pomogli ili podstakli izradu i ob-
javljivanje ovog rečnika. Posebno se zahvaljujemo Saveznom ministarstvu za
ekonomsku saradnju i razvoj [Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit
und Entwicklung] Vlade Savezne Republike Nemačke i njenoj instituciji za imple-
mentaciju, Udruženju za međunarodnu saradnju [Gesellschaft für Internationale
Zusammenarbeit] (GIZ) na svestranoj finansijskoj podršci za izradu i objavljivanje
ovog rečnika. U tom smislu, veliku zahvalnost dugujemo osoblju projekta podrške
GIZ-a na Kosovu, a posebno g-dinu dr Karlu Weberu, rukovodiocu, g-dinu dr Peteru
Ertlu, bivšem zameniku rukovodioca, g-đi Suadi Korenica, pravnoj savetnici na pro-
jektu GIZ-a za implementaciju kao i g-dinu Muhamet Brahimi, koordinator projekta,
na njihovoj stručnoj podršci pruženoj radi uspešnog okončanja ovog jedinstvenog pro-
jekta.
Zahvaljujemo se i svim prevodiocima teksta na albanskom jeziku na srpski, engleski i
nemački jezik, kao i g-đi Juliji Nadine Bollinger na revidiranju prevoda teksta na
nemačkom jeziku.
Unapred se zahvaljujemo našim dragim čitaocima na bilo kakvoj eventualnoj primedbi,
predlogu ili kritici, koja se može uputiti na elektronsku adresu urednika ovog rečnika:
iset.morina@uni-pr.edu.

Iset Morina Priština, Februar 2019. godine.

XVII
XVIII
 Introduction

I. General

This Dictionary provides to both lawyers and non-lawyers a legal act for a thematic,
substantial and comprehensive orientation on legal matters, in four languages. Drafting
such a legal Dictionary in the field of private, public and criminal law in four languages
presents a unique academic undertaking, perhaps with global dimensions. Traditional-
ly, a legal dictionary is drafted in one, mostly in two different languages. Legal dic-
tionaries in two or more different languages are limited exclusively to the translation of
notions without entering into substantial elaboration of such notions. Our dictionary
presented in four languages goes beyond these traditional expectations, thus setting a
new standard in the comparative law. Motives for such an academic undertaking in the
Republic of Kosovo are merely of a functional and practical nature. The major politi-
cal, social, economic and legal changes that have taken place in the last decades and
years have also reflected the need for a more intensive doctrinal discourse in the field
of law. More specifically, the effects of globalization, the advancement of the market
economy in the regional and global dimensions, social, economic, and especially aca-
demic communication of people with the outside world have resulted in the need for at
least basic knowledge of legal notions and institutes in different languages. Further-
more, selection of languages has been made for practical and functional reasons and
because of the impacts of these languages in the region and in the European and inter-
national dimensions. The Dictionary, as such, is designed in a way to orient every indi-
vidual by obtaining not only initial information about the law but also the substantial
knowledge about the law. In this Dictionary, not only lawyers, but every citizen inter-
ested in law, will find a real guide to the law in general, in a quick, straight and com-
pact manner and in four languages. Moreover, the Dictionary will be an “introductory”
book for all students of law schools to have a general overview of the law. Students in
advanced studies will find in the Dictionary not only a legal work for a quick “remind-
er” of matter of law, but they will also find a concise source for all legal notions and
institutes. The broader community of lawyers (general jurists, lawyers, prosecutors and
judges) will have the opportunity to refer to this Dictionary at any time and under any
circumstances to have comprehensive and in-depth and, above all, quick knowledge
about the law. The Dictionary will excessively help to increase social and intellectual
communication and to advance academic discourse not only of the community of law-
yers, but also of each individual of different social communities. The Dictionary will
undoubtedly be a legal masterpiece for every individual wanting to know more about
the rights beyond the national boundaries.

II. Content and structure of Dictionary and guidelines for its use

This legal Dictionary is more than a “standard” dictionary and its source language is
Albanian. The Dictionary contains about 2, 500 notions only in the Albanian version,
which were then translated into Serbian, English and German. To avoid potential non-

XIX
inclusion of any “important” notion, attempts have been made to include “all” or the
majority of legal notions and institutes. Efforts have been made to ensure that at least
institutes or central legal notions are not missing in the Dictionary. The essential no-
tions of all law fields have been identified, starting from private, public and criminal
law. The legal notions of all sub-branches of these laws have been elaborated, i. e.,
from private law are identified the notions of material and formal law, such as the clas-
sical civil law, the law on obligations, property, family, inheritance, as well as from
special private law, i. e., from commercial law, the consumer, labour, competition, in-
dustrial property rights (copyright and intellectual property), business organizations,
etc. From the formal law the notions of civil procedural law have been identified and
elaborated, such as notions from the Law on contested procedure, Law on non-
contentious procedure, Law on enforcement procedure, law on bankruptcy procedure,
etc. From the public law, the legal notions and institutes of constitutional law, organi-
zation of state, human rights, administrative law, local government, environment, po-
lice, etc have been identified and elaborated. From the criminal law, the legal notions
and institutes of criminal law, criminal proceedings, minor offenses and criminal sanc-
tions have also been identified, etc. Each elaborated notion predominantly consists of a
brief introduction, its content and legal basis.
The Dictionary is divided into four central parts according to the language version. So,
initially, there is the full version in Albanian language to continue with versions in Ser-
bian, English and German languages. Within a language version, i. e. of the version in
Albanian, there is a thematic subdivision in the field of private, public and criminal
law. This Dictionary also considers the modern division of law in three major areas,
although the criminal law is in principle a public law. Alphabetical order was made in
each field of law (private, public and criminal). Thus, in the Albanian version, in the
field of private law there is an alphabetical order from letter “a” to “zh”. This is also
the case in the field of public law and the field of criminal law. Thus, even in the field
of public law of the Albanian version there is an order from "“a” to “zh”. In the field of
criminal law there is a new alphabetical order, from letter “a” to “zh”. After completion
of the Albanian version according to the presented scheme, is continued with the ver-
sion in Serbian, English and German. The system is the same and in each language ver-
sion has been divided into three fields of law (private, public and criminal). In each
field of law we have alphabetical order of the respective language, i. e. in Serbian lan-
guage from letter “a” to “ž”, while in English and German from letter “a” to “z”!
It is noteworthy that after each legal notion or institute in every field and language in
square brackets is a translation in three languages. I.e., if an Albanian reader wants to
look for “Kushtetuta”, he can easily find this notion in the Albanian version with letter
“K” and there immediately can find the translation of the notion in Serbian, English
and German: Kushtetuta [Ustav; Constitution; Verfassung]. The same applies in other
languages, such as i. e. in Serbian: Ustav [Kushtetuta; Constitution; Verfassung], in
English: Constitution [Kushtetuta; Ustav; Verfassung] and in the German version:
Verfassung [Kushtetuta, Ustav; Constitution]. The order of languages in brackets “[]”
is done according to the foreseen system with titles, namely Albanian, Serbian, English
and German.

XX
III. Acknowledgments

We sincerely thank all individuals, public and private institutions that whether directly
or indirectly have helped or even encouraged drafting and publication of this Diction-
ary. In particular, we thank the Federal Ministry for Economic Cooperation and Devel-
opment (Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung) of
the Government of the Federal Republic of Germany and its implementing institution,
the Association for International Cooperation [Gesellschaft für Internationale Zusam-
menarbeit] (GIZ) for the comprehensive financial support for drafting and publication
of this Dictionary. In this sense, we owe great thanks to entire staff of the support pro-
ject of GIZ in Kosovo, and especially Mr. Dr. Karl Weber, Chair, Mr. Dr. Peter Ertl,
former Deputy Chair, Mrs. Suada Korenica, Legal Advisor in GIZ implementation pro-
ject and Mr. Muhamet Brahimi, project coordinator, for their professional support to
successful completion of this unique project.
In addition, we thank all translators of the text from Albanian language into Serbian,
English and German, as well as Ms. Julia Nadine Bollinger and Ms. Donika Mehmeti
for revision of translation of the text in German language.
We thank in advance our dear reader for any possible remark, suggestion or critique,
which can be addressed to the electronic address of the editor of this Dictionary:
iset.morina@uni-pr.edu.

Iset Morina Prishtina, February 2019

XXI
XXII
 Einführung

I. Allgemeines

Dieses viersprachige Rechtswörterbuch stellt jedem Juristen sowie Nichtjuristen eine

thematische und inhaltlich umfassende Orientierung auf dem Gebiet der Rechtswissenschaft
zur Verfügung.
Die Anfertigung eines viersprachigen Rechtswörterbuches im Zivil-, Straf- und
Öffentlichen Recht stellt eine einmalige akademische Leistung, wenn nicht sogar
weltweit das erste dieser Art, dar. Üblicherweise wird ein Rechtswörterbuch lediglich
in einer oder höchstens zwei Sprachen angefertigt. Zudem beschränken sich zwei- oder
mehrsprachige Rechtswörterbücher ausschließlich auf die Übersetzung von Begriffen,
ohne diese inhaltlich zu definieren.
Unser viersprachiges Rechtswörterbuch übertrifft diese Praxis und stellt einen neuen
Standard in der rechtsvergleichenden Wissenschaft dar. Die Motive für ein solches
Projekt sind funktionaler und praktischer Natur. Die großen politischen, sozialen,
wirtschaftlichen und rechtlichen Veränderungen, die in den letzten Jahrzehnten und
Jahren in Kosovo stattgefunden haben, spiegeln die Notwendigkeit eines intensiveren
dogmatischen Diskurses im Bereich der Rechtswissenschaft wider.
Insbesondere die Auswirkungen der Globalisierung, die Weiterentwicklung der
Marktwirtschaft auf regionaler und globaler Ebene sowie der soziale, wirtschaftliche
und speziell akademische Austausch untereinander haben zur Folge, dass die
Notwendigkeit für die Erarbeitung von rechtlichem Grundwissen in verschiedenen
Sprachen besteht. Auch die vorliegenden Sprachen wurden aus funktionalen und
praktischen Gründen sowie wegen ihres Einflusses auf regionaler, europäischer und
internationaler Ebene gewählt. Dieses Wörterbuch ist so gestaltet, dass sich jede Person
damit zurechtfinden kann, da es nicht nur Grundlagen enthält, sondern auch vertieftes
rechtliches Wissen vermittelt.
Es stellt nicht nur für den Juristen, sondern auch für Rechtsinteressierte einen
schnellen, direkten und kompakten Leitfaden über das Recht im Allgemeinen in vier
Sprachen dar.
Darüber hinaus wird das Rechtswörterbuch ein einführendes Buch für jeden
Studierenden der Rechtswissenschaften sein, um einen generellen Überblick über das
Recht zu erhalten. Fortgeschrittene Studierende finden darin nicht nur einen Überblick
der Rechtsmaterie zur schnellen Rekapitulation, sondern auch eine prägnante Quelle
für alle Rechtsbegriffe und bestehenden Rechtsinstitute.
Für die breite Gemeinschaft der Juristen (allgemeine Juristen, Rechtsanwälte,
Staatsanwälte und Richter) stellt dieses Wörterbuch eine Möglichkeit dar, sich jederzeit
und unter allen Umständen umfassende, eingehende und vor allem schnelle
Rechtskenntnisse anzueignen. Es wird wesentlich dazu beitragen den sozialen und
intellektuellen Austausch zu fördern und den akademischen Diskurs nicht nur auf
Juristen zu beschränken, sondern ihn auf jeden Einzelnen aus den verschiedenen
sozialen Gemeinschaften auszuweiten.

XXIII
E stellt zweifellos ein juristisches Meisterwerk für jeden dar, der mehr über das Recht
außerhalb der eigenen Landesgrenzen erfahren möchte.

II. Inhalt, Struktur und Richtlinien zur Nutzung des Rechtswörterbuches

Das Rechtswörterbuch ist mehr als ein Standardwörterbuch. Es wurde ursprünglich in

der albanischen Sprache verfasst und enthält mehr als 2500 Begriffe, die ins Serbische,
Englische und Deutsche übersetzt wurden. Dabei wurde der Versuch unternommen alle
oder zumindest die meisten Rechtsbegriffe und Rechtsinstitutionen einzuschließen.
Es wurden ferner Anstrengungen unternommen, dass zumindest die wesentlichen
Rechtsbegriffe und zentralen Institute nicht im Wörterbuch fehlen. Zunächst wurden
die wesentlichen Begriffe des Zivil-, Öffentlichen und Strafrechts bestimmt. Dann
wurden die Rechtsbegriffe aller Teilgebiete bestimmt. Das Zivilrecht enthält sowohl
die Begriffe des formellen als auch des materiellen Zivilrechts. Letzteres umfasst die
Rechtsbegriffe des Schuldrechts, Sachenrechts, Familienrechts, Erbrechts und der
Sonderprivatrechte Handelsrecht, Gesellschaftsrecht sowie das Urheberrecht. Im
formellen Zivilrecht wurden Begriffe wie etwa das Erkenntnisverfahren, das
Vollstreckungsverfahren sowie das Insolvenzverfahren übersetzt und definiert.
Im Öffentlichen Recht wurden die Begriffe und Rechtsinstitute aus dem Verfassungsrecht,
dem Staatsorganisationsrecht, der Menschenrechte, dem Verwaltungsrecht sowie dem
Kommunal-, Polizei- und Umweltrecht eingearbeitet. Das Strafrecht enthält Begriffe und
Rechtsinstitute aus dem materiellen Strafrecht, dem Strafprozessrecht, dem
Ordnungswidrigkeitenrecht sowie dem Strafvollstreckungsrecht. Jeder ausgearbeitete
Begriff besteht aus einer kurzen Einführung, seinem Inhalt und der Rechtsgrundlage.
Jeder Begriff ist dabei in vier Teile gegliedert: der albanischen, serbischen, englischen
und deutschen Übersetzung. Innerhalb einer sprachlichen Version erfolgt die
Einteilung ins Zivil-, Straf-, und Öffentliche Recht. Ausgangspunkt dafür ist, dass es
nach dem heutigen Verständnis drei Rechtsgebiete gibt, auch wenn das Strafrecht im
eigentlichen Sinne Öffentliches Recht ist.
Die Rechtsbegriffe sind jeweils in den drei Rechtsgebieten alphabetisch sortiert. Die
albanische Version reicht in allen Rechtsgebieten von „A“ bis Zh“., die serbische von
„A“ bis „ž” und die englische und deutsche Version von “A” bis “Z”. Das Besondere
daran ist, dass nach jedem Rechtsbegriff oder Rechtsinstitut ebenfalls die Übersetzung
in den anderen Sprachen in eckigen Klammern zu finden ist. Der Begriff “Verfassung”
kann daher beispielsweise sofort im Albanischen, Serbischen und Englischen
nachgelesen werden: Verfassung [Kushtetuta; Ustav; Constitution. Das Gleiche gilt
für die Begriffe in den anderen Sprachen: Albanisch: Kushtetuta [Ustav; Constitution;
Verfassung]; Serbisch: Ustav [Kushtetuta; Constitution; Verfassung]; English:
Constitution [Kushtetuta; Ustav; Verfassung]. Die Reihenfolge der Begriffe in
eckigen Klammern richtet sich dabei nach der folgenden sprachlichen Reihenfolge:
Albanisch, Serbisch, Englisch, Deutsch.

XXIV
III. Danksagung

Wir danken herzlich allen Personen, öffentlichen und privaten Institutionen, die in
jeglicher Form unmittelbar oder mittelbar bei der Anfertigung und Veröffentlichung
dieses Wörterbuches beteiligt waren oder dieses Vorhaben unterstützt haben. Ein
besonderer Dank gebührt dem Bundesministerium für Wirtschaftliche Zusammenarbeit
und Entwicklung, der Bundesregierung der Bundesrepublik Deutschland und der
Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) für die finanzielle Unterstützung
bei der Erstellung und Veröffentlichung dieses Rechtswörterbuches. Ein großer Dank
gebührt auch allen Mitarbeitern der GIZ in Kosovo, insbesondere dem Leiter des
Projekts LARP Herrn Dr. Karl Weber und dem ehemaligen stellvertretenden
Projektleiter Dr. Peter Ertl, Frau Suada Korenica Rechtsberaterin und Herrn Muhamet
Brahimi, Projektkoordinator im Projekt LARP für ihre professionelle Unterstützung,
die zum erfolgreichen Abschluss dieses einzigartigen Projekts beigetragen haben.
Ein Dank gebührt ebenfalls allen Übersetzern der albanischen Version in die serbische,
englische und deutsche Sprache und insbesondere Frau Nadine Bollinger und Frau
Donika Mehmeti für die Korrektur der deutschen Übersetzung.
Im Voraus danken wir unseren lieben Lesern für Anmerkungen, Vorschläge oder
Kritik, die an die elektronische Adresse des Herausgebers dieses Wörterbuches
gerichtet werden können: iset.morina@uni-pr.edu.

Iset Morina Prishtina, Februar 2019

XXV
Propozim për citim: Morina, Iset (Editor), Fjalor juridik në të drejtën private, publike
dhe penale, Fq….

Predlog za citiranje: Morina, Iset (Urednik), Pravni Rečnik u privatnom, javnom i

krivičnom Pravo, Str….

Proposal for citation: Morina, Iset (Editor), Legal dictionary in private, public and
criminal law, Pg….

Vorschlag zum Zitieren: Morina, Iset (Hrsg.), Rechtswörterbuch im Zivil-,

Öffentlichen- und Strafrecht, S….

XXVI
Përmbajtja [Sadržaj; Content; Inhalt]

Hyrje ............................................................................................................................. XI
Uvod ............................................................................................................................ XV
Introduction ............................................................................................................... XIX
Einführung ............................................................................................................... XXIII

Fq.
Shqip [Albanski; Albanian; Albanisch] ...........................................................................1
E drejta private ..........................................................................................................5
E drejta publike .....................................................................................................145
E drejta penale ......................................................................................................235

Str.
Srpski [Serbisht; Serbian; Serbisch] ............................................................................321
Privatno pravo .......................................................................................................325
Javno pravo ...........................................................................................................457
Krivično pravo ......................................................................................................539

Pg.
English [Anglisht; Engleski; Englisch]........................................................................619
Private law ............................................................................................................623
Public law .............................................................................................................761
Criminal law .........................................................................................................849

S.
Deutsch [Gjermanisht; Nemački; German] .................................................................935
Zivilrecht...............................................................................................................939
Öffentliches Recht ..............................................................................................1085
Strafrecht.............................................................................................................1181

XXVII
XXVIII
FJALOR JURIDIK
E DREJTA PRIVATE
E DREJTA PUBLIKE
E DREJTA PENALE

Me përkthim në gjuhën
serbe - angleze - gjermane

Iset Morina
(Editor)

1
2
 SHKURTESAT

AD Akademia e Drejtësisë së Kosovës

AIK Agjencia e Kosovës për Inteligjencë
ARBK Agjencia e Regjistrimit të Bizneseve të Kosovës
BE Bashkim Evropian
BQK Banka Qendrore e Republikës së Kosovës
Fq. Faqe
FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar
GJEDNJ Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut
GJSRK Gjykata Supreme e Republikës së Kosovës
IPA Instrumenti i Ndihmës së Para-Anëtarësimit
KE Këshilli i Evropës
KEDNJ Konventa Evropiane për Drejtat e Njeriut
KGJK Këshilli Gjyqësor i Kosovës
KPK Këshilli Prokurorial i Kosovës
KKE Konventa Kulturore Evropiane
KPK Kodi Penal i Republikës së Kosovës
KPP Kodi i Procedurës Penale i Republikës së Kosovës
KRK Kushtetuta e Republikës së Kosovës
LA Ligji për Arbitrazhin
LDADP Ligji për të Drejtat e Autorit dhe të Drejtat e Përafërta
LF Ligji për Falimentimin
LFK Ligji për Familjen i Kosovës
LDI Ligji për Dizajnin Industrial
LGJ Ligji për Gjykatat
LK Ligji për Kadastër
LMD Ligji për Marrëdhëniet e Detyrimeve
LMT Ligji për Markat Tregtare
LN Ligji për Ndërmjetësimin
LNP Ligji për Ndërmarrjet Publike
LP Ligji për Patenta
LPA Ligji i Procedurës Administrative
LPDS Ligji për Pronësinë dhe të Drejtat e Tjera Sendore
LPJK Ligji për Procedurën Jokontestimore
LPK Ligji për Procedurën Kontestimore
LPP Ligji për Procedurën Përmbarimore
LPPP Ligjin për Partneritet Publiko Privat.
LPPRK Ligjin për Prokurimin Publik në Republikën e Kosovës
LSHT Ligji për Shoqëritë Tregtare
LT Ligji për Trashëgimin i Kosovës
LTHRDP Ligji për Themelimin e Regjistrit për të Drejtat në Pronën e
Paluajtshme
OAK Oda e Avokatëve të Kosovës

3
OSHP Organi Shqyrtues i Prokurimit
OEA Oda Ekonomike Amerikane në Kosovë
OEK Oda Ekonomike e Kosovës
OKB Organizata e Kombeve të Bashkuara
ONP Organizata Ndërkombëtare e Punës
OSBE Organizata për Bashkëpunim dhe Siguri në Evropë
PNDCP Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike
RRPGJKK Rregullorja e Punës së Gjykatës Kushtetuese të Kosovës
RRPKK Rregullorja e Punës së Kuvendit të Kosovës
UNMIK Misioni i Përkohshëm i Kombeve të Bashkuara në Kosovë

4
E DREJTA PRIVATE

Iset Morina
Ardrit Gashi

5
6
A Absolutiteti (parim) - [Apsolutnost; Ab-
Abrogim [Abrogacija; Abrogation; Au-
ßerkraftsetzung] - Anulim apo shfuqizim.
Abrogimi nënkupton shfuqizimin në
tërësi të një ligji, kontrate apo traktati me
veprim formal ose autoritar, me qëllim të
përfundimit të atij ligji, kontrate apo trak-
tati. Ky term është i ngjashëm gjithashtu
me derogimin. Shih edhe: Derogimi.
Abstraksioni (Parimi) [Apstrakcija; Ab-
straction; Abstraktion] - Parimi i ab-
straksionit është një ndër parimet bazë
dhe veçori tipike të së drejtës civile, si-
domos në Gjermani dhe në disa vende të
tjera, mbase të pakta. Esenca qëndron në
atë, se fillimisht bëhet dallim në mes të
një pune juridike me karakter të së
drejtës së detyrimeve dhe një pune ju-
ridike me karakter të së drejtës sendore
(parimi i ndarjes së punëve juridike). Si-
pas kësaj, kontrata e shitjes nuk e bën ju-
ridikisht askënd pronar, meqë me këtë
kontratë vetëm “detyrohet” shitësi për
t’ia kaluar blerësit pronësinë në një send.
Për të kaluar pronësia nevojitet juridi-
kisht edhe puna juridike e së drejtës sen-
dore, sipas së cilës punë, tjetërsuesi dhe
fituesi pajtohen, që pronësia të kalojë te
fituesi. Me parimin e abstraksionit shko-
het edhe mëtutje në këtë konstelacion ju-
ridik. Nëse puna juridike me karakter të
së drejtës sendore është e vlefshme, por
puna juridike me karakter të së drejtës së
detyrimeve (p.sh., kontrata e shitjes) e
pavlefshme, atëherë fituesi ka fituar
pronësinë, meqë kjo punë juridike me
karakter të së drejtës sendore është “e
pavarur” “abstrakte”. Këto situata ju-
ridike, që krijohen si pasojë e parimit të
abstraksionit, rregullohen juridikisht me
institutin e pasurimit të pabazë. E drejta
civile pozitive e Kosovës i lejon hapësirë
të madhe këtij parimi unik të së drejtës
private të Gjermanisë.
soluteness; Absolutheitsprinzip] - Parimi
i absolutitetit paraqet një parim themelor
në të drejtën private, konkretisht në të
drejtën sendore, sipas të cilit parim të
drejtat sendore, në veçanti pronësia, janë
të drejta absolute dhe të përhershme dhe
duhet të respektohen/pranohen nga të
gjithë si të tilla - erga omnes.
Actio - Padi. E drejta romake nuk ka bërë
dallimin, që e bën sot juristi kontinental
në mes të drejtës materiale dhe formale.
Prandaj, edhe në të drejtën romake janë
paraparë padi të ndryshme numerus clau-
sus për realizimin e një të drejta mate-
riale. Prandaj, vetëm nëse ka ekzistuar
një padi e caktuar ka qenë e mundur, që
të kërkohet me padi realizimi i një të
drejte të caktuar materiale juridike.
Actio confessoria - Padi konfesore. Ac-
tio confessoria quhet padia kryesore për
mbrojtjen e servitutit, e cila si e tillë
njihet nga e drejta e Justinianit. Kjo është
padi sendore actio in rem (shih: In rem),
të cilën fillimisht e paraqiste titullari i
servitutit vetëm kundër pronarit të
pasurisë shërbyese. Ndërsa, më vonë me
këtë padi titullari i servitutit mbrohej jo
vetëm kundër pronarit të pasurisë
shërbyese, por edhe kundër të gjithë per-
sonave të tretë, të cilët pengonin titullarin
e servitutit në ushtrimin e të drejtës së tij.
Actio negatoria - Padi mënjanimi. Kjo
padi ka të bëjë me një kërkesë materiale
juridike të pronarit për të mënjanuar
trazimin nga ndonjë person tjetër (neni
102 të LPDS). Siç shihet, kjo normë vjen
në shprehje, nëse pronari pengohet në
sendin e tij. Në rast se sendi i është marrë
pronarit, kjo normë nuk i ndihmon prona-
rit. Në rast të tillë, pronari mund të
kërkojë kthimin e sendit në bazë të
normës së nenit 93 të LPDS.
7
Actio pauliana - Padi pauliane. Quhet
padi pauliane sipas juristit të famshëm
romak Paulianit. Kjo padi është kodi-
fikuar nga Justiniani dhe kishte të bënte
me anulimin e punëve juridike, që
ndërmerreshin në dëm të kreditorit. Re-
ferim në të drejtën moderne, edhe në të
drejtën e Kosovës kjo padi ka në të
drejtën e falimentimit për ruajtjen e in-
teresave të kreditorit (shih nenin 37 të
LF).
Actio popularis - Padi popullore. Nga e
drejta romake dhe esenca e saj qëndron
në të drejtën e ngritjes së një padie nga
secili dhe atë pa u prekur vetë personal-
isht. Siç shihet, kjo padi tanimë mund të
ketë rëndësi vetëm në të drejtën publike.
Actio publiciana - Padi publiciane. Nga
e drejta romake dhe ka të bëjë me
kërkesën nga e drejta e supozuar e
pronësisë, ku pronari duhet të argu-
mentojë se ka të drejtën e pronësisë. Qël-
limi i actio publiciana ishte i njëjtë
sikurse edhe ai i actio reivindicatio, pra,
mbrojtja e të drejtës së pronësisë,
gjegjësisht posedimit, porse dallimi ishte
që me actio publiciana mbrohej ‘prona
bonitare’ sipas ius honorarium. Prona
bonitare që në të drejtën romake njihej
me emrin in bonis resse (rem habere),
nënkuptonte pronën sipas të cilës personi
që e posedonte nuk kishte titull ligjor të
pronarit sipas të drejtës kuirite - ius civi-
le, por e mbante atë në formë të benifici-
arit, e cila mbrohej me të drejtën pretori-
ane. Kjo padi është e njohur shprehimisht
në të drejtën e Austrisë. E drejta e Koso-
vës, duke pasur model të drejtën e Gjer-
manisë, nuk e njeh këtë lloj padie,
përderisa dispozitat e nenit 102 të LPDS
përmbajnë elemente, që bazën e kanë në
actio publiciana nga e drejta romake.
Actio rei vindicatio - Padi e reivin-
dikimit apo padia e kthimit të sendit.
8
Është një padi nga e drejta romake dhe
me këtë padi, pronari kërkonte kthimin e
sendit nga jopronari. Në të drejtën mo-
derne, padia e reivindikimit është një
kërkesë materiale juridike, sipas së cilës
pronari mund të kërkojë kthimin e sendit
prej poseduesit të paligjshëm (shih neni
93 të LPDS). Poseduesi ka të drejtën e
kundërshtimit të kthimit të sendit, nëse ai
ka të drejtë në posedimin e sendit sipas
ndonjë marrëdhënie juridike, p.sh., sipas
qirasë, huapërdorjes etj. (neni 94 i
LPDS).
Actor - Pala paditëse. Shih: Paditësi.
Ad hoc - Për një rast të caktuar. Për
shembull komision ad hoc, që nënkupton
i themeluar për një qellim të caktuar si-
pas nevojës.
Ad referendum - që do të konsiderohet
apo trajtohet më tutje në të ardhmën. Për
shembull, marrëveshje apo kontratë ad
referendum që nënkupton një kontratë
apo pjesë të asaj kontrate, që do të jetë
lëndë e trajtimit të mëtutjeshëm nga
ndonjë autoritet apo person tjetër për fi-
nalizimin e saj.
Administrimi [Upravljanje; Administra-
tion; Verwaltung] - Në të drejtën private,
me administrim nënkuptohet përdorimi i
një objekti, në të cilën dy a më tepër per-
sona kanë të drejta mbi atë. Natyra ju-
ridike e këtyre të drejtave të këtyre
subjekteve në këtë objekt është irrele-
vant, mund të jetë bashkëpronësi, pronësi
e përbashkët, bashkëposedim, bash-
këshfrytëzim etj.. Si rast tipik mund të
referohet në normat e neneve 53 e në va-
zhdim të LPDS.
Administratori i falimentimit [Stečajni
upravnik; Bankruptcy Administrator; In-
solvenzverwalter] - Administrator i fali-
mentimit quhet personi të cilin e cakton
gjykata (shih: Procedura e falimentimit:
gjykata), në cilësinë e përfaqësuesit të
pasurisë së falimentimit (shih: Pasuria e
falimentimit). Administratori falimentues
mund të jetë kandidati i kualifikuar, i pa-
jisur me certifikatë nga një institucion
kompetent në lidhje me njohuritë për
falimentimin, në rastin e Kosovës nga
Ministria e Drejtësisë së Republikës së
Kosovës në pajtim me UA01/2013, ose
nëse është anëtar i një shoqate profesion-
ale në Unionin Evropian ose Shtete të
Bashkuara të Amerikës, të cilat kanë në
fokus falimentimin dhe procedurat e
falimentimit (neni 86.2 i LF). Detyrat e
administratorit falimentues lidhen në
përgjithësi me menaxhimin e rastit të
falimentimit, si për shembull të realizojë
të hyra nga pronat e pasurisë falimen-
tuese të cilat janë nën administrimin e tij;
rishikoj të gjitha çështjet financiare të
debitorit; heton provat e kërkesave dhe
mund të kundërshtoj lejimin e një
kërkese të papërshtatshme; mbanë infor-
mata mbi pasurinë falimentuese dhe mbi
administrimin e pasurisë falimentuese;
përgatit raportin final mbi administrimin
e rastit dhe e dorëzon në gjykatë (neni
88.1 i FL). Për punën e tillë, administra-
tori shpërblehet (paguhet) nga të hyrat që
rrjedhin nga pasuria e falimentimit, dhe
pagesat e tilla hynë në kategorinë e
shpenzimeve administrative të adminis-
tratorit.
Adoptimi [Usvojenje; Adoption; Adop-
tion] - Adoptimi paraqet një institut ju-
ridik të së drejtës familjare, sipas të cilit
në rrugë juridike përmes një akti juridik
gjyqësor themelohet marrëdhënia prindë-
rore midis fëmijës së mitur të huaj (i
adoptuari) dhe një personi madhor (adop-
tuesit). Këtë institut juridik e rregullon
LFK me dispozitat nga 160 deri 202, por,
pa u kufizuar. Në aspektin social, adop-
timi është i lejuar për shkak se konsid-
erohet se i shërben mirërritjes dhe
mirëqenies së fëmijës, duke krijuar një
marrëdhënie të shëndosh prind-fëmijë.
Sipas dispozitave ligjore të LFK, adopti-
mi është pengesë martesore dhe personat
që ndodhen në gjini adoptimi nuk mund
të lidhin martesë.
- (i) Adoptuari [usvojenik; adoptee;
Adoptivkind] - I adoptuar mund të jetë
vetëm fëmija i mitur, neni 174 i LFK.
(shih: i mitur).
- Adoptuesi [Usvojilac; Adopter, Adop-
tiveltern] - Adoptues mund të jetë
vetëm personi që e ka aftësinë për të
vepruar dhe që i ka cilësitë personale
të nevojshme për ushtrimin e sukses-
shëm të te drejtave dhe detyrimeve
prindërore dhe duhet ta ketë arritur
moshën 21 vjeçare (neni 176 i LFK).
Bashkëshortët mund ta adoptojnë
fëmijën vetëm bashkërisht, përjasht-
imisht vetëm njëri nga bashkëshortët
mund ta adoptojë fëmijën, por kjo kër-
kon edhe pëlqimin e bashkëshortit
tjetër. Personi i pamartuar mundet ta
adoptojë fëmijën edhe i vetëm.
Afati [Rok; Deadline; Frist] - Afati është
distancë apo periudhë kohore, brenda së
cilës mund ose do të duhej të ndërmerrej
ndonjë veprim me pasoja juridike. Në të
drejtën private, është me rëndësi të bëhet
dallim në mes të afateve të së drejtës ma-
teriale dhe formale (shih nenet 125 e në
vazhdim të LPK). Afatet nga e drejta ma-
teriale janë periudha kohore, brenda të
cilave do të duhej të ndodhë ndonjë
ngjarje, me të cilën ngjarje lidhen pasoja
materiale-juridike, p.sh., afati për para-
qitjen e të metës fizike të sendit, afati i
parashkrimit etj. Për afatet e tilla mate-
riale nuk vlen instituti i kthimit në
gjendjen e mëparshme (restitutio in in-
tegrum). Kurse, afatet nga e drejta for-
male, pra afatet procedurale janë distanca
kohore, brenda të cilave merren ose
9
mund të merren veprime procedurale,
p.sh., afati për paraqitjen e ankesës, re-
vizionit etj. Vetëm për afatet procedurale
vlen instituti i kthimit në gjendjen e
mëparshme. Në të drejtën civile, ekzis-
tojnë edhe disa rregulla lidhur me afatet
dhe llogaritjen e tyre. Afati i caktuar në
ditë fillon të rrjedhë ditën e parë pas
ngjarjes nga e cila mund të llogaritet
afati, ndërsa përfundon me skadimin e
ditës së fundit, të afatit. Afati i caktuar në
javë, muaj ose vite përfundon atë ditë që
me emër dhe numër përputhet me ditën e
lindjes së ngjarjes nga e cila ka filluar të
rrjedhë afati; e në qoftë se një ditë e tillë
nuk ekziston në muajin e fundit, fundi i
afatit bie në ditën e fundit të atij muaji.
Në qoftë se dita e fundit e afatit bie në
ditën kur në bazë të ligjit është caktuar që
të mos punohet, si ditë e fundit e afatit
llogaritet dita e parë e punës në vijim.
Fillimi i muajit shënon ditën e parë të
muajit, mesi i muajit me pesëmbëdhjetë
të muajt, dhe fundi i muajit në ditën e
fundit të muajit, në qoftë se diçka tjetër
nuk rezulton nga qëllimi i palëve, nga
natyra e marrëdhënies, ose nga doket
(neni 65 i LMD).
Afati prekluziv [Prekluzivni rok; Preclu-
sive deadline; Ausschlussfrist] - Afate
prekluzive paraqesin afatet e përcaktuara
në mënyrë strikte nga ligji. Afati
prekluziv nënkupton afatin brenda të cilit
personi i autorizuar mund të shfrytëzoj
një të drejtë ose të ndërmarr ndonjë
veprim, të cilin veprim nuk do të mund ta
kryejë pasi të kalojë ky afat.
Aftësia juridike [Pravna sposobnost;
Legal capacity; Rechtsfähigkeit] - Aftësia
juridike është aftësia e një personi për të
qenë bartës i të drejtave dhe detyrimeve.
Për fat të keq, në Kosovë nuk është e
rregulluar në mënyrë sistematike dhe ek-
splicite se kur fitohet aftësia juridike.
10
Por, si bazë mund të merret dispozita e
nenit 7 të LT, sipas të cilës aftësia ju-
ridike fitohet me lindje, e në disa raste si
embrio (zënia e fëmijës në barkun e
nënës) në të drejtën trashëgimore. Me
lindje do të duhej të nënkuptohej largimi
i fëmijës nga barku i nënës pa pasur
nevojë prerja e kërthizës. As pushimi i
aftësisë juridike nuk rregullohet shpre-
himisht me ligj. Por, do të duhej të merrej
për bazë të arriturat shkencore të medi-
cinës dhe atë në momentin e pushimit e
tërësishëm të gjitha funksioneve të trurit.
Personat juridikë fitojnë aftësinë juridike
zakonisht me regjistrim, kurse e humbin
atë me fshirjen e regjistrimit dhe atë kon-
form normave të LSHT.
Aftësia për të vepruar [Radna sposob-
nost; Capacity to act; Geschäftsfähigkeit]
Aftësia për të vepruar është aftësia e një
personi për të ndërmarrë vetë veprime
procedurale në mënyrë të efektshme pa
pasur nevojë për një përfaqësues ligjor.
Përfaqësuesi ligjor ndërmerr veprime në
emër dhe për llogari të personit të pa af-
tësi për të vepruar. Aftësia për të vepruar
nuk është e rregulluar në mënyrë siste-
matike. Aftësia e plotë për të vepruar pa-
rashihet me nenet 3, 15 dhe 16 të LF, që
arrihet me moshën 18 vjeç. Aftësia e ku-
fizuar për të vepruar arrihet në moshën
14 vjeç dhe parashihet me nenin 142 të
LMD, derisa aftësia për punë arrihet me
moshën 15 vjeç (neni 7 i LP). Aftësia
deliktore arrihet me kalimin e moshës
shtatë (7) vjeç.
Aftësia për të qenë palë [Sposobnost da
bude stranka; Capacity to be a party;
Parteifähigkeit] - Aftësia për të qenë palë
është aftësia e një subjekti të së drejtës
për të qenë bartës i të drejtave dhe
detyrave procedurale, pra të jetë palë
paditëse ose palë e paditur. Aftësia për ë
qenë palë korrespondon me aftësinë ju-
ridike. Kjo nënkupton, që ai i cili ka af-
tësi juridike ka edhe aftësi për të qenë
palë. Për këtë arsye, shumë rende juridike
fare nuk rregullojnë shprehimisht aftësinë
për të qenë palë. E drejta e Kosovës ve-
pron ndryshe dhe atë, që aftësinë për të
qenë palë e rregullon shprehimisht (shih
neni 73 i LPK).
Aftësia procedurale [Proceduralna spo-
sobnost; Procedural capacity; Prozess-
fähigkeit] - Aftësia procedurale është af-
tësia e një subjekti për të ndërmarrë vetë
dhe në mënyre efektive (pa pasur nevojë
për përfaqësues ligjor) veprime proce-
durale. Ai subjekt, i cili nuk ka aftësi
procedurale nuk mund të ndërmerr
veprime procedurale vet në mënyrë efek-
tive. Nëse subjekti nuk ka aftësi proce-
durale, atëherë në emër dhe për llogarit ë
tij mund të veprojë vetëm përfaqësuesi
ligjor, p.sh. prindërit janë përfaqësues
ligjor të fëmijës. Në parim, secili subjekt
që ka aftësi për të vepruar ka edhe aftësi
procedurale. Por, meqë e drejta proce-
durale civile nuk e njeh institutin e af-
tësisë së kufizuar procedurale (sikur në të
drejtën materiale, që është aftësia e kufi-
zuar për të vepruar), atëherë ai subjekt që
ka aftësi të kufizuar për të vepruar ka af-
tësi të plotë procedurale, p.sh., një person
i moshë 16 vjeç që ka marrëdhënie pune,
nuk ka nevojë për përfaqësues ligjor për
çështjet kontestuese, që kanë të bëjnë nga
marrëdhënia e punës.
Aftësia deliktore [Deliktivna sposob-
nost; Delictual capacity; Deliktsfähig-
keit] - Shih: Aftësia për të vepruar.
Aftësia postulative [Postulativna spo-
sobnost; Postulative capacity; Postula-
tionsfähigkeit] - Aftësia postulative është
aftësia e një subjekti me aftësi për të ve-
pruar dhe për të ndërmarrë vetë veprime
procedurale në mënyrë efektive dhe atë
pa pasur nevojë për avokat. Kjo nënk-
upton, se një subjekt nuk ka aftësi postu-
lative, nëse Ligji parasheh detyrimin për
avokat. E drejta e Kosovës njeh në parim
aftësinë postulative për secilin subjekt.
Kjo nënkupton, se secili ka të drejtë të
kërkojë mbrojtje gjyqësore edhe në
Gjykatën Supreme apo në Gjykatën
Kushtetuese pa pasur nevojë të përfa-
qësohet nga ndonjë avokat. Përjashtim të
vogël në këtë drejtim bën LAKP, që në
mënyrë indirekte kërkon përfaqësimin e
palës nga një avokat.
Aftësia trashëgimore [Sposobnost na-
sleđivanja; Inheritance capacity; Erbfä-
higkeit] - Shih: Trashëgimtari.
Agjencia Kadastrale e Kosovës [Ko-
sovska agencija za katastar; Kosovo Ca-
dastral Agency; Katasteramt des Kosovo]
- Agjencia Kadastrale e Kosovës vepron
si agjenci ekzekutive në kuadër të
Qeverisë së Kosovës, gjegjësisht të Min-
istrisë së Mjedisit dhe Planifikimit
Hapësinor. Kjo Agjenci paraqet auto-
ritetin qendror dhe është përgjegjëse për
kadastër dhe ka kompetenca për nxjerr-
jen e udhëzuesve lidhur me të gjitha
veprimtaritë kadastrale dhe regjistrimin e
të drejtave mbi pronën e paluajtshme.
Agjencia Kadastrale e Kosovës është e
autorizuar dhe përgjegjëse për nxjerrjen e
akteve nënligjore (udhëzime administra-
tive, udhëzues korniza pune, etj.) lidhur
me veprimtarinë kadastrale, harton dhe
udhëheq me dokumentacionin e kadastrit
të Kosovës, kadastrit të paluajtshmërisë
dhe regjistrave të paluajtshmërive (neni 4
i LK). Si instancë e dytë e cila vendos
lidhur me ankesat kundër vendimeve të
Zyrave Komunale Kadastrale, vendimet e
Agjencisë Kadastrale të Kosovë para-
qesin vendime përfundimtare në proce-
durë administrative. Kundër këtyre
vendimeve mund të iniciohet vetëm
‘konflikt administrativ’ me anë të padisë
11
në procedure gjyqësore në Gjykatën
Themelore territoriale, konkretisht De-
partamentit për Çështje Administrative
pranë Gjykatës Themelore (neni 14.1 i
LGJ).
Agjencia Kosovare e Privatizimit [Ko-
sovska agencija za privatizaciju; Privati-
zation Agency of Kosovo; Privatisier-
ungsagentur des Kosovo] - Agjencia Ko-
sovare e Privatizimit është organ i
pavarur publik, i cili i ushtron funksionet
dhe përgjegjësitë në mënyrë të pavarur në
pajtim me Ligjin Nr. 04/L-034 për
Agjencinë Kosovare të Privatizimit. Kjo
Agjenci themelohet si pasardhëse ju-
ridike e ish-Agjencisë Kosovare të
Mirëbesimit e themeluar në bazë të
Rregullores së UNMIK-ut 2002/12 mbi
themelimin e Agjencisë Kosovare të
Mirëbesimit. Agjencia Kosovare e Pri-
vatizimit ka mandat dhe kompetencë ek-
skluzive për administrimin me të gjitha
ndërmarrjet, asetet, interesat, aksionet në
pronësi shoqërore, duke përfshirë shitjen,
likuidimin, transferimin apo ndonjë
zgjidhje tjetër të ndërmarrjes, asetit apo
interesit në pronësi shoqërore (Shih:
Ndërmarrja: ndërmarrja shoqërore).
Agjencia Kosovare e Privatizimit ka
zotësi të plotë juridike, posaçërisht për të
bërë kontrata, për të marrë, mbajtur ose
shitur pronën, si dhe ka të gjitha kompe-
tencat, të padisë e të paditet në emër të
saj (neni 1 dhe 6 i Ligjit për Agjencinë
Kosovare të Privatizimit).
Agjencia Kosovare për Krahasim dhe
Verifikim të Pronës [Kosovska agencija
za upoređivanje i verifikaciju imovine;
Kosovo Property Comparison and Verifi-
cation Agency; Agentur zur Verglei-
chung und Verifizierung von Eigentum] -
Agjencia Kosovare për Krahasim dhe
Verifikim të Pronës është Agjenci e
pavarur e themeluar sipas nenit 142 të
12
Kushtetutës së Republikës së Kosovës,
me mandat të përkohshëm, si dhe me
Ligjin për Agjencinë Kosovare për Kra-
hasim dhe Verifikim të Pronës. Detyrat e
kësaj Agjencie kryesisht janë të zgjidhë
dallimet dhe mos pajtueshmëritë në mes
të dokumenteve kadastrale origjinale të
para qershorit të vitit 1999 të cilat janë
marrë nga autoritetet serbe në Kosovë
dhe të dokumenteve kadastrale aktuale në
Republikën e Kosovës, për pronën pri-
vate, pronën private komerciale dhe
pronën private të bashkësive fetare. Kjo
Agjenci: zgjidhë pretendimet pronësore
të cilat kanë lindur si pasojë e luftës në
Kosovë, në periudhën ndërmjet 27
shkurtit 1998 dhe 20 qershorit 1999, të
cilat më herët janë dorëzuar në Agjencinë
Kosovare për Prona; Agjencia zgjidhë
kërkesat e pronësisë lidhur me pronën e
paluajtshme private, duke përfshirë
pronën bujqësore dhe komerciale dhe
kërkesat lidhur me të drejtat mbi
shfrytëzimin e pronës së paluajtshme pri-
vate, duke përfshirë pronën bujqësore
dhe komerciale; Gjithashtu, kjo Agjenci
administron pronat nën menaxhim të saj
(neni 4 i Ligjit për Agjencinë Kosovare
për Krahasim dhe Verifikim të Pronës).
Me themelimin e kësaj Agjencie, pushon
së vepruari Agjencia Kosovare për Prona,
e cila ishte themeluar mbi bazën e Ligjit
(Nr. 03/L-079) për ndryshimin e Rreg-
ullores së UNMIK-ut Nr. 2006/50 për
zgjidhjen e kërkesave lidhur me pronën e
paluajtshme private, duke përfshirë pro-
nën bujqësore dhe atë komerciale, si dhe
Rregulloren e UNMIK-ut nr. 1999/23 për
themelimin e Drejtorisë për Çështje
Pronësore Banesore dhe Komisionit për
kërkesa pronësore dhe banesore.
Agjencia Kosovare për Prona [Ko-
sovska agencija za imovinu; Kosovo
Property Agency; Eigentumsagentur Ko-
sovo] - Shih: Agjencia Kosovare për
Krahasim dhe Verifikim të Pronës.
Agjencia për Pronësi Industriale
[Agencija za industrijsku imovinu; Indus-
trial Property Agency; Agentur für gew-
erbliches Eigentum] - Agjencia për
pronësi industriale e Republikës së Ko-
sovës, është organ i pavarur administrativ
shtetëror, e themeluar sipas Ligjit, në
kuadër të Ministrisë së Tregtisë dhe In-
dustrisë dhe është përgjegjëse për mbro-
jtjen ligjore administrative të shpikjeve,
markave tregtare, dizajnëve industriale,
emërtimeve të origjinës, treguesve
gjeografik dhe topografive të qarqeve të
integruara, si dhe çështjet e tjera që dalin
nga marrëveshjet ndërkombëtare, nën-
shkruese e të cilave është Republika e
Kosovës.
Agjencia e Regjistrimit të Bizneseve të
Kosovës [Kosovska agencija za registra-
ciju biznisa; Kosovo Business Registra-
tion Agency; Agentur für die Registrier-
ung von Unternehmen im Kosovo] -
Agjencia e Regjistrimit të Bizneseve të
Kosovës (ARBK) është e themeluar si
një agjenci e pavarur ekzekutive në
kuadër të Ministrisë së Tregtisë dhe In-
dustrisë. Është kompetente për regjistri-
min e shoqërive tregtare dhe shoqërive të
huaja tregtare, gjithashtu e autorizuar dhe
përgjegjëse për kryerjen e funksioneve
tjera të përcaktuara me nenin 7 të LSHT,
si përgatitjen dhe shpalljen e formularëve
dhe procedurave të nevojshme me qëllim
të lehtësimit të funksionimit të rregullt të
shoqërive tregtare.
Agjencia për Ndihmë Juridike Falas
[Agencija za besplatnu pravnu pomoć;
Agency for Free Legal Aid; Agentur für
kostenlose Rechtshilfe] - Agjencia për
ndihmë juridike falas është institucion i
pavarur publik i Republikës së Kosovës e
themeluar me ligj, e cila ushtron funksio-
net dhe përgjegjësitë për organizimin dhe
ofrimin e ndihmës juridike falas në pa-
jtim me Ligjin për ndihmë juridike falas.
Kjo Agjenci gjithashtu brenda saj ka
edhe zyrat rajonale për ndihmë juridike
falas, në tërë territorin e Republikës së
Kosovës, të cilat caktohen me vendim të
veçantë. Punën e Agjencisë e mbikëqyrë
Këshilli për Ndihmë Juridike Falas, i cili
Këshill i raporton Kuvendit të Repub-
likës së Kosovës një herë në vit për
punën e Agjencisë.
Agjenti i Regjistruar [Registrovani
zastupnik; Registered Agent; Regis-
trierter Vertreter] - Agjenti i regjistruar i
shoqërisë tregtare quhet personi legjitim i
shoqërisë tregtare i regjistruar si i tillë
pranë ARBK, kompetent për komu-
nikimin formal lidhur me pranimin e
shërbimeve, njoftimeve ose kërkesave që
një autoritet publik, person ose shoqëri
kërkohet ta bëjë me shoqërinë tregtare.
Sipas LSHT, neni 23, emri dhe adresa e
agjentit të regjistruar duhet të paraqiten
në dokumentet e regjistrimit të shoqërisë
tregtare. Çdo shoqëri tregtare, në doku-
mentet e regjistrit, duhet të paraqesë
emrin e agjentit të saj të regjistruar. Nëse
shoqëria tregtare ndryshon agjentin e saj
të regjistruar, atëherë ajo duhet t’ia do-
rëzojë në Agjencinë për Regjistrimin e
Bizneseve njoftim të nënshkruar emrin e
agjentit të ri të regjistruar. Shoqëria treg-
tare duhet që po ashtu të dorëzojë një
dokument, të nënshkruar nga agjenti i ri i
regjistruar, me të cilin shprehet pëlqimi i
tij/saj për të shërbyer në këtë cilësi.
Agjencia Qendrore e Prokurimit [Cen-
tralna agencija za nabavke; Central Pro-
curement Agency; Zentrales Verga-
beamt] - Agjencia Qendrore e Prokurimit
(AQP) paraqet një agjenci e themeluar në
kuadër të Ministrisë së Financave e cila
funksionet dhe detyrat i kryen në pajtim
13
me LPPRK. Në raste specifike, për
shkaqe të ekspertizës profesionale, efek-
tivitetit të kostos, eficiencës ose çështjeve
të tjera legjitime, Ministri për financa
mund të ketë autoritetin për ta përcaktuar
AQP-në si autoritetin kontraktues
përgjegjës për kryerjen e atij aktiviteti
prokurimi. Në këto raste, AQP në pajtim
me LPPRK dhe për të gjitha qëllimet e
këtij ligjit, konsiderohet “autoriteti kon-
traktues” për aktivitetin e prokurimit (ne-
ni 94 i LPPRK).
Akademia e Drejtësisë [Akademija
pravde; Academy of Justice; Justizakad-
emie] - Me Ligjin (Nr. 05/L-095), datë
08.02.2017 është themeluar Akademia e
Drejtësisë së Kosovës, e cila është
pasardhëse e Institutit Gjyqësor të Koso-
vës dhe me këtë pushon aktivitetin Insti-
tuti, i cili ishte një institut i pavarur, i
themeluar me ligj (Ligji për Themelimin
e Institutit Gjyqësor të Kosovës, të vitit
2008). Detyrë parësore e Akademisë së
Drejtësisë është përgatitja e kandidatëve
për gjykatës dhe prokurorë, pra organiz-
imin e avancimit ligjor nëpërmjet kur-
seve dhe trajnimeve profesionale.
Tanimë, me këtë Ligj, të gjitha detyrat
dhe përgjegjësitë lidhur me organizimin e
trajnimeve të kandidatëve për gjykatës
bien në Akademinë e Drejtësisë.
Akreditivi [Akreditiv; Documentary
credit; Akkreditiv] - Akreditivi paraqet
një punë juridike bankare dhe mjet apo
mënyrë të pagesës (shih neni 530 i
LMD). Me anë të akreditivit, banka me
urdhër të komitentit apo klientit të saj
dhe në pajtim me udhëzimet e tij, i kryen
pagesën ndonjë personi të tretë
(shfrytëzuesit) pa kurrfarë kushtesh apo
obligimesh (përveç nëse i urdhëron
ndonjë kusht të veçantë komitentit).
Madje, në disa raste ajo (banka) as nuk e
informon shfrytëzuesin, për hapjen e
14
akreditivit, sepse është raport juridik
vetëm ndërmjet bankës dhe komtitentit
apo urdhëruesit të pagesës.
Aksioni [Deonice; Share; Aktie] -
Aksionet janë letra me vlerë, të cilat i
garantojnë një të drejtë pronësore apo in-
teres pronësor në një shoqëri apo kompa-
ni/korporatë. Përmes aksionit-ve, pronarit
të aksionit i jepen të drejta për përftim
(dividendë) sipas atij aksioni, vendim-
marrje dhe të drejtën në ndarjen e
pronësisë në shoqëri. Aksioni është pronë
personale e pronarit dhe mund të bartet
pjesërisht ose në tërësi, varësisht nga ku-
fizimet e parapara në LSHT apo ndonjë
kufizim të përcaktuar në marrëveshjen e
shoqërisë. Aksioni apo aksionet e
shoqërisë aksionare mund të jenë të cer-
tifikuara (me certifikatë për aksionin)
apo të pa-certifikuara. Nëse aksioni ose
aksionet janë të certifikuara, certifikata e
aksionit duhet të përmbajë të dhënat si:
emrin e personit ose shoqërisë për të cilin
është nxjerrë certifikata; numrin e
aksioneve të përfaqësuara në Certifikatë;
llojin e aksioneve (të thjeshta ose të
privilegjuara) të përfaqësuara në certif-
ikatë; duhet të theksohet kategoria për-
katëse; një deklaratë që parashtron të
drejtat (duke përfshirë të drejtat e votim-
it) si dhe privilegjet e aksioneve të tilla
siç janë paraqitur në statutin e shoqërisë.
Po ashtu, aksionet mund të jenë të
thjeshta dhe të privilegjuara. Aksionet e
thjeshta quhen si të tilla për faktin se
bartësit (pronarit) të tyre nuk i sjellin div-
idendë në mënyrë automatike, që nënk-
upton se një person mund të ketë aksione
të zakonshme, por mos të marr asnjë div-
idendë gjatë tërë kohëzgjatjes së
pronësisë. Ndërsa, aksionet e privi-
legjuara, bartësit (pronarit) zakonisht i
sjellin dividendë në mënyrë automatike
me fitimin. Bartësit e aksioneve të privi-
legjuara mund të kenë status të privi-
legjuar të votimit dhe status të privi-
legjuar pas likuidimit të shoqërisë
aksionare. Po ashtu, njihen aksionet e au-
torizuara, që paraqesin atë lloj të aksion-
eve të cilat shoqëria mund t’i shesë dhe
këto aksione duhet të përcaktohen në
statutin e shoqërisë aksionare, sepse
numri i aksioneve të autorizuara mund të
ndryshohet vetëm përmes ndryshimit dhe
plotësimit të statutit. Përveç aksioneve, si
letra me vlerë mund të konsiderohen
edhe bondet, letrat me vlerë të konver-
tueshme në aksione dhe opsionet për
blerjen e aksioneve.
Aksionari [Deoničar; Shareholder; Ak-
tionär] - Aksionar quhet personi, bartës i
aksionit ose subjekti, i cili mund të
udhëheqë me të drejtat që janë të përfa-
qësuara në aksion. Çdo shoqëri aksionare
duhet të mbajë listën e aksionarëve që
përmban emrin dhe adresën e secilit
aksionar aktual si dhe numrin dhe llojin e
aksioneve me të cilat aktualisht dis-
ponojnë.
Aktet reale [Stvarna dela; Real acts;
Realakt] - Në kuptimin juridik, akte reale
quhen ato veprime juridike të personave,
të cilat veprime janë të dedikuara për kri-
jimin e ndonjë pasoje faktike, por që ka-
në edhe efekte juridike, Si raste tipike
mund të përmenden p.sh. bashkimi, për-
zierja apo përpunimi i sendeve në të
drejtën sendore (shih nenet 29, 30 dhe 31
i LPDS).
Aktgjykimi [Presuda; Judgment; Urteil]
- Aktgjykimi është lloj i vendimit, i cili
nxjerrët nga Gjykata. Në procedurën civi-
le, gjykata vendos meritorisht lidhur me
çështjen kryesore me aktgjykim (neni
143 i LPK). Duke pasur në konsideratë
kritere të ndryshme, dallojmë lloje të
ndryshme të aktgjykimeve. Si zakonisht,
gjykata vendos me aktgjykim të plotë, në
rast se vendoset për të gjitha kërkesë-
paditë e parashtruara me padinë e palës
paditëse. Aktgjykimi kondemnator nxje-
rret në bazë të padisë kondemnatore dhe
me të vendoset meritorisht, nëse paditësi
mund të kërkojë një prestim prej palës së
paditur. Derisa aktgjykimi vërtetues
nxjerrët në bazë të padisë vërtetimi, ak-
tgjykimi ndryshues nxjerrët në bazë të
padisë ndryshimi. Në rast se pala
paditëse ka hequr dorë nga kërkesëpadia,
atëherë nxjerrët aktgjykim për shkak të
heqjes dorë nga kërkesëpadia (neni 148 i
LPK). Gjykata nxjerrë aktgjykim për
shkak të mosbindjes ose në raste të cak-
tuara aktgjykim për shkak të mungesës,
nëse pala e paditur nuk përgjigjet në
padinë e palës paditëse brenda afatit të
paraparë (shih nenet 249, 250 i LPK). Në
rast se pala e paditur e pranon kërkesë-
padinë, atëherë gjykata nxjerrë aktgjykim
në bazë të pohimit (neni 149 i LPK).
- Pjesa hyrëse e aktgjykimit [uvodni
deo presude; introductory part of the
judgment; urteilskopf] - Në aspektin
formal, secili aktgjykim duhet të ketë
tri pjesë kryesore dhe të domosdoshme
dhe atë pjesën hyrëse të aktgjykimit,
dispozitivin, arsyetimin dhe udhëzimin
për mjet të goditjes së vendimit (shih
nenin 160 i LPK). Pjesa hyrëse është
pjesa e lartë në fillim e aktgjykimit, ku
shënohen në mes të tjerash, numri i
dosjes, gjykata e çështjes, subjektet,
pra palët dhe përfaqësuesit e tyre, ob-
jekti i kontestit etj.
- Dispozitivi i aktgjykimit [Izreka (dis-
pozitiv) presude; enacting clause of
the judgment; Urteilsspruch] - Dis-
pozitivi është pjesa kryesore dhe më e
rëndësishme e aktgjykimit apo edhe
aktvendimit, nëse me aktvendim ven-
doset meritorisht lidhur me çështjen
kryesore. Dispozitivi përmban vendi-
15
 min lidhur me çështjen kryesore
(kërkesëpadinë), çështjet aksesore
(shpenzimet procedurale) dhe edhe
përmbarueshmëria e vendimit (neni
160 III LPK). Meqë organi përmba-
rues mbështetet në dispozitivin për të
zhvilluar procedurën e përmbarimit,
atëherë është e domosdoshme, që dis-
pozitivi të jetë i qartë dhe preciz.
- Arsyetimi i aktgjykimit [Obrazloženje
presude; reasoning of the judgment;
urteilsgründe] - Arsyetimi është një
ndër pjesët përbërëse të secilit ak-
tgjykim (neni 160 IV i LPK). Në arsy-
etim jepen shkaqet e vendosjes së tillë
si dhe faktet e provat e administruara
dhe të vlerësuara. Nëse aktgjykimi nuk
ka arsyetim ose arsyetimi është kon-
tradiktor, atëherë kjo është shkelje me
rëndësi absolute dhe aktgjykimi gjith-
monë do të anulohet, natyrisht nëse
aktgjykimi është sfiduar me mjete të
goditjes së vendimit.
Aktivitet afarist [Poslovna aktivnost;
Business activity; Geschäftstätigkeit] -
Shih: Veprimtaria tregtare.
Aktvdekje [Smrtovnica; Death Certifi-
cate; Sterbeurkunde] - Me vdekjen e një
personi të caktuar krijohen edhe pasoja të
ndryshme juridike të së drejtës publike
(p.sh. pushojnë të drejtat qytetare) dhe të
së drejtës private (p.sh., çështja e
trashëgimisë, çështja e suksedimit uni-
versal etj.). Për inicimin e çështjeve të til-
la juridike, është e nevojshme, që të kon-
statohet se një person ka vdekur. Vdekja
konstatohet nga mjeku dhe në bazë të ar-
riturave shkencore, me ç’rast personi i
vdekur humb edhe aftësinë juridike. Pas
konstatimit të vdekjes, Organi komunal
evidenton vdekjen e personit në regjistrat
e administratës publike dhe në bazë të
këtij regjistri lëshohet edhe aktvdekja.
Procedura për konstatimin e vdekjes së
16
një personi dhe të nxjerrjes së aktvdekjes
është një procedurë jokontestimore, e
paraparë me ligj (nenet 133 e në vazhdim
si dhe nenet 154 e në vazhdim të LPJK).
Aktvendim [Rešenje; Resolution; Bes-
chluss] - Aktvendimi është lloj i
vendimit, i cili nxjerrët nga gjykata ose
ndonjë autoritet publik. Në procedurën
civile, gjykata vendos me aktvendim
lidhur me çështjen jo kryesore, p.sh. ak-
tvendim lidhur me konvokimin e seancës,
aktvendim lidhur me shpenzimet proce-
durale etj. Gjykata vendos me aktvendim
meritorisht lidhur me çështjen kryesore
vetëm në rast të procedurës së posaçme
kontestimore lidhur me pengim -
posedimin (shih neni 142 i LPK). Me ak-
tvendim vendoset lidhur me çështjen
kryesore në procedurën jokontestimore,
të falimentimit dhe përmbarimore.
Aktvendimi për përmbarim [Rešenje o
izvršenju; Decision on enforcement;
Zwangsvollstreckungsbeschluss] - Ak-
tvendimi për përmbarim është vendimi i
Gjykatës, me të cilin lejohet ose refu-
zohet propozimi për përmbarim. Derisa
përmbaruesi privat vendos me urdhër,
Gjykata vendos me aktvendim (neni 1
XII, 5, 10, 44 të LPP) në çështjet për të
cilat është kompetente dhe atë nga
marrëdhënia familjare dhe të punës. Edhe
aktvendimi i gjykatës, sikurse urdhri i
përmbaruesit, nuk ka nevojë të ketë arsy-
etimin, nëse është lejuar propozimi për
përmbarim.
Alimentacioni [Alimentacija; Alimony;
Unterhalt] - Alimentacioni (ushqimia)
është mbajtje financiare e bashkëshortëve
apo ish-bashkëshortëve. Bashkëshorti i
cili nuk ka mjete të mjaftueshme për
mbajtje financiare, i cili nuk është i aftë
të punojë ose që për arsye tjera nuk mund
të punësohet, ka të drejtë në mbajtje fi-
nanciare nga bashkëshorti tjetër në pro-
porcion me mundësitë e tij financiare.
Alimentacionin e cakton gjykata duke i
marrë parasysh të gjitha rrethanat e rastit
mund të refuzojë kërkesën për ushqimi,
nëse ushqimia (alimentacioni) është
kërkuar nga bashkëshorti me keqbesim
ose nëse ai e ka braktisur bashkëshortin
pa ndonjë arsye të bazuar. Po ashtu, në
lidhje me fëmijën, bashkëshorti i ndarë
ka të drejtë të kërkojë nga bashkëshorti
tjetër alimentacioni përderisa ai do të
kujdeset dhe e mban fëmijën e përbash-
kët dhe për këtë arsye i bëhet e pamundur
të punoj.
Alotmani [Alotman; Allotment; Reisev-
ermittlungsvertrag] - Alotmani paraqet
një kontratë e detyrimeve, e cila ka për
bazë dhe objekt angazhimin e ka-
paciteteve të hotelerisë. Me kontratën për
alotmanin detyrohet hotelieri që gjatë
kohës së caktuar t’i vë në dispozicion të
klientëve shërbime të caktuara hoteliere
personave që i dërgon agjencia turistike
dhe t’i paguajë provizion të caktuar,
kurse kjo detyrohet të paguajë çmimin e
shërbimeve të bëra në qoftë se ka
shfrytëzuar angazhimin e kapaciteteve të
hotelit. Kjo kontratë është kontratë for-
male dhe duhet të lidhet në formën me
shkrim (neni 906 në vazhdim i LMD).
Amësia [Materinstvo; Motherhood; Mut-
terschaft] - Amësia/e quhet gruaja e cila
është regjistruar në regjistrin amë të te
lindurve si nënë e fëmijës.
Amiable compositeur - Shih: Ex aequo
et bono.
Analogjia [Analogija; Analogy; Analo-
gie] - Për shkak të shumëllojshmërisë së
rrethanave dhe të gjendjes faktike mund
të ndodhë, që për këto nuk është paraparë
shprehimisht norma përkatëse juridike.
Nëse lidhur me një gjendje faktike nuk
mund të zbatohet një normë as edhe me
ndihmën e interpretimit, atëherë çështja
duhet të zgjidhet nëpërmjet analogjisë.
Megjithatë, analogjia mund të përdoret
vetëm nëse janë plotësuar dy kushte
themelore dhe atë: duhet të ekzistojë një
zbrazëtirë ligjore lidhur me gjendjen fak-
tike dhe e dyta, që norma përkatëse që
zbatohet duhet të përfshijë “një rast të
ngjashëm”.
Ankandi [Aukcija; Auction; Versteige-
rung] - Ankandi paraqet ftesën publike, e
cila i drejtohet një numri të caktuar apo të
pacaktuar të personave për shitjen,
gjegjësisht blerjen e sendeve të caktuara,
nën kushte të caktuara dhe me garancione
të caktuara. Fituesi i ankandit, i cili za-
konisht përcaktohet sipas çmimit me të
lartë të ofruar për sendin e blerë, detyro-
het që sipas kushteve të përmbajtura në
ftesë për ankand të lidhë kontratën me
pjesëmarrësin e ankandit.
Ankesa [Žalba; Appeal; Berufung] - An-
kesa është mjet i rregullt i goditjes së
vendimit, me të cilin mjet sfidohet një
vendim i ndonjë autoriteti publik ose
gjykate dhe është i lejuar në secilën lloj
të procedurës. Në procedurën civile, an-
kesa lejohet kundër vendimeve të
gjykatës së shkallës së parë për shkak të
shkeljeve të dispozitave procedurale,
zbatimit të gabuar të gjendjes materiale
dhe konstatimit të gabuar të gjendjes fak-
tike (neni 182 i LPK). Ankesa ka efekt
suspenziv (shtytës), pra vendimi i an-
kimuar nuk mund të bëhet i formës së
prerës dhe duhet të paraqitet në formën
me shkrim dhe në afatin e paraparë, za-
konisht në afatin prej 15 ditësh (nenet
176 e në vazhdim të LPK). Në proce-
durën sipas ankesës do të vlerësohen në
parim vetëm ato fakte dhe prova, që janë
paraqitur dhe trajtuar në gjykatën e
shkallës së parë (neni 180 i LPK). Gjyka-
ta ankimore shqyrton ankesën, sipas
parimit të disponibilitetit, vetëm brenda
17
kufijve të ankesës, me përjashtim kur
gjykata shqyrton sipas detyrës zyrtare
edhe disa shkaqe të tjera (shih neni 194 i
LPK). Ankesa, si mjet i rregullt i goditjes
së vendimit është e lejuar edhe në proce-
durën jokontestimore (nenet 17 e në va-
zhdim të LPJK) edhe në procedurën
përmbarimore (nenet 67 e në vazhdim të
LPP).
Aprovimi [Usvajanje; Approval; Zustim-
mung] - Shih: Pëlqimi.
Arbitër [Arbitar; Arbitrator; Schieds-
richter] - Arbitër është personi i cili
zhvillon procedurën e arbitrazhit dhe i
ka, në parim, të gjitha të drejtat dhe dety-
rimet e një gjykatësi të gjykatës sht-
etërore. Arbitër mundet me qenë poten-
cialisht secili person me aftësi për të ve-
pruar. Për të ruajtur paanësinë dhe objek-
tivitetin e arbitrit në një proces konkret të
arbitrazhit parashihen rregulla (zakonisht
me Rregullat e Arbitrazhit ose me Lex
Arbitri), se për cilat rrethana mund të
kërkohet përjashtimi i arbitrit nga një
proces konkret. Në parim, për të gjitha
rrethanat që mund të kërkohet për-
jashtimi i një gjykatësi i gjykatës sht-
etërore mund të kërkohet edhe për-
jashtimi i arbitrit nga procesi konkret pa-
ra një arbitrazhi.
Arbitrabiliteti [Arbitrarnost; Arbitrabil-
ity; Schiedsfähigkeit] - Arbitrabiliteti ob-
jektiv është mundësia juridike, që një
çështje të jetë objekt i shqyrtimit në pro-
cedurën e arbitrazhit dhe të zgjidhet me
arbitrazh. Kurse, Arbitrabiliteti subjektiv
është mundësia juridike e një subjekti për
të qenë palë në procedurën e arbitrazhit.
Arbitrabiliteti objektiv dhe subjektiv cak-
tohet sipas të drejtës së atij vendi, në të
cilin zhvillohet procedura e arbitrazhit.
Objekt i kontestit në procedurën e arbi-
trazhit mundet me qenë zakonisht çdo
marrëdhënie juridike private, me për-
18
jashtim të kontesteve nga marrëdhënia
juridike me karakter të së drejtës
familjare dhe martesore. Palë në proce-
durë është zakonisht personi juridik
(ndërmarrjet), por mund të jenë edhe per-
sonat fizikë, por vetëm personat fizikë që
kanë aftësinë për të vepruar.
Arbitrazhi [Arbitraža; Arbitration;
Schiedsgerichtsbarkeit] - Nocioni “Arbi-
trazh” nënkuptohet në mënyra të
ndryshme, si institucion, si metodë alter-
native për zgjidhjen e kontesteve, si pro-
cedurë për zgjidhjen e kontesteve, si trup
gjykues. Si metodë, arbitrazhi zbatohet
në të drejtën ndërkombëtare publike (në
kontestet në mes të shteteve) dhe në të
drejtën private, në kontestet në mes të
personave privatë (zakonisht personave
juridikë). E përbashkët për të gjitha rastet
është se pa marrëveshje (të vlefshme)
nuk ka arbitrazh. Pra, palët duhet të mer-
ren vesh (zakonisht me shkrim), se dëshi-
rojnë me zgjidhë kontestin e tyre para ar-
bitrazhit. Burim kryesor formal i Arbitra-
zhit është marrëveshja e arbitrazhit, rreg-
ullat e arbitrazhit dhe Lex arbitri dhe atë
në këtë mënyrë hierarkike. Natyrisht se
paraprakisht dhe çdo herë vlejnë rregullat
me karakter ius cogens dhe dispozitat
kushtetuese, meqë edhe arbitrazhi ush-
tron pushtet gjyqësor. Lex arbitri është
burimi kryesor formal i arbitrazhit dhe në
Kosovë është Ligji për Arbitrazhin (viti
2007). Arbitrazhi përbëhet zakonisht nga
një ose tre arbitër dhe vendimi i arbitra-
zhit është vendim i formës së prerë. Para
se të përmbarohet vendimi i arbitrazhit
kombëtar duhet të shpallet i përmba-
rueshëm, kurse vendimi i arbitrazhit të
huaj duhet të njihet dhe të shpallet i
përmbarueshëm. Në Kosovë ekzistojnë
aktualisht dy Arbitrazhe institucionale,
një në Odën Ekonomike të Kosovës dhe
tjetra në Odën Ekonomike Amerikane në
Kosovë.
- Marrëveshja e arbitrazhit - Pa
marrëveshje nuk ka arbitrazh. Marrë-
veshja është kontratë (materiale ju-
ridike), me të cilën palët merren vesh
që një kontest të tyre ta zgjedhin në
arbitrazh. Marrëveshja e arbitrazhit
lidhet zakonisht me shkrim dhe nën
kushte të caktuara mund të jetë e vlef-
shme edhe marrëveshja e lidhur me
email apo mjetet e tjera të komu-
nikimit elektronik.
- Rregullat e arbitrazhit - Arbitrazhi, si
rregull, zbatohet dhe funksionin si ar-
bitrazh institucional dhe atë zakonisht
në Oda ekonomike, në Kosovë në
OEK dhe në OEA. Secili Arbitrazh in-
stitucional harton Rregullat e veta, që
janë burim kryesor formal pas
marrëveshjes së palëve dhe bile para
dispozitave të Ligjit për arbitrazh, me
përjashtim të normave me karakter ius
cogens. Në rast se palët merren vesh,
që kontestin e atyre ta zgjedhin në Ar-
bitrazhin Institucional të OEK, atëherë
edhe Rregullat e këtij Arbitrazhi
zbatohen në këtë proces, nëse me
marrëveshje të palëve nuk është para-
parë diçka tjetër konkrete.
Arkëtim-i [Naplata; Encashment; In-
kasso] - Arkëtim quhet realizimi i kërke-
save të kreditorit apo kalimi i kredive në
emër të kreditorit nga debitori. Rast tipik
i arkëtimit të kredive paraqitet kalimi i
kredive në emër të kreditorit në proce-
durën përmbarimore (neni 126 i LPP).
Arondimi [Arondacija; Land consolida-
tion; Arrondierung] - Arondimi paraqet
një proces juridiko kadastral, kryesisht i
takon të së kaluarës, sipas të cilit sipërfa-
qet tokësore riparcelizoheshin dhe prona
private e cila rrethohej me pronë sht-
etërore/shoqërore, kalohej në pronësi sht-
etërore/shoqërore, ndërsa pronarit privat
në sipërfaqe të njëjtë i kompensohej
(këmbehej) në një pjesë tjetër apo me një
sipërfaqe tjetër jashtë sipërfaqeve të
pronës shtetërore/shoqërore.
Ars boni et aequi - Arti i së mirës dhe së
drejtës. Ky është një definim i famshëm i
së drejtës romake nga juristi romak, Cel-
sus; shih Digestat, D 1, 1, 1.
Arsyetimi [Obrazloženje; Reasoning;
Begründung] - Shih: Aktgjykimi: arsye-
timi i aktgjykimit.
Asignacioni [Asignacija; Assignment;
Anweisung] - Asignacioni paraqet një in-
stitut të së drejtës së detyrimeve konkret-
isht një kontratë me emër. Asignacioni
ndryshe mund të quhet si ‘dërgim’. Me
anë të asignacionit, një person, asignanti
autorizon tjetrin, asignatin që për llogari
të tij t’i kryejë diçka të caktuar personit të
tretë, marrësit të asignacionit - asignata-
rit, dhe e autorizon këtë që të pranoj këtë
kryerje në emër të vet (neni 1032 i
LMD).
Atësia [Očinstvo; Paternity; Vaterschaft]
- Atësia konsiderohet burri i nënës së
fëmijës, nëse fëmija është lindur gjatë
martesës ose brenda afatit prej 300 ditësh
pas mbarimit së martesës. Këtë e përcak-
ton LFK në mënyrë parimore në dis-
pozitën e nenit 99.1 të tij. At i fëmijës, i
cili nuk ka lindur në martesë, as brenda
afatit prej 300 ditësh pas zgjidhjes së
martesës, konsiderohet burri i cili e pra-
non për të vetin ose atësia e të cilit është
vërtetuar me vendimin e gjykatës.
Auditor [Revizor; Auditor; Rechnung-
sprüfer] - Auditor quhet zyrtari i autori-
zuar nga Auditori i Përgjithshëm për të
kryer auditimin në organizatat buxhetore
(Shih: Organizata buxhetore) dhe auto-
ritetet publike të cilat në mënyrë të
drejtpërdrejtë kanë pranuar të hyra nga
buxheti i Kosovës, në pajtim me kompe-
19
tencat e parapara me Ligjin për Auditorin
e Përgjithshëm dhe Zyrën Kombëtare të
Auditimit të Republikës së Kosovës.
Auditimi [Revizija; Audit; Rechnung-
sprüfung] - Auditimi paraqet një lloj
kontrolli të përgjithshëm të entitetit, i cili
kontrollohet (auditohet), në mënyrë që të
sigurohet se programet e caktuara
qeverisëse administrative janë duke
dhënë rezultatet e planifikuara; burimet e
përdorura për këto programe janë në pa-
jtim me objektivat e deklaruara të organi-
zatës/entitetit në fjalë; si dhe programet
janë të mbrojtura nga humbjet dhe keq
menaxhimi. Auditimi i sektorit publik
është i rregulluar me ligj të posaçëm
(Ligji nr. 05/L-055 për Auditorin e
Përgjithshëm dhe Zyrën Kombëtare të
Auditimit të Republikës së Kosovës). Në
sektorin publik, në auditim përgjithësisht
bëjnë pjesë të gjitha organizatat bux-
hetore, agjencitë e pavarura publike dhe
autoritetet publike të Republikës së Ko-
sovës. Auditimin në lidhje me këto e
kryen Zyra Kombëtare e Auditimit. (shih:
Zyra Kombëtare e Auditimit).
Auditori i Përgjithshëm [Generalni re-
vizor; Auditor General; Generalrech-
nungsprüfer] - Auditori i Përgjithshëm
quhet kreu i Zyrës Kombëtare të Au-
ditimit, i cili i përgjigjet Kuvendit të Ko-
sovës për ushtrimin e detyrave dhe kom-
petencave të përcaktuara në Kushtetutë,
ligj dhe aktet nënligjore dhe në stand-
ardet të auditimit të sektorit publik të
njohura ndërkombëtarisht. Auditori i
Përgjithshëm është i pavarur nga ana
funksionale, financiare dhe operative dhe
nuk i nënshtrohet urdhrit ose ndikimit
nga cilido person apo institucion tjetër.
Auditori i Përgjithshëm së bashku me
Zyrën Kombëtare të Auditimit auditon të
gjitha aktivitetet financiare, administra-
tive, programet dhe projektet e
20
menaxhuara nga një apo më shumë in-
stitucione të cilave iu referohet auditimi,
përfshirë proceset dhe të ardhurat nga
shitja e pasurive, privatizimi dhe konce-
sionet.
Autor-i [Autor; Author; Autor] - Autor
quhet personi, i cili ka krijuar një vepër
origjinale në fushën e artit, shkencës dhe
letërsisë. E drejta e autorit dhe të drejtat e
përafërta me të drejtën e autorit janë të
rregulluara dhe përcaktuar me Ligjin Nr.
04/L-065 për të Drejtat e Autorit dhe të
Drejtat e Përafërta (LDADP).
Autoritet publik [Javni organ; Public
authority; Behörde] - Autoritet publik
nënkupton secilin nga organet ose auto-
ritetet ose agjencitë publike, të cilat sipas
të drejtës së Kosovës ushtrojnë pushtet
shtetëror ose kompetenca publike ekze-
kutive, legjislative, rregullative, adminis-
trative ose gjyqësore, si dhe çdo depar-
tament, pjesë ose nën-njësi të këtij orga-
ni, autoriteti ose agjencie publike.
Autorizim-i [Punomoćje; Power of at-
torney; Vertretungsmacht] - Autorizimi
paraqet ‘lejën' për përfaqësim (shih:
Përfaqësimi). Personi, i cili jep autorizi-
min quhet autorizues, ndërsa personi i
cili merr përsipër përfaqësimin quhet i
autorizuar. Autorizimi për përfaqësim
bazohet në ligj, në aktin e përgjithshëm të
personit juridik, në aktin e organit kom-
petent ose në deklarimin e vullnetit të të
përfaqësuarit (prokura). Në rastet kur au-
torizimi parashihet me ligj apo me aktin e
përgjithshëm juridik, atëherë konsidero-
het autorizim ex lege ndërsa në rastet kur
kjo bëhet me deklarim të vullnetit të per-
sonit quhet autorizim me prokurë. Shih:
Prokura.
Avanci [Avans; Advance payment;
Vorauszahlung] - Shih: Kapari.
Avokat [Advokat; Lawyer (Attorney at
law, barrister, solicitor); Rechtsanwalt] -
Avokat është një person, i cili ka një leje
speciale të autoriteteve shtetërore për të
ushtruar profesionin e avokatisë, pra të
ofrimit të shërbimeve juridike në përfa-
qësime, këshillime, dhënien e opinioneve
ligjore etj. Burim kryesor formal për
rregullimin e kushteve për ushtrimin e
profesionit si avokat është Ligji për avo-
katinë. Me këtë ligj bëhet definimi legal i
“Avokatit” (neni 5); sipas kësaj dispozite,
avokati është person i regjistruar në odë,
që e ka dhënë betimin dhe që merret me
avokati. Detyrat e avokatit janë në ofri-
min e ndihmës profesionale juridike për
të gjithë personat e interesuar. Se çka
nënkuptohet me ndihmën juridike është
paraparë me nenin 4 të Ligjit për Avo-
katinë. E veçanta në Republikën e Koso-
vës është, se avokatët nga shtetet e UE
dhe nga SHBA kanë të drejtën e ushtri-
mit të profesionit në Kosovë pa kufizime
dhe kushte, derisa avokatët nga shtetet e
tjera vetëm me kushtin e reciprocitetit, i
cili reciprocitet nuk prezumohet, por
duhet të konfirmohet nga Ministria e
Drejtësisë (nenet 9 dhe 40 të Ligjit për
Avokatinë).
Avokatia [Advokatura; The Bar; An-
waltschaft] - Avokatia është profesion i
rregulluar dhe paraparë shprehimisht me
ligj dhe atë me burimin kryesor formal
për këtë, Ligji për Avokatinë. Avokatia
ofron ndihmë juridike (neni 4 i Ligjit për
Avokatinë) dhe është profesion i lirë dhe
i pavarur. Ligji nuk përcakton në mënyrë
eksplicite, se avokatura është një organ i
përkujdesjes juridike, që do të nënk-
uptonte automatikisht, se avokatura ka të
drejta, por edhe detyra në rendin juridik.
Megjithatë, se avokatura është edhe or-
gan i përkujdesjes juridike rezulton në
mënyrë implicite nga sensi i Ligjit për
Avokatinë dhe shprehimisht nga
Kushtetuta, ku ceket, se avokatia është
profesion “i pavarur” dhe se avokati ush-
tron profesionin e vet duke respektuar
rendin juridik dhe kushtetues të Repub-
likës së Kosovës (shih nenin 111 të
KRK).
Avokati i Popullit [Narodni Advokat;
Ombudsperson; Ombudsmann] - Avokati
i Popullit apo ombudspersoni është in-
stitucion shtetëror dhe kushtetues, i
pavarur, i cili mbron të drejtat e individit
(personit fizik dhe juridik) nga shkeljet e
mundshme të autoriteteve publike (nenet
132 deri 135 të KRK). Ky institucion
shtetëror rregullohet detalisht me Ligjin
për Avokatinë e Popullit të vitit 2015.
Historikisht, avokati i popullit është in-
stitucion nga Skandinavia, konkretisht
nga Suedia, që tanimë është i paraparë
gati në të gjitha shtetet e Evropës. Të
gjitha autoritetet shtetërore kanë detyrim
kushtetues dhe ligjor, që të merren me
pretendimet dhe kërkesat e parashtruara
nga ana e Avokatit të Popullit. Me këtë,
Avokati i Popullit paraqitet si një gardian
i të drejtave elementare dhe lirive të
njeriut, nëse këto të drejta cenohen ose
shkelen nga ndonjë autoritet shtetëror.
Avokatura e Shtetit [Državno pravobra-
nilaštvo; State Advocacy; Staatliche An-
waltschaft] - Avokatura e shtetit është in-
stitucion shtetëror i themeluar me ligj, i
cili vepron si përfaqësues ligjor i Repub-
likës së Kosovës. Është formuar me
Ligjin për Avokaturën Shtetërore (viti
2013). Para themelimit të Avokaturës,
Republika e Kosovës është përfaqësuar
kryesisht nga Ministria e Drejtësisë. Edhe
pse Ligji thotë, se Avokatura Shtetërore
përfaqëson autoritet publike të Kosovës,
ideja është që përfaqësohet Republika e
Kosovës dhe jo autoritet publike, meqë
ato janë organe dhe nuk kanë subjek-
tivitet juridik të veçantë, përveçse me ligj
është paraparë diçka tjetër, p.sh. Agjen-
21
cionet e veçanta. Subjektivitet të veçantë
juridik ka Republika si person juridik i së
drejtës private dhe jo organet e saj.
B charge; Reallasten] - Një paluajtshmëri
Banka [Banka; Bank; Bank] - Banka
është një ndërmarrje, e cila ushtron
veprimtari tregtare kryesisht në aspektin
financiar dhe kryesisht të themeluara me
kapital privat. Burim kryesor formal i të
drejtës bankare është Ligji për bankat in-
stitucionet mikrofinanciare dhe instituci-
onet jobankare.
Banka Qendrore e Kosovës [Centralna
Banka Kosova; Central Bank of Kosovo;
Zentralbank Kosovo) - Banka Qendrore e
Republikës së Kosovës (BQK) është
subjekt juridik publik bazuar në nenet 11
dhe 140 të KRK dhe Ligjit për Bankën
Qendrore të Republikës së Kosovës.
Funksionet dhe objektivat kryesore të
BQK janë të nxisë dhe të mbajë një sis-
tem financiar stabil, duke përfshirë një
sistem të sigurt, të qëndrueshëm dhe efi-
kas të pagesave; të kontribuojë në arritjen
dhe ruajtjen e stabilitetit të çmimeve
vendore; të mbështesë politikat e
përgjithshme ekonomike të Qeverisë; ve-
pron në pajtim me parimin e ekonomisë
së tregut të hapur me konkurrencë të lirë,
duke favorizuar shpërndarjen efikase të
resurseve financiare (neni 7 i Ligjit për
Bankën Qëndrore). BQK ka autonomi
administrative, financiare dhe
menaxhuese. BQK nuk do të regjistrohet
në regjistrin e bizneseve. BQK është
pasardhëse e Autoritetit Qendror Bankar
të Kosovës.
Barazia e palëve (parim) [Jednakost
strana (načelo); Equality of the parties
(principle); Waffengleichheit (Grund-
satz)] - Barazia e armëve apo trajtimi i
barabartë i palëve në procedurën civile
është parim themelor dhe çfarëdo cenimi
22
të këtij parimi, paraqet bazë për sfidimin
e vendimit, të ndërmarrë në një proce-
durë të tillë.
Barra sendore [Stvarni teret; Land
mund të ngarkohet në atë mënyrë, që
përfituesit t’i paguhen prestime periodike
nga paluajtshmëria (këto prestime mund
të jenë edhe në të holla edhe në prestime
në natyrë ose shërbime, p.sh. mirëmbajtja
e një ure, mirëmbajtja e një rruge etj.).
Në parim dhe nëse nuk është paraparë
diçka tjetër, pronari i paluajtshmërisë
përgjigjet për këtë edhe personalisht.
Barra sendore mund të krijohet me ligj
ose nëpërmjet punës juridike (265 - 270
LPDS).
Basti [Klađenje; Wager; Wette] - Basti
në të drejtën civile përdoret si sinonim i
kontratës për lojën e fatit dhe kushtin -
kontratave aleatore. Sipas këtyre kon-
tratave, të drejtat dhe detyrimet ndërmjet
palëve kontraktuese, të cilat kanë vënë
‘bast’ nuk dihen në momentin e lidhjes,
por ato përcaktohen nga një rrethanë e
ardhshme dhe e pasigurt, në bazë të së
cilës më pastaj vinë në shprehje detyrim-
et përkatëse.
Bashkautor [Ko-autor; Co-author; Mi-
turheber] - Nëse vepra përbën një tërësi
të pandashme, dhe është e krijuar në
bashkëpunim të dy apo më shumë per-
sonave, atëherë ata persona do të konsid-
erohen bashkautorë të veprës. E drejta e
autorit mbi veprën e bashkautorëve u ta-
kon të gjithë bashkautorëve dhe admin-
istrohet me pëlqimin e tyre, nëse nuk pa-
rashihet ndryshe në ligj apo kontratë.
Marrëdhëniet e bashkautorëve përkitazi
me pjesët e tyre të përfitimit pasuror nga
shfrytëzimi i veprës përcaktohen në
përpjesëtim me kontributet e secilit prej
tyre në krijimin e veprës, përveç nëse nuk
është paraparë ndryshe me kontratë. Nëse
ndonjëri nga bashkautorët heq dorë nga
pjesa e tij në përfitimet pasurore shtohen
pjesët e bashkautorëve të tjerë në
përpjesëtim me madhësitë fillestare.
Bashkautorësia duhet të dallohet nga ve-
prat e gërshetuara apo të përbashkëta.
- Veprat e gërshetuara - Me vepra të
gërshetuara kemi të bëjmë atëherë kur
dy a më shumë autorë i bashkojnë ve-
prat e tyre të ndara me qëllim të
shfrytëzimit të përbashkët ose për disa
forma të shfrytëzimit, secili prej tyre
gëzon të drejtën e autorit lidhur me
kontributin e vet. Marrëdhëniet midis
autorëve të veprave të gërshetuara
rregullohen me kontratë, për shembull
rasti i tekstshkruesit të këngës dhe
këngëtarit
Bashkëndërgjyqësia [Suparništvo; Co-
litigation; Streitgenossenschaft] - Za-
konisht paraqet një person një padi me
një kërkesë kundër një personi të caktuar.
Por, për shkaqe të efikasitetit në proce-
durë dhe parimit të ekonomizimit lejohet
mundësia, që në anën e palës paditëse ose
të paditur të jenë disa persona. Kjo quhet
bashkëndërgjyqësia subjektive. Gjithash-
tu është e lejuar, që padia të përmbajë jo
vetëm një kërkesë, por dy apo më tepër
kërkesa. Kjo quhet Bashkëndërgjyqësia
objektive (nenet 264 e në vazhdim të
LPK).
Bashkëpronësia [Suvlasništvo; Co-
ownership; Miteigentum] - Shih: Pronë-
sia.
Bashkësia familjare [Porodična zajedni-
ca; Family commmunity; Familienge-
meinschaft] - Bashkësia familjare përf-
shin bashkëshortët dhe familjen e tyre të
ngushtë, që sipas LFK, neni 271, dhe për
qëllime të këtij ligji, janë të përfshirë
fëmijët dhe prindërit e bashkëshortëve;
personat tjerë të afërm të familjes; si dhe
personat të cilët kryesisht janë të varur
ekonomikisht dhe të cilët jetojnë në
shtëpi të përbashkët me bashkëshortët
mund të konsiderohen anëtarë të bash-
kësisë familjare. Pasuria e fituar gjatë
kohëzgjatjes së bashkësisë familjare kon-
siderohet të jetë pasuri e përbashkët e të
gjithë anëtarëve të cilët kanë marrë pjesë
në fitimin e saj.
Bashkësia jashtëmartesore [Vanbračna
zajednica; Out-of-matrimony relation-
ship; Nichteheliche Gemeinschaft] -
Bashkësia jashtëmartesore konsiderohet
marrëdhënia faktike midis burrit dhe
gruas që jetojnë në çift, e karakterizuar
nga një jetë e përbashkët që paraqet një
karakter stabiliteti dhe vazhdueshmërie.
Këtë lloj të bashkësisë jashtë martesore
LFK e quan edhe si bashkësia faktike
(neni 39). Bashkësia faktike (bashkësia
jashtëmartesore) gëzon statusin e bash-
kësisë martesore dhe është e barabartë
me statusin martesor nga aspekti i të
drejtave dhe detyrimeve për përkujdesje,
mbështetje financiare reciproke, dhe të
drejtat pasurore ashtu siç përcakton LFK.
Mirëpo, me kusht që kjo bashkësi
jashtëmartesore në kohën e formimit të
saj nuk kanë ekzistuar pengesat apo
ndalesat martesore si: martesa ekzistuese,
gjinia e gjakut në shkallën e ndaluar nga
ky ligj, gjinia adoptuese, sëmundja psi-
kike dhe paaftësia për të gjykuar.
Bashkëshortë [Supružnici; Consorts;
Spouses] - Bashkëshortë quhen personat
(burri dhe gruaja) të cilët kanë lidhur një
martesë të ligjshme. Në momentin e
lidhjes së martesës, ligji parasheh që
bashkëshortët të marrin përsipër edhe
disa detyra dhe përgjegjësi ndaj njëri tje-
trit. Lidhja e tyre bashkëshortore karak-
terizohet nga parimi i barazisë në të
gjitha marrëdhëniet personale dhe
pronësore; besnikëria, respekti, solidar-
itetit, mbështetja financiare dhe ndihma
23
ndaj njëri tjetrit në mënyrë reciproke (ne-
ni 42 i LFK).
Baza e kontratës [Osnov ugovora; Basis
oft the ground; Vertragsgrund] - Shih:
Baza e punës juridike.
Baza e punës juridike [Osnov pravnog
posla; Basis of legal transaction;
Rechtsgrund] - Shkaku. Baza e punës ju-
ridike është shkaku, për të cilin lidhet ajo
punë. Shumica e rendeve juridike para-
shohin bazën si kusht themelor për
lidhjen e një pune juridike, zakonisht të
një kontrate. Kjo parashihet edhe me të
drejtën e Kosovës (neni 39 i LMD). Baza
duhet të jetë e lejueshme dhe jo në
kundërshtim me rendin juridik, në rast të
kundërt do të ishte një kontratë nule.
Begatimi pa shkak [Bogaćenje bez uz-
roka; Groundless enrichment; Bereicher-
ung ohne Rechtsgrund] - Shih: Pasurimi
pabazë.
Beneficum - Shih: Kontrata në dobi të
personit të tretë.
Bigamia [Bigamija; Bigamy; Bigamie] -
Bigami quhet akti i lidhjes së martesës të
një personi i cili njëkohësisht ka një mar-
tesë valide dhe të ligjshme. Përkatësisht,
lidhja e dy martesave të ndryshme në të
njëjtën kohë. Në të drejtën familjare, big-
amia paraqet pengesë për martesë (shih:
Martesa). Sipas LFK, neni 19 dhe 62.1,
askush nuk mund të lidhë martesë të re,
përderisa martesa e parë nuk pushon ju-
ridikisht. Martesa e dytë, e lidhur në
kohën e ekzistimit të një martesës të
ligjshme të njërit nga bashkëshortët,
është nule (e pavlefshme). Martesa e dytë
mund të lidhet vetëm nëse është zgjidhur
martesa e parë. Në të drejtën penale, big-
amia është e sanksionuar si vepër penale.
Birësimi [Usvajanje; Adoption; Kindes-
annahme] - Shih: Adoptimi.
Bisedimet [Razgovori; Conversation;
Verhandlungen] - Bisedimet në kuptimin
24
juridik është një metodë alternative për
zgjidhjen e kontesteve ndërmjet subjek-
teve të caktuara. Kjo metodë nuk është e
paraparë ligjërisht në mënyrë sistematike,
por parashihet në shumë dispozita ligjore
mundësia, që palët, sidomos në të drejtën
private, të zgjedhin mosmarrëveshje e
veta. Kjo sidomos në procedurën e
ndërmjetësimit. Shih: ndërmjetësimi.
Biznes individual [Individualna predu-
zeća; Individual Business; Einzelunter-
nehmen] - Biznes individual (B. I.) kon-
siderohet ai biznes, në të cilin personi i
vetëm ka përgjegjësi të pakufizuar per-
sonale për të gjitha borxhet dhe detyrimet
tjera të shkaktuara, ose të imponuara nga
një ligj ose kontratë në lidhje me atë
biznes. Kjo përgjegjësi është e pakufizuar
dhe përfshin tërë pronën dhe asetet e
çfarëdo lloji që janë në pronësi të
drejtpërdrejtë ose të tërthortë të këtij per-
soni, pavarësisht nga fakti se nëse pro-
na/asetet e tilla shfrytëzohen për qëllime
afariste, personale apo shtëpiake.. Sipas
LTSH, neni 4, karakteristike është se
biznesi individual mund të krijohet pas
përfundimit të procedurës së regjistrimit
në Agjencinë Regjistrimit të Bizneseve të
Kosovës, por edhe me faktin e ushtrimit
të veprimtarisë tregtare në Kosovë pa u
regjistruar. Po ashtu, sipas LTSH, neni
48, biznesi individual nuk konsiderohet
person juridik.
Blerja në provë [Kupovina na probu;
Purchase on trial; Kauf auf Probe] - Palët
kontraktuese mund të merren vesh në atë
mënyrë, që blerësi të ketë të drejtën që
para lidhjes së kontratës të përdor një
send dhe pas provimit të vendos, nëse
dëshiron të blejë ose jo sendin. Pas ka-
limit të afatit për provimin e sendit,
blerësi duhet të njoftojë shitësin, nëse
dëshiron të blej ose jo sendin. Nëse
blerësi nuk e lajmëron shitësin për këtë,
atëherë konsiderohet se blerësi ka hequr
dorë nga blerja e sendit, që është provuar.
Blerësi ka për detyrë ta njoftojë shitësin
brenda afatit të caktuar në kontratë ose
sipas dokeve se a mbetet pranë kontratës,
e në qoftë se nuk ka një njoftim të tillë,
atëherë në afatin e arsyeshëm, të cilin do
t’ia caktonte shitësi, përndryshe konsid-
erohet se ka hequr dorë nga kontrata. Në
qoftë se sendi i është dorëzuar blerësit
për ta provuar deri në afatin e caktuar,
ndërsa ky nuk e kthen deri në skadimin e
afatit ose nuk i deklaron shitësit se heq
dorë nga kontrata, konsiderohet se ka
mbetur pranë kontratës (neni 517 i
LMD).
Bona fide - Mirëbesim. E kundërta e ma-
la fide. Parim fundamental në të drejtën
private, sipas të cilit parim, palët duhet të
veprojnë në një marrëdhënie juridike me
mirëbesim dhe duke mos i bërë keq palës
kontraktuese. Ky parim është mishëruar
në nenin 4 të LMD).
Borxhi [Dug; Debt; Schulden] - Shih:
Detyrimi.
Botimi [Izdavanje; Publication; Verö-
ffentlichung] - Përmes botimit, autori ia
kalon të drejtën botuesit për të riprodhuar
veprën e tij me anë të shtypshkrimit dhe
të drejtën për shpërndarje të ekzem-
plarëve të veprës. Sipas LDADP, neni
88, autori këtë duhet ta bëjë përmes kon-
tratës për botim.
- Kontrata e botimit - Me kontratën e
botimit, autori ia kalon të drejtën bot-
uesit për të riprodhuar veprën e tij me
anë të shtypshkrimit dhe të drejtën për
shpërndarje të ekzemplarëve të veprës,
ndërkaq botuesi merr për detyrim të
bëjë riprodhimin dhe shpërndarjen e
veprës, si dhe për këtë t’i paguajë au-
torit kompensimin.
Bujku [Poljoprivrednik; Farmer; Land-
wirt] - Bujku është juridikisht një
ndërmarrës në bujqësi. Bujqësia defi-
nohet legalisht dhe atë si veprimtari për
prodhimin e produkteve bimore dhe
shtazore (neni 3 i Ligjit për bujqësinë dhe
zhvillimin rural nga viti 2009). Bujqësia
është veprimtari ekonomike e karakterit
të veçantë, e cila regjistrohet si shoqëri
tregtare (shih: Kooperativë bujqësore).
Bursa [Berza; Stock Exchange; Börse] -
Bursat janë institucione tregtare në të
cilat tregtohen mallra, para dhe letra me
vlerë, kryesisht nën mbikëqyrjen e
ndërmjetësuesve të autorizuar, si: agjen-
tëve tregtarë, brokerëve, etj.
C
Cautio iudicatum solvi - Kaucioni
aktoral. Është institut procedural, sipas të
cilit pala paditëse nga një shtet të huaj
duhet të paguajë një kaucion në fillim të
procedurës në emër të shpenzimeve pro-
cedurale, përveçse ligji parasheh diçka
tjetër.
Cedimi [Ustupenje; Cession; Zession] -
Shih: Ndërrimi i kreditorit.
Certifikatë [Uverenje(Potvrda); Certifi-
cate; Zertifikat] - Certifikata paraqet një
dokument apo shkresë, që e lëshon një
autoritet i caktuar për të dëshmuar vër-
tetësinë e një fakti ose të një veprimi
zyrtar. Certifikata zakonisht lëshohet për
qellim të vërtetimit apo dëshmimit të
ndonjë fakti apo veprimi. Për shembull:
certifikatë e gjendjes civile (lindjeje,
martese, vdekjeje), certifikatë shkollore
(notave, studimi), etj.
Certifikata e përparësisë [Podvrda o
prednosti; Priority of certificate; Priori-
tätszertifikat] - E paraparë në të drejtën e
pronësisë intelektuale. Certifikata e
përparësisë paraqet dokumentin më të
cilën vërtetohet e drejta e përparësisë së
aplikimit për patentë dhe të cilin e lëshon
Agjencia për pronësi industriale. Sipas
25
nenit 52 të LP, këtë dokument, Agjencia
për pronësi industriale e lëshon me
kërkesën e aplikuesit, dhe i garanton atij
të drejtën e përparësisë, e cila i njihet nga
data e dorëzimit të aplikimit për patentë.
- (e) Drejta e përparësisë - Në rastet
kur, të njëjtën shpikje e kanë bërë dy
ose më shumë shpikës pavarësisht nga
njëri tjetri, përparësi në pikëpamje të
te drejtës së njohjes së patentës, ka ap-
likuesi për patentë i cili ka të njohur të
drejtën e përparësisë dhe certifikatën e
përparësisë. E drejta e përparësisë dhe
data e aplikimit për patentë, është krit-
er për vlerësimin e përmbajtjes, risisë
së shpikjes dhe ka efekt për realizimin
e të drejtave nga patenta. Çdo person
fizik ose juridik i ndonjë shteti anëtar i
Konventës së Parisit ose OBT-së, dhe i
cili ka të drejtën e përparësisë, kjo e
drejtë do t’i takojë edhe në Kosovë,
me kusht që të ketë kërkuar njohjen e
së drejtës së përparësisë për të njëjtën
shpikje (neni 63 i LP).
Cessio - Shih: Ndërrimi i kreditorit.
CISG/Konventa Ndërkombëtare për
Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave
[Konvencija Ujedinjenih nacija o ugo-
vorima za međunarodnu prodaju
robe/(KUNMPR); United Nations Con-
vention on Contracts for the International
Sale of Goods; UN-Übereinkommen über
Verträge über den internationalen
Warenkauf] - Kjo Konventë paraqet ras-
tin me shembullor të unifikimit të së
drejtës private në planin ndërkombëtar
me rreth 80 shtete nënshkruese. Me këtë
Konventë rregullohet kontrata e shitjes së
mallrave (përjashtohen paluajtshmëria, të
drejtat) në mes të personave, të cilët kanë
qëndrim në vende të ndryshme. Konventa
vlen në shtetet nënshkruese para rreg-
ullave të së drejtës ndërkombëtare private
26
dhe natyrisht para rregullave të së drejtës
nacionale.
Citimi [Citiranje; Quotation; Zitat] - Cit-
imi apo citimet në të drejtën e autorit
nënkupton shfrytëzimin e pjesëve të
shkëputura nga një vepër e huaj e pub-
likuar, për veprën vetanake, nëse kjo ka
të bëjë me kritikën apo shtjellimet në ve-
prën vetanake. Citimet janë të lejuara me
ligj konkretisht me nenin 50 të LDADP,
mirëpo, me kusht që kjo të jetë në
përputhje me parimet e ndershmërisë dhe
përgjegjësisë morale e profesionale.
Class action [Grupna tužba; Class ac-
tion; Sammelklage]. Class action (padi
grupore) është një ndër veçoritë tipike të
sistemit juridik anglosakson në të drejtën
private, por në SHBA. Me këtë padi
mund të paraqitet një padi me
pjesëmarrës masovik, p.sh., për shkak të
shkaktimit të dëmit një grupi të caktuar të
njerëzve.
Condicio facti - Paraqet një kusht apo
kushtet reale, të cilat vendosen nga palët
me vullnetin e tyre në një transaksion apo
qarkullim juridik.
Condicio iuris - Paraqet ndonjë kusht të
imponuar nga ligji për vlefshmërinë e një
transaksioni juridik.
Condictio sine causa - Shih: Pasurimi pa
bazë.
Consideration Consideration është një
ndër veçoritë tipike të sistemit juridik an-
glosakson në të drejtën private. Sipas
këtij instituti, premtimi për një prestim,
pra oferta është parimisht jo i
detyrueshëm, nëse asaj nuk i qëndron një
kundërprestim nga ana e të ofertuarit,
përveçse oferta ka formën me shkrim në
formën e një “deed”.
Contra legem - Në kundërshtim me
ligjin.
Corpus delicti - Tërësia e fakteve dhe
provave që e përbejnë një vepër të
kundërligjshme apo shkelje ligjore.
Corpus iuris canonici - Corpus iuris
canonici është një kodifikim i së drejtës
kishtare, e cila është krijuar nga 1140
deri 1500 dhe ka paraqitur burimin krye-
sor formal të së drejtë kishtare, e cila ka
rregulluar jo vetëm raportet fetare, por
edhe ato laike. Në vitin 1917 ka hyrë në
fuqi kodifikimi i ri i corpus iuris canoni-
ci.
Corpus iuris civilis - Corpus iuris civilis
është kodifikimi gjithëpërfshirës i së
drejtës romake, e krijuar fillimisht nga e
drejta zakonore e pastaj dhe në va-
zhdimësi edhe me të drejtën e shkruar.
Ky kodifikim është kryer nën udhëheqjen
e Perandorit romak të lindjes Justinianit.
Ky “kod” përbëhet nga katër pjesë volu-
minoze dhe atë nga Institucionet (libër
hyrës në të drejtën me fuqi ligjore, Diges-
tat ose Pandektet (shkrimet e juristëve
klasikë, Kodekset e Justinianit (urdhëre-
sat e perandorit) dhe Novelat (ligjet sht-
esë të nxjerra më vonë).
Culpa in contrahendo - Përgjegjësia
gjatë lidhjes së kontatës. Figura juridike e
culpa in contrahendo është “zbuluar” ju-
ridikisht nga juristi i famshëm gjerman
Rudolf von Jhering (1818-1892) dhe ka
të bëjë me përgjegjësinë për shkeljen e
ndonjë detyrimi para dhe gjatë kohës së
lidhjes së kontratës. Para se gjithash kjo
nënkupton që palët ndërmejt vete duhet
të veprojnë në mirëbesim dhe në mënyrë
të kujdesshme, dhe jo të i shkaktojnë
ndonjë dëm njëra tjetrës, edhe nëse janë
në proces të lidhjes së kontratës. Ky insti-
tut juridik, jo edhe shumë i njohur tek ne,
rregullohet në mënyrë indirekte dhe pam-
jaftueshëm me anë të dispozitave të nenit
20 të LMD.
Ç
Çeku [Ček; Check; Scheck] - Çeku para-
qet një letër me vlerë sipas prezantimit
dhe instrument i rëndësishëm pagese. Në
rastin e çekut kemi të bëjmë me një
marrëdhënie juridike të detyrimeve. Në
këtë marrëdhënie juridike, emetuesi i
çekut urdhëron autoritetin pagues që za-
konisht është banka, që poseduesit të
ligjshëm të çekut t’i paguhet shuma e
caktuar e të hollave e përmbajtur në çek.
Çështje e gjykuar [Presuđena stvar; Ad-
judicated matter; Entschiedene Sache] -
Res iudicata. Çështje e gjykuar është ai
vendim, i cili është i formës së prerë dhe
për këtë nuk mund të ketë sërish një pro-
ces të ri gjyqësor.
Çështja paraprake/prejudiciale [Pret-
hodno/prejudicijelno pitanje; Prelimi-
nary/prejudicial issue; Vorfrage] - Çësht-
ja paraprake është një rrethanë apo situ-
atë, që duhet të zgjidhet para se të merret
një vendim i gjykatës. Dhe kjo çështje
mund të zgjidhet nga e njëjta gjykatë e
çështjes kryesore ose nga një gjykatë
tjetër ose edhe nga ndonjë organ i admin-
istratës. Kjo çështje paraprake ka të bëjë
në parim, nëse ekziston ose nuk ekziston
ndonjë e drejtë subjektive ose ndonjë
marrëdhënie juridike (neni 13 i LPK).
Çmimi [Cena; Price; Preis] - Çmimi
është kusht themelor (essentialia negotii)
i kontratës së shitjes. Çmimi paraqet
shumën e caktuar të hollave të cilën
blerësi obligohet t’ia paguaj shitësit si
kundërvlerë ekuivalente për sendin të
cilin e merr nga ai. Pa marrëveshje të
palëve kontraktuese lidhur me çmimin
nuk ka kontratë të vlefshme të shitjes.
Çmimi duhet me qenë i caktuar ose së
paku i caktueshëm. Sipas LMD, në qoftë
se me kontratën e shitjes çmimi nuk është
caktuar, ndërsa as kontrata nuk përmban
të dhëna të mjaftueshme me të cilat do të
27
mund të caktohej çmimi, kontrata nuk ka
efekt juridik (neni 445).
- (i) caktuar - Çmim i caktuar konsid-
erohet i caktuar, nëse ai me marrë-
veshjen e palëve është i caktuar në
mënyrë numerike në të holla.
- (i) caktueshëm [odrediva; determina-
ble; Bestimmbar] - Çmim i cak-
tueshëm konsiderohet ai çmim, i cili
nuk është i caktuar në mënyrë numer-
ike me numra, mirëpo, i cili në bazë të
disa kushteve dhe kritereve të caktuara
mund të jetë i caktueshëm. Shembull
konkret mund të paraqitet, rasti kur
palët merren vesh që çmimi i sendit të
caktuar do të caktohet sipas çmimit të
tregut në kohën e caktuar.
D dhe së paku një specifikë të rëndësishme
Da mihi factum, dabo tibi ius - Më jep
faktin të jap të drejtën; Shih: iura novit
curia.
Damnum - Dëm. Shih: Dëmi.
Debitor [Dužnik; Debtor; Schuldner] -
Debitor quhet personi, i cili në
marrëdhënien juridike të detyrimeve
është i obliguar që të kryej ndonjë
dhënie, veprim, mosveprim apo pësim,
kundrejt personit tjetër i cili quhet kredi-
tor.
Debitor i falimentimit [Stečajni dužnik;
Bankruptcy debtor; Insolvenzschuldner] -
Debitor i falimentimit quhet personi, ndaj
të cilit është iniciuar procedura e falimen-
timit në pajtim me Ligjin për Falimenti-
min (shih: Procedura e falimentimit).
De cujus- Shih: Trashëgimlënësi.
De minimis non curat lex - E drejta nuk
merret me cikërrima. Qëllimi i kësaj sen-
tence latine është që për çështje minore
dhe të pa rëndësishme nuk duhet të
përdoren autorizimet ligjore dhe mbrojtja
ligjore. Ky ka qenë parim bazë në të
drejtën romake. Ky parim vlen tani, nëse
28
shihet qartazi se po keqpërdoren të drejtat
materiale ose procedurale.
Deklaracioni (i mallit) [Deklaracija
robe; Declaration of goods; Waren-
deklaration] - Deklaracioni paraqet njoft-
imin, i cili është i detyrueshëm të ven-
doset në çdo mall dhe duhet të paraqitet
me shkrim dhe shenja lidhur me specif-
ikat e mallit që kanë të bëjnë me shenjën
tregtare, markën tregtare, emri i markës,
shenja ose simboli në lidhje me mallin
dhe të vendosen në etiketë, në paketim
ose dokumentet dhe informacionet
përcjellëse për mallin. Deklaracioni
duhet të përmbajë sidomos këto infor-
macione: emrin e prodhuesit të mallit dhe
emri me të cilin shitet malli; llojin, mod-
elin, njësinë matëse dhe etiketën e mallit
që e veçon atë mall; datën e prodhimit
dhe afatin e skadimit; për mallrat ven-
dore, emrin dhe adresën e prodhuesit dhe
vendin e origjinës; për mallrat e importu-
ara, emrin dhe adresën e importuesit dhe
vendin e origjinës së prodhuesit.
Deklarimi i vullnetit [Izjava volje; Dec-
laration of will; Willenserklärung] -
Deklarimi i vullnetit është shprehja e një
personi, e cila shprehje shpien në një
pasojë juridike dhe e cila pasojë
shkaktohet pikërisht me vullnetin e
deklaruesit. P.sh., nëse dikush i thotë
dikujt “a keni dëshirë të blini mobilin tim
në shumën prej 200 euro”, është një
deklarim i vullnetit dhe atë me pasojë ju-
ridike, sepse ka bërë një ofertë në kuptim
të ligjit. Nuk konsiderohen deklarime të
vullnetit shprehjet e ndryshme pa
mendimin dhe vullnetin për krijimin e
pasojave juridike, p.sh. “A dëshironi të
shëtisni”. Shih: edhe Puna juridike dhe
Kontrata.
Dekret [Dekret; Decree; Dekret] - Shih:
Urdhri.
Delcredere [Delcredere; Del credere;
Delkredere] - Delcredere është një insti-
tut dhe nocion nga gjuha juridike italiane,
por e rregulluar edhe me LMD (neni
795). Delcredere është një kontratë e gar-
ancionit, me të cilën komisionari gar-
anton komitentin për përmbushjen e
detyrimeve të klientëve. Për këtë gar-
antim, ai (komisionari) mund të kërkojë
shpërblim (provizionin) prej komitentit.
Me këtë kontratë, komisionari merr
përsipër rrezikun e përmbushjes së dety-
rimeve të klientëve të komitentit.
De facto - Faktikisht. Ka të bëjë me të
vërtetën, gjendjen faktike, pavarësisht
aspektit juridik.
De iure - Juridikisht. E kundërta e de
facto. Sipas gjendjes juridike. Ashtu, siç
është e paraparë me rregulla juridike.
De lege lata - Sipas të drejtës pozitive ju-
ridike. Ashtu siç është e përcaktuar aktu-
alisht dhe që vlen aktualisht në aspektin
juridik.
De lege ferenda - Sipas të drejtës së
ardhshme. E kundërta e de lege lata. E
drejta e supozuar dhe e planifikuar ju-
ridike. Ligjvënësi synon të rregullojë një
marrëdhënie juridike të caktuar në të
ardhmen. Në raste të caktuara, de lega
ferenda mund të merret edhe si mjet
ndihmës për interpretimin e ndonjë
norme juridike.
Delikt - Shih: Dëmi.
Denacionalizimi [Denacionalizacija;
Denationalization; Denationalisierung
von Eigentum] - E kundërta e nacionaliz-
imit. Denacionalizimi (restituimi) paraqet
një proces juridik të rregulluar me ligj, i
cili ka për qëllim kthimin e pronave (to-
kave) personave privatë, të cilat i janë
marr me herët nga shteti, në mënyrë të
dhunshme dhe pa ndonjë kompensim për
to.
Denoncimi [Otkaz; Notice if termina-
tion; Kündigung] - Denoncimi paraqet
njoftimin e njërës nga palët kontraktuese
se vendos për zgjidhjen e kontratës sipas
ndonjë shkaku të caktuar, varësisht se për
cilën kontratë bëhet fjalë (p.sh. denonci-
mi i kontratës së qirasë sipas nenit 612 të
LMD). Denoncimi vjen në shprehje në
qoftë se, kohëzgjatja e marrëdhënies së
detyrimeve nuk është caktuar, dhe
atëherë secila prej palëve mund ta
ndërpret kontratën apo marrëdhënien e
detyrimeve me denoncim (neni 339 i
LMD).
Depozita [Depozit; Deposit; Ver-
wahrung] - Depozita është një kontratë,
pra një marrëdhënie juridike e dety-
rimeve (nenet 726 e në vazhdim të
LMD). Me kontratën e depozitës detyro-
het depozitmarrësi, që të marrë dhe të
ruaj sendin e luajtshëm dhe t’ia kthej atë,
kur këtë e kërkon depozituesi. Ky
shërbim mund të jetë me shpërblim ose
pa shpërblim. Objekt i kontratës së
depozitës janë sendet e vogla, por me
vlerë, p.sh., dokumentet, të hollat, ari etj.
Depozitimi [Deponovanje; Depositing;
Verwahren] - Shih: Depozita.
Derogimi [Derogacija; Derogation; Der-
ogation] - Derogimi në jetën juridike
nënkupton shfuqizimin. Ky term para se
gjithash i referohet shfuqizimit të një
pjese të caktuar (përmes ndryshimit,
plotësimit dhe/apo amendamentit) ose në
tërësi të akteve juridike. Në praktikën ju-
ridike, derogimi mund të jetë formal dhe
material.
- Derogimi formal [Formalna derogaci-
ja; Formal derogation; formelle Dero-
gation] - derogimi formal nënkupton
atëherë kur një akt juridik apo ligj
shfuqizohet përmes një akti tjetër ju-
ridik apo ligji, në mënyrë shprehimore
dhe ai akt juridik pushon së vlejturi.
29
- Derogimi material [Materijalna dero-
gacija; Material Derogation; materielle
Derogation] - derogimi material ndo-
dhë në rastet kur nuk ekziston derogi-
mi formal, kur për një çështje të cak-
tuar ekzistojnë dy apo më shumë dis-
pozita të cilat mund të rregullojnë në
një mënyrë ose tjetër atë çështje.
Atëherë, në këto raste vije në shprehje
derogimi material dhe aplikimi i rreg-
ullave të përgjithshme të së drejtë si:
ligji i ri derogon ligjin e vjetër - lex
posterior derogat legi priori apo ligji
special dergon ligjin gjeneral - lex
specialis derogat legi generali.
Detentor [Pomoćnik u državini; Agent
of possession; Besitzdiener] - Detentori
është një mbajtës direkt i sendit, por ju-
ridikisht nuk është posedues i sendit dhe
rrjedhimisht nuk mund të pretendon pre-
tendime të ndryshme, që i takojnë një
poseduesi (neni 105 i LPDS). Rastet
tipike janë, kur dikush mban një send
direkt, por ai i nënshtrohet kujdesit të një
personi të caktuar. Kështu, punonjësi nuk
është posedues i sendeve të punëdhënësit,
por është detentor edhe pse i ka në
posedim direkt sendet. Shumë më tepër,
punëdhënësi është posedues direkt i
këtyre sendeve, sepse punonjësi i mbanë
ato sende jo për vete, por për
punëdhënësin.
Detyrim [Obaveza; Obligation; Obliga-
tionen (Verpflichtung)] - Detyrimi është
një obligim apo borxh i debitorit ndaj
kreditorit në një marrëdhënie juridike. Ky
detyrim mund të krijohet nga një punë ju-
ridike (p.sh. kontrata) ose ligji (p.sh.
shpërblimi i dëmit për shkak të
shkaktimit të dëmit). Prandaj, detyrimi
krijohet nga një marrëdhënie e detyrimit
dhe shuhet ky detyrim në mënyra të
ndryshme (p.sh. dhe zakonisht me përm-
bushje, pra pagesën e borxhit etj.). Dety-
30
rimet në të drejtën civile mund të jenë
ndryshme varësisht nga natyra e marrë-
dhënies juridike dhe objektit të saj.
- Detyrimet civile [građanske oabeveze;
Civil obligations; Privatrechtliche
Verpflichtungen] - Detyrime civile
konsiderohen ato detyrime, të cilat
mund të realizohen edhe me mjete ju-
ridike në mënyrë të dhunshme para
organeve kompetente, në qoftë se ato
nuk përmbushën në mënyrë vullnetare
nga ana palëve.
- Detyrimet natyrale [Prirodne
obaveze; Natur obligations; Natürli-
che Verbindlichkeiten] - Detyrime
natyrale quhen ato detyrime, të cilat
nuk mund të realizohen në mjete ju-
ridike para organeve kompetente. Këtu
për shembull mund të hynë detyrimet
e parashkruara.
- Detyrimet pozitive [Pozitivne obaveze;
Positive obligations; Positive Verpfli-
chtung] - Ndarja e detyrimeve në dety-
rime pozitive dhe negative bëhet duke
marr parasysh faktin, nëse debitori
duhet të kryej një veprim ose duhet të
sillet në mosveprim. Detyrime pozitive
janë ato detyrime kur nga debitori
kërkohet kryerja e një veprimi të cak-
tuar të shprehur në formën e një
‘dhënie’ apo ‘bërje’.
- Detyrimet negative - Detyrime nega-
tive konsiderohen ato detyrime, ku
debitorit i kërkohet një mosveprim, i
cili mund të shprehet në formën e një
‘pësimi’ (“pati”).
- Detyrimet monetare - Detyrime mone-
tare quhen ato detyrime, në qoftë se
detyrimi përbëhet apo ka për objekt
dorëzimin e një shume të caktuar të të
hollave. Cilësimi i detyrimeve mone-
tare bëhet me qellim të dallueshmërisë
nga detyrimet, të cilat kanë për objekt
dorëzimin e ndonjë sendi të caktuar.
- Detyrimet alternative - Detyrimet al-
ternative konsiderohen ato detyrime, të
cilat kanë objekt disa lëndë të dety-
rimeve, por me përmbushjen e njërit
prej obligimeve, debitori konsiderohet
se e ka përmbushur detyrimin. Cilësi-
mi i detyrimeve alternative bëhet me
qellim të dallimit të tyre me një kate-
gorinë e detyrimeve kumulative.
- Detyrimeve kumulative [Kumulativne
obaveze; Cumulative obligations; Ku-
mulative Verpflichtung] - Detyrimet
kumulative konsiderohen ato dety-
rime, të cilat kanë objekt disa lëndë të
detyrimeve dhe debitori konsiderohet
se e ka përmbushur detyrimin atëherë
kur përmbushë që të gjitha këto dety-
rime apo lëndë të detyrimeve.
- Detyrimet fakultative [Fakultativne
Obaveze; englisch; Fakultative Verpf-
lichtung] - Detyrime fakultative kon-
siderohen ato detyrime kur objekt i
detyrimit është lënda e caktuar,
mirëpo, debitori do të konsiderohet se
ka përmbushur detyrimin edhe kur
përmbush ndonjë detyrim tjetër nga ai
i përcaktuar.
- Detyrimet e pjesëtueshme - Detyrimet
e pjesëtueshme konsiderohen ato dety-
rime, tek të cilat ekziston mundësia e
ndarjes së tyre mënyrë alikuote apo
pjesë të caktuara, pa u ndryshuar e
substanca e tyre. Sipas LMD, detyrimi
është i pjesëtueshëm në qoftë se ajo që
debitohet mund të pjesëtohet dhe të
përmbushet në pjesët që kanë cilësi të
njëjta siç ka i tërë objekti dhe në qoftë
se me këtë pjesëtim nuk humbë asgjë
nga vlera e vet (neni 396). Në të
kundërtën detyrimi është i papjesëtu-
eshëm.
- Detyrimet solidare - Detyrime solidare
konsiderohen ato detyrime ku persona
përgjegjës për përmbushjen e detyrim-
it mund të jenë disa sosh, pra janë
detyrime të cilat përbëhen nga disa
subjekte. Secili debitor i detyrimit sol-
idar i përgjigjet kreditorit për krejt
detyrimin dhe kreditori mund të
kërkojë përmbushjen e tij nga cilido që
dëshiron, gjithnjë derisa të mos përm-
bushet krejtësisht detyrimi, por kur një
debitor ta ketë përmbushur detyrimin
ai shuhet, dhe të gjithë debitorët liro-
hen.
Devolutiv (karakter) [Devolutivni (ka-
rakter); Devolutive (character); Devolu-
tiveffekt] - Një mjet juridik ose mjet
goditje mund të ketë karakter devolutiv
ose remonstrativ. Karakter devolutiv ka
një mjet juridik i goditjes, nëse lidhur me
këtë vendos gjykata e shkallës më të
lartë, sesa që ka vendosur lidhur me
vendimin e ankimuar (p.sh. ankesa apo
revizioni kundër aktgjykimit). Kurse,
mjeti juridik ka karakter remonstrativ,
nëse lidhur me këtë vendos e njëjta
gjykatë, e cila ka vendosur lidhur me
vendimin e goditur ose të sfiduar (p.sh.,
kërkesa për kthimin në gjendjen e mëpar-
shme).
Dëftesa [Potvrda; Acknowledgement;
Bescheinigung] - Shih: Dëftesa e komu-
nikimit.
Dëftesa e komunikimit [Potvrda o
prepisci; Communication acknowledg-
ment; Bescheinigung des Schriftver-
kehrs] - Shih: Fletëdërgesa.
Dëgjimi i palëve [Saslušanje stranaka;
Hearing of parties; Parteivernehmung] -
Dëgjimi i palës është mjet provues në
procedurën civile, të paraparë shpre-
himisht me ligj (nenet 373 e në vazhdim
të LPK). Dëgjimi i palës mund të bëhet
me propozimin e vetë palës kundërshtare
ose edhe vetë gjykatës. Pala ka të drejtën
e refuzimit të dhënies së dëshmisë, por
nëse pranon të ofrojë dëshminë, atëherë
31
ajo duhet të flasë të vërtetën, sepse në të
kundërtën mund të ndiqet penalisht për
dëshmi të rremë dhe mashtrim në proces.
Në parim, dëgjimi i palës është mjet
shumë i dobët prove dhe vjen në shprehje
vetëm në rastet, kur nuk ka fare mjet
tjetër provues.
Dëmi [Šteta; Damage; Schaden] - Dëmi
është çfarëdo keqësimi i padëshiruar i
pasurisë ose të drejtave subjektive të
ndonjë personi. Kurse, zvogëlimi me
dëshirë i pasurisë është harxhim. Dëmi
definohet edhe legalisht me nenin 137 të
LMD dhe atë si zvogëlim i pasurisë së
dikujt (dëm i zakonshëm) apo pengim i
rritjes së saj (fitimi i humbur) si dhe
shkaktimi tjetrit të dhimbjes fizike,
vuajtjes psikike dhe frikës (dëmi jo-
material). Dëmi mund të jetë i ndryshëm
dhe atë direkt ose indirekt, material ose
jomaterial. Dëmi mund të shkaktohet në
dy mënyra: me ‘veprim’ dhe ‘mosve-
prim’. Dëmi mund të shkaktohet si
pasojë e ‘veprimeve të njerëzve’, ‘send-
eve të rrezikshme’, përkatësisht ‘vepri-
mtarive të rrezikshme’.
- Dëmi material - dëmi material nënk-
upton para se gjithash dëmin pasuror, i
cili dëm mund të vlerësohet me të hol-
la.
- Dëmi moral - mund të përfshijë hum-
bjen e jetës, integritetin e personit,
dëmtimet trupore dhe shëndetin (fizik
dhe psikik), lirinë, etj.
Dëmi ekzistencial [Egzistencijalna šteta;
Existential Damage; Existenzieller
Schaden] - Në praktikën dhe doktrinën
juridike të disa vendeve haset edhe kon-
cepti i dëmit ekzistencial. Dëmi ekzisten-
cial është i ndërlidhur me dëmtimin e af-
tësive fizike dhe psikike kreative, të cilat
mund të jenë natyrës kulturore, artistike,
sportive të personit të dëmtuar, duke ia
humbur mundësitë për të shfaqur person-
32
alitetin e tij në marrëdhëniet shoqërore
apo në botën e jashtme.
Dëmi i pariparueshëm [Nepopraviljiva
šteta; Irreparable damage; Irreparabler
Schaden] - Dëmi konsiderohet i pa-
riparueshëm, nëse nuk mund të zhdëmto-
het në mënyrë të arsyeshme me anë të një
kompensimi financiar apo nuk mund të
kthehet në kushtet origjinale sikurse kanë
qenë para se të ndodhë dëmi. Ky term
zakonisht përdoret në kontestet
gjyqësore, kur i kërkohet gjykatës që të
nxjerr ndonjë urdhër paraprak apo masë
të përkohshme në lidhje me objektin kon-
testit.
Dëmtimi përtej gjysmës [Šteta preko
polovine; Damage beyond half; Schaden
über die Hälfte] - Shih: Dëmtimi përtej
masës.
Dëmtimi përtej mase [Prekomerna šteta;
Damage beyond measure; Übermäßige
(Erhebliche) Schädigung] - Dëmtimi
përtej mase (laesio enormis). Në rast se
në një marrëdhënie juridike me detyrime
reciproke ekziston një disproporcion i
hapur në mes të prestimeve reciproke,
atëherë pala e dëmtuar mund të kërkojë
anulimin e kontratës (neni 122 i LMD).
Rast tipik është p.sh. dyfishi i kamatës
normale.
Dënimi kontraktues [Ugoverna kazna;
Contractual penalty; Vertragsstrafe] -
Kreditori në marrëdhënien e detyrimit ka
të drejtë që prej debitorit të kërkojë
përmbushjen e detyrimit, ndërsa debitori
ka për detyrë ta përmbushë atë me
ndërgjegje dhe në tërësi, në përputhje me
përmbajtjen e tij. Dënimi kontraktues
paraqet një mjet sigurimi personal për
përmbushjen e kontratës nga ana e debi-
torit. Dënimi kontraktues ekziston
atëherë kur kreditori dhe debitori merren
vesh që debitori t`i paguajë kreditorit një
shumë të caktuar të hollash ose t`i sjellë
ndonjë përfitim tjetër material në qoftë se
nuk e përmbushë detyrimin e tij ose
vonohet me përmbushjen e tij (neni 253 i
LMD. Dënimi kontraktues nuk mund të
kontraktohet për detyrime në të holla.
Dërgimi [Slanje; Delivery; Lieferung] -
Shih: Asignacioni.
Dërgimi i shkresave [Slanje spisa; De-
livery of documents; Schriftverkehr] -
Shih: Komunikimi i shkresave.
Dëshmi [Svedočenje; Evidence; Beweis]
- Shih: Dëshmitari.
Dëshmitari [Svedok; Witness; Zeuge] -
Dëshmitari është mjet provues në proce-
durën civile, i cili parashihet shpre-
himisht me ligj (nenet 339 e në vazhdim
të LPK). Dëshmitar mund të jetë secili
person, i cili mund të ofrojë informata
lidhur me faktet e prezantuara. Dëshmi-
tari mund të propozohet nga palët e në
raste të caktuara edhe nga vetë Gjykata.
Dëshmitari thirret me letërthirrje dhe
është i detyruar për të dhënë dëshminë,
përveçse ekzistojnë rrethanat e së drejtës
së refuzimit të dëshmisë, siç janë p.sh.
përfaqësuesi me autorizim për çështjet,
që pala i ka besuar, mjeku apo avokati,
që duhet të ruhen si sekret etj.
Digestat (pandektet) [Degesti (pan-
dekti); Digests (pandects); Digesten
(Pandekten)] - Digestat ose pandektet
quhen të gjitha dispozitat me fuqi ligjore
të së drejtës romake, të kodifikuara në
“librin II” të corpus iuris civilis. Këto
përmbajnë dispozitat dhe shkrimet e ju-
ristëve të famshëm romak, kryesisht të
kohës postklasike, sidomos të Ulpianit,
Papinianit dhe Paulusit.
Direkt (parimi) [Direktno (načelo); Di-
rect (principle); Unmittelbarkeitsgrund-
satz (Grundsatz)] - Parimi direkt është
parim bazë në procedurën civile, sipas të
cilit, ajo gjykatë që ka shqyrtuar seancën
për shqyrtimin kryesor duhet edhe të
vendos meritorisht për çështjen (shih ne-
ni 4 në lidhje me nenin 182 par. 2 nënpar.
a i LPK).
Disponibiliteti (parim) [Dostupnost
(načelo); Availability (principle); Dispo-
sition (Grundsatz)] - Parimi i disponi-
bilitetit është parimi bazë në procedurën
civile, sipas të cilit, fillimi, vazhdimi dhe
përfundimi i procesit gjyqësor civil varet
nga vullneti i palës. Ky parim është e
kundërta e parimit të oficialitetit, i cili
vlen në raste përjashtimore edhe në pro-
cedurën civile.
Disponimi [Raspoloživost; Dispositon;
Verfügung] - Disponimi është një ndër
autorizimet klasike dhe më të rëndësish-
me të pronarit ndaj sendit të vet (shih ne-
ni 18 i LPDS). Ky autorizim dhe element
themelor i pronësisë nënkupton të drejtën
e patjetërsueshme dhe të pacenueshme të
lirisë së pronarit për shitjen, dhurimin,
dhënien me qira ose thjeshtë shkatërrimin
e sendit të tij ose edhe heqjes dorë nga
sendi i tij. E drejta e pronarit për dis-
ponimin me pasurinë e tij është në parim
e pakufizuar, por që do të duhej të kihen
parasysh dispozitat e së drejtës civile, si-
domos të te drejtave të tretëve (p.sh. të
fqiut) ose të dispozitat e së drejtës pub-
like (p.sh., nëse dikush rrënon shtëpinë e
vet, ai atëherë duhet të përfill rregullat e
sigurisë, që dikush të mos rrezikohet).
Pronari i cili dëshiron të heq dorë nga
ndonjë makinë e tij, ai nuk mundet këtë
thjeshtë me lënë në rrugë, por duhet të
dërgojë në deponime përkatëse..
Dispozitivi [Izreka; Enacting clause;
Urteilsspruch] - Shih: Aktgjykimi: dis-
pozitivi i aktgjykimit.
Dividenda [Dividenda; Dividend; Divi-
dende] - Dividendë/a paraqet të ardhurën
nga aksionet apo kapitali aksionar, për
shembull në një shoqëri aksionare (shih:
Shoqëria aksionare). Dividenda apo të
33
ardhura/fitimet nga aksionet e çfarëdo
lloji ose kategorie, paguhen pro rata
(proporcionalisht) tek të gjithë pronarëve
të këtyre aksionarëve. Dividenda mund të
paguhet në të holla ose pronë tjetër, duke
përfshirë aksione ose letra tjera me vlerë
të shoqërisë ose emetuesve tjerë, përveç
nëse është përcaktuar ndryshe në statutin
e shoqërisë. Dividenda që është e
pagueshme në aksione të kompanisë
paguhet përmes emetimit të aksioneve të
tilla (proporcionalisht) për mbajtësit e
asaj kategorie ose lloji që e pranon divi-
dendin (neni 158 i LTSH).
Divorci [Razvod; Divorce; Eheschei-
dung] - Shih: Shkurorëzimi.
Dizajni industrial [Industrijski dizajn;
Industrial design; Geschmacksmuster] -
Dizajn industrial nënkupton dukjen e
tërësisë apo një pjese të produktit, e cila
rezulton me karakteristikat të veçanta të
produktit, në veçanti nga forma, ngjyrat,
vijat, konturat, materiali i vet produktit
ose zbukurimet e tij. Në kuptim të kësaj,
produkt quhet çdo lëndë industriale apo
artizanate. Edhe kjo fushë e pronësisë in-
dustriale (dizajnit industrial), në Kosovë
është e rregulluar me ligj të veçantë,
konkretisht me Ligjin për Dizajnin Indus-
trial. Kushtet për t’u konsideruar një
dizajn i vlefshëm, janë që dizajni indus-
trial duhet të ketë një shkallën të caktuar
të risisë, karakter unik individual dhe i
regjistruar pranë Agjencisë për Pronësi
Industriale (neni 5 i Ligjit për Dizajnin
Industrial).
- Kushti i risisë - Dizajni konsiderohet
risi nëse nuk është identik me asnjë
dizajn të vënë në dispozicion të pub-
likut para datës së aplikimit për
regjistrimin e dizajnit. Dizajnët kon-
siderohen identike nëse karakteristikat
e tyre nuk ndryshojnë ose ndryshojnë
vetëm në detaje të pa rëndësishme.
34
- Kushti i karakterit unik individual -
Dizajni konsiderohet se ka karakter
individual nëse përshtypja e përgjith-
shme që krijon tek shfrytëzuesi nuk
korrespondon me çfarëdo dizajni tjetër
që është vënë në dispozicion të pub-
likut.
- Kushti i regjistrimit - Dizajni industri-
al fitohet me nxjerrjen e vendimit për
regjistrim dhe regjistrimin e dizajnit në
regjistër. Për vlerësimin e kushteve
dhe nxjerrjen e vendimit për njohjen e
dizajnit industrial është kompetente
Agjencia për Pronësi Industriale (shih:
Agjencia për Pronësi Industriale).
Dizajni i cili është në kundërshtim me
interesin publik dhe parimet morale
nuk mund të regjistrohet dhe as të
gëzoj mbrojtje juridike.
- (e) Drejta në dizajnin industrial -
Pronari i dizajnit industrial ka të
drejtën ekskluzive për përdorimin e
dizajnit të regjistruar dhe ndalimin e
palëve të treta në përdorimin e dizajnit
pa lejen e tij. Të drejtat të cilat rrjedhin
nga dizajni industrial mund të jenë
morale dhe pasurore. E drejta morale e
dizajnuesit nënkupton të drejtën që
dizajnuesit t’ i njihet cilësi e
dizajnuesit në të gjitha dokumentet
gjatë ekspozimit publik të dizajnit të
tij, pavarësisht se a është bartës i së
drejtës së dizajnit industrial të
regjistruar ose jo, sepse kjo e drejtë
morale e dizajnuesit nuk mund të bar-
tet. Nëse disa dizajnues kanë marrë
pjesë së bashku në krijimin e dizajnit,
kjo e drejtë duhet t’ iu takojë të gjithë
dizajnuesve, pavarësisht kontributit të
tyre në krijimin e dizajnit. E drejta
pasurore e dizajnuesit nënkupton të
drejtën e tij, për përdorimin e dizajnit
dhe përfitimin e dobive pasurore nga
ai, veçanërisht përpunimin, vënien në
 treg, ofertimin, importimin, eksporti-
min, apo përdorimin e produktit në të
cilin është përfshirë apo për të cilin
zbatohet dizajni (neni 14 dhe 17 i LDI)
Dizajnuesi [Dizajner; Designer; Design-
er] - Dizajnues quhet personi, i cili ka
krijuar dizajnin industrial (shih: Dizajni
industrial). Personat fizik dhe juridik,
vendas dhe të huaj, kanë të drejta të
barabarta për fitimin dhe mbrojtjen e
dizajnit sipas Ligjit për Dizajnin Indus-
trial, neni 15.
Dogmatika e së drejtës [Pravna dogmat-
ika; The dogmatic of law; Rechtsdogmat-
ik] - Dogmatika e së drejtës është
shpjegimi, trajtimi dhe paraqitja e së
drejtës pozitive. Derisa Historia e shtetit
dhe së drejtës merret me studimin e së
drejtës në kohë, dogmatika e së drejtës
merret me studimin e së drejtës pozitive
dhe aktuale.
Doket afariste [Poslovni običaji; Busi-
ness customs; Handelsbräuche] - Doket
afariste në një marrëdhënie juridike në
mes dy ndërmarrësve (tregtarëve) vijnë
në shprehje dhe duhet të merren në kon-
sideratë edhe doket afariste, uzansat treg-
tare dhe praktikat e krijuara (neni 11 i
LMD). Këto janë të gjitha të drejta za-
konore dhe si të tilla burime formale të së
drejtës, por vetëm nëse në atë
marrëdhënie juridike palë kontraktuese
janë ndërmarrësit.
Dokumenti [Dokument; Document; Ur-
kunde] - Dokumenti është çdo mishërim i
shprehjes mendore në shenja shkrimi.
Zakonisht, dokument është një shkresë.
Dokumenti është i rëndësishëm në
secilën fushë të së drejtës. Sipas kriterit
të autorit të dokumentit, dallojmë doku-
mentet publike dhe private. Dokument
publik është ai dokument, i cili është
nxjerrë nga një autoritet shtetëror në
kuadër të autorizimeve të tij dhe duke u
respektuar procedura e paraparë. Doku-
ment publik konsiderohet edhe ai doku-
ment, i nxjerrë nga një autoritet jo-
shtetëror, por i cili është i pajisur dhe
legjitimuar me autorizime publike (p.sh.
noteri, përmbaruesi privat, ndërmjetësi
etj.), nenet 329 e në vazhdim të LPK.
Dokumenti publik ka fuqinë provuese të
saktësisë absolute, përveçse është
regjistruar ndonjë kundërshtim. Çdo
dokument tjetër, i cili nuk është doku-
ment publik, konsiderohet dokument
privat, vërtetësia e të cilit do të duhej të
provohej, meqë dokumenti privat nuk ka
fuqinë provuese të saktësisë absolute.
Dokumenti përmbarues [Izvršni doku-
ment; Enforcement (Plasusible) docu-
ment; Vollstreckungstitel] - Organi
përmbarues cakton përmbarimin vetëm
në bazë të një dokumenti përmbarimor
ose dokumenti të besueshëm, që kreditor
i paraqet së bashku me propozimin për
përmbarim. Cilat akte juridike e kanë
cilësinë e një “dokumenti përmbarimor”
është paraparë shprehimisht me ligj (shih
nenet 21 e në vazhdim të LPP). Doku-
ment përmbarimor është secili vendim
kondemnator i gjykatës dh arbitrazhit,
ujditë gjyqësore dhe të arbitrazhit,
vendimet e autoriteteve administrative
(p.sh. dënimet për kundërvajtje), doku-
menti noterial, kontrata e hipotekës etj.),
shih nenet 22 dhe 23 të LPP). Dokumenti
përmbarues duhet të jetë i pajisur me
klauzolën e përmbarueshmërisë, e cila
klauzolë jepet nga Gjykata e shkallës së
parë.
Dokumenti i besueshëm [Verodostojni
dokument; Authentic document; Authen-
tische Urkunde] - Organi përmbarimor
mund të caktojë përmbarimin jo vetëm në
bazë të dokumentit përmbarimor (neni 22
i LPP), por edhe në bazë të një dokumen-
ti të besueshëm (neni 21, 29 i LPP).
35
Dokument i besueshëm në kuptim të
përmbarimit konsiderohet kambiali dhe
çeku, ekstraktet dhe faturat e verifikuara
për pagesat e shërbimeve komunale si
dhe dokumentet e tjera, që sipas ligjit e
kanë cilësinë e dokumenteve publike
(p.sh. dokumenti i noterit ose i përmba-
ruesit privat etj.).
Dominium - Shih: Pronësia.
Dorëshkrimi [Rukopis; Manuscript;
Manuskript] - Dorëshkrim quhet ekzem-
plari origjinal i veprës së autorit. Do-
rëshkrimi ose ekzemplari origjinal që i
është dorëzuar botuesit duhet patjetër t’i
kthehet autorit, përveç artikujve, viza-
timeve dhe kontributeve tjera në shtypin
ditor dhe në atë periodik, nëse me kon-
tratë nuk parashihet ndryshe.
Dorëzania [Jemstvo; Suretyship;
Bürgschaft] - Dorëzania paraqet një mjet
personal për garantimin e përmbushjes së
kontratës, por njëkohësisht edhe
marrëdhënie juridike ndërmjet kreditorit
dhe dorëzanit, pra është e drejtë e sig-
urimit personal (nenet 1009 e në vazhdim
të LMD). Me kontratën mbi dorëzaninë
obligohet dorëzani se do ta përmbushë
detyrimin e plotfuqishëm të rrjedhur për
pagesë ndaj kreditorit në emër të debi-
torit, në qoftë se ky nuk e bën këtë. Dety-
rimi i dorëzanit nuk mund të jetë më i
madh nga sa është detyrimi i debitorit
kryesor. Pas përmbushjes së tillë të dety-
rimit nga ana e dorëzanit, atëherë do-
rëzani shndërrohet në kreditor ndaj debi-
torit (neni 1009 i LMD).
Dosja e lëndës [Spisi predmeta; Case
file; Akte] - Dosja e lëndës është i tërë
dokumentacioni lidhur me një çështje
procedurale para gjykatës. Secila dosje
regjistrohet nën një numër të caktuar për
identifikim më të lehtë të lëndës.
(e) Drejta - [Pravo; Law; Recht] - E
drejta paraqet tërësinë e normave ju-
36
ridike, të sanksionuara nga shteti, me të
cilat përcaktohen rregullat e sjelljes të
subjekteve të së drejtës. Nëpërmjet të
drejtës apo këtyre normave shteti formu-
lon urdhëresa dhe ndalesa për subjektet e
së drejtës, shkelja e të cilave mund
dhe/apo duhet të ndiqet me dhunë
detyruese nga ana e organeve të caktuara
shtetërore, qoftë edhe kundër vullnetit të
personit kundrejt të cilit ndodh shkelja.
Këto shkelje imponojnë edhe aplikimin e
masave sanksionuese të autoritet sht-
etëror. E ‘drejta’ dallon nga rregullat e
tjera të sjelljes në shoqëri të subjekteve të
së drejtës, si: morali, doket, apo religjio-
ni. Kjo nuk do të thotë se ‘e drejta’ i për-
jashton këto kategori, madje disa edhe i
pranon, dhe në momentin kur i pranon,
atëherë shteti i legjitimon këto rregulla
dhe si të tilla bëhen edhe obligative për
subjektet e së drejtës. Përndryshe, cenimi
i tyre nuk imponon sanksionin e auto-
ritetit shtetëror, por si sanksion mund të
jetë ‘trazim i ndërgjegjes’.
(e) Drejta absolute [Apsolutno pravo;
Absolute right; Absolutes Recht] - E
kundërta është të drejtat relative. Të
drejtat absolute janë të drejta subjektive
private, të cilat të drejta veprojnë jo
vetëm kundër një personi të caktuar, por
veprojnë kundër të gjithëve. Të drejtat
absolute janë të drejtat sendore dhe si të
tilla veprojnë erga omnes, p.sh. pronësia.
(e) Drejta relative [Relativno pravo;
Relative right; Relatives Recht] - E
kundërta është të drejtat absolute. Të
drejtat relative janë të drejta subjektive,
të cilat veprojnë jo kundër të gjithëve,
por veprojnë kundër një personi të cak-
tuar, pra kanë karakter inter partes. Si të
tilla janë në parim marrëdhëniet juridike
të detyrimeve, p.sh. kontrata e shitjes
detyron vetëm shitësin dhe blerësin dhe
askënd tjetër.
(e) Drejta objektive [Objektivno pravo;
Objective law; Objektives Recht] - Juristi
kontinental bën një dallim në mes të
drejtës objektive dhe subjektive. E drejta
objektive është tërësi e normave juridike,
me të cilat rregullohen marrëdhëniet ju-
ridike në një shoqëri. Nga e drejta objek-
tive buron e drejta subjektive e
subjekteve të së drejtës, pra autorizimet
dhe të drejtat e subjekteve të së drejtës. E
drejta objektive është p.sh. e drejt sen-
dore, kurse e drejta subjektive është e
drejta e një pronari për të pasur pronësi
në një objekt. Dhe nga këto të drejta
subjektive mund të burojnë kërkesa të
caktuara. Normat e të drejtës objektive
mund të jenë norma urdhëruese impera-
tive, ndaluese dhe dispozitive. Normat
imperative dhe normat ndaluese para-
qesin norma e përcaktimit, prej të cilave
palët apo subjektet e së drejtës nuk mund
t’ iu shmangën sipas vullnetit të tyre. Për
dallim nga këto, normat dispozitive
lejojnë që palët me vullnetin e tyre mund
të merren vesh edhe ndryshe nga ajo se
çka përcaktojnë, ose iu japin mundësi që
palët në tërësi të vendosin për marrëdhë-
niet e tyre juridike.
(e) Drejta subjektive [Subjektivno pra-
vo; Subjective law; Subjektives Recht] -
Shih: E drejta objektive.
(e) Drejta pozitive [Pozitivno pravo;
Positive law; Positives Recht] - e drejtë
pozitive quhet e drejta që është në fuqi
dhe e aplikueshme në një vend.
Nganjëherë ndryshe quhet edhe si “e
drejtë ligjore”, e cila rrjedhë si rezultat i
rregullimit njerëzor në kohën e caktuar,
duke e dalluar nga ndonjë e drejtë nat-
yrore, religjioze apo hyjnore. Ky term
bazohet në fjalën latine positivum - vënie,
vendosje, vendosje me shkrim.
(e) Drejta civile [Građansko pravo; Civil
law; Bürgerliches Recht (Zivilrecht)] - E
drejta civile paraqet pjesën apo materien
kryesore të së drejtës private, pra të
drejtën klasike private. Termi e drejtë
civile rrjedh nga fjala latine cives -
qytetarë, që nënkupton një tërësi të rreg-
ullave të vlefshme për të gjithë qytetarët.
Është e ndarë nga materiet e tjera të
veçanta të së drejtës private, me qellim të
sistematizimit të lëndës juridike, përn-
dryshe është pjesa kryesore e të drejtës
private. Teoria juridike në Kosovë ndjek
këtë ndarje të së drejtës civile materiale:
e drejta civile pjesa e përgjithshme, e
drejta sendore, e drejta detyrimeve, e
drejta trashëgimore. Një përkufizim më i
pranuar për këtë degë të së drejtës është
ai që e përcakton si tërësi të normave ju-
ridike me të cilat rregullohen marrëdhë-
niet shoqërore me karakter pasuror apo të
cilat në instancën e fundit marrin karakter
pasuror. Ndërsa, pjesa e përgjithshme e të
drejtës civile përfshinë trajtimin në
mënyrë bashkëkohore të parimeve të
përgjithshme për marrëdhëniet civile ju-
ridike dhe institucionet që janë të për-
bashkëta për të gjitha marrëdhëniet ju-
ridike civile.
(e) Drejta romake [Rimsko pravo; Ro-
man law; Römisches Recht] - E drejta
romake quhet gjithë ajo e drejtë e peran-
dorisë antike romake, e cila ishte
jashtëzakonisht e zhvilluar. Në shumë fu-
sha të së drejtës, sidomos në të drejtën e
civile klasike, bazat e të drejtave të sotme
moderne gjenden dhe janë krijuar në të
drejtën romake.
(e) Drejta private [Privatno pravo; Pri-
vate law; Privatrecht] - Shih: Ius publi-
cum.
(e) Drejta publike [Javno pravo; public
law; Öffentliches Recht] - Shih: Ius pub-
licum.
(e) Drejta formale [Formalno pravo;
Formal law; Formelles Recht] - E drejta
37
procedurale. E drejta formale është
tërësia e normave juridike, me të cilat
rregullohet një procedurë gjyqësore ose
jashtëgjyqësore. Këto norma gjenden në
shumë ligje të veçanta, p.sh. normat që
rregullojnë procedurën kontestimore i
gjejmë kryesisht në LPK, normat që
rregullojnë procedurën penale në KPPK,
normat që rregullojnë procedurën admin-
istrative në LPA etj. Dallimi në mes të
drejtës formale dhe materiale është i
kohës relativisht moderne. Nëse ekziston
apo nuk ekziston një e drejtë subjektive
private varet nga e drejta materiale. P.sh.,
nëse shitësi ka të drejtë të kërkojë çmi-
min e shitjes varet nga normat e së
drejtës materiale, të cilat norma i gjejmë
në të drejtën e detyrimeve, pra në LMD.
Kurse, e drejta formale përmban normat,
me të cilat konstatohet dhe realizohet e
drejta subjektive private, p.sh. në proce-
durën kontestimore konstatohet, se a
ekziston ose nuk ekziston një e drejtë
subjektive private, p.sh., gjykata vendos,
se shitësi mund të kërkojë prej blerësit
çmimin e shitjes.
(e) Drejta materiale [Materijalno pravo;
Substantive law; Materielles Recht] -
Shih edhe e drejta formale. E drejta mate-
riale është në parim e drejta në
përgjithësi e cila përcakton se cilat drejta
iu takojnë subjekteve të së drejtës, por pa
të drejtën procedurale. Pra, e drejta mate-
riale është e drejta penale, civile, e punës,
administrative etj.
(e) Drejta kanonike [Kanonsko pravo;
Canon law; Kanonisches Recht] - E
drejta kanonike është e drejta kishtare. E
drejta kanonike përfshinë dhe përmban si
të drejtën hyjnore (ius divinum), poashtu
edhe të drejtën e njerëzore (ius hu-
manum).
(e) Drejta e sheriatit [Šerijatsko pravo;
Shariah law; Recht der Scharia] - E drejta
38
islame. E drejta e sheriatit është tërësia e
normave juridike nga e drejta islame.
Burimet kryesore të së drejtës të sheriatit,
pra të sheriatit janë: Kurani, Sunna (Prak-
tikat e Profetit Muhamet), Igjma (Kon-
sensuset e shkollave dhe dijetarëve të
ndryshme) dhe Kijas (analogjia).
(e) Drejta ndërkombëtare publike
[Međunarodno javno pravo; International
public law; Völkerrecht] - E drejta
ndërkombëtare publike është e drejtë su-
pranacionale (mbikombëtare). Pra, është
tërësi e normave juridike, me të cilat
rregullohen marrëdhëniet juridike në mes
të shteteve sovrane, pra parashihen nor-
mat, që vlejnë ose që do të duhej të vlen-
in. Këto norma juridike rregullojnë edhe
raportet juridike në mes të organizatave
të ndryshme. Burim kryesor formal i të
drejtës ndërkombëtare janë Konventat
dhe traktatet shumëpalëshe dhe
dypalëshe. E drejta ndërkombëtare pub-
like përfshinë të gjitha fushat përkatëse të
caktuara.
(e) Drejta komparative [Uporedno pra-
vo; Comparative law; Rechtsverglei-
chung] - E drejta komparative është
shkencë, e cila merret me studimin e të
drejtës në hapësirë. Pra, e drejta kompar-
ative merret me studimin, analizimin dhe
krahasimin e të drejtave të vendeve të
ndryshme.
(e) Drejta ndërkombëtare private
[Međunarodno privatno pravo; Interna-
tional public law; Internationales
Privatrecht] - E drejta ndërkombëtare
private nuk është e drejtë supranacionale
(mbarëkombëtare), siç është e drejta
ndërkombëtare publike. Prandaj, shpesh
kjo degë e së drejtës kategorizohet gabi-
misht në grup lëndët “E drejta ndërk-
ombëtare”. E drejta ndërkombëtare pri-
vate është e drejtë nacionale, pozitive e
një shteti të caktuar. Quhet “ndërk-
ombëtare” vetëm për shkak të faktit se, se
kjo e drejtë rregullon marrëdhëniet ju-
ridike të së drejtës private në mes të
subjekteve, të cilat marrëdhënie ngër-
thejnë në vete ndonjë element të huaj, i
cili element mund të manifestohet në ob-
jekt, subjekt apo të drejta dhe detyrime;
p.sh. objekti i një marrëdhënie juridike
ndodhet jashtë territorit të një shteti, apo
njëri subjekt është shtetas i një shteti
tjetër. Rregullat e të drejtës ndërkombë-
tare private përcaktojnë, nëse çështja e
caktuar duhet të vendoset, për shembull
sipas të drejtës materiale të Kosovës apo
të ndonjë shteti tjetër. Burim kryesor
formal i kësaj të drejte edhe mëtutje është
Ligji për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve,
i vitit 1982, i cili është si Ligj si i paz-
batueshëm.
(e) Drejta procedurale civile ndërk-
ombëtare [Međunarodno građansko pro-
ceesno pravo; International civil proce-
dural law; Internationales Zivilver-
fahrensrecht] - E drejta procedurale civile
ndërkombëtare, njëjtë sikur e drejta
ndërkombëtare private, nuk është e drejtë
mbikombëtare, por është e drejtë nacion-
ale, pozitive. Kjo e drejtë është degë e së
drejtës procedurale civile nacionale dhe
merret me kompetencën ndërkombëtare
(imuniteti), juridiksionin e një gjykate
nacionale, veçoritë e një procesi me ele-
ment të huaj, njohjen e përmbarimit e
vendimit të vendimit të huaj dhe ndihmën
juridike ndërkombëtare.
(e) Drejta e autorit [Autorsko pravo;
Copyright law; Urheberrecht] - E drejta e
autorit është e drejtë e pandashme në një
vepër, e cila i takon autorit si subjekt i
pronës intelektuale për veprën e mbro-
jtur. E drejta e autorit përmban: 1. të
drejtat morale të autorit (autorizimet ek-
skluzive personale për të mbrojtur pace-
nueshmërinë e veprës së autorit dhe per-
sonalitetin e autorit); 2. të drejtat pasuro-
re të autorit (autorizimet ekskluzive për
shfrytëzimin e dobive pasurore nga vepra
dhe mbrojtjen e interesave pasurore të
autorit); 3. të drejtat tjera të autorit (që
mund të jenë të natyrave të ndryshme apo
të përziera ndërmjet të parës dhe të dy-
tës).
- (të) Drejtat morale të autorit - në
kuadër të te drejtave morale, bëjnë
pjesë: 1. e drejta e publikimit të parë,
e cila nënkupton se autori ka të drejtë
ekskluzive për të vendosur, nëse, kur
dhe në çfarë mënyre do të publikohet
për herë të parë vepra e tij; 2. e drejta
e njohjes së autorësisë, e cila nënk-
upton se autori ka të drejtën ekskluzi-
ve të njihet dhe të shënohet si autor i
veprës, ose të vendos nëse autorësia e
tij duhet të tregohet me emër, pseu-
donim apo shenjë; 3. e drejta në integ-
ritet të veprës, e cila nënkupton se au-
tori ka të drejtë ekskluzive ta
kundërshtojë çfarëdo deformimi, apo
intervenimi tjetër në veprën e tij, si
dhe çfarëdo shfrytëzimi të veprës së
tij, nëse një ndërhyrje e tillë do të
mund ta paragjykonte reputacionin e
tij kreativ dhe respektin; 4. e drejta e
pendimit, që nënkupton se autori mund
ta revokojë të drejtën pasurore që ia ka
kaluar tjetrit, nëse për këtë ka arsye se-
rioze morale, me kusht që bartësit të së
drejtës t’ia kompensojë dëmin real të
shkaktuar nga revokimi i tillë i të
drejtës.
- (të) drejtat pasurore të autorit - në
kuadër të te drejtave pasurore bëjnë
pjesë e drejta e shfrytëzimit, e cila
nënkupton se autori ka të drejtë të
shfrytëzoj dobitë pasurore nga vepra e
tij. Kjo e drejtë shprehet në tri forma:
në formën lëndore (për shembull:
riprodhimi, shpërndarja dhe qiradhënia
39
 e veprës autoriale); në formën jo lën-
dore (p.sh., nga interpretimi publik i
veprës, komunikimi publik i saj dhe
nga shfaqja publike e saj); si dhe në
formën e modifikuar (për shembull: të
drejtën e përpunimit të veprës duke e
modifikuar në ndonjë vepër tjetër dhe
të drejtën e përshtatjes së veprës ne
ndonjë mënyrë audiovizuele);
- (të) Drejtat e tjera të autorit - të
drejtat e tjera të autorit, pra të drejtat
që mund të jenë të natyrave të
ndryshme apo me elemente të përziera
ndërmjet të drejtave morale dhe atyre
pasurore të autorit, janë: 1. e drejta e
qasjes dhe e ekspozimit, që nënkupton
se autori ka të drejtë t’i qaset
origjinalit apo ekzemplarit të veprës së
tij që është në zotërim të personit
tjetër, kur kjo i nevojitet për ta
riprodhuar apo përpunuar veprën, me
kusht që nuk preken thelbësisht in-
teresat e arsyeshme të zotëruesit të ve-
prës; 2. e drejta në rishitje, që nënk-
upton se në rast të rishitjes së
origjinalit të veprës artistike pas tjetër-
simit të parë të saj nga ana e autorit
autori ka të drejtë të jetë i njoftuar për
rishitje, si dhe të drejtë në kompensim
në shumën e përcaktuar me nenin 36 të
LDADP; 3. e drejta e huazimit publik,
që nënkupton se me leje të autorit,
origjinali ose ekzemplari i veprës së tij
mund të vihet në dispozicion të pub-
likut përmes institucionit publik, për
t’u përdorur për kohë të caktuar dhe pa
përfitim të drejtpërdrejtë apo të
tërthortë pasuror (neni 37 i LDADP).
4. e drejta për kompensim të veçantë,
që nënkupton se në rastet kur vepra e
autorit, varësisht nga natyra e saj,
mund të riprodhohet edhe për përdo-
rim privat, atëherë autori ka të drejtë
në një pjesë të kompensimit të veçantë
40
për një riprodhim të tillë të veprës së
tij (neni 38-40 i LDADP);
- Veprat e autorit - vepra të autorit janë
krijimet intelektuale origjinale në
lëmin e letërsisë, të shkencës dhe artit,
që janë të shprehura në çfarëdo
mënyre që parash ligji, në rastin tonë
LDADP.Si vepra të autorit tipike, të
cilat i njeh LDADP dhe gëzojnë mbro-
jtje juridike janë: veprat gojore
(fjalimet, leksionet, tregimet dhe të
ngjashme); veprat e shkruara (tekstet
në libra, broshurat, gazetat ditore dhe
tekstet e letërsisë, literaturës shkencore
e profesionale, si dhe programe
kompjuterike); veprat muzikore me
ose pa tekst, pavarësisht a janë të
shprehura përmes notave apo në
ndonjë formë tjetër; veprat teatrore;
veprat koreografike; veprat filmike
dhe audiovizuele; veprat fotografike
(fotografitë artistike, fotomontazhet,
fotoafishet, fotografitë e reporterëve);
veprat e artit figurativ (piktura, skulp-
turës, grafika, vizatimit); veprat e ar-
kitekturës; veprat skenografike; veprat
e artit aplikativ si dhe të dizajnit in-
dustrial e grafik; veprat hartografike;
prezantimet shkencore, edukative ose
teknike.
- Veprat e prejardhura - vepër e
prejardhur quhet vepra e cila pas
përpunimit të një vepre paraprake,
formësohet dhe plotëson kushtet të tra-
jtohet si një vepër autoriale. Vepra të
prejardhura janë përkthimet, përshtat-
jet, orkestrimet muzikore dhe përpuni-
met tjera të një vepre ekzistuese apo
materiali tjetër. Mbrojtje gëzojnë edhe
përkthimet e teksteve ligjore, vendi-
meve të gjykatave dhe akteve adminis-
trative, nëse ato nuk janë bërë për bo-
tim zyrtar (neni 10 i LDADP).
- Veprat jetime - një vepër konsiderohet
si vepër jetime, në rast se asnjëri nga
mbajtësit e të drejtave në atë vepër nuk
është i identifikuar, apo edhe nëse një
ose më shumë prej tyre janë të identif-
ikuar, por asnjëri prej tyre nuk gjendet
pavarësisht se është bërë kërkim i
plotë dhe i arsyeshëm për mbajtësit e
të drejtave. Të drejtën e përdorimit të
këtyre veprave e kanë organizatat, si
bibliotekat, institucionet arsimore, dhe
muzetë që ofrojnë qasje publike, si dhe
nga arkivat, institucionet e trashëgi-
misë audio apo të filmit dhe organiza-
tat publike transmetuese, të themeluara
në Republikën e Kosovës, në mënyrë
që të përmbushin qëllimet e tyre lidhur
me misionin e interesit publik. Statusi
i veprës jetime do të përfundojë në rast
se mbajtësi i të drejtës së autorit bëhet
i njohur ose i gjendet vendndodhja
(neni 12 dhe 12 i LDADP).
- Veprat pa mbrojtje juridike - mbrojtja
juridike e të drejtave të autorit nuk
përfshin: idetë, parimet, udhëzimet,
procedurat, zbulimet ose konceptet
matematikore; ligjet, aktet nënligjore
dhe rregullativat tjera; materialet zyr-
tare dhe botimet e organeve parlamen-
tare, qeveritare dhe të organizatave tje-
ra që kryejnë funksione publike;
përkthimet zyrtare të rregullativave
dhe materialeve tjera zyrtare, si dhe të
marrëveshjeve ndërkombëtare dhe in-
strumenteve tjera; parashtresat dhe ak-
tet tjera në procedurat administrative
ose gjyqësore; materialet zyrtare të
botuara për informim të publikut;
shprehjet folklorike; lajmet e ditës dhe
informacionet e ndryshme që kanë
karakter të raportimeve të rëndomta të
medieve (neni 12 i LDADP).
- Kontrata për të drejtat e autorit - au-
tori mund t’ia kalojë personit tjetër të
drejtat pasurore për shfrytëzim të ve-
prës së tij, përmes lidhjes së kontratës
apo veprimit tjetër juridik. Kontrata e
të drejtës së autorit është kontratë for-
male, e cila duhet të përmbajë në
veçanti: emrat e palëve kontraktuese,
titullin, përkatësisht identifikimin e
veprës që është si objekt i kontratës, të
drejtat, përkatësisht format e shfrytë-
zimit që janë objekt i kalimit, format e
kompensimit të autorit, kufizimet
eventuale të përmbajtjes, kufizimet e
mundshme në shtrirje territoriale,
kohëzgjatjen. Në lidhje me këtë kon-
tratë, ligji ka përcaktuar disa kufij
rreth vëllimit të bartjes së të drejtave të
autorit, duke përcaktuar, se do të kon-
siderohet e pavlefshme kontrata e cila
ka paraparë që: 1. autori të bartë të
drejtën e tij si tërësi; 2. të drejtat mo-
rale; 3. të drejtat pasurore mbi të gjitha
veprat e ardhshme të tij; 4. të drejtat
pasurore për forma ende të panjohura
të shfrytëzimit të veprës së tij (neni 75,
82, 83 i LDADP. Ndërsa, për kushtet
dhe elementet e tjera të përgjithshme
të kontratës, vlejnë gjithashtu dis-
pozitat e LMD.
(e) Drejta e parablerjes [Pravo preče
kupovine; Right of pre-emption; Vork-
aufsrecht] - Shih: Parablerja.
(e) Drejta e ndërtimit [Pravo na izgra-
danju, Heritige building right; Erb-
baurecht] - E drejta e ndërtimit është një
e drejtë sendore e kufizuar në një send të
huaj, pra në një paluajtshmëri të një per-
soni tjetër (nenet 271-280 LPDS). Kjo e
drejtë parashihet për arsye ekonomike
dhe atë sepse sipas parimit superficio so-
lo cedit nuk mund të ketë pronar të palu-
ajtshmërisë e një pronar tjetër në
ndërtesën e ngritur në këtë paluajtshmëri.
E drejta e ndërtimit është e drejtë sendore
e kufizuar e tjetërsueshme, e ngarkuesh-
41
me dhe e trashëgueshme) dhe mund të
themelohet nëpërmjet punës juridike, pra
me pajtimin e vullnetit për këtë të drejtë
dhe për regjistrimin e kësaj të drejte në
Regjistrin e të drejtave në paluajtshmëri.
E drejta e ndërtimit krijohet për kohë rel-
ativisht të gjatë dhe më së shumti për 99
vite. Pas përfundimit të kësaj kontrate,
pronari i paluajtshmërisë, në të cilën ndo-
dhet ndërtesa e ngarkuar me të drejtën e
ndërtimit, fiton direkt dhe automatikisht
pronësinë edhe në këtë ndërtesë sipas
parimit superficio solo cedit.
(e) Drejta e banimit [Stanarsku pravo;
Right to housing; Recht auf Wohnen] -
Kjo e drejtë nënkupton një të drejtë të
shfrytëzimit të përhershëm të banesës në
pronësi shoqërore dhe/apo shtetërore për
nevojat personale dhe familjare, sipas
kushteve të përcaktuara me ligj për
marrëdhënie banesore. Si kushte që i
kërkonte ligji për këtë marrëdhënie ju-
ridike dhe këtë të drejtë kërkohej vendimi
për ndarjen e banesës nga organi kompe-
tent, kontrata për shfrytëzimin e banesës,
e cila obligonte punëtorin e pagimit të
shume simbolike dhe hyrja në banesë.
(të) Drejtat e përafërta [Srodna prava;
Related Rights; Verwandte Rechte] - Në
kategorinë e të drejtave që në bazë të
pronësisë intelektuale, janë të përafërta
me të drejtat e autorit, konsiderohen: 1. të
drejtat e interpretuesve përkitazi me in-
terpretimet e tyre; 2. të drejtat e
prodhuesve të fonogrameve përkitazi me
fonogramet e tyre; 3. të drejtat e pro-
ducentëve të filmit përkitazi me video-
gramet e tyre; 4. Të drejtat e shërbyesve
medial audiovizuel përkitazi me trans-
metimet e tyre; 5. të drejtat e prodhuesve
të bazave të dhënave përkitazi me bazat e
tyre të të dhënave; 6. të drejtat e botuesve
përkitazi me botimet e tyre (neni 1.2 i
LDADP).
42
(e) Drejta zakonore [Običajno pravo;
Costumary law; Gewohnheitsrecht] - E
drejta zakonore është vetëm në raste për-
jashtimore burim formal i së drejtës. E
drejta zakonore është një e drejtë e pash-
kruar, e cila formësohet në një bashkësi
nëpërmjet ushtrimit ë vazhdueshëm. Për
t’u konsideruar e drejta zakonore burim
formal i së drejtës duhet të plotësohen
këto kushte: ushtrim i gjatë kohor i një
norme zakonore dhe të ekzistojë bindja e
përgjithshme në shoqëri, se ajo normë
zakonore është me të vërtetë e drejtë. E
drejta zakonore është burim formal dom-
inant në të drejtën anglosaksone, derisa
në të drejtën kontinentale luan vetëm një
rol periferik. Neni 32 i LPDS i referohet
direkt të drejtës zakonore, nëse një kaf-
shë shtëpiake është humbur.
(e) Drejta e retencionit [Retenciono
pravo; Right of retention; Zurück-
behaltungsrecht] - E drejta e mbajtjes të
një sendi të caktuar. E drejta e retencionit
nënkupton se debitori ka të drejtën e
refuzimit të përmbushjes së prestimit, de-
risa kreditori të përmbush kundërpresti-
min (nenet 267 e në vazhdim të LMD).
Por, për të ekzistuar kjo e drejtë duhet të
plotësohen tri kondita dhe atë, se kredito-
ri i njërit pretendim duhet të jetë edhe
debitori i pretendimit tjetër (p.sh. po-
rositësi i mobileve mund të mos paguajë
krejt çmimin, nëse mobilet nuk janë ven-
dosur siç do të duhej), kundërprestimi do
të duhej të jetë i arritur (pra të ketë
skaduar afati për përmbushje të
kundërprestimit) dhe në mes të pretendi-
meve të kreditorit dhe debitorit do të
duhej të ekzistonte një lidhshmëri (kon-
eksitet) në mes vete.
(e) Drejta e mbajtjes [Pravo zadržavan-
ja, Right of Retention; Recht auf Zurück-
haltung] - Shih: E drejta e retencionit.
Dumpingu [Damping; Damping; Dump-
ing] - Në të drejtën tregtare ‘dumpingu’
nënkupton rrëzimin apo vënien jashtë lo-
je apo tregu të konkurrentëve. Paraqet një
aktivitet të ndaluar dhe në kundërshtim
me ekonominë e lirë të tregut. Zakonisht
kjo mund të shprehet me shitjen e ndonjë
malli të caktuar nën çmimin e tregut në
një treg të caktuar me qellim që
dobësimit dhe eliminimit të konkurren-
tëve dhe me këtë të krijohet monopol në
atë treg.
Dh
Dhoma e Posaçme e Gjykatës Supreme
[Posebna Komora Vrhvnog Suda; Special
Chamber of the Supreme Court; Sonder-
kammer des Obersten Gerichtshof]. Shih:
Gjykata Supreme e Kosovës.
Dhurata [Donacija; Donatio; Donatio] -
Dhurata apo kontrata për dhuratën është
një marrëdhënie juridike e detyrimeve e
rregulluar shprehimisht me normat e ne-
neve 536 e në vazhdim të LMD. Me anë
të kontratës së dhuratës, një person i
dhuron një personi tjetër një vlerë pasu-
rore dhe të dyja palët pajtohen, që ky
dhurim të bëhet pa ndonjë kundërprestim.
Për lidhjen e kontratës së dhuratës është e
nevojshme forma me shkrim, përveçse
dhuratëdhënësi i ka dhënë faktikisht
vlerën pasurore dhuratëmarrësit.
Donatio [Donatio/Dhurata; Donacija;
Donatio] - Shih: Dhurata.
E të vlerave historike mund të jetë tejet më
Efekti devolutiv [Devolutivni efekat;
Devolutive effect; Devolutiveffekt] -
Shih: Devolutiv.
Efekti suspensiv [Suspenzivni efekat;
Suspensive effect; Suspensiveffekt] -
Shih: Suspenziv.
Eksperti [Veštak; Expert; Sachverstän-
diger] - Eksperti është mjet provues në
procedurën civile (nenet 356 e në va-
zhdim të LPK). Eksperti jep opinionin e
vet profesional duke u bazuar në njo-
huritë profesionale dhe shkencore lidhure
me një fakt. Eksperti caktohet me
propozimin e palëve e në raste të cak-
tuara edhe nga ana e gjykatës. Ai ka për
detyrë të parashtrojë mendimin e vet
profesional para gjykatës në bazë të një
afati të përcaktuar dhe të jetë në gjendje
të mbrojë opinionin e vet edhe në proce-
durën për administrimin e provës në
seancën për shqyrtimin kryesor. Eksperti
ka të drejtën e shpërblimit të veprës së tij
të ekspertizës. Paraprakisht shpenzimet
për ekspertizën barten nga propozuesi, e
nëse është paraqitur propozim i përbash-
kët, atëherë shpenzimet barten në mënyrë
proporcionale nga ana e palëve. Gjykata
e vlerëson vetë sipas bindjes së lirë ek-
spertizën e ofruar.
Ekspertiza [Veštačenje; Expertise;
Sachverständigengutachten] - Shih: Ek-
sperti.
Eksponate [Eksponat; Exhibitis; Expo-
nat] - Eksponate konsiderohen sendet
unikate të rralla siç janë dokumentet e
vjetra, pikturat, ikonat e armët e ndrysh-
me, suveniret, të cilat kanë vlera artistike,
historike, etnologjike dhe arkeologjike.
Në të drejtën civile, kur objekt i
marrëdhënieve juridike civile të shitbler-
jes janë eksponatet, të lejueshme për
qarkullim juridik, çmimi i tyre për shkak
i lartë se vlera reale dhe për rrjedhojë nuk
mund të aplikohet instituti juridik i
dëmtimit përtej gjysmës të drejtës së
detyrimeve (shih: Dëmtimi i përtej gjys-
mës).
43
Eksproprijimi [Eksproprijacija; Expro-
priation; Enteignung] - Shih: Shpronësi-
mi.
Ekuivalenca e prestimeve [Ekvivalent-
nost obaveza; Equality of obligations;
Äquivalenz der Leistungen] - Në një
marrëdhënie juridike, palët janë të
barabarta dhe duhet të trajtohen si të tilla
edhe në aspektin e detyrimeve reciproke
ndaj njëri-tjetrit (neni 7 i LMD).
Emri [Ime; Name; Name] - Emri është
shenja apo simboli dallues i personit
(qoftë fizik apo juridik) me të cilin ai
identifikohet në jetën shoqërore dhe ju-
ridike. Për personat juridikë emri është
“firma” (shih firma). Në aspektin e së
drejtës civile, emri paraqet një nga
atributet e personit fizik apo juridik. Dhe,
cenimi i tij, ndër të tjera, mund të shpie
në konsekuenca civile juridike -
dëmshpërblim. Sipas Ligjit për Emrin
Personal, neni 4, emri personal përbëhet
nga emri dhe mbiemri, që i garanton
qytetarit identitetin, ruajtjen e personal-
itetit dhe dinjitetit të tij. Emri personal
për personat fizik fitohet me regjistrim në
regjistrin përkatës të gjendjes civile sipas
vendit të lindjes, ndërsa për personat ju-
ridikë (ndërmarrjet dhe kompanitë) në
Agjencinë për Regjistrimin Bizneseve të
Kosovës. E drejta për caktimin e emrit
personal mund të kufizohet, nëse kjo
është e domosdoshme për ruajtjen e mo-
ralit, të drejtave dhe të lirive të njerëzve
të tjerë apo të vetë personit (neni 3.4 i
Ligjit për Emrin Personal).
Enfiteuza [Enfiteuza; Enfiteuse;
Erbpacht] - Enfiteuza është një e drejtë
civile e ngjashme me qiranë, por za-
konisht në tokën bujqësore dhe e cila
është institut i së drejtës nga familja ju-
ridike romane (p.sh. Kodi Civil i
Shqipërisë e njeh këtë institut si të tillë).
Enfiteuza paraqet një të drejtë të për-
44
jetshme apo afatgjate (zakonisht mbi 20
vite) të shfrytëzimit të tokës nga personat
jopronar të saj. Në përgjithësi, objekt i
enfiteuzes ishin tokat bujqësore, por nuk
përjashtoheshin edhe llojet e tjera të to-
kave. Mbi tokën, mbi të cilën është kriju-
ar enfiteuza, titullari i saj kishte të drejtën
e gëzimit dhe shfrytëzimit të saj sikurse
që do të kishte edhe pronari, por me dy
detyrime specifike: i pari ishte detyrimi i
shfrytëzuesit që të rregullonte cilësinë e
tokës dhe përmirësimin e saj, dhe dety-
rimi i dytë, dhënia pronarit një qira peri-
odike në formën e rentës.
Entitet [Entitet; Entity; Entität] - Shih:
Person juridik.
Equity [Equity] - Equity është një ndër
veçoritë tipike të sistemit juridik an-
glosakson në të drejtën private. Equity
është pjesë përbërëse e sistemit anglosak-
sone “e drejtshmërisë”. Ky sistem ka
qenë deri në vitin 1875 e praktikuar nga
gjykata të veçanta në vendet anglosak-
sone.
Erga omnes - Ndaj të gjithëve. Rregulli
themelor i të drejtave sendore, në veçanti
pronësisë, sipas të cilit, të gjithë personat
janë të obliguar të respektojnë të drejtën
e pronësisë së tjetrit duke mos ndërmarr
asnjë veprim i cili mund të shpie në
ndërhyrje, cenim apo shqetësim kundrejt
pronarit legjitim.
Etiketa [Etiketa; Label; Etikett] - Etiketa
paraqet një informacion, me të dhënat për
prodhuesin e mallit, adresën e tij, emër-
timin e mallit, sasinë, përbërjen, cilësinë,
datën e prodhimit, afatin e përdorimit,
mënyrën e përdorimit, mirëmbajtjen dhe
rrezikshmërinë lidhur me mallin. Dety-
rimin e për pajisje të mallrave me etiketa
përkatëse e parasheh Ligji për mbrojtjen
e konsumatorit.
Evikcioni [Evikcija; Eviction; Rechts-
mängel] - Evikcionet paraqesin të metat
juridike të sendeve. Shih: Të metat juridi-
ke.
Ex aequo et bono [Ex aequo et bono] - E
drejta dhe e mira. Ka të bëjë me një pa-
rim fundamental të së drejtës materiale
në Arbitrazh dhe procedurën e arbitra-
zhit, sipas të cilit parim, Tribunali i Arbi-
trazhit do të zgjedhë kontestin jo sipas
normave pozitive të një vendi, por sipas
rregullave të mira dhe të drejta, që i
mendon Tribunali sipas (neni 29 i LA).
Meqë në procedurën e arbitrazhit, palët
kanë të drejtë vetë të vendosin se cila e
drejtë materiale do të zbatohet në proce-
durën e arbitrazhit, palët po ashtu kanë të
drejtë (marrëveshja duhet me qenë
shprehimisht e paraparë), që të vendosin,
se Tribunali i Arbitrazhit do të zgjedhë
rastin duke u bazuar në parime të mira
dhe të drejta, pa zbatuar ndonjë të drejtë
pozitive (ex aequo et bono). Palët kanë të
drejtë, që të përcaktojnë se Tribunali do
të zgjedhë rastin sipas ndonjë të drejtë
pozitive, por që të merren për bazë edhe
elementet e drejtshmërisë (amiable com-
positeur). Megjithatë, gjithmonë duhet të
respektohet rendi publik (ordre public).
Ex lege - Ex lege nënkupton “sipas ligjit”
dhe nënkupton, se ndonjë pasojë juridike
e ndonjë fakti apo norme krijohet sipas
fuqisë ligjore, pa pasur nevojë për ndonjë
veprim apo ndërhyrje tjetër. P.sh., fitimi i
pronësisë sipas vetë ligjit pa pasur nevojë
ndonjë punë juridike.
Ex nunc - Nga tani e tutje. Është një
thënie latine nga e drejta romake dhe ka
të bëjë me pasojën juridike të një ngjarje
juridike, pune juridike apo veprimi pro-
cedural. Sipas kësaj, pasoja lind dhe ka
efekt vetëm prej momentit të ngjarjes e
në vazhdim për një punë juridike apo
veprim procedural. P.sh., vendimi i
gjykatës për zgjidhjen e martesës ka efekt
vetëm prej momentit, kur vendimi i
gjykatës bëhet i formë së prerë.
Ex officio - Sipas detyrës zyrtare. Me
këtë institut juridik nënkuptohet se
ndërmarrja e një veprimi të caktuar pro-
cedural bëhet sipas detyrës zyrtare, p.sh.
marrja e një prove të caktuar nga gjykata
pa kërkesën e palës ose palëve.
Ex tunc - Nga fillimi. Ka të bëjë me fak-
tin, se një pasojë juridike krijohet jo në
momentin e deklarimit të një pune ju-
ridike apo në momentin e nxjerrjes së një
vendimi të formës së prerë, por në mo-
mentin e marrjes së asaj pune juridike, e
cila më vonë është shpallur e pavlefshme.
P.sh., martesa e anuluar me vendim të
formës së prerë ka pasoja juridike për ish
-bashkëshortët nga momenti i lidhjes së
martesës dhe jo nga momenti i nxjerrjes
së vendimit të formës së prerë të
gjykatës.
Exceptio - Kundërshtim. Ka të bëjë me
një kundërshtim nga e drejta materiale
ose formale.
F
Fajde [Zelenaštvo; Usury; Wucher] -
Fajdeja apo kontrata për fajde, hynë në
kategorinë e kontratave të ndaluara të
cilat konsiderohen si kontrata me efekt
nul. Konsiderohen të tilla për shkak se,
ato lidhen në rastet kur dikush, duke
shfrytëzuar gjendjen e nevojës ose
gjendjen e vështirë materiale të tjetrit,
përvojën e pamjaftueshme të tij,
mendjelehtësinë apo varësinë e tij, kon-
trakton për veten e tij ose për ndonjë të
tretë dobinë që është haptazi në
shpërpjesëtim me atë që ai i ka dhënë apo
i ka bërë tjetrit, ose që është detyruar të
japë. Kjo kontratë mund të bëhet e vlef-
shme në qoftë se i dëmtuari kërkon që
detyrimi i tij të zvogëlohet në një shumë
të drejtë, atëherë gjykata do ta pranojë
45
këtë kërkesë, po qe se kjo është e mundur
dhe, në këtë rast, kontrata, me ndry-
shimin përkatës, mbetet në fuqi. Kërkesa
e tillë për zvogëlimin e detyrimit në një
shumë të drejtë mund të paraqitet brenda
afatit prej pesë vitesh nga lidhja e kon-
tratës (neni 123 i LMD).
Fakti [Činjenica; Fact; Tatsache] - Fakt
është një ndodhi ose ngjarje, e cila mund
të konstatohet. Konstatimi i fakteve është
i rëndësishëm për subsumimin e tyre nën
një normë të caktuar juridike. Konstatimi
i fakteve bëhet në Gjykatën e shkallës së
parë, kurse Gjykata e Apelit e bën
vlerësimin e konstatimit të fakteve.
Fakte notore [Dobro poznate činjenice;
Notorious facts; Notorische/offenkundige
Tatsachen] - Faktet botërisht të njohura.
Faktet notore janë ato ngjarje apo ndodhi,
për të cilat nuk ka nevojë të provohen,
meqë dihet me siguri se kanë ndodhur.
Pra, faktet e tilla nuk ka nevojë të jenë
fare objekt i procedurës së të provuarit,
p.sh., nëse kërkohet shpërblimi i dëmit
nga rasti i siguruar, sepse ka ndodhur një
vërshim i madh në një vend. Se ka
ndodhur vërshimi është një fakt i ditur
publikisht dhe botërisht dhe kështu që
nuk ka nevojë të provohet. Lex non re-
quirit verifcari, quod apparet curiae (Ligji
nuk kërkon të verifikohet, ajo që për
gjykatën është e njohur). E njëjta edhe
Manifesta non indigent probatione (E
njohura nuk ka nevojë të provohet).
Faktoringu [Faktoring: Faktoring; Fac-
toring] - Faktoring është një kontratë, e
cila nuk është e rregulluar me ligj, por që
në bazë të parimit të lirë të vullnetit
mund të lidhet pa problem. Në Kosovë,
nuk është shumë e shfaqur kjo kontratë.
Faktoringu është një kontratë e përzier
me elemente të kontratës së shitjes, huas
dhe kontratës për kryerjen e shërbimeve
me shpërblim. Esenca e kësaj kontrate
46
qëndron në atë se një ndërmarrje ia bart
(cedim i përgjithshëm) krejt kërkesat e
saj kundër klientëve një ndërmarrje tjetër
(zakonisht një banke) për t’i realizuar
këto kërkesa. Si kundërprestim, cesionari
i jep cedentit shumën e kërkesës duke e
zbritur provizionin. E drejta komparative
bën dallime në mes të llojeve të ndrysh-
me të faktoringut.
Falimentimi [Stečaj; Bankruptcy; Insol-
venz] - Falimentimi paraqet procesin
ligjor të organizuar dhe rregulluar me
ligj, përmes të cilit një person juridik i
nënshtrohet procesit të riorganizimit
(shih: Riorganizimi) ose likuidimit (shih:
Likuidimi). Deri tek procesi i falimen-
timit shpie insolvenca apo josolvenca e
personit juridik apo shoqërisë tregtare
(shih: Insolvenca). Në lidhje me ‘fali-
mentimin’ në Kosovë ekziston ligj i
veçante. Qëllimi i falimentimit është gar-
antimi i të drejtave pasurore të kredito-
rëve dhe krijimi i një sigurie për ta, që në
marrëdhëniet ekonomike dhe operimin
ndërmjet tyre të ndihen sa më të sigurt,
që në rast të dështimit ekonomik të një
subjekti ekonomik, kreditorët e falimen-
timit (shih: Kreditor i falimentimit) të
mund t’ i ushtrojnë të drejtat dhe mjetet
juridike për mbledhjen dhe realizimin e
kërkesave të tyre pasurore kundrejt debi-
torëve të falimentimit (shih: Debitor i
falimentimit). LF është i zbatueshëm ndaj
të gjitha Shoqërive Tregtare të parapara
me LSHT, ndërsa, nuk është i
zbatueshëm ndaj institucioneve të Repub-
likës së Kosovës; cilitdo organ qeveritar;
institucioneve financiare bankare dhe in-
stitucionet financiare jobankare; kom-
panive të sigurimeve; fondeve pensionale
ose ofruesve të skemave pensionale;
ndërmarrjeve shoqërore nën administrim
e Agjencisë Kosovar të Privatizimit;
ndërmarrjeve publike të rregulluara më
LNP.
Familja [Porodica; Family; Familie] -
Familja nënkupton bashkësinë vitale të
prindërve dhe fëmijëve të tyre si dhe per-
sonave tjerë në gjini. Kjo bashkësi mund
të jetë bashkësi e personave të lidhur nga
gjaku, ose me ligj, veçanërisht brenda dy
apo tre brezave. Në kuptim me të gjerë,
familja mund të paraqet një grup per-
sonash që jetojnë së bashku dhe kanë një
angazhim (zotim) të përbashkët për një
marrëdhënie familjare. Në aspektin ju-
ridik, familja konsiderohet institut krye-
sor i të drejtës familjare dhe është e rreg-
ulluar me LFK duke filluar nga neni 2 i
këtij ligji. Në të drejtën familjare,
varësisht nga ajo se i themelohet bash-
kësia e personave në familje, hasen edhe
nocionet familje martesore, jashtëmar-
tesore, e adoptimit. Apo, varësisht nga
numri i personave - brezave që jetojnë
bashkërisht, hasen edhe nocionet familje
e madhe, familje e vogël.
Fejesa [Veridba; Engagement; Verlöb-
nis] - Fejesa është një marrëveshje dhe
premtim reciprok i dy personave me gjini
të kundërta për t’u martuar në të
ardhmen. Fejesa paraqet një nën institutet
e së drejtës familjare dhe është e rreg-
ulluar me nenin 9 të LFK. Nëse fejesa
nuk përfundon me martesë, secili i fejuar
mund të kërkojë nga tjetri kthimin e
dhuratave të cilat i ka dhënë me rastin e
fejesës. Në këtë rast mund të zbatohen
rregullat për pasurimin pa bazë sipas
LMD. Në rast se njëri nga të fejuarit
vdes, e drejta për të kërkuar shpërblimin
e dëmit nuk do të ekzekutohet.
Fëmija [Dete; Child; Kind] - Në kuptim
të LFK, fëmija nënkupton personin nën
moshën tetëmbëdhjetë vjeçare. Në bazë
të kësaj, konstatohet se nocioni i fëmijës
është i ndërlidhur me aftësinë e veprimit
(shih: Aftësinë e veprimit). Për shembull,
aftësia e veprimit për lidhjen e martesës
fitohet me arritjen e moshës tetëmbë-
dhjetë vjeçare. Mirëpo, edhe para kësaj
moshe me kërkesës të veçantë të per-
sonit, gjykata kompetente mund t’i lejojë
martesën personit të mitur më të vjetër se
gjashtëmbëdhjetë vjet, nëse konstaton se
personi i tillë ka arritur pjekurinë e
nevojshme fizike dhe psikike për të ush-
truar të drejtat e veta martesore dhe për të
përmbushur detyrimet martesore (neni 16
paragrafi 2 i LFK). Me rëndësi të
theksohet se, sipas LFK janë të barabartë
dhe gëzojnë të drejtat të barabarta fëmijët
martesor, jashtëmartesor dhe fëmijët e
adoptuar (neni 3.4 dhe neni 167).
Fiksionet [Fikcije; Fictions; Fiktion] -
Prezumim. Edhe pse drejtësia bazohet në
fakte dhe prova, nganjëherë për arsye të
caktuara, bazohet edhe në fiksione.
Fiksionet paraqesin aktin e besuarit se një
fakt ekziston edhe pse nuk ka prova që
dëshmojnë këtë fakt, apo kur një fakt ju-
ridik merret se ekziston edhe pse në të
vërtet nuk ekziston. Për shembull, rasti
sipas të drejtës trashëgimore, kur fëmijës
së palindur edhe pse nuk dihet nëse do të
lindë, i njihet e drejta e trashëgimisë.
Edhe në këtë rast vetë ligji parasheh ap-
likimin e fiksionit, sipas dispozitës së ne-
nit 7 të LT, sipas të cilës aftësinë për të
trashëguar e kanë personat që në kohën e
hapjes së trashëgimisë janë të gjallë, ose
është zënë para vdekjes së trashëgim-
lënësit dhe ka lindur i gjallë, ka zotësi për
të trashëguar (konsiderohet se ka qenë
zënë në kohën e hapjes së trashëgimisë,
ai person që ka lindur i gjallë brenda 300
ditëve nga vdekja e trashëgimlënësit).
Filiali [Filijala; Subsidiary; Filiale] - Fil-
ial-e quhen njësitë (degët) apo përfa-
qësitë (zyrat përfaqësuese) të shoqërisë
tregtare të cilat kanë për qellim shtrirjen
47
anësore të veprimtarisë tregtare përtej
selisë. Shih po ashtu: Selia.
Filozofia e së drejtës [Filozofija prava;
Philosophy of law; Rechtsphilosophie] -
Filozofia e së drejtës është degë e
Filozofisë dhe merret me origjinën dhe
bazën e së drejtës, si dhe me vetë qenien
dhe përmbajtjen e së drejtës. Përfa-
qësuesit më prominent të kësaj shkence
janë Aristoteli, Kanti dhe Hegeli.
Firma [Firma; Firm; Firma] - Firma
përdoret shpesh në kuptimin laik për
ndërmarrje, punëtori apo ndonjë biznes.
Por, në kuptimin juridik “firma” është
emri i një ndërmarrje apo shoqërie treg-
tare. Në Shqipëri përdoret nocioni
“firmë” më shumë edhe për nënshkrimin.
Fitimi derivativ [Derivativna (Izvedena)
Dobit; Derivative acquisition; Deriva-
tiver Erwerb] - E kundërta është fitimi
origjinar. Fitimi origjinar nënkupton se
dikush fiton një të drejtë sendore, za-
konisht pronësi, prej një paraardhësi ju-
ridik dhe atë me dëshirën e tij, p.sh fitimi
i pronësisë në një send të luajtshëm
nëpërmjet punës juridike (neni 21 të
LPDS).
Fitimi origjinar [Izvorna dobit; Original
acquisition; Originärer Erwerb] - E
kundërta është fitimi derivativ. Fitimi
origjinar nënkupton fitimin e pronësisë
në një send jo nga ndonjë paraardhës ju-
ridik, pra nga pronari i mëhershëm, por
fitimi i pronësisë në një send, i cili nuk
ka fare pronar, p.sh., gjetja e thesarit (ne-
ni 34 i LPDS), parashkrimi (neni 40 i
LPDS).
Fitimi i së drejtës [Sticanje prava; Ac-
quisition of the right; Rechtserwerb] -
Fitimi i së drejtës ka të bëjë me një të
drejtë subjektive private, p.sh. pronësinë,
të drejtën e pengut etj. E drejta mund të
fitohet nëpërmjet punës juridike, p.sh. me
kalimin e pronësisë prej një personi në
48
tjetrin ose nëpërmjet ligjit, p.sh. në mo-
mentin e vdekjes së trashëgimlënësit,
pasuria trashëgimore kalon ipso iure në
trashëgimtarët. Sa i përket paraardhësve
juridikë të së drejtës dallohet fitimi de-
rivativ, p.sh. fitimi i pronësisë me punë
juridike ose fitimi origjinar, pa para-
ardhësi juridik, p.sh. ankandi publik, për-
vetësimi, përpunimi. Korrelacion i fitimit
të së drejtës është në parim humbja e të
drejtës, sepse në rast të fitimit të një të
drejte, dikush humb të drejtën. Por, në
disa raste duhet të kihen parasysh dis-
pozitat e veçanta, p.sh. për heqjen dorë
nga pronësia (nenet 35, 42 të LPDS).
Fletëdërgesa [Obaveštenje o prijemu
pošiljke; Delivery note; Zustellungsur-
kunde] - Fletëdërgesa është dokument i
komunikimit të drejtë të parashtresave
dhe atë sidomos të parashtresave, që do
të duhej të dërgohen personalisht për
shkak të rëndësisë së tyre, p.sh., padia,
përgjigja në padi, aktgjykimi etj. (neni
110 i LPK).
Fletëgarancioni [Garantni list; Warranty
document; Garantieschein] - Fletëgar-
ancioni parqet një dokument, i cili i do-
rëzohet blerësit dhe me të cilin prodhuesi
garanton funksionim të rregullt të sendit
gjatë një kohe të caktuar nga dorëzimi i
tij. Në qoftë se sendi nuk funksionon në
rregull, në bazë të fletëgarancionit,
blerësi mundet të kërkojë si nga shitësi
ashtu edhe nga prodhuesi që sendi të ri-
parohet në afatin e arsyeshëm ose, nëse
nuk e bën këtë, në vend të tij t’ia do-
rëzojë sendin i cili funksionon në rregull
(neni 448 i LMD). Zakonisht fletëgar-
ancioni lëshohet kur objekt i shitjes është
ndonjë makine, motor, aparat, ose te
sende të tjera të cilat i përkasin të ash-
tuquajturave ‘mallra teknike’.
Fletëmagazinimi [Prijemnica o skladi-
štenju; Storage slip; Lagerschein] -
Fletëmagazinimi paraqet një dokument të
cilin e lëshon magazinieri lënësit të mallit
në ruajtje - magazinim. Fletëmagazinimi
përveç që shërben si vërtetim për lënien e
mallit në ruajtje, ka rëndësi të veçantë
edhe në aspektin e bartjes së së të
drejtave sendore lidhur me mallin i cili
është i shënuar në të, pasiqë mund të
përdoret si dëshmi për tjetërsim dhe
qarkullim të mallit. Shih edhe: Maga-
zinimi.
Fletëngarkesa [Otpremnica; Bill of lad-
ing; Frachtbrief] - Shih: Transporti.
Fletobligacioni [Obveznica; Bond; Quit-
tung] - Fletëobligacioni është një lloj i
dëftesës, sipas së cilës debitori mund të
kërkojë një dëftesë prej kreditorit pas
përmbushjes së prestimit (kthimi i
fletëobligacionit) (neni 304 i LMD).
Fondacion [Fondacija; Foundation;
Stiftung] - Fondacionet paraqesin perso-
na juridikë të organizuar në formë të or-
ganizatave joqeveritare dhe jo fitim-
prurëse në Kosovë. Kjo nënkupton se,
pasuritë, të ardhurat dhe fitimet e një
fondacioni nuk mund të përdoren për të
sjellë drejtpërdrejtë ose tërthorazi përfi-
time, për ndonjë themelues, drejtor,
zyrtar, anëtar, punonjës ose donatorë të
shoqatës, përveç pagesës apo kompen-
simit të arsyeshëm për personat që
kryejnë punë për organizatën. Në Kosovë
çdo person gëzon të drejtën e plotë për t'u
asociuar dhe themeluar shoqatë, në pa-
jtim me Ligjin për lirinë e asociimit në
organizatat joqeveritare, neni 9. Për dal-
lim nga shoqatat (shih: Shoqatat),
‘fondacioni’ është organizatë pa
anëtarësi, i krijuar për menaxhimin e
pronave dhe pasurive. Një fondacion
mund të krijohet nga një ose më shumë
persona, në rast se të paktën njëri prej
tyre ka vendbanimin ose zyrën në Koso-
vë.
Forma e kontratës [Forma ugovora;
Form of contract; Schriftformerfordernis]
- Forma e kontratës paraqet parimin e
formalitetit sipas të cilit kontrata duhet
jetë e lidhur në formën e caktuar me ligj -
me shkrim. Forma e kontratës është kusht
i veçantë për lidhjen e një numri të cak-
tuar të kontratave, të cilin parimisht e pa-
rasheh vetë ligji. Pra, forma paraqet për-
jashtim nga rregulli sipas të cilit kontratat
lidhen pa ndonjë formë. Sipas rregullit
ligjor, lidhja e kontratës nuk i nënshtro-
het asnjë forme, përveç nëse me ligj është
caktuar ndryshe (neni 51 i LMD).
Forma e prerë e aktgjykimit [Konačni
oblik presude (Pravosnažnost); Final
form of Judgment; Rechtskräftiges
Urteil] - Aktgjykimi bëhet i formës së
prerë në momentin, kur ai nuk mund të
goditet më me mjete të rregullta të
goditjes, p.sh, me ankesë (neni 166 i
LPK). Kjo vlen edhe për aktvendimin.
Mund të jetë i ndryshëm momenti, kur
aktgjykimi bëhet i formës së prerë. Za-
konisht në procedurën para gjykatës së
shkallës së parë. Në procedurën para
gjykatës së shkallës së dytë bëhet i
formës së prerë aktgjykimi, kundër të
cilit nuk është paraqitur ankesa ose është
hequr dorë nga ankesa ose edhe pala ka
tërhequr ankesën e parashtruar. Ak-
tgjykimi i formës së prerë është çështje e
gjykuar (res iudicata) dhe nuk mund të
fillohet sërish një procedurë e re për të
njëjtën çështje, meqë vlen parimi se nuk
ka proces dy herë për të njëjtën çështje
(ne bis in idem).
Fqinjësia (e drejta) [Susedstvo (pravo);
Neighborhood (law); Nachbarrecht] - Në
të drejtën e pronësisë, fqinjësia apo e
drejta fqinjësore konsiderohet ajo e drejtë
e cila titullarit të një paluajtshmërisë i
mundëson që ta përdorë paluajtshmërinë
fqinjë për ushtrimin e të drejtës së tij të
49
pronësisë. Kjo e drejtë mund të konstitu-
ohet vetëm ndërmjet pronarëve të palu-
ajtshmërive fqinjë. Pronarët e palu-
ajtshmërive fqinjë janë të detyruar që t’i
marrin parasysh të drejtat dhe interesat e
fqinjëve të tyre dhe të drejtat e tyre t’i
ushtrojnë ashtu që të mos cenohen apo
dëmtohen të drejtat e fqinjëve të tyre.
Detyrimet për përkujdesjes dhe dispozitat
ligjore të të drejtës fqinjësore do të
zbatohen edhe për raportin ndërmjet
pronarit të një paluajtshmërie dhe prona-
rit të ndërtesës, e cila gjendet mbi këtë
paluajtshmëri, nëse sipas natyrës së tyre
janë të zbatueshme edhe në këtë raport
(neni 78 i LPDS).
Franshizingu [Franšizing; Franchising;
Franchising] - Franshizingu është një
kontratë, e cila nuk është e rregulluar me
Ligj, por që në bazë të parimit të lirë të
vullnetit mund të lidhet pa problem. Me
kontratën e franshizingut është frashnshi-
zingmarrësi ndërmarrës i veçantë dhe i
pavarur dhe i cili ndërmerr vetë biznese
për llogari të vet, por që ka të drejtë të
përdorë firmën ose edhe teknologjinë e
franshizingdhënësit. Si kundërprestim,
franshizingmarrësi duhet t’i paguajë
franshizingdhënësit një shpërblim za-
konisht në mënyrë periodike. Si rast tipik
dhe i mirënjohur në planin botëror është
p.sh. ndërmarrja e McDonalds.
Frutat [Plodovi; Fruits; Früchte] - Frutat
definohen në mënyrë ligjore dhe atë me
dispozitën e nenit 16 të LPDS dhe
ndahen në fruta natyrore dhe juridike.
Ato janë përfitime faktike ose edhe ju-
ridike, që dalin nga pasuria ose të drejtat
jopersonale nga përdorimi faktik ose ju-
ridik i pasurisë ose të drejtave joperson-
ale (p.sh. viçi i një lope, kamatat nga
kërkesat etj.).
Frutgëzimi [Plodouživanje; Usufruct;
Nießbrauch] - Frutgëzimi apo uzufrukti
50
është një e drejtë sendore e një personi në
një send (send i luajtshëm ose palu-
ajtshmëri) ose në një të drejtë (të
kalueshme) të huaj. Shfrytëzuesi i kësaj
të drejte të kufizuar sendore mund t’i
përdor sendet e huaja, por pa cenuar sub-
stancën e sendit. Frutgëzimi mund të kri-
johet në bazë të punës juridike ose
vendimit të gjykatës dhe kjo e drejtë
është e drejtë pakalueshme, edhe pse
sendi i frutgëzimit mund t’i jepet dikujt
për përdorim (218-250 LPDS).
Ftesë për ofertë [Poziv za ponudu; Invi-
tation to bid; Aufforderung zur Abgabe
eines Angebots] - Ftesa për ofertë nuk
është ofertë, por është thirrje për ofertë,
meqë pala, që jep një deklarim të tillë
nuk dëshiron të lidhet me pasojat juridike
të një deklarate të tillë. Raste tipike të
thirrjes për ofertë janë p.sh., ofrimi i
ndonjë sendi për shitje në gazetë, inter-
net, ekspozimi i mallit në dritaren e
shitores etj. LMD në mënyrë indirekte
pranon invitatio si ofertë (shih neni 22 i
LMD).
Fuqia madhore [Viša sila; Force
majeure; Höhere Gewalt] - Vis major.
Fuqia madhore është term i cili i refero-
het veprimeve të cilat janë jashtë kontrol-
lit dhe vullnetit njerëzorë, apo veprimeve
të Zotit. Zakonisht, si të tilla mund të
konsiderohen: fatkeqësitë natyrore, zjar-
ret, moti i keq apo ndodhi të ngjashme,
veprime lufte (të deklaruara ose jo) ose
kushte që rrjedhin nga veprime të luftës,
revolucioneve, trazirave, konflikteve
civile, armiqësi formale ose jo, dhunë
nga turmat, protesta, bllokada, embargo,
apo çdo akt tjetër i kundërligjshëm
kundër rendit dhe autoritetit publik.
Funksionaliteti (parim) [Funkcionalnost
(načelo); Functionality (principle); Funk-
tionalität (Grundsatz)] - Parimi i funk-
sionalitetit është parimi bazë në të drejtën
komparative në fushën e së drejtës pri-
vate, nëpërmjet të cilit bëhet krahasimi i
të drejtave të vendeve të ndryshme.
Fyerja [Uvreda; Insult; Beleidigung] -
Fyerja nënkupton deklarimin, sjelljen,
publikimin e deklaratës të drejtuar ndaj
një personi tjetër, e cila është nënçmuese
për atë dhe cenon reputacionin e tij. Ob-
jekt i cenimit nga e vepra e fyerjes është
personaliteti dhe nderi i personit. Në Ko-
sovë, aktualisht vepra e fyerjes është
dekriminalizuar, që nënkupton se nuk
përbën vepër penale sipas dispozitave të
Kodit Penal të Kosovës. Mirëpo, në
lidhje me këtë është nxjerr Ligji civil
kundër shpifjes dhe fyerjes. Kjo do të
thotë se, me miratimin e këtij ligjit, për
cenimin e nderit dhe reputacionit të çdo
qytetari nuk mund të shqiptohen dënime
me burg, por pala e dëmtuar do mund të
paraqes padi në procedurë civile para
gjykatave civile për kompensimin e
dëmit moral dhe material. Padi civile për
kompensim dëmi për veprën e fyerjes
mund të paraqesin vetëm personat privat.
Autoritetet publike ndalohen nga paraqit-
ja e kërkesës për kompensim për dëmin e
shkaktuar nga fyerja, mirëpo, zyrtarët
publikë mund të paraqesin kërkesë për
kompensim e dëmit nga fyerja privatisht
dhe ekskluzivisht në kapacitetin e tyre
personal.
G shndërrohet në të drejtë subjektive. Në
Garancioni [Garancija; Guarentee; Gar-
antie] - Shih: Fletëgarancioni.
Garancionet bankare [Bankarski gar-
ancije; Bank guarantees; Bank-
bürgschaft] - Garancionet bankare janë
deklaratat e bankës, me të cilat ajo merr
për obligim që ndaj pranuesit të gar-
ancionit (shfrytëzuesit), se në afatin e ar-
ritjes do t’i përmbushë ndonjë detyrim
kreditorit të klientit të saj, në qoftë se, ky
(klienti saj) nuk është në gjendje të
përmbush detyrimin e vetë, gjithnjë sipas
kushteve të përcaktuara në garancion
bankar. Përmes garancioneve bankare
krijohet një shkallë më e lartë e sigurisë
për kreditorët dhe kjo mund të ndikoj
dukshëm në lehtësimin e qarkullimit
ekonomik dhe juridik.
Gj
Gjendja civile [Civilni (Građanski) sta-
tus; Civil status; Personenstand] -
Gjendja civile nënkupton tërësinë e të
dhënave personale të shtetasve të Koso-
vës, shtetasve të huaj, si dhe të personave
pa shtetësi, që janë me banim të
përkohshëm apo të përhershëm në Re-
publikën e Kosovës, të cilat regjistrohen
dhe mbahen në regjistrin e gjendjes civile
dhe që vërtetojnë lindjen, statusin
familjar, vdekjen, marrëdhëniet ndërmjet
tyre dhe çdo ndryshim që ndodh në këto
marrëdhënie (neni 2 i Ligjit Nr. 04/L-003
për Gjendjen Civile).
Gjendja faktike [Ćinjenično stanje; Fac-
tual situation; Tatbestand] - Shih: Faktet.
Gjendja juridike [Pravni status; Legal
status; Rechtsstatus] - Në kuptim të
ngushtë juridik, gjendja juridike ka të
bëjë me situatën kur ekzistojnë disa
rrethana juridikisht relevante, të cilave në
të ardhmen, nëse iu shtohet edhe një e
tillë atëherë kjo gjendje juridike
kuptim të gjerë juridik, gjendja juridike
mund t’i referohet edhe kuadrit ligjor dhe
të drejtës së zbatueshme në përgjithësi.
Gjeodetët [Geodeta; Geodesists; Ge-
odäten] - Gjeodetët quhen personat në
cilësinë e ekspertëve për realizimin e
matjeve kadastral (shih: Kadastri: matjet
kadastrale), të licencuar nga Agjencia
Kadastrale e Kosovës për ushtrimin e
51
funksionit të gjeodetit (shih: Agjencia
Kadastrale e Kosovës).
Gjerimi i punëve të huaja pa porosi
[Poslovodstvo tuđih poslova bez naloga;
Agency without specific authorisation;
Geschäftsführung ohne Auftrag] - Gjeri-
mi i punëve të huaja pa porosi paraqet një
institut juridik i të drejtës së detyrimeve
dhe burim të veçantë të detyrimeve.
Gjerim të punëve të huaja pa porosi kemi
atëherë kur një person kryen ndonjë
veprim apo punë të caktuar në vend të
personit tjetër, për llogari të tij, por pa
autorizimin e tij. Në këtë marrëdhënie ju-
ridike të detyrimeve, kryesi i punës para-
qitet në cilësinë e kreditorit ndaj zotit të
punës, i cili paraqitet në cilësinë e debi-
torit. Në këtë kuptim, kryesi i punës do
ketë të drejtën që të kërkojë nga zoti i
punës shpenzimet të cilat i ka pasur me
rastin e kryerjes së punës. Sipas ligjit, një
punë e huaj mund të kryhet pa porosi (au-
torizim) vetëm në qoftë se puna nuk du-
ron shtyrje dhe mund të shkaktohet dëmi
ose humbet qartazi një dobi (neni 203 i
LMD).
Gjinia [Srodstvo; Kinship; Ver-
wandtschaft] - Gjinia nënkupton lidhjen e
krijuar mbi baza biologjike, sociale, ju-
ridike ndërmjet dy apo më shumë pe-
ronave, të pranuar nga e drejta. Gjinia ka
rëndësi të veçantë në rendin juridik,
sepse mund të jetë njëra nga bazat prej të
cilës varët shkalla e cedimit e të drejtave.
Gjinia mund të afekton marrëdhëniet ju-
ridike trashëgimore, ku varësisht nga
gjinia caktohen edhe radhët e trashë-
gimisë (shih: Radhët e trashëgimisë),
marrëdhëniet e detyrimeve, marrëdhëniet
pronësore, etj. Gjinia mund të jetë:
- (e) gjakut - nënkupton lidhjen e kriju-
ar mbi baza biologjike, ku personat të
cilët janë pjesë e kësaj gjinie rrjedhin
njëri nga tjetri ose që nuk rrjedhin nga
52
njëri tjetri, por që kanë një paraardhës
të përbashkët. Mbi këtë bazë, më pas-
taj krijohet edhe gjinia e gjakut në vijë
të drejtë dhe gjinia e gjakut në vijë të
tërthorët. Gjinia e gjakut në vijë të
drejtë nënkupton ‘brezat’ apo personat
të cilët lindin njëri nga tjetri (për
shembull, gjyshi-babi-nipi); ndërsa
gjinia e gjakut në vij të tërthorët,
nënkupton personat të cilët nuk lindin
nga njëri tjetri mirëpo të cilët kanë një
paraardhës të përbashkët (për shem-
bull, djemtë apo vajzat e xhax-
hallarëve, dajave, etj.). Gjinia e gjakut
ka rëndësi të veçantë në rendin juridik,
sepse sipas gjinisë para se gjithash
vendosen edhe rëndet e trashëgimisë.
- (e) adoptimit - nënkupton lidhjen e
krijuar jo mbi baza biologjike, por mbi
bazën e ligjit dhe faktorëve social,
konkretisht mbi bazën e institut juridik
të adoptimit (shih: Adoptimi).
- (e) krushqisë - nënkupton gjininë e
cila është e krijuar mbi bazën e lidhjes
së bashkëshortit me të afërmit e bash-
këshortit tjetër. Gjinia e krushqisë par-
aqet pengesë për lidhjen e martesës,
por jo në mënyrë absolute, sepse sipas
LFK, neni 23, për shkaqe të arsye-
shme, gjykata kompetente mund të
lejojë lidhjen e martesës midis per-
sonave në gjini të krushqisë, pasi të
ketë marrë mendimin e Organit të
Kujdestarisë. Gjinia e krushqisë kri-
johet me martesë, mirëpo, nuk shuhet
me zgjidhjen e martesës, sepse kjo
lidhje e krushqisë ndërmjet këtyre per-
sonave është e pashkëputshme dhe e
përhershme në kuptim të pengesës apo
ndalesës martesore.
Gjuhë zyrtare [Službeni jezik; Official
language; Amtssprache] - Gjuhë zyrtare
nënkupton gjuhët, të cilat janë përdorim
nga institucionet shtetërore dhe publike
të një shteti. Në Kosovë, gjuha shqipe
dhe gjuha serbe dhe alfabetet e tyre janë
gjuhë zyrtare në Kosovë në nivel qendror
dhe lokal dhe kanë status të barabartë në
institucionet e Kosovës (neni 5 i KRK).
Ndërsa, në nivelin lokal, në ato komuna
ku jeton një komunitet, gjuha amtare e të
cilit nuk është gjuha shqipe apo serbe,
dhe i cili komunitet përfaqëson më
shumë se tre përqind të popullatës së
përgjithshme të komunës, atëherë gjuha e
atij komuniteti do të ketë statusin e
gjuhës në përdorim zyrtar në atë komunë
dhe do të jetë në përdorim të barabartë
(neni 2 i Ligjit për përdorimin e gjuhëve).
Gjykata [Sud; Court; Gericht] - Gjykata
është institucion shtetëror i themeluar
dhe rregulluar me norma juridike sht-
etërore dhe detyrë kryesore e saj është
ndarja e drejtësisë. Termi “gjykatë”
nënkupton edhe ndërtesën, në të cilën
është vendosur ky institucion shtetëror.
Gjykata ndanë drejtësinë dhe me këtë
ushtron pushtet gjyqësor, i cili pushtet së
bashku me pushtetin legjislativ dhe ekze-
kutiv përbëjnë tri pushtet themelore të
ushtrimit të sovranitetit të një shteti.
Pushteti gjyqësor i ushtruar nga gjykatat
ka rang kushtetues dhe parimet e këtij
pushteti parashihen edhe me Kushtetutë
(shih nenet 102 e në vazhdim të KRK).
Për nga kompetencat dhe hierarkia kemi
tri lloje të Gjykatave, Gjykata Theme-
lore, Gjykata e Apelit dhe Gjykata Su-
preme. Burim kryesor formal i rregullim-
it gjyqësor të Gjykatave përveç KRK
është dhe LGJ.
Gjykatës [Sudija; Judge; Richter] -
Gjykatësi është një anëtar i Gjyqësorit, i
cili ndanë drejtësinë dhe me këtë ushtron
pushtet gjyqësor. Ai është i pavarur dhe
objektiv në kryerjen e punëve të tij në
ushtrimin e pushtetit gjyqësor (neni 102 i
KRK). Për të qenë gjyqtarë duhet të
plotësohen disa kushte strikte të parapara
me KRK (nenet 102 e në vazhdim), (ne-
net 26 e në vazhdim të LGJ) dhe Ligjin
për Këshillin Gjyqësor të Kosovës.
Gjyqtar [Sudija; Judge; Richter] - Shih:
Gjykatës.
Gjykatës profesional [Profesionalni
sudija; Professional Judge; Berufsrichter]
- Gjykatësi si anëtar i gjyqësorit mund të
jetë si gjykatës profesional ose gjykatës
laik (porotë). Në Kosovë kryesisht dhe
zakonisht, gjykatësit janë profesional.
Vetëm në kontestet nga marrëdhëniet
familjare dhe martesore është paraparë
pjesëmarrja e gjykatësve porotë (laikë)
në ndarjen e drejtësisë (neni 75 i LF). Për
të qenë gjyqtarë duhet të plotësohen disa
kushte strikte të parapara me KRK (nenet
102 e në vazhdim), (nenet 26 e në va-
zhdim të LGJ) dhe Ligjin për Këshillin
Gjyqësor të Kosovës.
Gjykatës porotë (laik) [Sudija porotnik;
Lay judge (laic); Ehrenamtlicher Richter
(Laienrichter)] - Gjykatës porotë (laikë)
është një anëtar i gjykatës, i cili me
profesion nuk është gjykatës profesional,
mirëpo, i cili ushtron pushtet gjyqësor në
rastet e parapara shprehimisht me ligj.
Kush mundet me qenë gjykatës porotë
dhe cilat janë detyrat e gjykatësit porotë
janë përcaktuar shprehimisht me ligj.
Kërkohet që gjyqtarët porotë të jenë sht-
etas dhe banorë të Kosovës; të kenë
moshën mbi njëzetepesë vjeçare; të kenë
përfunduar me sukses trajnimin e kërkuar
me ligj që të shërbej në kapacitetin e
kërkuar; të kenë reputacion të lartë moral
në shoqëri; të mos jenë të dënuar për
vepra penale; si dhe kriteret tjera që
kërkohen nga rregulloret relevante të
Këshillit Gjyqësor i Kosovës (neni 28 i
LGJ).
Gjykata Themelore [Osnovni sud; Basic
court; Amtsgericht] - Sipas organizimit të
53
gjyqësorit në Kosovë, Gjykata Theme-
lore është gjykatë e shkallës së parë, e
cila ushtron pushtetin gjyqësor sipas ligjit
dhe atë në fushën e së drejtës private,
penale, publike dhe në të gjitha fushat e
përcaktuara për ushtrimin e pushtetit
gjyqësor (neni 11 i LGJ). Ekzistojnë
shtatë Gjykata Themelore dhe disa degë
të tyre (nenet 9 dhe 10 të LGJ). Në
secilën Gjykatë Themelore janë
themeluar Departamente të caktuara për
ndarjen e drejtësisë sipas natyrës së
çështjes (nenet 12 e në vazhdim të LGJ).
Gjykata e Apelit [Apelacioni sud; Court
of Appeals; Berufungsgericht] - Gjykata
e Apelit është Gjykatë e shkallës së Dytë
për vendimet e Gjykatës së shkallës së
parë - Gjykatës Themelore. Ekziston një
Gjykatë e Apelit për krejt territorin e Re-
publikës dhe atë me seli në Prishtinë. Në
Gjykatën e Apelit vendosin ekskluzivisht
gjykatësit profesional dhe atë në përbërje
prej tre gjykatësve. Edhe në Gjykatën e
Apelit janë të themeluara Departamentet
për shqyrtimin e çështjeve të caktuara
(shih nenet 17 - 20 i LGJ).
Gjykata Supreme [Vrhovni sud; Su-
preme court; Oberster Gerichtshof] -
Gjykata Supreme është Gjykata e
shkallës më të lartë dhe të fundit në hier-
arkinë e pushtetit gjyqësor në Republikën
e Kosovës me seli në Prishtinë dhe e cila
vendos sipas mjeteve të jashtëzakonshme
të goditjes së vendimit (neni 103 i KRK
dhe nenet 21 - 24 i LGJ). Gjykata Su-
preme vendos si rregull në përbërje prej
gjykatësve profesional, me përjashtim të
Seancës së përgjithshme të Gjykatës Su-
preme (nen 23 i LGJ). Në Gjykatën Su-
preme janë të themeluara edhe dy depar-
tamente të veçanta në formë të dhomës
ose kolegjit. Kolegji i Apelit të Agjen-
cionit Kosovar të Pronave, i cili është
kompetent për të shqyrtuar çështjet, për
54
të cilat është kompetent në mënyrë ek-
skluzive kjo Agjenci në bazë të Ligjit për
Agjencinë Kosovare për Krahasim dhe
Verifikim të Pronës të vitit 2016. Në
Gjykatën Supreme është i themeluar edhe
një Kolegj i veçantë i ashtuquajtur
Dhoma e Posaçme e Gjykatës Supreme
(neni 22 I 5 i LGJ), e cila merret me ush-
trimin e pushtetit gjyqësor lidhur me
çështjet, që kanë të bëjnë me çështjet nga
privatizimi, për të cilat çështje, kompe-
tente është Agjencia Kosovare e Privatiz-
imit (më herët Agjencia Kosovare e
Mirëbesimit) (Ligji për Agjencinë Koso-
vare të Privatizimit).
Gjyqvarësia [Sudska međuzavisnost;
Litispendence; Rechtshängigkeit (Litis-
pendenz)] - Veprimet procedurale të
ndërmarra në procedurën civile
shkaktojnë pasoja të ndryshme juridike,
edhe nga e drejta materiale edhe nga e
drejta formale. Në lidhje me këtë institut,
LPK (neni 252, 262) parasheh dy mo-
mente, të cilat kanë dallim përmbajtjesor
në mes tyre, por nuk dallohen në aspektin
terminologjik. Këto janë: momenti i
paraqitjes së padisë në gjykatë dhe mo-
menti i dërgimit të padisë palës së paditur
nga ana e gjykatës. Ky dallim është i
rëndësishëm për shkak se këto dy mo-
mente krijojnë pasoja të ndryshme ju-
ridike materiale dhe procedurale. Ligji,
praktika gjyqësore dhe doktrina e më-
hershme ka përdorur vetëm një nocion
për të dyja momentet dhe atë “gjyqva-
rësia” ose litispendenca”. Mendimi ynë
edhe me këtë rast është, që të bëhet edhe
një dallim terminologjik: Momenti i
paraqitjes së padisë në gjykatë të quhet
“gjyqvarësia” ose edhe “litispendenca”,
kurse momenti i dërgimit të padisë palës
së paditur të quhet “kontestvarësia”. Me
këtë diferencim terminologjik do të
emërtohej saktë edhe dallimi përmba-
jtësor në mes të këtyre dy momenteve të
ndryshme në një proces, me pasoja të
ndryshme procedurale materiale dhe pro-
cedurale.
H rrethit të tij e më gjerë, rendi juridik pa-
Harta kadastrale [Katastarska karta;
Cadastral map; Katasterkarte] - Shih:
Kadastri.
Heqja dorë nga kërkesëpadia [Odusta-
janje od tužbenog zahteva; Waiver of the
statement of claim; Klageverzicht] -
Edhe heqja dorë nga kërkesëpadia
shkakton përfundimin e procedurës sipas
vullnetit të palës paditëse, por ato
ndryshojnë thelbësisht në mes vete. Me
heqjen dorë nga kërkesëpadia, pala
paditëse heq dorë përfundimisht nga e
drejta e tij subjektive private për të reali-
zuar të drejtën e vet nëpërmjet gjykatës.
Në këtë rast, gjykata nxjerrë aktgjykim,
me të cilën çështja bëhet “e gjykuar”, me
konsekuencën, se nuk mundet sërish të
paraqitet e njëjta padi (neni 149 i LPK).
Shih edhe tërheqja e padisë.
Heqja dorë nga trashëgimi [Odricanje
od nasleđa; Renouncement to inher-
itance; Erbverzicht] - Secili trashëgimtar,
sipas testamentit ose ligjor, ka të drejtë
në pasurinë trashëguese të tij dhe në pa-
rim edhe detyrim për të pranuar pasurinë
trashëgimore, e cila përfshin aktiven dhe
pasiven, pra edhe detyrimet. Por, trashë-
gimtari ka të drejtë në parim të heqjes do-
rë nga pasuria trashëgimore dhe në këtë
rast konsiderohet se ai kurrë nuk ka qenë
trashëgimtar (nenet 130 - 138 i LT).
Heqja e zotësisë për të vepruar [Uki-
danje poslovne sposobnosti; Abolition of
the capacity to act; Entziehung der Hand-
lungsfähigkeit] - Aftësia e plotë për të
vepruar fitohet ipse iure (sipas ligjit) me
arritjen e moshës madhore (18 vjeç). Por,
për shkaqe të ndryshme (sëmundjes
mendore, devijimeve sociale etj.) mund
të ndodhë, që ndonjë person i moshës
madhore nuk është i aftë për të gjykuar
drejt veprimet ose mosveprimet e tij. Dhe
për të ruajtur edhe interesin e tij dhe të
rasheh mundësinë e heqjes së aftësisë për
të vepruar. Për këtë është paraparë një
procedurë e veçantë jokontestimore, në të
cilën gjykata vendos me aktvendim, nëse
janë plotësuar kushtet ligjore, që dikujt
t’i hiqet aftësia për të vepruar (nenet 31 e
në vazhdim të LPJK). Gjykata mundet
me aktvendim me i heq dikujt aftësinë
për të vepruar, me i heq në mënyrë par-
ciale aftësinë për të vepruar (p.sh. nuk ka
të drejtën e shitjes së sendeve). Nëse ka-
në pushuar kushtet për heqjen e aftësisë
për të vepruar, atëherë gjykata mundet
t’ia kthejë dikujt aftësinë për të vepruar.
Hipoteka (e drejta) [Hioteka; Mortgage
(right) Hypothek] - E drejta e hipotekës
është e drejtë e sigurimit sendor, që
pengdhënësi i jep pengmarrësit, që ky të
mund të realizojë kërkesën e vet nga shit-
ja e sendit (paluajtshmërisë) të lënë peng,
nëse debitori nuk përmbush prestimin
dispozitat e neneve 172 e në vazhdim të
LPDS). Hipoteka ka karakter të rreptë
aksesor. Kjo nënkupton, që nëse kërkesa
shuhet, atëherë edhe e drejta e hipotekës
shuhet automatikisht. Kontrata e hipo-
tekës është sipas legjislacionit të ri
pozitiv edhe dokument i përmbarueshëm
(neni 22 LPP).
Historia e së drejtës [Istorija prava; His-
tory of law; Rechtsgeschichte] - Historia
e së drejtës është disiplinë shkencore, e
cila merret me studimin e së drejtës në
kohë.
Huaja [Zajam; Loan; Darlehen] - Huaja
është një kontratë, sipas së cilës kontratë,
huadhënësi (kreditori) detyrohet t’i do-
rëzojë huamarrësit (debitorit) një shumë
55
të caktuar të hollash ose ndonjë send
tjetër dhe huamarrësi ka për detyrim t’ i
kthejë pas një kohe këtë shumë të hollash
ose sendet e llojit dhe kualitetit të njëjtë
(nenet 567 e në vazhdim të LMD. Siç
shihet, LMD nuk bënë një dallim në mes
të huas për shuma të hollash se sende të
tjera. Në terminologjinë bankare, shumë
më tepër përdoret nocioni Kredi për kon-
tratën e huas me shuma të caktuara të
hollash, ku zakonisht huadhënës janë in-
stitucionet financiare.
Huapërdorja [Posluga; Loan for use
(Gratuitous od lona); Leihe] - Kontrata e
huapërdorjes është një marrëdhënie ju-
ridike e detyrimeve, sipas së cilës hua-
përdordhënësi është i detyruar, që hua-
përdormarrësit t’i dorëzojë një send të
caktuar, kurse huapërdormarrësi detyro-
het, që këtë send të kthejë pas afatit të
paraparë (nenet 577 e në vazhdim të
LMD).
Humbja e së drejtës [Gubidak prava;
Loss of the right; Rechtsverlust] - Shih:
Fitimi i të drejtës.
I pas prurësit. Indosamenti i plotë përmban
Imisionet [Emisije; Emissions; Immis-
sionen] - Imisionet janë ndikimet jo tru-
pore, që vijnë nga një paluajtshmëri në
paluajtshmërinë fqinjë. Këto ndikime
duhet të durohen në parim dhe brenda
vlerave normale, meqë konsiderohen se
janë proporcionale. Si të tilla janë zhur-
ma, gazrat, tymi, nxehtësia etj. (neni 82 i
LPDS).
Imuniteti [Imunitet; Immunity; Immuni-
tät] - Imuniteti është një e drejtë e një
personi, që përcakton, se ai për një vepër
të supozuar penale nuk mund të dënohet
dhe as të ndiqet. Imuniteti mbron edhe
nga padia në procedurën civile.
Ekzistojnë lloje të ndryshme të imunitetit
dhe atë në të drejtën pozitive të shtetit, në
56
të drejtën ndërkombëtare publike, në të
drejtën e diplomacisë etj. Në të drejtën e
Kosovës vlen kryesisht imuniteti
funksional, pra personi që ka imunitet
funksional, mbrohet nga ndjekja penale
vetëm për veprat, që kryhen gjatë ushtri-
mit të detyrave të tij. Imuniteti është kat-
egori kushtetuese (shih nenet 75, 89, 98,
107, 117 dhe 134 IV të KRK) dhe këtë
privilegj e gëzojnë zakonisht personalitet
e larta, që ushtrojnë autorizime publike,
p.sh. presidenti, deputetët, gjyqtarët e
Gjykatë Kushtetuese, gjykatësit e gjyka-
tave të rregullta.
In personam - Nënkupton një veprim të
caktuar juridik apo një kërkesë e cila
është drejtuar kundrejt personit të caktuar
apo grupit të personave.
In rem - Nënkupton një veprim të cak-
tuar juridik apo një kërkesë e cila është
drejtuar kundrejt sendit apo sendeve.
Indosamenti [Indosament; Endorsement;
Indossament] - Indosament quhet doku-
menti, përmes të cilit bartet një e drejtë
nga letrat me vlerë sipas urdhrit. Indos-
amenti mund të jetë i plotë, blank dhe si-
deklaratën e transferimit (cedimit), emër-
timin ose emrin e personit në të cilin bar-
tet e drejta nga letra me vlerë (indosatar)
dhe nënshkrimin e bartësit (indosantit),
por mund të përmbajë edhe të dhëna të
tjera (vendin, datën etj.). Indosamenti
blanko përmban vetëm nënshkrimin e in-
dosantit/bartësit. Në rast të bartjes për
prurësin në vend të emrit të indosatorit
vihet fjala: “për prurësin”. Indosamenti
për prurësin vlen si indosamenti blanko.
Indosamenti i pjesshëm është i pavlef-
shëm.
Iniciativa e lirë (parim) - [Slobodna ini-
cijativa; Free initiative (principle); Ver-
tragsfreiheit] - Iniciativa e lirë e palëve
paraqet një parim themelor në të drejtën
civile, i cili derivon nga autonomia e
vullnetit (shih edhe: Autonomia e vull-
netit). Sipas këtij parimi, në marrëdhëniet
juridike civile, palët janë plotësisht të lirë
të vendosin dhe të zgjedhin, nëse duan të
hynë në marrëdhënie juridike civile dhe
me kënd duan të lidhin marrëdhënie ju-
ridike civile. Respektivisht, mbetet në
vullnetin e palëve që të krijojnë, ndrysho-
jnë apo shuajnë një marrëdhënie juridike,
dhe po ashtu të zgjedhin për subjektin
dhe objektin e marrëdhënieve juridike
civile që duan të krijojnë.
Insolvenca [Insolventnest; Insolvency;
Insolvenz] - Insolvenca apo josolvenca
paraqet pa-aftësinë paguese të shoqërisë
tregtare dhe gjendjen financiare në të
cilën një entitet përgjithësisht është i
paaftë të paguaj kërkesat kur arrijnë për
pagesë (maturohen) ose kur detyrimet e
tejkalojnë vlerën e aseteve të saj.
Instituti juridik [Pravni institut; Legal
institute; Rechtsinstitut] - Një tërësi e
normave juridike, të cilat rregullojnë një
fushë të caktuar të marrëdhënie shoqë-
rore përbëjnë institutin juridik. Për shem-
bull: instituti i pronësisë, instituti i mar-
tesës, instituti i testamentit, instituti i
kontratës, etj.
Instituti Gjyqësor i Kosovës [Kosovski
Institut Pravde; Kosovo Judicial Institute
Rechtsinstitut der Gerichte des Kosovo] -
Shih: Akademia e Drejtësisë e Kosovës.
Inter partes - Ndërmjet palëve. Ky term
është karakteristikë për të drejtën nga
marrëdhëniet e detyrimeve dhe të drejtat
relative, dhe për qellim cilësimin juridik
që marrëdhëniet juridike të detyrimeve
kanë pasoja ndërmjet palëve të caktuara
që janë subjekte të atyre marrëdhënieve
juridike, dhe jo ndaj të gjithëve sikurse
rasti me të drejtat sendore. E kundërta e
kësaj, erga omnes. Shih edhe: Erga om-
nes.
Inter vivos - Term nga e drejta romake,
që nënkupton ‘ndërmjet të gjallëve’. Në
kuptim të së drejtës civile, ky term i
referohet punëve juridike të cilat i real-
izojnë subjektet e së drejtës. E kundërta e
rastit me termin mortis causa (shih: Mor-
tis causa).
Interesi juridik [Pravni interes; Legal
interest; Rechtliches Interesse] - Interesi
juridik është në prezumim, i cili mund të
parashihet si kusht për ndërmarrjen e një
veprimi të caktuar. Kështu, mund të para-
shihet se, secili mund të këqyrë një
dokument publik, nëse ka interes të cak-
tuar juridik, p.sh. dëshiron të fitojë
pronësinë në një paluajtshmëri. Në pro-
cedurën civile, për ndërmarrjen e secilit
veprim procedural është kusht ekzistimi i
interesit juridik të palës (neni 2 par. 4 i
LPK).
Interesi i ligjshëm [Legitimni interes;
Legitimate interest; Berechtigtes Inter-
esse] - Interesi i ligjshëm konsiderohet
atëherë kur ligji paraprakisht e ka përcak-
tuar dhe paraparë se cili rast mund të
cilësohet si i tillë. Për shembull, rasti i in-
teresit legjitim tek shpronësimi. Shih:
Shpronësimi.
Interesi publik [J/avni interes; public in-
terest; Öffentliches Interesse] - Shih:
Shpronësimi.
Interpretimi [Tumačenje; Interpretation;
Auslegung] - Interpretimi nënkupton
komentimin dhe dhënien e kuptimit të
drejtë të normave dhe rregullave juridike.
Për të arritur te të kuptuarit të normave
mund përdoren metoda të ndryshme dhe
atë në mënyrë kronologjike: interpretimi
gjuhësor (në procesin e interpretimit
fillohet me të zbulimin e kuptimit të
fjalëve, pra të tekstit); interpretimi siste-
matik (nocioni apo rregullat interpreto-
hen duke marrë në konsideratë tërë
rendin juridik); interpretimi historik (cili
57
ka qenë qëllimi i ligjvënësit për rregulli-
min e një norme të caktuar); interpretimi
teleologjik (zakonisht në interpretimin e
normave të vjetra, ku shikohen ato në
kuptimin aktual); interpretimi sipas të
direktivave të UE, të drejtës unike (p.sh.
CISG) dhe të drejtës krahasimore.
Varësisht nga subjektet që bëjnë inter-
pretimin, mund të kemi interpretim aut-
entik, gjyqësor dhe doktrinar. Përveç in-
terpretimit të ligjit, pra normës, shpesh në
praktikë është i nevojshëm edhe inter-
pretimi i kontratave, më konkretisht, in-
terpretimi i deklarimeve të vullnetit. Për
këto vlejnë rregulla të tjera për të kuptuar
deklarimin e vullnetit.
Intervinienti [Posrednik; Intervener;
Streithilfe] - Shih: Ndërhyrësi.
Intra vires - Brenda kompetencave. E
kundërta e ultra vires. Shih: ultra vires.
Inventarizimi [Inventarisanje; Invento-
ry; Bestandsaufnahme] - Inventarizimi
është një ndër veprimet procedurale në
procedurën e përmbarimit së bashku me
sekuestrimin dhe shitjen e sendeve të lu-
ajtshme ose paluajtshmërisë (nenet 86 e
në vazhdim të LPP). Inventarizimi është
regjistrimi i pasurisë së debitorit në pro-
cedurën e përmbarimit. Me inventarizim
arrihet të konstatohet pasuria e debitorit,
e cila krijohet masë përmbarimore dhe e
cila do të shërbejë për realizimin e dhun-
shëm të kërkesave të kreditorit.
Investim [Ulaganje; Investment; Investi-
tion] - Investimi nënkupton involvimin e
kapitalit të drejtpërdrejtë në ndonjë sferë
të caktuar të ekonomisë, industrisë,
minierave etj. Ky kapital mund të privat
(investim privat), publik (investim pub-
lik) ose kombinim i këtyre të dyjave (in-
vestim publiko-privat).
Invitatio ad offerendum - Shih: Ftesë
për ofertë.
58
Ipso iure - Sipas ligjit. Një pasojë
shkaktohet sipas vetë ligjit pa pasur
nevojë për ndonjë veprim nga ana e një
subjektit.
Ipso facto - Faktikisht.
Iudex ad quem - Gjykata e mjeteve të
goditjes së vendimit. Ka të bëjë me
Gjykatën, e cila vendos sipas mjeteve të
goditjes së vendimit, zakonisht Gjykata e
Apelit, si Gjykatë e shkallës së dytë.
Iudex inhabilis - Gjykatësi i përjashtuar.
Ka të bëjë me rastet, kur një gjykatës
duhet të përjashtohet sipas ligjit nga një
proces konkret (shih neni 67 par. a deri f
të LPK).
Iudex suspectus - Gjykatësi i rekuzuar.
Ka të bëjë me rastet, kur mund të kërko-
het rekuzimi (përjashtimi) i gjykatësit
nga një proces konkret për shkak të disa
rrethanave që mund të ndikojnë në
paanësinë dhe objektivitetin e tij.
Iura - E drejta.
Iura in re aliena [Iura in re aliena] - Të
drejtat sendore mbi sendet e huaja. Të
drejtat sendore mbi sendet e huaja para-
qesin një tërësi të te drejtave të cilat kon-
stituohen në sende të huaja, mirëpo, të
cilat si për nga vëllimi ashtu edhe për nga
pushteti janë të kufizuara. Pra, edhe pse
quhen të drejta mbi sendet e huaja, kjo
nuk nënkupton se kemi të bëjmë me
ndonjë të drejtë pronësie. Thjeshtë, të
drejtat sendore mbi sendet e huaja janë të
drejta, të cilat titullarit të tyre iu bëjnë të
mundur që sendin e huaj ta shfrytëzojnë
një mënyrë dhe drejtim të caktuar. Tradi-
cionalisht, të drejta sendore në sendet e
huaja janë konsideruar të drejtat e servi-
tuteve, të drejtat e pengut, barrët sendore,
e drejta e ndërtimit.
Iura novit curia - Gjykata e njeh të
drejtën. Është një parim fundamental në
jurisprudencë dhe më konkretisht në pro-
cedurën civile. Kjo nënkupton, se palët
duhet të tregojnë gjykatës, se çka ka
ndodhur ose se çka është problemi. Pas-
taj, këtë problem e zgjidh gjykata (da mi-
hi factum dabo tibi ius). Në esencë ky pa-
rim ka të bëjë me çështjen diskutabile,
nëse padia duhet të përmbajë edhe bazën
juridike të kërkesëpadisë. Sipas bindjes
së përgjithshme, pala paditëse nuk duhet
patjetër të caktojë edhe bazën juridike, në
të cilën ajo e mbështet pretendimin e vet.
Mjafton, që pala të tregojë, se çka po
kërkon dhe vlen supozimi se Gjykata e
dinë bazën juridike dhe me këtë vendos
vetë.
Ius cogens - E kundërta është ius dis-
positivum. Ius cogens nënkupton, se një
normë e caktuar juridike nuk mund të
ndryshohet me marrëveshjen e palëve
dhe nëse megjithatë palët janë marrë vesh
diçka tjetër, përkundër karakterit dety-
rues të normës, atëherë ajo marrëveshje
është e pavlefshme. Norma të karakterit
detyrues i gjejmë zakonisht në të drejtën
publike, por edhe në të drejtën private,
por më pak (p.sh., neni 248 I LMD).
Ius dispositivum - E drejta dispozitive.
E kundërta është ius cogens. Ius disposi-
tivum nënkupton se palët mund të merren
vesh edhe për diçka tjetër, edhe pse është
paraparë e kundërta me normën juridike.
Norma të tilla të karakterit dispozitiv
hasen kryesisht në të drejtën private dhe
sidomos në të drejtën e detyrimeve. Por,
duhet të kihet në konsideratë fakti se
edhe pse subjektet e së drejtës mund të
merren vesh për diçka tjetër nga normat
me karakter dispozitiv, marrëveshja nuk
mund të jetë në kundërshtim me normat
me karakter ius cogens.
Ius publicum - E drejta publike. E drejta
private është tërësi e normave juridike,
me të cilat rregullohen marrëdhëniet ju-
ridike të subjekteve të së drejtës. Së
bashku me të drejtën publike, përbëjnë
dy fusha qendrore të së drejtës në
përgjithësi. Dallimi është në parim i
lehtë, por në raste të caktuara mund të
jetë problematik. Identifikimi, nëse një
marrëdhënie juridike ka karakter të së
drejtës publike ose private është me
rëndësi të madhe praktike, sidomos për
shkak të pasojave juridike dhe rrugës ju-
ridike për realizimin e të drejtës. Për këtë
arsye, që nga e drejta romake deri më
tani janë zhvilluar tri teori lidhur me dal-
limin e së drejtës publike dhe private. Si-
pas teorisë moderne dhe atë të ash-
tuquajturës teoria e veçantë subjektive,
një marrëdhënie juridike ka karakter të së
drejtës publike, nëse në atë marrëdhënie,
njëra palë ka të drejtë të caktuara ek-
skluzive, që nuk i ka pala tjetër kundërsh-
tare. Në rast se në një marrëdhënie ju-
ridike asnjëra palë nuk ka të drejta të
rezervuara ekskluzive, atëherë ajo
marrëdhënie juridike është e karakterit të
së drejtës private.
Ius privatum - E drejta private. Shih: ius
publicum.
J
Juridiksioni [Juridiksija; Jurisdiction;
Jurisdiktion/Gerichtsbarkeit] - Juridiksio-
ni duhet të dallohet nga kompetenca dhe
mund të kuptohet në dy mënyra: E para,
është e drejta sovrane e shtetit për organ-
izimin dhe ushtrimin e pushtetit gjyqësor
dhe e dyta realizimi i këtij pushteti
gjyqësor nga ana e organeve gjyqësore.
Juridiksioni i një shteti shtrihet në parim
në tërë territorin e një shteti sovran dhe
atë ndaj secilit subjekt, në parim edhe
ndaj të huajve (me përjashtim të rasteve,
kur dikush gëzon imunitet, p.sh., diplo-
matët e vendeve të tjera). Nëse një
çështje i nënshtrohet juridiksionit apo
gjyqësorit të një vendi, varet nga normat
juridike. Kurse, kompetenca është
59
pushteti i një gjykate të caktuar me ju-
ridiksion për të gjykuar çështjen. Ju-
ridiksioni është prezumim procedural,
për të cilën gjykata duhet gjithmonë të
kujdeset sipas detyrës zyrtare, nëse
gjykata ka juridiksion lidhur me një
çështje ose eventualisht përjashtohet ju-
ridiksioni i saj, p.sh., njëra palë gëzon
imunitet diplomatik.
Juridik [Pravni; Legal; Rechtswissen-
schaft] - Shih: Jurisprudencë.
Jurisprudencë [Jurisprudencija; Juris-
prudence; Jurisprudenz] - Jurisprudenca
është shkenca mbi të drejtën. Pra, është
një shkencë humane, bazike e cila merret
me studimin e të drejtës objektive dhe
format e saj. Së bashku me filozofinë, te-
ologjinë etj., jurisprudenca (shkenca e së
drejtës) është një ndër shkencat më të
vjetra dhe më të sofistikuara, e cila mer-
ret me kuptimin dhe interpretimin e nor-
mave juridike, pra të drejtës objektive.
Jurist [Pravnik; Lawyer; Jurist] - Jurist
është një person, i cili ka studiuar shken-
cat juridike, pra jurisprudencën dhe me
këtë ka përfunduar Fakultetin Juridik.
Vendet e ndryshme parashohin rregulla
dhe kritere të ndryshme për fitimin e tit-
ullit “jurist”. Zakonisht, pas përfundimit
të Fakultetit Juridik, merret titulli “jurist i
diplomuar”, edhe pse tani me reformat e
reja, në Kosovë, emërtimi është “bache-
lor i së drejtës”. Prandaj, nocioni “jurist”
nuk është ndonjë titull i mbrojtur juridi-
kisht, por është një nocion i përgjithshëm
i një personi që ka përfunduar studimet e
Fakultetit Juridik.
K ndonjë veprimtarie tjetër.
Kadastri [Kadastar; Cadastre; Kataster] -
Kadastri paraqet një sistem të informa-
tave lidhur me paluajtshmëritë në terri-
torin e caktuar në mënyrë tekstuale, nu-
merike, grafike dhe hartografike, të cilat
60
mund të janë në formën analoge dhe
digjitale. Në Kosovë, kadastri është i
rregulluar me ligj të posaçëm: Ligjin për
Kadastër. Kadastri përbëhet nga regjistri i
njësive kadastrale, hartave kadastrale dhe
i dosjeve të dokumenteve kadastrale. Ka-
dastri shërben si bazë për regjistrimin e të
drejtave pronësore me krijimin e njësive
kadastrale për parcela, ndërtesa, pjesë të
ndërtesave dhe përçojave dhe rindërtimin
e informacioneve kadastrale. Pra, në ka-
dastër nuk regjistrohen të drejtat sendore
(reale) mbi paluajtshmëritë, sepse ato
regjistrohen në regjistrin e palu-
ajtshmërive (shih: Regjistri për të Drejtat
në Pronën e Paluajtshme). Mirëpo, ka-
dastri dhe regjistrat e paluajtshmërive
komplementojnë njëra tjetrën, në mënyrë
që gjendja faktike e konstatuar nga ka-
dastri të shërben si bazë për regjistrim në
regjistrat e paluajtshmërive. Njësi theme-
lore të kadastrit janë: 1. parcelat kadas-
trale; 2. ndërtesat; 3. pjesët e ndërtesës,
dhe 4. përçojat.
- Parcela kadastrale - Parcela kadastra-
le paraqet sipërfaqen e përkufizuar të
tokës, e cila është e identifikuar me
numër të caktuar të parcelës dhe e
regjistruar në hartën kadastrale me
sipërfaqe reale në projeksionin harto-
grafik dhe si e tillë e regjistruar në
Regjistrin e të Drejtave mbi Pronën e
Paluajtshme.
- Ndërtesat - Ndërtesë konsiderohet një
strukturë ndërtimore e përshtatshme
dhe e destinuar për banim të përkoh-
shëm apo të përhershëm, ose për ush-
trimin e veprimtarisë afariste apo të
- Pjesa e ndërtesës - Pjesa e ndërtesës
konsiderohet banesa, lokalet afariste
apo një ose me më shumë dhoma në
ndërtesë, të cilat munden me qenë
 tërësi e veçantë fizike apo objekt i
transaksioneve pronësore.
- Përçojat - Përçojat paraqesin një
ndërtim për të shërbyer për qëllime të
infrastrukturës, si linjat e tensionit të
lartë të energjisë elektrike, gypat e
ujësjellësit dhe kanalizimit, gypat për
transportimin e gazit dhe naftës, etj.
- Harta kadastrale - Hartat kadastrale
paraqesin harta të tokave ku tregohen
kufijtë e parcelave kadastrale, refer-
imet ndaj shenjave të këndeve të ku-
fijve, ndërtesat mbi parcela, si dhe
identifikuesit e parcelave dhe ndërte-
save.
- Matjet kadastrale - Matjet kadastrale
paraqesin informatat e grumbulluara
dhe të dhënat nga terreni mbi parcelat
kadastrale përfshirë pozitën, shtrirjen
dhe kufizimet e tyre, me qëllim të
regjistrimit në kadastër, apo ri-
rregullimin e kufijve kadastral bazuar
në të dhënat në kadastër dhe rindërti-
min kadastral. Kufijtë kadastral juridik
të një parcele kadastrale shënohen me
vija precize e cila caktohet dhe
shënohet sipas koordinatave sht-
etërore.
Kalimi i domosdoshëm [Nužni proloz;
Right of way of necesitty; Notweg] - Ka-
limi i domosdoshëm është një institucion
juridik i së drejtës fqinjësore, sipas së
cilës pronari i paluajtshmërisë duhet të
lejojë kalimin e papenguar të pronarit të
paluajtshmërisë, nëse ky nuk ka qasje
tjetër për në rrugën publike (nenet 86 e
në vazhdim të LPDS). Pronari, i cili ka
këtë të drejtë të kalimit të domosdoshëm,
duhet të shpërblejë pronarin e palu-
ajtshmërisë, që duhet të durojë këtë ka-
lim, derisa të gjendet zgjidhja për qasjen
në rrugën publike. Mënyra e përdorimit
dhe koha caktohet me anë të vendimit të
gjykatës. Kalimi i domosdoshëm nuk
është e drejtë sendore e kufizuar, pra nuk
është servitut dhe nuk duhet të regjistro-
het si e tillë në regjistrin e palu-
ajtshmërisë.
Kamata [Kamata; Interest; Zins/Zinsen]
- Kamata është një shpërblim, i cili duhet
të paguhet për shkak të dhënies së
kapitalit (nenet 378 e në vazhdim të
LMD). Lartësia e kamatës caktohet sipas
shkallës së kamatës dhe mund të jetë
kontraktuese, p.sh., kamata e kontraktuar
së bashku me kontratën e huas (kredisë),
kontrata ligjore, p.sh. në rast të vonesës
së debitorit në përmbushjen e prestimit
(neni 382 i LMD). Kamata mbi kamatë
është e ndaluar (neni 379 i LMD).
Kamatëvonesa [Zatezna kamata; Penalty
interest; Verzugszins] - Shih: Kamata.
Kambiali [Menica; Bill of exchange
Wechsel] - Kambiali është letër me vlerë,
dhe hyn në kategori të letrave me vlerë
sipas urdhrit, me të cilën lëshuesi i saj
obligohet që t’ia paguaj ndonjë personi
tjetër shumën e të hollave e cila është
shënuar në kambial ose t’i urdhër ndonjë
personi tjetër kryerjen e pagesës. Rreg-
ullat juridike të vlefshme për kambialin
aktualisht në Kosovë janë të përmbajtura
në LMD (neni 217 në vazhdim).
Kanosja [Pretnja; Threat; Drohung] -
Kanosja mund të definohet si para-
lajmërim i një personi kundrejt ndonjë
personi tjetër për ndonjë pasojë për trupin
dhe shëndetin e tij apo familjen e tij. Dhe
nëse njëra palë ka lidhur kontratë nën ka-
nosje, atëherë pala e kanosur ka të drejtë
të kërkojë, që kjo kontratë të shpallet e
pavlefshme (neni 15 i LMD). Shih edhe:
Pavlefshmëria e kontratës.
Kapari [Kapara; Earnest; Draufgabe] -
Kapari është nëse njëra palë jep një
shumë të caktuar të hollash ose ndonjë
send si shenjë se është lidhur kontrata
dhe si mjet sigurimi për ekzekutimin e
61
saj (nenet 67 e në vazhdim të LMD). Pas
përmbushjes së prestimit, kapari duhet në
parim të kthehet ose të llogaritet në
shumën e lartësisë së prestimit.
Kapitali themeltar [Osnivački kapital;
Charter capital; Grundkapital] - Kapitali
themeltar është shuma e kapitalit e
përcaktuar me ligj ose aktet themeltare, e
cila duhet të paguhet nga aksionaret e
shoqërisë aksionare me rastin e
themelimit dhe regjistrimit. Tek aksionet
e emetuara, Kapitali themeltar është
shuma e paguar nga aksionaret e cila
shprehet në aksionet e emetuara. Kapitali
themeltar shërben si kapital i shoqërisë
me qellim të realizimit te obligimeve
ndaj kreditoreve dhe mbajtjes se pasurisë
se shoqërisë. Kapitali themeltar duhet të
jetë i disponueshëm në shoqëri tërë
kohën qoftë në formë monetare ose të
aseteve. Kapitali themeltar mund të rritet
ose zvogëlohet nga aksionaret. Shoqëria
aksionare mund të emetojë aksione me
vlerë më të madhe në vlera nominale, me
ç‘rast shuma e tepërt nuk është kapital
themeltar por do të jetë premium i
aksionit i cili regjistrohet nga shoqëria në
llogarinë e premiumeve të shoqërisë.
Shoqëria nuk mund të emetojë aksione
vlera e të cilave është më e ulët se vlera
nominale. Sipas LSHT, aktualisht shuma
minimale e kapitalit themeltar fillestare
të shoqërisë aksionare është shuma prej
dhjetëmijë (10.000) Euro (neni 25 i Ligjit
për Plotësim/ndryshimin e LSHT). Në
pajtim LSHT dhe statutin, kompania
mund ta rrisë dhe zvogëloj kapitalin e saj
themeltar përmes ndryshimit të statutit,
por, jo nën minimumin e shumës së cekur
më lartë.
Kaucioni [Kaucija; Bail; Kaution] -
Kaucioni (cautio) paraqet një mjet për
sigurimin e ekzekutimit të kërkesave të
kreditorit, i cili jepet në shumë të caktuar
62
të të hollave apo letrash me vlerë nga ana
e debitorit. Kaucioni nganjëherë përdorët
si sinonim me pengun e dorës (sendin e
luajtshëm), mirëpo, në praktikë dhe në
teori kur përdoret termi ‘kaucion’ za-
konisht mendohet në të hollat si mjet i
sigurimit.
Kaucioni aktoral [Aktorska kaucija;
Deposited bond for legal costs Prozess-
kostensicherheit] - Shih: cautio iudicatum
solvi.
Kauza [Uzrok; Cause; Causa] - Shih:
Baza e punës juridike.
Kauzaliteti [Uzročnost; Causality; Kau-
salität] - Kusht objektiv i figurës së
shkaktimit të dëmit është përveç veprimit
apo mosveprimit dhe pasojës edhe Kau-
zaliteti. Kauzaliteti është lidhjes në mes
veprimit apo mosveprimit dhe pasojës.
Derisa në të drejtën penale vlen në parim
teoria ekuivalente, në të drejtën civile
vlen teoria adekuate. Sipas teorisë ad-
ekuate, për pasojën është kauzal ose
shkak një veprim apo mosveprim, nëse
një veprim i tillë sipas përvojës së
përgjithshme njerëzore mund të jetë
kusht për shkaktimin e pasojës. Prandaj,
kauzal është vetëm ai veprim apo
mosveprim që është tipik për shkaktimin
e një pasoje të tillë. Veprimet e një per-
soni nuk mund t’i atribuohen atij, nëse
sipas përvojës së përgjithshme një
veprim i tillë nuk ka shkaktuar një pasojë
të tillë. Nëse një person i aksidentuar
vdes në spital për shkak të infeksionit,
shkaktuesi i dëmit sipas teorisë adekuate
nuk mund të konsiderohet përgjegjës për
vdekjen, sepse vdekja e të dëmtuarit nuk
mund t’i atribuohet atij.
Keqbesimi [Nesavesna državina; Bad
faith Bösgläubigkeit] - Keqbesimi është e
kundërta e mirëbesimit (mala fides).
Nëse pala nuk ka vepruar me mirëbesim,
atëherë ai ka vepruar automatikisht me
keqbesim dhe si i tillë nuk mund të thirret
në të drejtën. Fituesi është me keqbesim,
nëse ai e dinë ose nga pakujdesia e
madhe nuk e dinë, se sendi i takon tjetër-
suesit.
Keqpërdorimi i të drejtave [Zloupotre-
ba prava; Misuse of rights; Rechtsmiss-
brauch] - E drejta është tërësi e normave
juridike, nëpërmjet të cilave rregullohen
raportet juridike dhe atë materiale dhe
procedurale. Kjo nënkupton, se secili in-
divid, pra person fizik dhe juridik ka
mundësinë e realizimit të drejtave edhe të
natyrës publike edhe private juridike.
Por, përdorimi i të drejtave, edhe pse të
parapara, në mënyrë joproporcionale dhe
të panevojshme mund të shpie të
“keqpërdorimi i së drejtës” me konsek-
uencën, se zbatimi i kësaj të drejte të
paraparë tjetrit do t’i sillte dëm ose do të
ishte e ndaluar. Keqpërdorim i të drejtave
konsiderohet në ato raste, kur një subjekt
ushtron një të drejtë materiale ose proce-
durale jo për të realizuar të drejtën
vetanake, por për të bërë një dëm palës
tjetër. Rast tipik të keqpërdorimit të së
drejtës mund të duket sjellja kundër-
thënëse e palës në proces (venire contra
factum proprium), p.sh. kur lidh ujdi nga
e drejta materiale ose ujdi gjyqësore, por
e revokon këtë deklaratë.
Këmbimi [Razmena; Exchange; Tausch]
- Kontrata e këmbimit është punë juridike
e dyanshme, e rregulluar me normat e
neneve 534, 535 të LMD. Për dallim nga
kontrata e shitjes, sipas kontratës së
këmbimit jepet malli për mall në vend të
parasë për mall. Lidhur me Kontratën e
këmbimit vlejnë rregullat e kontratës së
shitjes.
Këqyrja në vend [Uviđaj; Spot observa-
tion; Augenschein] - Këqyrja e drejtpër-
drejtë. Këqyrja në vend është mjet pro-
vues në procedurën civile, i paraparë
shprehimisht nga ana e ligjit (shih nenet
326 e në vazhdim të LPK). Ky mjet pro-
vues nënkupton perceptimi i objekteve
nëpërmjet shqisave të dëgjimit dhe
pamurit nga ana e gjykatës. Këqyrja
mund të bëhet edhe me pjesëmarrjen e
ekspertit dhe gjithmonë hartohet një pro-
cesverbal i administrimit të këtij mjeti
provues. Rastet tipike të këqyrjes në vend
janë në aksidente e ndryshme ose ndodhi-
të natyrore si dhe procedura për pengim
posedimin etj.
Kërkesa [Zahtev; Claim; Forderung] -
Kërkesa është një pretendim i një kredi-
tori kundër një debitori për përmbushjen
e një prestimi të caktuar. Kërkesa mundet
me qenë e ndryshme, zakonisht prestimi
konsiston në një pretendim në të holla.
Kërkesë kreditore [Kreditni zahtev;
Creditor’s claim; Gläubigerforderung] -
Kërkesë kreditore quhet kërkesa e cila
paraqitet në procedurën e falimentimit
nga kreditori i falimentimit, dhe e cila
përmban të drejtën për t’u paguar në bazë
të ekzistimit të një borxhi, a një detyrimi
ligjor, një kontrate ose çfarëdo obligimi
tjetër ligjor, pa marrë parasysh a është
detyrimi i likuiduar ose i palikuiduar, i
maturuar ose i pamaturuar, i kontestuar
ose i pakontestuar, i siguruar ose i pasi-
guruar.
- Kërkesë e siguruar - Kërkesë e
siguruar quhet kërkesa ndaj të cilës
kreditori ka një barrë të regjistruar
pranë institucioneve kompetente si:
hipotekë, peng, apo barrë sendore. Si
të tilla këto kërkesa gëzojnë prioritet
ndaj kërkesave të tjera dhe kanë prior-
itet ndaj kërkesave të pasiguruara.
- Kreditor i siguruar - Kreditor i sigu-
ruar quhet kreditori, kërkesa e të cilit
është e siguruar me ndonjë hipotekë,
peng, apo barrë sendore të regjistruar
pranë institucioneve kompetente
63
- Kërkesë e pasiguruar - Kërkesë e
pasiguruar quhet një kërkesë për të
cilën kreditori nuk ka ndonjë barrë të
regjistruar pranë institucioneve kom-
petente si: hipotekë, peng, apo barrë
sendore. Ose nëse kreditori ka barrë
ndaj kërkesës, kërkesë e pasiguruar
mbetet diferenca në mes të shumës to-
tale të kërkesës dhe vlerës së kolater-
alit në momentin e hapjes së rastit të
falimentimit. Renditja e kërkesave të
pasiguruara bëhet në mënyrë priori-
tare, si: në radhë të parë paguhen
shpenzimet administrative; në radhë të
dytë paguhen kërkesat që rrjedhin nga
marrëdhëniet familjare ose kërkesat
për kompenzim të viktimave; në radhë
të tretë paguhen kërkesat nga marrë-
dhënia e punës; në radhë të katërt
paguhen kërkesat tatimore; në fund
paguhet çfarëdo kërkese e mbetur e
pasiguruar (neni 56 i LF).
- Kreditor i pasiguruar - Kreditor i
pasiguruar konsiderohet kreditori i cili
ka një kërkesë të pasiguruar.
Kërkesa pёr mbrojtjen e ligjshmёrisё
[Zahtev za zaštitu zakonitosti; Request
for protection of legality; Antrag auf
Schutz der Gezetzmäßigkeit] - Edhe
kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë kon-
siderohet si mjet i jashtëzakonshëm i
goditjes së vendimit (nenet 245 e në va-
zhdim të LPK). E veçanta e këtij mjeti
juridik është, se mund të paraqitet vetëm
nga ana e prokurorisë së shtetit sipas
detyrës zyrtare ose me iniciativën e palës
brenda afatit prej 30 ditësh nga dita e
marrjes së vendimit të formës së prerë.
Edhe pse nuk thuhet shprehimisht, lidhur
me kërkesën për mbrojtjen e ligjshmërisë
vendos Gjykata Supreme dhe atë vetëm
për shkaqet e parashtruara me kërkesë, të
cilat shkaqe parashihen me ligj. Në
përgjithësi, lidhur me këtë mjet juridik ka
64
dyshime kushtetuese për shkak të faktit,
se këtë mjet mund ta përdorë vetëm një
subjekt dhe ajo është prokuroria e shtetit
dhe jo edhe direkt vetë palët.
Kërkesëpadia [Tužbeni zahtev; State-
ment of claim; Klagebegehren] - Kër-
kesëpadia është petitumi (pjesë) e padisë,
me të cilën kërkohet mbrojtja juridike.
Padia në kuptimin material ka tri pjesë
kryesore dhe atë, pjesën hyrëse, kërkesë-
padinë dhe arsyetimin. Pra, kërkesëpadia
është pjesa më e rëndësishme e padisë
dhe me këtë formulohet mendimi i palës
paditëse, se si do të duhej të dukej dispo-
zitivi i vendimit të ardhshëm të gjykatës.
Kësti [Rata; Installment; Rate] - Kësti
nënkupton një pjesë të caktuar të çmimit
të përgjithshëm, e cila në një marrë-
dhënie të detyrimit duhet të paguhet për
periudhën e caktuar kohore. Për shem-
bull, pagese e kredisë me këste ose pa-
gesa e çmimit të përgjithshëm me këste
apo pjesë-pjesë.
Këshilli Gjyqësor i Kosovës [Sudski
Savet Kosova; Kosovo Judicial Council;
Justizrat des Kosovo] - Këshilli Gjyqësor
i Kosovës është një institucion shtetëror,
i themeluar me Kushtetutë dhe Ligj (shih
nenin 108 të KRK dhe Ligji për Këshillin
Gjyqësor të Kosovës). Detyra parësore e
këtij Këshilli është sigurimi i paanësisë
dhe objektivitetit të gjyqësorit në Koso-
vë. Për të arritur këto priorite, Këshilli
organizon dhe menaxhon në tërësi pro-
cesin e rekrutimit të gjykatësve dhe stafit
të gjyqësorit. Ky Këshill përbëhet nga 13
anëtarë, të cilët kanë mandat për 5 vite.
Klauzola e përmbarimit [Klauzula o
izvršenju; Enforcement clause; Voll-
streckungsklausel] - Shih: Përmbarue-
shmëria.
Klauzola rebus sic stantibus [Clausula
rebus sic stantibus] - Në rast se pas
lidhjes së kontratës kanë ndryshuar
shumë rrethanat, për të cilat të dyja palët
në momentin e lidhjes së kontratës i kanë
menduar, atëherë mund të kërkohet revi-
dimi ose edhe zgjidhja e kontratës.
Kushtet për një situatë të tillë juridike ja-
në ndryshimi i madh i bazës së punës ju-
ridike dhe paarsyeshmëria në vazhdimin
e kontratës me kushte të njëjta. Rast tipik
është p.sh. devalvimi i jashtëzakonshëm i
njësisë monetare. Sipas LMD, neni 116,
nëse pas lidhjes së kontratës krijohen
rrethanat që e vështirësojnë përmbushjen
e detyrimit të njërës palë, apo në qoftë se
për shkak të tyre nuk mund të realizohet
qëllimi i kontratës, e si në njërin, ashtu
edhe në rastin tjetër në atë masë sa që del
e qartë se kontrata nuk i përgjigjet më
asaj që është pritur nga palët kon-
traktuese dhe se sipas vlerësimit të
përgjithshëm do të ishte e padrejtë të
mbahet në fuqi e tillë siç është, pala të
cilës i është vështirësuar përmbushja e
detyrimit, përkatësisht pala e cila për
shkak të rrethanave të ndryshuara nuk
mund ta realizojë qëllimin e kontratës,
mund të kërkojë që kontrata të zgjidhet
apo të ndryshohet. Zgjidhja e kontratës
nuk mund të kërkohet në qoftë se pala
thirret në rrethana të ndryshuara, ka pasur
për detyrë që në kohën e lidhjes së kon-
tratës të marrë në konsiderim këto rretha-
na ose ka mundur që këto t`i evitojë apo
t`i përballojë.
Know - How (kontrata) [Know - How
(ugovor); Know-How (contract); Know-
How (Vertrag)] - Kontrata për Know -
How-in paraqet një kontratë të re e cila
është produkt i zhvillimit të hovshëm
teknik dhe teknologjik. Termi ‘know -
how’ si shprehje nuk ka ndonjë përkthim
adekuat, në gjuhen shqipe, mirëpo,
përshtatshmërisht për nga përmbajtja ka
kuptimin e ‘njohurisë/dijes dhe përvojës’.
Sipas kësaj kontrate, njëra palë kon-
traktuese obligohet që të bartë dijeninë
apo përvojën teknike dhe teknologjike
nga pikëpamja afariste tek pala tjetër
kontraktuese, e cila obligohet që për këtë
të paguaj kompensim apo shpërblimin.
Pra, kjo kontratë kryesisht manifestohet
në atë se ka për objekt shkëmbimin e di-
turisë dhe përvojës, e cila dije dhe
përvojë gjen një aplikim të gjerë dhe të
dobishëm në tregti, ekonomi edhe indus-
tri.
Koautor [Koautor; Co-author; Coautor] -
Shih: Bashkautor.
Kodi Civil [Građanski zakonik; Civil
Code; Zivilgesetzbuch (Bürgerliches Ge-
setzbuch)] - Kodi civil është në fakt një
ligj voluminoz, me të cilin rregullohet
dhe kodifikohet një fushë e gjerë e së
drejtës. P.sh. Kodi civil, Kodi tregtar etj.
Jo shumë vende kanë arritur të kenë kode
të tilla voluminoze në fushën e së drejtës
private. Më të njohurat janë Kodi Civil i
Gjermanisë, Francës, Austrisë, Zvicrës,
Austrisë etj. Në Ballkan, i vetmi vend që
ka Kod Civil është Shqipëria.
Kodifikimi [Kodifikacija; Kodification;
Kodifizierung] - Kodifikimi është rreg-
ullimi voluminoz dhe gjithëpërfshirës i
një fushe të caktuar të së drejtës. Kodi-
fikimi arrihet zakonisht me rregullimin e
një fushe të caktuar juridike me anë të
Kodit.
Kolegji i Apelit për Agjencionin Koso-
var të Pronës [Žalbeno veće Kosovske
Agencije za Imovinu; Appellate Panel for
the Kosovo Property Agency Berufung-
skammer der kosovarischen Eigen-
tumsagentur]. Shih: Gjykata Supreme e
Kosovës.
Komasacioni [Konsolidacija; Consolida-
tion; Zusammenlegung] - Shih: Rreg-
ullimi i Tokës.
65
Komercializim [Komercijalizacija; Co-
mmercialization; Kommerzialisierung] -
Shih: Koncesioni.
Komisioni (kontrata) [Komisija (ugo-
vor); Commission (contract); Kommis-
sion (Vertrag)] - Komisioni është një
kontratë, pra një marrëdhënie juridike e
detyrimeve, me të cilën komisionari
detyrohet, që në emër të vet, por në lloga-
ri të tjetrit (komitentit) të kryejë një ose
më shumë punë, derisa komitenti ka për
detyrim të paguajë shpërblimin (provi-
zionin) (nenet 785 e në vazhdim të LMD.
Lidhur me kontratën e komisionit vlejnë
rregullat lidhur me urdhrin.
Komisioni Rregullativ të Prokurimit
Publik [Regulatorna komisija za javne
nabavke; Public Procurement Regulatory
Commission; Regulierungsbehörde für
öffentliche Vergabe] - Komisioni Rreg-
ullativ i Prokurimit Publik është organ i
pavarur publik shtetëror, rregullator, i cili
është përgjegjës për zhvillimin, funksion-
imin dhe mbikëqyrjen e përgjithshme të
sistemit të prokurimit publik në Kosovë,
dhe i ushtron funksionet e tij sipas
LPPRK (neni 87). Komisioni Rregullativ
i Prokurimit Publik ka përgjegjësinë dhe
autorizimin që të kryej hetimet e aktivite-
teve të prokurimit dhe menaxhimit të
kontratave; të sigurojnë përputhshmërinë
e aktiviteteve të prokurimit të auto-
riteteve publike me urdhëresat dhe
rekomandimet e tij; të ofroj opinione au-
toriteteve kontraktuese në lidhje me
vendimet e tyre, veprat apo anashkalimet
gjatë aktiviteteve të prokurimit dhe
menaxhimit të kontratave; të ekzaminoj
raportet nga autoritetet kontraktuese, etj.
Kompani [Kompanja; Company; Un-
ternehmen] - Shih: Korporatë.
Kompensimi [Kompenzacija; Sett-of;
Aufrechnung] - Kompensimi është
mënyrë apo arsye e shuarjes së marrë-
66
dhënies së detyrimit dhe me këtë edhe të
detyrimit (nenet 317 e në vazhdim të
LMD). Kompensimi është i mundshëm,
nëse deklarohet nga debitori dhe janë
plotësuar kushtet e parapara. Për të qenë
kompensimi i vlefshëm, do të duhej të
plotësohen këto kushte: ekzistimi i një
situate kompensuese (reciprociteti dhe
ngjashmëria e kërkesave, kundërkërkesa
e debitorit duhet të ketë arritur),
deklarimi i kompensimit nga ana e debi-
torit dhe nuk ka ndalesë të kompensimit.
Kompensimi për shpronësimin [Nak-
nada za eksproprijaciju; Compensation
for expropriation; Entschädigung für En-
teignung] - Shih: Shpronësimi.
Kompetenca (e gjykatës) [Nadležnost
(suda); Jurisdiction (of court) Zustän-
digkeit (des Gerichts)] - Kompetenca
është e drejta dhe detyra e një gjykate për
të vendosur lidhur me një çështje të cak-
tuar. Kompetenca është prezumim proce-
dural, për të cilën gjykata duhet gjith-
monë të kujdeset sipas detyrës zyrtare,
nëse është kompetent për çështjen e pa-
rashtruar. Dallojmë disa lloje të kompe-
tencës dhe atë lëndore, funksionale dhe
tokësore. Me kompetencën lëndore
nënkuptohet ndarja e çështjeve juridike
në gjykatat e shkallës së parë. Normat ju-
ridike përcaktojnë, se cilat çështje ju-
ridike do të gjykohen nga gjykatat e
shkallës së parë. Me kompetencën
funksionale përcaktohet, se në çfarë
përbërje do të gjykohet një çështje, nëse
do të jetë një gjykatës i vetëm apo trup
gjykues (shih neni 15 i LPK dhe dis-
pozitat e LGJ). Kurse, me kompetencën
tokësore përcaktohet se cila gjykatë e
kompetencës lëndore do të gjykojë një
çështje juridike, që është objekt i shqyr-
timit në procedurë. Në parim vlen kom-
petenca e përgjithshme tokësore, nëse
nuk parashihet diçka tjetër me rregullat
lidhur me kompetencën tokësore ek-
skluzive, zgjedhore dhe ndihmëse (shih
nenet 37 e në vazhdim të LPK; shih edhe
LGJ).
Komunikimi (i shkresave) [Dostava
(dopisa); Communication (of letters);
Zustellung (von Schriftsätzen)] - Komu-
nikimi i shkresave është dërgimi i shkre-
save prej një subjekti tek subjekti tjetër
në procedurë. Dërgimi i parashtresës në
gjykatë nga pala paditëse është komu-
nikim i shkresave (nenet 103 e në va-
zhdim të LPK). Dërgimi i aktgjykimit tek
pala është komunikim i shkresave.
Komunikimi i shkresave bëhet si rregull
nëpërmjet postës, por edhe direkt nga
shërbyesi postar i gjykatës ose nëpërmjet
ndonjë nëpunësi të një autoriteti shtetëror
ose të ndonjë autoriteti të legjitimuar.
Komunikimi elektronik është i lejuar
(shih neni 103 i LPK), por ende nuk
funksionon, meqë nuk është siguruar
kuadri i mjaftueshëm ligjor dhe infra-
struktura e nevojshme.
Koncesion [Koncesija; Concession;
Konzession] - Me koncesion apo ‘kon-
tratë koncesioni’, nënkuptohet procesi
apo një kontratë e lidhur në mes të
ndonjë autoriteti publik dhe një konce-
sionari, i cili zakonisht është subjekt
privat, ku objekti kryesor i kontratës
është investimi dhe zbatimi i një projekti
të infrastrukturës publike. Si kundërsh-
përblim nga përmbushja e kontratës,
koncesionari shpërblehet me dhënien e së
drejtës së shfrytëzimit dhe frytëzimit të
infrastrukturës. Në kuadër të infra-
strukturës mund të përfshihen objektet
fizike dhe sistemi që drejtpërdrejtë ose
tërthorazi ofron shërbime ose gjëra me
vlerë në interes të publikut të përgjith-
shëm. Projekti i koncesionit përfshinë një
aktivitet ose kombinim të aktiviteteve që
ushtrohen në kuadër të një koncesionimit,
si: projektimi, ndërtimi dhe zhvillimi i
objekteve të reja të infrastrukturës; reha-
bilitimi, modernizimi dhe zgjerimi i ob-
jekteve ekzistuese të infrastrukturës, etj.
Kondominium [Kondominijum; Con-
dominium; Wohnungsgenossenschaft] -
Kondominium është një nocion i
përgjithshëm për bashkësinë e pronarëve
ose poseduesve të njësive të ndërtesës në
të njëjtën ndërtesë me qëllim të adminis-
trimit dhe menaxhimit më të mirë dhe më
efikas të ndërtesës. Për këto qëllime
themelohen edhe organe menaxhuese, siç
janë administratori, këshilli etj. Baza
ligjore e kësaj bashkësie është në dis-
pozitat e neneve 63 e në vazhdim të
LPDS dhe Ligjit (Nr.04/L-134) për
ndërtesat e banimit në bashkëpronësi.
Konfiskimi [Konfiskacija; Confiscation;
Einziehung] - Konfiskimi është një masë
administrative, e cila ka karakter të së
drejtës publike dhe përdoret edhe si masë
ndëshkuese në të drejtën penale. Me anë
të konfiskimit, shteti merr një send të një
personi dhe atë në mënyrë të përhershme.
Rastet dhe kushtet për një masë të tillë
parashihen në ligje të ndryshme
(kryesisht në KPK), kurse administrimi
dhe menaxhimi i pasurisë së konfiskuar
rregullohet me Ligjin për administrimin e
pasurisë së sekuestruar ose konfiskuar.
Konfondimi [Sjedinjenje; Confusion;
Konfusion] - Konfondimi është mënyrë e
shuarjes së detyrimeve, sipas së cilës i
njëjti person bëhet edhe kreditor edhe
debitor (neni 334 i LMD). Rasti tipik i
konfondimit është p.sh., kur kreditori
bëhet trashëgimtar i debitorit.
Konkluzioni [Zaklučak; Conclusion;
Konklusion (Verfügung)] - Konkluzioni
është lloj i vendimit, i cili nxjerrët nga
Gjykata dhe përmbaruesi privat në pro-
cedurën e përmbarimit lidhur me çështjet,
që nuk kanë të bëjnë me lejimin apo
67
refuzimin e propozimit për përmbarim,
por me drejtimin e procedurës (neni 3 i
LPP). Me konkluzion vendoset p.sh. për
konvokimin e një seance në procedurën
përmbarimore, për konvokimin e seancës
së shitjes të një objekti përmbarues etj.
Konkordat [Konkordati; Concordia;
Konkordat] - Konkordat quhen në
mënyrë tradicionale kontratat ndërsht-
etërore në mes të një shteti dhe Kishës
Katolike. Kontratat në mes të një shteti
dhe një Kishës Evangjeliste quhen Kon-
trata Kishtare. Kohëve të fundit edhe
Kontratat me Kishën Katolike po quhen
Kontrata Kishtare.
Konkurrencë [Konkurencija; Competi-
tion; Wettbewerb] - Konkurrenca nënk-
upton garën apo përpjekjen e subjekteve
ekonomike për avantazh komercial në
treg. Kosova ka ligj të posaçëm për
mbrojtjen e konkurrencës dhe ruajtjen e
konkurrencës së lirë apo fer Konkurrenca
e lirë nënkupton konkurrencën e hapur, të
barabartë dhe të drejtë ndërmjet bizne-
seve në treg. Organ kompetent për
mbikëqyrjen dhe ruajtjen e rregullave të
konkurrencës në Kosovë është Autoriteti
Kosovar i Konkurrencës si organ pavarur
publik.
Konosmani [Konosman (teretnica); Ko-
nosman; Frachtbrief] - Konosmani para-
qet një dokument juridikisht të obligues-
hëm, i cili gjen përdorim në transportin
detar të mallrave. Në një formë, mund të
konsiderohet edhe si letër me vlerë, cili
dëshmon se një kontratë për transportin e
mallrave është lidhur, malli i shënuar në
të është objekt i transportit, dhe pas
transportimit anijetari obligohet që mallin
e shënuar në te, t’ia dorëzojë poseduesit
të këtij dokumenti.
Konsensualiteti (Parimi) [Konsensual-
nost (načelo); Consensus (principle);
Konsensprinzim] - Është parim bazë i së
68
drejtës civile në Francë dhe në shumicën
e vendeve me traditë juridike romane.
Esenca qëndron në faktin, se pronësia ka-
lon te fituesi me anë të një pune juridike
(p.sh. me kontratë të shitjes), pa pasur
nevojë për një akt real, p.sh., dorëzimin,
siç kërkohet në vendet me parimin bazë
“traditio”. Megjithatë duhet të theksohet,
se ky parim nuk vlen automatikisht, nëse
objekt i punës juridike është një send si-
pas llojit, meqë nevojiten edhe disa
veprime të tjera për konkretizim të sendit
duke u bazuar në parimin e specialitetit,
si parim bazë në të drejtën sendore.
Konsumator [Potrošač; Consumar; Ver-
braucher] - Konsumator konsiderohet çdo
person fizik, i cili blen dhe përdor mallra
ose shërbime për plotësimin e nevojave
të veta, për qëllime që nuk kanë lidhje
me veprimtarinë tregtare. Në Kosovë të
drejtat e konsumatorit janë të rregulluara
dhe të mbrojtura me ligj të veçantë (Ligji
për mbrojtjen e konsumatorit).
Kontesti (juridik) [Spor (pavni); (legal)
Dispute; Streit (recht)] - Kontesti është
një konflikt në mes dy a më tepër
pjesëmarrësve ose subjekteve lidhur me
një marrëdhënie juridike. Ky kontest
mund të zgjidhet në rrugë jashtëgjyqë-
sore me marrëveshje ose në rrugë gjyqë-
sore nëpërmjet gjykatës ose ndonjë
metode tjetër alternative për zgjidhjen e
kontestit.
Kontestvarësia [Međzavisnost; Dispute
dependency; Streitanhängigkeit] - Shih:
gjyqvarësia.
Kontrata [Ugovor; Contract; Vertrag] -
Kontrata është një punë juridike e dy-
anshme, pra një marrëveshje në mes dy
subjekteve, e cila marrëveshje shkakton
pasoja juridike. Meqë kontrata është një
marrëveshje, atëherë për lidhjen e saj
është e nevojshme gjithmonë pajtimi i
vullnetit. Ky vullnet deklarohet në parim
me ofertë dhe pranimin e ofertës. Kontra-
ta është padyshim puna kryesore juridike
dhe atë si në aspektin juridik edhe atë
ekonomik dhe si e tillë paraqet absolut-
isht bazën themelore të së drejtës private.
Në ligj parashihen vetëm kornizat bazë
dhe të domosdoshme për lidhjen e një
kontrate, derisa palët janë të lira të lidhin
kontratën sipas dëshirës në bazë të parim-
it të lirë të vullnetit (shih nenet 15 e në
vazhdim të LMD). Liria kontraktuese
është baza e secilit rend të lirë ekonomik
dhe demokratik. Pasi që vlen liria e kon-
traktimit, në parim nuk kërkohet forma
me shkrim për vlefshmërinë e saj,
përveçse ligji parasheh diçka tjetër, p.sh.
lidhja e kontratës për një paluajtshmëri,
kredisë etj.
Kontratat komerciale [Komerijalni
ugovor; Commercial contracts; Handels-
verträge] - Kontrata komerciale quhen
ato kontrata, të cilat lidhen nga subjektet
ekonomike në kuptim të LSHT (shih neni
12 i LMD). Në Kosovë vlen parimi mon-
ist i rregullimit të marrëdhënieve juridike
ekonomike. Kjo nënkupton, se marrë-
dhëniet juridike komerciale apo ekono-
mike nuk rregullohen veçanërisht, me
konsekuencën, se normat e së drejtës pri-
vate, zakonisht normat e së drejtës së
detyrimeve vlejnë edhe për kontratat
komerciale apo ekonomike, përveçse me
ligj është paraparë diçka tjetër.
Kontrata fiktive [Fiktivni ugovor; Ficti-
tious contract; Scheinvertrag] - Kontrata
fiktive është ajo kontratë, e cila lidhet
vetëm sa për të plotësuar ndonjë kusht
ligjor. Nëse kjo kontratë tjetër fshehët
prapa ndonjë kontrate fiktive, atëherë ajo
kontratë është e vlefshme (neni 50 i
LMD). Rasti tipik është kur palët lidhin
ndonjë kontratë për paluajtshmëri me një
çmim jo real dhe në mënyrë fiktive lidhin
ndonjë kontratë për të kursyer taksat për
lidhjen e kontratës.
Kontratat jashtë lokaleve afariste
[Ugovori van poslovnih prostorija; Door
to door sale; Haustürgeschäfte] - Nuk
duhet të lajthitë emërtimi “Kontrata
jashtë lokaleve afariste” e as “Kontrata
në distancë”. Kjo nuk është lloj i kon-
tratës, si p.sh. kontrata e shitjes,
këmbimit etj. Por, është mënyrë e lidhjes
së kontratës dhe atë si reflektim i
transponimit të Direktivave të UE edhe
në të drejtën e Kosovës. Me këtë nënk-
uptohet lidhja e ndonjë kontrate, (p.sh. të
shitjes) në mes të një ndërmarrësi dhe një
konsumatori në banesë, vendin e punës,
në rrugë etj. E veçanta është se në këtë
raport mbrohet konsumatori me të drejtën
e revokimit në mënyrë efektive nga kjo
kontratë pa dhënë edhe arsyet. Si rregull,
konsumatori ka të drejtën e revokimit nga
kontrata brenda afatit prej 15 ditësh nga
lidhja e kontratës dhe atë pa kurrfarë
arsye dhe pa kurrfarë pasoje juridike për
konsumatorin. Në Kosovë, kjo çështje
nuk është e rregulluar siç duhet dhe LMD
nuk parasheh fare norma përkatëse. Ligji
për mbrojtjen e konsumatorit (2012) ka
shumë më tepër karakter të së drejtës
publike dhe nuk ka transponuar direktivat
e UE lidhur me mbrojtjen e konsumato-
rit.
Kontratat në distancë [Ugovori na
daljinu; Distance contract; Fernabs-
atzvertrag] - Sikurse edhe kontratat jashtë
lokaleve afariste, si më lartë. Dallojnë
nga kontratat jashtë lokaleve afariste
vetëm për shkak të faktit, se kontratat në
distancë janë ato që lidhen nëpërmjet
mjeteve të komunikimit elektronik. Edhe
ky institucion është si reflektim i Direk-
tivave të UE lidhur me mbrojtjen e kon-
sumatorit.
69
Kontrata në dobi të personit të tretë
[Ugovor u korist trećeg lica; Contract in
favor of a third person; Vertrag zugun-
sten Dritter] - Me kontratën në dobi të
personit të tretë nënkuptohet ajo
marrëdhënie juridike në mes të kreditorit
dhe debitorit, sipas të cilës marrëdhënie,
personi i tretë fiton një të drejtë kundër
debitorit (nenet 131 e në vazhdim të
LMD). Kur dikush kontrakton në emër të
tij ndonjë kërkesë në dobi të personit të
tretë, atëherë personi i tretë fiton të
drejtën vetjake dhe të drejtpërdrejtë ndaj
debitorit, në qoftë se nuk është kon-
traktuar diç tjetër ose nuk del nga
rrethanat e punës. Kontraktuesi ka të
drejtë të kërkojë që debitori të kryejë
ndaj personit të tretë atë që është kon-
traktuar në dobi të atij personit të tretë.
Rasti tipik është p.sh. kontrata e sigurimit
të jetës për një person të caktuar në rast
të vdekjes.
Kontrata nule [Ništavi ugovor; Null
contract; Nichtiger Vertrag] - Shih:
Pavlefshmëria e kontratave.
Konvalidimi [Ponuvažnost; convalida-
tion; Heilung (von Formmängel)] - Kon-
validimi nënkupton përmirësimi i të
metës së formës së një kontrate. Një kon-
tratë mund të konsiderohet e vlefshme,
nëse ajo nuk është lidhur në formën me
shkrim të paraparë, nëse prestimet janë
përmbushur në tërësi ose në pjesën më të
madhe (neni 56 i LMD). Konvalidimi
shëron vetëm të metën e formës së kon-
tratës, por jo edhe të metën e ndonjë akti
real, p.sh. regjistrimin e së drejtës në
Regjistër të paluajtshmërisë.
Konverzioni [Konverzija; Conversation;
Umdeutung] - Nëse një kontratë nule i
plotëson kushtet për të qenë e vlefshme
një kontratë e tillë, atëherë kjo është e
vlefshme, nëse palët do të kishin lidh një
kontratë të tillë, po ta kishin ditur për
70
pavlefshmërinë e kontratës tjetër (neni 92
i LMD).
Kooperativë Bujqësore [Poljoprivredna
zadruga; Agricultural Cooperative;
Landwirtschaftliche Genossenschaft] -
Kooperativë bujqësore (K.B.) apo
kooperativat e bujqve janë entitet ligjore
të krijuar nga personat fizikë apo juridi-
kë, të cilët si veprimtari kryesore kanë
zhvillimin e produkteve bujqësore dhe
duhet të jenë të gjithë bujq që kontribuo-
jnë me pronën e vet private në kapitalin e
kooperativës. Kooperativa ofron shërbi-
me për anëtarët e saj dhe nuk bazohet në
krijimin e fitimit për vete. Çdo koopera-
tivë bujqësore në Kosovë duhet të
regjistrohet në Agjencinë e Regjistrimit
të Bizneseve dhe themelohet vetëm pas
regjistrimit. Në lidhje me kooperativat
bujqësore në Kosovë ekziston ligj i
veçantë (Ligji Nr.2003/9 për Kooperati-
vat e Bujqve dhe Ligji Nr. 03/L-004 për
Ndryshimin dhe Plotësimin e Ligjit për
Kooperativat e Bujqve). Kooperativa e
Bujqve themelohet nga së paku pesë
bujq, të cilët marrin përsipër të drejtat
dhe obligime lidhur me funksionimin e
kooperativës bujqësore.
Korporatë [Društvo; Corporation; Kon-
zern] - Sipas LSHT, termi korporatë për-
doret si sinonim për entitetet si shoqërisë
aksionare ose shoqëri me përgjegjësi të
kufizuar që janë themeluar në Kosovë.
Shih: Shoqëria aksionare dhe Shoqëria
me përgjegjësi të kufizuar.
Kredia [Kredit; Credit; Kredit] - Shih:
Huaja.
Kreditor [Poverilac; Creditor; Gläubig-
er] - Kreditor quhet personi, i cili në një
marrëdhënie juridike të detyrimit ka të
drejtë të kërkoj nga debitorit kryerjen e
një veprimi i cili mund të shprehet në
‘dhënie’ apo ‘bërje’, apo mosveprimi që
mund të shprehet në pësim (‘pati’).
Kreditë (kërkesat) në të holla [Novčana
potraživnja; Monetary credits (claims);
Geldforderung] - Kërkesat e kreditorit
kundër debitorit në procedurën e përm-
barimit munden me qenë të ndryshme,
por që mund të klasifikohen në dy grupe
të mëdha dhe atë në kërkesa që konsis-
tojnë në të holla dhe kërkesat që konsis-
tojnë në jo në të holla. Kërkesat, që kon-
sistojnë në të holla janë të rregulluara me
dispozitat e neneve 80 - 173 të LPP, si
p.sh. shitja e sendit të luajtshëm, përm-
barimi në llogaritë bankare etj. Kurse,
kërkesat që konsistojnë në jo në të holla
janë të rregulluara me dispozitat e neneve
174 e në vazhdim të LPP, si p.sh. do-
rëzimi i sendit të luajtshëm ose palu-
ajtshëm, kthimi i punëtorit në punë etj.
Kreditë (kërkesat) jo në të holla [Ne-
gotovinska potraživanja; Non-monetary
credits (claims); Sachleistungen] - Shih:
kërkesat në të holla.
Kreditor i falimentimit [Stečajni pove-
rilac; Bankruptcy creditor; Insolvenzg-
läubiger] - Kreditor i falimentimit quhet
kreditori, i cili paraqitet në procedurën e
falimentimit dhe i cili mund të jetë entitet
(personi fizik ose juridik, qeveria dhe
agjencionet e pavarura të Republikës së
Kosovës) që pretendojnë dhe kanë një
kërkesë pasurore ndaj debitorit, e cila
është krijuar që para inicimit të proce-
durës së falimentimit ose në momentin e
inicimit të procedurës së falimentimit.
Kreditor i pasiguruar [Neobezbeđeni
poverilac; Unsecured creditor; Nicht ab-
sonderungsberechtigter Gläubiger] -
Shih: Kërkesa kreditore.
Kreditor i siguruar [Obezbeđeni poveri-
lac; Secured creditor; Absonderungs-
berechtigter Gläubiger] - Shih: Kërkesa
kreditore.
Krushqia [Tazbina; Affinity; Schwäger-
schaft] - Krushqia nënkupton relacionin
që krijohet ndërmjet bashkëshortit me të
afërmit e bashkëshortit tjetër (si për
shembull: vjehrri dhe reja, dhëndri dhe
vjehrra, etj.). Shih: Gjinia: gjinia e
krushqisë.
Kthimi i aftësisë/zotësisë për të ve-
pruar [Vraćanje sposobnosti za postu-
panje; Return of ability/capacity to act;
Rückgewinnung der Geschäftsfähigkeit]
- Shih: Heqja e aftësisë për të vepruar.
Kthimi ne gjendjen e mëparshme
[Vraćanje stanje u pređašnje; Return of
ability/capacity to act; Wiedereinsetzung
in den vorigen Stand] - Kthimi në
gjendjen e mëparshme - Restitutio in in-
tegrum. Nëse nuk është ndërmarrë ndonjë
veprim procedural brenda afatit proce-
dural (p.sh., nuk është paraqitur ankesa),
atëherë mund të paraqitet propozimi për
kthimin në gjendjen e mëparshme, nëse
janë plotësuar kushtet e parapara. Kthimi
në gjendjen e mëparshme mund të kërko-
het, nëse nuk është ndërmarrë veprimi
procedural për shkaqe objektive brenda
ndonjë afati prekluziv. Nëse pranohet
kthimi në gjendjen e mëparshme, atëherë
konsiderohet se nuk ka skaduar afati
prekluziv dhe kështu mund të ndërmerret
veprimi procedural i ometuar (lëshuar)
(shih nenet 129 e në vazhdim të LPK).
Kuazishkruesi [Autorizator; Ordinary
drafter; Quasi-Rechtsberater] - Kuazish-
kruesi është një person (fizik a juridik), i
cili pa qenë i legjitimuar (p.sh. pa qenë
avokat) ofron shërbime juridike (përfa-
qësime, këshilla juridike etj.) me
shpërblim (pagesë). Ligji për Avokatinë
parasheh shprehimisht dhe qartë, se kush
mundet me ofruar shërbime juridike dhe
atë avokati dhe nën kushte dhe për raste
të veçanta edhe profesori i fakultetit ju-
ridik. Përkundër kësaj, në vazhdimësi
këta “kuazishkrues” kanë vepruar dhe
veprojnë edhe mëtutje në Kosovë, edhe
71
pse kuadri ligjor pozitiv nuk lejon një gjë
të tillë.
Kujdestaria [Staratelj; Custodian;
Vormundschaft (Guardianship)] - Kuj-
destaria paraqet një institut juridik të së
drejtës familjare përmes të cilit synohet
mbrojtja e interesave të fëmijëve dhe pe-
ronave madhor të cilët nuk janë të aftë
për të gjykuar normalisht (personat me
paaftësi veprimi apo me aftësi të kufizuar
të veprimit). Përmes këtij instituti, per-
sonave që janë pa kujdes prindëror, ven-
dosën nën kujdesin e personave të tjerë
(kujdestari) të aftë për të ushtruar kuj-
desin ndaj tyre. Në këtë kuptim, LFK me
normën 7, ka paraparë që fëmijëve pa
kujdes prindëror u sigurohet mbrojtja e
posaçme përmes formave të mbrojtjes siç
janë kujdestaria, strehimi familjar, stre-
himi rezidencial dhe adoptimi. Kujdestari
krijon një racion të posaçëm ndërmjet
kujdestarit dhe personit nën kujdestari.
Punët rreth aplikimit të kujdestarisë si in-
stitut i së drejtës familjare, në pajtim me
LFK i kryen dhe i realizon Organi i Kuj-
destarisë. Ky institut juridik është i rreg-
ulluar me normat nga 215 deri 270 të
LFK. Fëmijët e mitur vendosen në kuj-
destari në rastet kur prindërit e tyre janë
në pamundësi për të ushtruar përkuj-
desjen prindërore; apo për shkak se të dy
prindërit kanë vdekur ose nuk njihen, ja-
në shpallur të zhdukur, u është hequr
kujdesi prindëror ose kanë humbur af-
tësinë për të vepruar; apo për çdo shkak
tjetër i cili me vendim të gjykatës jep
arsye për vendosje në të mirë të
mirëqenies së fëmijës. Kujdestaria mund
të aplikohet edhe personave të moshës
madhore atëherë kur kërkohet dhe është e
nevojshme mbrojtja e personalitetit të
tyre dhe do të manifestohet në radhë të
parë me kujdesin personal, aftësim për
jetë të pavarur dhe me mjekim. Dhe po
72
ashtu, kujdestaria mund të aplikohet edhe
ndaj pasurisë së këtyre kategorive, me
qëllim të sigurimit të te drejtave pasurore
dhe të drejtave të tjera dhe interesave të
personave nën përkujdesje.
- Kujdestari - Kujdestar quhet personi i
caktuar nga Organi i Kujdestarisë për
ushtrimin e kujdesit ndaj personit nën
kujdesje. Si kujdestar mund të jetë çdo
person i cili i ka cilësitë personale dhe
aftësitë e nevojshme për përmbushjen
e detyrave të kujdestarit dhe i cili më
parë jep pëlqimin që të bëhet kuj-
destar. Kujdestari në radhë të parë cak-
tohet nga mesi i personave në familjen
e personit nën kujdestari. Organi i
Kujdestarisë do të vendosë nëse kjo
gjë është në interes të kujdesurit (neni
236 i LFK). Detyrat e kujdestarit janë
që të kujdeset me mirëbesim për per-
sonalitetin, dhe të drejtat dhe interesat
e të kujdesurit, dhe ta administrojë
pasurinë e tij me kujdes si dhe ta in-
formojë Organin e Kujdestarisë për
drejtimin e kujdestarisë.
Kundërpadia [Protivtužba; Counter-
claim; Widerklage] - Kundërpadia është
padi e palës së paditur kundër palës
paditëse në një proces të filluar nga pala
paditëse (neni 256 i LPK) dhe konsidero-
het të jetë jo vetëm mjet mbrojtës i palës
së paditur, por edhe mjet juridik, tanimë
në sulm. Me paraqitjen e kundërpadisë
ndërrohen rolet në proces, ku tanimë pala
e paditur bëhet palë paditëse, kurse
paditësi bëhet palë e paditur. Nëse
kundërpadia është e lejueshme, atëherë
gjykata vendos në të njëjtin proces dhe
zakonisht me të njëjtin vendim edhe për
padinë edhe për kundërpadinë. Për të
qenë e lejueshme kundërpadia duhet të
plotësohen kumulativisht kushtet formale
dhe në mënyrë alternative një kusht apo
prezumim material.
Kundërpërmbarimi [Protivzvršenje;
Counter-enforcement; Vollstreckungs-
gegenantrag] - Kundërpërmbarimi është
mjet juridik i debitorit kundër kreditorit
në procedurën e përmbarimit (nenet 54 e
në vazhdim të LPP), i cili mjet vjen në
shprehje pas realizimit të dhunshëm të
kërkesës së kreditorit. Kjo mund të
ndodhë, nëse pas përfundimit të përm-
barimit është abroguar ose anuluar titulli
përmbarimor ose nëse kreditori ka
pranuar në procedurën e përmbarimit më
shumë sesa i ka takuar etj. Procedura e
kundërpërmbarimit zhvillohet në parim
sikur procedura e përmbarimit vetëm tani
subjektet me role të kundërta. Propozimi
për kundërpërmbarim duhet të paraqitet
brenda afatit të caktuar dhe atë brenda
afatit subjektiv prej 15 ditësh dhe afatit
objektiv prej 1 viti (neni 54 i LPP).
Kundërshtari i propozuesit [Protivnik
predlagača; Opponent of proposer; An-
tragsgegner] - Kundërshtari i propozuesit
është subjekti në procedurën jokontes-
timore, ndaj të cilit është paraqitur
propozimi dhe të cilit ka filluar procedura
përmbarimore. Kundërshtari i propozimit
në procedurën përmbarimore quhet debi-
tor.
Kundërshtimi [Prigovor; Objection;
Einwendung] - Kundërshtimi është një
mjet juridik i së drejtës materiale dhe
procedurale. Kundërshtimi mundet me
qenë mjet juridik i së drejtës materiale,
p.sh. kundërshtimi për mospërmbushjen e
kontratës (neni 104 i LMD), pastaj sipas
nenit 129 LMD, kundërshtimet në
kërkesën për përmbushjen e kërkesës
(Neni 239 LMD) etj. Kundërshtimi
mundet me qenë i së drejtës materiale,
por me efekt procedural, p.sh. kundër-
shtimi i juridiksionit të Gjykatës shte-
tërore për shkak të marrëveshjes së arbi-
trazhit (neni 7 i LA). Kundërshtimi nga e
drejta formale (procedurale) është në pa-
rim mjet i rregullt juridik i goditjes së
vendimit, p.sh. nenet 495, 497 i LPK, ne-
net 67, 69 të LPP. Kundërshtimi mund të
definohet edhe si mjet juridik, mjet
shërbyes juridik, pra veprim procedural,
me të cilin pala shërbehet në procedurën
civile, p.sh., kundërshtimi i përmbajtjes
së procesverbalit (neni 137 i LPK) etj.
Kupon fiskal [Fiskalni kupon; Fiscal re-
ceipt; Quittung] - Kuponi fiskal paraqet
një dokument në letër i lëshuar nga pajis-
ja elektronike fiskale e aprovuar dhe e
regjistruar zyrtarisht në Administratën
Tatimore të Kosovës. Kuponi fiskal është
dokument me të cilin regjistrohet shit-
blerja e mallrave dhe shërbimeve nga një
pikë e shitjes dhe njëkohësisht shërben si
dëshmi që dëshmon për realizimin e pag-
esës së çmimit lidhur me mallin apo
shërbimin.
Kushti (i punës juridike) [Bedingung
(pravnog posla); Condition (of legal
transaction; Bedingung (des Rechtsges-
chäfts)] - Kushti është një fakt i pasigurt,
nga shfaqja e të cilit varet edhe lidhja e
një pune juridike, zakonisht të një kon-
trate. Për shkak të parimit bazë në të
drejtën private dhe atë parimit të auton-
omisë së lirë të vullnetit, subjektet e së
drejtës kanë të drejtën e lidhjes së
marrëdhënies juridike dhe atë, që atë
marrëdhënie juridike e kanë kushtëzuar
me ndonjë kusht (nenet 59 e në vazhdim
të LMD). Marrëveshja e palëve për një
kusht do të thotë se paraqitja apo
mosparaqitja e pasojave juridike sipas
marrëveshjes varet nga ndonjë ngjarje e
ardhshme që ende nuk dihet a do të
ndodhë. Kushti duhet të jetë i lejuar dhe
të mos bie në kundërshtim me rendin dhe
moralin publik, si dhe dispozitat kategor-
ike. Si rast tipik mund të jetë p.sh., axha i
premton nipit të tij, se do ia bej një
73
makinë të re, nëse nipi e përfundon
fakultetin me nota të larta.
Kushti penal [Kazneni uslov; Contractu-
aly penalty; Vertragsstrafe] - Kushti pe-
nal në marrëdhëniet kontraktuale paraqet
një masë preventive për zbatimin e kon-
tratës dhe për fuqizimin e saj. Kushti pe-
nal është garantimi apo obligimi për pag-
esën e një shume të caktuar të hollave
kundrejt palës tjetër kontraktuale, në
qoftë se ndonjëra nga palët nuk përm-
bushë obligimet e kontratës. Shih: Dëni-
mi kontraktues.
L - Letrat legjitimuese janë dokumente të
Laesio enormis - Shih: Dëmtimi përtej
masës.
Lajmërimi [Objava; Notification; An-
kündigung] - Shih: Njoftimi.
Lajthimi [Zabluda; Mistake; Irrtum] -
Shih edhe pavlefshmëria e kontratës dhe
punës juridike. Lajthimi është shmangia e
deklarimit nga vullneti i ndonjë personi
të caktuar, p.sh., dikush thotë një shumë
të caktuar, edhe pse ka menduar një
shumë tjetër. Personi i lajthitur mund të
kërkojë që një kontratë e tillë e lidhur në
lajthim të shpallet e pavlefshme, por
vetëm atëherë, nëse ai lajthim mund të
cilësohet “thelbësor” (nenet 46, 47 i
LMD).
Legu (amanet) [Legat; Legacy (will);
Vermächtnis] - Trashëgimlënësi mundet
me leg (amanet) me i dhuruar ndonjë
send të caktuar ndonjë personi të tretë
(nenet 92 e në vazhdim të LT). Ky per-
son i tretë nuk është trashëgimtar, por me
leg fiton një të drejtë të pretendimit
(kërkesës) nga e drejta e detyrimeve
kundër trashëgimtarëve të trashëgim-
lënësit. Në raste, kur vullneti i trashëgim-
lënësit nuk mund të kuptohet lehtë, nëse
ka pasur dëshirë dikë të caktojë si
trashëgimtar, atëherë deklarimi i vullnetit
74
të trashëgimlënësit duhet të interpretohet.
Nëse ideja ka qenë vetëm një send me iu
dhuruar dikujt, atëherë trashëgimlënësi
ka pasur vullnet me caktuar dikë si lega-
tar dhe jo si trashëgimtar. Nëse ndonjë
legatar sipas vullnetit të trashëgimlënësit
ka të drejtë prioritare para legatarëve të
tjerë, atëherë ky është leg i privilegjuar
(neni 42 i LT).
Legu i privilegjuar [Privilegovani lega-
tar; Privileged legacy; Privilegiertes
Vermächtnis] - Shih: Legu.
Letrat legjitimuese [Legitimacioni pa-
piri; Identification papers; Inhaberpapier]
lëshuara në formë të shtypur (me shkrim)
në të cilat nuk është i shënuar kreditori,
mirëpo, poseduesi i tyre ka të drejtë të
kërkojë nga lëshuesi i tyre (letrave
legjitimuese) përmbushjen e ndonjë
veprimi të caktuar të shënuar në atë letër.
Si të tilla, LMD në nenin 240 ka përmen-
dur biletat hekurudhore, biletat e teatrove
dhe në bileta tjera, bonat (triska) dhe
dokumentet tjera të ngjashme të cilat
përmbajnë një detyrim të caktuar për
lëshuesit e tyre. Letrat legjitimuese nuk
bëjnë pjesë në kategorinë e letrave me
vlerë, por, mund të zbatohen përshtat-
shmërisht dispozitat përkatëse për letrat
me vlerë.
Letrat me vlerë [Hartije od vrednosti;
Securities; Wertpapiere] - Letrat me vlerë
janë ato dokumente të cilat lëshohen në
formë të shtypur (me shkrim) dhe në të
cilat është e përmbajtur një e drejtë pasu-
rore. Tek letrat me vlerë është parim që e
drejta i takon atij që e posedon letrën me
vlerë dhe është e lidhur me të. Sipas
LMD, letra me vlerë është dokument me
shkrim me të cilin emetuesi (lëshuesi) i
saj detyrohet se do ta përmbushë dety-
rimin e shkruar në këtë dokument
poseduesit të saj të ligjshëm. Letra me
vlerë duhet detyrimisht të përmbajë këto
elemente thelbësore: 1. emërtimin e llojit
të letrës me vlerë; 2. firmën, përkatësisht
emërtimin dhe selinë, përkatësisht emrin
dhe vendbanimin e lëshuesit të letrës me
vlerë; 3. firmën, respektivisht, emërtimin
ose emrin e personit me urdhër të së cilit
është dhënë letra me vlerë ose emërtimin
se letra me vlerë i është e pagueshme
prurësit; 4. detyrimin e shënuar saktë te
lëshuesit të letrës me vlerë; 5. vendin dhe
datën e lëshimit të letrës me vlerë, kurse
për ato që lëshohen në seri edhe numrin e
saj të serisë; 6. nënshkrimin e lëshuesit të
letrës me vlerë, përkatësisht faksimilin e
nënshkrimit të lëshuesit të letrës me vlerë
që emetohet në seri. Dokumenti i cili nuk
përmban njërën nga elementet thelbësore
nuk vlen si letër me vlerë (neni 218 i
LMD). Detyrimi nga letra me vlerë kri-
johet në çastin kur lëshuesi ia dorëzon
letrën me vlerë shfrytëzuesit të saj. Letra
me vlerë mund të jetë sipas prurësit, në
emër ose sipas urdhrit.
Lex - Shih: Ligji.
Lex arbitri - Shih: Arbitrazhi.
Lex commissoria - Klauzola e humbjes
së të drejtave. Kjo është një klauzolë
kontraktuese, sipas së cilës debitori do të
humb të gjitha të drejtat nga marrëdhënia
kontraktuese, nëse ai nuk përmbush pres-
timin ose nuk përmbush me kohë.
Lex fori - Ligji i vendit. Është institut ju-
ridik nga e drejta procedurale civile
ndërkombëtare, sipas të cilit në parim
zbatohet ai ligj dhe ajo e drejtë e vendit,
në të cilin është duke u zhvilluar proce-
dura. Në procedurën civile para gjykatës
shtetërore zbatohet në parim dhe si rreg-
ull e drejta formale, pra procedurale e
Republikës së Kosovës.
Lex generalis - Ligji i përgjithshëm.
Konsiderohet ligji, i cili përmban rregulla
të përgjithshme juridike. P.sh., LMD
përmban rregulla të përgjithshme për
marrëdhëniet e detyrimeve, pra edhe për
kërkesën për shpërblimin e dëmit në rast
të shpifjes, derisa ka edhe një Ligj të
veçantë (specifik) (lex specialis), që
rregullon në mënyrë konkrete shpërbli-
min e dëmit në rast të shpifjes.
Lex loci actus - Ligji i vendit të aktit.
Edhe lex loci contractus. Ligji i vendit të
kontratës. Është institut nga e drejta pri-
vate ndërkombëtare dhe nënkupton, se
për vlefshmërinë ose interpretimin e një
akti ose kontrate zbatohet dhe vlen e
drejta e atij vendit, në të cilin është
ndërmarrë një veprim ose është lidhur
kontrata.
Lex mercatoria - Historikisht, sidomos
në mesjetë, konsiderohej Lex mercatoria
e drejta unike e tregtarëve. Sot me këtë
institut mendohet shumë më tepër e
drejta ideale dhe e dëshiruar në fushën
tregtare, për të rregulluar raportet juridike
në mes të tregtarëve (ndërmarrësve).
Lex posterior derogat legi priori [Lex
posterior derogat legi priori] - Sipas këtij
rregulli, ligji i mëvonshëm e shfuqizon
apo mbizotëron ligjin e vjetër apo atë
paraprak.
Lex rei sitae [Lex rei sitae] - Ligji apo e
drejta e vendit, ku ndodhet sendi. Institut
juridik nga e drejta private ndërk-
ombëtare dhe ka të bëjë me faktin se për
një send të caktuar, zakonisht palu-
ajtshmërisë, vlen ajo e drejtë e atij vendi,
në të cilën ndodhet ai send. P.sh., lidhur
me atë, nëse një kosovar ka fituar një
paluajtshmëri në Austri zgjidhet sipas të
drejtës së Austrisë. Ky institut vlen edhe
në të drejtën procedurale civile proce-
durale ndërkombëtare. Në rast të një kon-
testi me karakter të së drejtës sendore në
një paluajtshmëri zhvillohet procedura
para asaj gjykate, në juridiksionin e së
cilës gjykate ndodhet ajo paluajtshmëri.
75
Lex Salica [Lex Salica] - Në aspektin ju-
ridiko - historik, ky është një ligj, i
quajtur sipas një fisit të Frankëve, dhe
paraqet burimin kryesor formal të së
drejtës, i cili burim duket se është hartuar
në vitet 508 - 511 të epokës së re.
Lex specialis - Ligji specifik. Shih: Lex
generalis.
Lex specialis derogat legi gjenerali -
Sipas këtij rregulli, ligji special e shfuqi-
zon apo mbizotëron ligjin gjeneral.
Libri amzë i kurorëzimit [Matična
knjiga venčanih; Marriage register;
Eheregister] - Libri amzë i kurorëzimit
paraqet regjistrin në të cilin janë të evi-
dentuar të gjithë personat të cilët kanë
lidhur kurorë (martesë) pranë ofiqarit.
Përgjegjës për mirëmbajtjen e librit amzë
të kurorëzimit është ofiqari (shih:
Ofiqari). Sipas LFK, neni 35, Ofiqari e
regjistron lidhjen e martesës në Librin
amzë të kurorëzuarve dhe i njëjti libër
nënshkruhet nga bashkëshortët, dy
dëshmitarët dhe ofiqari. Menjëherë pas
lidhjes së martesës, bashkëshortëve u
lëshohet çertifikata nga Libri amzë i të
kurorëzuarve.
Librat e Tokës [Zemljišne Knjige; Land
registers; Grundbuch] - Shih: Regjistri i
paluajtshmërive.
Licenca [Licenca; Licence; Lizenz] - Li-
cenca, përkatësisht leja e përmbajtur në
kontratën për licencën, nënkupton
marrëveshjen sipas të cilës detyrohet
dhënësi i licencës që fituesit të licencës
t’i bartë në tërësi ose pjesërisht të drejtën
e shfrytëzimit të shpikjes, të diturisë
teknike, të përvojës, të damkës, të
mostrës ose modelit, kurse fituesi i li-
cencës detyrohet t’ia paguajë shpërblimin
e caktuar. Kontrata për licencën duhet të
lidhet në formën me shkrim. Licenca
mund të jepet në mënyrë ekskluzive dhe
jo ekskluzive. Me kontratën për licencën
76
ekskluzive fituesi i licencës fiton të
drejtën ekskluzive të shfrytëzimit të ob-
jektit të licencës, vetëm në qoftë se kjo
është kontraktuar shprehimisht. Nga kjo
kontratë, mundësitë e tjera të shfrytëzimit
të objektit të licencës i mban marrësi i li-
cencës. Në qoftë se në kontratën për li-
cencën nuk është shënuar se për çfarë li-
cence është fjala, konsiderohet se është
dhënë licenca jo ekskluzive (neni 700 në
vazhdim i LMD).
Licenca për patentë [Licenca za pa-
tente; Patent licence; Patentlizenz] - Li-
cenca për patentë nënkupton lejen
përmes të cilës pronari i patentës i bartë
të drejtat e tij në lidhje me shfrytëzimin e
shpikjes së tij (neni 31 i LP). Kjo leje
jepet në formën e një kontratë, kushtet e
përgjithshme të së cilës janë të përcak-
tuara edhe me LMD, neni 700, sipas të
cilit dhënësi i licencës është i obliguar që
fituesit të licencës t’i bartë në tërësi ose
pjesërisht të drejtën e shfrytëzimit të
shpikjes, të diturisë teknike, të përvojës,
të damkës, të mostrës ose modelit, kurse
fituesi i licencës detyrohet t’ia paguajë
shpërblimin e caktuar. Licencat për pa-
tenta sipas kriterit të nivelit të te drejtave
që bartën, mund të jenë ekskluzive dhe jo
ekskluzive, dhe sipas kriterit të vullnetit
të pronarit të patentës mund të jenë: vull-
netare dhe të detyrueshme.
- Licencat ekskluzive - Licencë ek-
skluzive quajmë atëherë kur përfituesi
i të drejtës nga shpikja e patentuar (jo
shpikësi), fiton të drejtën ekskluzive të
shfrytëzimit të shpikjes, e cila e drejtë
duhet të ceket shprehimisht në kon-
tratën e licencës, dhe në qoftë se në
kontratën për licencën nuk është tre-
guar se për cilën licencë është fjala,
konsiderohet se i është dhënë licenca
ekskluzive. Në rastin e licencës ek-
skluzive, shpikësi nuk mundet në asnjë
 formë ta shfrytëzojë shpikjen e vet, as
pjesë të veçanta të saj, as t’i bartë
ndonjë personi tjetër të drejtat nga pa-
tenta apo shpikja e patentuar. Konsek-
uencat juridike të kësaj ndarje qëndro-
jnë në atë se, tek licenca ekskluzive,
fituesi i saj përjashton të gjithë të tjerët
nga shfrytëzimi i licencës, duke përf-
shirë edhe dhënësin e asaj licence, dhe
po ashtu, mund të paditë shkelësit e të
drejtës së tij, pa pasur nevojë që të
njoftojë pronarin apo ta bindë atë që të
veproj në emër të tij, pra, do të thotë se
fituesi i licencës i fiton të gjitha të
drejtat në raport me licencën sikurse
edhe pronari i patentës.
- Licencat jo ekskluzive - Licencat jo
ekskluzive apo siç mund të hasen edhe
licencat e thjeshta, janë ato tek të cilat
shpikësi apo pronari i patentës mundet
që të drejtat e njëjta mbi shpikjen e tij,
t’i bartë në të njëjtën kohë tek dy apo
më shumë persona. Kjo licencë nuk i
heq të drejtën pronarit të patentës t’a
përdorë ose ta licencojë atë tek perso-
na të tjerë;
- Licencat vullnetare - Licencat vull-
netare quhen ato licenca për dhënien e
të cilave vendos në mënyrë të vull-
netshme dhe plotësisht të pavarur pro-
nari i patentës. Mirëpo, shpikjet në fu-
shën e teknologjisë nganjëherë mund
të jenë aq të dobishme sa që mund të
kërkoj interesi i përgjithshëm që ajo
shpikje të gjejë zbatim praktik në
shoqëri. Për rastet e tilla ligji (neni 35 i
LP) ka paraparë licencat e detyruesh-
me.
- Licencat e detyrueshme - Licenca e
detyrueshme jepet vetëm pasi të zhvil-
lohet një procedurë gjyqësore kundër
pronarit të patentës. Gjykata mund të
jap licencë të detyrueshme, nëse
shfrytëzimi i shpikjes së mbrojtur me
patentë është i nevojshëm për sigurinë
kombëtare, mbrojtja e interesit publik
në fushën e shëndetësisë, furnizimit
me ushqim, mbrojtja dhe përmirësimi
mjedisor, interesat specifike komer-
ciale ose kur është e nevojshme që të
përmirësohet një praktikë që është
përcaktuar si kundër konkurrencës me
procedurë gjyqësore apo administra-
tive. Këtë licencë, gjykata mund t’ia
akordoj çdo personi, që dëshmon se ka
aftësi për të shfrytëzuar shpikjen dhe
që e dorëzon kërkesën për dhënien e
licencës së detyrueshme apo Qeverisë
së Republikës së Kosovës.
Licenca për përdorimin e dizajnit in-
dustrial [Licenca za korišćenje indus-
trijskog dizajna; Licence for use of indus-
trial design; Geschmacksmusterlizenz] -
Bartësi i të drejtës së Dizajnit Industrial
mund të transferojë të drejtat e tij lidhur
me dizajnin industrial tek personat tjerë
përmes kontratës së licencës, dhe ka
efekt ndaj personave të tretë pas
regjistrimit të licencës në regjistër të
Agjencisë për Pronësi Industriale. Prona-
ri i dizajnit industrial mund të lëshojë li-
cencë ekskluzive apo jo ekskluzive për
shfrytëzimin e dizajnit industrial në tërësi
apo pjesërisht, për një pjesë apo për tërë
territorin e Republikës së Kosovës (neni
22 i Ligjit për dizajnin industrial). Edhe
në këtë rast sa i përket kushteve të
përgjithshme të kontratës për licencës ap-
likohen dispozitat përkatëse të LMD, ne-
ni 700 e tutje.
- Licenca ekskluzive - Licenca ek-
skluzive është atëherë kur dizajnuesi
jep dizajnin industrial për përdorimin e
saj nga përfituesi i dizajni industrial në
baza ekskluzive, qoftë edhe duke e
përjashtuar edhe vet dizajnuesin nga
përdorimi i tij, me përjashtim të te
77
 drejtave morale (neni 14 i Ligji për
dizajnin industrial).
- Licenca jo ekskluzive - Licencë jo ek-
skluzive është atëherë kur dizajnuesi
për kontratës së licencës bartë në
mënyrë të pjesshme vetëm te drejtat e
përcaktuara në kontratë në lidhje me
përdorimin e dizajnit.
Licenca për përdorimin e markës treg-
tare [Licenca za korišćenje trgovačke
marke; Licence for use of trademark;
Markenlizenz] - Të drejtat nga markat
tregtare mund të jenë të barten tek per-
sonat e tjerë nga pronari legjitim i saj.
Licenca për përdorimin e markës tregtare
mund të jepet për disa apo për të gjitha
mallrat ose shërbimet për të cilat është
regjistruar, për tërë apo një pjesë të terri-
torit të Republikës së Kosovës. Sipas
Ligjit për markat tregtare, neni 15, bartja
duhet të jetë e regjistruar, sepse nëse
bartja nuk është regjistruar në Regjistrin
e Markave Tregtare, përfituesi i të drejtës
nuk mund t’i përdor të drejtat e fituara
nga regjistrimi i markës tregtare. Bartja e
markës tregtare publikohet në buletinin
zyrtare të Agjencisë për Pronësi Indus-
triale. Licenca jepet në formë të kontratës
me shkrim dhe mund të jetë ekskluzive
dhe jo ekskluzive. Edhe në këtë rast sa i
përket kushteve të përgjithshme të kon-
tratës për licencës aplikohen dispozitat
përkatëse të LMD, neni 700 e tutje.
- Licenca ekskluzive - Licenca ek-
skluzive është atëherë kur jepet nga
pronari i markës tregtare për përdo-
rimin e saj nga përfituesi i markës
tregtare në baza ekskluzive, qoftë edhe
duke e përjashtuar pronarin e markës
tregtare nga përdorimi i saj.
- Licenca jo ekskluzive - Licencë jo ek-
skluzive është atëherë kur licenca e
cila jepet nga pronari i markës tregtare
78
dhe barten vetëm të drejtat e përcak-
tuara nga pronari i markës.
Lidhja kauzale [Uzročna veza; Causal
link; Kausalverbindung] - Shih: Kau-
zaliteti.
Lidhja e kontratës [Zaključivanje ugo-
vora; Conclusion of contract; Vertragss-
chluss] - Çështja se kur konsiderohet një
kontratë e lidhur ka një rëndësi të veçantë
në jetën juridike, sepse nga koha e lidhjes
së kontratës varët edhe adresimi i disa
çështjeve lidhur me efektin e detyrimeve
si dhe çështjeve të ndryshme me rastin e
zgjidhjes eventuale të saj. Sipas LMD,
kontrata është e lidhur në çastin kur ofer-
tuesi merr deklaratën e të ofertuarit se e
pranon ofertën. Ndërsa, sa i përket
vendit, konsiderohet se kontrata është e
lidhur në vendin ku ofertuesi e ka pasur
selinë e tij, përkatësisht vendbanimin në
çastin kur e ka bërë ofertën (neni 21 i
LMD).
Lidhja e martesës [Sklapanje braka; En-
trance into matrimony; Eheschließung] -
Lidhja e martesës nënkupton procesin ju-
ridik i cili ngërthen një varg procedurash
dhe veprimesh të cilat duhet të kryhen
nga bashkëshortët e ardhshëm deri në ak-
tin e kurorëzimit. Personat që dëshirojnë
të lidhin martesë, sipas nenit 25 të LFK
duhet të paraqesin kërkesë pranë ofiqarit
të kuvendit komunal dhe dokumente rel-
evante për lidhjen e lidhjen e martesës (si
çertifikata e lindjes) dhe sipas nevojës
edhe dokumente të tjera në bazë të
kërkesës së ofiqarit. Ofiqari pasi konsta-
ton se për lidhjen e martesës nëse nuk
ekzistojnë pengesa dhe ndalesa martesore
(shih: Martesa) është i detyruar të lejojë
procedurën për lidhjen e martesës. Për të
lidhur martesë është e nevojshme që
bashkëshortët e ardhshëm, dhe siç
përcakton LFK të gjinisë së kundërt, në
prani të dëshmitarëve, të shprehin në
mënyrë të lirë vullnetin dhe pajtimin e
tyre për martesë përpara ofiqarit.
Deklarata duhet të jetë e pakushtëzuar
dhe e menjëhershme. Palët pjesëmarrëse
gjatë lidhjes së martesës janë bash-
këshortët e ardhshëm, dy dëshmitarë dhe
ofiqari (secili person me aftësi për të ve-
pruar mund të jetë dëshmitar gjatë lidhjes
së martesës). Ofiqari pasi i njofton bash-
këshortët e ardhshëm mbi dispozitat e
LFK përkitazi me të drejtat dhe detyrimet
e tyre, pyet bashkëshortët e ardhshëm veç
e veç nëse pajtohen për martesë, me të
siguruar deklaratat mbi pajtimin për hyrje
në martesë, ofiqari e shpall martesën të
lidhur (neni 31 i LFK).
- Lidhja e martesës religjioze - martesa
religjioze nënkupton martesën e cila
është e lidhur sipas procedurave të
cilat përcaktohen nga dispozitat
religjioze. LFK në nenin 36 e parasheh
dhe e njeh martesën religjioze, mirëpo,
me kushtin që personat që lidhin mar-
tesë në pajtim me rregullat fetare
(religjioze), nevojitet të lidhin edhe
martesë ligjore me certifikatë të
lëshuar nga regjistri i ofiqarit. Zyrtari
nga bashkësia religjioze, përpara të
cilit është lidhur martesa sipas rreg-
ullave fetare, i dërgon ofiqarit doku-
mentin e nënshkruar nga bash-
këshortët, dëshmitarët dhe nga përfa-
qësuesi i bashkësisë fetare, duke e
dokumentuar me këtë lidhjen e mar-
tesës. Ofiqari është i detyruar që të
regjistrojë martesën e lidhur në
mënyrë religjioze dhe pas regjistrimit
të martesës religjioze në librin amëz të
kurorëzuarve, ofiqari do të lëshojë cer-
tifikatën e martesës fetare (religjioze).
Likuidimi [Likvidiacija; Liquidation;
Liquidation] - Likuidimi paraqet procesin
apo procedurat, të cilat zhvillohen për
shitjen e pronave të debitorit, realizimit
të mjeteve financiare me qëllim të
shpërndarjes dhe përmbushjes të kërke-
save të kreditorëve (Shih: Kërkesat kredi-
tore).
Litisconsorcium [Litisconsorcium] -
Shih: Bashkëndërgjyqësia.
Litispendenca [Litispendence; Litispen-
dence; Litispendenz] - Shih: Gjyqvarësia.
Lizingu [Lizing; Leasing; Leasing] - Liz-
ingu është një kontratë, e cila nuk është e
rregulluar me LMD, por që në bazë të
parimit të lirë të vullnetit mund të lidhet
pa problem. Kjo kontratë rregullohet
edhe me një ligj të veçantë (Ligji për Liz-
ingun i vitit 2009) dhe është me elemente
mikste të kontratave të ndryshme, e si-
domos të kontratës së qirasë, kredisë dhe
shitjes. Me Lizing nënkuptohet ajo kon-
tratë, me të cilën lizingdhënësi ia bart liz-
ingmarrësit një të mirë ekonomike, p.sh.
makinë, ndërtesa, pajisje etj. Lizing-
marrësi duhet të paguajë për këtë një
shumë të caktuar, zakonisht në mënyrë
periodike ose me këste. Edhe pse duket të
jetë shumë si kontratë e qirasë, në prak-
tikë dhe juridikisht, lizingu mundet me
qenë më shumë kontratë e kredisë (liz-
ingu financiar). Ligji njeh edhe lizingun
operativ, lizingun në imobilie.
M
Magazinimi [Skladištenje; Storage; La-
ger] - Magazinimi është një kontratë, pra
një marrëdhënie juridike e detyrimeve
(nenet 744 e në vazhdim). Me kontratën e
magazinimit detyrohet magazinieri që të
marrë dhe të mbajë sendin dhe të do-
rëzojë sipas kërkesës së dhënësit të
sendit. Dhënësi i sendit për magazinim
është i detyruar të paguajë shpërblimin e
caktuar. Objekt i kontratës së magazinim-
it janë sendet me volum dhe sasi të
mëdha, p.sh., rëra, betoni etj. Me rastin e
dorëzimit të sendit, magazinieri është i
79
detyruar, që të japë një fletëmagazinim,
me të cilën jepen të dhënat për subjektet
e kësaj marrëdhënie juridike, për objektin
e kontratës si dhe për të dhënat e tjera të
kontratës (nenet 754 e në vazhdim të
LMD).
Mailbox Rule - Consideration është një
ndër veçoritë tipike të sistemit juridik an-
glosakson në të drejtën private. Sipas
këtij instituti, deklarimi i vullnetit është i
vlefshëm në momentin e hedhjes të
deklaratës me shkrim në kutinë postare.
Mala fide [Mala fide] - Keqbesim. E
kundërta e bona fide.
Mall [Mall; Mall; Ware] - Mall paraqet
një term të përgjithshëm që mund të
quhet çdo produkt apo shërbim që mund
të jetë objekt i qarkullimit juridik në pa-
jtim rregullat ligjore.
Markat tregtare [Trgovačka marka;
Trademarks; Marke] - Markë tregtare
quhet çfarëdo shenjë grafike apo fjalë e
caktuar, duke përfshirë edhe emrat per-
sonal, skicimet, shkronjat, numrat,
formën e mallrave apo paketimin e tyre,
ngjyrat apo kombinimi i gjitha këtyre, me
të cilën identifikohet subjekti ekonomik
në marrëdhëniet ekonomike dhe juridike.
Ky subjekt ekonomik mund të jetë person
fizik ose juridik. Qëllimi i markave treg-
tare është që shenjat e tilla të i dallojnë
mallrat ose shërbimet e një ndërmarrjeje
nga mallrat ose shërbimet e ndërmarrjeve
tjera. Fusha e markave tregtare në Koso-
vë është e rregulluar me ligj të veçantë,
konkretisht me Ligjin për markat treg-
tare.
- (e) Drejta për markë tregtare - E
drejta për markë tregtare fitohet për-
mes regjistrimit në regjistrin e mar-
kave tregtare që udhëheq organi kom-
petent (shih: Agjencia për Pronësi In-
dustriale). Marka tregtare e regjistruar
është e drejtë ekskluzive e pronarit të
80
saj. Pronari i markës tregtare ka të
drejtën e përdorimit të markës së tij
për mallrat dhe shërbimet për të cilat
ajo është regjistruar dhe ka të drejtën
të ndalojë palët e treta të përdorin pa
lejen e tij. Këtë të drejtë mbi përdo-
rimin e markës tregtare, pronari i saj
mund ta bartë tek personat e tjerë
përmes lejes së veçantë apo licencës
(shih: Licenca për përdorimin e
markës tregtare). Pronar i markës
tregtare mund të jetë i subjektit
ekonomik vendor ashtu edhe ai ndërk-
ombëtar (neni 4.2 i LMT).
Marka tregtare kolektive [Kolektivna
trgovačka marka; Collective trademark;
Kollektivmarke] - Markat tregtare kolek-
tive konsiderohet ajo markë, e cila
shfrytëzohet për dallimin e mallrave dhe
shërbimeve të anëtarëve të shoqatës ku
mund të bëjnë pjesë shumë persona ju-
ridikë, dhe si pronare e markës tregtare
është regjistruar shoqata, e cila për qëllim
ka identifikimin e mallrave apo shërbi-
meve të vendosura në treg nga anëtarët e
shoqatës. Si shembuj të rasteve të tilla
mund të jenë shoqatat e prodhuesve, fur-
nizuesve të shërbimeve, tregtarëve, etj.
Markat tregtare certifikuese [Sertif-
ikovana trgovačka marka; Certification
trademarks; Zertifizierungsmarke] -
Markë tregtare certifikuese konsiderohet
ajo markë e cila ka për qëllim përcakti-
min e cilësisë, prejardhjes, mënyrës së
prodhimit apo veçori të tjera të përbash-
këta të mallrave apo shërbimeve. Pronari
i markës certifikuese nuk ka të drejtë ta
përdorë vetë një markë certifikuese por
mund të autorizojë dhe mbikëqyrë përdo-
rimin e markës nga subjektet e autori-
zuara që përdorin markën në pajtim me
rregullat e përdorimit të markës certif-
ikuese.
Martesa [Brak; Matrimony; Heirat] -
Martesa është bashkim i dy personave
(bashkëshortëve) të sekseve të ndryshme,
e regjistruar ligjërisht, të cilët lirshëm
vendosin që të jetojnë së bashku me
qëllim të krijimit të familjes. Bash-
këshortët janë të barabartë dhe të lirë gja-
të lidhjes së martesës, vazhdimit të mar-
tesës dhe zgjidhjes së saj. Sipas LFK
(neni 14 dhe ne vijim), kushtet esenciale
për martesë të vlefshme janë: aftësia e
veprimit të bashkëshortëve; vullneti i lirë
i bashkëshortëve; mos ekzistimi i
njëkohshëm i ndonjë martese tjetër valide
i bashkëshortëve të cilët lidhin martesë
(bigamia); mos ekzistimi i lidhjes së gja-
kut (shih: gjinia e gjakut), adoptimit,
krushqisë dhe kujdestarisë në mes të
bashkëshortëve, në shkallët e përcaktuara
me ligj. Aftësia e veprimit për lidhjen e
martesës fitohet me arritjen e moshës
tetëmbëdhjetë vjeçare. Përjashtimisht, me
kërkesë të tij të veçantë, gjykata kompe-
tente mund t’i lejojë martesën personit të
mitur më të vjetër se gjashtëmbëdhjetë
vjet, nëse konstaton se personi i tillë ka
arritur pjekurinë e nevojshme fizike dhe
psikike për të ushtruar të drejtat e veta
martesore dhe për të përmbushur dety-
rimet martesore (neni 16 paragrafi 2 i
LFK). Sa i përket kushtit lidhur me vull-
netin e lirë, si elementet të cilat e
ndikojnë dhe cenojnë vullnetin e lire ja-
në: shtrëngimi, kërcënimi ose lajthimi,
apo ndonjë mungese tjetër të vullnetit të
lirë nga ana e bashkëshortëve të
ardhshëm. Sa i përket kushtit të mos
ekzistimit të lidhjes së gjakut apo gjinisë
së gjakut, (neni 21 i LFK) martesë nuk
mund të lidhin personat në gjini të gjakut
në vijë të drejtë pakufi, dhe në vijë të
tërthortë deri në shkallën e katërt. Gjinia
e gjakut e bashkësisë jashtëmartesore
është pengesë për martesë sikurse edhe
ajo martesore. Sa i përket kushtit të mos
ekzistimit të lidhjes së adoptimit apo
gjinisë së adoptimit, (neni 22 i LFK) vlen
ajo se gjinia e themeluar me adoptim
është pengesë për martesë sikurse edhe
gjinia e gjakut. Sa i përket kushtit të mos
ekzistimit të lidhjes së krushqisë apo
gjinisë së krushqisë, (neni 23 i LFK) nuk
mund të lidhin martesë; vjehrri dhe e re-
ja, dhëndri dhe vjehrra, njerka dhe
thjeshtëri, njerku dhe thjeshtra. Për-
jashtimisht, gjykata kompetente mund të
lejojë lidhjen e martesës midis personave
në gjini të krushqisë, pasi të ketë marrë
mendimin e Organit të Kujdestarisë. Sa i
përket kushtit të mos ekzistimit të lidhjes
së kujdestarisë (neni 24 i LFK) martesa
midis kujdestarit dhe personit nën kuj-
destari është e ndaluar gjatë kohës së
kujdestarisë. Përjashtimisht, gjykata
kompetente mund të lejojë këtë martesë,
pasi të ketë marrë mendimin e Organit të
Kujdestarisë. Dispozitat në lidhje me
martesën, të cilat përcaktojnë kushtet apo
ndalesat, janë të karakterit të dety-
rueshëm (norma imperative), ku personat
nuk mund t’i ndryshojnë me vullnetin e
tyre. Rrjedhimisht, shkelja e tyre mund të
ketë për pasojë edhe implikimin e të
drejtës penale dhe publike. Gjithashtu,
me lidhjen e martesës afektohën edhe
disa fusha të së drejtës, e drejta statusore
e personit, afektohën marrëdhëniet pro-
nësore dhe pasurore të bashkëshortëve,
marrëdhëniet e detyrimeve, marrëdhëniet
trashëgimore, etj.
Marrëdhënie juridike [Pravni odnosi;
Legal relationships; Rechtsverhältnis] -
Marrëdhënia juridike është një raport ju-
ridik në mes të personave (kryesisht e
drejta e detyrimeve) ose edhe një raport i
personit me një objekt (kryesisht e drejta
sendore, trashëgimore). Varësisht se cilat
norma do të zbatohen dallojmë në
81
marrëdhënie juridike publike, nëse zbato-
hen normat e së drejtës publike dhe në
marrëdhënie juridike private, nëse zbato-
hen normat e së drejtës private.
Marrëveshja e Arbitrazhit [Arbitražni
sporazum; Arbitration Agreement; Schie-
dsvereinbarung] - Shih: Arbitrazhi.
Masa e përkohshme [Privremena mera;
Interim measure; Einstweiliger Rechtss-
chutz] - Shih edhe masat e sigurimit. Ma-
sat e përkohshme në kuptim të ligjit (shih
nenet 306 dhe 310 të LPK) nuk dallojnë
esencialisht nga masat e sigurimit, meqë
masat e përkohshme nuk janë të tjera ma-
sa nga ato të sigurimit. Dallimi përmba-
jtësor qëndron në faktin, se masat e
përkohshme janë të ndërlidhura me
urgjencën e madhe për nxjerrjen e tyre
dhe atë brenda afatit sa më të shkurtër,
mund të mendohet brenda tri ditësh nga
marrja e propozimit. Për nxjerrjen e
masës së përkohshme duhet të plotësohen
të gjitha kondidat për nxjerrjen e masës
së sigurimit duke u shtuar edhe kushti i
urgjencës.
Masat e sigurimit [Bezbednosne mere;
Security measures; Sicherungsmaßnah-
me] - Sigurimi i kërkesëpadisë. Realizimi
i të drejtave subjektive private në një
proces civil mund të zgjasë shumë, edhe
me vite. Për këtë arsye, në praktikë
shpesh paraqitet nevoja që të ndërhyhet
dhe të ofrohet ndihmë përkohësisht deri-
sa të vendoset lidhur me çështjen krye-
sore. Kjo arrihet nëpërmjet masave të
përkohshme, që Ligji i rregullon detalisht
dhe atë me nëntitullin “Sigurimi i
kërkesëpadisë” (nenet 296 e në vazhdim
të LPK). Masat e sigurimit mund të
nxjerrën ende pa filluar procedura e
njohjes dhe deri në përmbarimin e dhun-
shëm. Për t’u lëshuar një masë e sig-
urimit duhet të plotësohen 3 kushte
themelore: nëse besohet, se propozuesi
82
ka të drejtën në kërkesën kryesore, ekzis-
ton rreziku i realizimit të kërkesës krye-
sore, nëse nuk lëshohet masa dhe
propozimi për nxjerrjen e masës së sig-
urimit së bashku me ofrimin e garancisë
(neni 297 i LPK). Ekzistojnë lloje të
ndryshme të masave të sigurimit, por që
mund të kategorizohen në tri grupe: Ma-
sat e sigurimit për sigurimin e kërkesave
në të holla, masat e sigurimit lidhur me
një send të caktuar si dhe masat e sig-
urimit për ruajtjen e një gjendje të cak-
tuar ose të rrethanave nenet 300, 301 dhe
302 të LPK).
Mashtrimi [Prevara; Fraud; Betrug] -
Mashtrimi është definuar edhe legalisht
në LMD (neni 49) dhe atë, nëse dikush e
mban të lajthitur dikë duke i pasqyruar
rrethana të gabueshme ose të pasakta për
lidhjen e kontratës. Personi i mashtruar, i
cili ka lidhur kontratë ose ndonjë punë
juridike tjetër, mund të kërkojë që kjo
kontratë të shpallet e pavlefshme edhe
atëherë kur mashtrimi nuk ka qenë shumë
thelbësor. Shih edhe: pavlefshmëria e
kontratës dhe punës juridike.
Matjet kadastrale [Katastarska karta;
Cadastral surveys; Katastervermessung-
en] - Shih: Kadastri.
Mbajtja e përjetshme (kontrata) [Ugo-
vor o doživotnom izdržavanju; Lifelong
maintenance (contract); Lebenslanger
Unterhalt (Vertrag)] - Kontrata për mba-
jtjen e përjetshme është një marrëdhënie
juridike e detyrimeve, sipas së cilës njëra
palë detyrohet që të kujdeset për palën
tjetër ose për një person të tretë, kurse
pala tjetër kontraktuese detyrohet, që pas
vdekjes t’ia kalojë krejt pasurinë ose një
pjesë të saj (nenet 560 e në vazhdim).
Kjo kontratë është e vlefshme vetëm me
formën e caktuar dhe atë me akt noterial.
Mbindërtimi [Nadogradnja; Over-
construction; Überbauung] - Mbindërtimi
është një nocion teknik, sipas të cilit
dikush ndërton ndonjë objekt mbi një ob-
jekt tjetër. Objekti i mbindërtuar za-
konisht ndërtohet mbi objektin dhe është
zakonisht edhe ilegal, pra i ndërtuar pa i
plotësuar kushtet ligjore dhe teknike.
Mbindërtimet e tilla i nënshtrohen proce-
durave të rrënimit ose në raste të veçanta
edhe procedurave të legalizimit (shih
Ligji për trajtimin e ndërtimeve pa leje,
viti 2014).
Mbrojtja e nevojshme [Neophodna zaš-
tita; Necessary protection; Notwehr] -
Realizimi i të drejtave subjektive private
duhet të bëhet si rregull në rrugë
gjyqësore për shkak të monopolit të
shtetit, përveç nëse ekziston ndonjë
rrethanë e jashtëzakonshme.
Mbrojtja e posedimit [Zaštita poseda;
Protection of possession; Besitzschutz] -
Mbrojtja e posedimit nënkupton mbro-
jtjen e poseduesit të ligjshëm gjatë ush-
trimit të pushtetit faktik të tij mbi sendin
e caktuar. Mbrojtja juridike e pengimit i
posedimit në rrugë gjyqësore realizohet
përmes padisë për shkak të pengimit të
posedimit. Kjo mbrojtje mund të kërko-
het në qoftë se poseduesi pengohet në
shfrytëzimin e sendit; si dhe në qoftë se
atij i merret posedimi i sendit. Nëse
poseduesi privohet nga posedimi në
mënyrë të kundërligjshme, poseduesi
mund të kërkojë rivendosjen e posedimit
prej personit ndërhyrës, i cili në raport
me poseduesin është në posedim me të
meta. Nëse poseduesi pengohet në
posedim në mënyrë të kundërligjshme,
atëherë poseduesi mund të kërkojë nga
penguesi mënjanimin e pengesave. Nëse
priten pengime në të ardhmen, poseduesi
mund të kërkoj mbrojtje gjyqësore (neni
113 i LPDS). Edhe e drejta romake, në
lidhje me mbrojtjen e posedimit kishte
paraparë dy format e pengimit të
posedimit, dhe për të dyja format kishte
paraparë dhe mjete të veçanta juridike të
quajtura interdicta. Siç ishin: interdicta
retinendae possessionis - që kishte për
qellim mbajtjen e posedimit pa shqetësim
(pengim); dhe interdicta recuperandae
possessionis apo interdicta restitutoria
possessionis - për rikuperim apo rikthim
të posedimit, në rastet kur kishte privim
të plotë nga posedimi. Mbrojtja e
posedimit edhe pse është e rregulluar me
dispozita ligjore materiale të LPDS në
mënyrë të veçantë, megjithatë, në kon-
testet për shkak të pengimit të posedimit
zbatohen dispozitat tjera të LPK, po që se
me ato dispozita të veçanta nuk është
rregulluar një gjë e tillë (neni 478 i LPK).
Mbrojtja e pronësisë [Zaštita svojine;
Protection of ownership; Eigen-
tumsschutz] - Pronësia është institut
qendror juridik i së drejtës sendore dhe
mbrohet edhe me Kushtetutë (neni 46 të
KRK). Natyrisht se edhe të drejtat e tjera,
edhe sendore, mbrohen me ligj, p.sh.,
posedimi, e drejta e pengut etj. Por,
pronësia si institut qendror mbrohet nat-
yrisht edhe me ligje, edhe me LPDS,
p.sh. me kërkesën për kthimin e sendit,
neni 93 i LPDS. Por, koncepti i pronësisë
sipas Kushtetutës është shumë më i gjerë
dhe mbrohen edhe vlera të tjera pasurore,
që me LPDS nuk mund të mbrohen për
shkak të karakterit sendor juridik të
pronësisë sipas LPDS. Pronësia mbrohet
edhe në të drejtën procedurale, edhe në të
drejtën administrative edhe në të drejtën
penale. Një mbrojtje e tillë gjithëpërf-
shirëse buron nga detyrimi kushtetues, se
pronësia gëzon rang kushtetues dhe
mbrohet me Kushtetutë. Dhe këtë mbro-
jtje e gëzojnë jo vetëm personat fizikë,
por edhe personat juridikë.
Mediacioni [Posredovanje; Mediation;
Mediation] - Shih: Ndërmjetësimi.
83
Megja [Međa; Landmark; Grundstücks-
grenze] - Megja në kuptimin juridik është
kufiri në mes të dy paluajtshmërive, za-
konisht të dy parcelave tokësore. Megja
shënohet, në parim me shenja të caktuara
(p.sh. gurë, shkopinj, gardhë etj.) dhe
nëse këto shenja janë asgjësuar ose
zhdukur aq shumë, saqë kufizimi është i
vështirë, atëherë mund të bëhet rregullim
i megjës. Rregullimi i megjës bëhet nga
ana e Gjykatës dhe në një procedurë
jokontestimore sipas normave të neneve
205 e në vazhdim të LPJK. Me këto dis-
pozita parashihen kushtet, procedura dhe
mënyra e rregullimit të megjave në mes
dy paluajtshmërive.
Meliorimi [Melioracija; Melioration;
Melioration] - Meliorimi paraqet një varg
të masave të cilat zbatohen me qëllim të
përmirësimit fizik, kimik dhe biologjik të
karakteristikave të tokës si dhe krijimin
dhe mbajtjen e regjimit optimal të ujit
dhe ajrit për tokën në mënyrë që të sig-
urohen kushte sa më të volitshme për
rritje, zhvillim dhe kultivim të bimëve
dhe arritje të rendimenteve stabile.
Mendim i ndarë [Suprotno mišljenje;
Separate opinin; Getrennte Meinung]
Shih: Opinion mospajtues.
Miniera [Rudnik; Mine; Bodenschätze] -
Minierat janë të mira materiale të një
vendi dhe për shkak të rëndësisë enorme
ekonomike gëzojnë në rregullim specifik.
Kështu vetë Kushtetuta (shih nenin 122
të KRK). Lidhur me shfrytëzimin, përdo-
rimin dhe disponimin me të mirat mate-
riale të minierës ekziston edhe një ligj të
veçantë dhe atë Ligji për miniera dhe
mineralet. Me këtë Ligj parashihen rreg-
ulla të rrepta për marrjen e licencës për
hulumtimin dhe nxjerrjen e pasurive në
miniera.
Mirëbesimi [Poverenje; Good faith;
Gutgläubigkeit] - Mirëbesimi është një
84
institut tejet i rëndësishëm në të drejtën
private dhe sidomos në të drejtën e dety-
rimeve dhe sendore. Neni 22 par. 5 i
LPDS definon në mënyrë legale mirëbes-
imin, por vetëm lidhur me fitimin e një të
drejte. Sipas kësaj dispozite fituesi është
me mirëbesim, kur ai nuk ishte në dijeni
ose nuk do të duhej të ishte në dijeni, se
sendi i takon një tjetërsuesit. “Nuk do të
duhej të ishte në dijeni” nënkupton
pakujdesinë e madhe. Kjo nënkupton se
fituesi ka pasur pakujdesi të madhe dhe
me këtë nuk ka qenë në mirëbesim, nëse
është dashur me ditur, se sendi i takon
dikujt tjetër e jo tjetërsuesit, p.sh. nëse
fituesi i makinës nuk e kërkon librezën e
makinës nga tjetërsuesi, ka vepruar nga
pakujdesia e madhe dhe me këtë nuk
mund të mbrohet nga e drejta, sepse nuk
është më me mirëbesim.
Mjetet juridike [Pravna sredstva; Legal
remedies; Rechtsbehelf] - Mjet juridik
është nocion i përgjithshëm dhe ka të
bëjë me secilën mundësi juridike për të
sfiduar ndonjë vendim të ndonjë auto-
riteti publik e sidomos të ndonjë gjykate,
p.sh. lutja, kërkesa, propozimi për anu-
limin e vendimit etj.
Mjetet e goditjes së vendimit [Sredstva
za osporavanje odluke; Remedies to chal-
lenge a decision; Rechtsmittel] - Duhet të
bëhet një dallim në mes të mjeteve të
goditjes së vendimit dhe mjeteve ju-
ridike. Mjetet e goditjes së vendimit janë
ato mjete, me të cilat mund të sfidohet
një vendim dhe mund të jenë të rregullta
ose të jashtëzakonshme. Quhen mjete të
rregullta të goditjes së vendimit, sepse
me to mund të sfidohen vetëm vendimet,
që ende nuk janë të formës së prerë.
Parimi i dyshkallshmërisë dhe mundësia
e goditjes së vendimit parashihet në
secilën procedurë dhe është parim
kushtetues (shih neni 32 i KRK). Mjet i
rregullt i goditjes së vendimit është za-
konisht ankesa ose edhe prapësimi.
Quhen mjete të jashtëzakonshme të
goditjes së vendimit për shkak se me to
mund të goditet një vendim, i cili tanimë
është bërë i formës së prerë. Këto mjete
goditje mund të paraqiten vetëm për
shkaqe të parapara shprehimisht me ligj,
si p.sh. revizioni, kërkesa për mbrojtjen e
ligjshmërisë dhe propozimi për përsëri-
tjen e procedurës.
Mjetet provuese [Dokazna sredstva;
Means of evidence; Beweismittel] - Shih:
Provat.
Monogamia [Monogamija; Monogamy;
Monogamie] - Monogamia quhet fakti i
lidhjes të vetëm një martese midis bash-
këshortëve. Parimin e monogamisë dhe
martesën monogame e parasheh edhe
LFK (neni 19). Sipas parimit të monog-
amisë, bashkëshortët për aq kohë sa janë
në një martesë, nuk mund të lidhin një
martesë të dytë në asnjë rrethanë. Marte-
sa e dytë e lidhur në të njëjtën kohë,
shkakton bigaminë (shih: Bigamia). Mar-
tesa e dytë mund të lidhet vetëm nëse
është zgjidhur martesa e parë.
Monopoli [Monopol; Monopoly; Mono-
pol] - Në të drejtën tregtare, monopoli
nënkupton situatën kur në treg, tregtarët
apo prodhuesit (një ose më shumë që ve-
projnë në bashkëpunim) kontrollojnë kri-
jojnë pozita dominuese në treg për fur-
nizim të një malli ose shërbimi dhe ku
hyrja e prodhuesve të rinj është penguar
ose shumë e kufizuar. Zakonisht kompa-
nitë monopolistike (në përpjekjen e tyre
për të maksimizuar fitimet) e mbajnë
çmimin e lartë dhe kufizojnë prodhimin,
apo krijojnë disbalancë ndaj nevojave të
klientëve të tyre. Prandaj, shumica e
shteteve krijojnë mekanizma dhe ligje
për rregullimin dhe kontrollimin e
marrëveshjeve dhe aktiviteteve monopo-
liste. Shih: Konkurrencë.
Morali publik [Javni moral; Public mo-
rality; Öffentliche Moral] - Morali publik
nuk janë tërësi e normave të shtetit, por
janë standarde dhe rregulla etike të një
shoqërie dhe të një tradite popullore. Rol
luajnë edhe normat fetare. Standardet
morale të një shoqërie janë në parim të
njëjta me normat juridike, por jo doemos.
Morali publik mund të vijë në shprehje
sidomos në procedurën civile, në të cilën
vullneti i lirë i palëve në proces nuk
mund të cenojë rregullat e moralit publik.
Se çka konsiderohet moral publik nuk ka
definicion të qartë, por kjo definohet nga
rasti në rast në praktikën gjyqësore dhe
doktrinën juridike.
Moratoriumi [Moratorijum; Moratori-
um; Moratorium] - Moratoriumi paraqet
një institut juridik shumë të rëndësishëm
në procesin e falimentimit, përmes të cilit
ndërpriten (pezullohen) të gjitha veprimet
kundër debitorit apo kundrejt pasurisë të
tij (neni 26 i LF). Në momentin kur fillon
procedura e falimentimit, debitori në fakt
nuk është në gjendje të kryej shumicën e
detyrimeve financiare dhe me këtë rast,
gjykata në pajtim me LF, neni 26.1 nxjerr
vendim për moratorium, ku të gjitha
kërkesat, procedurat dhe aktet e çdo lloji
që synojnë të plotësojnë kërkesat kundër
debitorit pezullohen. Me fjalë të tjera, pa-
rashtrimi i kërkesës për falimentim krijon
pauzë në kohë sa i përket disa kërkesave,
procedurave ose akteve, si: veprimeve
përfshirë proceset gjyqësore, për arkëti-
min ose përmbushjen e kërkesave për
borxhet, tatimet, ndëshkimet apo dety-
rimet e çfarëdo lloji që rrjedhin para
datës së paraqitjes së kërkesës; veprim
për krijimin, ndryshimin, rritjen,
përmirësimin, regjistrimin ose zbatimin e
pengut apo hipotekës në pasuri ose
85
kundër debitorit; veprimet për realizimin,
marrjen, ose shitjen e çdo pasurie të vënë
nën hipotekë të pasurisë së debitorit ose
për ushtrimin e kontrollit mbi e pasurinë
e tij.
Mortis causa - E kundërta e ‘inter vi-
vos’. I referohet rasteve apo pasojave ju-
ridike të cilat lindin në rast të vdekjes së
personave. Për shembull, hapja e proce-
durës trashëgimore për ndarjen e pasurisë
së trashëgimlënësit.
Motivi i kontratës [Razlog za zaključen-
je ugovora; Motive of contract; Ver-
tragsgrund] - Motivi i kontratës paraqet
një element të brendshëm apo elementin
psikologjik për lidhjen e kontratës, i cili
paraqet dëshirën dhe qëllimin e palëve
kontraktuese për lidhjen e kontratës. Za-
konisht motivet e palëve mund të jenë të
ndryshme dhe si të tilla në parim nuk
ndikojnë në plotfuqishmërinë e saj. Për-
jashtimisht, në qoftë se motivi i
palejueshëm ka ndikuar esencialisht që
një nga kontraktuesit të vendosë lidhjen e
kontratës dhe në qoftë se këtë gjë kon-
traktuesi tjetër e ka ditur ose është dashur
ta dinte, kontrata do të jetë pa efekt. Kon-
trata pa shpërblim nuk ka efekt juridik
edhe kur kontraktuesi tjetër nuk ka ditur
se motivi i palejueshëm ka ndikuar esen-
cialisht në vendimin e bashkëkon-
traktuesit të tij (neni 40 i LMD).
N - Ndërmarrje publike - Ndërmarrje
Nacionalizimi [Nacionalizacija; Nation-
alization; Nationalisierung (Verstaat-
lichung)] - Nacionalizimi ose “shtetëzi-
mi” është masë administrative e së
drejtës publike, e cila ndërmerret nga një
shtet për të kaluar sende nga pronësia
private në pronësi shtetërore. Nacionaliz-
imi është përdorur shumë shpesh nga
shtetet e ashtuquajtura “socialiste” pas
Luftës së II-të botërore deri në kohën e
86
transformimit të madh politik dhe
shoqëror në vitet e 90-ta të shekullit të
kaluar, ku ra sistemi socialist. E qartë,
nacionalizimi nuk është vetëm relikt i
shteteve me sistem socialist, por se ato e
përdorin këtë shumë më tepër.
Nasciturus - Embrioni i zënë në barkun
e mëmës. Shih trashëgimia.
Ndërhyrësi [Posrednik; Intervenor; Ne-
benintervenient] - Ndërhyrësi apo in-
tervinienti është një person i tretë (person
fizik apo juridik), i cili hynë në një pro-
ces civil dhe atë për të ndihmuar ose
palën paditëse ose palën e paditur. Pra,
ndërhyrësi nuk është palë, por një i tretë
që ka një interes juridik për të ndihmuar
njërën palë në kontestin civil (nenet 271
e në vazhdim të LPK).
Ndërmarrje [Preduzeće; Enterprise; Un-
ternehmen] - Ndërmarrja paraqet një or-
ganizatë ose sipërmarrje në kuadër të një
sistemi ekonomik të një vendi e theme-
luar veçanërisht për qëllime biznesi.
Varësisht nga ajo se kush është titullari i
kapitalit me të cilin themelohet ndër-
marrja, aktualisht në Kosovë ekzistojnë
tri forma të organizimit të ndërmarrjeve:
ndërmarrjet private; ndërmarrjet publike;
ndërmarrjet shoqërore.
- Ndërmarrjet private - Ndërmarrje pri-
vate quhen të gjitha format e shoqërive
tregtare të cilat themelohen me kapital
privat (shih: Shoqëritë tregtare).
publike konsiderohen ato ndërmarrje,
të cilat themelohen nga një autoritet
publik i Republikës së Kosovës.
Mënyra e themelimit dhe funksionimit
të ndërmarrjeve publike është e
përcaktuar me LNP. Ndërmarrjet pub-
like varësisht nga fakti se a themelo-
hen në nivel qendror apo lokal, mund
të jenë ndërmarrje publike qendrore
ose rajonale dhe ndërmarrje publike
 lokale. Të gjitha ndërmarrjet qendrore
janë në pronësi të Republikës së Ko-
sovës dhe aksionare në tërësi është
Qeveria e Republikës së Kosovës.
Ndërmarrja publike është në pronësi të
komunës ose komunave në të cilat ajo
ndërmarrje ofron shërbimet e saj në
kohën kur është identifikuar si ndër-
marrje publike lokale. Nëse ndër-
marrja publike lokale ofron shërbime
për më shumë se një komunë, për-
qindja e pronësisë së secilës komunë
do të jetë e barabartë me përqindjen e
klientëve të regjistruar të kësaj
ndërmarrje (neni 3 i LNP).
- Ndërmarrje shoqërore - Ndërmarrje
shoqërore konsiderohen personat ju-
ridikë të themeluar para vitit 1989
(karakteristike për sistemin socialist
ish-Jugosllav), të cilat nuk ishin as
shtetërore dhe as private, mirëpo,
udhëheqshin në mënyrë vetëqeverisëse
nga punëtoret apo organet drejtuese të
punëtorëve. Ligj bazik konsiderohej
Ligjin për Punën e Bashkuar i ish-
RSFJ i vitit 1976. Ndërmarrjet shoqë-
rore dhe pronësia shoqërore koncepto-
hej si shprehje e marrëdhënieve shoqë-
rore ekonomike socialiste midis nje-
rëzve, e cila është bazë e punës së lire
të bashkuar dhe pozitës sunduese të
klasës punëtore në prodhim dhe ripro-
dhim shoqëror në tërësi, e cila shërben
për plotësimin e nevojave dhe in-
teresave të njeriut dhe shoqërisë, dhe
se askush nuk mund të krijonte të
drejtë pronësie mbi këto prona dhe
pasuri. Këto ndërmarrje aktualisht i
janë nënshtruar procesit të privatizimit
(shih: Privatizimi), në pajtim me
Ligjin për Agjencinë Kosovare të Pri-
vatizimit.
Ndërmarrje individuale [Individualno
preduzeće; Individual enterprise;
Einzelfirma] - Shih: Biznes Individual
(B.I.).
Ndërmjetësimi [Posredovanje; Media-
tion; Rechtsbehelf] - Ndërmjetësimi apo
mediacioni është metodë alternative për
zgjidhjen e kontesteve në mes të
subjekteve të së drejtës me ndihmën dhe
ndërmjetësimin e një personi të tretë
(ndërmjetësuesit). E veçanta e kësaj
metode është, se zgjidhja gjendet nga
vetë palët, por me ndihmën e
ndërmjetësi, i cili nuk ka të drejtë të ven-
dos, por vetëm i inkurajon palët për gjet-
jen e zgjidhjes, zakonisht me një kom-
promis. Ndërmjetësimi zakonisht prak-
tikohet në fushën e së drejtës familjare, të
punës, ekonomike, por në disa raste edhe
në ato penale. Burim kryesor formal i
ndërmjetësimit është Ligji për
Ndërmjetësimin (viti 2008), me të cilin
Ligj është themeluar institucioni modern
i Ndërmjetësimit. Ndërmjetësimi (medi-
acioni), shikuar historikisht vjen nga
SHBA dhe tanimë është shumë i
zbatueshëm edhe në Evropë. Kosova ka
një traditë të ndërtuar në këtë, kurse prej
vitit 2008 disponon me një kuadër të
avancuar ligjor lidhur me ndërmjetësi-
min, ku edhe janë licencuar ndërmjetësit.
Ndërmjetësimi si metodë zbatohet nga
ana e ndërmjetësit në një proces të rreg-
ulluar dhe të paraparë me Ligjin për
Ndërmjetësimin. Marrëveshja e lidhur
para ndërmjetësit ka karakter të një ujdie
nga e drejta materiale. Vetëm kjo
marrëveshje e formalizuar në gjykatë ose
te noteri etj. ka efektin e një ujdie
gjyqësore dhe si e tillë ka karakter të
çështjes së gjykuar (res iudicata).
Ndërmjetësimi nënkupton edhe vetë in-
stitucionin e ndërmjetësimit.
- Komisioni i Ndërmjetësimit - Komi-
sioni i ndërmjetësimit është një or-
ganizëm i themeluar në Ministrinë e
87
 Drejtësisë për të koordinuar dhe
menaxhuar në mënyrë administrative
me institucionin e ndërmjetësimit, si-
domos në zhvillimin e politikave të
përgjithshme për institucionin e
ndërmjetësimit dhe avancimin e punës
së ndërmjetësimit. Autorizimet, të
drejtat dhe detyrat e këtij Komisioni
janë të parapara shprehimisht me dis-
pozitat e neneve 17 - 21 të LN.
Ndërmjetësuesi [Posrednik; Mediator;
Mediator] - Ndërmjetësuesi është per-
soni, i cili zhvillon procedurën e ndër-
mjetësimit për të arritur te një zgjidhje e
kontestit ndërmjet palëve sipas metodës
alternative për zgjidhjen e kontesteve
(neni 2 i LN). Ndërmjetësuesi zhvillon
procedurën e ndërmjetësimit dhe i inku-
rajon palët në kontest për gjetjen e një
zgjidhje të përbashkët kompromisi. Ndë-
rmjetësuesi nuk ka tagër për të vendosur.
Në Kosovë tanimë janë licencuar një
numër i konsiderueshëm i ndërmjetë-
suesve, të cilët zhvillojnë procedurën e
ndërmjetësimi, kryesisht në bazë të Ligjit
për Ndërmjetësimin.
Ndërmjetësimi (kontrata) [Posredovan-
je (ugovor); Brokerage (contract); Ver-
mittlung (Vertrag)] - Ndërmjetësimi
është kontratë, pra një marrëdhënie ju-
ridike e detyrimeve (nenet 834 e në va-
zhdim të LMD). Me kontratën e
ndërmjetësimit detyrohet ndërmjetësuesi,
që të gjejë palë, që kanë interes për të
lidhur ndonjë kontratë me të ndërmje-
tësuarin (urdhërdhënësin). Nëse kontrata
e tillë e ndërmjetësuar është lidhur,
atëherë urdhërdhënësi duhet të shpërbejë
ndërmjetësuesin. Rregullat juridike lidhur
me urdhrin zbatohen përshtatshmërisht
edhe në kontratën e ndërmjetësimit.
Ndërprerja e gjykimit [Prekid suđenja;
Termination of trial; Unterbrechung des
88
Verfahrens] - Shih: Ndalja e përkohshme
e procedurës.
Ndërtesa [Zgrada; Building; Gebäude] -
Shih: Paluajtshmëria.
Ndërtimi [Izgradnja; Construction; Bau-
vertrag] - Kontrata e ndërtimit është një
marrëdhënie juridike e detyrimit, sipas së
cilës kryesi detyrohet, që të ndërtojë një
objekt ndërtimor (p.sh., rrugë, digë etj.)
dhe ku puna është e ndërlikuar dhe më e
madhe. Në lidhje me kontratën për
ndërtimin vlejnë përshtatshmërisht nor-
mat lidhur me kontratën për veprën, nëse
nuk është paraparë diçka tjetër shpre-
himisht. Kontrata e ndërtimit, për dallim
nga kontrata e përgjithshme e veprës
duhet të lidhet në formën me shkrim.
Kontrata e ndërtimit rregullohet shpre-
himisht me dispozitat e neneve 645 të
LMD.
Ndërrimi i debitorit [Promena dužnika;
Change of debtor; Schuldnerwechsel] -
Me ndërrimin e debitorit nënkuptohet
raporti juridik, sipas të cilit raport një
person zëvendëson debitorin duke marrë
përsipër borxhin e debitorit (nenet 430 e
në vazhdim të LMD). Ndërrimi i debi-
torit është i vlefshëm dhe i mundshëm
vetëm me aprovimin dhe pajtimin e kred-
itorit. Kjo është edhe e kuptueshme,
meqë kreditori dëshiron të dijë, se prej
kujt dhe para se gjithash, cili do të jetë
personi, që do të përmbush prestimin
ndaj tij.
Ndërrimi i kreditorit [Promena poveri-
oca; Change of creditor; Gläubigerwech-
sel] - Kreditori mund të lidhë një kontratë
me një person të tretë, të cilit ia kalon
kërkesat e tij kundër një debitori (nenet
420 e në vazhdim të LMD). Kërkesat
personale nuk mund të cedohen.
Ndalja e përkohshme e procedurës
[Privremeni prekid postupka; Temporary
interruption of proceedings; Vorüberge-
hende Unterbrechung des Verfahrens] -
Ndërprerja e gjykimit. Ndalja e përkoh-
shme e procedurës është ndërprerja e
procedurës për shkak të disa rrethanave
(nenet 277 e në vazhdim të LPK). Me
këtë nënkuptohet, se gjatë kohës së zhvil-
limit të një procesi mund të shkaktohet
disa situata, që e bëjnë të detyrueshme
ndërprerjen e përkohshme të procedurës.
Kjo ndërprerje e përkohshme mundet me
qenë me kohë relativisht të shkurtër ose
në kohë më të gjatë. Lidhur me ndaljen e
përkohshme të procedurës duhet të kihet
parasysh fakti, se duhet të bëhet dallim
strikt, nëse procesi ndalet përkohësisht
sipas vetë ligjit (ipso iure) apo me
vendim të gjykatës. Ndalet procedura
përkohësisht sipas vetë ligjit (ipso iure),
nëse pala vdes ose humb aftësinë proce-
durale dhe nuk ka përfaqësues me au-
torizim, nëse pala vdes dhe nuk ka përfa-
qësues me autorizim, nëse personi juridik
që është palë ka pushuar së ekzistuari,
nëse ka filluar procedura e falimentimit
kundër palës së paditur, në rast të luftës
apo të ngjashme. Në rast të tillë, procesi
ndalet automatikisht dhe atë sipas vetë
ligjit (ipso iure) dhe aktvendimi për
ndaljen apo ndërprerjen ka karakter
vetëm deklarativ. Nëse duhet të zgjidhet
ndonjë çështje paraprake, apo ka ndodhë
ndonjë ngjarje natyrore, atëherë procesi
ndalet vetëm me vendim të gjykatës dhe
ky vendim (aktvendim) ka karakter kon-
stituiv. Për të dyja rastet e ndërprerjes
apo ndaljes së përkohshme të procedurës
vlen, se nuk mund të ndërmerren kurrfarë
veprime procedurale dhe nëse janë
ndërmarrë veprime, atëherë ato konsid-
erohen se nuk janë ndërmarrë fare vepri-
me procedurale.
Ndihma juridike [Pravna pomoč; Legal
aid; Rechtshilfe] - Në parim, gjykata
kompetente lidhur me një proces vetë fil-
lon, zhvillon dhe përfundon procesin.
Por, gjatë zhvillimit të procedurës mund
të ndodhë, që gjykata ka nevojë për disa
informata, që nuk mund t’ i sigurojë vetë
dhe për këtë ekziston instituti i ndihmës
juridike (neni 283 i LPK). Kjo nënk-
upton, se gjykata mund t’i drejtohet
secilës gjykatë të vendit ose ndonjë auto-
riteti tjetër publik për të ofruar informata
ose për të ndërmarrë ndonjë veprim pro-
cedural dhe këto kanë detyrimin ligjor
për të ofruar ndihmën e vet (p.sh., kërko-
het të sjellë ndonjë dokument ose të jep
informata për gjendjen pasurore ose ju-
ridike të ndonjë subjekti në proces).
Ndihma juridike falas [Besplatna prav-
na pomoć; Free legal aid; Kostenlose
Rechtshilfe] - Ndihma juridike falas
nënkupton ndihmën dhe mundësinë, të
cilën ua garanton shteti qytetarëve të tij
për qasje në drejtësi dhe përfaqësim ad-
ekuat ligjor pranë organeve shtetërore, pa
kompensim. Në Kosovë ekziston ligj i
veçantë për ndihmën juridike falas: Ligji
për ndihmё juridike falas. Ndihma ju-
ridike falas ofrohet në procedurën civile,
penale, administrative dhe kundërvajtëse,
dhe mund të përfshijë këshillat juridike,
përpilimin e shkresave dhe asistencën
teknike që ka të bëjë me kompletimin e
lëndës dhe përfaqësimin në procedurën
civile, penale, administrative dhe
kundërvajtëse (neni 4 i Ligjit për ndihmё
juridike falas). Për të gëzuar këtë të drejtë
qytetarët ekzistojnë disa kritere: 1. Kriteri
kualifikues - që nënkupton se, për
përfitim të ndihmës juridike falas, kërko-
het që qytetarët të jenë shtetas ose me
vendbanim/vendqëndrim në Republikën
e Kosovës, ose personat e tjerë për të
cilët obligojnë rregullat e të drejtës
ndërkombëtare dhe marrëveshjet e reci-
procitetit ndërkombëtar; 2. Kriteri finan-
ciar - që nënkupton se për përfitimin e
89
ndihmës juridike falas, personat e tillë
duhet të jenë pjesë e skemave të
ndihmave sociale ose të ardhurat e
përgjithshme familjare të të cilëve janë
nën mesataren e Kosovës. 3. Kriteri ju-
ridik - që nënkupton se ndihma juridike
ofrohet duke vlerësuar bazueshmërinë e
rastit si vlerën e kërkesës; argumentet,
provat dhe mundësia e suksesit të
kërkesës (neni 6 i Ligjit për ndihmё ju-
ridike falas). Për realizimin e ndihmës ju-
ridike falas është themeluar Agjencia për
Ndihmë Juridike Falas (shih: Agjencia
për Ndihmë Juridike Falas).
Ndihma juridike ndërkombëtare [Be-
splatna pravna pomoć; Free legal aid;
Kostenlose Rechtshilfe/Rechtsbeistand] -
Shtyllë qendrore e studimit të së drejtës
procedurale civile ndërkombëtare është
edhe ndihma juridike ndërkombëtare.
Gjykata e çështjes mund të ketë nevojë
gjatë zhvillimit të procesit edhe për in-
formata nga vende të ndryshme (p.sh.,
ndonjë dokument, ose marrja në pyetje e
ndonjë dëshmitari etj.). Kjo arrihet
nëpërmjet institutit të Ndihmës juridike
ndërkombëtare dhe ka të bëjë me gjykatat
ose çdo autoriteti tjetër publik. Në proce-
durën civile, bazë e ndihmës juridike
ndërkombëtare janë nenet 284 e në va-
zhdim të LPK. Zakonisht ndihma juridike
ndërkombëtare kryhet nëpërmjet Minis-
trisë së Drejtësisë, në kuadër të së cilës
funksionon Departamenti për ndihmë ju-
ridike ndërkombëtare. Ekziston një ligj i
veçantë lidhur me ndihmën juridike
ndërkombëtare, dhe ky ligj mund të vlejë
në mënyrë analoge edhe për çështjet
penale, edhe pse ligji quhet shprehimisht
Ligji për ndihmën juridike ndërk-
ombëtare në çështjet penale (viti 2011).
Ndryshimi i padisë [Izmena tužbe;
Change of the lawsuit; Klageänderung] -
Ndryshimi i padisë ka të bëjë me faktin e
90
ndryshimit të kërkesëpadisë (ndryshimi
objektiv) dhe ndërrimin e palës së paditur
(ndryshimi subjektiv). Vetë plotësimi dhe
përmirësimi i padisë nuk konsiderohet
ndryshim i padisë në sensin e dispozitës
së nenit 257 të LPK. Ndryshimi i padisë
duhet të dallohet qartë nga padia ndry-
shimi.
Ne bis in idem - Nuk ka proces të dytë
për të njëjtën çështje. Nëse është marrë
vendimi i formës së prerë për një çështje,
atëherë nuk mund të fillojë prapë një
proces i ri për të njëjtën çështje. Ky është
parim kushtetues dhe vlen për të gjitha
procedurat (shih neni 32 i KRK). Edhe
pse kjo normë i referohet shprehimisht
procedurës penale, kjo vlen edhe në pro-
cedurën civile. Një çështje e gjykuar në
një proces civil nuk mund të jetë objekt
kontesti prapë në një proces tjetër civil.
Negociatat [Pregovori; Negotiations;
Verhandlungen] - Lidhjes së punëve ju-
ridike, p.sh. kontratës i paraprijnë ose
mund t’i paraprijnë bisedimet apo nego-
ciatat në mes të palëve kontraktuese. Ne-
gociatat e zhvilluara dhe ndërprerja e tyre
nuk shkaktojnë në parim ndonjë pasojë të
caktuar juridike (neni 20 i LMD).
Negotiorum gestio - Shih: Gjerimi i
punëve të huaja pa porosi.
Nemo prohibitur pluribus defension-
ibus uti - Askush nuk është i privuar nga
e drejta për të përdorur shumë mjete
mbrojtëse. Ka të bëjë me faktin, se në
procedurën civile, palët kanë të drejtë të
përdorin disa mjete juridike mbrojtëse
njëkohësist, nëse nuk është paraparë
diçka tjetër.
Nemo plus iuris ad alium transferre
potest, quam ipse habet - Askush nuk
mund të transferojë të drejtë më shumë te
tjetri, sesa që ka vetë. Ka të bëjë me insti-
tutin e fitimit të pronësisë nga jopronari.
Shih: Fitimi i pronësisë.
Nënqira [Podzakup; Sublease; Unter-
miete] - Shih: Qiraja.
Nominatio actoris - Shih: Paraardhësi
juridik
Noter [Javni Beležnik; Notary; Notar] -
Noteri është jurist profesional, zyrtarë
publik, i emëruar nga Ministria e
Drejtësisë e Republikës së Kosovës, për
të ushtruar shërbime të noterisë në pajtim
me LN. Noteri, funksionin e vet e ush-
tron në mënyrë të paanshme e të pavarur,
duke u udhëhequr nga disa parime si:
Noteri në punën e tij udhëhiqet nga këto
parime: parimi i pavarësisë dhe
paanshmërisë; parimi i ndalimit të pub-
licitetit personal; parimi i së vërtetës dhe
i ruajtjes së fshehtësisë; parimi i bash-
këpunimit në mes noterëve; parimi i
besueshmëria, nderit dhe dinjiteti; parimi
i kompetencës profesionale.
Noteria [Beležništvo; Notary; Notariat] -
Noteria është shërbim publik dhe juridik,
që ka për qëllim krijimin e sigurisë ju-
ridike në vend dhe mbrojtjen e interesave
të ligjshme të personave (fizik dhe ju-
ridik), përmes përpilimit të dokumenteve,
akteve noteriale, vërtetësisë së autentici-
tetit të dokumenteve, deklaratave, kon-
firmimit të fakteve në kompetencën e
noterisë dhe depozitimit të gjërave me
vlerë dhe dokumenteve. Ky shërbim real-
izohet nëpërmjet noterëve (shih: Noter).
Dokumentet, të cilat i nënshtrohen vër-
tetësisë së autenticitetit nga noteri quhen
dokumente të noterizuara. Noteria është e
rregulluar me ligj të posaçëm: Ligji për
noterinë. Vërtetësia dhe zbatueshmëria e
dokumenteve të noterizuara bazohet në
nënshkrimin, formën dhe përmbajtjen e
dokumentit. Dokumentet e noterizuara
gëzojnë supozimin e dyfishtë të
ligjshmërisë dhe saktësisë së përmbajtjes.
Ato mund të kontestohen vetëm përmes
procedurave gjyqësore, përndryshe janë
dokumente që përmbarohen - tituj ekze-
kutiv. Shërbimet noteriale përfshijnë por
nuk kufizohen në: shërbime juridike për
disa çështje familjare dhe trashëgimore;
shërbime juridike për disa çështje lidhur
me transaksione pronësore; shërbime ju-
ridike për disa çështje ekonomike dhe të
punës; shërbime juridike nga ruajtja e
gjërave dhe dokumenteve tjera; shërbime
juridike lidhur me vërtetimet, legalizimet
dhe certifikatat tjera.
Novacioni [Inovacija; Innovation; Inno-
vation] - Shih: Përtëritja.
Numerus clausus - Numërimi taksativ.
Kjo nënkupton kufizimin në numra i
ndonjë fakti a rrethane të caktuar ose
edhe ndonjë instituti juridik. E drejta
sendore njeh parimin numerus clausus të
drejtave sendore. Kjo nënkupton, se
vetëm ato të drejta sendore të parapara
me ligj janë të drejta sendore dhe se palët
nuk mund të krijojnë të drejta të tjera
sendore. Në të drejtën procedurale para
arbitrazhit vlen parimi numerus clausus;
kjo nënkupton se padia për anulimin e
vendimit mund të paraqitet vetëm për ato
shkaqe të parapara me nenin 36 të LA
dhe jo edhe për ndonjë shkak tjetër, që
nuk është paraparë shprehimisht.
Nj
Njoftimi [Obaveštenje; Notification;
Mitteilung] - Njoftimi paraqet aktin,
përmes të cilit një person apo autoritet i
deklaron një personi tjetër një vullnet të
tij, të cilin ai e krijon vetë në kuadër të
autoritetit të tij juridik. Ky deklarim
mund të jepet në formën me shkrim ose
me gojë. Edhe pse nga kjo e fundit, mund
të lindin probleme juridike, andaj në
jetën juridike zakonisht rekomandohet
dhe kërkohet forma me shkrim e njofti-
meve.
91
O dhe përbëhet nga të gjitha Noteritë në
Objekti i të drejtës [Predmet prava; The
Object of Law; Rechtsobjekt/ Rechtsge-
genstand] - Çdo gjë, që nuk është subjekt
i së drejtës është objekt. Lidhur me këtë,
subjektet e së drejtës krijojnë marrë-
dhënie juridike. Sisteme të ndryshme ju-
ridike bëjnë diferencime të ndryshme për
objekte të së drejtës, derisa e drejta e Ko-
sovës mbështet konceptin gjithëpërf-
shirës. Kjo nënkupton, se objekt i së
drejtës në Kosovë mund të jenë sendet, të
cilat janë objekte trupore, por edhe ob-
jektet jotrupore, pra edhe të drejtat, p.sh.
e drejta e kërkesës (shih neni 8 i LPDS).
Obligimi [obaveza; Obligation; Obliga-
tion/ Verpflichtungen] - Shih: Detyrimi.
Oda e Avokatëve të Kosovës [Advo-
katska komora Kosova; Kosovo Chamber
of Advocates; Anwaltskammer des Ko-
sovo] - Oda është një organizatë profe-
sionale e avokatëve, e themeluar me
Ligjin për Avokatinë, e cila ushtron au-
torizime publike lidhur me ushtrimin e
profesionit të avokaturës (shih sidomos
nenet 41 - 47 të Ligjit për Avokatinë).
Secili avokat duhet patjetër të regjistrohet
në Odë. Oda është kompetente për
dhënien, marrjen dhe ndryshimin e li-
cencës për ushtrimin e profesionit të avo-
katurës nga ana e një avokati dhe për të
gjitha çështjet e tjera profesionale lidhur
me profesionin e avokaturës. Oda ka or-
ganet e veçanta dhe selia e saj është në
Prishtinë.
Oda e Noterëve [Notarska komora;
Chamber of Notaries; Notarkammer] -
Oda e Noterëve është person juridik i të
drejtës publike që vepron në pajtim me
ligjin për noterinë dhe statutin e saj, të
miratuar nga Kuvendi i Përgjithshëm i
Odës së Noterëve dhe të aprovuar nga
Ministria e Drejtësisë e Republikës së
Kosovës. Selia e Odës është në Prishtinë
92
Kosovë. Anëtarësimi në Odën e Noterëve
është i detyrueshëm. Funksionet kryesore
të Odës së Noterëve janë: 1. të siguruarit
që Noterët ekzekutojnë detyrat e tyre
profesionale në mënyrë të ndërgjegjshme
e korrekte, respektojnë etikën profesion-
ale dhe veprojnë në mënyrë të denjë; 2.
harmonizimi i aktiviteteve profesionale të
Noterëve; 3. organizimi i trajnimit të
noterëve dhe punëtorëve të zyrave të
Noterisë; dhe 4. organizimi i shërbimit të
kandidatëve.
Oda e Përmbaruesve Privatë [Komora
privatnih izvršitelja; Chamber of Private
Enforcement Agents; Kammer der pri-
vaten Zwangsvollstrecker] - Përmbarues-
it privatë organizohen në Odën e Përmba-
ruesve Privatë, e cila funksionon si in-
stitucion i pavarur (shih sidomos nenet
380 e në vazhdim të LPP).
Oferta [Ponuda; Offer; Angebot] - Për
lidhjen e kontratës nevojitet pajtimi i
vullnetit të së paku dy subjekteve. Oferta
është një propozim, pra është një
deklarim i vullnetit të një personi për
lidhjen e kontratës me personin tjetër dhe
ku lidhja e kontratës varet nga pranimi i
kësaj oferte. Për të qenë oferta e vlef-
shme duhet t’i dërgohet palës tjetër (neni
22 i LMD).
Oficialiteti (parim) [Oficijelnost (nače-
lo); Officiality (principle); Offizial
(grundsatz)]. Shih Disponibiliteti.
Ofiqari [Matičar; Registrar; Stand-
esbeamter] - Ofiqar quhet personi zyrtar
në cilësinë e nëpunësit shtetëror pranë
Zyrës së Ofiqarisë, e cila ofiqari funksion
pranë administratës të secilës Komunë.
Ofiqari është përgjegjës për mirëmbajtjen
e dokumentacionit të gjendjes civile për
qytetarët e asaj Komune. Për shembull,
sipas LFK (neni 25) martesa duhet të
lidhet para ofiqarit; njohja e atësisë;
regjistrimi i të lindurve, ndryshimet e
mbiemrave, etj.,
Ombudsperson [Ombudsperson; Om-
budsperson; Volksanwalt] - Shih: Avoka-
ti i Popullit.
Opinion mospajtues [Suprotno mišljen-
je; Dissenting opinion; Abweichende
Meinung] - Opinion mospajtues apo
mendim i ndarë është një institut, sipas të
cilit nëse çështja vendoset nga një trup
gjykues dhe njëri anëtar nuk pajtohet me
mendimin e shumicës, atëherë ky men-
dim i ndarë i bashkëngjitet vendimit të
shumicës. Një gjë e tillë nuk është i
lejuar në procedurën gjyqësore civile pa-
ra Gjykatës shtetërore, por në Arbitrazh.
Mendimi i ndarë është i lejuar dhe para-
parë në procedurën para Gjykatës Ku-
shtetuese.
Ordre public [Ordre public] Shih: Rendi
juridik.
Organi i kujdestarisë [Organ starateljst-
va; Custodian body; Vormund] - Organi i
Kujdestarisë është organ administrativ në
nivel komunal, kompetent për çështje so-
ciale rreth punëve të mbrojtjes dhe të
ndihmës familjare. Në realizimin e
funksionit të tij për mbrojtjen e të
drejtave dhe interesave të fëmijëve, përf-
shihen edhe autorizimet për ushtrimin e
mjeteve juridike dhe ndërmarrjen e
veprimeve juridike gjyqësore, si para-
qitjen e fakteve, provave të nevojshme,
etj. Në rastet kur zhvillohen procedurat
gjyqësore, gjykata është e obliguar të
ftojë edhe organin e kujdestarisë, si
pjesëmarrës në procedurë dhe t’a njoftojë
në lidhje me vendimet e saj (neni 6 i
LFK).
Organi përmbarues [Izvršni organ; En-
forcement authority; Vollstreckungsor-
gan] - Organi përmbarues është ai auto-
ritet, i cili zhvillon procedurën e përm-
barimit. Me LPP e ri, organ përmbarues
është në parim përmbaruesi privat, kurse
gjykata shtetërore vetëm në raste të
përmbarimit të çështjeve nga marrë-
dhëniet juridike familjare dhe të punës
(në mes të tjerash nenet 2, 3, 5 të LPP).
Organi shpronësues [Organ za ekspro-
prijaciju; Expropriating authority; En-
teignungsbehörde] - Organ shpronësues
nënkupton një Komunë ose Republika e
Kosovës (Qeveria), që është e autorizuar
për kryerjen e shpronësimit sipas ligjit
për shpronësimin (LSHPP). Procedura e
shpronësimit karakterizohet me disa
veprime paraprake të Organit Shpronë-
sues, të cilat konsistojnë në kryerjen e
punëve përgatitore për përcaktimin e
përshtatshmërisë potenciale të një ose më
shumë parcelave të pronës së palu-
ajtshme për shpronësim, vendimin për
inicim të procedurave të shpronësimit,
vendimin preliminar dhe vendimin
përfundimtar të shpronësimit (neni 5 - 11
i LSHPP).
- Vendimi për inicimin e procedurës së
shpronësimit - ka për qellim autorizi-
min për kryerjen e punëve përgatitore
dhe përcakton në detale parcelën ose
parcelat e pronës së paluajtshme të
cilat janë objekt i shpronësimit, planet
dhe qëllimin publik të shpronësimit.
Ky vendim, hyn në fuqi pas shpalljes
së tij në Gazetën Zyrtare të Kosovës
dhe në një gazetë me tirazh të madh në
Kosovë. Qëllimi i këtij vendimi dhe
shpalljes së tij është që palët e prekura
nga shpronësimi të njoftohen dhe të
ftohen për dëgjim publik, paraqitjen e
komenteve apo kundërshtimeve even-
tuale në lidhje me procesin e
shpronësimit. Gjatë kësaj faze,
pronarët e paluajtshmërive ose
zotëruesit e interesave në pronën e
paluajtshme e cila është objekt i
punëve përgatitore, po ashtu kanë të
93
 drejtën në kompensimin për humbjet
në shfrytëzimin ose gëzimin e pronës
ose cilësdo pjesë të saj; dhe të gjitha
dëmet tjera ndaj pronës ose personit të
cilat janë shkaktuar si rezultat i punëve
përgatitore.
- Vendimi preliminar i shpronësimit -
Pas përfundimit të periudhës së
lartpërmendur kohore për paraqitjen e
komenteve me shkrim dhe dëgjimit
publik, Organi Shpronësues do t’i
shqyrtojë komentet e pranuara dhe
mendimet e shprehura dhe do të
miratojë një vendim me shkrim i cili
quhet ‘vendimi preliminar’. Ky
vendim gjithashtu shpallet në Gazetën
Zyrtare të Kosovës dhe në një gazetë
me tirazh të madh në Kosovë. Përmes
këtij vendimi përcaktohet se deri në
ç’masë shpronësimi i kërkuar i
plotëson kushtet për të qenë interes
publik dhe i ligjshëm; si dhe njoftohen
palët e prekura nga vendimi mbi të
drejtën e tyre për të paraqitur ankesë
kundër vendimit, ose cilësdo pjesë të
tij pranë gjykatës kompetente në pro-
cedurë civile jokontestimore.
- Vendimi përfundimtar i shpronësimit
- Organi Shpronësues merr ‘vendim
përfundimtar për miratimin ose
refuzimin, plotësisht ose pjesërisht të
kërkesës për shpronësim vetëm gjatë
periudhës dymbëdhjetë mujore e cila
fillon pesëmbëdhjetë ditë pas hyrjes në
fuqi të vendimit preliminar. Kjo
periudhë dymbëdhjetë mujore quhet
edhe si ‘periudha përfundimtare e
vendosjes’, mirëpo, e cila mund për
shkak të procedurës gjyqësore dhe
pritjes së vendimit të gjykatës.
Rekomandohet që Organi Shpronësues
të mos miraton vendimin përfundimtar
lidhur me cilëndo pronë ose të drejtë e
cila është objekt i ankesës gjatë kohës
94
sa ankesa është e pazgjidhur pranë
gjykatës. Nëse me vendimin përfun-
dimtar autorizohet shpronësimi, asnjë
ndryshim në të drejtat pronësore të
personave mbi pronën përkatëse nuk
do të ndodh deri në pagimin e kom-
pensimit të përcaktuar në atë vendim.
Pas datës në të cilën është paguar
plotësisht kompensimi i përcaktuar në
vendimin përfundimtar, pronarët ose
posedues të pronës së shpronësuar janë
të obliguat lirojnë pronën në fjalë. Or-
gani shpronësues gjithashtu dorëzon
vendimin përfundimtar për regjistrim
në regjistrat e të drejtave mbi pronën e
paluajtshme, ku prona e shpronësuar
kalon në emër të organit shpronësues.
Organizata Botërore për Pronësi Intel-
ektuale [Svetska organizacija za intel-
ektualnu svojinu; World Intellectual
Property Organization; Weltorganisation
für geistiges Eigentum] - Organizata
Botërore për Pronësinë Intelektuale
(OBPI) është një nga agjencitë e speciali-
zuara në sistemin organizativ të
Kombeve të Bashkuara (OKB). Konven-
ta për themelimin e Organizatës Botërore
për Pronësinë Intelektuale, u nënshkrua
në Stokholm në vitin 1967 dhe hyri në
fuqi në vitin 1970. Megjithëkëtë, fillet e
para të kësaj organizata shihen në vitin
1883 dhe 1886, me miratimin e Konven-
tës së Parisit dhe Konventës së Bernës,
sepse që të dy këto Konventa parashikon-
in krijimin e sekretariatit ndërkombëtar,
për mbikëqyrjen/administrimin e këtyre
Konventave. Misioni i WIPO është që
përmes bashkëpunimit ndërkombëtar të
promovojë krijimin, shpërndarjen, përdo-
rimin dhe mbrojtjen e veprave të mendjes
njerëzore, me qëllim të përparimit eko-
nomik, kulturor dhe shoqëror të te gjithë
njerëzimit.
Organizatë buxhetore [Budžetska or-
ganizacija; Budget organisation; Haus-
haltsoranisation] - Organizatë buxhetore
do të thotë një autoritet ose ndërmarrje
publike, e cila drejtpërdrejtë pranon një
ndarje buxhetore nga shteti. Ndarjet bux-
hetore përfshinë shumat e mjeteve finan-
ciare të cilat mund të jepen në dispozi-
cion për shpenzim një organizate bux-
hetore për një vit fiskal lidhur me
funksionimin e saj apo financimin e
ndonjë programi të caktuar ose kategori
tjetër shpenzimi ose për bartje nga një
organizatë buxhetore tek një autoritet
publik ose ndërmarrje publike në formë
të grantit.
Organizatë Joqeveritare [Nevladina or-
ganizacija; Non-governmental Organiza-
tion; Nichtregierungsorganisation] - Or-
ganizata joqeveritare quhen organizatat,
veprimtaria e të cilave zhvillohet në
mënyrë të pavarur dhe pa u ndikuar nga
shteti. Sipas të drejtës në Kosovë, si të
tilla konsiderohen shoqatat dhe fondacio-
net (Ligjin për Lirinë e Asociimit në Or-
ganizatat Joqeveritare). Shih: Shoqatat
dhe fondacionet.
Ortakëria [Partnerstvo; Partnership;
Partnerschaft] - Ortakëria është bashkim
me kontratë i dy ose më shumë per-
sonave (ortakëve) për arritjen e ndonjë
qëllimi të përbashkët të lejuar nga e
drejta, me punë ose mjete të përbashkëta
të caktuara me kontratë. Në ortakëri,
secili ortak është i detyruar të kontribuojë
për atë që është përcaktuar në kontratë
(kontributi). Kontributi mund të jetë në
para, send, e drejtë, kërkesë, ose shërbim,
e ardhur apo lejimi i vlerës së pajisjeve.
Ortakët përveç kur parashihet ndryshe
me kontratë, kanë për detyrë të japin
kontribut të barabartë. Në formë të
kontributit në ortakëri, mund të jepet
edhe prona për përdorim dhe shfrytëzim.
Nëse ndonjërit prej ortakëve i sigurohen
vetëm përfitime pa detyrimin që të ofrojë
kontribut, atëherë kjo kontratë nuk kon-
siderohet ortakëri. Nëse është e nevojsh-
me ruajtja e mjeteve të ortakërisë apo për
të shmangur dëmin, secili ortak është i
detyruar të kontribuojë në pjesë propor-
cionale të asaj që është e nevojshme për
ruajtjen e mjeteve apo parandalimin e
dëmit, përveç kontributit të përcaktuar në
kontratë. Ortakët janë përgjegjës sikurse
shitësi për të metat juridike dhe materiale
të kontributit të tij (neni 987 i LMD).
Ortakëri e Përgjithshme [Generalno
partnerstvo; General Partnership; Offene
Handelsgesellschaft] - Ortakëria e
përgjithshme (O.P.) është atëherë kur dy
apo më shumë persona dhe/ose shoqëri
bashkëpunojnë në ushtrimin e vepri-
mtarive tregtare, pavarësisht nga ajo se a
vendoset ky bashkëpunim në bazë të një
kontrate të shkruar, marrëveshje gojore
apo mirëkuptimi. Sipas LTSH, neni 4,
karakteristike është se ortakëria e
përgjithshme mund të krijohet me
regjistrim në Agjencinë Regjistrimit të
Bizneseve të Kosovës, por edhe me fak-
tin e ushtrimit të veprimtarisë tregtare në
Kosovë pa u regjistruar, si rezultat i
ndonjë bashkëpunimi në bazë të një kon-
trate të shkruar, marrëveshje gojore apo
mirëkuptimi ndërmjet personave. Nëse
ortakëria e përgjithshme themelohet
përmes regjistrimit, atëherë ortakë do të
konsiderohen personat dhe/ose shoqëritë
e përcaktuara në memorandumin apo
marrëveshjen mbi themelimin. Nëse or-
takëria e përgjithshme është themeluar në
bazë të ligjit, personat dhe/ose shoqëritë
të cilat bashkëpunojnë në ushtrimin e
veprimtarisë tregtare, janë ortakë të
përgjithshëm të shoqërisë. Ortakëria e
përgjithshme nuk është person juridik.
Pavarësisht nga kjo, ajo mund të lidhë
95
kontratë, të posedojë pronë, të ushtrojë
padi dhe të jetë e paditur, në emrin e saj
(neni 49 i LSHT). Secili ortak i përgjith-
shëm dhe të gjithë ortakët e përgjithshëm
janë bashkërisht dhe personalisht për-
gjegjës për të gjitha borxhet dhe detyrim-
et tjera të cilat janë krijuar ose janë im-
ponuar me ligj ose kontratë në shoqërinë
kolektive. Mënyra e organizimit, funk-
sionit dhe përfundimit të ortakërisë së
përgjithshme është rregulluar me nenet
49-65 të LSHT.
P cedurale për një padi. Në fakt, nocioni
Pacta sunt servanta - Maksimë latine
nga e drejta romake: Marrëveshjet duhet
të respektohen. Në kuptim të së drejtës
civile kjo nënkupton se palët në
marrëdhëniet juridike kontraktuese duhet
të sillen në mënyrë të përgjegjshme dhe
duhet t’ iu përmbahen të drejtave dhe
obligimeve të përcaktuara me kontratë.
Padia [Tužba; Lawsuit (claim); Klage] -
Padia është veprimi i parë procedural i
palës paditëse, me të cilën kërkohet nga
gjykata mbrojtja gjyqësore (neni 252,
253 i LPK). Pa padi nuk ka proces
gjyqësor. Sipas kriterit të qëllimit të palës
paditëse dhe përmbajtjes së padisë dal-
lojmë padinë detyrimi (kondemnatore),
vërtetimi dhe ndryshimi. Me padinë dety-
rimi, paditësi kërkon përmbushjen e një
prestimi (p.sh. pagesën e çmimit,
shpërblimin e dëmit etj.). Me padinë vër-
tetimi, pala paditëse kërkon vërtetimin,
nëse ekziston apo nuk ekziston një
marrëdhënie juridike (p.sh. a ekziston një
kontratë e vlefshme), kurse me padinë
ndryshimi, pala paditëse mund të kërkojë
ndryshimin e një marrëdhënie juridike,
p.sh. zgjidhjen e martesës. Vetëm padia
ndryshimi rregullohet shprehimisht me
ligj (shih nenin 254 i LPK), derisa padia
detyrimi dhe ndryshimi parashihen vetëm
96
në mënyrë indirekte dhe implicite në
LPK dhe në ligjet e tjera, p.sh. në LF.
- Lejueshmëria e padisë - Lejueshmëria
e padisë (Pranueshmëria e padisë) ka
të bëjë me faktin, nëse një padi e palës
paditëse është e lejueshme ose e
palejueshme. Nëse padia është e
lejueshme vazhdohet me procesin për
t’u marrë vendimi, nëse padia është e
themeltë; në rast të kundërt, padia
hedhet poshtë si e palejueshme. Për të
qenë padia e lejueshme duhet që të
përmbushen të gjitha prezumimet pro-
“lejueshmëria” e padisë nuk është i
familjarizuar shumë as te komuniteti i
juristëve, edhe pse një nocion i tillë
është term i saktë dhe përmbajtësor.
Edhe në komunitetin e juristëve,
shumë më tepër përdoret ky nocion në
formë të ndajfoljes (Padia është e
lejueshme ose e palejueshme).
- Themelësia e padisë - Themelësia e
padisë ka të bëjë me faktin, nëse një
padi është e bazuar ose e pabazuar.
Nëse padia është e bazuar, atëherë ajo
është e themeltë dhe me këtë pranohet
padia. Nëse padia është e pabazuar,
pra e pathemeltë, atëherë ajo është e
pathemeltë dhe duhet refuzohet. Nëse
padia është e themeltë, pra e bazuar,
varet nga normat e së drejtës mate-
riale, p.sh., nëse pronari ka paraqitur
padi për kthimin e sendit, atëherë varet
nga normat e së drejtës sendore, nëse
ajo padi është e themeltë.
Paditësi [Tužilac; Claimant; Kläger] -
Paditësi është pala në procedurën civile, i
cili paraqet padinë në gjykatë dhe kërkon
prej saj mbrojtje gjyqësore.
Padituri (i) [Tuženi; Respondent;
Beklagter] - (i) Padituri është pala në
procedurën civile, kundër së cilës është
paraqitur padia në gjykatë. Lidhur me atë
se kush është pala e paditur, vlen kon-
cepti formal, sipas të cilit koncept, i padi-
tur është ajo palë, e cila në padi emërto-
het si e tillë.
Padia mohuese [Tužba zbog uznemi-
ravanja prava svojine; Negative lawsuit;
Eigentumsfreiheitsklage] - Shih: Actio
ngatoria.
Padi publiciane - Shih: Actio publiciana.
Padia e rikthimit [Tužba za povraćaj
oduzete stvari; Return lawsuit; Eigen-
tumsklage] - Shih: Actio reivindicatio.
Pajtimi gjyqësor [Sudsko poravnanje;
Court settlement; Vergleich] - Pajtimi
gjyqësor është marrëveshje e palëve e
lidhur në gjykatë për të zgjidhur kontes-
tin e tyre në vet dhe për të përfunduar
procesin gjyqësor me vullnetin e vetë
(nenet 411 e në vazhdim të LPK). Me
këtë rast, gjykata e aprovon pajtimin
gjyqësor me një procesverbal, ku nxjerr
një aktvendim të natyrës deklarative, me
të cilën vendoset çështja meritorisht. Pa-
jtimi gjyqësor dallohet nga pajtimi i së
drejtës materiale, meqë me pajtimin
gjyqësor, çështja bëhet e gjykuar dhe nuk
mund të ketë sërish proces për të njëjtën
çështje (ne bis in idem). Kurse, pajtimi i
së drejtës materiale (ujdia sipas neneve
10 dhe 1047 të LMD) është një kontratë
nga e drejta materiale dhe nuk ka efektin
e një çështje të gjykuar (res iudicata) dhe
natyrisht se pala mund të fillojë proce-
durën, edhe pse ka një ujdi nga e drejta
materiale.
Pakujdesia [Nepažnja; Negligence;
Fahrlässigkeit] - Pakujdesia është ele-
ment i anës subjektive të figurës juridike
dhe nënkuptohet situata, kur nuk merret
në konsideratë kujdesi i nevojshëm në
raporte komunikimi. LMD parasheh
shkallë të ndryshme të pakujdesisë pa
definuar legalisht, si p.sh. pakujdesia,
pakujdesia e rëndë, pakujdesia ekstreme.
Palët (ndërgjyqëse) [Parničari; (Litigat-
ing) parties; Partei (Prozess)] - Palë është
subjekti juridik, i cili vepron në një pro-
ces civil dhe mund të jetë palë paditëse
apo pala e paditur.
Paluajtshmëri [Nepoketnosti; Immova-
ble property (Plot of land); Grundstück] -
Nocioni “Paluajtshmëri” është technicus
terminus dhe duhet të dallohet qartë nga
nocionet e tjera siç janë “send i palu-
ajtshëm”, “toka” etj. Paluajtshmëria defi-
nohet legalisht me dispozitën e nenit 10
të LPDS. Sipas kësaj dispozite, palu-
ajtshmëria është pjesë e caktuar e
sipërfaqes tokësore, e cila kufizohet dhe
mund të kufizohet dhe si e tillë regjistro-
het në regjistër për paluajtshmëritë. Ele-
menti i fundit nuk parashihet shpre-
himisht me ligj, por që është element
qenësor për definimin e paluajtshmërisë
në kuptimin juridik. Paluajtshmëri kon-
siderohen edhe disa sende të caktuara të
cekura shprehimisht me dispozitat e nenit
10 par. 1 dhe 2 të LPDS.
Pamundësia (e përmbushjes së kon-
tratës) [Nemogućnost ispunjenja ugo-
vora; Impossibility (of contract perfor-
mance); Unmöglichkeit (der Ver-
tragserfüllung)] - Debitori ka për detyrim
përmbushjen e prestimit. Në rast se debi-
tori nuk mund të përmbush prestimin,
atëherë shkaktohet pamundësia e përm-
bushjes së prestimit, e cila rregullohet
parcialisht edhe me ligj (nenet 120, 121
të LMD). Mund të jenë situata të
ndryshme, në të cilat debitori nuk mund
të përmbush prestimin dhe për këtë arsye
dallojmë lloje të ndryshme të pamundë-
sisë së përmbushjes së kontratës dhe atë
pamundësia fillestare objektive, pamun-
dësia fillestare subjektive pamundësia e
mëvonshme objektive, pamundësia e
mëvonshme subjektive, pamundësia eko-
nomike dhe pamundësia faktike. Ky klas-
97
ifikim dhe dallim në mes të llojeve të
ndryshme është i rëndësishëm natyrisht
për shkak të pasojave të ndryshme ju-
ridike të pamundësisë.
Pandektet [Justinijanov zbornik; Pan-
dects; Pandekte] - Shih: Corpus Iuris
Civilis.
Paraardhësi juridik [Pravni prethodnik;
Legal predecessor; Rechtsvorgänger] -
Nominatio actoris. Në rast se dikush
paditet në një proces civil si posedues ose
shfrytëzues i sendit, atëherë ky mundet të
kërkojë që kjo padi të drejtohet edhe
kundër personit, i cili ka të drejtën
pronësore në këtë send (paraardhësi ju-
ridik).
Parablerja/e drejta e parablerjes
[Preča kupovina/pravo na preču kupovi-
nu; Pre-emption/pre-emption right; Vork-
aufsrecht] - E drejta e parablerjes është
një institut i së drejtës civile, që i jep një
të legjitimuari të drejtën që të kërkojë
sendin e shitur nga blerësi i një sendi, që
është shitur nga shitësi i ngarkuar me të
drejtën e parablerjes me kushte të njëjta,
që blerësi ka blerë sendin. E drejta e par-
ablerjes nga e drejta e detyrimeve (shih
dispozitat e neneve 510 të LMD) mund të
vlejë për sendet e luajtshme dhe palu-
ajtshmëri dhe nëse sendi shitet në mënyrë
të vlefshme te një i tretë, atëherë i
legjitimuari të të drejtës së parablerjes ka
vetëm të drejtën e shpërblimit të dëmit
kundër shitësit. Kurse, e drejta sendore e
parablerjes mund të themelohet vetëm në
paluajtshmëri (shih dispozitat e neneve
44 e në vazhdim të LPDS) dhe i jep të
drejtën të legjitimuarit të së drejtës së
parablerjes, që të kërkojë sendin prej
blerësit me të njëjtat kushtet e shitjes,
nëse shitësi e ka tjetërsuar këtë send.
Paradhënia [Predujam; Advance pay-
ment, Vorauszahlung] - Shih: Kapari.
98
Paraja [Novac; Money, Geld] - Paraja
në të drejtën civile konsiderohet send dhe
atë i konsumueshëm, i luajtshëm, zë-
vendësueshëm, mirëpo, edhe me veti tje-
ra specifike (shih neni 567 i LMD). Para-
ja shërben edhe si mjet në qarkullimin
ekonomik, juridik, si dhe shërben masë e
përllogaritjes të kundërvlerës së sendeve
dhe dëmeve.
Parakontrata [Predugovo; Pre-contract,
Vorvertrag] - Parakontrata është një kon-
tratë e lidhur në mes të dy subjekteve të
caktuara për lidhjen e kontratës kryesore
më vonë (neni 33 i LMD). Parakontrata
detyron nëse i ka të gjitha elementet thel-
bësore të një kontrate dhe duhet të lidhet
në formën e paraparë, nëse kjo para-
kontratë lidhet për një kontratë, për të
cilën kontratë kryesore parashihet forma
me shkrim.
Parashënimi [Prednost; Priority notice
(Reservation); Vormerkung] - Para-
shënimi është institut i së drejtës sendore
i rregulluar me normat e neneve 120 e në
vazhdim të LPDS. Meqë regjistrimi i së
drejtës në regjistrin e paluajtshmërive
është kusht për kalimin e pronësisë në
paluajtshmëri, mund të ndodhë që kalon
kohë e gjatë derisa të kryhet ky
regjistrim. Ndërkohë, tjetërsuesi mundet
me ndodhë që paluajtshmërinë e njëjtë të
tjetërsojë tek dikush tjetër. Vetëm kontra-
ta e shitjes nuk e bën juridikisht ende
askënd pronar. Për këtë arsye, mund të
kërkohet, që të regjistrohet kjo e drejtë e
rezervuar me anë të institutit të “parash-
enimit”. Sipas të drejtës komparative, pa-
rashënimi është mjet sendor i sigurimit i
llojit të veçantë dhe i siguron titullarit të
kësaj të drejte, që të kërkojë të regjistro-
het si pronar, nëse dikush tjetër është
regjistruar. Pra, shënimi ka efekt relativ,
meqë fitimi i të drejtës sendore ka efekt
ndaj të gjithëve (erga omnes), përveç
ndaj titullarit të së drejtës, të regjistruar
me parashenim. Parashënimi është edhe
nocion teknik, që përdoret në procedurën
e përmbarimit.
Parashkrimi [Zastarelost; Limitation,
Verjährung] - Parashkrimi (vjetërsimi) ka
efektin e një kundërshtimi procedural.
Pra, nëse pala nuk thirret në parashkrim,
atëherë gjykata nuk kujdeset për këtë ex
officio. Nëse dikush përmbush një dety-
rim, edhe pse ishte në dijeni për parash-
krimin e kërkesave, ai nuk mund të
kërkojë për kthimin e pagesës dhe atë as
nëpërmjet institutit të pasurimit pa bazë,
sepse kërkesa e parashkruar nuk humbet,
por pala kundërshtare fiton të drejtën për
të kundërshtuar, nëse kërkesa është pa-
rashkruar. Ky institut rregullohet me
shumë dispozita të ligjeve të ndryshme
dhe baza kryesore rregullohet me dis-
pozitat e neneve 341 e në vazhdim të
LMD. Me këto dispozita rregullohet no-
cioni i parashkrimit dhe afatet e parash-
krimit.
Parashtresat [Predstavke; Submissions,
Schriftsätze] - “Parashtresat” është një
nocion i përgjithshëm dhe me këto nënk-
uptohen të gjitha veprimet procedurale
me shkrim, të ndërmarra nga ana e
gjykatës, palëve dhe pjesëmarrësve të
tjerë në një proces gjyqësor civil. Pra, pa-
rashtresat janë të gjitha shkresat e pa-
rashtruara në një proces gjyqësor civil
(nenet 99 e në vazhdim të LPK). Si pa-
rashtresa në kuptim të ligjit mund të kon-
siderohen edhe veprimet procedurale të
ndërmarra me anë të mjeteve të komu-
nikimit elektronik, nëse janë respektuar
standardet e kërkuara ligjore për një
komunikim të tillë të shkresave.
Parcela kadastrale [Katastarska parcela;
Cadastral parcel; Katasterparzelle] -
Shih: Kadastri: parcela kadastrale.
Parimet e të drejtës [Načela prava;
Principles of law; Maxime des Rechts] -
Parimet janë rregulla themelore ose fun-
damentale, që vlejnë në të drejtën mate-
riale, formale, private dhe publike. Këto
rregulla janë si korniza të përgjithshme
në të drejtën. Në të drejtën Kushtetuese
vlen p.sh. parimi i proporcionalitetit. Në
të drejtën private vlen p.sh. parimi i au-
tonomisë së lirë të vullnetit (parimi i liri-
së së kontraktimit), parimi i mirëbesimit
etj. Në të drejtën procedurale civile
vlejnë po ashtu disa parime fundamen-
tale, p.sh. parimi i disponibilitetit, parimi
i publicitetit, parimi i dëgjimit të palës
etj. Në të drejtën penale e administrative
vlen parimi i ligjshmërisë etj.
Pari passu (parim) [Pari passu (načelo);
Pari passu (principle), Pari passu (Grund-
satz)] - Në rang të barabartë, proporcion-
alisht dhe pa preferencë. Zakonisht
parimi ‘pari passu’ gjen shprehje në të
drejtën e falimentimit, i cili përcakton se
kreditorët në situata të ngjashme apo
brenda një kategorie të kreditorëve tra-
jtohen dhe paguhen proporcionalisht për
kërkesat e tyre nga pasuria e falimentimit
e cila është në dispozicion për shpërndar-
je ndaj atij rangu apo kategorie të kredi-
torëve.
Parol evidence rule - Parol Evidence
Rule është një ndër veçoritë tipike të sis-
temit juridik anglosakson në të drejtën
private. Sipas këtij instituti, në inter-
pretimin e një deklarate të vullnetit është
vendimtare deklarata me shkrim, shumë
më tepër sesa vullneti i brendshëm dhe
subjektiv i të deklaruarit.
Partneritet Publiko-Privat [Javno-
privatno partnerstvo; Public-Private Part-
nership; Öffentlich-private Partnerschaft]
- Partneritet Publiko-Privat quhet çdo
bashkëpunim kontraktues ose instituci-
onal në mes të një autoriteti publikë
99
(shih: Autoriteti Publik) dhe një ose më
shumë partnerëve privat, sipas të cilit
partneri privat merr përsipër apo ofron
një shërbim publik ose infrastrukturë
publike në emër të autoritetit publik dhe
në kundërvlerë mund të pranojë nga auto-
riteti publik kompensime në formë të
pagesave; ose tarifave të mbledhura nga
përdoruesit ose klientët e shërbimit pub-
lik ose infrastrukturës publike; ose një
kombinimi të pagesës dhe tarifave të
lartpërmendura. Në lidhje me këtë formë
të bashkëpunimit apo kombinimit të
kapitalit publik - privat, Kosova ka nxjerr
ligj të veçantë: Ligjin për Partneritet Pub-
liko Privat (LPPP). Sipas këtij ligji,
shërbim publik dhe/ose infrastrukturës
publike mund të përfshijë: transportet
hekurudhore, aeroportet, rrugët, tunelet,
urat, parkingjet; infrastrukturën ener-
gjetike; naftësjellësit, gazsjellësit; sis-
temet e ujërave, mbeturinave, kanaliz-
imeve; telekomunikacion; arsimin,
sportin, shëndetësinë, turizmin; parqet
industriale dhe ndërtesat publike (neni 2 i
LPPP).
Pasuria e falimentimit [Stečajna imov-
ina; Bankruptcy estate; Insolvenzmasse] -
Objekt i falimentimit është pasuria e deb-
itorit ose pasuria e shoqërisë tregtare në
falimentim, që ndryshe quhet edhe si
‘pasuria e falimentimit’ ku përfshihet e
gjithë pasuria e debitorit në kohën e
paraqitjes së kërkesës për falimentim, si
dhe nga e gjithë pasuria e mbledhur gjatë
kohës së procedurës dhe rrjedhës nor-
male të biznesi. Kjo pasuri mund të përf-
shijë: gjithë pasurinë e luajtshme, të
paluajtshme, materiale dhe jomateriale,
kudo që gjendet, në administrim të debi-
torit ose të personave të tretë; kërkesat
dhe veprimet juridike të debitorit kundër
personave të tretë; fitimet nga veprimet
që përfshijnë të ardhurat që arkëtohen
100
prej transfereve të pandershme apo të
privilegjuara; trashëgimet dhe fondet tje-
ra të pranuara brenda gjashtë 6 muajve
nga data e paraqitjes së kërkesës; qira-
dhëniet, të ardhurat dhe fitimet që dalin
prej përdorimit të pronësisë së pasurisë
ose nga veprimet e biznesit të debitorit;
dhe të drejtat e kontraktuara, licencat, ose
të drejtat tjera të përcaktuara me ligj (ne-
ni 3.1.5 i LF).
Pasuria e përbashkët e bashkëshortëve
[Zajednička imovina supružnika; Joint
property of consorts; Gesamthandseigen-
tum der Ehegatten] - Pasuria e përbashkët
e bashkëshortëve quhet pasuria, në të
cilën bashkëshortët e kanë fituar nga
momenti i lidhjes së martesës dhe va-
zhdimit të saj, dhe janë pronarë të për-
bashkët në pjesë të barabarta të saj (shih:
pronësia e përbashkët). Në pasurinë e
përbashkët të bashkëshortëve bënë pjesë:
pasuria e fituar me punë të secilit bash-
këshort gjatë vazhdimit të martesës, si
edhe të hyrat që rrjedhin nga pasuria e
tillë, duke përfshirë edhe të drejtat sen-
dore dhe të detyrimeve; pasuria e bash-
këshortëve e fituar bashkërisht përmes
lojërave të fatit. Pasurinë e përbashkët
bashkëshortore gjatë martesës bash-
këshortët e administrojnë dhe e dis-
ponojnë bashkërisht dhe me marrëveshje
(neni 47 i LFK). Edhe pse pasuria e
bashkëshortëve trajtohet në një pjesë të
LFK, duhet te theksohet se lidhur me
mënyrat e administrimit, ndarjen apo
përcaktimin e të drejtave mbi ato pasuri,
vlejnë edhe ligjet tjera si: LPDTS dhe
LMD.
Pasuria e veçantë e bashkëshortëve
[Posebna imovina supružnika; Separate
property of consorts; Getrenntes Eigen-
tum der Ehegatten] - Pasuri e veçantë e
bashkëshortëve quhet pasuria e cila i ta-
kon vetëm njërit bashkëshortë dhe
rrjedhimisht regjimi, administrimi, pose-
dimi me te është i varur nga disponi-
bilitetit e atij bashkëshorti të cilit i takon.
Në pasuri të veçantë bënë pjesë pasuria e
cila i ka takuar bashkëshortit deri në ças-
tin e lidhjes së martesës; pasuria e fituar
gjatë kohëzgjatjes së martesës përmes
trashëgimit, dhurimit apo ndonjë forme
tjetër ligjore të fitimit të pasurisë; pasuria
që i takon bashkëshortit duke u bazuar në
proporcionin e pasurisë së përbashkët
është gjithashtu pasuri e veçantë; një
prodhim arti, punë intelektuale apo pronë
intelektuale konsiderohet pasuri e ndarë e
bashkëshortit/ës që e ka krijuar (neni 46 i
LFK).
Pasurimi pa bazë [Sticanje bez osnova;
Unjust enrichment (acquisition); Un-
gerechtfertigte Bereicherung] - Në termi-
nologjinë juridike shqipe të Republikës
së Shqipërisë ky institut quhet: “Begatimi
pa shkak”. Pasurimi pabazë është burim
material i detyrimeve dhe nënkupton
thjeshtë institutin, kur dikush fiton diçka,
që nuk i takon. Ky institut është institut
klasik i së drejtës private, që nga e drejta
romake (shih digestat D.50.17.206). Ak-
tualisht është e rregulluar me dispozitat e
neneve 194 e në vazhdim të LMD dhe se
rregullimi modern korrespondon me
rregullat e vendosura nga e drejta romake
për këtë institut: condictio indebiti, con-
dictio causa data, causa non secuta, con-
dictio ob causam finitam, condictio ob
rem, condictio sine causa, condictio pos-
sessionis dhe condictio ob turpem vel in-
iustam causam. Fjala pasurim po ashtu
përfshinë përvetësimin e fitimit përmes
shërbimeve. Raste të pasurimit pabazë
për shembull mund të jenë: pagimi i
ndonjë pagese dikujt pa i pasur borxh.
Vlen të ceket, se instituti i pasurimit të pa
bazë është me rëndësi imanente sidomos
në ato rende juridike, ku parim bazë dhe
dominant në të drejtën civile është parimi
i abstraksionit.
Pasuritë e përbashkëta [Zajednička
imovina; Common assets; Gesamtver-
mögen] - Pasuritë e përbashkëta janë të
mira të përgjithshme (ajri, uji ejt), të cilat
janë res extra commercium dhe mund të
përdoren nga të gjithë (neni 12 i LPDS).
Megjithatë, me ligj të veçantë mund të
parashihet rregullimi dhe përdorimi i
këtyre të mirave natyrore.
Pasuria trashëgimore [Nasledna imov-
ina; Inheritance property; Erbschaft] -
Shih: Trashëgimia.
Pasuritë tokësore [Prirodna bogatstva;
Natural resources; Rohstoffe] - Është no-
cion i përgjithëm. Pasuritë tokësore janë
të mira materiale të vendit, për të cilat
shteti parasheh rregulla strikte (neni 122
KRK). Me pasuritë tokësore nënkuptohet
të gjitha ato të mira materiale, sidomos
ato pasuri nëntokësore, për përdorimin e
të cilave vlejnë rregulla të veçanta.
Patenta [Patent] - Patenta është një e
drejtë ekskluzive për garantimin e ndonjë
shpikje, e cila është produkt apo një pro-
ces që parasheh apo përcakton një meto-
dë apo mënyrë të re për të bërë diçka, apo
ofron një zgjidhje të re të ndonjë
problemi tekniko-teknologjik. Patenta
lëshohet në formë të një dokumenti zyrtar
nga organet zyrtare (shih: Agjencia për
Pronësi Industriale) për garantimin e të
drejtës, privilegjit apo autoritetit mbi
shpikjen e bërë (shih: Shpikja). Kushtet
dhe procedurat për regjistrimin e paten-
tës, të drejtat që rrjedhin nga patenta dhe
zbatimi i këtyre të drejtave janë të rreg-
ulluar me Ligjin Nr. 04/L-029 për Pa-
tenta (LP). E drejta nga patenta është e
drejtë e qarkullueshme, pra, mund të bar-
tet tek personat e tjerë, përveç të drejtave
morale. Bartja e patentës bëhet përmes
licencës (shih: Licencat për patentë) dhe
101
regjistrohet në Regjistrin përkatës të or-
ganit shtetëror kompetent (shih: Agjencia
për Pronësi Industriale), me kërkesë me
shkrim të njërës prej palëve dhe pub-
likohet (neni 30 i LP).
Pavlefshmëria e kontratave [Nevažnost
ugovora; Nullity of contracts Nichtigkeit
der Verträge] - Për të qenë kontrata e
vlefshme duhet të plotësohen kushtet
esenciale dhe ndonjë “patologji” e vogël
në këtë raport nuk do të duhej të ndikonte
direkt në vlefshmërinë e një marrëdhënie
të tillë juridike (p.sh. motivet e njërës
palë nuk ndikojnë në parim në vlef-
shmërinë e një pune juridike, neni 40 i
LMD). Megjithatë, nëse cenohen disa
rregulla themelore, atëherë një
marrëdhënie juridike mund të jetë ose të
shpallet e pavlefshme. LMD bën dallim
në mes të pavlefshmërisë absolute dhe
relative. Quhen punë juridike “absolut-
isht të pavlefshme” për shkak të faktit se
deklaratat e dhëna konsiderohen sikur të
mos ishin dhënë kurrë dhe se secili mund
të thirret në këtë pavlefshmëri, p.sh. nëse
objekti i prestimit është i pamundur ose i
palejuar sipas nenit 35 të LMD, nëse ba-
za është palejueshme sipas nenit 39, nëse
kontrata është lidhur në kundërshtim me
rendin publik sipas nenit 89 të LMD etj.
“Pavlefshmëria relative” nënkupton se
pala ka të drejtë të kërkojë, që një punë
juridike të shpallet e pavlefshme. Ligji
nuk përcakton shprehimisht dhe në
mënyrë terminologjike, se ka të bëjë me
pavlefshmërinë relative. Por, nëse Ligji
mbron interesin e njërës palë, atëherë kjo
palë mund të kërkojë që kontrata të
shpallet e pavlefshme, p.sh. lajthimi i
njërës palës sipas nenit 46 të LMD,
mashtrimi sipas nenit 49 të LMD etj.
Penalet (gjyqësore) [Kazne (sudske);
(Judicial) penalties, Strafe (gerichtlich)] -
“Penalet gjyqësore” është institut proce-
102
dural, i rregulluar në një burim formal të
së drejtës materiale dhe atë në LMD (ne-
ni 275 i LMD). Penalet gjyqësore janë
një lloj ndëshkimi pasuror, që gjykata
mund t’i caktojë debitorit, nëse nuk e ka
përmbushur një kërkesë në procedurën e
përmbarimit, e cila kërkesë konsiston
diçka në të holla. P.sh., me vendim të
formës së prerë është caktuar, që një deb-
itor të kthejë sendin kreditorit. Në këtë
rast, kreditori mund të kërkojë, që gjyka-
ta të dënojë debitorin për pagesën e
penaleve, nëse ajo nuk e përmbush këtë
detyrim.
Pendesa/pendimi [Odustanica; Earnest,
Strafversprechen] - Pendimi është një
marrëveshje e palëve sipas parimit të au-
tonomisë së lirë të vullnetit, sipas të cilës
marrëveshje njëra palë ose secila palë ka
të drejtë të heq dorë nga kontrata, por me
kusht që të paguajë një shumë të caktuar
në emër të pendimit ose pendesës (nenet
70 dhe 71 me LMD).
Pengu (e drejta) [Zalog (pravo); Pledge
(right); Pfand (Recht)] - E drejta e pengut
është e drejtë e sigurimit sendor, që
pengdhënësi i jep pengmarrësit, që ky të
mund të realizojë kërkesën e vet nga shit-
ja e sendit të lënë peng, nëse debitori nuk
përmbush prestimin. Pengun mund të
lënë edhe vetë debitori edhe një person i
tretë. Quhet e drejtë e sigurimit sendor,
meqë pengmarrësi ka të drejtë të realizojë
kërkesën vetëm me shitjen e sendit, të
lënë peng, për dallim nga e drejta e sig-
urimit personal (p.sh. dorëzania).
Varësisht nga objekti i lënë peng, dallo-
hen pengu i dorës (pignusi), nëse objekti
i lënë peng është një send i luajtshëm
(dispozitat e neneve 130 e në vazhdim të
LPDS) dhe hipoteka, nëse objekti i lënë
peng është paluajtshmëria (dispozitat e
neneve 172 e në vazhdim të LPDS).
Perpetuatio fori [Perpetuatio fori] Per-
petuatio fori është një institut procedural,
sipas të cilit, një gjykatë mbetet kompe-
tente në aspektin tokësor edhe mëtutje
atëherë, kur gjatë zhvillimit të procedurës
kanë ndryshuar rrethanat në atë mënyrë,
që kompetent do të duhej të ishte ndonjë
gjykatë tjetër. Kjo është paraparë shpre-
himisht me nenin 17 par. 3 të LPK dhe ka
të bëjë me parimin e ekonomizimit në
procedurën civile.
Personi fizik dhe juridik [Fizičko i
pravno lice; Natural and legal person;
Natürliche und juristische Personen] -
Personi është subjekti i së drejtës dhe
mund të jetë personi fizik apo juridik.
Lidhur me atë se kush mund të jetë
subjekt i së drejtës. Shih: Subjektet e së
drejtës.
Personaliteti (të drejtat) [Ličnost (pra-
va); Personality (the rights); Persönlich-
keit (Recht)] - Të drejtat e personalitetit
paraqesin ato të drejta vitale të cilat janë
tejet ngushtë të lidhur me vetë personin
apo subjektin e së drejtës. Nuk ekziston
një e drejtë e përgjithshme e personal-
itetit por disa sosh, dhe si të tilla konsid-
erohen mbrojtja e jetës, shëndetit, lirisë,
nderit, emrit, prestigjit, të cilat krahas
garantimit me të drejtën publike, gëzojnë
mbrojtje edhe me të drejtën private, në
veçanti kur kërkohet shpërblimi i drejtë
në rast të cenimit të tyre.
Personi i tretë [Treće lice; Third person;
Dritte Person] - Personi i tretë është një
person, cili në një raport juridik mund të
involvohet në mënyrë direkte ose indi-
rekte. Zakonisht një marrëdhënie juridike
ka të bëjë me raportin në mes palëve.
Por, në raste të caktuara edhe një person i
tretë mund të favorizohet ose të pësojë
një dëm, p.sh. kontrata e dy personave në
dobi të personit të tretë. Edhe në proce-
durën (civile) mund të involvohet ndonjë
person i tretë, p.sh. ndërhyrësi, përkthy-
esi, eksperti etj.
Pertinenca [Pertinencija; Pertinence;
Sachdienlichkeit] - Pertinenca paraqet një
term i cili referohet kryesisht sendit akce-
sor. Pertinenca është send akcesor i cili
gjithnjë është në funksion të sendit krye-
sor, por nuk është i lidhur fizikisht me
sendin kryesor. Pra, edhe pse është në
funksion të sendit kryesor, ajo mund të
ndahet dhe të përben send të pavarur,
madje edhe të qarkullohet si e tillë.
Pëlqimi [Saglasnost; Consent; Zustim-
mung] - Shumica e punëve juridike
lidhen në mes dy subjekteve pa pasur
nevojë për vullnetin e ndonjë personi të
tretë. Në raste përjashtimore mund të
kërkohet, që për vlefshmërinë e një pune
juridike nevojitet edhe vullneti i personit
të tretë (p.sh. përfaqësuesi ligjor duhet të
pajtohet me lidhjen e kontratës së fëmijës
të moshës jomadhore me dikë tjetër). Ky
pajtim mund të jetë para lidhjes së punës
juridike në formën e pëlqimit apo pas
lidhjes së punës juridike në formën e
aprovimit (neni 19 i LMD).
Përçojat [Provodnici; Conductors; Lei-
tungen] - Shih: Kadastri: përçojat.
Përdorimi [Korišćenje; Use; Nutzung] -
Përdorimi në kuptimin juridik është një
ndër autorizimet e pronarit për të
përdorur sendin dhe shfrytëzuar sipas
dëshirës (neni 18 LPDS). Pronari ka të
drejtë të përdorë ose edhe të mos përdorë
sendin e vet, p.sh. makinën.
Përfaqësimi [Zastupanje; Representa-
tion; Vertretung] - Përfaqësimi është
dhënia ose pranimi i një deklarimi të
vullnetit nëpërmjet një personi (përfa-
qësuesi) në emër dhe për llogari të një
personi tjetër (të përfaqësuarit) (nenet 72
e në vazhdim të LMD). Pra, përfaqësuesi
vepron në emër dhe për llogari të palës,
për dallim nga komisionari ose adminis-
103
tratori, të cilët veprojnë në emër, por për
llogari të palës së përfaqësuar. Përfa-
qësimi rregullohet edhe me normat e së
drejtës formale (nenet 73 e në vazhdim të
LPK). Ekzistojnë lloje të ndryshme të
përfaqësimit, siç janë përfaqësimi ligjor,
me autorizim dhe me statut. Në rast të
përfaqësimit, të gjitha veprimet ose
mosveprimet e përfaqësuesit shkojnë në
favor ose në disfavor të të përfaqësuarit,
nëse përfaqësuesi ka vepruar brenda ta-
grit të paraparë. Shih: Përfaqësuesi.
Përfaqësuesi [Zastupnik; Representative;
Vertreter] - Përfaqësuesi është një per-
son, i cili vepron në emër dhe për llogari
të dikujt tjetër. Kjo nënkupton, se çdo
veprim apo mosveprim shkon direkt në
favor ose në disfavor të te përfaqësuarit. I
përfaqësuari është personi, për të cilin
vepron përfaqësuesi. Përfaqësuesi mund
të jetë ligjor, me autorizim dhe sipas
vendimit të gjykatës. Përfaqësuesi ligjor
caktohet sipas vetë ligjit (ex lege), p.sh.
prindërit janë përfaqësues ligjorë të
fëmijës, meqë fëmija nuk ka aftësi për të
vepruar dhe as aftësi procedurale. Përfa-
qësuesi me autorizim caktohet me një
kontratë, me të cilën kontratë caktohet
tagri dhe vëllimi i autorizimit. Kurse, me
vendim të gjykatës mund të caktohet
përfaqësuesi në rastet kur një personi i
caktohet kujdestari.
(i) Përfaqësuari [Zastupljena strana;
Represented; Vertretener] - Shih: Përfa-
qësuesi.
Përfaqësimi tregtar [Trgovinsko zastu-
panje; Commercial representation; Han-
delsvertreter] - Përfaqësimi tregtar është
lloj i veçantë i kontratës së përfaqësimit
(nenet 804 e në vazhdim të LMD). Me
kontratën e përfaqësimit tregtar detyrohet
ky përfaqësues, që të gjejë ndërmarrje të
tjera dhe të lidhë kontrata ekonomike me
ato në emër dhe për llogari të përfaqësua-
104
rit. I përfaqësuari ka për detyrë të shpër-
blejë përfaqësuesin tregtar për shërbimin
e kryer.
Përgjegjësia për tjetrin [Odgovornost
za drugoga; Liability for other; Fremd-
haftung] - Në parim përgjigjet ai person, i
cili edhe ka shkaktuar dëmin. Por, në
raste të caktuara mund të ndodhë që
dikush tjetër ka shkaktuar dëm dikujt
tjetër dhe një person i tretë përgjigjet për
dëmin e shkaktuar. Kështu p.sh., për-
gjegjësia e prindit për dëmin e shkaktuar
nga fëmija i moshës së mitur (neni 147
LMD), përgjegjësia e përfaqësuesit ligjor
për dëmin e shkaktuar nga personi me të
meta psikike (neni 148 i LMD). Rast
tjetër i përgjegjësisë për tjetrin është edhe
përgjegjësia e punëdhënësit për dëmin e
shkaktuar nga ana a punonjësit (nenet
152 e në vazhdim të LMD).
Përgjegjësia solidare [Solidarna odgo-
vornost; Joint liability; Gesamtschuld] -
Përgjegjësia solidare apo përgjegjësia e
përbashkët e disa personave mund të vijë
në shprehje në rastet kur për ndonjë dëm
të cilin e kanë shkaktuar disa persona
bashkërisht, atëherë këta persona do të
përgjigjen të gjithë solidarisht (neni 190 i
LMD). Për shembull, nxitësi dhe
ndihmësi, dhe ai që ka ndihmuar që per-
sonat përgjegjës të mos zbulohen,
përgjigjen solidarisht. Apo, porositësi
dhe kryerësi i punëve në paluajtshmëri
përgjigjen solidarisht ndaj personit të
tretë për dëmin që i krijohet këtij lidhur
me kryerjen e këtyre punëve.
Përgjigjja në padi [Odgovor na tužbu;
Reply to lawsuit; Klageerwiderung] - De-
risa padia është veprimi i parë procedural
i palës paditëse, përgjigja në padi është
veprimi i parë procedural i palës së padi-
tur. Nga vetë nocioni rezulton, se pala e
paditur ka të drejtën dhe jo detyrimin, që
të deklarohet për pretendimet e palës
paditëse të parashtruara me padi. Përgjig-
ja në padi është mbrojtja e parë palës së
paditur nga pretendimet e palës paditëse.
Përgjigja në padi mund të parashtrohet
brenda afatit prej 15 ditësh nga marrja e
padisë dhe duhet të parashtrohet në
formën me shkrim (shih dispozitat e ne-
neve 395 e në vazhdim të LPK).
Përjashtimi i gjyqtarit [Izuzeće sudije;
Exclusion of judge; Ausschluss des Rich-
ters] - Përjashtimi i gjykatësit ndodhë,
nëse ekzistojnë rrethana të tilla objektive,
të cilat mund të ndikojnë në paanësinë
dhe objektivitetin e gjykatësit në një pro-
ces civil gjyqësor. Ligji nuk bën dallim
terminologjik, por vetëm përmbajtësor në
mes të përjashtimit dhe rekuizimit. Për-
jashtimi i gjyqtarit duhet të bëhet ex offi-
cio dhe nëse ekzistojnë këto rrethana,
atëherë gjykatësi duhet të përjashtohet
nga procesi konkret gjyqësor. Në rast, se
në proces ka marrë pjesë një gjykatës i
cili është dashur të përjashtohet, atëherë
kjo është shkelje procedurale me rëndësi
absolute dhe vendimi marrë në një proces
të tillë gjithmonë duhet të anulohet (shih
nenet 67 a - f, 182 të LPK). Kurse,
“rekuzimi” i gjykatësit është përjashtimi i
gjykatësit nga një proces konkret dhe i
cili përjashtim ndodhë vetëm me
kërkesën e palës dhe do kjo një shkelje
procedurale e tillë do të merret për bazë
në Gjykatën sipas ankesës, vetëm nëse
pala është thirrur më herët në këtë shkelje
me rëndësi relative (nenet 67 g, 182 I i
LPK).
Përmbarueshmëria [Izvršnost; Enforce-
ability; Vollstreckbarkeit] - Procedura e
përmbarimit, në të cilën realizohet dhun-
shëm kërkesa e kreditorit fillon me
propozimin e kreditorit. Kreditori duhet
t’ia bashkëngjit propozimit gjithmonë një
titull përmbarimor. Ky titull është në pa-
rim një vendim, i cili duhet të jetë “i
përmbarueshëm”. I përmbarueshëm është
një vendim, nëse ai ka marrë formë të
prerë dhe ka skaduar afati për përm-
bushjen vullnetare (neni 24, neni 36 i
LPP). Vendimi pajiset me klauzolën “e
përmbarueshmërisë” nga gjykata e
shkallës së parë, e cila klauzolë është një
vulë, me të cilën konstatohet se mund të
fillohet procedura e përmbarimit.
Përmbaruesi privat [Privatni izvršitelj;
Private enforcement agent; Privater
Zwangsvollstrecker] - Me LPP e ri
(2014), përmbaruesi privat është organi
kryesor i përmbarimit, i cili zhvillon pro-
cedurën e përmbarimit. Tanimë janë li-
cencuar një numër i madh i përmba-
ruesve privat, të cilët zhvillojnë proce-
durën e përmbarimit për të gjitha
çështjet, me përjashtim të çështjeve nga
marrëdhënia familjare dhe të punës.
Përmbaruesi privat kryen ushtron au-
torizime publike, por në mënyrë të
pavarur dhe private dhe atë në tërë terri-
torin e Republikës.
Përmbushja (e kontratës) [Privatni
izvršitelj; Performance (of contract);
Erfüllung (des Vertrages)] - Përmbushja
nënkupton dhënien e prestimit të detyruar
kreditorit nga ana e debitorit, p.sh. pagi-
mi i çmimit, dorëzimi i mallit të shitur
etj. Përmbushja është zgjidhja ideale dhe
më e mira e rregullimit të marrëdhënieve
juridike, me ç’rast subjektet i përmbushin
prestimet, që i kanë të detyruara. Presti-
min mund ta përmbushë jo vetëm debi-
tori, por edhe personi i tretë. Shpenzimet
e prestimit i bartë, si rregull, vetë debitori
(nenet 277-279 i LMD).
Përsëritja e procedurës [Ponavljanje
postupka; Repetition of procedure;
Wiederholung des Verfahrens] - LPK e
konsideron përsëritjen e procedurës mjet
të jashtëzakonshëm të goditjes së
vendimit (nenet 232 e në vazhdim të
105
LPK). Lidhur me propozimin për
përsëritjen e procedurës vendos Gjykata
e Shkallës së dytë, por që propozimi do-
rëzohet në Gjykatën e shkallës së parë, që
ka vendosur lidhur me këtë rast. Propo-
zimi paraqitet në formën me shkrim dhe
në afatin e caktuar, varësisht nga shkaqet
e paraqitjes së propozimit (neni 234 i
LPK). Meqë shpesh në praktikë mund të
ndodhë, që një vendim i gjykatës të
sfidohet edhe me revizion edhe me
propozimin për përsëritjen e procedurës,
LPK ofron zgjidhje ligjore për trajtimin e
këtyre rasteve (nenet 242 - 244 i LPK).
Përpunimi [Obrada; Processing; Ver-
arbeitung] - Përpunimi apo krijimi i
sendit të ri ekziston atëherë kur personi
me material të vet dhe me punën e vet
krijon një produkt të ri. Nëse puna dhe
materiali i takon vetëm një personi
atëherë ky person bëhet edhe pronar i
vetëm i sendit. Personi, i cili e krijon një
send të ri të luajtshëm përmes përpunimit
apo ndryshimit me materialin e per-
sonave të tjerë e fiton pronësinë në
sendin e ri të krijuar pjesërisht, përveç në
rast se vlera e përpunimit është qenësisht
më e vogël se vlera e materialit me të
cilin është krijuar sendi i ri. Nëse vlera e
përpunimit apo ndryshimit është sak-
tësisht e barabartë me vlerën e materi-
aleve të tjetrit, palët e fitojnë bash-
këpronësinë mbi sendin e ri në pjesë të
barabarta. Si përpunim konsiderohet edhe
shkrimi, vizatimi, pikturimi, shtypja,
gravimi apo një përpunim i ngjashëm i
sipërfaqes (neni 31 i LPDS).
Përtëritja [Prenov; Novation; Novation]
- Përtëritja (novacio) është mënyrë e
shuarjes së marrëdhëniet të detyrimeve,
sipas së cilës kreditori dhe debitori pajto-
hen, që prestimin ekzistues të zëvendë-
sojnë me një prestim tjetër, që buron nga
një bazë juridike tjetër dhe objekt të
106
ndryshëm (nenet 329 e në vazhdim të
LMD).
Përzierja [Mešanje; Mixing; Ver-
mischung] - Përzierja definohet legalisht
me dispozitën e nenit 30 të LPDS dhe
është mënyrë për fitimin e pronësisë në
sendet e luajtshme, nëse sendet e lu-
ajtshme përzihen në atë mënyrë, që ato
nuk mund të ndahen ose mund të ndahen,
por vetëm me shpenzime tejet të larta.
Pasojat juridike të kësaj mënyre të fitimit
të pronësisë parashihen me dispozitat e
nenit 30 në lidhje me dispozitën e nenit
29 të LPDS.
Pignus [Pignus] - Shih: Pengu i dorës.
Piratëria [Piraterija; Piracy; Piraterie]
Piratëria nënkupton riprodhimin ose
shpërndarjen në mënyrë të paautorizuar
të dhe të paligjshme të materialeve të
cilat mbrohen nga e drejta e pronësisë in-
telektuale (e drejta autorit, patentave,
markave tregtare, dizajnëve industriale).
Pjesa hyrëse aktgjykimit [Uvodni deo
presude; Introductory part of the judg-
ment; Urteilskopf] - Shih: Aktgjykimi.
Pjesa e domosdoshme e trashëgimisë
[Obavezni deo nasledstva; Compulsory
part of inheritance; Pflichtteil des Erbes]
- Autonomia e lirë e vullnetit vlen edhe
në të drejtën trashëgimore. Kjo nënk-
upton se trashëgimlënësi (de cujus) ka të
drejtë të disponojë sipas vullnetit dhe
dëshirës së vet për pasurinë e vet në rast
të vdekjes. Kjo nënkupton, se trashëgim-
lënësi mundet me përcaktuar me testa-
ment, se kush do të merr pasurinë, pas
vdekjes së tij. Por, ligji parasheh se në
raste të tilla, disa të afërm direkt,
trashëgimtar ligjorë do të kishin të drejtë
të kërkojnë të ashtuquajturën pjesën e
domosdoshme. Personat e tillë, që kanë
të drejtë në pasurinë e domosdoshme të
trashëgimisë quhen “trashëgimtarë të
domosdoshëm”. Kush mundet me qenë
trashëgimtar i domosdoshëm dhe sa është
kjo pjesë e domosdoshme e trashëgimisë
është e përcaktuar me nenet 29 e në va-
zhdim të LT. Në të drejtën e Kosovës
(për dallim edhe nga shumë të drejta të
vendeve të tjera), “pjesa e domosdosh-
me” është e drejtë trashëgimore e vërtetë
dhe jo pretendim (kërkesë) i trashëgimta-
rit të domosdoshëm kundër trashëgimta-
rit. Kjo nënkupton, se kjo e drejtë mbi
pjesën e domosdoshme nuk mund të për-
jashtohet dhe trashëgimtari i domosdo-
shëm merr pjesë si “trashëgimtar” dhe jo
vetëm për të pasur të drejtën e pre-
tendimit kundër trashëgimtarëve të tjerë.
Plotfuqishmëria e vendimit [Pra-
vosnažnost odluke; Finality of decision;
Rechtskräftigkeit der Entscheidung] - Ka
të bëjë me vendimin e formës së prerë
dhe nuk është nocion juridik me pasoja të
caktuara juridike nga ato, që kanë të
bëjnë me vendimin e formës së prerë.
LPK nuk e përdor më këtë nocion fare,
derisa LPP e përdor në disa raste, por
duke aluduar në vendimin e formës së
prerë.
Poligamia [Poligamija; Polygamiy; Po-
lygamie] - Poligami quhet praktika e të
pasurit të më shumë se dy bashkëshort.
Nganjëherë poligamia përdorët edhe si
sinonim me bigaminë. Regjimi juridik që
vlen për bigaminë (shih: Bigamia), vlen
edhe për poligaminë.
Polisa e sigurimit [Polis osiguranja; In-
surance policy; Versicherungsschein] -
Polisa e sigurimit ёshtё dokument në
formë të shkruar pёr sigurimin e da-
korduar ndërmjet siguruesit dhe të
siguruarit dhe ёshtё pjesё përbërëse e
kontratës për sigurimin. Në polisë duhet
të shkruhen palët kontraktuese, sendi i
siguruar, respektivisht personi i siguruar,
rreziku i përfshirë nga sigurimi, kohëzg-
jatja e sigurimit dhe periudha e depozitës,
shuma e sigurimit ose se sigurimi është i
pakufizuar, premia ose kontributi, data e
dhënies së policës dhe nënshkrimet e
palëve kontraktuese. Në fakt, kontrata
për sigurimin është e lidhur kur kon-
traktuesit nënshkruajnë polisën e sig-
urimit ose listën e mbulesës, përveç nëse
parashikohen rastet nën të cilat marrë-
dhënia kontraktuese nga sigurimi krijohet
nga vetë pagimi i premisë. Shih: edhe
Sigurimi.
Politika e të drejtës [Vladavina prava;
Rule of law; Rechtspolitik] - Politika e së
drejtës merret me vizionet dhe kahjet për
në të ardhmen të zhvillimit të së drejtës.
Se si do të jetë një e drejtë në një vend
varet shumë nga qëndrimet politike të një
vendi.
Posedimi [Pravo državine; Possession;
Besitz] - Posedimi definohet legalisht
(nenet 103, 104 të LPDS) dhe nënkupton
pushtetin faktik të një personi në një
send. Posedimi duhet juridikisht të
diferencohet rreptësishtë nga pronari,
edhe pse pronari zakonisht është edhe
posedues, por me përjashtime. P.sh.
Qiramarrësi i një shtëpie është posedues
direkt, derisa qiradhënësi është pronar
dhe posedues indirekt. Posedimi është pa
diskutim një fakt, por është që nga e drejt
romake e deri më sot e diskutueshme,
nëse posedimi është edhe një e drejtë. Për
t’u themeluar posedimi nevojitet pushteti
faktik. Nëse për posedimin duhet edhe
kushti i animus (vullnetit) është çështje e
diskutueshme. Në të drejtën austriake ka
pajtueshmëri gati absolute, se vullneti për
të pasur sendin është kusht themelor për
posedimin. Në të drejtën e Zvicrës, në
parim mjafton pushteti faktik, ashtu siç
ishte edhe në të drejtën klasike romake.
Kurse, në të drejtën e Gjermanisë ka
mendime të ndryshme për këtë. Teoria
mbizotëruese kërkon vullnetin si kusht
107
për themelimin e posedimit direkt. Në të
drejtën e Kosovës, kjo çështje është pak e
diskutuar deri më tani. Sipas mendimit
tim, edhe në Kosovë do të duhej të vlente
përvoja e së drejtës së Gjermanisë, meqë
edhe normat përkatëse për posedimin ki-
shin si model zgjidhjen gjermane.
Posedimi mbrohet në mënyra të ndrysh-
me (shih nenet 112, 113 të LPDS).
Posedimi nuk parasheh aftësinë për të
vepruar, kështuqë secili mund të jetë
posedues dhe poashtu nuk ka posedim
me anë të përfaqësuesit, meqë rregullat e
përfaqësimit nuk vlejnë për posedim.
Ekzistojnë disa lloje të ndryshme të
posedimit, direkt (i drejtpërdrejt), indi-
rekt ose tërthortë, bashkëposedimi.
- Posedimi i direkt - nënkupton mba-
jtjen e sendit dhe ushtrimin e pushtetit
faktik të vetë poseduesit mbi sendin e
caktuar.
- Posedimi indirekt - nënkupton mba-
jtjen e sendit të poseduesit nëpërmjet
personave të tjerë që realisht ushtrojnë
posedimin. Në këtë pozitë mund të
gjendet poseduesi pronar ose jo pronar
i cili realizon (vjelë) të ardhura apo të
drejta të caktuara nga posedimi i të
tjerëve, si për shembull dhënia e sendit
me qira tjetrit. Po ashtu, Posedues jo i
drejtpërdrejtë është personi i cili e jep
posedimin e një sendi bazuar në një
peng, depozitë, marrëveshje ose
raporte juridik të ngjashme që i japin
personit tjetër të drejtën e posedimit të
sendit për një kohë të caktuar.
- Bashkëposedimi - bashkëposedimi
nënkupton kur dy apo disa persona
bashkërisht ushtrojnë posedimin mbi
një send sipas parametrave të ditur dhe
të llogaritshëm të bashkëposeduesve.
- Posedimi i përbashkët - posedimi i
përbashkët nënkupton kur dy apo disa
persona bashkërisht ushtrojnë posedi-
108
min mbi një send dhe nuk dihet vëlli-
mi i ushtrimit të posedimit.
Plagjiatura [Plagijat; Plagiarism; Pla-
giat] - Plagjiatura nënkupton kur dikush
paraqet në mënyrë të qëllimshme dhe të
dukshme krijimet intelektuale origjinale
të një personi ose krijuesi tjetër, si kri-
jime intelektuale origjinale të tijat. Para
se gjithash, plagjiatura paraqet shkelje
morale dhe tërheq përgjegjësi morale,
dhe në raste të caktuara mund të paraqet
edhe shkelje të te drejtave autoriale. Në
disa raste plagjiatura nuk paraqet shkelje
të drejtave autoriale, kur për shembull,
krijuesit lejnë veprat e tyre të lira për
përdorim të pakufizuar, dhe marrësit e
këtyre veprave pa treguar burimin para-
qiten në cilësinë e krijuesve origjinal.
Mirëpo, në këto rast marrësi i këtyre ve-
prave bartë përgjegjësi morale dhe profe-
sionale (akademike). Ndërsa, nëse kri-
juesit e veprave, i kanë të rezervuara të
drejtat autoriale dhe të kufizuara, atëherë
marrësit e tyredo të kryejnë edhe shkelje
të te drejtave të autorit, dhe rrjedhimisht
kjo tërheq përgjegjësi administrative dhe
civile juridike.
Praktika gjyqësore [Sudska praksa;
Case law; Rechtsprechung] - Praktika
gjyqësore nënkupton tendencën që
gjykatat të zgjidhin rastet e caktuara të
tyre duke u bazuar në rastet e zgjidhura
më herët, kryesisht nga gjykatat më të
larta të cilat tashmë janë bërë të plot-
fuqishme, me qellim të unifikimit të in-
terpretimit dhe zbatimit të ligjit. Ndjekja
e kësaj praktike, shpie në legjitimin e
praktikës gjyqësore si burim të së drejtës.
Prapësimi [Prigovor; Objection;
Einrede] - Shih edhe Kundërshtimi. Ligji
nuk është konsekuent në përdorimin e
terminologjisë unike. Përdoret edhe
prapësim edhe kundërshtim. Ka të bëjë
me një kontestim të një deklarate të
ndonjë subjekti tjetër. Prapësimi krye-
sisht është mjet juridik në procedurën
civile, por përdoret edhe në të drejtën
materiale, p.sh. prapësimi i debitorit ndaj
personit të tretë (neni 133 i LMD). Në të
drejtën procedurale civile, prapësimi
përdoret edhe si mjet kundërshtimi, p.sh.
prapësimi i parashkrimit (neni 180 i
LPK) ose edhe si mjet goditje vendimi,
p.sh. prapësimi kundër urdhërpagesës në
procedurën e posaçme kontestimore
lidhur me urdhërpagesën (neni 497 i
LPK). Në procedurën përmbarimore,
prapësimi është mjet i rregullt i goditjes
së vendimit, të cilin mund ta paraqes deb-
itori kundër vendimit për lejimin e përm-
barimit (shih neni 67 e në vazhdim të
LPP).
Pranueshmëria e padisë [Prihvatljivost
tužbe; Admissibility of lawsuit; Stattgabe
der Klage] - Shih: Padia: lejueshmëria e
padisë.
Prekluzioni [Prekluzija; Prekluzion,
Präklusion] -Humbja e një të drejte, nëse
është ometuar (lëshuar) ndërmarrja e një
veprimi të caktuar procedural. P.sh., nëse
ankesa nuk është paraqitur brenda afatit
të përcaktuar ligjor, humbet e drejta për
paraqitjen e ankesës. Në situatë të tillë
mund të paraqitet eventualisht propozimi
për kthimin në gjendjen e mëparshme
(restitutio in integrum).
Premtimi publik [Javno obećanje;
promise of reward; Auslobung] -
Premtimi publik në të drejtën civile i
referohet kryesisht premtimit publik të
shpërblimit. Ky institut juridik paraqet
gjithashtu si një nga burimet e dety-
rimeve. Premtimi publik paraqet shpre-
hjen e njëanshme të vullnetit të një per-
soni, i cili i drejtohet një numri të pacak-
tuar personash, me anë të te cilit
premtuesi obligohet që t’ia paguaj
shpërblimin apo dhuratën e caktuar atij
personi i cili do të kryente ndonjë veprim
ose realizonte ndonjë rezultat të caktuar.
Sipas LMD, premtimi i shpërblimit i bërë
me anë të shpalljes publike për atë që
kryen një veprim të caktuar, arrin ndonjë
sukses, ose në qoftë se premtimi është
bërë në ndonjë kusht tjetër, e detyron
premtuesin që të përmbushë premtimin.
Premtuesi i shpërblimit ose i çfarëdo gare
shpërblyese ka për detyrë të caktojë afat-
in e garës, e në qoftë se nuk e cakton,
kush do që dëshiron të marrë pjesë në
garë ka të drejtë të kërkojë që gjykata ta
caktojë afatin përkatës (neni 212).
Prestim [Prestacija/obaveza; Obliga-
tion/Performance; Leistung] - Prestimi
është çdo veprim, mosveprim apo durim i
lejueshëm, që është objekt i marrëdhënies
së detyrimeve dhe që është i caktuar ose i
caktueshëm. Kreditori, si subjekt i së
drejtës materiale mund të kërkojë prej
debitorit një veprim (p.sh. pagimi i një
borxhi, riparimi i një sendi etj.), një
mosveprim (p.sh. të mos bëjë zhurmë në
banesën e tij dhe të mos pengoj fqiun
etj.) dhe një durim (p.sh. të lejojë dikë të
ndërtojë një mur në paluajtshmërinë e tij
etj.). LMD nuk është konsekuent në ter-
minologjinë juridike dhe natyrisht edhe
sa i përket nocionit të prestimit. Për këtë
nocion përdoren edhe emërtime të tjera jo
adekuate, p.sh. “borxhi”, “kërkesë”, “de-
tyrim” etj.
Pretrial discovery [Pretrial discovery].
Pretrial discovery është një ndër veçoritë
tipike të sistemit juridik anglosakson në
të drejtën procedurale civile lidhur me
administrimin e provave.
Prezumim [Pretpostavka; Presumption;
Vermutung] - Prezumimi mund të defi-
nohet si kusht për ekzistimin ose mose-
kzistimin e një raporti juridik, qoftë ai
material ose procedural. Nëse p.sh. ekzis-
ton apo nuk ekziston një e drejtë subjek-
109
tive private duhet të përmbushen disa
kushte, pra prezumime të së drejtës mate-
riale juridike. Në aspektin e së drejtës
procedurale, nëse padia do të lejohet ose
do të hedhet poshtë, varet nga fakti, nëse
janë plotësuar prezumimet procedurale
juridike, p.sh., për të qenë padia e
lejueshme, duhet gjykata të ketë ju-
ridiksion për këtë çështje, ose duhet të
jetë kompetente etj.
Prezumimet procedurale [Proceduralne
pretpostavke; Procedural assumptions;
Prozessvoraussetzungen] - Prezumimet
procedurale janë kushtet apo konditat,
nëse një padi është e lejueshme. Për të
qenë një padi e lejueshme apo e
pranueshme, duhet të plotësohen pre-
zumimet procedurale. Ekzistojnë shumë
prezumime procedurale, që kanë të bëjnë
me gjykatën, objektin e kontestit dhe me
palët, p.sh., kompetenca e gjykatës, af-
tësia procedurale palëve etj.
Prima facie - Në shikim të parë. Në shi-
kim apo në dukje të parë të gjërave apo
fakteve, sidomos në vlerësimin e provës.
Prindi [Roditelji; Parent, Eltern] -
Prindër quhen personat të cilët sipas ligjit
apo ndonjë vendimi të organit kompetent
i janë akorduar të drejta dhe përgjegjësi
prindërore. Përgjegjësia prindërore re-
zulton nga e drejta për kujdes prindëror
ndaj fëmijëve.
- Përgjegjësia prindërore - Përgjegjësia
prindërore përfshin të drejtat dhe
detyrat që kanë për qëllim të sigurojnë
mirëqenien emocionale, sociale dhe
materiale të fëmijës, duke u kujdesur
për të, duke mbajtur raporte vetjake
me të, duke i siguruar atij mirërritjen,
edukimin, arsimimin, përfaqësimin
ligjor dhe administrimin e pasurisë
(neni 128.4 i LFK).
Prior tempore potior iure - I pari nga
koha, i pari nga e drejta. Nga e drejta za-
110
konore (ai i cili shkon i pari në mulli,
bluan edhe i pari). Në rast se ekzistojnë
të drejta të ndryshme në të njëjtin rang,
atëherë do të realizohet zakonisht ajo e
drejtë, e cila është regjistruar më herët.
Kjo vlen si në të drejtën materiale (p.sh.,
neni 118, 155 etj. LPDS) ose nga e drejta
procedurale (p.sh. 92 LPP).
Privatizimi [Privatizacija; Privatization;
Privatisierung] - Privatizimi paraqet një
proces, i cili ka të bëjë me transferimin e
pronësisë apo kontrollit mbi ndërmarrjet
dhe asetet, nga qeveria apo shteti tek in-
vestitorët privat. Në aspektin juridik, pri-
vatizimi paraqet një proces ligjor të or-
ganizuar dhe të rregulluar nga mekaniz-
mat shtetëror, përmes të cilit prona sht-
etërore/shoqërore transformohet apo ka-
lohet tek personat privat. Në Kosovë dal-
lon mënyra e privatizimit të pronës pub-
like dhe pronës shoqërore. Privatizimi i
pronës publike i nënshtrohet një proce-
dure të veçantë (koncesionit dhe partner-
itetit publiko privat) dhe ligjeve të
veçanta. Ndërsa privatizimi i pronës
shoqërore i nënshtrohet një rregullativës
së veçantë juridike. Në këtë rast baza ju-
ridike për privatizimin e pronës
shoqërore Rregullorja e UNMIK (Nr.
2003/13) mbi transformimin e së drejtës
për përdorimin e pronës së patundshme
në pronësi shoqërore. Sipas kësaj rreg-
ullore, ‘privatizimi’ realizohet në formën
e qiradhënies/qirambajtjes (“leasehold”)
të pronës shoqërore për 99 vite nga data e
hyrjes në fuqi të saj, që është 9 maj 2003.
Shih: edhe Qiradhënia afatgjate. Në Ko-
sovë janë përdoruar dy modele të privat-
izimit: Spin off i rregullt dhe Spin off
special apo me kushte.
- Spin off - Spin off i rregullt nënkupton
modelin e privatizimit sipas të cilit
privatizuesi përzgjidhej vetëm në bazë
 të çmimit më të lartë të ofruar për
pronën e tenderuar për privatizim.
- Spin off special - Spin off special
nënkupton modelin e privatizimit sipas
të cilit përveç çmimit, kërkohej edhe
zotimi i investitorëve për investimin e
shumave të caktuara të mjeteve finan-
ciare dhe punësimin e një numri të
caktuar punëtorëve në atë ndërmarrje.
Prona apo ndërmarrje i cila i nënshtro-
hej këtij modeli të privatizimit konsid-
erohej se kishte ndikim të rëndësishëm
në ekonominë e vendit.
Pro bono - Pro bono (falas) është
ndërmarrja e një veprimi për një tjetër pa
ndonjë shpërblim apo prestim. Avokatët
nuk kanë të drejtë të ofrojnë shërbime
pro bono.
Pro forma - Për shkak të formës. Ka të
bëjë me një veprim të ndërmarr nga
dikush, vetëm sa për të respektuar
formën e paraparë, p.sh. lëshohet vër-
tetimi me shkrim, se ka qenë dikush në
një mbledhje. Pro-forma mund të jetë
edhe në kuptimin negativ, p.sh. lidhet një
punë juridike vetëm për të krijuar një fa-
vor, edhe pse nuk ka qenë vullneti për të
lidhur një punë juridike.
Procedura civile [Građanski postupak;
Civil procedure; Zivilverfahren] - Proce-
dura civile është një proces i rregulluar
me anë të normave juridike, në të cilën
konstatohen, formësohen dhe realizohen
të drejtat subjektive private të personave
privatë. Procedura civile ndahet në pro-
cedurën kontestimore, jokontestimore,
përmbarimit dhe të falimentimit.
Procesi civil [Građanski proces; Civil
proces; Zivilprozess] - Shih: Procedura
civile.
Procedura e falimentimit [Stečajni
postupak; Bankruptcy procedure; Insol-
venzverfahren] - Procedura e falimen-
timit paraqet procedurën ligjore e cila
zhvillohet pranë gjykatës qoftë kur fali-
mentimi i iniciuar në mënyrë vullnetarë
ose të detyrueshme. Në rastet kur vull-
netarisht iniciohet procedura e falimen-
timit, kërkesën për falimentim e dorëzon
në gjykatë debitori i falimentimit (shih:
Debitori i falimentimit). Ndërsa, në rastet
kur jo vullnetarisht iniciohet procedura e
falimentimit, atëherë kërkesën për likui-
dim e paraqet kreditori i falimentimit
(shih: Kreditori i falimentimit). Palë në
procedurën e falimentimit janë debitorët
administratorët falimentuese, kreditorët,
bartësit e ekuitetit, komitetet e kredito-
rëve. Ndërsa, palë të interesuara konsid-
erohen palët që i afektohën të drejtat
pasurore, monetare, obligimet dhe in-
teresat tjerë si rezultat i procedurës së
falimentimit, apo që ka obligim ligjor për
mbikëqyrjen ose administrimin e proce-
durës së falimentimit.
- Gjykata - Në procedurën e falimen-
timit dhe shqyrtimin e rastit të fali-
mentimit dhe të gjitha çështjet e
ndërlidhura me LF, gjykatë kompe-
tente është Gjykata Themelore në
Prishtinë, Departamenti për Çështje
Ekonomike. Gjykata kujdeset që gjatë
procedurës në mënyrë objektive të ruaj
interesat pasurore të palëve në mënyrë
të barabartë, ku para se gjithash do të
ndërmerr të gjitha masat e nevojshme
për të siguruar që përfaqësuesi i
pasurisë së falimentimit maksimizon
kthimin e përgjithshëm të pasurisë në
favor të kreditorëve; shpërndarjet ndaj
të gjithë kreditorëve të kategorisë së
njëjtë të prioriteteve bëhen sipas
parimit pari passu; debitori person ju-
ridik nuk do të jetë pronar i aseteve të
tij në përfundim të procedurës së
likuidimit dhe do të fshihet si biznes
aktiv në regjistrin e bizneseve me
111
 shënimin ‘i likuiduar’, etj., (neni 4 i
LF).
Procedura e ndërmjetësimit [Postupak
posredovanja; Mediation procedure
Meidiationssverfahren] - Shih: Ndërmje-
tësimi.
Procedura jokontestimore [Vanparnični
postupak; Out contentious procedure
Verfahren der freiwilligen Gerichts-
barkeit] - Procedura jokontestimore është
procedurë civile e njohjes (cognitio), në
të cilën poashtu si në procedurën kontes-
timore vendoset lidhur me çështjet civile
juridike. Ky dallim në procedurën kon-
testimore dhe jo kontestimore është
marrë sipas modelit gjerman - austriak
dhe kështu ka mbetur edhe tani e tutje.
Diferencimi në mes të këtyre dy proce-
durave civile nuk mund të bëhet në
aspektin gjuhësor, se kontesti zgjidhet në
procedurën kontestimore e “jokontesti”
zgjidhet në procedurën jokontestimore,
meqë nëse nuk ka fare “kontest” nuk ka
përse edhe procedura të zhvillohet.
Çështja qëndron diku tjetër dhe ky
diferencim është i rëndësishëm për shkak
pasojave të ndryshme juridike, nëse një
çështje zgjidhet në procedurën jokontes-
timore, meqë në këtë rast do të vlente
direkt dhe në mënyrë primare jo LPK,
por LPJK. Një kufizim i pastër dhe for-
mal nuk mund të bëhet, meqë ka çështje
“kontestuese” që zgjidhën në procedurë
jokontestimore, por, esenca qëndron në
atë se LPJK ka paraparë që ajo të
zgjidhet në procedurën jokontestimore.
Por, teoria moderne niset sipas parimit të
dedikimit dhe atë, se gjithmonë duhet fil-
limisht të shikohet në LPJK, nëse para-
shihet shprehimisht se cilat çështje
zgjidhen në procedurën jokontestimore,
me konsekuencën se vlen LPJK. Dhe
LPJK përcakton shprehimisht, se cilat
çështje mund të zgjidhen në këtë proce-
112
durë, siç janë: procedura për administri-
min dhe ndarjen e sendit të përbashkët,
procedura për shqyrtimin e pasurisë
trashëgimore, si dhe disa procedura të
tjera jokontestimore statusore.
Procedura kontestimore [Parnični
postupak; Contested procedure; Streitiges
Verfahren] - Procedura kontestimore
është një proces i rregulluar juridik, në të
cilën konstatohen, formësohen dhe ven-
dosën të drejtat subjektive private të
subjekteve të së drejtës. Konstatohet se
një e drejtë subjektive private ekziston
dhe gjykata (gjykata shtetërore ose josht-
etërore/arbitrazhi) vendos me vendim,
nëse dikush ka të drejtë të kërkojë përm-
bushjen e një prestimi, p.sh., nëse pronari
ka të drejtë të kërkojë sendin nga
poseduesi i paligjshëm etj. Për këtë arsye,
kjo procedurë quhet edhe procedurë e
njohjes (kognicionit). Shkenca që studion
procedurën kontestimore është E drejta
procedurale civile apo kontestimore dhe
burimi kryesor formal i kësaj të drejte
është LPK.
Procedurë e posaçme/veçantë kontes-
timore [Posebni/specijalni parnični
postupak; Specific contested procedure;
Besonderes Verfahren] - Duke pasur për
bazë parimet kushtetuese, të mishëruara
në nenin 6 të KEDNJ si dhe sidomos të
neneve 24, 31 e në vazhdim të KRK, çdo
proces do të duhej të zhvillohej sipas
standardeve të njëjta dhe sipas rregullave
të njëjta. Por, për shkaqe dhe motive të
ndryshme, Ligji lejon zhvillimin e disa
proceseve në mënyrë më të shpejtë, si-
domos duke u paraparë afate më të
shkurta kohore për ndërmarrjen e vepri-
meve procedurale gjatë zhvillimit të pro-
cesit civil ose edhe disa rregulla specifike
(shih p.sh. Procedura sipas marrëdhënies
së punës sipas dispozitave të neneve 474
e në vazhdim të LPK; Procedura sipas
pengim posedimit sipas dispozitave të
neneve 478 e në vazhdim të LPK, Proce-
dura në konteste të vlerës së vogël sipas
dispozitave të neneve 484 e në vazhdim
të LPK etj.). Edhe në këto procedura
vlejnë të gjitha parimet fundamentale për
një proces fer dhe të rregullt sipas nenit 6
të KEDNJ.
Procedura përmbarimore [Izvršni
postupak; Enforcement procedure; Voll-
streckungsverfahren] - Procedura përm-
barimore është një proces civil, në të
cilën realizohen dhunshëm kërkesat e
kreditorit kundër një debitori. Derisa në
procedurën kontestimore dhe jokontes-
timore “bisedohet” në procedurën jokon-
testimore “veprohet”. Kjo nënkupton
konkretisht, se nëse vendimi i nxjerrë në
procedurën kontestimore ose jokontes-
timore nuk realizohet vullnetarisht nga
pala humbëse, atëherë pala fituese
mundet me filluar procedurën e përm-
barimit për realizimin e dhunshëm të
kërkesës. Procedura e përmbarimit fillo-
het me propozim, në parim, para përmba-
ruesit privat. Vetëm nëse kemi të bëjmë
me çështjet nga marrëdhëniet familjare
dhe të punës, atëherë procedura e përm-
barimit zhvillohet para gjykatës sht-
etërore sipas kompetencës së përcaktuar
tokësore. Burim kryesor formal i proce-
durës së përmbarimit është LPP (2014).
Me këtë Ligj janë rregulluar procedura e
përmbarimit, emërimi i përmbaruesve
dhe çështjet e tjera që lidhen me proce-
durën e përmbarimit.
Procedurë sumare [Sumarni postupak;
Summary procedure; Summarisches Ver-
fahren] - Procedurë e shpejtë. Procedura
sumare është një procedurë, e cila zhvil-
lohet në mënyrë të përshpejtuar dhe ku
vlejnë edhe afatet më të shkurtra sesa
normalisht, p.sh. afati për paraqitjen e
ankesës kundër vendimit. Kjo procedurë
parashihet sidomos në procedurën civile
dhe për shkaqe praktike dhe për shkaqe
të domosdosë për të ofruar mbrojtje të
shpejtë juridike. P.sh., procedura në kon-
testet për shkak të pengim-posedimit
(nenet 478 të LPK) është procedurë
sumare (e shpejtë), ku procesi duhet të
zhvillohet shpejtë. Në procedurën a arbi-
trazhit zhvillohet një proces i shpejtë,
nëse vlera e objekti të kontestit është deri
në 100. 000 euro.
Procesverbali [Zapisnik; Minutes;
Protokoll] - Procesverbali është një
dokument publik, në të cilën regjistrohen
dhe protokollohen veprimet e ndërmarra
procedurale në gjykatë ose ndonjë auto-
ritet tjetër publik. Në procedurën civile,
procesverbali është rregulluar shpre-
himisht (nenet 134 - 140 të LPK) dhe si
dokument publik ka fuqinë provuese të
saktësisë absolute, përveçse vërtetohet e
kundërta.
Prokura [Prokura; Power of attorney;
Prokura] - Prokura apo autorizimi siç
njihet ndryshe në jetën juridike, paraqet
aktin formal, i cili përmban autorizimin -
lejen për përfaqësim, që i jepet me punë
juridike të autorizuarit nga ana e autori-
zuesit. Prokura apo autorizimi mund të
jetë i veçantë, nëse në të shënohet në
mënyrë të veçantë, se cilat punë juridike
duhet t’i kryej i autorizuari; ose i
përgjithshëm, nëse në të nuk është e
specifikuar në mënyrë të veçantë se cilat
punë duhet t’i kryej i autorizuari.
Prokurimi publik [Javna nabavka; Pub-
lic procurement; Öffentliche Vergabe] -
Prokurimi publik nënkupton një varg të
rregullave, kushteve dhe procedurave që
duhet të ndiqen nga ana e autoriteteve
publike në Kosovë gjatë procesit të
shfrytëzimit të fondeve publike dhe
burimeve publike, me qellim të garanti-
mit të një transparence dhe ligjshmërie të
113
këtij procesi. Kjo fushë në Kosovë është
e Rregulluar me Ligjin për Prokurimin
Publik në Republikën e Kosovës
(LPPRK). Sipas këtij ligji, qëllimi i pro-
kurimit publik është krijimi i kulturës in-
stitucionale profesionale dhe ngritja e
përgjegjësisë publike, duke ndjekur
parimin e shfrytëzimit sa me të drejtë ef-
ikas dhe transparent të fondeve dhe
burimeve publike nga personat zyrtar
përgjegjës përmes respektimit në mënyrë
strikte të procedurave dhe kushteve
qenësore të këtij ligji (neni 1.4 i LPPRK).
- Aktivitet i prokurimit - nënkupton çdo
aktivitet i autoritetit publik i cili
ndërlidhet me fillimin ose ekzekutimin
e një procedure ose veprimi që shpie
ose që ka për qëllim të shpie drejt
dhënies/lidhjes së një kontrate publike.
- Kontratë publike - quhet kontrata e
lidhur nga një autoritet publik, e cila
mund të ketë për objekt para se
gjithash, një shërbim në dobi të auto-
ritetit publik, një furnizim të caktuar
për autoritetin publik, një pune apo
koncesion në dobi të autoritetit publik.
Prokurori publik [Javni tužilac; Public
prosecutor; Öffentlicher Anwalt] - No-
cionin “Prokurori publik” nuk përdoret
më, por përdoret prokurori i shtetit pas
hyrjes në fuqi të Ligjit për prokurorin e
shtetit të vitit 2010. Shih: Prokurori i
shtetit.
Prokurori e shtetit [Državni tužilac;
State Prosecutor’s Office; Staatsan-
waltschaft] - Prokuroria e shtetit është
organ shtetëror i paraparë dhe rregulluar
shprehimisht me ligj të veçantë, me
Ligjin për prokurorin e shtetit (2010) dhe
kryesisht ka autorizime në procedurën
penale. Në procedurën civile, roli i pro-
kurorisë së shtetit është i kufizuar dhe
vetëm në raste të parapara shprehimisht.
Rastet tipike të ndërhyrjes së prokurorit
114
në procedurën civile është procedura si-
pas kërkesës për mbrojtjen e ligj-
shmërisë, e cila kërkesë mund të para-
qitet vetëm nga ana e prokurorit (nenet
245 e në vazhdim të LPK).
Pronësia [Svojina; Ownership; Eigen-
tum] - Pronësia dhe ekonomia e tregut
janë parakushtet themelore për realizimin
e të drejtave dhe lirive të individit në një
shoqëri të lirë dhe demokratike. Pronësia
si institut qendror juridik definohet legal-
isht dhe me këtë nënkuptohet si një e
drejtë e tërësishme dhe në parim e paku-
fizuar e një personi në një send (neni 18 i
LPDS). Edhe pse në parim e pakufizuar,
pronari nuk mund të disponojë dhe
përdor sendin në mënyrë arbitrare. Për
këtë arsye, parashihen kufizime të së
drejtës civile, p.sh. të drejtat e të tretit
nuk mund të cenohen gjatë përdorimit të
sendit. Gjithashtu ekzistojnë kufizime
nga e drejta publike, për shkak të
funksionit social të pronësisë, p.sh.
ndërtimi i një objekti në një palu-
ajtshmëri i nënshtrohet rregullave me
karakter imperativ të së drejtës së
ndërtimit. Pronësia si e drejtë e tërësish-
me e një personi në një send është si
rregull pronësia individuale. Por, nën
kushte të caktuara juridike dallohen disa
lloje të pronësisë. Pronësia individuale
është si rregull dhe ka të bëjë me faktin
se një individ ka pronësi në një send. Lloj
tjetër i pronësisë është bashkëpronësia
(nenet 51 e në vazhdim të LPDS). Bash-
këpronësia e disa personave ekziston
atëherë, kur një send iu takon dy a më
tepër personave në pjesë ideore dhe të
pandashme, p.sh. dy persona kanë një
bashkëpronësi në një send nga ½. Secili
nga bashkëpronari ka të drejtën e dis-
ponimit me pjesën e vet alikuote ose
ideore. Por, në rast të tjetërsimit të palu-
ajtshmërisë, bashkëpronarët kanë të
drejtën e parablerjes dhe atë të drejtën
sendore të parablerjes. Pronësia në njësi
të banesës (nenet 57 të LPDS) parashihet
për shkak të aspektit ekonomik dhe efi-
ciencës ekonomike. Në këtë rast, dikush
ka një pronësi të vetme në një pjesë të
kufizuar (p.sh., banesë), por për shkak të
parimit superficio solo cedit, secili pronar
i kësaj njësie të veçantë është au-
tomatikisht edhe bashkëpronar në palu-
ajtshmërinë, në të cilën ndodhet kjo njësi
e kufizuar, pra një banesë ose një shtëpi.
Prandaj, në rast të kalimit të pronësisë në
një njësi të kufizuar të ndërtesës te një
person tjetër, kalohet te ai automatikisht
edhe bashkëpronësia, pra pronësia në
pjesët ideore ose alikuote. Derisa pjesët
ideore të bashkëpronësisë janë të përcak-
tuara kështu në aspektin ideor, pjesët e
pronarëve të përbashkët nuk dihen as
edhe në mënyrë ideore. Pronësia e për-
bashkët është atëherë, kur dy a më tepër
persona kanë pronësi në një send, pa u
ditur sa janë këto pjesë ideore ose
alikuote (nenet 77 e në vazhdim të
LPDS). Pra, secili pronar i përbashkët ka
pronësi në tërësi në atë send. Meqë nuk
dihen pjesët ideore ose alikuote, natyrisht
se pronari i përbashkët nuk mund të
tjetërsojë sendin pa pëlqimin e pronarëve
të tjerë të përbashkët, por ai mund të lar-
gohet nga pronësia e përbashkët.
Pronësia e përbashkët mund të krijohet
vetëm, nëse parashihet me ligj dhe raste
tipike janë shoqëritë personale sipas
LSHT, bashkësia e trashëgimtarëve (neni
140 të LT), bashkëshortët si pronarë të
përbashkët në pasurinë e përbashkët (ne-
ni 47 të LT). Pronësia shoqërore domi-
nonte në të drejtën e Kosovës që nga
Lufta e II-të Botërore deri në trans-
formimet shoqërore dhe politike të viteve
90/ta të shek. XX-të. E veçanta e kësaj
pronësie ishte se askush dhe secili kishte
të drejtë pronësore në sende, që konsid-
eroheshin si prona shoqërore. Këto prona
janë tanimë në procesin e privatizimit, të
cilin është duke e kryer Agjencia Koso-
vare e Privatizimit. Pronësia shtetërore ka
qenë karakteristikë e shteteve totalitare.
Aktualisht është në procedurë të
ligjvënies Projektligji për pronën publike,
me të cilin rregullohet në mënyrë më të
detajuar e ashtuquajtura pronësia publike,
ku përcaktohen disa objekte dhe disa të
drejta të veçanta të Shtetit dhe Komunës
në sende, që konsiderohen objekte pub-
like.
Pronësia etazhe [Etažno vlasništvo;
Ownership of a building unit; Woh-
nungseigentum] - Pronësia etazhe nënk-
upton konstituimin e të drejtës pronësore
në një pjesë të caktuar të ndërtesës apo
pronësinë në katet e caktuar të saj, si për
shembull pronësia në banesë, lokal afarist
apo garazh, të cilat janë pjesë të veçanta
fizike në kuadër të ndërtesës (nenet 57 e
në vazhdim të LPDS).
Pronësia e përbashkët [Zajedničko
vlasništvo; Joint ownership, Gesamtei-
gentum] - Shih: Pronësia.
Pronësia intelektuale [Intelektualna
svojina; Intellectual property; Geistiges
Eigentum] -Pronësia intelektuale përf-
shinë tërësinë e të drejtave mbi sendet e
prekshme (trupore) dhe të paprekshme
(jotrupore), të cilat janë produkt i mendj-
es së njeriut. Tërësia e normave juridike
të cilat përcaktojnë, rregullojnë dhe gar-
antojnë të drejtat nga pronësia intelektua-
le përbëjnë të drejtën e pronësisë intel-
ektuale. Këto norma juridike mund të
rrjedhin apo burojnë nga e drejta publike
dhe e drejta private. Pronësia intelektuale
është e ndarë brenda dy kategorive:
pronësisë industriale, e cila përfshinë të
drejtën e patentave (shpikjet), markat
tregtare, dizajnët industriale dhe treguesit
115
gjeografik; si dhe në të drejta të autorit,
të cilat përfshinë veprimtarinë letrare dhe
artistike siç janë: novelat, poemat, filmat,
këngë muzikore, veprat artistike si piktu-
rat, fotografitë, skulpturat, si dhe dizajnët
arkitekturale. Ndërsa, të drejtat e përafër-
ta me të drejtat e autorit përfshinë: për-
formancat e artistëve, producentët e
fonogrameve, etj. Për shkak të kom-
pleksitetit dhe specifikave të secilës kat-
egori të pronësisë intelektuale, në Kosovë
secila kategori është e rregulluar me ligje
të veçanta.
Propozimi [Predlog; Proposal; Antrag] -
Propozimi, në procedurën civile, është
veprimi i parë procedural me të cilin fil-
lon një procedurë dhe atë në procedurën
jokontestimore (neni 4 i LPJK) dhe në
procedurën përmbarimore (neni 4 i LPP)
Procedura kontestimore fillon me padi,
kurse procedura e falimentimit fillon me
kërkesë (nenet 1 e në vazhdim të LF).
Edhe në procedurën jokontestimore edhe
në atë përmbarimore vlen parimi i dis-
ponibilitetit, se pa propozim nuk ka pro-
cedurë.
Propozuesi [Predlagač; Proposer; An-
tragsteller] - Propozuesi quhet subjekti, i
cili në procedurën jokontestimore paraqet
propozimin. Shih propozimi. Kurse,
subjekti që paraqet propozimin në proce-
durën e përmbarimit quhet kreditor.
Proprietas [Proprietas] - Shih: Pronësia.
Provat [Dokazi; Evidence, Beweis] -
Faktet mund të konstatohen si të vërteta
ose jo, nëse i nënshtrohen procedurës
provuese. Objekt i provës janë thëniet e
palëve lidhur me ekzistimin ose mose-
kzistimin e një fakti. Mjet provues është
çfarëdo mjeti, që mund të shpie në kon-
statimin e një fakti, dëshmitari, këqyrja
në vendin e ngjarjes, eksperti, pala si
dëshmitar dhe dokumenti. Arritja e
përfundimit për konstatimin e një fakti
116
bëhet në një proces, që është procedura
për administrimin e provës.
- Paraprova - Paraprova është një provë
e administruar para se të fillojë procesi
civil apo penal. Administrimi i provës
bëhet si rregull në seancën për shqyr-
timin kryesor. Për shkak të faktit, se
mund të kalojë kohë e gjatë derisa të
konvokohet seanca për shqyrtimin
kryesor, ku do të administrohet një
provë, ligji (nenet 379 - 385 i LPK)
parasheh, se një provë mund të merret
ma herët, bile para se të fillojë proce-
dura. Për t’u administruar një
paraprovë duhet të plotësohen disa
kushte dhe atë, që të ekzistojë kërkesa,
që të ekzistojë rreziku se prova do të
humb ose zhduket si dhe pala të
propozojë administrimin e provës.
Publiciteti (parimi) [Javnost (načelo);
Publicity (principle); Öffentlichkeit
(Grundsatz)] - Parimi i publicitetit është
parim bazë në secilën procedurë dhe nat-
yrisht edhe në procedurën civile dhe ka
karakter kushtetues. Cenimi i parimit të
publicitetit është shkelje e dispozitave
kushtetuese dhe një vendim i lëshuar në
një procedurë, në të cilën është cenuar ky
parim mund të dërgohet në Gjykatën
Kushtetuese (neni 6 i KEDNJ, nenet 22,
31 të KRK në lidhje me nenet 4, 182,
247, 444 e në vazhdim të LPK).
Puna juridike [Pravni posao; Legal
transaction; Rechtsgeschäft] - Puna ju-
ridike është një rrethanë faktike me një
apo më shumë deklarime të vullnetit,
nëpërmjet të cilave deklarime shkaktohet
pasoja juridike. Pra, puna juridike është
një kontratë, por edhe atëherë kur
deklarohet vetëm një vullnet, p.sh.
denoncimi, premtimi publik etj.
Ekzistojnë punë të ndryshme juridike,
varësisht nga numri i deklarimeve të
vullnetit. Punë juridike e njëanshme është
kur deklarohet vetëm një vullnet i një
personi, p.sh. premtimi publik, testamenti
etj. Zakonisht janë punë juridike të dy-
anshme, p.sh. kontrata e shitjes, qirasë
etj. E shumanshme është një punë ju-
ridike p.sh. kontratat e shoqërive tregtare,
p.sh. varësisht nga numri i themeluesve
të shoqërisë. Duke marrë në konsideratë
numrin e detyrimeve të marra, dallojmë
punët juridike me detyrime të njëanshme,
p.sh. dhurata, dorëzania ose edhe punët
juridike me detyrime të dyanshme, p.sh.
kontrata e shitjes, qirasë etj. Punët ju-
ridike pa shpërblim janë p.sh. dhurata,
kurse punët juridik me shpërblim janë au-
tomatikisht të gjitha kontratat me dety-
rime reciproke, p.sh. kontrata e shitjes,
qirasë etj. Veprimi juridik duhet të dallo-
het nga puna juridike (në terminologjinë
juridike të Shqipërisë nuk bëhet një dal-
lim i tillë). Derisa te puna juridike, pasoja
juridike shkaktohet vetëm sipas vullnetit,
pasoja juridike te një veprim juridik
mund të shkaktohet edhe pa vullnetin e
subjektit. Veprimet juridiken ndahen në
veprime të ngjashme juridike (p.sh. para-
lajmërimi para padisë, caktimi i një afati
etj.) dhe në akte reale ose veprime faktike
(p.sh. përpunimi, përzierja etj.). Rregullat
lidhur me punën juridike vlejnë në parim
analogia iuris edhe për veprimet juridike,
por jo edhe për aktet reale.
Punitive damages - Punitive damages
është një ndër veçoritë tipike të sistemit
juridik anglosakson në të drejtën private,
por në SHBA. Sipas këtij instituti, në të
drejtën private mund të pretendohet edhe
e ashtuquajtura shpërblimi i dëmit me
dënim, nëse plotësohen disa kushte, si-
domos në rast të sjelljes jo të mirë të deb-
itorit në një qarkullim juridik.
Pushimi i gjykimit [Prekid suđenja;
Court reces; Ruhen des Verfahrens] -
Pushimi i procedurës është në fakt për-
fundimi i procedurës dhe atë përfundim-
isht sipas një ngjarje (neni 282 i LPK).
Rasti tipik është vdekja e një personit
fizik dhe objekt kontesti janë të drejtat
personale, të cilat nuk mund të kalojnë
tek pasardhësit juridikë.
Q
Qarkullueshmëria [Prometnost; Circu-
lation; Verkehrsfähigkeit] - Ka të bëjë me
faktin, nëse një send është i përshtatshëm
për të qenë objekt i së drejtës, të mund të
shitet, të tjetërsohet, pra të jetë objekt i
një marrëdhënie juridike. Në parim, të
gjitha sendet janë objekt i një
marrëdhënie juridike, përveçse kemi të
bëjmë me ndonjë rast përjashtimor, nëse
kemi të bëjmë me të ashtuquajturat
sendet res extra commercium (sendet
jashtë qarkullimit). Aktualisht ende nuk
kemi ndonjë ligj, që përcakton në mënyrë
eksplicite këto sende jashtë qarkullimit.
Por, mund të mendohet, p.sh. në varrezat,
përmendoret, sendet vlerë historike ose
kombëtare etj.
Qëllimi i kontratës [Svrha ugovora;
Purpose of contract; Vertragsziel] - Shih:
Motivet e kontratës.
Qiraja [Zakup; Lease; Miete] - Kontrata
e qirasë është një marrëdhënie juridike e
detyrimeve, sipas së cilës qiradhënësi
detyrohet, që qiramarrësit t’i dorëzojë një
send të caktuar (zakonisht një objekt apo
banesë), kurse qiramarrësi detyrohet, që
të paguajë shumën e kontraktuar (za-
konisht në mënyrë periodike) (nenet 585
e në vazhdim të LMD). Qiramarrësi ka të
drejtën e dorëzimit të sendit tek një per-
son tjetër, nëse qiradhënësi nuk
kundërshton. Kjo marrëdhënie juridike e
nënqiramarrjes përfundon ex lege, në
momentin e përfundimit të kontratës së
qirasë.
117
Qiradhënie afatgjate [Dugoročni zakup;
Long term leasehold; Erbpacht] - Instituti
i qiradhënies afatgjate në Kosovë
kryesisht i referohet procesit të privatiz-
imit (Shih: edhe Privatizimi). Ky institut
paraqet formën e qiradhënies/qirambaj-
tjes (“leasehold”) të pronës shoqërore në
afat prej 99 vite nga data 9 maj 2003. Kjo
datë ndërlidhet me hyrjen në fuqi të
Rregullores së UNMIK-ut (Nr. 2003/13)
mbi Transformimin e së Drejtës për
Përdorimin e Pronës së Patundshme në
Pronësi Shoqërore. Përmbajtja e të
drejtës nga qiradhënia afatgjate nuk dal-
lon shumë nga pronësia, përveç afatit të
përcaktuar në kohë. Sipas kësaj Rreg-
ullore, kjo e drejtë përmban: të drejtën e
zotërimit dhe përdorimit të pronës së
dhënë me qira për çfarëdo qëllimi që nuk
ndalohet sipas ligjit; të drejtën e trans-
ferimit lirisht të pronës tek palët e treta;
të drejtën e vendosjes së barrëve mbi
pronën nën qira; të drejtën e transferimit
përmes trashëgimisë, përmes bashkimit
ose mënyrave të tjera të kalimit të
pronësisë me anë të kontratës ose me anë
të veprimit të ligjit (neni 2 i Rregullores).
R hnung] - Refuzimi është mospranimi i një
Radhët e trashëgimisë [Nasledni red-
dovi; Inheritance ranks; Erbfolge] - Në
rast se trashëgimlënësi nuk ka disponuar
me pasurinë e tij në rast të vdekjes, pra
nuk ka hartuar testament, atëherë pasuria
trashëgimore e tij do të kalojë në
trashëgimtarët ligjorë, të përcaktuar me
ligj. Ligji përcakton në detaje se kush dhe
sipas cilës radhë do të trashëgojë
pasurinë trashëgimore. Me dispozitat e
neneve 12 deri 21 të LT parashihen katër
radhët e trashëgimtarëve, që në radhën e
parë bëjnë pjesë fëmijët dhe bash-
këshorti. Trashëgimi bëhet sipas sistemit
parenteral, sipas të cilit trashëgimtarët e
118
radhës tjetër vijnë në shprehje si
trashëgimtarë, vetëm nëse nuk ka fare
trashëgimtarë të radhës paraprake.
Ratio decidendi - Arsyeja e vendosjes.
Kjo nënkupton arsyet e vendosjes lidhur
me një rast të caktuar. Arsyet e vendosjes
lidhur me një rast rrjedhin nga parimet
apo dispozitat ligjore si dhe rrethanat fak-
tike të një rasti të caktuar.
Ratio legis - Në kuptim të ligjit. Normat
juridike të një ligji duhet të jenë të kup-
tueshme dhe të jenë në sensin dhe kupti-
min e ligjit. Interpretimi i një norme ju-
ridike do të duhej të bëhej sipas vetë kup-
timit dhe sensit të ligjit.
Rebus Sic Stantibus - Shih: Klauzola
Rebus Sic Stantibus
Reformatio in peius - Është institut edhe
në procedurën civile, sipas të cilit, pala
ankuese nuk mundet që të vihet në pozitë
më të keqe në procedurën sipas mjeteve
të goditjes së vendimit, sesa që ishte në
procedurën para gjykatës së shkallës së
parë. Por, kjo nuk vlen në rast se, edhe
pala paditëse edhe pala e paditur kanë
sfiduar vendimin e gjykatës së shkallës së
parë.
Refuzim [Odbijanje; Rejection; Able-
kërkese apo mospranimi i ndonjë padie të
palës paditëse. Refuzimi i një padie bëhet
për shkak të pathemelësisë së një padie,
derisa padia hedhet poshtë, nëse ajo nuk
është e lejueshme.
Regresi (e drejta) [Regres (pravo); Re-
course (the right); Regress (Recht)] - Me
këtë nënkuptohet, që një person ka të
drejtë të kërkojë një prestim prej një per-
soni të caktuar, të cilin e ka përmbushur
më herët ndaj atij personi. P.sh, shitësi i
përgjigjet blerësit për të metat materiale
dhe juridike të sendit. Në bazë të regresit,
shitësi ka mundësi të kërkojë regres (pra
prestimin e përmbushur tek blerësi) nga
prodhuesi i sendit, ose furnizuesit të
sendit. Raste të tilla të regresit janë të
shumta, p.sh., debitori solidar (neni 192 i
LMD), regresi i dorëzanit ndaj debitorit
(nen 1030 LMD).
Regjistri i gjendjes civile [Registar
građanskog statusa; Civil status regjistër;
Personenstandsregister] - Regjistri i
gjendjes civile nënkupton librat (fizik
apo elektronik) ku mbahen shënimet për
gjendjen personale të qytetarëve lidhur
me faktet e të gjitha lindjeve, martesave,
vdekjeve dhe të dhënave të tjera që bu-
rojnë prej tyre.
Regjistri i paluajtshmërive [Registar
nepokretnosti; Immovable property
regjistër; Grundbuch] - Libri i tokës.
Regjistri në kuptimin e së drejtës private
është një dokument publik, në të cilin
shënohen marrëdhëniet pronësore ju-
ridike për dallim nga Regjistri kadastral,
në të cilin shënohen aspektet teknike të
paluajtshmërisë. Regjistri i tokës quhet si
nocion ndryshe, varësisht nga tradita ju-
ridike. Diku quhet Libër i tokës, diku
Regjistër i tokës etj. Në Kosovë aktu-
alisht ky Regjistër quhet Ligji për
themelimin e Regjistrit të drejtave të
pronës së paluajtshme, të vitit 2002, të
ndryshuar në vitin 2011. Në këtë regjistër
shënohen të drejtat sendore, pronësia,
barrët, të drejtat dhe detyrimet në një
paluajtshmëri. Nga vetë titulli i Ligjit
“.....Themelimin....” nënkuptohet se me
këtë Ligj nuk parashihen vetëm aspektet
materiale për Regjistrimin e të drejtave
sendore, por gjithashtu parashihen edhe
aspektet formale të Regjistrit, pra të
themelimit dhe krijimit të një Regjistri të
tillë. Në Kosovë vlen sistemi “real” d. m.
th. Shënimet bëhen sipas paluajtshmërisë
dhe të dhënat mirëmbahen sipas sistemit
fizik dhe elektronik. Lidhur me sendet e
luajtshme, ekziston një Regjistër tjetër.
Regjistrimi i të drejtave të pengut
posedimor dhe joposedimor shënohen në
një Regjistër të veçantë, që parashihet
dhe rregullohet me Ligjin e veçantë të
për Regjistrimin e Pengut në Regjistër
për Sendet e Luajtshme të vitit 2012. Të
drejtat e pronave të paluajtshme përf-
shijnë: a. pronësinë; b. hipotekat; c. ser-
vitutet; d. të drejtat e shfrytëzimit të
pronave komunale, publike, shoqërore
dhe pronave shtetërore; e. barrat dhe
ngarkesat pronësore (neni 2 i LTHRDP).
Këto të drejta mbi pronën e paluajtshme,
regjistrohen vetëm mbi bazën e një titulli
juridik të vlefshëm si: a. vendim të plot-
fuqishëm të gjykatës; b. vendim të organ-
it administrativ shtetëror; c. kontratës për
bartjen e së drejtës së pronës së palu-
ajtshme të vërtetuar nga organi kompe-
tent; d. vendimit apo kontratës për privat-
izim të lëshuara nga Agjencia Kosovare e
Privatizimit; e. vendimit të Komisionit
për rindërtimin e kadastrit; f. vendimit të
Komisionit për rregullimin e tokave; dhe
g. dokumentit tjetër që me ligje të
veçanta parashihet regjistrimi i të
drejtave pronësore (neni 4 i Ligjit për
ndryshim/plotësimin e LTHRDP).
Regjistrat e të drejtave të pronës së palu-
ajtshme karakterizohen edhe nga disa
parime themelore si: parimi i publicitetit,
parimi formal, parimi i prioritetit dhe
parimi i legalitetit. Sipas parimit të pub-
licitetit, regjistrat e të drejtave të tjera
mbi paluajtshmeritë janë publike që
nënkupton se secili mund shoh dhe të
ketë qasje në përmbajtjen e këtyre
regjistrave. Duke qenë se librat e tokës
dhe regjistrat e të drejtave të tjera mbi
paluajtshmeritë janë dokumente publike,
atëherë qasja në këtë dokumente mund të
realizohet në analogji me dispozitat të
cilat rregullojnë qasjen në dokumentet
publike të vendit (neni 24 i LK). Sipas
119
parimit të formalitetit, të dhënat në
regjistrin e të drejtave të pronave të palu-
ajtshme, supozohet të jenë të sakta, të
vërteta dhe të ligjshme, derisa nuk korri-
gjohen sipas të procedurave të parapara
ligjore. Sipas parimit të prioritetit, kup-
tohet se në qoftë se regjistrohen të njëjta
të drejta mbi paluajtshmeritë të cilat nuk
e përjashtojnë njëra tjetrën, pra nuk janë
kundërthënëse (si për shembull kur një
pasuri regjistrohet si hipotekë në dy apo
me shumë herë, ose edhe servituti në disa
raste), atëherë në bazë të këtij parimi,
fuqi me të madhe ligjore do të ketë ajo e
para e regjistruar sipas datës. Sipas
parimit të legalitetit, të drejtat mbi palu-
ajtshmeritë do të regjistrohen vetëm mbi
bazën e dokumenteve të caktuara me ligj,
të cilat lëshohen nga organet e caktuara,
si dhe mbi bazën e punëve juridike të
lidhura në mënyrë të posaçme, siç u
cekën me lartë. Kërkesat për regjistrimin
e të drejtave të pronave të paluajtshme i
parashtrohen me shkrim Zyrën Kadastra-
le Komunale në territorin ku ndodhet
prona e paluajtshme (shih: Zyra Komu-
nale Kadastrale).
Rekuizimi i gjyqtarit [Izuzeće sudije;
Recusal oj judge; Befagenheit des Rich-
ters] - Shih: Përjashtimi i gjyqtarit.
Rekurs [Rekurs; Recourse; Rekurs] -
Rekursi nuk është nocion juridik në
gjuhën shqipe në të drejtën e Republikës
së Kosovës. Ky nocion përdoret më
shumë në literaturën juridike të
Shqipërisë dhe ka të bëjë kryesisht me
një mjet goditje në formë të
kundërshtimit të aktvendimit në proce-
durën civile, penale dhe administrative.
Relatori [Sudija izvestitelj; Relevanat
judge; Berichterstatter] - Relatori apo
gjykatësi raportues. Është njëri nga
anëtarët e trupit gjykues, i cili përgatit
lëndën për shqyrtim dhe vendosje dhe
120
përgatit zakonisht edhe propozim-
vendimin (shih nenin 189 të LPK).
Remonstrativ (karakter) [Remonstra-
tivni (karakter); Remonstrative (charac-
ter); Remonstrativ (Charakter)] Shih De-
volutiv.
Rendi juridik [Javni poredak; Legal or-
der; Rechtliche Ordnung] - Ordre public.
Ky nocion është shumë i gjerë dhe gati i
papërcaktuar në mënyrë formale. Me
rendin juridik mund të nënkuptohen të
gjitha ato rregulla, në parim të pash-
kruara, për sjelljen e individit në shoqëri,
të cilat rregulla konsiderohen të do-
mosdoshme dhe të pacenueshme për të
siguruar një ambient të qetë dhe të sig-
urte juridik në një shoqëri. Këto rregulla
gjenden në formë tejet të papërcaktuar
dhe konsiderohen se janë ato parime fun-
damentale të akteve më të larta juridike
në një shoqëri. Tek ne, si rregulla të
rendit juridik janë parimet fundamentale
të parapara me KRK dhe Konventa, që
sipas dispozitave të nenit 22 të KRK
vlejnë direkt në Republikë.
Rendi publik [Pravni poredak; Legal or-
der; Öffentliche Ordnung] - Shih: Rendi
juridik.
Renta [Renta; Rent; Pacht] - Renta para-
qet një lloj të të ardhurës nga qiraja mbi
tokën. Më konkretisht, renta mund të
paraqet një shume pagese e cila paguhet
në mënyrë periodike për përdorimin dhe
shfrytëzimin e pronës, veçanërisht asaj të
paluajtshme. Pronarët e tokave duke ua
dhënë në shfrytëzim tokën të tjerëve, si
kundërshpërblim prej tyre kërkojnë ren-
tën.
Res - Shih: Sendi.
Res iudicata - Shih: Çështje e gjykuar.
Res nullius - Shih: Sendi i braktisur.
Restitutio in integrum - Shih: Kthimi në
gjendjen e mëparshme.
Restitutio in integrum nova producta -
Kërkesa për kthimin në gjendjen e
mëparshme për shkak të faktit, se janë
gjetur fakte dhe prova të reja, të cilat ka-
në lindur pas përfundimit të shqyrtimit
kryesor në gjykatën e shkallës së parë.
Kthimi në gjendjen e mëparshme për
shkaqe të tilla është pothuajse i përjash-
tuar dhe me fare pak shpresa për sukses
të një propozimi të tillë.
Restitutio ob noviter reperta - Kërkesa
për kthimin në gjendjen e mëparshme për
shkak të faktit, se janë gjetur fakte dhe
prova të reja. E veçanta është se, kjo
kërkesë ka të bëjë me ato fakte dhe
prova, të cilat kanë ekzistuar edhe më
herët, por që janë gjetur tani dhe kështu
pala dëshiron të kërkojë që të përsëritet
procedura (shih nenet 232 e në vazhdim
të LPK).
Retencioni [Retenciono pravo; Right of
retention; Zurückbehaltungsrecht] - Shih:
E drejta e retencionit.
Reus - Pala e paditur. Shih: (i) padituri.
Revidimi i kontratës [Revizija ugovora;
Revision of the contract; Störung der
Geschäftsgrundlage] - Shih: Klauzola re-
bus sic stantibus.
Revizioni [Revizija; Revision; Revision]
- Revizioni është mjet i jashtëzakonshëm
i goditjes së vendimeve, me të cilin
sfidohen vendimet e Gjykatës së shkallës
së dytë (nenet 211 e në vazhdim të LPK).
Revizioni paraqitet në Gjykatën Supreme
nëpërmjet Gjykatës së shkallës së parë në
formën me shkrim dhe në afatin prej 30
ditësh nga dita e pranimit të vendimit të
Gjykatës së shkallës së dytë. Revizioni
mund të paraqitet vetëm për shkaqe të
parapara me ligj dhe në parim, nëse vlera
e objektit të kontestit është mbi 3.000 eu-
ro. Me revizion nuk mund të parashtro-
hen fakte dhe prova të reja, me për-
jashtim të atyre fakteve dhe provave, që
kanë të bëjnë me shkeljet e dispozitave
procedurale. Gjykata Supreme merret në
parim vetëm me çështjet e parashtruara
me revizion dhe sipas detyrës zyrtare
vetëm, nëse është zbatuar siç duhet e
drejta materiale dhe për shkeljet e dis-
pozitave procedurale, që kanë të bëjnë
me aftësinë për të qenë palë dhe përfa-
qësimin e palëve.
Revokimi [Opozivanje; Revocation;
Widerruf] - Revokimi mund të jetë për
testamentin, kontratën, deklaratën,
ofertën, etj. Revokimi nënkupton heqja
dorë nga ndonjë veprim i ndërmarrë, za-
konisht ndonjë deklarim të vullnetit, siç
janë revokimi i testamentit, i kontratës
etj. Varësisht nga rasti në rast, revokimi
mund të ndërmerret brenda një afati të
caktuar dhe atë me pasoja të caktuara ju-
ridike. Për shembull, nëse trashëgim-
lënësi ka revokuar testamentin, atëherë
testamenti i revokuar është i pavlefshëm.
Nëse ofertuesi ka revokuar ofertën bren-
da afatit të paraparë ligjor, atëherë nuk
mund të lidhet kontrata në bazë të kësaj
oferte.
Rilevimi [Relevacija; Survey; Ver-
messung] - Paraqet procesin identifikues
në lidhje me matjet gjeodezike, tokësore
apo matjet nga ajri për paraqitjen e
parcelave me kufijtë e tyre në doku-
mentacionin kadastral, me saktësinë e
kërkuar.
Rimburësim [Nadoknada; Reimburse-
ment; Rückerstattung] - Rimburësimi
është pagimi i një shume të caktuar të një
pale ndaj palës, e cila ka kryer më herët
ndonjë detyrim financiar. Nëse fillimisht
pala paditëse ka paguar taksën për para-
qitjen e padisë, në fund të procesit këtë
shpenzim e paguan pala e paditur, nëse
ajo e ka humbur kontestin civil juridik.
Riorganizimi [Reorganizacija; Reorgan-
ization; Reorganisation] - Riorganizimi
121
paraqet procesin përmes të cilit tentohet
që biznesi i debitori të vendoset në një
situatë solvente dhe të qëndrueshme fi-
nanciare, të ruhen vendet e punës dhe
biznesi të vazhdoj me operimin. Riorgan-
izimi mund të marrë forma tjera, duke
përfshirë faljen e borxheve, shndërrimin
e borxheve në ekuitetit për kreditorin dhe
shitjen e biznesit ose pjesëve të biznesit.
Në rast të zhvillimit të procedurës së ri-
organizimit, atëherë debitori do të ketë
cilësinë e debitorit në posedim.
Risia [Novinia; Innovation; Neuheit] -
Shih: Patenta.
Rr
Rregullimi i tokës [Uređenje zemljišta;
Land consolidation; Bodenordnung] -
Rregullimi i tokës, i njohur ndryshe si
komasacioni, nënkupton drejtimin dhe
rregullimin e kufijve (megjave) të
parcelave kadastrale të ndryshme, me
qellim të përmirësimit të projektimit të
zonës rurale, zhvillimin dhe shfrytëzimin
sa më ekonomik dhe racional të tokës.
S të paguaj shpërblimin e caktuar. Sefi par-
Sanksioni pasuror [Imovinska sankcija;
Proporty sanction; Vermögensstrafe] -
Sanksioni pasuror paraqet një nga
parimet themelore në të drejtën civile, si-
pas të cilit në rast të mos respektimit të
obligimeve nga marrëdhëniet juridike
civile, objekt i sanksionimit është gjithnjë
masa pasurore e personave dhe jo
drejtpërdrejt personaliteti i tyre. Ky pa-
rim përbën njërin nga dallimet esenciale
me degët e tjera të së drejtës, sic është e
drejta penale, sipas të cilës në rastet e ve-
prave penale mund goditet drejtpërdrejt
personaliteti i kryesit të veprës penale
apo liria e tij përmes sanksionit me
burgim. Parimin e sanksionit pasuror, në
122
marrëdhëniet juridike civile (kontraktua-
le), e ka paraparë edhe KEDNJ, sipas të
cilës, askujt nuk mund t’i hiqet liria për
arsyen e thjeshtë, se nuk është në gjendje
të përmbushë një detyrim kontraktor
(Protokolli 4, neni 1).
Seanca [Sednica; Session; Sitzung] -
Seanca mund të kuptohet në mënyra të
ndryshme. Në kuptimin e së drejtës
kushtetuese, seanca është mbledhja e një
institucioni shtetëror, p.sh. seanca e Ku-
vendit të Republikës. Në kuptimin e së
drejtës procedurale (penale apo civile apo
edhe administrative), me seancë nënk-
uptohet koha e konvokuar për ndër-
marrjen e veprimeve nga ana e gjykatës
lidhur me çështjen. Dallohet, p.sh. seanca
dëgjimore, seanca përgatitore, seanca për
shqyrtimin kryesor etj.
Sefi (kontratë) [Sef (ugovor); Strongbox
(contract); Verwahrung (Vertrag)] - Kon-
trata për sefin apo për ruajtjen, nënk-
upton kontratën, sipas të cilës banka ob-
ligohet që të siguroj palëve apo klientëve
të saj për përdorim dhe shfrytëzim sefin
për një periudhë të caktuar kohore, e
ndërsa shfrytëzuesi për këtë obligohet që
aqet formën e një arke të siguruar dhe
garantuar, i cili ruhet dhe kontrollohet
nga banka, që shërben për ruajtjen e
gjerave me vlerë.
Sekuestrimi [Zaplena; Sequestration;
Beschlagnahme] - Sekuestrimi është in-
stitut i së drejtës së përmbarimit, me të
cilin nënkuptohet regjistrimi dhe marrja e
objekteve dhe të drejtave të debitorit me
qëllim të realizimit dhunshëm të kërke-
save të kreditorit (nenet 86 e në vazhdim
të LPP). Procesi i realizimit të kërkesës
së kreditorit në procedurën e përmbarimit
pas nxjerrjes së vendimit kalon zakonisht
nëpërmjet regjistrimit, inventarizimit,
sekuestrimit dhe shitjes së objekteve
(sendeve të luajtshme ose paluajt-
shmërisë). Mënyra e sekuestrimit varet
nga metodat e përmbarimit (p.sh. shitja e
sendit të paluajtshëm, përmbarimi në
llogaritë bankare etj.). Me sekuestrimin
krijohet e drejta e pengut ligjor të kredi-
torit në sendin e debitorit.
Selia [Sedište; Headquarters; Sitz] - Selia
e shoqërisë tregtare parimisht paraqet
vendin apo lokacionin ku shoqëria treg-
tare zhvillon veprimtarinë kryesore treg-
tare. Selia përcaktohet me rastin e
regjistrimit, ku çdo shoqëri tregtare, në
dokumentet e regjistrit, duhet të paraqesë
lokacionin e selisë - zyrës së regjistruar, e
cila duhet të jetë një hapësirë fizike në
Kosovë dhe e cila duhet ta ketë adresën e
theksuar (neni 23 i LSHT). Ndërsa, në
qoftë se, adresa e vendit ku shoqëria treg-
tare ushtron veprimtarinë e saj kryesore
ndryshon nga selia, atëherë shoqëria treg-
tare lidhur me këtë duhet të njoftojë dhe
raportojë në Agjencinë e Regjistrimit të
Bizneseve të Kosovës.
Sendi [Stvar; Thing; Sache] - Në kupti-
min juridik, gjithçka që nuk është person
apo subjekt i së drejtës, dhe i shërben
njeriut për përdorim mund të quhet send.
Sendi është një objekt trupor (send i lu-
ajtshëm dhe i paluajtshëm), dhe sipas
konceptit të së drejtës së Kosovës, send
janë edhe objektet jotrupore, p.sh., el-
ektriciteti, ajri etj.
- (i) luajtshëm - Send i luajtshëm është
ai objekt trupor, i cili nuk është lidhur
forcërisht për paluajtshmërinë dhe i
cili nuk mund të largohet pa u prish
substanca e tij. Më konkretisht dhe më
thjeshtë është një definim përjashtues,
sipas të cilit, send i luajtshëm është një
objekt trupor, i cili nuk është as palu-
ajtshmëri dhe as përbërës qenësor i një
paluajtshmërie (shih edhe neni 10 par.
3 i LPDS). Relevanca e diferencimit
qëndron për shkak të kushteve të
ndryshme për fitimin e të drejtave
sendore në send të luajtshëm ose palu-
ajtshmëri.
- (i) paluajtshëm - Shih: Paluajtshmëria
- (të) drejtat jotrupore - sendet apo të
drejtat jotrupore janë të drejtat sendore
të kufizuara që përfshijnë, kërkesën
për të kërkuar nga një person tjetër
kryerjen e një veprimi të caktuar,
posaçërisht pagesën e të hollave.
- (aksesor) - Sendi aksesor është defin-
uar në mënyrë legale sipas dispozitave
të nenit 14 të LPDS. Aksesori është
një send i pavarur dhe i veçantë, i cili
nuk është përbërës qenësor i sendit
kryesor, por i cili i shërben qëllimit të
tij ekonomik dhe për këtë arsye është
në afërsi përkatëse me të. Neni 14 par.
2 dhe 3 të LPDS parashohin disa
shembuj tipik të sendit aksesor. Për
rastet e tjera, nëse është send aksesor
ose përbërës qenësor do të duhej të
merrej për bazë natyra e sendit dhe
standardi “normal”. Sendi aksesor ka
ndjek në parim fatin juridik të sendit
kryesor të lidhur me të, përveçse para-
shihet diçka tjetër me ligj (neni 10 par.
4 të LPDS).
- (i) zëvendësueshëm - Të zëvendësue-
shme janë ato sende të luajtshme, të
cilat në qarkullimin juridik në aspektin
objektiv nuk dallojnë prej sendeve të
tjera të llojit të njëjtë dhe të cilat mund
të zëvendësohen me sende të tjera të
këtij lloji. Sende të pazëvendësueshme
është e kundërta e definimit të sendit
të zëvendësueshëm.
- (i) konsumueshëm - LPDS ose edhe
ndonjë ligj tjetër nuk definon këtë.
Por, sendi i zëvendësueshëm mund të
definohet si një send i luajtshëm,
përdorimi i përcaktuar i tij qëndron në
konsumim ose tjetërsim. Send i kon-
123
 sumueshëm është një send i cili fakti-
kisht është i harxhueshëm, p.sh. gjërat
ushqimore, kurse send i kon-
sumueshëm në aspektin juridik është
paraja, letrat me vlerë etj. Jo secili
send i konsumueshëm është edhe i
zëvendësueshëm dhe anasjelltas, jo
secili send i zëvendësueshëm është
edhe i konsumueshëm. Rëndësia ju-
ridike e kategorizimit të një sendi i
konsumueshëm është në faktin, se në
një marrëdhënie juridike jo ky send
por një send nga masa është objekt i
marrëdhënies juridike.
Sendi i braktisur [Ničija stvar; Aban-
doned item (ownerless things); Her-
renlose Sache] - Res nullius. Sendi i
braktisur konsiderohet ai send apo sende
nga të cilat pronari i tyre ka hequr dorë
nga pronësia. Apo me fjalë të tjera,
sendet e braktisura janë sende pa pronarë,
dhe sipas ligjit, personi i cili e merr në
posedim ato sende, e fiton pronësinë në
ato sende, nëse përvetësimi nuk është i
ndaluar me ligj (neni 32 i LPDS).
Servituti [Službenost; Servitude;
Dienstbarkeit] - Servituti është një e
drejtë e një personi në një send të huaj.
Servituti është një e drejtë sendore e ku-
fizuar për shfrytëzimin e sendeve të
huaja, ku pronarët e këtyre sendeve duhet
të mos veprojnë ose të durojnë këtë
shfrytëzim të sendit. Servitutet ndahen në
servitute sendore dhe në ato personale.
Servituti mundet të krijohet në një palu-
ajtshmëri, pra servituti sendor (p.sh. ser-
vituti i tokës, 252 e në vazhdim të
LPDS), Frutgëzimi/uzufrukti në sende, të
drejta dhe pasuri (nenet 218-251 të
LPDS) servitutet personale, të cilat të
drejta janë pakalueshme te personat e
tjerë (nenet 261-264 të LPDS).
Siguria juridike [Pravna sigurnost; Le-
gal certainty; Rechtssicherheit] - Siguria
124
juridike është element qenësor i parimit
themelor të sundimit të ligjit. Me siguri
juridike nënkuptohet qartësia, qëndrue-
shmëria dhe përmbajtshmëria e vendi-
meve të autoriteteve shtetërore, p.sh. të
një vendimi të gjykatës. Element theme-
lor i sigurisë juridike është padyshim
edhe mbrojtja gjyqësore e të drejtave të
personave dhe atë në konstatimin, realiz-
imin dhe formësimin e të drejtave subjek-
tive private. Kjo nënkupton se siguria ju-
ridike nuk nënkupton vetëm mbrojtjen
gjyqësore, por edhe në realizimin efektiv
dhe në afat të arsyeshëm të drejtave
subjektive private. Siguria juridike është
parakusht elementar i paqes juridike dhe
me këtë edhe i paqes sociale.
Sigurimi [Osiguranje; Insurance; Versi-
cherung] - Me sigurim apo kontratën mbi
sigurimin detyrohet kontraktuesi i sig-
urimit që mbi parimet e reciprocitetit dhe
solidaritetit të paguajë një shumë të cak-
tuar shoqërisë së sigurimit (siguruesit),
kurse shoqëria (siguruesi) detyrohet që,
nëse ndodh ngjarja që paraqet rastin e
siguruar, t’i paguajë të siguruarit apo
ndonjë personi të tretë shpërblimin, për-
katësisht shumën e kontraktuar ose të
kryejë diçka tjetër. Objekt i kontratës së
sigurimit paraqet ‘rasti i siguruar’. Rasti i
siguruar paraqet ngjarjen e cila duhet të
jetë e ardhshme, e pasigurt, dhe e pavarur
nga vullneti i kontraktuesve. Kontrata për
sigurimin është e lidhur kur kontraktuesit
nënshkruajnë polisën e sigurimit ose
listën e mbulesës.
Sigurimi i kërkesëpadisë [Obezbeđivnje
tužbenog zahteva; Security of statement
of claim; Sicherung des Klagebegehrens]
- Shih: Masat e sigurimit.
Sipërmarrja [Preduzetništvo; Entrepre-
neurship; Unternehmertum] - Sipërmarrja
paraqet një term mjaft të gjerë të karak-
terit juridik ekonomik, i cili term i
referohet një veprimtarie ekonomike, e
cila ushtrohet në mënyrë profesionale
nga sipërmarrësi me qellim të prodhimit,
shërbimit apo shkëmbimit të te mirave
materiale. Ky term nganjëherë përdorët si
sinonim me termin ‘ndërmarrje’ mirëpo,
në aspektin juridik në esencë kanë dal-
lim. Sipërmarrja i referohet një fushe të
caktuar ekonomike dhe një veprimtarie
ekonomike, ndërsa ndërmarrja paraqet
një organizim kompleks statusor, e cila
ka për qellim ushtrimin e sipërmarrjes
për çka është themeluar.
Sipërmarrja (kontrata) [(Ugovor) o
preduzetništvu; Entrepreneurship (con-
tract); Unternehmer (Vertrag)] - Kontrata
për sipërmarrjen përkon me kontratën për
veprën. Kontrata për sipërmarrjen nënk-
upton marrëveshjen në mes palëve me
anë të së cilës një palë (sipërmarrësi apo
kryesi i punëve) detyrohet që me sukses
të kryej ndonjë punë, kurse personi tjetër
(porositësi) obligohet që për këtë të
paguaj shpërblimin e caktuar. Shih edhe:
Vepra (kontrata).
Sociologjia e së drejtës [Sociologija
prava; Socilogy of law; Rechtssoziolo-
gie] - Sociologjia e së drejtës është
disiplinë shkencore dhe pjesë e Soci-
ologjisë së përgjithshme, e cila merret me
studimin e ndikimeve reciproke të rendit
juridik dhe së vërtetës sociale. Pra, kjo
shkencë merret me ndikimin e normave
në jetën sociale dhe e kundërta, ndikimi i
çështjeve sociale në nxjerrjen e normave
juridike.
Specific Performance - Specific Perfor-
mance është një ndër veçoritë tipike të
sistemit juridik anglosakson në të drejtën
private. Sipas këtij instituti, kreditori nuk
mund të kërkojë përmbushjen, por direkt
vetëm shpërblimin e dëmit, nëse debitori
nuk e përmbush prestimin e caktuar.
Statusi [Status; Status; Status] - Statusi
paraqet pozitën juridike, që kanë personat
apo subjektet juridike në rendin juridik të
vendit. Varësisht nga statusi juridik varët
edhe niveli i ushtrimit të te drejtave,
obligimeve dhe përgjegjësive. Për shem-
bull, statusi i personit, se a është person
fizik apo juridik; më tutje, statusi i per-
soni fizik, mund të jetë person me aftësi
të plotë të veprimit apo të kufizuar, i
martuar apo i pamartuar, etj.; personi ju-
ridik po ashtu mund të ketë status të
shoqërisë aksionare, apo shoqërisë me
përgjegjësisë të kufizuar, etj.
Statuti [Statut; Statut; Statut] - Statuti
është akt juridik i përgjithshëm përmes të
cilit themelohet personi juridik. Me statut
përcaktohen dhe rregullohen aspekte të
përgjithshme lidhur me funksionimin,
administrimin, menaxhimin dhe organiz-
imin e aktivitetit të personit juridik.
Statuti i shoqërisë tregtare [Statut
poslovnog društva; Statute of business
organisation; Gesellschaftsstatut] - Statu-
ti i shoqërisë tregtare paraqet aktin
themelues të shoqërisë tregtare. Statuti
është kusht elementar për lejimin e
regjistrimit në Agjencinë e Regjistrimit të
Bizneseve të Kosovës, i cili duhet të
përmbaj informatat themelore lidhur me
shoqërinë tregtare, si emrin zyrtar të
shoqërisë; adresat në Kosovë në të cilën
shoqëria ushtron veprimtarinë e saj treg-
tare, adresa e selisë të shoqërisë dhe emri
i agjentit të saj të regjistruar në këtë
adresë; qëllimi afarist i shoqërisë, i cili
mund të përshkruhet si “qëllim i ligjshëm
afarist”; mënyrën e funksionit të
shoqërisë; organizimin e saj; organet
drejtuese; si dhe të dhënat e tjera rele-
vante të cilat përcaktohen me LSHT.
Stipulatio poenae - Shih: Kushti penal.
Subjektet e së drejtës [Pravni subjekti;
Law subjects; Rechtssubjekte] - Subjekt i
125
së drejtës mund të jetë personi fizik ose
juridik. Subjektet e së drejtës krijojnë
marrëdhënie juridike dhe kush konsid-
erohet subjekt i së drejtës varet nga af-
tësia juridike, pra aftësia për të qenë
bartës i të drejtave dhe detyrave juridike,
qofshin ato të drejta juridike materiale
apo procedurale. Subjekt i së drejtës në
Kosovë janë edhe disa entitete juridike,
të cilat pa qenë persona juridikë kanë af-
tësi juridike, pra mund të jenë bartës të të
drejtave dhe detyrimeve juridike, p.sh.
shoqëritë tregtare (shoqëria individuale,
shoqëria kolektive, nenet 27 e në va-
zhdim të LSHT). Lidhur me shoqëritë
nga e drejta civile, p.sh. ortakëritë (nenet
987 e në vazhdim të LMD) ende nuk ka
ndonjë arsyetim dhe argumentim bindës
ose jo për aftësinë juridike, zakonisht të
kufizuar. Në të drejtën komparative, E
drejta gjermane njeh aftësinë e kufizuar
juridike të shoqërive të së drejtës civile,
derisa e drejta austriake ka qëllim kate-
gorik mohues ndaj mundësisë së aftësisë
juridike të shoqërive të së drejtës civile.
Subrogimi [Subrogacija; Subrogation;
Forderungsübergang] - Subrogimi (për-
mbushja me subrogim) nënkupton situ-
atën juridike, kur dikush përmbush një
prestim te personi tjetër dhe përmbushësi
fiton të drejtën e kërkesës kundër debi-
torit (nenet 280 e në vazhdim të LMD).
Kjo bartje e kërkesës prej kreditorit në
përmbushësin bëhet nëpërmjet marrëve-
shjes para ose në kohën e përmbushjes së
prestimit ose dhe në bazë të ligjit (p.sh.
dorëzani në rast të përmbushjes së pres-
timit të debitorit). Subrogimi mund të
jetë ligjor apo kontraktual.
Sui generis - Rast i llojit të veçantë. Një
rast i tillë nuk mund të trajtohet dhe
përcaktohet sikurse rastet e zakonshme.
126
Suksesor singular [Jedinstven nasled-
nik; Singular successor; Einzelrechts-
nachfolge] - Shih: Legu.
Suksesor universal [Univerzalni nasled-
nik; Universal successor; Gesamtrechts-
nachfolge] - Suksesor universal në të
drejtën trashëgimore quhet personi i cili
trashëgon tërë pasurinë e trashëgim-
lënësit apo një pjesë të saj. Për dallim
nga suksesori singular (legatari), sukse-
sori universal krahas pasurisë që trashë-
gon (aktives), merr përsipër edhe detyri-
met apo borxhet e trashëgimlënësit (pasi-
ven). Po ashtu, suksesori universal mund
të fitoj të drejtën e tij për trashëgimi në
dy baza juridike, me ligj dhe me testa-
ment.
Superficio solo cedit - Parim nga e
drejta romake, sipas të cilit çdo gjë që
është e lidhur me tokën i takon pronarit të
tokës. Ky parim rrjedh nga maksima dhe
formulimi i famshëm: cujus est solum,
ejus est usque ad coelum (Kujt i takon
toka, atij i takon krejt deri në qiell), i
përmbajtur në të drejtën romake dhe In-
stitucionet (2 § 73) të Gaius. Shih: E
drejta e ndërtimit dhe pronësia.
Supozimi [Pretpostavka; Presumption;
Vermutung] - Edhe pse drejtësia bazohet
në fakte dhe prova, nganjëherë për arsye
të caktuara, mund bazohet edhe në
supozime. Në kuptimin juridik,
supozimet paraqesin situatën kur konsid-
erohet se një fakt është i vërtetë derisa
nuk dëshmohet e kundërta. Për shembull,
poseduesi i një sendi do të konsiderohet
me mirëbesim, derisa nuk dëshmohet e
kundërta. Kjo për faktin se vetë ligji e pa-
rasheh një gjë të tillë, në këtë rast dis-
pozita e nenit 4 të LPDS, sipas të cilës,
në qoftë se fitimi i një të drejte sendore
varet nga mirëbesimi i fituesit, do të pre-
zumohet mirëbesimi, përveç nëse vër-
tetohet ndryshe.
Suspenziv (efekti) [Suspenzivan (efe-
kat); Suspense (effect); Aufschiebend
(Effekt)] - Me efekt suspenziv nënk-
uptojmë karakterin shtytës të formës së
prerë të një mjeti juridik të goditjes së
vendimit. Disa mjete juridike të goditjes
së vendimit kanë karakter shtytës, pra
suspenziv, me konsekuencën se vendimi
nuk mund të bëhet i formës së prerë deri-
sa nuk vendoset edhe për mjetin juridik,
p.sh. ankesa kundër aktgjykimit ka
karakter suspenziv (neni 176 i LPK), de-
risa revizioni ka karakter josuspenziv
(shih neni 213 i LPK).
Sh
Shenjat legjitimuese [Legitimacioni
znaci; Identification signs; Identifika-
tionszeichen] - Shenjat legjitimuese nuk
paraqesin letra me vlerë. Zakonisht ato
paraqesin letra apo ndonjë material tjetër
ku rëndom është i shtypur ndonjë numër
ose është shënuar numri i sendeve të do-
rëzuara, e të cilat zakonisht nuk përmba-
jnë ndonjë detyrim për lëshuesit e tyre,
mirëpo, shërbejnë vetëm për të treguar se
kush është kreditor në marrëdhënien e
detyrimit me rastin e krijimit të te cilit
janë lëshuar (neni 241 i LMD).
Shfrytëzimi [Korišćenje; Usage; Be-
nutzung] - Shfrytëzimi është një nocion i
përgjithshëm, i cili i referohet përdorimit
të një objekti.
Shitja [Prodaja; Sale; Verkauf] - Kontra-
ta e shitjes është praktikisht kontrata
kryesore dhe me rëndësi të jashtëza-
konshme në qarkullimin juridik dhe
ekonomik. Burim kryesor formal i kon-
tratës së shitjes është LMD (nenet 438 e
në vazhdim të LMD) dhe me këtë edhe
definohet legalisht. Sipas nenit 438 të
LMD, me kontratën e shitjes detyrohet
shitësi që sendin e shitur t’ia dorëzojë
blerësit dhe t’ia kalojë pronësinë, kurse
blerësi është i detyruar të paguajë çmimin
dhe të pranojë sendin. Për të qenë kontra-
ta e shitjes e vlefshme duhet të plotëso-
hen disa kushte themelore (essentialia
negotii) dhe atë pajtimi i vullnetit të
palëve lidhur me sendin dhe për çmimin.
Kushtet e tjera (p.sh. vendi i pagesës etj.)
janë kushte jo esenciale dhe kontrata e
shitjes është e vlefshme edhe nëse palët
nuk janë marrë vesh për to.
Shkresat [Dopisi; Letters; Schriftsätze]
Shkresat janë veprimet procedurale me
shkrim, të ndërmarra nga ana e gjykatës,
palëve dhe pjesëmarrësve të tjerë në një
proces gjyqësor civil. Shkresat është no-
cion teknik, derisa parashtresat është no-
cion i përgjithshëm juridik për veprimet
procedurale, të ndërmarra nga ana e
subjekteve të procedurës.
Shkurorëzimi [Razvod; Divorce; Schei-
dung] - Shih: Shuarja e martesës: me
shkurorëzim.
Shoqatë [Društvo; Association; Verein] -
Shoqatat paraqesin persona juridikë, të
organizuar në formë të organizatave
joqeveritare dhe jo fitimprurëse në Koso-
vë. Kjo nënkupton se pasuritë, të ardhurat
dhe fitimet e një shoqate nuk mund të
përdoren për të sjellë drejtpërdrejtë ose
tërthorazi përfitime, për ndonjë themelu-
es, drejtor, zyrtar, anëtar, punonjës ose
donatorë të shoqatës, përveç pagesës apo
kompensimit të arsyeshëm për personat
që kryejnë punë për organizatën. Në Ko-
sovë çdo person gëzon të drejtën e plotë
për t'u asociuar dhe themeluar shoqatë,
në pajtim me Ligjin për lirinë e asociimit
në organizatat joqeveritare, neni 9.
Shoqata është një organizatë e anëtarë-
sisë. Shoqatën mund ta themelojnë të
paktën tre (3) ose më shumë persona, ku
të paktën njëri prej tyre ka vendbanimin
ose zyrën në Kosovë.
127
Shoqëri Tregtare [Poslovno društvo;
Business organization; Handelsgesell-
schaft] - Shoqëri tregtare është term i
përgjithshëm që do të thotë dhe përfshin
çfarëdo lloji të ndërmarrjes apo korpo-
ratës e cila kryen një veprimtari tregtare
dhe e cila është e themeluar dher-
egjistruar në Agjencinë për Regjistrimin
e Bizneseve të Kosovës sipas të drejtës
në Kosovë (shih: Veprimtari tregtare). Si
të tilla njihen bizneset individuale,
shoqëritë komandite, shoqëritë me për-
gjegjësi të kufizuar, shoqëritë aksionare
dhe ortakëritë e përgjithshme. Ligj bazik
për të drejtën tregtare në Kosovë është
Ligji për shoqëritë tregtare Ligji Nr.
02/L-123 për Shoqëritë Tregtare (LSHT).
Shoqëri Aksionare [Deoničarsko dru-
štvo; Joint Stock Company; Aktieng-
esellschaft] - Shoqëria aksionare (SH. A.)
është person juridik në pronësi të
aksionarëve të saj, por është juridikisht e
ndarë dhe e veçantë nga aksionarët. Që
nënkupton se të drejtat pronësore të
aksionarëve janë të matshme vetëm mbi
bazën e zotërimit të aksioneve. Aksionari
i një shoqërie aksionare nuk është bash-
këpronar dhe nuk ka të drejtë transferimi
të pronës ose aseteve të shoqërisë. Vetëm
aksionet në shoqërinë aksionare janë
pronë e aksionarit të cilat mund të barten
lirisht, pjesërisht ose plotësisht, përveç
kufizimeve të parapara me statutin ose
marrëveshjen e shoqërisë, të cilat mund
të kërkojnë miratimin e drejtorëve ose
aksionarëve për bartjen dhe të drejtat mbi
aksionet. Shoqëria aksionare mund të
ketë një ose më shumë persona, shoqëri
tregtare dhe/ose shoqëri të tjera si
aksionarë. Shoqëria aksionare është
përgjegjëse për të gjitha borxhet dhe
detyrimet e tjera me tërë asetet dhe
pasurinë e saj. Mënyra e organizimit,
funksionit dhe përfundimit të shoqërisë
128
aksionare është rregulluar me nenet 125-
234 të LSHT.
Shoqëria e Huaj Tregtare [Inostrano
poslovno društvo; Foreign Business Or-
ganization; Ausländische Gesellschaft] -
Shoqëri e huaj tregtare është term i
përgjithshëm i cili nënkupton një shoqëri
që është themeluar dhe aktualisht ekzis-
ton sipas një ligji të një juridiksioni
jashtë Kosovës, dhe që është e autorizuar,
sipas atij ligji, për t’u angazhuar në
veprimtari tregtare në atë juridiksion.
Shoqëria e huaj tregtare, në pajtim me
LSHT mund të angazhohet në aktivitete
tregtare në Kosovë, njëlloj sikurse edhe
shoqëria tregtare e Kosovës, por vetëm
nëse paraprakisht është e regjistruar në
Agjencinë për Regjistrim të Bizneseve të
Kosovës si shoqëri e huaj tregtare dhe
nëse i përmbush kriteret që i përcakton
neni 37 LSHT.
Shoqëri Kolektive [Generalno par-
tnerstvo; Collective organization; Kolle-
ktivgesellschaft] - Shih: Ortakëri e Për-
gjithshme.
Shoqëria Komandite [Komanditno
društvo; Limited partnership; Kom-
manditgesellschaft] - Shoqëria komandite
(SH.K.M.) është shoqëri e cila përbëhet
prej ortakëve, së paku një ortak i
përgjithshëm dhe së paku një ortak i ku-
fizuar. Shoqëria komandite nuk është
person juridik. Pavarësisht nga kjo, ajo
mund të lidhë kontratë, të posedojë
pronë, të ushtrojë padi dhe të jetë e padi-
tur në emrin e saj. Cilido person ose
shoqëri tregtare, duke përfshirë kom-
paninë, mund të jetë ortak i përgjithshëm
ose i kufizuar i shoqërisë komandite. Or-
taku i përgjithshëm është bashkërisht dhe
personalisht përgjegjës për borxhet dhe
detyrimet e shoqërisë komandite njëlloj
si ortaku i përgjithshëm i një ortakërie të
përgjithshme. Ortaku i kufizuar nuk është
përgjegjës për borxhet ose detyrimet e
tjera të shoqërisë komandite (neni 66 i
LSHT). Asnjë person ose shoqëri, përveç
një ortaku të përgjithshëm, nuk është i
autorizuar të veprojnë në emër të
shoqërisë komandite ose ta detyrojë atë
(neni 71 i LSHT). Mënyra e organizimit,
funksionit dhe përfundimit të shoqërisë
komandite është rregulluar me nenet 66-
77 të LSHT.
Shoqëri me Përgjegjësi të Kufizuar
[Društvo sa ograničenom odgovornošću;
Limited Liability Company; Gesellschaft
mit beschränkter Haftung] - Shoqëri me
përgjegjësi të kufizuar (SH.P.K.) është
person juridik, e cila është juridikisht e
ndarë dhe e dallueshme nga pronarët.
Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar
mund të ketë për pronar një ose më
shumë persona dhe/ose shoqëri tregtare.
Një pronar i shoqërisë me përgjegjësi të
kufizuar nuk është bashkëpronar dhe nuk
disponon me interes të transferueshëm në
pronën e shoqërisë me përgjegjësi të ku-
fizuar. Interesat pronësore në shoqërinë
me përgjegjësi të kufizuar janë njësitë në
bazë të të cilave bëhet ndarja e pronësisë
në shoqëri. Një interes pronësor në
shoqërinë me përgjegjësi të kufizuar
është pronë personale e pronarit dhe
mund të bartet pjesërisht ose në tërësi,
varësisht nga kufizimet e parapara me
ligji apo me marrëveshjen e shoqërisë.
Interesat pronësor munden që të provo-
hen me certifikatë dhe mund të quhet
kushtimisht edhe si “aksion”. Në statutin
ose marrëveshjen e shoqërisë mund të pa-
rashihet që interesat pronësore ose aksio-
net në shoqëri të provohen përmes certif-
ikatave të lëshuara nga shoqëria.
Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar është
përgjegjëse për të gjitha borxhet e saj dhe
detyrimet tjera me tërë asetet e saj.
Mënyra e organizimit, funksionit dhe
përfundimit të shoqërisë me përgjegjësi
të kufizuar është rregulluar me nenet 78-
125 të LSHT.
Shpallja e vdekjes së personit [Pro-
glašenje nestanka jednog lica; An-
nouncement of person's disappearance;
Todeserklärung einer Person] - Nëse
ndonjë person nuk ka kurrfarë kontakti
për një kohë relativisht të gjatë me rre-
thin dhe komunitetin dhe për fatin e tij
nuk dihet asgjë dhe nuk dihet nëse është
ende gjallë apo jo, atëherë personat, që
kanë interes juridik mund të kërkojnë, që
një person i tillë të shpallet i vdekur. Një
person mund të shpallet i vdekur vetëm
nga ana e Gjykatës dhe atë një procedurë
të rregulluar shprehimisht me ligj (shih
nenet 49 e në vazhdim të LPJK). Me këto
dispozita parashihen kushtet dhe proce-
dura për shpallje e një personi si të
vdekur ose si i zhdukur. Tanimë LPJK
bën një diferencim në mes të procedurës
për shpalljen e një personi të zhdukur
(nenet 49 e në vazhdim të LPJK) dhe
procedurës për shpalljen e një personi si
të vdekur (nenet 59 e në vazhdim të
LPJK).
Shpallja e zhdukjes së personit [Pro-
glašenje nestanka jednog lica; An-
nouncement of person's disappearance;
Erklärung einer Person als vermisst] -
Shpallja e vdekjes së personit.
Shpeditimi [Špdicija; Shipping contract;
Speditionsvertrag] - Shpeditimi paraqet
një marrëdhënie juridike të detyrimeve, e
cila ka për objekt dërgimin apo trans-
portimin e mallrave. Me kontratën për
shpeditimin detyrohet shpedituesi që me
qëllim transporti të sendit të caktuar, të
lidhë në emër të vet dhe për llogari të
urdhërdhënësit kontratën e transportit dhe
kontrata të tjera të nevojshme për kry-
erjen e transportit, si dhe të kryejë punë
dhe veprime të tjera të rëndomta, ndërsa
129
urdhërdhënësi detyrohet t’i paguajë
shpërblim të caktuar (neni 848 e në va-
zhdim i LMD). Ndaj marrëdhënieve të
urdhërdhënësit dhe shpedituesit që nuk
janë rregulluar sipas kësaj pjese zbatohen
përshtatshmërisht rregullat për kontratën
e komisionit, përkatësisht të përfaqësimit
tregtar.
Shpenzimet e domosdoshme (nevojsh-
me) [Obavezni (neophodni) troškovi; In-
dispensable (necessary) expenditures;
Notwendige Verwendungen (erforder-
lich)] - Në të drejtën sendore, shpenzime
të domosdoshme apo një shpenzim i
nevojshëm është harxhimi i pasurisë, i
cili në kohën e harxhimit ishte i
nevojshëm për mbajtjen ose mbarëvajtjen
e sendit sipas rregullit dhe standardit ob-
jektiv (shih nenet 95 e në vazhdim të
LPDS).
Shpenzimet e dobishme [Korisni (neo-
phodni) troškovi; Useful expenditures;
Nützliche Verwendungen] - Në të drejtën
sendore, Shpenzime të dobishme konsid-
erohet çdo harxhim i pasurisë, i cili sipas
standardit objektiv shpie tek rritja e
vlerës së sendit (shih nenet 95 e në va-
zhdim të LPDS).
Shpenzimet e luksit [Troškovi luksuza;
Luxury expenditures; Luxusverwendun-
gen] - Shpenzimet e luksit konsiderohen
shpenzimet, të cilat rrisin komoditetin e
sendit dhe dekorimin e tij (shih nenet 95
e në vazhdim të LPDS).
Shpenzimet procedurale [Parnični
troškovi; Procedural costs; Verfah-
renskosten] - Shpenzimet procedurale ja-
në të gjitha harxhimet, që shkaktohen në
një proces gjyqësor për një rast, dhe atë
harxhimet e gjykatës dhe harxhimet për
përfaqësuesit me autorizim, avokatin
(nenet 449 e në vazhdim të LPK). Në
harxhimet e gjykatës përfshihen të gjitha
ato harxhime të vetë gjykatës, por edhe të
130
palëve dhe pjesëmarrësve të tjerë, p.sh.,
dëshmitarit, ekspertit etj. Shpenzimet
procedurale i ngarkohen në parim palës,
që ka humbur kontestin e në raste të cak-
tuara, gjykata mundet me vendosur në
bazë të parimit të drejtësisë për ndarjen e
barabartë të këtyre shpenzimeve në mes
të palëve. Në rast se padia aprovohet në
mënyrë parciale, atëherë edhe shpen-
zimet procedurale ngarkohen në mënyrë
proporcionale nga ana e palëve. Në rast
se pala për shkaqe ekonomike nuk ka
mundësi të përballojë shpenzimet proce-
durale, atëherë ajo do të lirohet nga
pagesa sipas kushteve të parapara (nenet
468 e në vazhdim të LPK).
Shpifja [Kleveta; Defamation; Ver-
leumdung] - Shpifja nënkupton pub-
likimin e një fakti ose deklarate të pavër-
tetë, të cilën publikuesi e dinë ose është
dashur ta dijë se fakti dhe deklarata është
e pavërtetë, kuptimi i së cilës dëmton
reputacionin e një personi tjetër. Objekt i
cenimit nga e vepra e shpifjes është per-
sonaliteti, nderi dhe reputacioni i per-
sonit. Në Kosovë, aktualisht vepra e
shpifjes është dekriminalizuar, që nënk-
upton se nuk përbën vepër penale sipas
dispozitave të Kodit Penal të Kosovës.
Mirëpo, në lidhje me këtë është nxjerr
Ligji Nr. 02/L-65 Civil kundër Shpifjes
dhe Fyerjes. Kjo do të thotë se, me mirat-
imin e këtij ligjit, për cenimin e nderit
dhe reputacionit të çdo qytetari nuk mund
të shqiptohen dënime me burg, por pala e
dëmtuar do mund të paraqes padi në pro-
cedurë civile para gjykatave civile për
kompensimin e dëmit moral dhe material.
Padi civile për kompensim dëmi për ve-
prën e shpifjes mund të paraqesin vetëm
personat privat. Autoritetet publike
ndalohen nga paraqitja e kërkesës për
kompensim për dëmin e shkaktuar nga
shpifja, mirëpo, zyrtarët publikë mund të
paraqesin kërkesë për kompensim e
dëmit nga shpifja privatisht dhe ek-
skluzivisht në kapacitetin e tyre personal
(neni 5.4 i LCSHF). Gjithnjë, mund të
vërehen kundërthëniet ndërmjet këtyre dy
veprave (fyerjes dhe shpifjes) në një anë,
dhe lirisë së shprehjes në anën tjetër, e
cila është e garantuar edhe me aktet
ndërkombëtare (shih: Konventën Evropi-
ane për të Drejtat e Njeriut, neni 10), ku
çdokush ka të drejtën e lirisë së shpre-
hjes, e cila përfshin lirinë e mendimit dhe
lirinë për të marrë ose për të dhënë in-
formacione dhe ide pa ndërhyrjen e auto-
riteteve publike dhe pa marrë parasysh
kufijtë. Për këtë arsye, edhe Ligji civil
për shpifjen edhe fyerjen i Kosovës,
përmban dy dispozita mjaft të qarta, sipas
të cilave, ky ligj do të interpretohet në
mënyrën e cila siguron dhe maksimalizon
parimin e lirisë së shprehjes në pajtim me
Konventën Evropiane për të Drejtat e
Njeriut, dhe praktikën e Gjykatës Evropi-
ane për të Drejtat e Njeriut; si dhe në rast
të ndonjë konflikti në mes të këtij ligji
dhe Konventës Evropiane për të Drejtat e
Njeriut, do të zbatohet Konventa dhe
praktika Gjykatës Evropiane për të
Drejtat e Njeriut (neni 2 i Ligjit civil për
shpifjen edhe fyerjen).
Shpikja [Pronalazak; Invention; Erfin-
dung] - Shpikje konsiderohet çdo e arri-
tur - zbulim në fushën e teknologjisë, e
cila përbën diçka të re - risi, hap shpikës
dhe që është e zbatueshme në industri.
- Risi - Konsiderohet shpikja, e cila nuk
bënë pjesë në njohuri të më përparsh-
me apo deritanishme. Njohuri të më
përparshme konsiderohen gjithë ato që
i janë vënë në dispozicion publikut në
nivel kombëtar apo botëror, me anë të
përshkrimit të shkruar ose gojor,
përdorimit, ose në ndonjë mënyrë
tjetër, para datës së dorëzimit të ap-
likacion për patentë.
- Hap shpikës - nënkupton kushtin që
shpikja, edhe nëse ekziston, të ketë një
arritje të mjaftueshme sa të përbën një
avancim teknologjik të një veprimtarie
industriale. Përmes këtij kushti tento-
het që të arrihet një kualitet në vepri-
mtarinë teknike.
- (e) zbatueshme në industri - nënk-
upton se shpikjet duhet të jenë të
përshtatshme dhe të dobishme për ap-
likim praktik në çfarëdo lloji apo
forme të industrisë përfshirë bujqësinë.
Shpikjet në fushat e tjera, si për shem-
bull, zbulimet dhe teoritë shkencore,
metodat matematikore, krijimet es-
tetike, etj., nuk mund të përmbushin
këtë kriter.
Shpikje e patentueshme [Patentibilni
pronalazak; Patentable invention; Paten-
tierbare Erfindung] - Shpikje e paten-
tueshme konsiderohet shpikja e cila i
plotëson kriteret për t’u konsideruar
shpikje (shih: Shpikja).
Shpikje jo e patentueshme [Nepanti-
bilni pronalazak; Non-patentable inven-
tion; Nicht patentierbare Erfindung] -
Shpikja jo e patentueshme konsiderohet
shpikja, e cila nuk plotëson kriteret për
t’u konsideruar shpikje. Mirëpo, për dal-
lim nga shpikjet e patentueshme, të cilat
për shkak të numrit të madh të tyre mund
të jenë të numërueshme, ligji, konkretisht
LP (neni 7.2), shpikjet e jo të paten-
tueshme i ka numëruar në mënyrë taksa-
tive, si: zbulimet dhe teoritë shkencore
dhe metodat matematikore; krijimet es-
tetike; skemat, rregullat dhe metodat për
kryerjen e akteve mendore, lojërat ose
realizimi i veprimtarive të biznesit, dhe
programet për kompjuterë; prezantimi i
informatës. Po ashtu, duhet të bëhet dal-
limi ndërmjet shpikjeve jo të paten-
131
tueshme dhe shpikjeve të përjashtuara
nga patentimi për shkak të moralit dhe
rendit publik. Nga shpikjet jo të paten-
tueshme duhet të dallohen kategoria e
shpikjeve të përjashtuara nga patentimi.
Përjashtimi nga patentueshmëria nënk-
upton se, patenta nuk jepet për shpikjet,
shfrytëzimi komercial i të cilave mund të
jetë në kundërshtim me rendin publik ose
moralin; varietet bimore ose shtazore,
apo proceset thelbësore biologjike; meto-
dat për trajtimin e trupit të njeriut ose
kafshëve me anë të kirurgjisë ose terapisë
dhe metodave diagnostifikuese; substan-
cat nukleare për qëllime ushtarake (neni
9.1 i Ligjit për Patenta).
Shpikjet sekrete [Tajni pronalazak; Se-
cret inventions; Geheime Erfindungen] -
Shpikje sekrete konsiderohet shpikja e
cila ka të bëj me interesat shtetërore, si
mbrojtjen kombëtare apo sigurinë e
shtetit. Shpikja sekrete njëkohësisht
përbënë sekret shtetëror. Autoritet kom-
petent për të vendosur për shpikjet
sekrete është Këshilli i Sigurisë së Koso-
vës, i cili me akte të veçanta përcakton
kriteret e veçanta dhe procedurën për
shpikje sekrete.
Shpikësi [Pronalazač; Inventor; Erfinder]
- Shpikësi është personi që ka krijuar
shpikjen gjatë punës së tij kreative. Ky
person mund të jetë person fizik ose ju-
ridik. Nëse shpikja është krijuar nga dy
ose më shumë shpikës bashkërisht, e
drejta për patentë u takon shpikësve në
mënyrë të barabartë ose pasardhësve të
tyre ligjor. Shpikës nuk konsiderohet per-
soni i cili në krijimin e shpikjes ka ofruar
vetëm ndihmë teknike. Të drejtat e
shpikësit mbi shpikjen e tij, ndahen në dy
lloje: të drejta morale dhe të drejtat pasu-
rore apo materiale.
- (të) drejtat morale - Të drejtat morale
të shpikësit janë ato të drejta të cilat e
132
ndërlidhin shpikësin me shpikjen e tij,
që shpikësi të shënohet si i tillë në
kërkesën për patentë dhe gjitha doku-
mentet e nxjerra në raport me dhënien
e patentës - Regjistrin e aplikacioneve,
si dhe në fund në vetë dokumentin e
patentës. E drejta morale e shpikësit
nuk mund të bartet tek personat e tjerë,
për dallim nga të drejtat pasurore.
- (të) drejtat pasurore - Të drejtat pasu-
rore apo materiale janë ato të drejta të
cilat shpikësit apo pronarit të patentës
i japin të drejta ekskluzive në lidhje
me prodhimin, shitjen, përdorimin,
disponimin dhe eksportimin apo
çfarëdo veprimi tjetër me qellim të
përfitimit material që mund të burojë
nga produkti i fituar në bazë të
shpikjes.
Shpronësimi [Eksproprijacija; Expropri-
ation; Enteignung] - Shpronësimi nënk-
upton aktin e një organi shtetëror (qeve-
ria ose komuna), që ka për qellim
marrjen e një të drejte pronësore personit
privat në një pronë të paluajtshme me
kompensim, ose krijimin e detyrueshëm
të një servituti ose një të drejte tjetër të
shfrytëzimit në pronën e paluajtshme.
Pra, shpronësimi paraqet një masë apo
instrument të cilin shteti ia garanton
vetvetes në mënyrë që ta përdor atë sa
herë që e kërkon interesi publik apo
përgjithshëm. Në Kosovë shpronësimi
është i rregulluar me ligj të veçantë: Ligji
(Nr. 03/L-139) për Shpronësimin e
Pronës së Paluajtshme (LSHPP). Kushtet
thelbësore për shpronësimin e drejtë janë
ekzistimi i interesit publik, ekzistimi i in-
teresit të ligjshëm dhe kompensimi për
pronën e shpronësuar.
- Interesi publik - Koncepti i ‘interesit
publik ose përgjithshëm’ mund të
përfshijë një sferë të gjerë të kuptimit
dhe interpretimit. Interesi publik, në
 veçanti ndërlidhet me interesin e një
komuniteti i cili mund të përbëhet prej
dy apo më shumë individë dhe i cili
interes mund të jetë i ndërlidhur me
çështjet të ndryshme si për shembull
çështjet e banimit, strehimit, kushteve
për ngritjen dhe zhvillimit të
mirëqenies së shoqërisë, të cilat i për-
kasin një rëndësie primare dhe të cilat
luajnë një rol qendror në politikat
ekonomike të shteteve. Në lidhje me
këtë, LSHPP i Kosovës, neni 4, ka
përcaktuar edhe veprimtaritë apo ak-
tivitetet të cilat mund të paraqesin in-
teres publik, si: zbatimin e një plani
urbanistik dhe/ose hapësinor; ndërti-
min ose zgjerimin e një ndërtese ose
objekti i cili i do të shfrytëzohet për
ushtrimin e funksionit publik; ndërti-
min, zgjerimin, themelimin ose ven-
dosjen e infrastrukturës dhe/ose sta-
bilimenteve teknike; ndërtimi i rru-
gëve publike, hekurudhave, aeropor-
teve dhe objekteve publike; ndërtimi i
deponive të ndryshme; varrezat pub-
like; parqet publike, etj.
- Interesi i ligjshëm - Interesi i ligjshëm
nënkupton se interesi i përgjithshëm
apo interesi publik duhet të jetë i
përcaktuar apo paraparë si tillë para-
prakisht me ndonjë akt juridik apo ligj.
Gjithashtu, veprimet apo kërkesat të
cilat përbëjnë interes publik duhet të
jenë të përcaktuara me ndonjë akt ju-
ridik, si për shembull përfitimi publik
nga shpronësimi është më i madh se
interesat të cilat do të ndikohen nega-
tivisht nga shpronësimi; dhe prona e
paluajtshme e cila është objekt i
shpronësimit nuk është zgjedhur për
ndonjë qëllim diskriminues.
- Kompensimi për shpronësimin -
Kompensimi për pronën e shpronësuar
bëhet në bazë të vlerës së tregut që ka
prona, e cila përcaktohet në përputhje
kriteret dhe aktet juridike. Kompensi-
mi përfshin vlerën e pronës së palu-
ajtshme të shpronësuar, duke përfshirë
pjesët aksesore dhe frutat e saj; si dhe
kompensimin për dëmet eventuale që
mund të dëshmohen apo ato të cilat
shkaktohen si pasojë e shpronësimit
(neni 15 i LSHPP).
Shuarja e detyrimeve [Prestanak obave-
za; Termination of obligations; Erlöschen
von Schulverhältnissen] - Shuarja e dety-
rimeve ose marrëdhënieve të detyrimeve
kemi atëherë kur këto marrëdhënie
përfundojnë dhe pushojnë të drejtat dhe
obligimet ndërmjet palëve nga çdo arsye
e mundshme, si p.sh. për shkak të përm-
bushjes së prestimit, denoncimit, pavlef-
shmërisë etj. (nenet 277 e në vazhdim të
LMD).
Shuarja e martesës [Prestanak braka;
Dissolution of matrimony; Auflösung der
Ehe] - Martesa e lidhur në mënyrë të
ligjshme dhe para organit kompetent
mund të shuhet vetëm përmes një vendi-
mi të plotfuqishëm të gjykatës. Martesa
shuhet në katër mënyra: 1. me vdekjen e
bashkëshortit; 2. shpalljen e bash-
këshortit të zhdukur si të vdekur; 3. anu-
limit; dhe 4. shkurorëzimit.
- Me vdekjen e bashkëshortit - është
mënyrë e shuarjes së martesës mbi ba-
zën e ngjarjes natyrore (jashtë vullnetit
të njeriut). Formalisht, si bazë për
shuarjen e martesës me vdekjen e
bashkëshortit është aktvdekja të cilën e
lëshon organi komunal i shërbimit
kompetent për mbajtjen e librit amzë
të vdekjeve në procedurë administra-
tive.
- Me shpalljen e bashkëshortit të
zhdukur si të vdekur - konsiderohet
gjithashtu një mënyrë e shuarjes së
martesës e jashtë vullnetshme. Për
133
 shpalljen e bashkëshortit të zhdukur si
të vdekur, duhet të zhvillohet proce-
dura jokontestimore (neni 59 i LPJK)
dhe të nxirret aktvendim me të cilin
personi i zhdukur do të shpallet si i
vdekur, dhe i cili mund shërbejë si ba-
zë për shuarjen e martesës. Kur bash-
këshorti i zhdukur shpallet i vdekur,
martesa zgjidhet në ditën kur vdekja e
bashkëshortit të zhdukur arrihet me
aktvendimin e formës së prerë (neni
60.4 i LFK).
- Me anulim - përmes anulimit shuhet
martesa e cila në momentin e lidhjes
së saj ka ekzistuar ndonjë ndalesë apo
pengesë martesore. Ku, si të tilla janë:
bashkëshorti nuk ka aftësi për të ve-
pruar; martesa është e lidhur në mes të
personave në gjini gjaku, ose per-
sonave në gjini të adoptimit apo në
gjini të krushqisë (neni 64 i LFK); fri-
ka, dhuna, kërcënimi, lajthimi dhe
mashtrimi (neni 63 dhe 65 i LFK);
martesa ekzistues (neni 62.1 i LFK);
mungesa e qëllimit (neni 66 i LFK).
Procedura e cila zhvillohet me rastin e
anulimit të martesës është procedurë
kontestimore dhe iniciohet përmes
padisë dhe martesa anulohet me ak-
tgjykim. Personat që kanë të drejtë të
parashtrojnë padi për anulimin e mar-
tesës për shkaqet e cekura më lartë, ja-
në bashkëshortët, prokurori publik dhe
të gjithë personat tjerë të cilët kanë in-
teres të drejtpërdrejtë juridik për anu-
limin e martesës.
- Me shkurorëzim - Shkurorëzimi është
shuarja (zgjidhja) e martesës në
mënyrë gjyqësore në bazë të vendimit
të gjykatës. Shkurorëzimi i referohet
zgjidhjes së një martese të vlefshme.
Procedura e cila zhvillohet me rastin e
shkurorëzimit është procedurë kontes-
timore, e cili iniciohet përmes padisë
134
(qoftë të njërit bashkëshortë në mënyrë
të njëanshme, qoftë me marrëveshje të
përbashkët të dy bashkëshortëve), si
dhe përfundon me aktgjykim. Bash-
këshorti mund të kërkojë shkurorëzim,
kur marrëdhëniet martesore janë
çrregulluar seriozisht ose në mënyrë të
vazhdueshme, ose kur për shkaqe të
tjera është zgjidhur në mënyrë të pa
kthyeshme. Si shkaqe të shkuro-
rëzimit, mes tjerash, mund të jenë: jeta
e padurueshme e bashkëshortëve,
shkelja e besnikërisë bashkëshortore,
veprat penale kundër jetës së bash-
këshortit, keqtrajtimi serioz, lënia
qëllimkeqe dhe e paarsyeshme,
sëmundja psikike e pashërueshme dhe
paaftësia e vazhduar për të vepruar,
ndërprerja e arsyeshme e jetës faktike
për më shumë se një vit dhe shkuro-
rëzimi me marrëveshje të dyanshme
(neni 69 i LFK).
Shuarja e bashkësisë faktike (jashtë-
martesore) [Prestanak faktičke zajednice
(vanbračne zajednice); Dissolution of
factual community (out of matrimony);
Aufhebung der faktischen (nicht-
ehelichen) Gemeinschaft] - Bashkësia
faktike apo bashkësia jashtëmartesore
shuhet me vetë faktin e mos vazhdimit të
jetës së përbashkët të bashkëshortëve
jashtëmartesor. Pra, për ta shuar një
bashkësi faktike apo një bashkësi
jashtëmartesore nuk kërkohet veprim
ligjor zyrtar nga organet shtetërore (neni
61 i LFK).
T
Tagri [Isključivo pravo; Tagri; Rechts-
berechtigung] - Tagri është pushteti ju-
ridik dhe vëllimi i ushtrimit të të drejtave
nga subjektet e së drejtës. Tagri mund të
bartet edhe tek personat e tjerë si për
shembull tek përfaqësuesit. Përfaqësuesi
ka të drejtë dhe detyrë të veprojë vetëm
brenda tagrit të dhënë me punë juridike,
ligj ose vendim të gjykatës. Në rast se
tejkalohet tagri, atëherë mund të lindin
pasoja të ndryshme juridike si për përfa-
qësuesin ashtu edhe për të përfaqësuarin.
Tapia [Tapija; Tapia; Tapia] - Institut ju-
ridik nga historia e së drejtës në Kosovë.
Në të kaluarën në Kosovë, në lidhje me
evidencat kadastrale pronësore ka qenë i
aplikuar sistemi i tapive. Tapia ishte një
dokument publik zyrtar në të cilin
shënohej e drejta e posedimit në palu-
ajtshmëri, dhe e cila iu lëshohej indi-
vidëve në cilësinë e titullarëve nga orga-
net e atëhershme kompetente.
Tender [Ponuda; Tender; Aufgebot] -
Shih: Ankandin.
Testament [Testament; Testamen; Tes-
tament] - Testamenti është akt i lirë i
vullnetit të trashëgimlënësit, i cili vendos
vetë në bazë të autonomisë së lirë të vull-
netit për fatin e pasurisë së tij pas vdekjes
(neni 69 i LT). Testamenti është një punë
juridike, por një punë juridike e
njëanshme, ku deklarohet vetëm një vull-
net dhe në këtë rast vullneti i trashëgim-
lënësit. Deklarimi i vullnetit nëpërmjet
testamentit ka përparësi gjithmonë para
trashëgimisë ligjore. Prandaj, pas vdekjes
së trashëgimlënësit, para fillimit të cak-
timit të trashëgimtarëve, gjithmonë duhet
të konstatohet, nëse trashëgimlënësi ka
lënë ndonjë testament. Për të qenë testa-
menti i vlefshëm duhet të plotësohen disa
kushte themelore, të përcaktuara me LT.
Testamenti mund të hartohet me shkrim,
me gojë para dëshmitarëve, para gjyka-
tës, para noterit dhe në rrethana të
jashtëzakonshme.
- Revokimi i testamentit - është re-
vokimi (heqja dorë) nga deklarimi i
vullnetit të shprehur me testament nga
ana e trashëgimlënësit. Revokimin e
testamentit mund ta deklarojë vetëm
trashëgimlënësi dhe atë duke deklaruar
shprehimisht (duke shkruar, se e re-
vokon ose duke e grisur atë) ose edhe
heshtazi, duke e hartuar një testament
të ri, ku automatikisht me këtë re-
vokohet testamenti paraprak (nenet
107 - 109 të LT).
- Nuliteti i testamentit - testamenti si
shprehje e vullnetit të fundit të testato-
rit (trashëgimlënësit, që ka hartuar tes-
tament) mund të shpallet i pavlefshëm,
pra nul. Kjo nënkupton, që pasojat ju-
ridike të një testamenti të tillë janë
nule dhe atë ex tunc (që nga fillimi).
Testamenti mund të shpallet nul vetëm
për shkaqe të parapara shprehimisht
me ligj dhe atë për shkak se trashëgim-
lënësi nuk ka pasur aftësi për të hartu-
ar testament (neni 72 i LT) ose për
shkak se testamenti nuk ka qenë i har-
tuar sipas formës së caktuar, p.sh.
mungon nënshkrimi (neni 85 i LT).
Testamenti gjyqësor [Sudski testament;
Judicial testament; Gerichtliches Testa-
ment] - Testamenti gjyqësor është një lloj
i testamentit, pra i shprehjes së vullnetit
të trashëgimlënësit. E veçanta e këtij lloji
të testamentit është se testamenti hartohet
dhe deponohet në gjykatë sipas kushteve
dhe procedurës së paraparë (nenet 76 - 78
të LT).
Testatori [Ostavilac; Testator; Testator]
- Testatori është trashëgimlënësi, i cili ka
hartuar dhe lënë testament, si deklarim i
vullnetit lidhur me pasurinë trashëgimore
pas vdekjes së tij.
- Ekzekutuesi i testamentit - Testatori
(trashëgimtari, që ka lënë testament)
mundet me caktuar një ekzekutues të
testamentit. Detyrat e këtij ekzekutuesi
është, që të kujdeset për pasurinë
trashëgimore pas vdekjes së
trashëgimlënësit dhe të ndihmojë në
135
 ndarjen e pasurisë sipas testamentit
(Nenet 102 - 106 të LT).
Të metat materiale [Materijalni ne-
dostaci; Material defects; Sachmangel] -
Koncepti i të metave materiale i referohet
defekteve të sendeve të cilat janë objekt i
marrëdhënieve juridike. Këto defekte za-
konisht shprehen në mosfunksionim të
sendeve ose në funksionim jo të rregullt
të tyre (shih p.sh., lidhur me kontratën e
shitjes nenet 461 e në vazhdim të LMD).
Si raste të te metave materiale mund të
numërohen: kur sendi nuk i posedon
cilësitë e duhura për përdorimin dhe
funksionimin e tij; kur sendi nuk i
shërben qëllimit për të cilin ai është
prodhuar; kur sendi nuk përmban vetitë
për të cilat palët kontraktuese janë marr
veshë qe duhet ti ketë; apo kur sendi
thjeshtë nuk është konform mostrës apo
modelit, apo specifikacionit.
Të metat juridike [Pravni nedostaci;
Legal flaws; Rechtsmangel] - Koncepti të
metave juridike i referohet defekteve
formale juridike lidhur me sendet. Këto
defekte zakonisht shprehen kur për
shembull mbi sendin e shitur ekziston
ndonjë e drejtë e personit të tretë, e cila
pamundëson, pakëson apo kufizon të
drejtën e shitësit që sendin e tillë t’a
tjetërsoj apo shes. Për këtë qellim, çdo
herë nga palët kontraktuale (shitësit)
kërkohet që të garantojnë palën tjetër
(blerësit) se sendet objekt të
marrëdhënieve juridike nuk kanë të meta
juridike dhe po ashtu të garantojnë se
asnjë person i tretë nuk ka ndonjë të
drejtë të konstituar mbi sendin e tillë
(shih p.sh., lidhur me kontratën e shitjes
nenet 461 e në vazhdim të LMD).
Tërheqja e padisë [Povlačenje tužbe;
Withdrawal of lawsuit; Klagerücknahme]
- Tërheqja e padisë është veprim proce-
dural dhe disponibil i palës paditëse, me
136
të cilin veprim përfundon procedura civi-
le (neni 261 i LPK). Pala paditëse me
tërheqjen e padisë nuk dëshiron, që
gjykata të vendos lidhur me themelësinë
e padisë. Me tërheqje të padisë, gjykata
nxjerrë një aktvendim të natyrës deklara-
tive, ku konstatohet se ka përfunduar
procedura. E veçanta është, se pala
paditëse ka mundësi prapë të paraqes
padinë e tërhequr, meqë me tërheqje të
padisë nuk është gjykuar meritorisht
çështja. Shih: edhe heqja dorë nga
kërkesëpadia.
Titulus exekutionis [Titulus exeku-
tionis] - Shih: Dokumenti përmbarues.
Titulli Ekzekutiv [Izvršni naslov; Exec-
utive titl; Exekutiver Titel] - Shih:
Dokumenti përmbarues.
Tjetërsimi [Otuđenje; Alienation;
Veräußerung] - Tjetërsimi është koncept
i përgjithshëm, i cili përfshin edhe punën
juridike me karakter të së drejtës së dety-
rimeve edhe kalimin e pronësisë në send,
p.sh. tjetërsimi i një sendi nënkupton
shitjen e tij sipas kontratës së shitjes, ka-
limin e pronësisë te tjetri në atë send dhe
dorëzimin e sendit te fituesi, pra pronari i
ri i sendit.
Traditio (Parimi) [Traditio (načelo);
Traditio (principle); Traditionsprinzip] -
Është parim bazë i së drejtës civile në
Austri dhe në shumë vende të tjera, duke
përfshirë edhe Kosovën, sipas mendimit
tradicional dhe mbizotërues. Sipas këtij
parimi, për kalimin e pronësisë nevojitet
një punë juridike si bazë juridike (p.sh.,
kontrata e shitjes) dhe një akt real, do-
rëzimi, nëse kemi të bëjmë me sendet e
luajtshme, ose me regjistrim, nëse objekt
i punës juridike është paluajtshmëria.
Transferimi [Prenos; Transfer; Trans-
formation] - Transferimi si nocion nuk
është terminus technicus, pra nuk është
nocion teknik, abstrakt juridik, por është
më tepër emërtim laik i cili ka për qëllim
kalimin e një të drejte nga një subjekt në
subjektin tjetër.
Transponimi [Transpozicija; Transposi-
tion; Umsetzung] - Transponimi është
pranimi i normave juridike të UE në të
drejtën nacionale të një vendi të UE, za-
konisht të direktivave evropiane. Direk-
tivat duhet të transponohen sipas përmba-
jtjes dhe në minimumin e saj, kurse
shtetet anëtare kanë të drejtë të vendosin
vetë për mënyrën e transponimit të direk-
tivave, p.sh. me përkthim direkt një me
një, ose me reformimin e së drejtës
nacionale sipas pretendimeve të direk-
tivave të UE.
Transporti [Prevoz; Transport; Trans-
port] - Transporti është një marrëdhënie
juridike e detyrimeve (nenet 662 të
LMD). Me kontratën e transportit
detyrohet një transportues, që një send
ose person të transportohet prej një vendi
në një vend të caktuar, kurse pala tjetër
detyrohet që për këtë shërbim të paguajë
një shpërblim të caktuar. Siç mund të
shihet, objekt i marrëdhënies së dety-
rimeve të kontratës së transportit mund të
jetë si transportimi i personave, ashtu
edhe i sendeve. Për këtë arsye, me ligj
parashihen rregulla të veçanta për kon-
tratën e transportit të personave (nenet
695 e në vazhdim të LMD) dhe për kon-
tratën e transportit të sendeve (nenet 667
të LMD). Palët mund të parashohin, që
për sendin e dërguar të përpilohet një
fletëngarkesë, me të cilën jepen detajet e
dorëzim-pranimit të sendit të transportuar
(nenet 669 e në vazhdim të LMD).
Trashëgimia [Nasleđivanje; Inheritance;
Erbschaft] -Trashëgimia si nocion i
përgjithshëm mund të kuptohet në mëny-
ra të ndryshme. Me nenin 1 të LT,
trashëgimia definohet si kalim i pasurisë
prej trashëgimlënësit në trashëgimtarët
nëpërmjet testamentit ose ligjit. Ky pro-
ces quhet edhe “suksedim universal”.
Trashëgimia nënkuptohet edhe si “pasuri
trashëgimore”, që kalon automatikisht te
trashëgimtarët në momentin e vdekjes së
trashëgimlënësit (neni 4 i LT). Pasuria
trashëgimore përfshin si aktiven ashtu
edhe pasiven, pra edhe detyrimet e
trashëgimlënësit ndaj personave të tretë,
por deri në shumën e pasurisë së
trashëguar. Trashëgimtari mund të heq
dorë nga pasuria trashëgimore (neni 5 III
i LT). Ekziston trashëgimia sipas testa-
mentit, pra sipas vullnetit të trashëgim-
lënësit. Nëse nuk ka testament, vjen në
shprehje trashëgimia ligjore, ku përcak-
tohet edhe radha e trashëgimtarëve (nenet
11 e në vazhdim të LT).
Trashëgimore (e drejta) [Nasledno
(pravo); Inheritance (law); Erbschaft
(Recht)] - E drejta trashëgimore është një
degë e së drejtës, pra tërësi e normave ju-
ridike, me anë të cilave rregullohet kali-
mi i pasurisë trashëgimore prej
trashëgimlënësit në trashëgimtarët pas
vdekjes së trashëgimlënësit. Burim krye-
sor formal i së drejtës trashëgimore është
LT.
Trashëgimlënësi [Ostavilac; Decedent;
Erblasser] - Trashëgimlënësi (de cujus)
është personi fizik i vdekur, i cili len
prapa pasurinë trashëgimore, e cila pasuri
kalon tek trashëgimtarët sipas normave të
së drejtës trashëgimore. Trashëgimlënësi
mund të jetë vetëm personi fizik. Personi
juridik shuhet dhe në këtë rast vlejnë dis-
pozitat e LSHT. Trashëgimlënësi mund
të disponojë lirisht me pasurinë e vet, pra
në bazë të vullnetit të vet, me testament.
Nëse trashëgimlënësi nuk ka disponuar
me vullnetin e tij, pra nuk ka lënë testa-
ment, atëherë pasuria e tij trashëgimore
kalon te trashëgimtarët ligjor, të përcak-
tuar sipas ligjit.
137
Trashëgimtari [Naslednik; Heir; Erbe] -
Trashëgimtari është një person, i cili
bëhet pasardhës juridik i të gjitha të
drejtave dhe detyrimeve në momentin e
vdekjes së një trashëgimlënësi. Ky proces
i suksedimit universal bëhet në momentin
e vdekjes së trashëgimlënësit dhe
trashëgimtar mund të jetë në bazë të
vullnetit të trashëgimlënësit (me testa-
ment) ose me ligj. Trashëgimia ligjore
vjen gjithmonë në rend të dytë dhe atë,
nëse nuk ka testament të vlefshëm, me
anë të cilit trashëgimlënësi ka disponuar
me pasurinë e tij në rast të vdekjes (mor-
tis causa). Trashëgimtar mund të jetë si
personi fizik ashtu edhe ai juridik, pra
edhe personi juridik i së drejtës publike,
p.sh. komuna (neni 21 i LT). Trashëgim-
tari mund të jetë sipas ligjit edhe fëmija i
zënë në barkun e nënës, embrioni (shih
neni 7 i LT).
Trashëgimtarët e domosdoshëm [Oba-
vezni naslednici; Indispensable heirs;
Pflichtteilsberechtigter] - Shih: Pjesa e
domosdoshme e trashëgimisë.
Tregtar [Trgovac; Trader; Kaufmann] -
Tregtar mund të konsiderohet çdo person
fizik apo juridik që shet ose vepron në
treg si biznes ose shoqëri tregtare që ush-
tron veprimtarinë e saj tregtare, ose per-
son që vepron në emër ose për llogari të
një tregtari me shumicë apo të një
prodhuesi.
Tregues gjeografik [Geografska oznaka;
Geographical indicator; Geographische
Angabe] - Tregues gjeografik mund të
konsiderohet emri i një rajoni, apo një
vendi specifik, apo në raste të veçanta
emri i një shteti, që përdoret për të
përshkruar një produkt që ka origjinë nga
ai rajon, vend specifik ose shtet, zotëron
një cilësi, reputacion apo karakteristika
tjera specifike të cilat vijnë si rezultat i
origjinës gjeografike, Edhe kjo fushë e
138
pronësisë industriale (shih: Pronësia in-
telektuale), në Kosovë është e rregulluar
me ligj të posaçëm, konkretisht Ligji për
Treguesit Gjeografik dhe për Emërtimet
e Origjinës.
- Emërtime të origjinës - Emërtime të
origjinës konsiderohen emrat e një ra-
joni, të një vendi specifik apo në raste
të veçanta, emri i një shteti, i cili
përdoret për të përshkruar një produkt
që ka origjinë nga ai rajon, vend
specifik ose shtet, cilësitë ose karak-
teristikat e të cilit janë esencialisht ose
ekskluzivisht si rezultat i një mjedisi
gjeografik të veçantë me faktorët nat-
yrorë dhe njerëzorë.
- Vendi i origjinës - sistemet rajonale në
të cilat është dhënë mbrojtja e emër-
timit të origjinës apo e treguesit
gjeografik për produktet që lidhen me
një zonë gjeografike, e cila shtrihet në
një apo disa shtete pjesë e atij sistemi
rajonal.
- Emër gjenerik - konsiderohet emri i
një produkti i cili edhe pse lidhet me
vendin apo rajonin ku ky produkt fil-
limisht është prodhuar ose tregtuar,
është bërë emër i zakonshëm i një
produkti në Kosovë;
Tribunali i Arbitrazhit [Arbitražni tri-
bunal; Tribunal of Arbitration; Schieds-
gericht] - Tribunali i arbitrazhit është
trupi gjykues, i cili vendos në procedurën
e arbitrazhit. Ky trup gjykues quhet edhe
Tribunali i Arbitrazhit për të bërë një dal-
lim terminologjik me trupin gjykues në
gjykatë shtetërore. Tribunali i Arbitrazhit
përbëhet zakonisht nga një ose tre arbitër,
të cilët emërohen nga palët në kontest.
Ky Tribunal i Arbitrazhit zhvillon dhe
vendos procesin para arbitrazhit dhe këto
vendime kanë efekt juridik, njëjtë si
vendimet e gjykatës shtetërore. Derisa
me Tribunalin e Arbitrazhit mendohet në
Trupin gjykues, arbitrazhet institucionale
quhen Tribunale të Përhershme. Kështu,
Tribunali Institucional në Kosovë quhet
Tribunali i Përhershëm i Arbitrazhit të
Kosovës.
TRIPS - Agreement on Trade-Related
Aspects of Intellectual Property Rights
(“TRIPS Agreement”) [Marrëveshja për
Aspektet Tregtare të Drejtave të
Pronësisë Industriale; Sporazum o
trgovinskim aspektima prava na intel-
ektualnu svojinu (TRIPS Sporazum);
Vereinbarung über handelsbezogene
Aspekte der Rechte des geistigen Eigen-
tums] - Marrëveshja për Aspektet Treg-
tare të Drejtave të Pronësisë Intelektuale
("Marrëveshja TRIPS"), e cila hyri në
fuqi më 1 janar 1995, konsiderohet si
Shtojcë e Marrëveshjes për themelimin e
Organizatës Botërore të Tregtisë (OBT),
dhe e cila është e detyrueshme për të
gjithë anëtarët e OBT-së. Qëllimi i kësaj
marrëveshje ishte evitimi i pengesave në
tregtinë ndërkombëtare dhe njëkohësisht
krijimi i një infrastrukture juridike për
mbrojtjen efikase dhe adekuate të te
drejtave të pronësisë intelektuale, siguri-
min e masave dhe procedurave për ush-
trimin e të drejtave të pronësisë intel-
ektuale. Për të lehtësuar zbatimin e kësaj
Marrëveshje, vendet e zhvilluara anëtare
do të sigurojnë, me kërkesë dhe nën
kushte dhe afate bashkërisht të pranuara,
bashkëpunim teknik dhe financiar në
dobi të vendeve anëtare në zhvillim dhe
vendeve anëtare më pak të zhvilluara. Ky
bashkëpunim do të përfshijë ndihmë në
përgatitjen e legjislacionit për mbrojtjen
dhe zbatimin e së drejtës së pronësisë in-
telektuale, si dhe për parandalimin e
keqpërdorimit të tij dhe mbështetje në
lidhje me formimin dhe përforcimin e en-
teve (zyrave) dhe agjencive me rëndësi
nga kjo fushë, duke përfshirë trajnimet e
kuadrove (neni 67 i TRIPS).
Th
Themelësia e padisë [Osnovanost tužbe;
Ground of lawsuit; Begründetheit der
Klage] - Shih: Padia: themelësia e
padisë.
Thesari (gjetja) [Blago (pronalaženje);
Treasure (finding); Schatz (fund)] - The-
sari si nocion i përgjithshëm është një
pasuri e madhe dhe me vlerë, zakonisht
në të holla ose ari. Në kuptimin juridik,
gjetja e një thesari nënkupton fitimin e
pronësisë në mënyrë origjinare nga
ndonjë person. Mënyra, kushtet dhe
pasojat juridike të gjetjes së thesarit janë
të rregulluara me ligj (neni 34 i LPDS).
U
Ujdia [Poravnanje; Settlement; Ver-
gleich] - Ujdia apo pajtimi paraqet një
marrëveshje në mes të personave të cilët
kanë ndonjë kontest apo lidhur me
ndonjë marrëdhënie të caktuar juridike.
Ujdia apo pajtimi në lidhje me ndonjë
marrëdhënie juridike mund të realizohet
përmes një kontrate e cila quhet kontrata
për ujdinë dhe rregullohet sipas LMD,
apo në proces gjyqësor (kontest), e cila
quhet ujdia gjyqësore dhe që rregullohet
me LPK. Në këto raste, kontestet
ndërpriten, respektivisht eliminohen
pasiguritë dhe përcaktohen të drejtat dhe
detyrimet e reciproke të palëve. Konsid-
erohet se ekziston një paqartësi edhe
atëherë, nëse ushtrimi i një të drejte
specifike është e pasigurt. Objekt i ujdisë
mund të jetë çdo e drejtë me të cilën
mund të disponohet, mirëpo ujdia nuk
mund të jetë në kundërshtim me normat
imperative, moralin dhe rendin juridik.
Po ashtu, objekt i ujdisë nuk mund të
139
jenë kontestet që u përkasin marrë-
dhënieve statusore.
Ujdia gjyqësore [Sudsko poravnanje;
Court settlement; Gerichtsvergleich] -
Shih: Pajtimi gjyqësor.
Ultima ratio [Ultima ratio] - Argumenti i
fundit; zgjidhja e fundit; mjetet e fundit
që do të përdoren, p.sh. për shkak të
parimit të ekonomizimit, mbrojta gjyqë-
sore me padi do të duhej të ishte rruga e
fundit për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve
në mes të subjekteve të ndryshme. Para-
prakisht do të duhej, që palët të mundo-
hen të gjejnë zgjidhje për çështjet kontes-
tuese në atmosferë sociale dhe miqësore.
Ultra vires - Përtej kompetencës. Ultra
vires paraqet situatën kur për një çështje
juridike vendos një autoritet jokompetent
apo shtrinë autoritetin e tij përtej kompe-
tencës së tij të vendosjes. Kurse Ultra
Vires Doctrine është një ndër veçoritë
tipike të sistemit juridik anglosakson në
të drejtën private, sipas të cilës përgjigjet
dhe detyrohet vetë bordi i drejtorëve,
nëse ka vepruar jashtë autorizimeve të
statutit të shoqërisë tregtare.
Uniteti juridik [Pravno jedinstvo; Legal
unity; Rechtseinheit] - Uniteti juridik ka
të bëjë me organizimin shtetëror. Nëse
kemi të bëjmë me një shtet unitar, atëherë
afër mëndësh se ekziston një unitet ju-
ridik. Kjo nënkupton, se në një shtet vlen
e drejta unike në tërë territorin e vet. Në
shtetet e ndryshme me organizim federal
ose konfederal, zakonisht paralelisht
ekzistojnë disa sisteme juridike, së paku
në disa fusha. P.sh. në SHBA vlejnë në
shtete federale të drejta të ndryshme
penale, por edhe civile. Në Gjermani
ekziston sistem unik i së drejtës në fu-
shën e së drejtës private dhe penale, por
ekzistojnë rregulla të ndryshme lidhur me
të drejtën e komunës, policisë etj.
140
Universitates rerum - Grumbulli i send-
eve, të cilat përbëjnë një tërësi të vetme.
UNCITRAL - United Nation Commis-
sion on International Trade Law. Është
Komisioni i Kombeve të Bashkuara për
të Drejtën Ndërkombëtare Tregtare, i cili
është themeluar në vitin 1966 nga Asam-
bleja e Përgjithshme e Kombeve të Bash-
kuara.
Urdhri [Nalog; Order; Anweisung] -
Urdhri është një marrëdhënie juridike e
detyrimeve (nenet 763 e në vazhdim të
LMD), me të cilën detyrohet urdhër-
marrësi, që për llogari të urdhërdhënësit
të ndërmarrë disa punë juridike. Urdhër-
dhënësi është i detyruar, në parim, që të
paguajë urdhërmarrësin për punën e kry-
er.
Urdhri paraprak gjyqësor [Preliminar-
ni sudski nalog; Preliminary court injunc-
tion; Vorläufige richterliche Anordnung]
- Shih: Masa e përkohshme.
Urdhërpagesa [Platni nalog; Payment
order; Zahlungsbefehl] - Urdhërpagesa
është lloj i vendimit në procedurën e
posaçme kontestimore lidhur me proce-
durën sipas urdhërpagesës (nenet 492 i
LPK). Tërhiqet vëmendja, se kjo proce-
durë luan vetëm rol tejet periferik në
praktikë. Kjo për shkak të faktit se kjo
procedurë zhvillohet vetëm në bazë të një
dokumenti të besueshëm. Meqë proce-
dura përmbarimore mund të fillojë edhe
në bazë të një dokumenti të besueshëm
(nenet 21 e në vazhdim të LPP), atëherë
mungon interesi juridik për fillimin e
procedurës kontestimore lidhur me
dhënien e urdhërpagesës. Vetëm në raste
të jashtëzakonshme dhe atë nëse pala ka
interes juridik, mund të zhvillohet proce-
dura kontestimore e urdhërpagesës.
Urdhri për përmbarim [Nalog za
izvršenje; Enforcement order; Voll-
streckungsentscheidung] - Urdhri për
përmbarim është një vendim i përmba-
ruesit privat, me të cilin përmbaruesi
privat vendos lidhur me lejimin ose
refuzimin e propozimit për përmbarim
(neni 1 XII, 5, 10, 44 të LPP). Urdhri për
përmbarim është teknikisht një vulë e
përmbaruesit privat në propozimin për
përmbarim. Në rast se me urdhër përm-
barimor refuzohet propozimi për përmba-
rim, atëherë ky urdhër duhet të përmbajë
edhe arsyetimin (44 i LPP).
Ushqimia [Alimentacija; Alimony; Un-
terhalt] - Shih: Alimentacioni.
Uzansat [Uzanse; Uzanse; Usance] -
Shih: Doket afariste.
Uzufrukti [Usus Fructus] - Shih: Frut-
gëzimi.
V [konačna odluka za eksproprijaciju; Final
Vazhdimi i kompetencës [Ustaljivanje
nadležnosti; Extension of competence;
Fortdauer der Zuständigkeit des Gerichts]
- Shih: Perpetuatio fori.
Vendbanimi [Prebivalište; Dwelling;
Wohnsitz] - Vendbanimi është vendi në
të cilin qytetari vendoset me qëllim që të
jetojë përgjithmonë. Qytetari është i
detyruar të lajmërojë vendbanimin dhe
ndryshimin e adresës së banimit nëse
ai/ajo për herë shpërngulet nga Kosova
(neni 3 i Ligjit për vendbanimin dhe
vendqëndrimin). Lajmërimi dhe
ç’lajmërimi i vendbanimit të përhershëm
apo të përkohshëm të qytetarëve, bëhet
në zyrat e gjendjes civile në territorin e
komunës përkatëse. Rëndësia e vend-
banimit në jetën juridike është tejet e
madhe për faktin se subjektet e së drejtës
mund të ushtrojnë disa të drejta dhe real-
izojnë mbrojtjen e tyre juridike varësisht
nga vendbanimi i tyre. Për shembull,
norma e nenit 38.1 i LPK, ku parasheh që
për procedimin e çështjes juridike është e
kompetencës së përgjithshme territoriale
gjykata në territorin e të cilës i padituri e
ka vendbanimin.
Vendimi [Odluka; Decision; Entschei-
dung] Vendimi në kuptimin juridik është
një thënie apo deklaratë nga ana e
gjykatës për pasojën juridike të një rasti
konkret. Me vendim vendoset lidhur me
një çështje të caktuar të një rasti konkret,
i cili rast është objekt i shqyrtimit në
gjykatë ose nga ndonjë autoritet tjetër
publik. Në procedurën civile, vendimi
është nocion i përgjithshëm që përdoret
për llojet e ndryshme të vendimeve. Në
procedurën civile nxjerrën lloje të
ndryshme të vendimeve dhe atë, Ak-
tvendim, Aktgjykim dhe Urdhër (Shih
nenet 141 e në vazhdim të LPK)
Vendimi Përfundimtar i Shpronësimit
decision on expropriation; Endgültiger
Enteignungsbeschluss] - Shih: Organi
shpronësues.
Vendimi Preliminar i Shpronësimit
[Preliminarna odluka za eksproprijaciju;
Preliminary decision on expropriation;
Vorläufiger Enteignungsbeschluss] -
Shih: Organi shpronësues.
Vendqëndrimi [Boravište; Emplace-
ment; Aufenthalt] - Vendqëndrimi është
vendi në të cilin qytetari qëndron
përkohësisht për shkak të punës, shkol-
limit apo arsyeve të tjera, që nuk ka për
qëllim të jetoj gjithmonë. Qytetari që
banon përkohësisht në objektet, siç janë
shtëpitë për pushim, banesat apo objektet
tjera, duhet të lajmërohet respektivisht të
ç’lajmërohet në zyrat e gjendjes civile në
territorin e komunës përkatëse për këtë
vendqëndrim, nëse ai/ajo mendon që në
këtë vend të banojë më shumë se
gjashtëdhjetë ditë (neni 10 i Ligjit për
vendbanimin dhe vendqëndrimin). Edhe
vendqëndrimi, sikurse vendbanimi, ka
rëndësi në jetën juridike, për faktin se
141
mund të shërbej si substitut i vendbanimit
(shih: Vendbanimi). Për shembull, norma
e nenit 38.2 të LPK, ku parasheh që nëse
i padituri nuk ka vendbanim, e kompe-
tencës së përgjithshme territoriale për
procedimin e çështjes juridike është
gjykata në territorin e të cilës i padituri e
ka vendqëndrimin.
Vepra (kontrata) [Delo (ugovor); Work
(contract); Werkvertrag (vertrag)] - Kon-
trata për veprën është një marrëdhënie ju-
ridike e detyrimeve, sipas së cilës kry-
erësi detyrohet të kryejë një punë intel-
ektuale (p.sh. ekspertizë) ose ndonjë pu-
ne fizike, kurse porositësi duhet të
paguajë shpërblimin e caktuar (nenet 615
e në vazhdim të LMD).
Veprimet disponibile [Dostupanje rad-
nje; Available actions; Dispositionshan-
dlungen] - Veprimet disponibile të palës
janë veprime të vullnetshme të ndërmarra
nga ana e palës ose palëve në një proces
civil. Kryesore janë veprimet proce-
durale, me të cilat përfundohet procedura
civile dhe ato janë ujdia gjyqësore, tër-
heqja e padisë, dhe heqja dorë nga kër-
kesëpadia.
Veprimi juridik [Pravna radnja; Legal
action; Rechtshandlung] - Shih: Puna ju-
ridike.
Veprimet procedurale [Proceduralne
radnje; Procedural actions; Prozesshan-
dlungen] - Veprim procedural, në kupti-
min e gjerë, është secili veprim i vull-
netshëm i ndërmarrë nga ana e gjykatës,
palëve dhe pjesëmarrësit tjetër në proce-
durën civile, p.sh. nxjerrja e një vendimi,
konvokimi i seancës, dërgimi i thirrjes,
dhënia e dëshmisë, paraqitja e padisë etj.
Veprimet procedurale mund të jenë në
formën verbale ose me shkrim, varësisht
nga kërkesat dhe detyrimet e parapara
ligjore.
142
Veprimtaria tregtare [Trgovačka de-
latnost; Commercial activity; Gewerbli-
che Tätigkeit] - Veprimtari tregtare nën-
kupton cilindo aktivitet të rregullt i cili
përfshin ofrimin, sigurimin ose prodhi-
min e mallrave, shërbimeve, pronës dhe/
ose punëve për një person ose shoqëri, në
këmbim ose në pritje të çfarëdo lloj pag-
ese ose kompensimi, me kusht që punë-
tori i cili kryen shërbime për punë-
dhënësin e tij të mos konsiderohet se ush-
tron veprimtari tregtare përderisa shërbi-
met e tilla të kompensohen sipas kon-
tratës së punëtorit me punëdhënësin.
Verbal (parimi) [Verbalno (načelo);
Verbal (principle); Mündlichkeit (prin-
zip)] Parimi verbal është një ndër parimet
qendrore në procedurën civile, sipas të
cilit parim, gjykata merr për bazë ato fak-
te dhe prova, të cilat janë paraqitur ver-
balisht (gojarisht) në seancë nga ana e
palëve dhe pjesëmarrësve të tjerë. Ky pa-
rim thyhet shpesh në procedurë nëpër-
mjet referimit në dokumente të para-
shtruara.
Vetëndihma/Vetëmbrojtja [Samopo-
moć/Samoodbrana; Self-help/Self-defen-
ce; Selbsthilfe/Notwehr] - Vetëndihma
është një arsye e përligjjes së sjelljes së
kundërligjshme. Pra, nëpërmjet vetëm-
brojtjes arsyetohet juridikisht kundërligj-
shmëria e një veprimi. Kështu, nuk ve-
pron kundërligjshëm, nëse dikush i bën
dëm dikujt tjetër, prej të cilit vjen edhe
sulmi (shih nenet 143 I, 144 I dhe II të
LMD). Me nenin 143 II të LMD parashi-
het nevoja ekstreme defansive (Nevoja
ekstreme).
Victus victori in expensis est condem-
nandus - Pala humbëse në proces i bartë
shpenzimet procedurale të palës fituese.
Ka të bëjë me institutin e ngarkimit të
shpenzimeve procedurale, Shih: Shpen-
zimet (procedurale).
Vis major - Fuqia madhore. Shih: Fuqia
madhore.
Vullneti [Volja; Will; Wille] - Shih:
Deklarimi i vullnetit; Puna juridike dhe
Kontrata.
Z ensfähigkeit] - Shih: Aftësia procedurale.
Zakon [Običaj; Custom; Gepflogenheit]
- Shih: E drejta zakonore.
Zbrazëtitë juridike [Pravne praznine;
Legal gap; Regelungslücken] - Nganjë-
herë e drejta, për shkak të zhvillimit të
dinamizmit të marrëdhënieve shoqërore,
nuk mund t’i përcjellë dhe normoj me
përpikëri, dhe si rrjedhojë krijohen
zbrazëtirat juridike. Zbrazëtirat juridike
janë dukuri të cilat ndodhin në sistemet
juridike atëherë kur paraqiten
marrëdhënie shoqërore të cilat nuk kanë
qenë të parapara apo të rregulluara me
norma juridike apo e drejta. Në këto
raste, duhet të përdorën metoda të cak-
tuara për evitimin e tyre, qoftë përmes
rregullimit qoftë përmes trajtimit të tyre
sipas analogjisë.
Zbulim [Otkriće; Discovery; Entdec-
kung] - Shih: Shpikja.
Zona Kadastrale [Katastarska zona; Ca-
dastral Zone; Katasterzone] - Zona ka-
dastrale paraqet një rajon territorial bren-
da komunës me emër dhe me numër ka-
dastral unik. Secila komunë përbëhet nga
zonat kadastrale. Zonat kadastrale më tut-
je ndahen në parcela kadastrale (shih:
Kadastri: parcela kadastrale);
Zotësia deliktore [Delikvencija; Delin-
quency capacity; Deliktfähigkeit] - Shih:
Aftësia deliktore.
Zotësia juridike [Pravna sposobnost;
Legal capacity; Rechtsfähigkeit] - Shih:
Aftësia juridike.
Zotësia për të vepruar [Pravo kapacitet;
Capacity to act; Rechtshandlung] Shih:
Aftësia për të vepruar.
Zotësia për të qenë palë [Sposobnost da
se bude strana; Capacity tob e a party;
Parteifähigkeit] - Shih: Aftësia për të
qenë palë.
Zotësia procedurale [Proceduralna spo-
sobnost; Procedural capacity; Verfahr-
Zotësia postulateve [Sposobnost postu-
lata; Postulative capacity; Postulation-
sfähigkeit] - Shih: Aftësia postulative.
Zotësia trashëgimore [Sposobnost na-
sleđivanja; Inheritance capacity; Erbfä-
higkeit] - Shih: Aftësia trashëgimore.
Zyra e Gjendjes Civile [Kancelarija civ-
ilnog statusa; Civil Status Office;
Standesamt] - Zyra e gjendjes civile par-
aqet zyrat në territorin amë apo në
komunën përkatëse ku regjistrohen faktet
e lindjeve, martesave dhe vdekjeve (neni
2 i LGJC). Zyrtari i gjendjes civile është
përgjegjës për ruajtjen dhe mirëmbajtjen
e dokumenteve të gjendjes civile dhe
shkresave të tjera përkatëse si dhe ven-
dosjen e tyre në arkivin e Zyrës së
gjendjes civile. Zyrat e gjendjes civile
lëshojnë këto lloje të dokumenteve të
gjendjes civile: 1. certifikatë e lindjes; 2.
ekstrakt nga regjistri qendror i gjendjes
civile; 3. certifikatë e shtetësisë; 4. certif-
ikatë e martesës; 5. certifikatë e vdekjes;
6. certifikatë e vendbanimit; 7. certifikatë
e gjendjes martesore; 8. deklaratë për
bashkësinë familjare; 9. procesverbali për
pranimin e atësisë/amësisë; 10. leje e
varrimit; 11. dëshmi e vdekjes; 12. vër-
tetim nga arkivi; 13. vërtetim i ç’lajmë-
rimit të vendbanimit (UA/25/2013).
Zyra Komunale Kadastrale [Opštinska
katastarska kancelarija; Municipal Ca-
dastral Office; Städtisches Katasteramt] -
Zyrat Komunale Kadastrale (ZKK) janë
zyra, të cilat funksionojnë si organe pra-
në Komunave gjegjëse në Republikën e
Kosovës (neni 5 i LK), mirëpo të cilat në
143
aspektin operativ nuk janë nën varësinë e
Komunave, por veprojnë si instancë e
parë dhe përgjegjëse për funksionimin e
kadastrit (shih: Kadastri), ndërsa Agjen-
cisë Kadastrale e Kosovës (AKK) si in-
stancë e dytë për mbikëqyrjen e punës së
Zyrave Kadastrale Komunale (shih:
Agjencia Kadastrale e Kosovës). Zyrat
Komunale Kadastrale i përgjigjen Agjen-
cisë Kadastrale të Kosovës për aktivitetet
dhe veprimtaritë duke përpiluar raporte
dhe duke zbatuar të gjitha vendimet dhe
rekomandimet e saj drejtuar ZKK-ve.
Procedura për regjistrimin e një të drejte
pronësore në paluajtshmëri fillon me
Kërkesën me shkrim të palës që ka inter-
es juridik apo me autorizim të veçantë, të
parashtruar pranë ZKK-së ku ndodhet
njësia kadastrale. Gjatë shqyrtimit të
Kërkesës për regjistrim nga ZKK, shiko-
het nëse është plotësuar me të gjitha in-
formatat e kërkuara personale, me të
dhënat lidhur me njësinë apo njësitë e
pronës së paluajtshme, të paraqitura në
kërkesë, të cilat duhet të identifikohen
saktësisht me numrin apo numrat identif-
ikues të pronës, taksat e regjistrimit, titul-
li juridik i nevojshëm për regjistrim ashtu
siç kërkohet me ligj (shih: Regjistri i të
Drejtave të Pronës së Paluajtshme). Si
instancë e dytë, kundër vendimeve të
ZKK, në procedurë administrative është
Agjencia Kadastrale e Kosovës, ku secila
palë ka të drejtë që brenda afatit të para-
parë ligjor t’i drejtohet Agjencisë Kadas-
trale të Kosovës dhe të kërkojë nga kjo e
fundit të bëjë rishikimin e vendimit të
Zyrave Komunale Kadastrale (neni 6
LTHRDP).
Zyra për Pronësi Industriale [Kance-
larija za industrijsku svojinu; Industrial
Property Office; Amt für gewerbliches
Eigentum] - Shih: Agjencia për Pronësi
Industriale.
144
Zyra për të Drejtat e Autorit dhe të
Drejtat e Përafërta [Kancelarija o au-
torskom i srodnom pravu; Office on the
Copyrights and Related Rights; Amt für
Urheberrecht und verwandte Schutzrech-
te] - Zyra për të Drejtat e Autorit dhe të
Drejtat e Përafërta është organ adminis-
trativ i cili është themeluar dhe funksio-
non në kuadër të Ministrisë përkatëse për
Kulturë. Funksionet themelore të kësaj
Zyre janë: dhënien e lejeve dhe mbikë-
qyrjen e aktiviteteve të shoqatave për
administrim kolektiv të te drejtave të au-
torit; promovimin dhe ndërmarrjen e ak-
tiviteteve për dhënien e informatave të
duhura autorëve, bartësve të të drejtave
dhe opinionit të gjerë lidhur me të drejtat
e autorit dhe të drejtat e përafërta; për-
cjelljen e legjislacionit ndërkombëtar dhe
dhënien e rekomandimeve përkitazi me
fushën e të drejtave të autorit dhe të drej-
tave të përafërta (neni 171 i LDADP).
Zyra Kombëtare e Auditimit [Nacion-
alna kancelarija revizije; National Audit
Office; Nationaler Rechnungshof] - Zyra
Kombëtare e Auditimit është e themeluar
me ligj, si një institucion i pavarur objek-
tiva e të cilit është t’i ndihmojë Auditorit
të Përgjithshëm (shih: Auditori i Për-
gjithshëm) gjatë kryerjes së detyrave të
tij/saj. Funksionet kryesore të Zyrës
Kombëtare të Auditimit janë dhënia e
rekomandimeve dhe kontribuon në
menaxhimin e shëndoshë të buxhetit dhe
fondeve të tjera publike, promovon
standardet e larta për transparencë dhe
llogaridhënie në menaxhimin financiar
dhe performancën e administratës pub-
like dhe i raporton Kuvendit të Kosovës
për auditimet e realizuara.
E DREJTA PUBLIKE

Visar Morina

145
146
A trative në përputhje me ligjet në fuqi. Ky
A posteriori - Term latin që nënkupton
“çfarë vjen më pas”. Në teorinë e
kontrollit gjyqësor ky term i referohet
kontrollit të mëpasshëm të aktit, pra pas
hyrjes në fuqi të aktit juridik.
A priori - Term latin që nënkupton
“parap rakisht, çfarë është përpara”; në
teorinë e kontrollit gjyqësor i referohet
kontrollit paraprak të aktit, pra kontroll a
priori ose paraprak.
Ab initio - Term latin që në kontekst ju-
ridik nënkupton “që nga fillimi”.
Kryesisht i referohet dimensionit kohor
të prodhimit të efekteve juridike të një
vendimi apo akti juridik.
Abrogim [Poništaj; Annulment; Auf-
hebung] - Anulim, shfuqizim i ligjit apo
aktit juridik përmes një veprimi formalo-
juridik. Shih: Shfuqizim.
Aksident mjedisor [Ekološka nesreća;
Environmental accident; Umweltunfall] -
Ndodhi e papritur dhe e pakontrolluar që
krijohet me lirimin, derdhjen ose hedhjen
e materieve të rrezikshme për mjedisin.
Acquis Communautaire - Term frëng
që i referohet rendit juridik të BE-së. Ky
term përdoret për të shënuar të gjitha
traktatet e BE-së si legjislacion primar,
legjislacionin sekondar të BE-së (rreg-
ulloret, direktivat dhe vendimet), si dhe
parimet themelore, vendimet gjyqësore
dhe të drejtat themelore të cilat formojnë
tërësinë e së drejtës së BE-së.
Acta Publica - Term latin që përdoret
për të evidentuar çështjet dhe aktet e nat-
yrës së përgjithshme. Ky term kryesisht i
referohet rregullimit të çështjeve përmes
autoriteteve publike.
Administratë shtetërore [Državna up-
rava; State administration; Öffentliche
Verwaltung] - Tërësia e organeve sht-
etërore në nivel qendror dhe lokal të cilat
kryejnë funksione dhe shërbime adminis-
term përfshin ministritë dhe agjencitë
ekzekutive si dhe organet të tjera në nivel
qendror ose lokal, të cilave i është bartur
ekzekutimi i autorizimeve publike në ba-
zë të ligjit. Në mënyrë të veçantë organet
e administratës shtetërore kryejnë punë
shtetërore si p.sh. propozimi i politikave
zhvillimore; zbatimi i ligjeve dhe akteve
nënligjore, vendosja në procedurë admin-
istrative mbi të drejtat dhe detyrimet e
qytetarëve dhe personave juridik si dhe
kryerja e punëve në interes publik. Fu-
shëveprimi i organeve të administratës
shtetërore në Kosovë rregullohet me
Ligjin nr. 03/l-189 për administratën sht-
etërore të Republikës së Kosovës.
Agjenci administrative [Upravna
agencija; Administrative agency; Exeku-
tivagentur] - Agjencia administrative
është organ i specializuar administrativ
që themelohet nga parlamenti me ligj të
veçantë. Agjencitë administrative
gëzojnë autonomi organizative dhe
funksionale dhe kryesisht themelohen për
të ofruar ekspertizë dhe shërbime profe-
sionale administrative në sektorë të cak-
tuar të administratës publike.
Agjenci ekzekutive [Izvršna agencija;
Executive Agency; Exekutivagentur] -
Organ i pavarur administrativ i cili
themelohet me ligj dhe ushtron kompe-
tenca ekzekutive në kuadër të fu-
shëveprimit të saj.
Agjencia për Pronësi Industriale
[Agencija za industrijsku imovinu; Indus-
trial Property Agency; Agentur für Gew-
erbliches Eigentum] - Autoritet publik që
është përgjegjës për regjistrimin dhe
mbrojtjen ligjore të shpikjes, markës
tregtare, dizajnit industrial, emërtimit të
origjinës, treguesve gjeografik dhe topo-
grafive të qarqeve të integruara, e evi-
dencave, lëshimi i certifikatave, veprimet
147
e ekzekutimit dhe veprimet e tjera fak-
tike).
Agjencia e Statistikave e Kosovës
[Agencija za statistiku Kosova; Kosovo
Agency of Statistics; Statistikagentur Ko-
sovos] - Institucion publik që merret me
grumbullimin, përpunimin dhe pub-
likimin e të dhënave zyrtare të statisti-
kave.
Agjencia e Inteligjencës [Obaveštajna
agencija; Kosovo Intelligence Agency;
Nachrichtenagentur Kosovos] - Agjencia
e Kosovës për Inteligjencë hyn në kuad-
rin e agjencive të pavarura në fushën e
sigurisë. Sipas nenit 129 të KRK-së,
Agjencia është kompetente të hetoj,
zbuloj dhe mbikëqyr kërcënimet ndaj
sigurisë në Republikën e Kosovës. Ak-
tiviteti i saj i nënshtrohet mbikëqyrjes
parlamentare për të siguruar se aktivitetet
e Agjencisë janë të ligjshme, profesionale
dhe proporcionale. Në mënyrë të veçantë
Agjencia siguron informacione lidhur me
kërcënimet eventuale nga brenda dhe
jashtë, terrorizmin ndërkombëtar apo
vendor, prodhimin dhe trafikimin e
narkotikëve, krimin e organizuar, krimin
ekonomik, sabotazhin dhe të gjitha
çështjet tjera të inteligjencës të lidhura
me sigurinë e Kosovës. Çështjet e organ-
izimit dhe të funksionimit të Agjencisë së
Intelegjencës në Kosovë rregullohen me
Ligjin nr. 03/l-063 për Agjencinë e Ko-
sovës për Inteligjencë.
Agjencia Shtetërore për Mbrojtjen e të
Dhënave Personale [National Agency
for the Protection of Personal Data;
Staatsagentur für den Datenschutz] -
Agjenci e pavarur, e ngarkuar për
mbikëqyrjen e zbatimit të rregullave për
mbrojtjen e të dhënave si dhe promovon
dhe përkrah të drejtat themelore për
mbrojtjen e të dhënave personale.
148
Agjencia Kundër Korrupsionit [Agen-
cija protiv korupcije; Anti-Corruption
Agency; Antikorrutionsagentur] - Është
organ i pavarur dhe i specializuar për
zbatimin e politikave shtetërore për
luftimin dhe parandalimin e korrupsionit
në Kosovë.
Agjencioni për Mbrojtjen e Mjedisit i
Kosovës [Kosovska agencija za zaštitu
životne sredine; Kosovo Environmental
Protection Agency; Umweltschutzsagen-
tur Kosovos] - Organ i pavarur për ofri-
min e informacioneve mjedisore, dhe
zhvillimin e sistemit të informimit për
mbrojtjen e mjedisit dhe gjendjen e
mjedisit në Kosovë.
Akademia e Drejtësisë [Akademija
pravde; Academy of Justice; Justizakad-
emie] - është institucion i pavarur publik
i autorizuar për të organizuar trajnime për
gjyqtarë, prokurorë, si dhe staf adminis-
trativ gjyqësor dhe prokurorial në
koordinim me nevojat për trajnime me
KGJK-në dhe KPK-në. Organizimi dhe
funksioni i Akademisë rregullohet me
Ligjin Nr. 05/L -095 për Akademinë e
Drejtësisë.
Akt real [Stvarni akt; Real act; Realakt]
- Sipas Ligjit Nr. 05/L-031 të Procedurës
së Përgjithshme Administrative, akt real
është çdo veprim i organit publik, që nuk
është akt administrativ apo kontratë ad-
ministrative por që mund të cenojë një të
drejtë apo interes juridik të një personi
(siç janë informacionet publike,
deklaratat, mbajtja e evidencave, lëshimi
i certifikatave, veprimet e ekzekutimit
dhe veprimet e tjera faktike)
Aklamacion [Aklamacija; Acclamation;
Akklamation] - Miratim publik dhe sim-
bolik i një akti apo çështje kryesisht
përmes duartrokitjes apo ndonjë veprimi
tjetër simbolik dhe demonstrativ.
Akt administrativ [Upravni akt; Admin-
istrative act; Verwaltungsakt] - vendim i
një organi të administratës publike që
prodhon pasoja juridike për palët në raste
individuale (konkrete). Organet e admin-
istratës publike, në realizimin e autoritetit
publik, vendosin për të drejtat, detyrimet
dhe interesat juridike të personave fizik
dhe juridik përmes akteve administrative.
Pasi çështjet administrative vendosen
përmes akteve administrative është me
rëndësi që procedura për miratimin e ak-
teve administrative të mbështetet në
parimin e ligjshmërisë, proporcionalitetit,
barazisë dhe të efikasitetit. Në Kosovë
përkufizimi, forma dhe elementet e
detyrueshme të aktit administrativ janë të
rregulluara me Ligjin Nr. 05/L-031 për
Procedurën Administrative.
Akt nënligjor [Podzakonski akt; Subsid-
iary act; Untergesetzlicher Akt] - Për dal-
lim nga ligjet si akte primare, aktet nën-
ligjore janë akte juridike dytësore që
miratohen kryesisht nga organet ekzeku-
tive me qëllim të rregullimit në detaje të
çështjeve që trajtohen nga ligji përkatës.
Aktet nënligjore konsiderohen akte të
deleguara pasi parlamenti përmes ligjeve
autorizon organet ekzekutive sikurse
qeverinë apo ministritë për miratimin e
tyre. Në kuadër të akteve nënligjore në
Kosovë përfshihen por nuk kufizohen në
rregullore, udhëzime administrative dhe
rregullore të punës. Procesi i hartimit të
akteve nënligjore është më fleksibil dhe
më pak formal në krahasim me procesin
e miratimit të ligjeve pasi organi miratues
ka autonomi të plotë për hartimin dhe
miratimin e aktit sipas fushëveprimit të
ligjit të cilin akti nënligjor ka për qëllim
ta zbatojë. Sipas Udhëzimeve të Qeverisë
së Kosovës për rishikimin e akteve nën-
ligjore të miratuara nga Qeveria dhe min-
istritë, çdo akt nënligjor që të mbetet në
fuqi duhet të jetë a) i domosdoshëm, b) të
jetë i ligjshëm dhe c) të jetë ‘’miqësor’’
ndaj biznesit.
Aktgjykimet Testuese [Pilot presude;
Pilot judgments; Piloturteile] - Procedurë
e veçantë e GJEDNJ-së për të adresuar
një numër të konsideruar të rasteve të
ngjashme dhe të përsëritura. Për të elim-
inuar probleme sistematike lidhur me
cenimin e Konventës nga rastet e
përsëritura që referohen në GJEDNJ për
një arsye të ngjashme, GjEDNJ sjell ak-
tgjykim testues në një rast të vetëm,
zgjidhja e të cilit shtrihet apo ka efekt
edhe në raste e tjera të adresuara në sis-
temin e Konventës. Aktgjykimin e parë
testues GJEDNJ e mori në rastin
Broniowski kundër Polonisë (2004)
lidhur me cenimin e së drejtës së pronës
që afektonte 80, 000 qytetarë në Poloni.
Edhe GJKK në bazë të nenit 38 të
RrPGJK-së (aktgjykimet testuese)
përcakton se “kur paraqiten kërkesa të
ngjashme, ose të njëjta, që janë rrjedhojë
e të njëjtit veprim të kontestuar, Gjykata,
me shumicë votash të gjyqtarëve, mund
të zgjedhë njërën kërkesë ose më shumë
kërkesa për t’i trajtuar me prioritet”.
Aktivizëm gjyqësor [Sudski aktivizam;
Judicial activism; Richterlicher Ak-
tivismus] - Për dallim nga vetëpërmbajta
gjyqësore, aktivizmi gjyqësor është man-
ifestim më i fuqishëm i interpretimit
kushtetues në kuadër të cilit gjykatat
përcaktojnë politika publike me ndikim
të fuqishëm në shoqëri. Si filozofi e in-
terpretimit kushtetues aktivizmi gjyqësor
kryesisht shoqërohet me kreativitet më të
lartë gjyqësor dhe përçon një tendencë
më të fortë të gjykatave kushtetuese për
të shfuqizuar vendime të pushtetit
ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor mbi
bazën e papajtueshmërisë me
kushtetutën.
149
Amendament kushtetues [Ustavni
amandman; Constitutional amendment;
Zusatzartikel zur Verfassung] - akt
kushtetues përmes të cilit bëhen ndry-
shime apo plotësime në tekstin e
kushtetutës. Pas miratimit të tyre ato
bëhen pjesë integrale e vetë kushtetutës.
Për shkak të efektit që prodhojnë në
rendin kushtetues, miratimi i tyre kërkon
procedurë të veçantë dhe një shumicë
parlamentare më të madhe se ajo që
kërkohet për miratimin e ligjeve. Këtë
frymë e ndjek edhe KRK. Sipas nenit 144
të KRK-së, amendamentet kushtetuese
kërkojnë aprovimin e 2/3 të të gjithë de-
putetëve të Kuvendit, përfshirë 2/3 e të
gjithë deputetëve të Kuvendit që mbajnë
vende të rezervuara ose të garantuara për
përfaqësuesit e komuniteteve që nuk janë
shumicë në Republikën e Kosovës. Por
ndryshimet në Kushtetutë mund të
miratohen nga Kuvendi i Kosovës vetëm
pasi të ketë adresuar Kryetari i Kuvendit
të Kosovës amendamentin e propozuar
në Gjykatën Kushtetuese për të vlerësuar
paraprakisht nëse ndryshimi i propozuar
nuk pakëson ndonjë të drejtë dhe liritë e
përcaktuara në Kapitullin II të
Kushtetutës.
Amendament ligjor [Zakonski amand-
man; Legal Amendment; Zusatzpara-
graph zum Gesetz] - Amendamenti ligjor
është plotësimi apo ndryshimi i një ligji
ekzistues. Pas aprovimit nga parlamenti,
amendamenti ligjor bëhet pjesë e ligjit
respektiv.
Amicus curiae - Term latin që nënk-
upton “miqtë e gjykatës”. Në diskursin
gjyqësor përdoret për të emërtuar persona
ose organizata profesionale që nuk janë
palë në një çështje gjyqësore por që fto-
hen nga gjykata për të ofruar këshilla ju-
ridike për rastin që është objekt shqyrtimi
gjyqësor. Personat e ftuar nga gjykata në
150
këtë kapacitet hartojnë dhe i prezantojnë
parashtresat e tyre gjykatës duke influ-
encuar në këtë mënyrë vendimin
gjyqësor. Sipas Rregullit 53 të
RrPGJKK-së, GJKK, nëse e konsideron
të nevojshme për qëllim të analizave të
duhura dhe për të vendosur për rastin,
mund të thërrasë ose t’i sigurojë pushim
një organizate ose një personi për t’u
paraqitur para saj dhe për të dhënë
deklaratë me gojë ose me shkrim për
ndonjë çështje të specifikuar nga Gjyka-
ta. Qëllimi i amicus curiae është ti ofroj
gjykatës, nën shqyrtimin e së cilës është
një kontest me interes publik, argumente
juridike ose mendime profesionale, të
cilat mund të ndihmojnë gjykatën në
qartësimin e çështjeve komplekse ju-
ridike duke minimizuar rrezikun e gabi-
meve të së drejtës ose faktit.
Amnesti [Amnestija; Amnesty; Amnes-
tie] - Lirim i plotë nga ndjekja penale apo
nga ekzekutimi i dënimit kryesisht për
vepra penale të drejtuara kundër rrezi-
kimit të tërësisë territoriale të shtetit, rre-
zikimit të rendit kushtetues, nxitjes së
urrejtjes, përçarjes ose mos durimit
kombëtar, racor, fetar apo etnik etj.
Kriteret dhe procedurat për dhënien e
amnistisë përcaktohen me ligj të veçantë.
Ankesë administrative [Upravna žalba;
Administrative appeal; Widerspruch] - mjet
efektiv juridik për mbrojtjen e drejtave,
detyrimeve dhe interesave juridike të
personave në procedurë administrative.
Ankesa administrative parashtrohet
kundër një akti administrativ apo ndaj
mosveprimit të organit publik brenda
afatit të përcaktuar për përfundimin e
procedurës administrative. Ankesa ad-
ministrative mund të parashtrohet nëse
personi konsideron se akti administrativ
është nxjerre pa bazë ligjore, nga organi
jo-kompetent apo nëse akti administrativ
është rezultat i shkeljes së dispozitave
lidhur me procedurën administrative
duke cenuar të drejtat dhe interesat ju-
ridikë të palës në procedurën administra-
tive.
Ankesë kushtetuese [Ustavna žalba;
Constitutional complaint; Verfassungs-
beschwerde] - Mjet efektiv juridik
përmes të cilit individët mund të refero-
jnë shkelje të të drejtave dhe lirive të tyre
të garantuara me kushtetutë në gjykatë
kushtetuese. Ky mjet juridik është i nat-
yrës subsidiare meqë individët duhet të
kërkojnë fillimisht mbrojtje juridike të të
drejtave të tyre në rrugë administrative
apo gjyqësore. Vetëm pasi të kenë sht-
erur mjetet juridike që kanë në dispozi-
cion ata mund të referojnë pretendimet e
tyre në gjykatën kushtetuese. KRK ne
nenin 113 para. 7 i garanton individëve të
drejtën për të referuar shkeljet nga auto-
ritetet publike të të drejtave dhe lirive të
tyre individuale pasi të kenë shteruar të
gjitha mjetet juridike të përcaktuara me
ligj. Ndonëse ankesa kushtetuese zbato-
het në shumë demokraci kushtetuese
evropiane si në Shqipëri, Kroaci,
Slloveni etj. ky mjet juridik është veça-
nërisht i zhvilluar në jurisprudencën
kushtetuese gjermane dhe ka shërbyer si
një instrument efektiv për mbrojtjen
kushtetuese të lirive dhe të drejtave
themelore (Verfassungsbeschwerde).
Duhet theksuar se natyra e procedurës së
këtij kontrolli kushtetues është konkrete
pasi qëllimi i ankesës kushtetuese është
mbrojtja e të drejtave subjektive (person-
ale) nga cenimet e autoriteteve shtetërore
dhe jo mbrojtja e rendit objektiv siç rën-
dom manifestohet në procedurat ab-
strakte të kontrollit të kushtetutshmërisë.
Sipas Ligjit 03-L-121 për Gjykatën
Kushtetuese të Kosovës, parashtruesi i
kërkesës duhet të qartësoj saktësisht se a)
cilat të drejta dhe liri pretendon se i janë
cenuar b) cili është akti konkret i auto-
ritetit publik të cilin parashtruesi dëshi-
ron ta kontestoj dhe të ofroj dëshmi se c)
parashtrimi i kërkesës është bërë brenda
afatit prej katër (4) muajve nga dita kur
parashtruesit i është dorëzuar vendimi
gjyqësor apo kur vendimi ose akti është
shpallur publikisht.
Anulim [Poništaj; Annulment; Auf-
hebung] - Ky term nënkuptim një
deklarim zyrtar se një akt juridik,
marrëveshje apo kontratë është juridi-
kisht inekzistente, pra pushon së ekzistu-
ari. Për shembull në procedurën adminis-
trative një akt administrativ do të prod-
hojë pasoja juridike për aq kohë sa nuk
është anuluar apo shfuqizuar sipas
detyrës zyrtare apo si rezultat i ushtrimit
të mjeteve juridike administrative apo
gjyqësore. Në të drejtën administrative,
një akt administrativ mund të anulohet
nëse është nxjerrë nën shtrëngim, zhvat-
je, shantazh, mashtrim, kanosje, ryshfet
apo nën ndikimin e një vepre tjetër
penale apo nëse objekti i tij është
ligjërisht apo materialisht i pamundur.
Sipas nenit 53 të Ligjit Nr. 05/L -031 të
Procedurës Administrative në Kosovë
“anulimi një akti administrativ ka pasoja
në të kaluarën (retroaktive), ndërsa
shfuqizimi i aktit administrativ ka pasoja
vetëm në të ardhmen. Anulimi edhe
shfuqizimi mund të jenë të pjesshëm apo
të tërësishëm”.
Aristokraci [Aristokratija; Aristocracy;
Aristokratie] - Nga greqishtja aristos
"shkëlqyeshëm" dhe kratos "pushtet",
nënkupton qeverisjen përmes një klase të
shquar (të dalluar) politike. Krahas
përdorimit të këtij termi në Greqinë dhe
Romën e lashtë, ky term i është referuar
edhe klasës sunduese në format mesjetare
të qeverisjes, pra të një klase të privi-
151
legjuar sociale dhe politike, pjesëtarët e
së cilës kanë gëzuar të drejta dhe privi-
legje juridike, sikurse anëtarët e
familjeve mbretërore, këshilltarët
mbretëror, fisnikëria feudale, baronët, etj.
Të ardhurat e dedikuara [Namenski
prihodi; Dedicated income; Zweckge-
bundenes Einkommen] - do të thotë para-
të publike që rrjedhin nga një burim i
caktuar i të ardhurave dhe që me ligj
kërkohet që të alokohen për një organiza-
të të caktuar buxhetore dhe/ose për një
qëllim të caktuar.
Asamble [Skupština; Assembly; Versa-
mmlung] - Shih “parlament”.
Asambleja e Përgjithshme e OKB-së
[Generalna skupština OUN; UN General
Assembly; Die Generalversammlung der
Vereinigten Nationen] - është themeluar
më 1945 në bazë të Kartës së Kombeve
të Bashkuara dhe është njëra nga organet
kryesore të OKB-së. Është organi i vetëm
në të cilin shtetet anëtare kanë përfa-
qësim të barabartë. Asambleja e Përgjith-
shme është organ i rëndësishëm
vendimmarrës, politikbërës dhe përfa-
qësues i OKB-së. Vendimet për çështje të
rëndësishme, si për shembull për paqen
dhe sigurinë, pranimin e anëtarëve të rinj
dhe çështjet buxhetore, kërkojnë një
shumicë prej dy të tretash. Sipas Kartës
së Kombeve të Bashkuara, Asambleja
është kompetente për miratimin e bux-
hetit të Kombeve të Bashkuara, zgjedhjen
e anëtarëve jo të përhershëm të Këshillit
të Sigurimit dhe anëtarëve të këshillave
dhe organeve të tjera të Kombeve të
Bashkuara. Asambleja është poashtu
kompetente për ofrimin e rekomandi-
meve për ruajtjen e paqes dhe sigurisë
ndërkombëtare, përfshirë çarmatimin si
dhe të ofroj rekomandime për zgjidhjen
paqësore të çdo situate që mund të
152
dëmtojë marrëdhëniet miqësore midis
vendeve.
Asociacion [Udruženje; Association;
Verband] - Bashkim vullnetar i per-
sonave apo organizatave për arritjen e
qëllimeve dhe interesave të përbashkëta.
Asociacionet kanë aktet dhe organet e
tyre të brendshme dhe i nënshtrohen
rregullativës ligjore në fuqi të shtetit për-
katës.
Auditori i Përgjithshëm i Kosovës
[Kancelarija generalnog revizora Koso-
va; Auditor General of the Republic of
Kosovo; Generalauditor des Kosovo] -
Hyn në kuadrin e institucioneve të
pavarura kushtetuese dhe përbën institu-
cionin më të lartë të kontrollit ekonomik
dhe financiar në Republikën e Kosovës.
Auditori i Përgjithshëm i Republikës së
Kosovës zgjidhet nga Kuvendi, me shu-
micën e votave të të gjithë deputetëve të
Kuvendit, në bazë të propozimit të Presi-
dentit të Republikës së Kosovës. Ky in-
stitucion ka të drejtë të auditoj a) vepri-
mtaritë ekonomike të institucioneve pub-
like dhe të personave të tjerë juridikë sht-
etërorë; b) përdorimin dhe mbrojtjen e
fondeve publike nga organet e pushtetit
qendror dhe lokal dhe c) veprimtarinë
ekonomike të ndërmarrjeve publike dhe
personave juridikë të tjerë, tek të cilët
Shteti ka një pjesë të aksioneve, ose kur
huat, kreditë dhe detyrimet e tyre gar-
antohen nga Shteti.
Autokracia [Autokratija; Autocracy;
Autokratie] - Në teorinë e sistemeve poli-
tike termi “autokraci” nënkupton vetë
sundim, pra kur tërë pushteti shtetëror
përqendrohet tek një sundues i vetëm, i
cili qeveris në formë absolute dhe pa ku-
fizime në formë të mekanizmave të
kontrollit politik apo qytetar.
Autonomi [Autonomia; Autonomy; Au-
tonomie] - Ky term bart në vete disa kup-
time. Në të drejtën kushtetuese, i refero-
het të drejtës së njësive administrative-
territoriale për vetëqeverisje politike dhe
të drejtën për të rregulluar çështjet pub-
like në mënyrë të pavarur nga pushteti
qëndror. Vëllimi kushtetues i një rajoni
autonom varet nga pozita kushtetuese e
vet njësisë autonome. Në disa shtete, si
për shembull në Spanjë dhe Itali, rajonet
autonome kanë të drejtë që të qeverisin
me një pjesë të çështjeve publike të cilat
nuk janë rezervuar shprehimisht për
pushtetin qendror. Ky term përdoret edhe
në kontekst të autonomisë komunale, pra
të drejtën e bashkësive komunale për të
rregulluar e për të drejtuar, brenda ligjit
një pjese të mirë të çështjeve publike.
Autoritet publik [Javni organ; Public
authority; öffentliche Gewalt] - Tërësia e
kompetencave dhe autorizimeve të një
organi shtetëror apo publik të përcaktuara
me ligj për të vendosur për të drejtat,
detyrimet apo interesat e një personi fizik
apo juridik.
Autoriteti Civil i Aviacionit [Organ civ-
ilnog vazduhoplovstva; Civil Aviation
Authority; Zivilluftfahrtbehörde] - In-
stitucion i pavarur kushtetues që rreg-
ullon veprimtarinë e aviacionit civil në
Republikën e Kosovës dhe bën ofrimin e
shërbimeve të navigacionit ajror.
Avokat [Advokat; Lawyer; Anwalt] -
Është specialist juridik i regjistruar apo i
licensuar përmes odës së avokatëve që
merret me dhënien e ndihmës juridike
personave fizikë dhe juridikë për mbro-
jtjen e lirive, të drejtave dhe të interesave
të tyre.
Avokati i Popullit [Narodni advokat /
Ombudsman; Ombudsperson; Der Bür-
gerbeauftragte] - Institucion i pavarur për
të shqyrtuar pretendimet e individëve
lidhur me shkeljen e të drejtave të njeriut
si dhe për të vlerësuar nëse veprimet apo
vendimet e autoriteteve publike cenojnë
liritë dhe të drejtat e garantuar me
kushtetutë apo me aktet ndërkombëtare të
të drejtave të njeriut. Si kujdestar i lirive
dhe të drejtave të njeriut, Avokati i
Popullit mund ti rekomandoj pushtetit
legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor
ndërrmarrjen e masave administrative,
procedurale dhe ligjore për të
përmirësuar dhe avancuar mbrojtjen e të
drejtave dhe lirive të njeriut, barazisë dhe
jo diskriminimit.
Avokatura [Advokatura; Bar; An-
waltschaft] - Profesion i lirë dhe i
pavarur që konsiston në ofrimin e
ndihmës juridike dhe përfaqësimit juridik
personave fizikë dhe juridikë për të
siguruar një mbrojtje më efektive të lirive
dhe të drejtave të tyre të përcaktuar me
ligj.
Avokatura Shtetërore [Državno
pravobranilaštvo; State Advocacy; Staat-
liche Anwaltschaft] - Është organ
qendror i administratës në kuadër të Min-
istrisë së Drejtësisë që përfaqëson, jep
këshilla dhe mbron autoritetet publike të
Republikës se Kosovës, të përcaktuara
me Ligjin për menaxhimin e financave
publike dhe përgjegjësitë, në procedurën
gjyqësore, të arbitrazhit dhe në proce-
durën administrative.
B
Banka Qëndrore Evropiane [Evropska
centralna banka; European Central Bank;
Europäische Zentralbank] - Njëra ndër
organet e BE-së dhe Bankë Qendrore për
shumicën e shteteve të BE-së që kanë
pranuar euron si valutë të tyre. Banka
Qëndrore Evropiane ka selinë në Frank-
furt dhe është kompetente për të formu-
luar politikat bankare të BE-së dhe për
mbikëqyrur zbatimin e politikave mone-
153
tare në kuadër të shteteve anëtare të BE-
së.
Barazia gjinore [Rodna ravnopravnost;
Gender equality; Gleichstellung der Ges-
chlechter] - Realizim i barabartë i të
drejtave individuale në mes femrave dhe
meshkujve, përfshirë këtu mundësitë e
barabarta dhe ndarjen e barabartë të
burimeve apo përfitimeve.
Bartja e sovranitetit [Prenos su-
vereniteta; Delegation of sovereignty;
Souveränitätsübertragung] - Bartje e
pjesshme e kompetencave sovrane të një
shteti në Bashkimin Evropian/ose në
ndonjë institucion tjetër ndër-qeveritar
për arritjen e qëllimeve të organizatës
ndër-qeveritare sidomos në fushën e sig-
urisë, mbrojtjes, tregut të përbashkët etj.
Në të drejtën kushtetuese këto klauzola
njihen si klauzola kushtetuese për bartjen
e pjesshme të sovranitetit në një organi-
zatë ndër-qeveritare. Kështu Kushtetuta e
Kosovës në nenin 20 ka përcaktuar se
“Republika e Kosovës, në bazë të
marrëveshjeve të ratifikuara ndërk-
ombëtare, për çështje të caktuara mund të
kalojë kompetenca shtetërore organiza-
tave ndërkombëtare”. Këto marrëveshje
për delegim të pjesshëm të sovranitetit
dhe pjesëmarrje në organizata ndër-
qeveritare mund të përcaktojnë zbatimin
e drejtpërdrejtë dhe epërsinë e normave
të organizatës ndër-qeveritare (siç është
rasti me parimin e epërsisë të së drejtës
së BE-së) kurse procedura kushtetuese
për ratifikimin e këtyre marrëveshjeve
kryesisht kërkojnë shumicë të kualifikuar
të votave në parlament ose referendum
popullor për aprovimin e tyre.
Bashkimi Evropian [Evropska unija;
European Union; Europäische Union] -
Organizatë supra-nacionale politiko-
ekonomike që përbëhet prej 28 shteteve
anëtare, të cilat kanë bartur një pjesë të
154
sovranitetit të tyre në këtë organizatë për
të bashkërenduar aktivitetet në fushën e
bashkimit doganor; vendosjen e rreg-
ullave të konkurrencës, për funksionimin
e tregut të brendshëm; politikën monetare
dhe politikën e përbashkët tregtare. Or-
ganet kryesore të BE-së janë Këshilli
Evropian, Parlamenti Evropian, Këshilli i
Ministrave, Komisioni Evropian, Gjykata
e Drejtësisë së Bashkimit Evropian, Ban-
ka Qendrore Evropiane dhe Ombudsper-
soni Evropian.
Besim [Vera; Belief; Glaube] - Shih
“Liria e Besimit”.
Bikameralizëm [Bikameralizam; Bi-
cameralism; Zweikammersystem] - Or-
ganizim i parlamentit në dy dhoma ku
njëra dhomë (dhoma e ulët) përfaqëson
sovranitetin popullor kurse dhoma tjetër
(dhoma e lartë) shërben për të përfa-
qësuar njësitë federale ose rajonale. Par-
lamentet dy-dhomëshe zbatohen
kryesisht në shtetet federale/regjionale
sikurse në Gjermani, SHBA, Austri,
Kanadë, Belgjikë, Itali etj. Por edhe disa
shtete unitare kanë themeluar parlamente
dy-dhomëshe sikurse Britania e Madhe
(Dhoma e Përfaqësuesve dhe Dhoma e
Lordëve) dhe Franca (Asambleja
Kombëtare dhe Senati).
Blasfemi [Blasfemija; Blasphemy; Blas-
phemie] - Është fyerja dhe përbuzja e
perëndisë, personave apo objekteve të
shenjta. Në disa shtete blasfemia është
juridikisht e ndaluar duke u sanksionuar
me dispozita të kodit penal.
Bordi licencimit [Odbor za licenciranje;
Licensing board; Lizensierungsvorstand]
- Njësi e themeluar nga një autoritet
kompetent për të administruar të gjitha
aspektet e licencimit profesional për një
profesion specifik.
Bundesrat [Bundesrat; Bundesrat Bun-
desrat] - Këshilli Federal është dhoma e
lartë e parlamentit gjerman dhe austriak
dhe është një organ legjislativ që përfa-
qëson njësitë federale në Republikën e
Gjermanisë dhe në Republikën e Aus-
trisë.
Bundestag [Bundestag; Bundestag;
Bundestag] - Bundestagu është dhoma e
ulët e parlamentit gjerman. Anëtarët e
Bundestagut zgjidhen në mënyrë direkte
nga populli. Funksionet kryesore të Bun-
destagut janë funksioni legjislativ dhe
kontrolli parlamentar i qeverisë. Bundes-
tagu është poashtu kompetent për
zgjedhjen dhe shkarkimin e Kancelarit
federal.
Burim i së drejtës [Izvor prava; Source
of law; Rechtsquelle] - Prejardhja dhe
tërësia e normave juridike që formojnë
rendin juridik të një shteti. Burimet e së
drejtës për nga forma e paraqitjes së tyre
mund të jenë të shkruara (pra në formë të
akteve të shkruara juridike) ose të pash-
kruara (në formë të zakoneve, adeteve,
dokeve etj). Në sistemin e së drejtës
kontinentale, burimet e së drejtës janë
kryesisht të shkruara të përmbledhura në
kushtetutë, ligje dhe akte nënligjore
(p.sh. në Gjermani, Itali, Francë, Austri
etj). Ndërkaq në modelin anglo-sakson të
së drejtës, krahas akteve të shkruara ju-
ridike, burim i së drejtës janë edhe
vendimet precedentë të gjykatave, pra
praktika gjyqësore. Ky model i së drejtës
zbatohet më tepër në Britani të Madhe,
Kanada, SHBA, Australi etj.
Buxhet [Budžet; Budget; Haushalt] -
Shuma e lejuar financiare nga parlamenti
përmes ligjit të veçantë për mbështetjen e
programeve dhe kategorive të shpenzi-
meve të organizatave buxhetore në
kuadër të shtetit.
Burokraci [Birokratija; Bureaucracy;
Bürokratie] - Sistem i marrjes së vendi-
meve nga shërbyes administrativ apo
punonjës shtetëror që nuk janë të
zgjedhurit e popullit. Burokracia është
ngushtë e lidhur me vendimmarrjen ad-
ministrative dhe publike, mënyrën e
menaxhimit të punëve publike dhe pro-
cedurat administrative. Andaj në jetën e
përditshme ky term përdoret edhe për të
adresuar të metat dhe dobësitë e admin-
istratës publike.
C
Common law - Burim i së drejtës që
kryesisht mbështetet në vendime dhe
mendime gjyqësore sesa në ligje dhe ak-
tet tjera normative. Ky term përdoret për
të identifikuar edhe një lloj të sistemin
juridik (familjes juridike) për dallim nga
sistemi i së drejtës civile. Karakteristikë
dalluese e “common law” është e drejta e
precedentit, pra të vendosurit nga gjykata
të çështjeve gjyqësore sipas vendimeve të
mëparshme (vendime precedente). Lloga-
ritet se 1/3 e shteteve në botë i përkasin
kësaj familje juridike, përfshirë këtu
Britaninë e Madhe, Shtetet e Bashkuara,
Kanadaja, Australia etj.
Ç
Çështja administrative [Upravno pitan-
je; Administrative matter; Verwal-
tungsrechtsangelegenheit] - I referohet të
gjitha çështjeve të cilat janë objekt i
shqyrtimit dhe vendosjes në procedurë
administrative përmes aktit administrativ.
Çështje juridike [Pravno pitanje; Legal
matter; Rechtsfrage] - Ky term i referohet
çështjes juridike, pra çështjes e cila
zgjidhet sipas normës juridike për dallim
nga çështjet faktike që vendosen në bazë
të provave dhe fakteve të vërtetuara.
Çështja paraprake [Prethodno pitanje;
Preliminary issue; Vorfrage] - Është in-
stitut i së drejtës administrative sipas të
155
cilës nëse organi publik që zhvillon pro-
cedurën has në një çështje, zgjidhja e së
cilës është parakusht për zgjidhjen e
çështjes kryesore dhe e cila përbën një
çështje juridike të pavarur (çështje para-
prake), për zgjidhjen e së cilës është
kompetente një gjykatë apo organ tjetër,
organi publik që zhvillon procedurën do
të pezullojë çështjen kryesore, deri sa
çështja paraprake të jetë vendosur dhe do
të njoftojë palën për vendimin e pe-
zullimit.
D cuska deklaracija o ljudskim i građan-
De jure - Term latin “sipas ligjit”, të ve-
pruarit sipas legjislacionit në fuqi, ose ju-
ridikisht.
De facto - Term latin që përdoret për të
shprehur një çështje “faktike dhe që
ndodh aktualisht” për dallim nga termi
“de jure” që shpreh një veprim sipas ligjit
dhe së drejtës.
De Novo - Term latin që nënkupton “nga
fillimi” dhe i referohet një procedure të
re gjyqësore për çështjen.
Decentralizim [Decentralizacija; Decen-
tralization; Dezentralisierung] - Në kup-
tim të përgjithshëm, decentralizimi nënk-
upton procesin e transferimit të një pjese
të kompetencave vetanake tek njësitë
komunale apo regjionale duke i
mundësuar atyre të drejtën për të rreg-
ulluar e për të drejtuar, brenda ligjit dhe
nën përgjegjësitë e tyre një pjese të mirë
të çështjeve publike.
Deklarata për Pavarësi e Republikës së
Kosovës [Deklaracija o nezavisnosti Re-
publike Kosovo; Declaration of Inde-
pendence of the Republic of Kosovo; Die
Erklärung zur Unabhängigkeit des Koso-
vo] - Deklarata e Pavarësisë është doku-
menti më i rëndësishëm politik dhe
kushtetues i Republikës së Kosovës.
Është miratuar në një mbledhje të
156
jashtëzakonshme të Kuvendit më 17
shkurt 2008 në Prishtinë përmes së cilës
udhëheqësit e popullit të Kosovës të
zgjedhur në mënyrë demokratike,
nëpërmjet kësaj Deklarate shpallën Ko-
sovën shtet të pavarur dhe sovran. Përfa-
qësuesit legjitim shpallën Kosovën re-
publikë demokratike, laike dhe multi-
etnike, të udhëhequr nga parimet e jodis-
kriminimit dhe mbrojtjes së barabartë si-
pas ligjit.
Deklarata Franceze për të Drejtat e
Njeriut dhe të Qytetarit (1789) [Fran-
skim pravima (1789); French Declaration
of the Rights of the Man and of the Citi-
zen (1789); Die französische Erklärung
der Menschen- und Bürgerrechte (1789] -
Është njëra ndër aktet më të rëndësishme
të të drejtave të njeriut në historinë poli-
tike të njerëzimit që u miratua më 1789.
Nën ndikimin e së drejtës natyrore, kjo
Deklaratë vendosi një katalog të lirive
dhe të drejtave fundamentale të njeriut
sikurse e drejta në jetë, e drejta e bara-
zisë, e drejta për gjykim të drejtë, lirinë e
besimit dhe të shprehjes dhe ka patur
ndikim të jashtëzakonshëm jo vetëm në
rrjedhën e Revolucionit Francez të vitit
1789 por edhe në mishërimin e mëvon-
shëm të këtyre vlerave dhe të drejtave në
kushtetutat e shteteve të ndryshme në
botë. Sipas nenit 16 të kësaj Deklarate,
nuk ka një kushtetutë një shoqëri në të
cilën të drejtat e njeriut nuk janë të
garantuara dhe në të cilën pushteti nuk
është i ndarë duke ju referuar nevojës së
ndarjes dhe kontrollit reciprok të
pushteteve. Vlen të theksohet se
Kushtetuta aktuale e Francës me
besnikëri i referohet Deklaratës Frënge
për të Drejtat e Njeriut dhe të Qytetarit në
pjesën hyrëse të saj.
Deklarata Universale për të Drejtat e
Njeriut [Univerzalna deklaracija o ljud-
skim pravima; Universal Declaration of
Human Rights (UDHR); Allgemeine
Erklärung der Menschenrechte (AEMR)]
- DUDNJ është miratuar nga Asambleja e
Përgjithshme e OKB-së më 10 dhjetor
1948. Ndonëse kjo Deklaratë nuk ka
karakter të detyrueshëm juridik, përbën
hapin e parë që ka ndërmarr OKB për të
kodifikuar në kontekst universal liritë
dhe të drejtat e njeriut dhe për të hapur
mundësinë kah një mbrojtje më efektive
juridike e të drejtave të njeriut në nivel
ndërkombëtar. Pikërisht mbi themelet e
kësaj Deklarate është hartuar dhe miratu-
ar Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat
Civile dhe Politike i OKB-së.
Dekret [Dekret/Ukaz; Decree; Dekret] -
Akt nënligjor që kryesisht nxirret nga
shefi i shtetit apo kryeministri në kuadër
të autorizimeve të tyre kushtetuese dhe
ligjore për vendosjen çështjeve që janë në
kompetencë kushtetuese të tyre. Sipas
nenit 84 para. 4 të KRK-së Presidenti
“nxjerr dekrete në pajtim me këtë
Kushtetutë”. Shembuj të dekreteve presi-
denciale janë dekretet për emërimin e
gjyqtarëve apo prokurorëve, dekreti për
shpërndarjen e parlamentit, për shpalljen
e gjendjes së jashtëzakonshme, për
shpalljen e ligjeve të miratuara nga par-
lamenti etj.
Delegim [Delegiranje/poverene
nadležnosti; Delegatio; Delegierung] -
Në të drejtën e vetëqeverisjes lokale, del-
egimi nënkupton bartjen e kompetencave
të organeve të pushtetit qendror përmes
ligjit dhe ekzekutimin e përkohshëm e
tyre nga njësitë më të ulëta të
vetëqeverisjes lokale. Sipas LVL-së auto-
ritete qëndrore në Kosovë mund ti dele-
gojnë përgjegjësi komunave, në pajtim
me ligjin, për kompetencat vijuese a)
shënimet kadastrale; b) regjistrimin civil;
c) regjistrimin e votuesve; d) regjistrimin
e biznesit dhe licencimin; e) distribuimin
e pagesave të ndihmës sociale (me për-
jashtim të pensioneve); f) mbrojtja e py-
jeve që ndodhen në territorin e komunës
në kuadër të autorizimeve të deleguara
nga autoriteti qendror, duke përfshirë
edhe dhënien e licencave për prerjen e
drunjve në bazë të rregullave të miratuara
nga Qeveria;
Demokraci kushtetuese [Ustavna dem-
okratija; Constitutional democracy; Ver-
fassungsdemokratie] - Në kuptim të
ngushtë paraqet një sistem të qeverisjes
demokratike të mbështetur në rregulla
kushtetuese. Në kuptim të gjerë nënk-
upton një sistem të qeverisjes i bazuar në
parimin e sovranitetit të popullit,
sundimit të së drejtës dhe të respektimit
të lirive dhe të drejtave të njeriut. Ar-
kitektura e demokracisë kushtetuese
mbështetet në parimin shekullor të ndar-
jes dhe kontrollit reciprok të pushteteve,
gjyqësisë së pavarur dhe mbrojtjes efek-
tive të lirive dhe të drejtave kushtetuese
si gurëthemel të trashëgimisë kushtetuese
evropiane.
Demokraci parlamentare [Parlamentar-
na demokratija; Parliamentary democra-
cy; Parlamentarische Demokratie] - Shih
“Sistemi parlamentar”.
Demokracia [Demokratija; Democracy;
Demokratie] - Ndër format më të hersh-
me të pjesëmarrjes politike të qytetarëve
në jetën politike dhe shtetërore. Termi
“demokraci” origjinën e saj e ka nga
greqishtja (demos - popull dhe kratos-
autoritet/sundim) që nënkupton “sundim i
popullit”. Megjithatë, koncepti i demo-
kracisë antike ka qenë inkluziv pasi
vetëm qytetarët me të drejta të plota poli-
tike kanë pasur privilegjet juridike për të
vendosur lidhur me çështjet politike. Si
157
modeli më i përhapur i sistemeve politike
në botë, demokracia mbështetet në
parimin se pushteti ushtrohet nga populli,
buron nga populli dhe realizohet përmes
tij. Andaj çdo demokraci realizohet
vetëm përmes mbështetjes së popullit për
të legjitimuar në pikëpamje demokratike
pushtetin shtetëror përmes zgjedhjeve të
lira dhe të drejta. Funksionaliteti i demo-
kracisë, sidoqoftë, sigurohet përmes
parimit të ndarjes dhe kontrollit reciprok
të pushtetit, garantimit të lirive dhe të
drejtave politike dhe respektimin e të
drejtave politike të komuniteteve pakicë.
Ndonëse realizimi i vullnetit politik të
qytetarëve mund të bëhet në mënyrë
direkte (demokracia e drejtpërdrejtë)
praktika e realizimit të vullnetit politik
përmes përfaqësuesve të zgjedhur sot
përbën modelin dominant të demokracisë
në botë që ndryshe njihet si demokracia
përfaqësuese.
Demos - Nga Greqishtja demos - populli.
Në literaturën politike demos i referohet
popullit, sovranitetit popullor.
Departament [Departman/Odeljenje;
Department; Abteilung] - Njësi e
brendshme organizative e një ministrie
apo dikasteri qeveritar.
Deputetë [Poslanici; Deputy;
Abgeordnete] - Përfaqësues të zgjedhur
të popullit në një legjislaturë nacionale,
regjionale apo supra-nacionale (Par-
lamenti Evropian) të cilët ushtrojnë
funksionin e tyre përfaqësues për mandat
të caktuar kohor.
Dialogu Social [Socijalni dijalog; Social
dialogue; Sozialer Dialog] - Dialogu so-
cial, siç përcaktohet nga Organizata
Ndërkombëtare e Punës përfshinë të
gjitha llojet e negocimit, konsultimit ose
shkëmbimit të informacionit në mes
përfaqësuesve të qeverive, punëdhënësve
dhe punëtorëve për çështje me interes të
158
përbashkët që lidhen me politikën
ekonomike dhe sociale.
(e) Drejtë administrative [Upravno pra-
vo; Administrative law; Verwal-
tungsrecht] - a) Degë e së drejtës b) tërësi
e normave juridike për rregullimin e or-
ganizimit dhe funksionimit të organeve
dhe agjencive administrative. Fu-
shëveprimi i së drejtës administrative
është i gjerë pasi përfshin një katalog të
gjerë të ligjeve materiale dhe procedurale
sikurse ligjet në fushën e administratës
shtetërore, mjedisit, shëndetit publik,
ndërtimit, inspektorateve, qeverisjes
komunale etj.
(e) Drejtë absolute [Apsolutno pravo;
Absolute right; Absolutes Recht] - E
drejtë e njeriut e cila për dallim nga të
drejtat relative gëzon mbrojtje absolute
dhe ndaj së cilës nuk mund të vihen ku-
fizime të ligjshme p.sh. e drejta e din-
jitetit të njeriut.
(e) Drejta e grevës [Pravo na štrajk;
Right to strike; Streikrecht] - E drejta e
ndërprerjes së organizuar të punës nga
ana e të punësuarve me qëllim të realiz-
imit të të drejtave dhe interesave
ekonomike, sociale dhe profesionale nga
marrëdhënia e punës.
(e) Drejta e integritetit personal [Pravo
na lični integritet; Right to personal in-
tegrity; Recht auf persönliche Integrität] -
Ndër të drejtat më themelore në kata-
logun e lirive dhe të drejtave të njeriut që
ka për qëllim mbrojtjen e integritetit fizik
dhe psikik të individit. Krahas
kushtetutave nacionale kjo e drejtë gar-
antohet edhe me një sërë aktesh ndërk-
ombëtare për të drejtat e njeriut
(DULDNJ, PNDCP, KEDNJ) duke u
ndërlidhur me të drejtën për të mos ju
nënshtruar torturës dhe masave deni-
gruese. KRK në mënyrë të veçantë ka
përcaktuar se integriteti personal është i
pacenueshëm dhe në mënyrë të veçantë
përfshin të drejtën e individit që të (a)
marrë vendime lidhur me reprodukimin,
sipas rregullave dhe procedurave të
përcaktuara me ligj; (b) të drejtën që të
ketë kontroll mbi trupin e saj/tij në pajtim
me ligjin; (c) të drejtën që të mos i
nënshtrohet trajtimit mjekësor kundër
vullnetit të tij/saj në pajtim me ligjin; (d)
të drejtën që të mos marrë pjesë në ek-
sperimente mjekësore ose shkencore, pa
pëlqimin paraprak të saj/tij.
(e) Drejta e lirisë dhe sigurisë [Pravo na
slobodu i bezbednost; Right to freedom
and security; Recht auf Freiheit und
Sicherheit] - Njëra ndër të drejtat më
kardinale të njeriut sipas së cilës askush
nuk mund të privohet nga liria me për-
jashtim të rasteve të përcaktuara me ligj
dhe në bazë të një vendimi të gjykatës
kompetente. Kjo e drejtë përcaktohet më
detajisht me nenin 29 të KRK-së dhe me
nenin 5 të KEDNJ-së.
(e) Drejta e martesës [Pravo na sklapan-
je braka; Right to marriage; Das Recht
auf Ehe] - E drejta e martesës bën pjesë
në kuadër të të drejtave themelore të
njeriut, e cila garantohet me kushtetuta
nacionale si dhe me akte ndërkombëtare
për të drejtat e njeriut. Në terrenin
kushtetues, e drejta në martesë përfshin
të drejtën e secilit që të martohet dhe të
drejtën që të krijojë familje në pajtim me
ligjin. Në anën tjetër, në terrenin e së
drejtës ndërkombëtare për të drejtat e
njeriut, e drejta në martesë garantohet me
nenin 23 të PNDCP sipas të cilit “e drejta
e burrit dhe gruas pёr t'u martuar dhe pёr
tё formuar familje duhet të njihet duke
filluar nga mosha e pjekurisë”.
(e) Drejta në mjedis të shëndosh [Pravo
na zdravu životnu sredinu; Right to a
healthy environment; Recht auf eine ge-
sunde Umwelt] - Hyn në katalogun e
lirive dhe të drejtave bashkëkohore dhe
nënkupton të drejtën e individit për të
jetuar në mjedis të shëndosh dhe të
pastër.
(e) Drejta për reagim [Pravo na reago-
vanje; Right to reaction; Recht auf
Richtigstellung] - E drejta e personit që
përmendet në media të shkruara apo el-
ektronike për të cilin ose për cilat fakte
janë bërë të disponueshme për publikun
të cilat ai i deklaron që janë të pasakta, që
të ushtrojë të drejtën e reagimit për të
korrigjuar faktet që shqetësojnë atë per-
son.
(e) Drejta e privatësisë [Pravo na
privatnost; Right to privacy; Recht auf
Privatsphäre] - E drejtë kushtetuese indi-
viduale sipas së cilës jeta private dhe
familjare, pacenueshmëria e banesës dhe
fshehtësia e korrespondencës, telefonisë
dhe e komunikimeve të tjera elektronike
janë të pacenueshme. Sipas nenit 36 të
KRK-së, autoritetet publike mund të
vendosim kufizime në këtë drejtë vetëm
në bazë të vendimit gjyqësor dhe nëse një
ndërhyrje e tillë është e domosdoshme
për ecurinë e procedurës penale, për
mbrojtjen e vendit në mënyrën e parashi-
kuar me ligj. Edhe KEDNJ në nenin 8
garanton të drejtën e privatësisë.
(e) Drejta e punës dhe ushtrimit të
profesionit [Pravo na rad i obavljanje
profesije; Right to work and exercise pro-
fession; Berufsfreiheit] - E drejtë indi-
viduale dhe kushtetuese e karakterit so-
cio-ekonomik sipas të cilës çdo individ
që plotëson kriteret e përcaktuara juridike
gëzon të drejtën në punë dhe të drejtën
për të zgjedhur dhe për të ushtruar profe-
sionin. E drejta në punë nënkupton se
shteti do të ofroj gjasa dhe mundësi të
barabarta për të gjithë në fushën e
punësimit dhe në pajtim me procedurat
dhe kriteret e përcaktuara me ligj (mosha,
159
përgatitja arsimore dhe profesionale etj)
por nuk nënkupton domosdoshmërisht
detyrimin shtetëror për të ofruar punë.
Kjo e drejtë poashtu nënkupton se askush
nuk mund të shtrëngohet për të kryer
punë të detyruar me përjashtim punës ose
shërbimeve të përcaktuara me ligj për
personat e dënuar me vendim të formës
së prerë gjatë vuajtjes së dënimit ose në
raste të gjendjes së jashtëzakonshme. E
drejta në punë garantohet edhe me disa
akte ndërkombëtare për të drejtat e
njeriut sikurse Pakti Ndërkombëtar për të
Drejtat Sociale, Ekonomike dhe Kul-
turore, Deklarata e ONP-së, Karta
Evropiane për të Drejtat e Njeriut etj.
(e) Drejta e Qasjes në Dokumente Pub-
like [Pravo na pristup javnim dokumen-
tima; Right to access public documents;
Recht auf Zugang zu öffentlichen Doku-
menten] - E drejta për të patur qasje në
dokumente zyrtare të cilat mbahen nga
autoritetet publike. Ndër parimet krye-
sore të administratës publike është trans-
parenca, dhe kjo përfshin detyrimet e au-
toritete publike të jenët të hapura ndaj
qytetarëve dhe të bëjnë publike materi-
alet, dokumentet dhe informacionet që
mbahen nga autoritetet publike me për-
jashtim të atyre informacioneve shpërn-
darja e të cilave është e kufizuar me ligj.
(e) Drejta e vetos [Pravo veta; Right of
veto; Vetorecht] - Në kuptim të përgjith-
shëm paraqet të drejtën e një pushteti për
të kundërshtuar apo bllokuar një vendim
apo akt të një pushteti tjetër. Në teorinë
kushtetuese kryesisht i referohet të
drejtës së kreut të shtetit për të kundërsh-
tuar një ligj të miratuar nga parlamenti.
Rëndom ligjet e miratuara në parlament
nënshkruhen (promulgohen) nga kreu i
shtetit para se të hyjnë në fuqi. Refuzimi
për të nënshkruar ligjin për shkaqe
kushtetuese përbën të drejtën e vetos. Si-
160
pas nenit 84 para. 6 të KRK-së Presidenti
ka të drejtën e kthimit për rishqyrtim të
ligjeve të miratuara, nëse konsideron se
janë të dëmshme për interesat legjitime të
Republikës së Kosovës ose të një a më
shumë komuniteteve të saj. Në sistemet
parlamentare e drejta e vetos përmbyset
më lehtë nga shumica parlamentare (za-
konisht kërkohet një shumicë absolute e
votave për të përmbysur veton) për dal-
lim nga sistemet presidenciale sikurse në
Shtetet e Bashkuara, në të cilën dy
dhomave të Kongresit amerikan i duhet
miratimi prej 2/3 të votave për të përm-
bysur veton presidenciale. E drejta e ve-
tos zbatohet edhe në të drejtën e organi-
zatave ndërkombëtare. Për shembull
secili nga 5 anëtarët e Këshillit e Sig-
urimit të OKB-së mund të vendos veto në
vendimet e Këshillit.
(e) Drejta e votës [Pravo glasa; Right to
vote; Wahlrecht] - E drejtë kushtetuese
dhe qytetare për të zgjedhur përfaqësuesit
e preferuar politik për organe përfa-
qësuese në nivel lokal apo qëndror.
Ndërkaq e drejta pasive e votës përbën të
drejtën për tu kandiduar për një pozitë
përfaqësuese (anëtar i parlamentit apo
kuvendit komunal etj). Sipas nenit 45 të
KRK-së “çdo shtetas i Republikës së Ko-
sovës që ka arritur moshën tetëmbëdhjetë
vjeç, qoftë edhe ditën e zgjedhjeve,
gëzon të drejtën të zgjedhë dhe të
zgjedhet, me përjashtim kur kjo e drejtë i
kufizohet me vendim gjyqësor.” Edhe
KEDNJ në nenin 3 të Protokollit 1 gar-
anton të drejtën në votë duke përcaktuar
se shtetet anëtare “marrin përsipër të or-
ganizojnë në intervale të arsyeshme ko-
hore, zgjedhje të lira me votim të fshehtë,
në kushte që sigurojnë shprehjen e lirë të
mendimit të popullit për zgjedhjen e or-
ganit ligjvënës”.
(e) Drejta kushtetuese [Ustavno pravo;
Constitutional law; Verfassungsrecht] -
a) degë e së drejtës publike; b) përm-
bledhje e normave dhe parimeve
kushtetuese që rregullojnë formën e
qeverisjes shtetërore, definojnë kompe-
tencat kushtetuese të organeve shtetërore
respektivisht të pushtetit legjislativ,
ekzekutiv dhe gjyqësor si dhe garantojnë
liritë dhe të drejtat kushtetuese. Varësisht
nga mënyra e paraqitjes dhe strukturimit
të normave kushtetuese, e drejta
kushtetuese mund të jetë e kodifikuar,
pra e përmbledhur në një akt të vetëm që
quhet kushtetutë, apo e drejtë kushtetuese
e pa-kodifikuar që përbën një tërësi të
normave kushtetuese të shkruara dhe të
pashkruara (në formë të dokeve, konven-
cioneve kushtetuese dhe parlamentare,
praktikës gjyqësore) sikurse është rasti
me të drejtën kushtetuese angleze. Disa
konstitucionalistë bëjnë edhe dallimin në
mes të drejtës kushtetuese institucionale
dhe të drejtës kushtetuese për të drejtat e
njeriut.
(e) Drejta ndërkombëtare [Međunarod-
no pravo; International law; Internation-
ales Recht] - Ndonëse nuk ekziston një
koncept universalisht i pranuar për defin-
imin e së drejtës ndërkombëtare, ky term
nënkupton një koleksion të normave,
parimeve dhe rregullave juridikisht të
detyrueshme për rregullimin e raporteve
në mes shteteve dhe popujve. E drejta
ndërkombëtare përfshin jo vetëm shtetet
por edhe organizatat ndërkombëtarë dhe
në raste të caktuara edhe individët (e
drejta ndërkombëtare penale). Burimet e
së drejtës ndërkombëtare më së miri janë
të përmbledhura në nenin 38 të Statutit të
Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë,
sipas të cilës e drejta ndërkombëtare ka
tre burime kryesore: traktatet ndërk-
ombëtare, zakonet dhe parimet e
përgjithshme të së drejtës ndërkaq
vendimet gjyqësore dhe shkenca juridike
mund të zbatohen vetëm si instrumente
ndihmëse në interpretimin e së drejtës.
(e) Drejta në azil [Pravo na azil; Right to
asylum; Recht auf Asyl] - Kjo e drejtë
nënkupton të drejtën e individit për të
kërkuar vendstrehim dhe mbrojtje ju-
ridike nga një shtet tjetër për shkak të
përndjekjes, terrorit ose arsyeve politike
apo fetare të shtetit të tij. Kjo e drejtë në
mënyrë të veçantë garantohet me nenin
14 të DUDNJ (1948) sipas së cilës “secili
ka të drejtë të kërkojë dhe tё gëzojë
vendstrehim në vende të tjera pёr shkak
tё pёrndjekjes. Këtë të drejtë nuk mund ta
kërkojё askush në rast tё pёrndjekjeve qё
mbёshteten vёrtet nё veprimet e rёndom-
ta penale ose nё veprimet qё janё nё
kundërshtim me qëllimet dhe parimet e
Kombeve të Bashkuara.” Kushtetuta e
Kosovës nuk përmban të drejtën
kushtetuese në azil por këtë e rregullon
përmes Ligjit nr. 04/l-217 për azil, që tra-
jton kushtet dhe procedurat për njohjen e
statusit të refugjatit, mbrojtjes plotësuese,
mbrojtjes së përkohshme, statusin, të
drejtat dhe detyrimet e azilkërkuesve
(e) Drejta e barazisë [Pravo na
jednakost; Right to equality; Gleich-
heitsgrundrecht] - Nënkupton të drejtën
për trajtim të barabartë dhe ndalesën e
çfarëdo diskriminimi të drejtpërdrejtë apo
të tërthortë në bazë të kombësisë apo
lidhjes me ndonjë komunitet, origjinës
sociale apo kombëtare, racës, etnisë,
ngjyrës, lindjes, origjinës, seksit, gjinisë,
identitetit gjinor, orientimit seksual,
gjuhës, shtetësisë, besimit fetar dhe
besimit, përkatësisë politike, mendimit
politik apo mendimeve të tjera, gjendjes
sociale ose personale, moshës, gjendjes
familjare ose martesore, shtatëzënisë,
lehonisë, gjendjes pasurore, gjendjes
161
shëndetësore, aftësisë së kufizuar,
trashëgimisë gjenetike ose ndonjë baze
tjetër. E drejta e barazisë garantohet me
nenin 24 të KRK-së dhe me Ligjin Nr.
05/L -021 për mbrojtjen nga diskrimini-
mi.
(e) Drejta në pronë [Pravo na imovinu;
Right to property; Recht auf Eigentum] -
Është ndër të drejtat më të rëndësishme të
njeriut që gëzon mbrojtje kushtetuese dhe
ndërkombëtare. Sipas kësaj të drejte çdo
person fizik ose juridik gëzon të drejtën e
gëzimit paqësor të pronës dhe pasurisë së
tij dhe nuk mund të privohet nga prona e
tij përveçse për arsye të interesit publik
dhe në kushtet e përcaktuara me ligj. E
drejta në pronë garantohet edhe me aktet
ndërkombëtare për të drejtat e njeriut.
DUDNJ në nenin 17 përcakton se secili
ka të drejtë të ketë pasuri dhe askush nuk
mund të privohet arbitrarisht nga pasuria
e tij. Edhe KEDNJ ndalon privimin arbi-
trar nga e drejta e pronësisë duke përcak-
tuar se privimi nga kjo e drejtë mund të
bëhet vetëm me ligj dhe nëse veprimi
arsyetohet për qëllime të interesit publik.
(e) Drejta në punë [Pravo na rad; Right
to work; Recht auf Arbeit] - Kjo e drejtë
bën pjesë në grupin e të drejtave
ekonomike dhe sociale përmes realizimit
të së cilës individët arrijnë të sigurojnë të
mira materiale dhe mbrojtje sociale.
Nënkupton të drejtën e individit për të
punuar dhe për të zgjedhur në mënyrë të
lirë punёn. E drejta në punë poashtu përf-
shin të drejtën për të punuar në kushte të
favorshme pune pa kurrfarë diskriminimi
si dhe të drejtën që për punë të barabartë
të merret shpërblim i barabartë. Sipas
KRK-së puna e detyruar është e ndaluar
me përjashtim të punëve ose shërbimeve
të cilin e kryejnë personat e dënuar me
aktgjykim të formës së prerë gjatë
162
vuajtjes së dënimit ose në raste të gjendj-
es së jashtëzakonshme.
(e) Drejta parlamentare [Parlamentarno
pravo; Parliamentary law; Parlamentar-
ische Geschäftsordnung] - Tërësia e
rregullave, institucioneve apo procedur-
ave për funksionimin adekuat të par-
lamentit dhe jetës parlamentare në
përgjithësi. Rregullat parlamentare
kryesisht përcaktohen me aktin e
brendshëm për organizimin dhe punën e
parlamentit siç është rregullorja e punës.
Në mënyrë të ngjashme, çështjet e organ-
izimit dhe funksionimit të Kuvendit të
Kosovës rregullohen më detajisht përmes
Rregullores së Punës së Kuvendit të Ko-
sovës.
(e) Drejta për arsimin [Pravo na obra-
zovanje; Right to education; Recht auf
Bildung] - Kjo e drejtë është pjesë kata-
logut të lirive dhe të drejtave kushtetuese
dhe përcaktohet me një sërë aktesh
ndërkombëtare për të drejtat e njeriut,
përfshirë PNDKSE të OKB-së (neni 13).
E drejta në arsim nënkupton se a) askujt
nuk mund t’i mohohet e drejta për ar-
simim dhe b) autoritetet shtetërore duhet
të sigurojnë që arsimi themelor të jetë i
detyrueshëm dhe falas për të gjithë për ti
siguruar të gjithëve qasje të në arsim
themelor pa dallim. Në këtë frymë është
edhe neni 47 i KRK-së që përcakton se
“Secili person gëzon të drejtën e shkol-
limit themelor pa pagesë. Shkollimi i
detyrueshëm rregullohen me ligj dhe fi-
nancohet nga fondet publike.”
(e) Drejta për gjykim të drejtë [Pravo
na pravično suđenje; Right to a fair trial;
Recht auf ein faires Verfahren] - Ndër të
drejtat më themelore të individit që përf-
shin të drejtën për të pasur një shqyrtim
gjyqësor të drejtë dhe të paanshëm, bren-
da një afati të arsyeshëm dhe nga një
gjykatë e pavarur e themeluar me ligj. E
drejta për gjykim të drejtë është përcak-
tuar me nenin 31 të KRK-së dhe me ne-
nin 6 të KEDNJ-së.
(e) Drejta në jetë [Pravo na život; Right
to life; Recht auf Leben] - E drejta në jetë
është njëra ndër të drejtat më fundamen-
tale të njeriut pasi ushtrimi i të gjitha të
drejtave të tjera varet nga vet jeta. E
drejta në jetë nënkupton se jeta e njeriut
është e garantuar dhe se askush nuk
mund tё privohet arbitrarisht nga e drejta
në jetë. Kjo e drejtë garantohet me një
sërë aktesh ndërkombëtare për të drejtat e
njeriut sikurse Deklarata e Përgjithshme
për të Drejtat e Njeriut dhe Pakti Ndërk-
ombëtar për të Drejtat Civile dhe Poli-
tike. E drejta në jetë garantohet edhe
përmes normave kushtetuese. Kushtetuta
e Kosovës (neni 25) garanton të drejtën
në jetë kurse në mënyrë shprehimore
ndalon shqiptimin e dënimit me vdekje.
Kushtetuta e Gjermanisë (nenin 2 para 2)
i garanton secilit të drejtën në jetë. E
drejta në jetë garantohet edhe me Kon-
ventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut,
e cila në nenin 2 përcakton se “askujt nuk
mund t’i merret jeta qëllimisht, me për-
jashtim të rastit kur zbatohet një vendim
gjyqësor me vdekje, pas dënimit për një
krim për të cilin ky dënim është parashi-
kuar me ligj”. Ndonëse dënimi me vdekje
është shfuqizuar me ndryshimet e
mëvonshme në Konventë, sipas nenit 2 të
Konventës marrja e jetës nuk konsidero-
het të jetë shkaktuar në kundërshtim me
Konventën në rastet kur ndërhyrja vjen si
pasojë e përdorimit të forcës për mbro-
jtjen e personit nga dhuna e paligjshme;
për të kryer një arrestimi të ligjshëm apo
për të kundërshtuar një trazirë ose kryen-
gritje.
(e) Drejta për mjedis të shëndosh [Pra-
vo na zdravu životnu sredinu; Right to
healthy environment; Recht auf eine ge-
sunde Umwelt] - Është një prej të
drejtave të gjeneratës më të re sipas së
cilës çdo individ gëzon të drejtën të jetoj
në mjedis të shëndosh kurse autoritetet
publike detyrohen që të sigurojnë kushte
adekuate mjedisore që lidhen me cilësinë
e jetës dhe mbrojtjen e shëndetit të
njeriut. Edhe KRK në nenin 52 i ka kush-
tuar vëmendje të veçantë mbrojtjes së
mjedisit duke përcaktuar se “natyra dhe
biodiversiteti, mjedisi jetësor dhe
trashëgimia kombëtare janë përgjegjësi
për secilin” dhe “institucionet e pushtetit
publik angazhohen për t’i garantuar
secilit mundësinë që të ndikojë në
vendimet që kanë të bëjnë me mjedisin
jetësor ku ajo/ai jeton”.
(e) Drejta e privatësisë [Pravo na
privatnost; Right to privacy; Recht auf
Privatsphäre] - Ndër të drejtat fundamen-
tale të njeriut sipas të cilës askush nuk
mund të detyrohet, përveçse kur e kërkon
ligji, të bëjë publike të dhënat personale.
Sipas kësaj të drejte çfarëdo mbledhje,
përdorimi dhe bërje publike e të dhënave
personale mund të bëhet vetëm me
pëlqimin paraprak të personit me për-
jashtim të rasteve përjashtimore dhe par-
aprakisht të përcaktuara me ligj. Sipas
KRK-së (neni 36) fshehtësia e korre-
spondencës, telefonisë dhe komunikimit
është një e drejtë e pacenueshme, e cila
mund të kufizohet vetëm në bazë të një
vendimi gjyqësor dhe nëse është e do-
mosdoshme për ecurinë e procedurës
penale apo mbrojtjen e vendit.
(e) Drejta mjedisore [Ekološko pravo;
Environmental law; Umweltrecht] -
Tërësia e ligjeve, konventave dhe akteve
nënligjore të cilat rregullojnë sistemin e
integruar për mbrojtjen e mjedisit. E
drejta mjedisore ka për qëllim mbrojtjen
e mjedisit dhe biodiversitetit duke
promovuar konceptin e zhvillimit të
163
qëndrueshëm. Aktet mjedisore synojnë
pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrje
mjedisore, shfrytëzimin racional të resur-
seve natyrore si dhe bashkëveprimin ra-
jonal dhe ndërkombëtar në fushën e
mjedisit. Ruajtja e mjedisit është vlerë
kushtetuese në Kosovë (neni 52) sipas të
cilës mjedisi jetësor dhe trashëgimia
kombëtare janë përgjegjësi për secilin
dhe institucionet e pushtetit publik duhet
të angazhohen për t’i garantuar secilit
mundësinë që të ndikojë në vendimet që
kanë të bëjnë me mjedisin jetësor ku
ajo/ai jeton. Edhe Kushtetuta e Zvicrës
(neni 73) ka përcaktuar se organet feder-
ale dhe kantonet do të përpiqen që të sig-
urojnë një raport të balancuar në mes
natyrës dhe kërkesave të qytetarëve për të
siguruar zhvillim të qëndrueshëm.
(e) Drejta natyrore [Prirodno pravo;
Natural law; Naturrecht] - Teori e së
drejtës sipas të cilës disa të drejta fitohen
me lindje dhe janë pjesë ekzistenciale e
individit pavarësisht nga normat e
shkruara apo ndonjë autoritet tjetër. Sipas
kësaj teorie, disa të drejta sikurse e drejta
në jetë, liria e mendimit, liria e besimit
etj konsiderohen të drejta natyrore të cilat
individi i gëzon pavarësisht të drejtës
pozitive. Përfaqësuesit të hershëm të së
drejtës natyrore kanë qenë Cicero dhe
Aristoteli kurse kjo teori më vonë është
elaboruar nga kolosët e filozofisë politike
mesjetare sikurse Thomas Aquinas, Hugo
Grotius (1583-1645) dhe Thomas Hobbes
(1588-1679.
(e) Drejtë publike [Javno pravo; Öffen-
tliches Recht; Public Law] - Shih “Ius
Publicum”.
(e) Drejta e dinjitetit [Pravo na dosto-
janstvo; Right to dignit; Das Recht auf
Würde] - Ndër të drejtat më fundamen-
tale të njeriut dhe bazë për ushtrimin e të
gjitha lirive dhe të drejtave individuale. E
164
drejta e dinjitetit ka për qëllim të mbroj
individin nga masat dhe veprimet
poshtëruese, degraduese dhe de-
humanizuese andaj përbën ndër vlerat më
të larta juridike të rendit kushtetues. Për
dallim nga shumica e të drejtave të tjera,
bën pjesë në kategorinë e të drejtave ab-
solute ndaj së cilës nuk lejohet asnjë për-
jashtim në kuptim të vënies së kufizi-
meve në ushtrimin e saj. Shumë
kushtetuta dhe akte ndërkombëtare për të
drejtat e njeriut garantojnë të drejtën e
dinjitetit njerëzor. Kështu Deklarata e
Përgjithshme e OKB-së për të Drejtat e
Njeriut në preambulën e saj përcakton se
“dinjiteti i lindur i të drejtave të barabarta
dhe të patjetërsueshme të të gjithë
anëtarëve të familjes njerëzore është
themeli i lirisë, drejtësisë dhe paqes në
botë”. Në anën tjetër Ligji Themelor
Gjerman në nenin 1 para. 1 ka përcaktuar
se dinjiteti i njeriut është i paprekshëm
kurse respektimi dhe mbrojtja e tij janë
detyrë e të gjitha autoriteteve shtetërore.
Edhe Kushtetuta e Kosovës në nenin 23
përcakton se “Dinjiteti i njeriut është i
pacenueshëm dhe është bazë e të gjitha të
drejtave dhe lirive themelore të njeriut”.
Direktivë - [Direktiva; Directive; Richt-
linie] - Në të drejtën evropiane, direktiva
përbën një akt juridik dytësor i Bashkimit
Evropian, i cili kërkon nga Shtetet
Anëtare që të arrijnë një rezultat të cak-
tuar pa diktuar instrumentin juridik për
arritjen e këtij rezultati. Dallimi kryesor
në mes një direktive dhe rregulloreje të
BE-së është se rregulloret janë vetë-
ekzekutuese dhe nuk kërkojnë ndonjë
masë zbatuese. Direktivat miratohen nga
Këshilli dhe Parlamenti sipas procedur-
ave të përcaktuara me traktatet e BE-së
dhe pas miratimit transpozohen në sis-
temin juridik të Shteteve Anëtare për të
mundësuar zbatimin e tyre.
Diskrecion administrativ [Administra-
tivna diskrecija; Administrative discre-
tion; Verwaltungsermessen] - Pushteti
diskrecionar është mundësia që i jepet një
organi publik përmes ligjit për të ven-
dosur duke zgjedhur në mes dy apo më
shumë veprimeve të ligjshme. Organi
administrativ që ushtron pushtet diskre-
cional nuk duhet të tejkaloj kufijtë e
përcaktuar me ligjin dhe zgjedhja e bërë
duhet të bëhet vetëm për të arritur qëlli-
min për të cilin ligji e parashikon diskre-
cionin në pajtim me parimin e propor-
cionalitetit.
Diskriminim [Diskriminacija; Discrimi-
nation; Diskriminierung] - Situatë kur një
person trajtohet në mënyrë më pak të fa-
vorshme sesa një person tjetër në një sit-
uatë të krahasueshme në bazë të
kombësisë apo lidhjes me ndonjë
komunitet, origjinës sociale apo
kombëtare, racës, etnisë, ngjyrës, lindjes,
origjinës, seksit, gjinisë, identitetit gjinor,
orientimit seksual, gjuhës, shtetësisë,
besimit fetar dhe besimit, përkatësisë
politike, mendimit politik apo mendi-
meve të tjera, gjendjes sociale ose per-
sonale, moshës, gjendjes familjare ose
martesore, shtatëzënisë, lehonisë, gjendj-
es pasurore, gjendjes shëndetësore, af-
tësisë së kufizuar, trashëgimisë gjenetike
ose ndonjë baze tjetër.
Dispozitë kalimtare [Prelazna odredba;
Transitional provision; Übergangsbes-
timung] - Dispozitë që rregullon trans-
ferimin e autoritetit/përgjegjësisë nga akti
paraprak juridik në aktin e ri juridik dhe
mundëson një tranzicion të procesit të
zbatimit të aktit të ri juridik.
Dispozitë shfuqizuese [Ukidajuća od-
redba; Repealing provisions; Auf-
hebungsbestimmung] - dispozitë juridike
përmes së cilës përcaktohet qartë pushimi
i efektit juridik i një apo më tepër akteve
juridike.
Djathtizëm [Desničarska politička ori-
jentacija; Rightism; Die politische Rech-
te] - Orientim programor dhe ideologjik i
partive politike që mbështeten në idenë e
shtetit të fortë, të drejtat individuale dhe
konkurrencën e lirë ekonomike. Partitë
politike djathtiste kryesisht angazhohen
për masa më rigoroze dhe konservatore
në sistemin e qeverisjes duke favorizuar
më tepër drejtat individuale sesa vlerat
kolektive. Në sektorin e ekonomisë, par-
titë djathtiste mbështesin iniciativat indi-
viduale dhe të afarizmit ekonomik. Në
kuadër të lëvizjeve djathtiste hyjnë par-
titë politike të krahut të djathtë si partitë
politike konservatore, demokratë-
kristiane, partitë nacionaliste dhe partitë
politike të së djathtës ekstreme (partitë
fashiste dhe raciste).
Doket kushtetuese [Ustavne tradicije;
Constitutional customs; Verfassungsge
wohnheiten] - Rregulla të pashkruara
kushtetuese të cilat janë zbatuar për një
kohë të gjatë nga organet shtetërore dhe
janë bërë pjesë e burimeve të së drejtës
kushtetuese. Disa konstitucionalistë
(sikurse juristi britanik Dicey) konsidero-
jnë se doket kushtetuese janë vetëm za-
kone apo rregulla morale kushtetuese që
nuk janë pjesë e ligjeve të shkruara dhe
nuk mund të mbrohen përmes gjykatave.
Andaj këto përbëjnë vetëm praktika të
përsëritura konstitucionale për rregulli-
min e jetës kushtetuese dhe institucionale
dhe zbatohen krahas akteve të tjera të
shkruara juridike. Doket kushtetuese janë
burim i rëndësishëm i së drejtës
kushtetuese në Britani të Madhe, e cila
shquhet për të drejtën e saj kushtetuese të
pakodifikuar. Disa nga doket kushtetuese
në Britani të Madhe janë se “Lideri i
shumicës parlamentare në Dhomën e
165
Përfaqësuesve (House of Commons)
duhet të caktohet Kryeministër” ose se
“kabineti qeveritar i nënshtrohet kolek-
tivisht përgjegjësisë para parlamentit”.
Doktrina e efektit të drejtpërdrejtë
[Doktrina direktnog efekta; Direct effect
doctrine; Lehre von der Mittelbaren
Drittwirkung] - Ndër parimet më të
rëndësishme të së drejtës evropiane sipas
të cilës individët mund të kërkojnë zba-
tim të drejtpërdrejte të një dispozite të së
drejtës evropiane para gjykatave vendore
apo GJDBE-së. Ndonëse ky parim nuk
përcaktohet shprehimisht në Traktate,
është afirmuar nga praktika gjyqësore e
Gjykatës së Drejtësisë në çështjen Van
Gend en Loos (1963) në të cilin Gjykata
ka theksuar se e drejta evropiane jo
vetëm që përcakton detyrime për vendet
e BE-së por përcakton edhe të drejta për
individët.
Doktrina e efektit horizontal [Doktrina
horizontalnog efekta; Horisontal effect
doctrine; Die Doktrin der horizontalen
Wirkung] - Koncept i së drejtës gjermane
sipas të cilit gjykatat e rregullta, me ras-
tin e shqyrtimit të kontesteve në mes per-
sonave privatë në kuadër të së drejtës
civile, janë të obliguar që të ju japin
njohje dhe kuptim të veçantë të drejtave
themelore të përcaktuara me kushtetutë.
Sipas kësaj doktrine, të drejtat
kushtetuese përbëjnë një sistem të vlera-
ve të larta dhe objektive që duhet të mer-
ren parasysh nga gjyqësori me rastin e
zgjidhjes së kontesteve civile (shih rastin
Lüth, vendim i GJKFGJ, 1958).
Doktrina e pyetjeve politike [Doktrina
političkih pitanja; Political question doc-
trine; Die Lehre der politischen Fragen] -
Politikë jurisprudenciale që paraqet ab-
stenimin e gjykatave për të mos trajtuar
ato çështje të cilat më mirë mund të
zgjidhen nga degët tjera të pushtetit sht-
166
etëror, qoftë për shkak se kontesti është
thellësisht politik apo për shkak të mung-
esës së juridiksionit për të gjykuar
çështjen. Testi i “pyetjes politike” përbën
njërin ndër kriteret themelore për
pranueshmëri në jurisprudencën ameri-
kane (shih rastin Baker vs. Carr - 1962)
Doktrina e strukturës themelore të
Kushtetutës [Doktrina o osnovnoj
strukturi Ustava; Constitutional basic
structure doctrine; Grundstrukturlehre
der Verfassung] - Doktrinë e inter-
pretimit kushtetues sipas të cilës disa
vlera dhe parime themelore të kushtetutës
janë hyjnore dhe nuk mund ti nënshtro-
hen ndryshimeve kushtetuese. Në rastin
Kesavananda v. State of Kerala (1973)
Gjykata Supreme e Indisë kishte përcak-
tuar se parlamenti nuk mund të mohoj
apo abrogoj liritë dhe të drejtat themelore
apo të ndryshoj strukturën themelore të
Kushtetutës dhe vlerat e saj siç janë epër-
sia e Kushtetutës, natyra republikane e
shtetit, sekularizmi dhe parimi i ndarjes
së pushteteve.
Dokument zyrtar [Zvanični dokument;
Official document; Offizielles Doku-
ment] - Dokumente të çfarëdo forme, të
cilat janë hartuar, pranuar apo mbahen
nga institucionet publike. Dokument
zyrtar, sipas Ligjit nr. 03/l-215 për qasje
në dokumente publike në Kosovë është
çdo shkresë zyrtare që shërben për të
dëshmuar ose për të vërtetuar diçka, pa
marrë parasysh formën e saj fizike apo
karakteristikat, tekstin e shkruar apo të
shtypur, hartat, skemat, fotografitë, viza-
timet, skicat, materialet punuese, si dhe
incizimet tingullore, të zëshme, mag-
netike apo elektronike, incizimet optike
apo video incizimet në çfarëdolloj forme,
si dhe pajisje bartëse për përpunim au-
tomatik të të dhënave me memorie të in-
staluara apo bartëse për arkivimin e të
dhënave në formë digjitale (në tekstin e
mëtejmë: dokument).
Dorëheqje [Ostavka; Resignation; Rück-
tritt] - Është akt i lënies apo ndërprerjes
vullnetare të një posti publik apo politik.
Ofrimi i dorëheqjes nënkupton
ndërprerjen e marrëdhënies së punës apo
të mandatit të caktuar.
Dhoma e Lordëve [Dom lordova; House
of Lords; Herrenhaus] - Dhomë e lartë e
parlamentit bikameral britanik. Ndër
funksionet kryesore të Dhomës së
Lordëve është shqyrtimi dhe miratimi i
ligjeve së bashku me Dhomën e Përfa-
qësuesve dhe kontrolli parlamentar i
qeverisë. Më parë ka ushtruar edhe
funksione gjyqësore duke shërbyer si
gjykata më e lartë për ankesa në Britani
të Madhe për çështje civile dhe penale.
Më 1999 është ndërprerë praktika e cak-
timit të lordëve trashëgues duke
ndryshuar sistemin e emërimit të lordëve.
Ligji për Dhomën e Lordëve (1999) ka
themeluar një Komision të Veçantë për
emërimin e lordëve për të ngritur stand-
ardet e përfaqësimit gjersa një pjesë e
lordëve shpirtëror emërohen nga Kisha
Anglikane sipas kritereve të përcaktuara.
Dh
Dhoma e Përfaqësuesve - House of
Commons [Predstavnički dom; House of
Commons; Repräsentantenhaus] - përputhje me legjislacionin zgjedhor.
Dhomë e ulët e parlamentit britanik, e
cila ka 650 anëtarë të cilët zgjedhen nga
elektorati britanik për të përfaqësuar in-
teresat dhe të drejtat e tyre. Ndër kompe-
tencat kryesore të Dhomës është
funksioni ligjvënës dhe kontrolli i punës
së qeverisë përmes pyetjeve parlamentare
dhe instrumenteve të tjera të kontrollit
parlamentar. Dhoma e Përfaqësuesve
mund të aprovoj një mocion mos-besimi
ndaj qeverisë por ky mekanizëm i
kontrollit të punës së qeverisë është man-
ifestuar shumë rrallë në jetën parlamen-
tare britanike për shkak të sistemit el-
ektoral mazhoritar që gjeneron mbështet-
je të gjerë të koalicionit qeverisës në par-
lament.
E
Efekti direkt [Neposredni efekat; Direct
effect; Unmittelbare Anwendung] - Ndër
parimet më të rëndësishme të vendosura
nga GJDBE (shih rastin Van Gend &
Loos nr. 26/62) sipas të cilës disa akte ju-
ridike të BE-së zbatohen në mënyrë të
drejtpërdrejtë në sistemet juridike të
Shteteve Anëtare. Sipas këtij parimi këto
akte juridike të BE-së përcaktojnë të
drejta dhe detyrime konkrete për indi-
vidët dhe duhet të zbatohen nga gjykatat
nacionale në mënyrë të drejtpërdrejtë.
Ekstradim [Ekstradicija/Izručenje; Ex-
tradition; Auslieferung] - Një procedure
juridike sipas të cilës një shtet, mbi bazën
e një kërkese formale, bën dorëzimin e
individit të akuzuar apo të dënuar për
kryerjen e krimit në një shtet apo ju-
ridiksion tjetër.
Elektorat [Biračko telo; Electorate;
Wählerschaft] - Tërësia e votuesve të
regjistruar që kanë të drejtën e votës dhe
gëzojnë të drejtën e votimit në zgjedhje
lokale, rajonale apo qëndrore në
Enel k. Costa (1964) - Shih “parimi i
epërsisë të së drejtës së BE-së”.
Epërsia e kushtetutës [Supremacija
Ustava; Supremacy of the constitution;
Vorrang der Verfassung] - Shih
“kushtetuta”.
EULEX - Mision i Bashkimit Evropian i
vendosur në Kosovë më 2008 për të
ndihmuar institucionet, organet gjyqësore
dhe agjencitë për zbatimin e ligjit të Ko-
167
sovës në zhvillimin e drejtësisë efektive
të bazuar në sundimin e ligjit.
Eutanazi [Eutanazija; Euthanasia; Eu-
thanasie] - Nga greqishtja “vdekje e
mirë”. Ky term nënkupton ndërprerjen e
qëllimshme të jetës me kërkesë të per-
sonit që dëshiron të vdesë. Ndryshe defi-
nohet edhe si vrasje nga mëshira pasi
zbatohet në rastet kur personi vuan nga
një sëmundje e rëndë dhe e pashëruesh-
me. Eutanazia mund të jetë aktive duke
asistuar personin e sëmurë në ndërprerjen
e jetës apo pasive duke mos ndërrmarrur
asgjë për ti vazhduar jetën. GJEDNJ në
rastin Pretty k. Mbretërisë së Bashkuar
(2002) ka mbajtur një qëndrim neutral
lidhur me eutanazinë pasi kishte refuzuar
që të konkludoj se eutanazia është në pa-
jtim me nenin 2 (e drejta në jetë) të
KEDNJ-së. Gjykata kishte vendosur se ju
takon shteteve anëtare që të rregullojnë
këtë çështje me akte të brendshme.
Ex officio - Shprehje latine që në
kontekst juridik nënkupton “sipas detyrës
zyrtare”. Ky term përdoret kryesisht në të
drejtën procedurale dhe i referohet kry-
erjes së procedurave apo veprimeve ju-
ridike sipas iniciativës së autoritetit sht-
etëror, pra në mënyrë të njëanshme. Në
disa raste ky term përdoret edhe për fiti-
min e një të drejte apo privilegji juridik.
Për shembull, Kushtetuta e Francës (neni
56) duke definuar përbërjen e Këshillit
Kushtetues ka përcaktuar se përveç nëntë
anëtarëve të Këshillit, të gjithë ish-
Presidentët e Republikës do të jenë
anëtarë të Këshillit Kushtetues sipas
detyrës zyrtar”.
F G
Falja [Pomilovanje; Pardon; Begnadi-
gung] - Prerogativë kushtetuese e kreut të
shtetit për të liruar të dënuarin nga vuajt-
ja e dënimit të shqiptuar në bazë të një
168
vendimi gjyqësor përfundimtarë.
Kryesisht përdoret për qëllime humani-
tare dhe vetëm në rastet kur plotësohen
kriteret e përcaktuara me ligj (për shem-
bull pesha e krimit; rreziku i recidivizmit;
pendimi i sinqertë; shfaqja e sjelljeve dhe
karakterit të respektueshëm etj). Këtë të
drejtë e ushtron edhe Presidenti i Repub-
likës në Kosovë sipas neni 84 të KRK-së.
Megjithatë, instituti i “faljes” përbën një
çështje të debatueshme në teorinë
kushtetuese për shkak të ndërhyrjes së
kreut të shtetit në një çështje të vendosur
nga një organ i pavarur gjyqësor.
Federalizëm [Federalizam; Federalism;
Föderalismus] - Shih “shtet federal”.
Fondi Monetar Ndërkombëtar
[Međunarodni monetarni fond; Interna-
tional Monetary Fund; Internationaler
Währungsfonds] - organizatë ndërk-
ombëtare e cila angazhohet për të nxitur
bashkëpunimin monetar global, për të
siguruar stabilitet financiar të shteteve
anëtare, për të lehtësuar tregtinë ndërk-
ombëtare dhe për të nxitur punësim të
lartë përmes rritjes së qëndrueshme
ekonomike.
Forca e Sigurisë e Kosovës [Kosovske
bezbednosne snage; Kosovo Security
Force; Sicherheitskräfte des Kosovo] -
Forcë kombëtare e sigurisë për Repub-
likën e Kosovës e cila krahas ofrimit të
sigurisë merr pjesë edhe në operacione
për reagim ndaj krizave, përfshirë opera-
cionet në mbështetje të paqes, si dhe
ndihmonë autoritetet civile në fat-
keqësive natyrore dhe emergjencave tje-
ra.
Grushtshtet (Coup d’etat) - përmbysje
e qeverisë përmes forcës ushtarake dhe
në mënyrë jokushtetuese nga pjesëtarë të
një grupi, kryesisht ushtrarak, me qëllim
të vënies në kontroll të pushtetit sht-
etëror.
Gazetë Zyrtare [Službeni list; Official
Gazette; Gesetzesblatt] - Publikim zyrtar
i ligjeve dhe akteve të tjera të përgjith-
shme normative. Sipas Ligjit për Gazetën
Zyrtare të Republikës së Kosovës 03/L-
190, në kuadër të Gazetës Zyrtare të Ko-
sovës botohen Kushtetuta e Republikës
së Kosovës; ligjet e miratuara nga Ku-
vendi i Republikës së Kosovës dhe të
shpallura nga Presidenti i Republikës së
Kosovës; ligjet e miratuara nga Kuvendi i
Republikës së Kosovës në përputhje me
paragrafin 4 dhe 5 të nenit 80 të
Kushtetutës së Republikës së Kosovës;
marrëveshjet ndërkombëtare; vendimet e
Gjykatës Kushtetuese; dekretet e Presi-
dentit të Republikës së Kosovës në rastet
kur kërkohet nga Presidenti; deklaratat
dhe rezolutat e miratuara nga Kuvendi i
Republikës së Kosovës, në rastet kur
kërkohet nga Kryetari i Kuvendit. aktet
nënligjore të Qeverisë dhe të ministrive
në rastet kur kërkohet nga Kryeministri
dhe aktet tjera të përcaktuara me ligje të
veçanta.
Grup parlamentar [Parlamentarna gru-
pa; Parliamentary group; Fraktion] -
bashkim i anëtarëve të parlamentit në një
grup të veçantë sipas përkatësisë së tyre
partiake apo sipas përcaktimeve pro-
gramore (siç është rasti me grupet par-
lamentare në Parlamentin Evropian).
Grupet parlamentare formohet në fillim
të punës së legjislaturës dhe varësisht nga
mënyra e organizmit të brendshëm të par-
lamentit, gëzojnë kompetenca të gjëra në
paraqitjen e propozimeve juridike dhe
mocioneve parlamentare. Sipas RrPKK-
së, për krijimin e një grupi parlamentar
nevojiten 5 për qind e deputetëve të Ku-
vendit ose së paku gjashtë (6) deputetë.
Gj
Gjendje e Jashtëzakonshme [Vanredno
stanje; State of Emergency; Ausnahme-
zustand] - Gjendja e jashtëzakonshme
mund të shpallet nëse cenohet seriozisht
rendi kushtetues ose siguria publike, në
raste të fatkeqësive natyrore që prekin
tërë territorin apo një pjesë të territorit të
shtetit ose nëse shtrohet nevoja për
marrjen e masave të emergjente të mbro-
jtjes.
Gjuha e urrejtjes [Govor mržnje; Hate
Speech; Hassreden] - Forma të ndryshme
të shprehjes dhe të adresuara në rrethana
të tilla ku përmes manifestimit të urrejtjes
ndaj një grupi të caktuar racor, etnik,
gjinor, fetar, orientim seksual etj.
shkaktohet dhunë dhe urrejtje në mes
komuniteteve. Gjuha e urrejtjes nuk
gëzon mbrojtje kushtetuese sipas nenit 40
të KRK-së në bazë të cilit autoritetet pub-
like mund të vendosim kufizime në ush-
trimin e lirisë së shprehjes nëse një gjë e
tillë është e domosdoshme për paran-
dalimin e nxitjes dhe provokimit të
dhunës dhe armiqësive në baza të
urrejtjes racore, kombëtare, etnike ose
fetare. Edhe PNDCP ndalon çdo avokim
të urrejtjes kombëtare, racore apo fetare
që përbën nxitje për diskriminim,
armiqësi apo dhunë do të ndalohet me
ligj.
Gjykata e Apelit të Kosovës [Apelacio-
ni sud Kosova; Court of Appeal of Koso-
vo; Berufungsgericht Kosovo] - gjykatë e
shkallës së dytë në Republikën e Kosovës
dhe ka juridiksion territorial në gjithë
Republikën e Kosovës. Selia e Gjykatës
është në Prishtinë. Kjo Gjykatë është
kompetente për të shqyrtuar ankesat
kundër vendimeve të gjykatave të
shkallës së parë, të vendos për konfliktin
e juridiksionit ndërmjet gjykatave
169
themelore dhe vendos për çështje tjera të
përcaktuara me ligj.
Gjykata e Drejtësisë e Bashkimit
Evropian [Sud pravde Evropske unije;
Court of Justice of the European Union;
Europäischer Gerichtshof] - Ndër organet
kryesore të BE-së e cila është kompetente
për interpretimin e së drejtës së BE-së,
për të dhënë vendime preliminare lidhur
zbatimin e së drejtës së BE-së dhe për
sigurimin e zbatimit të së drejtës së BE-
së. Gjykata është themeluar më 1952 dhe
ka selinë në Luksemburg.
Gjykata Evropiane për të Drejtat e
Njeriut [Evropski sud za ljudska prava;
European Court of Human Rights; Eu-
ropäischer Gerichtshof für Menschen-
rechte] - GJEDNJ është një gjykatë su-
pra-nacionale e themeluar më 1959 në
kuadër të Këshillit të Evropës për të ven-
dosur për kërkesat e ngritura nga indi-
vidët, organizatat jo-qeveritare dhe
shtetet që kanë të bëjnë me shkeljen e
lirive dhe të drejtave të përcaktuara me
KEDNJ. Juridiksioni i Gjykatës shtrihet
edhe në çështjet në lidhje me interpreti-
min dhe zbatimin e Konventës dhe të
protokolleve që i referohen asaj. Gjykata
përbëhet prej 47 anëtarëve aq sa është
edhe aktualisht numri i shteteve anëtare
në Këshillin e Evropës. Kur Gjykata kon-
staton se ka pasur një shkelje të Konven-
tës ose të protokolleve të saj Gjykata
mund të akordoj shpërblim të drejtë palës
së dëmtuar. Vendimet e Gjykatës janë të
detyrueshme dhe zbatimi i tyre bëhet nga
Komiteti i Ministrave i Këshillit të
Evropës. Roli i kësaj Gjykate ka qenë i
jashtëzakonshëm në hapësirën juridike
evropiane duke ndikuar në përmirësimin
e respektimit të lirive dhe të drejtave të
njeriut dhe duke e bërë atë që të fitoj
gradualisht atributet e një gjykate
170
kushtetuese evropiane për të drejtat e
njeriut.
Gjykatë kushtetuese [Ustavni sud; Con-
stitutional Court; Verfassungsgericht] -
Organ i specializuar për të interpretuar
kushtetutën dhe për të vlerësuar përputh-
shmërinë e ligjeve dhe akteve të tjera të
përgjithshme me kushtetutën. Ky organ
për herë të parë u themelua në Austri dhe
Çekosllovaki më 1920 nën ndikimin e
idesë së juristit austriak Hans Kelsen.
Gjykatat kushtetuese sot janë pjesë e
shumë demokracive kushtetuese evropi-
ane dhe më gjerë. Juridiksioni i tyre është
i ndryshëm por përgjithësisht përfshinë
shqyrtimin e kushtetutshmërisë së
ligjeve, zgjidhjen e konfliktit për kompe-
tencë në mes organeve të pushtetit
qëndror, mbrojtjen kushtetuese të lirive
dhe të drejtave fundamentale, shqyrtimin
kushtetues të kontesteve elektorale,
shqyrtimin kushtetues të referendumeve
etj.
Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë
[Međunarodni sud pravde; International
Court of Justice (ICJ); Internationaler
Gerichtshof] - GJND është organi krye-
sor gjyqësor i Kombeve të Bashkuara.
Është themeluar më 1945 me Kartën e
Kombeve të Bashkuara kurse selia e saj
ndodhet në Hagë (Holandë). Gjykata
përbëhet prej 15 gjyqtarëve, të cilët
zgjidhen për mandat 9 vjeçar nga Asam-
bleja e Përgjithshme dhe Këshilli i Sig-
urimit. GjND është kompetente për
zgjidhjen e kontesteve mes shteteve dhe
ofron mendime këshillimore për çështje
juridike të referuara nga organet e autori-
zuara të Kombeve të Bashkuara.
Gjykata Supreme e Kosovës [Vrhovni
sud Kosova; Supreme Court of Kosovo;
Oberster Gerichtshof Kosovo] - Është in-
stanca më e lartë gjyqësore në Kosovë
dhe ka juridiksion në gjithë territorin e
Republikës së Kosovës. Në kuadër të
Gjykatës Supreme hyjnë edhe kolegji i
apelit të Agjencionit Kosovar të Pronës si
dhe Dhoma e Posaçme e Gjykatës Su-
preme. Gjykata Supreme kryesisht ven-
dos për mjetet e jashtëzakonshme ju-
ridike kundër vendimeve të formës së
prerë, mbi revizionin kundër vendimeve
të shkallës së dytë të gjykatave në
çështjet kontestimore dhe përcakton
qëndrimet parimore dhe mendimet ju-
ridike për çështjet që kanë rëndësi për
zbatimin unik të ligjeve.
Gjykata Supreme e SHBA-së [Vrhovni
sud Sjedinjenih Američkih Država; US
Supreme Court; Der Supreme Court der
USA] - organi më i lartë gjyqësor në
Shtetet e Bashkuara. Kjo gjykatë
përbëhet nga kryetari i Gjykatës dhe tetë
gjyqtarë të tjerë, të cilët emërohen nga
Presidenti dhe konfirmohen me pëlqim
nga shumica e votave të Senatit. Gjykata
shërben si juridiksion apeli për të gjitha
gjykatat federale dhe çështjet e ligjeve
federale si dhe vepron si gjykatë e in-
stancës së parë për disa raste të caktuara
me Kushtetutë. Gjykata është kompetente
edhe për kontrollin kushtetues të ligjeve
të Kongresit si dhe interpretimin
kushtetues ndonëse ky juridiksion nuk
përcaktohet shprehimisht në kushtetutën
amerikane.
Gjyqtar administrativ [Upravni sudija;
Administrative judge; Verwal-
tungsrichter] - Gjyqtar/e që shqyrton dhe
vendos çështje administrative. Sipas
Ligjit Nr. 03-L/199 për Gjykatat në Re-
publikën e Kosovës çështjet administra-
tive shqyrtohen në Departamentin për
Çështjet Administrative që vepron në
Gjykatën Themelore në Prishtinës për
gjithë territorin e Republikës së Kosovës.
Gjyqtar kushtetues [Ustavni sudija;
Constitutional judge; Verfassungsrichter]
- Gjyqtar/anëtarë i gjykatës kushtetuese.
Në shtetet me sistem të centralizuar të
kontrollit kushtetues, kontestet
kushtetuese shqyrtohen nga gjyqtarët
kushtetues. Gjyqtarët kushtetues nuk janë
gjyqtarë të karrierës dhe kryesisht
shërbejnë për një mandat të kufizuar.
Edhe procedura për emërimin/zgjedhjen
e tyre dallon nga procedura për emëri-
min/zgjedhjen e gjyqtarëve të rreg-
ullte/karrierës.
Gjyqtar raportues [Sudija izvestilac;
Judge rapporteur; Berichterstatter] -
Gjyqtar relator i çështjes, i cili përgatit
raportin paraprak lidhur me faktet,
lejueshmërinë dhe themelësinë e kërkesës
kushtetues. Sipas Ligjit nr. 03/L-121 për
Gjykatën Kushtetuese të Kosovës
“Gjyqtari raportues caktohet nga Kryetari
i Gjykatës Kushtetuese sipas procedurës
së përcaktuar në rregulloren e punës së
Gjykatës Kushtetuese”.
H
Harmonizim i ligjeve [Usklađivanje za-
kona; Law harmonization; Gesetzeshar-
monisierung] - Në kontekst të së drejtës
së BE-së, përbën një proces të përafrimit
të ligjeve nacionale me acquis commu-
nautaire. Është ndër kriteret për in-
tegrimin e shteteve kandidate në Bash-
kimin Evropian. Shtetet që aspirojnë të
anëtarësohen në BE duhet të harmoni-
zojnë ligjet, rregullat dhe procedurat e
tyre kombëtare për të mundësuar zbati-
min direkt dhe efektiv të legjislacionit të
BE-së. Procesi i harmonizimit juridik
shtrihet në sektorë të ndryshëm dhe
përbën një proces mjaft kompleks në
pikëpamje teknike dhe juridike.
Hartimi juridik [Izrada pravnih propisa;
Legal drafting; Erlass von Rechtsakten] -
Tërësia e rregullave dhe procedurave për
hartimin e akteve të përgjithshme ju-
171
ridike (ligjeve, rregulloreve, udhëzimeve
administrative etj.) Në kuptim të gjerë
procesi i hartimit juridik përfshin por nuk
kufizohet në hapat si në vijim a) inicia-
tivën legjislative b) hartimin e aktit dhe
konsultimin publik c) shqyrtimin dhe
miratimin e aktit juridik d) botimi në
gazetën zyrtare dhe e) hyrja në fuqi e ak-
tit juridik. Rregullat për hartimin juridik
në Republikën e Kosovës janë të shpërn-
dara dhe ato ndodhen në Kushtetutën e
Kosovës, Ligjin 04/L-025 për Nisma
Legjislative, Rregulloren e Punës së
Qeverisë Nr. 09/2011 dhe Rregulloren nr.
13/2013 për shërbimin ligjor qeveritar.
Heshtje administrative [Ćutanje admin-
istracije; Administrative silence; Verwal-
tungsschweigen] - Mosveprim i organit
publik apo administratës publike brenda
afatit të përcaktuar me ligj për përfundi-
min e procedurës administrative apo
nxjerrjen a aktit administrativ. Sipas
Ligjit Nr. 05/L -031 për Procedurën e
Përgjithshme Administrative në Kosovë
(neni 127) “Ankesa kundrejt heshtjes
administrative mund të parashtrohet jo
më herët se shtatë (7) ditë dhe jo më vonë
se dy (2) muaj pas skadimit të afatit për
njoftimin e aktit administrativ”.
Hetim parlamentar [Parlamentarna
istraga; Parliamentary investigation; Par-
lamentarische Untersuchung] - Përbën
instrument të mbikëqyrjes parlamentare
të qeverisë apo të institucioneve të
pavarura. Sipas Ligjit për Hetim Par-
lamentar 03/L-176, hetimet parlamentare
janë veprime procedurale që ndërmerren
nga Komisioni Parlamentar Hetimor për
të ndriçuar një rast apo një çështje të cak-
tuar, pa pasur të pandehur dhe pa ngritur
aktakuzë.
HUDOC - Databazë elektronike e ak-
tgjykimeve dhe mendimeve këshilluese
të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e
172
Njeriut. Kjo databazë është e arritshme
në https: //www.echr.coe.int.
I
(i/e) Huaj [Stranac; Foreigner; Auslän-
der/in] - Çdo person fizik i cili nuk është
shtetas i shtetit të caktuar; sipas Ligjit nr.
04/L-219 për të huajt në Republikën e
Kosovës i huaj është çdo person fizik i
cili nuk është shtetas i Republikës së Ko-
sovës. Ky ligj rregullon kushtet e hyrjes,
lëvizjes, qëndrimit dhe punësimit të të
huajve në territorin e Republikës së Ko-
sovës.
Ibid - Shkurtesë latine nga fjala “ibidem”
që nënkupton “në të njëjtin vend”.
Kryesisht përdoret me rastin e citimit të
burimeve për të treguar se burimi vie nga
citimi paraprak.
Identitet kushtetues [Ustavni identitet;
Constitutional identity; Verfassungsiden-
tität] - Parime dhe vlera fundamentale të
mishëruara në kushtetutë, të cilat konsid-
erohen të pacenueshme dhe jetike për
rendin kushtetues të një shteti apo
shoqërie. Identiteti kushtetues shpreh
fuqishëm disa vlera kushtetuese, të cilat
shërbejnë si platformë për politikën ju-
risprudenciale në sistemin e kontrollit
kushtetues. Për shembull, sipas KRK-së
parimi i laicitetit dhe multi-etnicitetit
konsiderohen si pjesë të identitetit
kushtetues ndërkaq rregullimi federal dhe
liritë dhe të drejtat themelore konsidero-
hen pjesë të identitetit kushtetues në
kushtetutën gjermane.
Ignorantia juris non excusat - Shprehje
juridike latine sipas të cilës personi i cili
nuk është në dijeni për një ligj nuk mund
të shpëtojë nga përgjegjësia për shkeljen
e atij ligji për shkak se nuk ishte në dijeni
të përmbajtjes së tij.
Impiçment [Impičment; Impeachment;
Amtsenthebungsverfahren] - Akuzë pub-
like e ngritur nga parlamenti ndaj
zyrtarëve të lartë shtetëror, përfshirë
shefin e shtetit. Zbatohet në disa sisteme
kushtetuese sikurse në SHBA, Rusi, Ko-
renë e Jugut, Brazil etj. Në SHBA kjo
procedurë vihet në lëvizje me kërkesë të
Dhomës së Përfaqësuesve, që ushtron
funksionin e organit akuzues, ndërkaq
procesi në formë gjykimi zhvillohet nga
Senati. Në historinë politike të SHBA-së,
dy ish-president amerikanë u përballën
me akuzën “impeachment”: Presidenti
Andrew Johnson më 1868 dhe Presidenti
Bill Clinton më 1998. Ndërkaq Presidenti
amerikan Richard Nixon kishte ofruar
dorëheqje pas referimit të procedurës
ndaj tij.
Imunitet diplomatik [Diplomatski
imunitet; Diplomatic immunity; Diplo-
matische Immunität] - Tërësia e privi-
legjeve dhe mbrojtjeve juridike që
gëzojnë diplomatët në një shtet të huaj.
Qëllimi i privilegjeve dhe imuniteteve
nuk është që të përfitojnë individët por të
sigurohet kryerja efikase e funksioneve të
misioneve diplomatike si përfaqësues të
shteteve. Imuniteti diplomatik rregullohet
me detajisht me Konventën e Vjenës për
Marrëdhëniet Diplomatike (1961) dhe me
Konventën e Vjenës për Marrëdhëniet
Konsullore (1963).
Imunitet parlamentar [Skupštinski
imunitet; Parliamentary immunity; Par-
lamentarische Immunität] - Themelet e
garancive juridike për imunitetin par-
lamentar janë vendosur në fund të she-
kullit 17-të me Ligjin anglez për të
drejtat e njeriut (Bill of Rights - 1689),
që kishte përcaktuar se anëtarët e par-
lamentit nuk mund të ndiqen penalisht
për mendimet apo veprimet e tyre në par-
lament. Imuniteti parlamentar nënkupton
të drejtën e anëtarëve të parlamentit për
tu shprehur dhe për të ndërmarr veprime
parlamentare në parlament (votimi,
diskutimet apo vendimet) pa ju
nënshtruar ndjekjes penale, padisë civile
apo shkarkimit për aktet që lidhen me
ushtrimin e mandatit parlamentar. Në
Britani të Madhe, e drejta e anëtarëve të
Dhomës së Përfaqësuesve dhe të Dhomës
së Lordëve për të ushtuar funksionet e
tyre si deputet pa ndërhyrje të jashtme
njihet si privilegj parlamentar (parlia-
mentary privilege). Sipas nenit 75 të
KRK-së “deputeti i Kuvendit nuk mund
të arrestohet dhe as ndalohet përderisa
është duke kryer detyrat e tij/saj si de-
putet i Kuvendit, pa pëlqimin e shumicës
së të gjithë deputetëve të Kuvendit”.
Megjithatë, praktikat kushtetuese në
shumë shtete, sikurse edhe në Kosovë,
kanë dëshmuar se imuniteti parlamentar
nuk është asnjëherë absolut pasi mund te
revokohet në rastet kur një akt i anëtarit
të parlamentit që tejkalon fushëveprimin
e përgjegjësive parlamentare.
Intra Vires - Term latin që nënkupton
“në kuadër të ligjit”, vendim i marrë në
kuadër të kompetencave të një organi.
Shih “ultra vires”.
Iniciativa e qytetarëve [Građanska ini-
cijativa; Citizens’ initiative; Volks-
entscheid] - Ndër format e demokracisë
së drejtpërdrejtë dhe shprehje e sov-
ranitetit popullor, e cila përfshin të
drejtën e qytetarëve që të ndërmarrin një
iniciativë ligjore apo të parashtrojnë pet-
icion për një çështje që kërkon procedurë
legjislative. Sipas nenit 79 të KRK-së,
krahas Presidentit të Republikës së Ko-
sovës, Qeverisë dhe deputetëve të Ku-
vendit, nismën për të propozuar ligje
mund ta marrin të paktën dhjetëmijë
qytetarë qoftë duke hartuar projektligjin
apo duke propozuar hartimin e një pro-
jektligji të caktuar. Ndër shtetet që njohin
dhe zbatojnë iniciativën qytetare është
173
Zvicra e cila në Kushtetutën e saj përcak-
ton të drejtën e iniciativës qytetare për
rishikimin e kushtetutës. Iniciativa
qytetare në Zvicër zbatohet edhe në nivel
të kantoneve.
Instrumenti i ndihmës së para-
anëtarësimit [Instrument za
pretpristupnu pomoć; Instrument for Pre-
Accession Assistance; Instrument für
Heranführungshilfe] - IPA është mjeti me
të cilin BE mbështet reformat në 'vendet
e zgjerimit' me ndihmë financiare dhe
teknike për të fuqizuar kapacitetet e
vendeve gjatë gjithë procesit të pranimit
në BE.
Informacion mjedisor [Ekološke infor-
macije; Environmental information;
Umweltinformation] - Çdo informatë e
shkruar, vizuale, gojore, elektronike ose
ndonjë material tjetër në lidhje me
gjendjen e përbërësve te mjedisit, masat,
raportet, analizat si dhe gjendja e
shëndetit të njeriut (shih Ligjin për Mbro-
jtjen e Mjedisit Nr. 03/L-025 të Repub-
likës së Kosovës).
Inspektim [Inspekcija; Inspection; In-
spektion] - Është formë kontrolli që or-
gani publik kryen për verifikimin e re-
spektimit të kërkesave ligjore nga subjek-
ti i inspektimit.
Interpretimi qëllimor [Namensko
tumačenje; Purposive Interpretation;
Zweckauslegung] - Teori e interpretimit
juridik sipas së cilës kuptimi i një norme
kushtetuese/ligjore më së miri përcak-
tohet duke pasur parasysh qëllimin e
hartuesit në kohën e hartimit dhe mirati-
mit të asaj norme.
Interpol - organizatë ndërkombëtare që
lehtëson bashkëpunimin ndërkombëtar të
policisë.
In absentia - Term latin që i referohet
procedurave juridike të zhvilluara në
174
mungesë të palës, pra gjykim i zhvilluar
në mungesë të palës.
Interes publik [Javni interes; Public in-
terest; Öffentliches Interesse] - Çdo
çështje që paraqet rëndësi të veçantë për
publikun dhe komunitetin sikurse të
drejtat e tyre, shëndeti, mjedisi, etj.
Interpelancë parlamentare [Parlamen-
tarna interpelacija; Parliamentary inter-
pellation; Parlamentarische Interpella-
tion] - Mocion parlamentar që parashtro-
het nga disa deputetë ose grupe par-
lamentare për të shqyrtuar një çështje që
lidhet me punën e Qeverisë ose të një
ministrie të caktuar. Interpelanca par-
lamentare është instrument i kontrollit
parlamentar të punës së qeverisë ose të
dikastereve të saj. Sipas Rregullores së
Punës së Kuvendit të Kosovës, grupit
parlamentar, që e ka propozuar inter-
pelancën, i jepet fjala në fillim dhe në
mbarim të debatit parlamentar. Si rregull,
debati i hapur për interpelancë parlamen-
tare mbaron me votim.
Interpretim kushtetues [Ustavno
tumačenje; Constitutional interpretation;
Verfassungsauslegung] - Përcaktimi i
kuptimit të normës kushtetuese që përf-
shin procedurën dhe metodologjinë që
përdorin gjyqtarët për leximin interpreta-
tiv të neneve kushtetuese. Në sistemet e
de-centralizuara të drejtësisë kushtetuese,
çdo gjyqtarë mund të jap vendime inter-
pretative kushtetuese kurse në modelet e
centralizuara gjykatat kushtetuese kon-
siderohen si autoriteti i vetëm dhe final
për dhënien e interpretimit kushtetues.
Ekzistojnë modele të ndryshme të inter-
pretimit kushtetues, sikurse interpretimi
tekstual, qëllimor, progresiv etj. varësisht
se cili element konsiderohet esencial në
përcaktimin e kuptimit të normës
kushtetuese.
J Zvicrës. Sipas nenit 3 të Kushtetutës së
Jus cogens - nga latinishtja “e drejta e
detyrueshme”, i referohet parimeve dhe
normave themelore të së drejtës ndërk-
ombëtare, nga të cilat nuk lejohet shman-
gie apo derogim. Në disa shtete këto
norma mbizotërojnë ndaj ligjeve të par-
lamentit. P.sh. sipas nenit 19 të KRK-së
“marrëveshjet ndërkombëtare të rati-
fikuara dhe normat juridikisht të
detyrueshme të së drejtës ndërkombëtare
kanë epërsi ndaj ligjeve të Republikës së
Kosovës”. Në kuadër të normave juridi-
kisht të detyrueshme ndërkombëtare
hyjnë normat për ndalimin e dis-
kriminimit racor, gjenocidin, krimet
kundër njerëzimit, ndalimi i torturës, etj.
Ius Publicum - Nga latinishtja “e drejtë
publike”. Për dallim nga ius privatum (e
drejta private) që rregullon raportet kon-
traktuale në mes individëve, e drejta pub-
like rregullon raportet në mes auto-
riteteve shtetërore në një anë dhe
qytetarëve në anën tjetër (shih edhe e
drejta publike në të drejtën private).
K përcaktuar edhe krijimin e Gjykatës Af-
Kancelar [Kancelar; Chancellor;
Kanzler] - Titull zyrtar që përdoret për
disa pozita të larta në jetën institucionale
të shteteve të ndryshme. Në Ligjin
Themelor të Republikës Federale të
Gjermanisë, ky term i referohet Kance-
larit Federal, që është pozitë kushtetuese
ekuivalente me atë të kryeministrit. Edhe
në Kushtetutën Austriake, titulli zyrtar
për pozitën e kryeministrit është Kance-
lari.
Kanton [Kanton; Kanton; Kanton] - a)
Term që përdoret për të identifikuar ndar-
jet administrative në kuadër të një terri-
tori shtetëror b) emërtimi zyrtar i njësive
(shteteve) anëtare të konfederatës së
Zvicrës kantonet gëzojnë sovranitet deri
në masën që kufizohet me Kushtetutën
Federale. Ato poashtu ushtrojnë të gjitha
të drejtat të cilat nuk i janë dhënë Kon-
federatës.
Kanun [Kanon/Zakonik; Canon; Kanun]
- Përmbledhjeve e rregullave morale dhe
zakonore në një dokument të veçantë.
Ndër kanunet me vlerë të veçantë për të
drejtën zakonore shqiptare ka qenë
Kanuni i Lekë Dukagjinit. Ky kanun ka
përmbajtur 1262 nene dhe 12 libra, të
cilat trajtojnë një spektër të gjerë të
çështjeve civile dhe penale.
Karta Afrikane për të Drejtat e
Njeriut [Afrička povelja o ljudskim
pravima; African Charter on Human
Rights; Afrikanische Menschen-
rechtencharta] - Është traktat multilateral
mbi të drejtat dhe liritë e njeriut që
zbatohet në kontinentin afrikan. Ky in-
strument për të drejtat e njeriut është
miratuar nga Unioni Afrikan më 1981
dhe ka hyrë në fuqi më 21 tetor 1986.
Përveç se ky instrument garanton liritë
dhe të drejtat themelore të njeriut, ka
rikane për të Drejtat e Njeriut, e cila
është kompetente për mbikëqyrjen dhe
interpretimin e Kartës.
Karta e Organizatës së Kombeve të
Bashkuara [Povelja Ujedinjenih nacija;
Charter of the United Nations Organiza-
tion; Charta der Vereinigten Nationen] -
është akti themeltar i OKB-së. Ky traktat
multilateral është nënshkruar më 26 qer-
shor 1945 në San Francisko (SHBA) dhe
ka hyrë në fuqi më 24 tetor 1945. Përfa-
qësuesit e shteteve mbledhur në San
Francisko kanë pranuar Kartën e
Kombeve të Bashkuara duke krijuar
kështu një organizatë ndërkombëtare nën
emërtimin "Kombet e Bashkuara". Neni
175
1 i Kartës shpreh qëllimet e formimit të
OKB-së duke përcaktuar, në mes tjerash,
se organizata merr përsipër ruajtjen e
paqes botërore dhe sigurisë ndërk-
ombëtare duke parandaluar dhe mënjanu-
ar kërcënimet e paqes, si dhe zgjidhjen
me mjete paqësore sipas parimeve të
drejtësisë dhe të drejtës ndërkombëtare
konflikte ndërkombëtare. Karta ka tipare
jo vetëm të aktit konstitutiv por edhe
rregullues pasi përcakton strukturën
qeverisëse të OKB-së, duke përcaktuar
organet kryesore të organizatës, fu-
shëveprimin e tyre si dhe definon pro-
cesin e amendamentimit dhe ratifikimit të
këtij instrumenti juridik global.
Karta Evropiane për Autonomi Lokale
[Evropska povelja o lokalnoj autonomiji;
European Charter of Local Self-
Government; Europäische Charta der
kommunalen Selbstverwaltung] - është
miratuar më 1985 nga Këshilli i Evropës
si instrument regjional për të avancuar
parimet e vetëqeverisjes lokale në
hapësirën kushtetuese evropiane. Ndër
qëllimet kryesore të Kartës janë vendosja
e themeleve kushtetuese të së drejtës për
vetëqeverisje lokale, përkushtimin nga
ana e shteteve anëtare për tu dhënë
njësive të vetëqeverisjes lokale një
shkallë adekuate të autonomisë politike,
financiare dhe administrative për të
përmbushur të drejtat e qytetarëve për
vetëqeverisje efektive lokale. Palët, në
këtë Kartë, poashtu janë pajtuar që bash-
kësitë vendore duhet të gëzojnë të drejtën
e kërkesës juridiksionale me qëllim që të
sigurojnë ushtrimin e lirë të kompeten-
cave të tyre dhe respektimin e parimeve
të autonomisë vendore të njohura nga
Kushtetuta apo legjislacioni i brendshëm.
Kushtetuta e Republikës së Kosovës në
nenin 123 përcakton se veprimtaria e or-
ganeve të vetëqeverisjes lokale bazohet
176
në mes tjerash edhe në Kartën Evropiane
për Vetëqeverisjen Lokale organet e Re-
publikës së Kosovës marrin parasysh dhe
zbatojnë Kartën Evropiane për
Vetëqeverisjen Lokale në masën e
kërkuar nga vendi nënshkrues.
Karta Evropiane për Gjuhët
Regjionale apo Minoritare [Evropska
Povelja o regionalnim ili manjinskim jez-
icima; European Charter for Regional or
Minority Languages; Europäische Charta
der Regional- oder Minderheitenspra-
chen] - është traktat evropian i miratuar
në vitin 1992 nën patronatin e Këshillit të
Evropës për të mbrojtur dhe promovuar
gjuhët historike dhe të pakicave në
Evropë.
Karta për të Drejtat e Njeriut e BE-së
(European Union Charter of Funda-
mental Rights) [Evropska Povelja o re-
gionalnim ili manjinskim jezicima; Euro-
pean Charter for Regional or Minority
Languages; Europäische Charta der Re-
gional- oder Minderheitensprachen] -
Karta për të Drejtat e Njeriut e BE-së
është bërë ligjërisht e detyrueshme për
BE me hyrjen në fuqi të Traktatit të Lis-
bonës në dhjetor të vitit 2009. Krahas
lirive dhe të drejtave themelore, kjo
Kartë përfshin edhe të drejtat themelore
të "brezit të tretë" siç janë: mbrojtja e të
dhënave, të drejtën për të patur një ad-
ministratë transparente, etj. Edhe të gjitha
të drejtat e garantuara me KEDNJ janë të
përfshira në këtë dokument.
Karta Sociale Evropiane [Evropska so-
cijalna povelja; The European Social
Charter; Europäische Sozialcharta] -
është traktat i Këshillit të Evropës që
garanton të drejtat themelore sociale dhe
ekonomike. Ky instrument i KE-së gar-
anton një gamë të gjerë të të drejtave të
njeriut që kanë të bëjnë me punësimin,
strehimin, shëndetin, arsimin, mbrojtjen
sociale dhe mirëqenien. Karta i kushton
vëmendje të veçantë mbrojtjes së per-
sonave të prekshëm, siç janë të moshua-
rit, fëmijët, personat me aftësi të kufi-
zuara dhe migrantët. Karta përcakton nga
shtetet anëtare që gëzimi i të drejtave të
lartpërmendura të garantohet pa dis-
kriminim. Ky instrument ka patur ndikim
të fuqishëm jo vetëm te legjislacioni
nacional por edhe tek ai supra-nacional
siç është e drejta e BE-së në fushën e
garantimit të të drejtave sociale. Traktati
i Kartës është një nga standardet më të
pranuara të të drejtave të njeriut në
kuadër të Këshillit të Evropës pasi 43 nga
47 shtetet anëtare të Këshillit të Evropës
janë palë në Kartën e vitit 1961 ose në
Kartën e Rishikuar duke shprehur kon-
sideratë të gjerë për të drejtat sociale.
Kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë
[Zahtev za zaštitu zakonitosti; Request
for protection of legality; Antrag auf
Schutz der Rechtmäßigkeit] - i referohet
një mjeti të jashtëzakonshëm juridik. Si-
pas Ligjit 03/L-202 për Konfliktin Ad-
ministrativ të Kosovës një prokuror pub-
lik mund t’i parashtrojë Gjykatës Su-
preme të Kosovës kërkesën për mbrojtjen
e ligjshmërisë kundër vendimit të formës
së prerë të një gjykate nëse pretendon se
me vendim të tillë është shkelur ndonjë
dispozitë e ligjit. Lidhur me kërkesën për
mbrojtjen e ligjshmërisë vendos Gjykata
Supreme e Kosovës.
Kriteri për “rast ose kundërthënie”
[Zahtev za “slučaj ili prigovor“; The
“case or controversy” requirement; An-
trag zum „Fall oder Rechtsstreit“] - Ndër
kriteret e kontrollit gjyqësor në SHBA
sipas të cilit procedura e kontrollit
gjyqësor mund të iniciohen vetëm nëse
çështja, që është objekt shqyrtimi
gjyqësor, përbën një mosmarrëveshje
konkrete në mes palëve në kontest.
Kërkesa për rishqyrtim të jashtëza-
konshëm të vendimit gjyqësor [Zahtev
za vanredno preispitivanje sudske od-
luke; Request for extraordinary review of
a court decision; Antrag auf außerordent-
liche Überprüfung des gerichtlichen
Urteils] - mjet i jashtëzakonshëm juridik
në procedurën e shqyrtimit gjyqësor të
aktit administrativ. Kjo kërkesë mund të
parashtrohet në Gjykatën Supreme të Re-
publikës së Kosovës kundër vendimit të
formës së prerë të gjykatës kompetente
për çështje administrative të shkallës së
dytë. Kërkesa mund të parashtrohet
vetëm për shkak të shkeljes të drejtës ma-
teriale ose të shkeljeve të dispozitave të
procedurës, që do të mund të kishin
ndikim në zgjidhjen e çështjes. Lidhur
me kërkesën për rishqyrtim të jashtëza-
konshëm të vendimit të gjykatës vendos
Gjykata Supreme e Kosovës.
Kërkesë individuale kushtetuese [Po-
jedinačni ustavni zahtev; Individual con-
stitutional referral; Individualverfas-
sungsbeschwerde] - Shih “ankesa
kushtetuese”.
Këshilli Evropian [Evropski Savet; Eu-
ropean Council; Europäischer Rat] - Shih
Këshilli i Bashkimit Evropian.
Këshilli i Stabilizim-Asociimit [Savet za
stabilizaciju i pridruživanje; Stabilization
and Association Council; Stabilitäts- und
Assoziationsrat] - KSA është një organ i
themeluar sipas nenit 126 të Ligjit nr.
05/l -069 për Ratifikimin e Marrëveshjes
së Stabilizim Asociimit ndërmjet Repub-
likës së Kosovës, në njërën anë, dhe
Bashkimit Evropian dhe Komunitetit
Evropian të Energjisë Atomike, në anën
tjetër për të rishikuar në baza vjetore
zbatimin e MSA-së dhe miratimin dhe
zbatimin e reformave ligjore, administra-
tive, institucionale dhe ekonomike nga
ana e Kosovës.
177
Këshilli i Ministrave i BE-së [Savet
ministara EU; EU Council of Ministers;
Ministerrat der EU] - Ky organ përfa-
qëson politikat e shteteve anëtare të BE-
së varësisht nga çështjet që shqyrtohen
ose kërkojnë vendimmarrje në nivel të
BE-së. Për shembull, nëse çështja ka të
bëjë me mjedisin, Këshilli do të konsistoj
me pjesëmarrjen e ministrave të mjedisit
nga të gjitha shtetet anëtare. Ndër
funksionet kryesore të Këshillit janë a)
miratimi i legjislacionit (Rregulloreve,
Direktivave) në bashkëpunim me Parla-
mentin Evropian, b) vendosja e poli-
tikave ekonomike dhe zbatimi i politikës
së jashtme dhe të sigurisë dhe c) miratimi
i buxhetit të BE-së në bashkëpunim me
Parlamentin Evropian. Këshilli drejtohet
nga Kryetari i Këshillit për një periudhë
6 mujore. Ky funksion është rotativ për ti
dhënë mundësinë secilit Shtetit Anëtar
mundësinë të marr drejtimin e Këshillit
duke ndihmuar në sigurimin e va-
zhdimësisë së punës së BE-së në Këshill.
Këshilli Gjyqësor i Kosovës [Sudski
savet Kosova; Kosovo Judicial Council;
Gerichtsrat von Kosovo] - organ
përgjegjës për propozimin e kandidatëve
për pozita gjyqësore (gjyqtarë), trans-
ferimin e gjyqtarëve si dhe zhvillimin e
procedurave disiplinore kundër
gjyqtarëve. KGJK është poashtu
përgjegjës për inspektimin gjyqësor, ad-
ministrimin gjyqësor, punësimin dhe
mbikëqyrjen e administratorëve të
gjykatave si dhe hartimin dhe mbikëqyr-
jen e buxhetit për gjyqësorin.
Këshilli i Bashkimit Evropian [Savet
Evropske unije; Council of the European
Union; Europäische Rat] - Organ i nivelit
më të lartë politik në kuadër të BE-së.
Përfshinë kryetarët apo kryeministrat e
shteteve anëtare të BE-së dhe mblidhet
katër herë në vit për të diskutuar dhe
178
përcaktuar orientimet strategjike dhe
politike të BE-së. Këshilli Evropian nuk
është organ ligjvënës por vetëm vendos
agjendën e politikave të BE-së, duke
miratuar përfundime lidhur me veprimet
që duhen marrë në të ardhmen.
Këshilli i Evropës [Savet Evrope; Coun-
cil of Europe; Europarat] - Organizatë
politike pan-evropiane e themeluar më
1949 për të fuqizuar demokracinë,
promovuar liritë dhe të drejtat e njeriut
dhe për të mbështetur zbatimin e
sundimit të së drejtës. Aktualisht KE
përbëhet nga 47 shtete anëtare. Përmes
miratimit të Konventës Evropiane për të
Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut
më 1950, KE ka patur ndikim të
fuqishëm në procesin e demokratizimit
dhe në mbrojtjen e lirive dhe të drejtave
të njeriut. Ky ndikim i KE është shprehur
veçanërisht në shtetet e Evropës Lindore,
të cilat ndërmorën reforma të thella poli-
tike, kushtetuese dhe juridike pas rënies
së komunizmit dhe kalimit në demokraci.
Në kuadër të strukturës organizative të
KE veprojnë 2 organe qendrore: a)
Asambleja Parlamentare dhe b) Komiteti
i Ministrave dhe 3 institucione a) Gjykata
Evropiane për të Drejtat e Njeriut b)
Kongresi i Autoriteteve Lokale dhe
Regjionale dhe c) Komisionari për të
Drejtat e Njeriut.
Këshilli i Pavarur Mbikëqyrës për
Shërbimin Civil të Kosovës [Nezavisni
nadzorni odbor za civilnu službu Kosova;
Independent Oversight Board of Kosovo
Civil Service; Unabhängiger Aufsichtsrat
für den öffentlichen Dienst Kosovos] -
Këshilli është organ i pavarur që zgjidh
ankesat e nëpunësve civil si dhe siguron
respektimin e të gjitha rregullave dhe
parimeve që rregullojnë Shërbimin Civil
në Republikën e Kosovës. Këshilli
përbëhet prej shtatë (7) anëtarëve që
zgjedhën nga Kuvendi i Republikës së
Kosovës kurse përbërja e tij pasqyron
karakterin shumetnik dhe gjinor të Koso-
vës pasi dy (2) anëtar emërohen nga
komunitetet joshqiptare dhe dy (2) anëtar
duhet të jenë të gjinisë femërore. Këshilli
ushtron tre funksione kryesore: a) merr
vendime për ankesat e nëpunësve civilë
b) vendos nëse emërimet e nëpunësve
civil të nivelit drejtues janë bërë në
përputhje me rregullat dhe parimet e pa-
rashtruara në Ligjin për Shërbim Civil
dhe c) mbikëqyr zbatimin e rregullave
dhe parimeve të legjislacionit për
shërbimin civil.
Këshilli i Sigurimit të OKB-së [Savet
bezbednosti OUN; UN Security Council;
Sicherheitsrat der VN] - Këshilli i Sig-
urimit është themeluar në bazë të Kartës
së Organizatës së Kombeve të Bash-
kuara. Ndër përgjegjësitë kryesore të
Këshillit është ruajtja e paqes dhe sig-
urisë ndërkombëtare, zhvillimi i që të ofroj informata dhe vlerësime të
marrëdhënieve miqësore midis kombeve;
bashkëpunimi në zgjidhjen e problemeve
ndërkombëtare dhe në promovimin e re-
spektimit të të drejtave të njeriut si dhe
harmonizimi i veprimeve të kombeve.
Këshilli i Sigurimit përbëhet nga dhjetë
anëtarë të zgjedhur dhe pesë anëtarë të
përhershëm (Shtetet e Bashkuara, Kina,
Franca, Mbretëria e Bashkuar dhe Feder-
ata Ruse). Çdo vit Asambleja e Përgjith-
shme zgjedh pesë anëtarë jo të
përhershëm (nga gjithsej 10) për një
mandat dyvjeçar duke marrë parasysh
kërkesat për përfaqësim regjional në këtë
organ. Kapitulli VI i Kartës së OKB-së
mandaton Këshillin për gjetjen e
zgjidhjes paqësore të konflikteve pa
përdorim të forcës. Këtu përfshihen
ndërprerjet e plota ose të pjesshme të
marrëdhënieve ekonomike, të transportit
hekurudhor, ujor dhe ajror, të lidhjeve
postare, telegrafike dhe me radiomarrëse
dhe të mundësive të tjera të qarkullimit si
dhe ndërprerja e marrëdhënieve diplo-
matike. Ndërkaq Kapitulli VII autorizon
Këshillin për të vënë në veprim masa
shtrënguese nëse masat e parashikuara
konsiderohen të pamjaftueshme ose kanë
rezultuar të paefektshme. Këto masa për
ruajtjen apo rivendosjen e paqes botërore
dhe të sigurisë ndërkombëtare përfshijnë
forcat e armatosura tokësore, ajrore dhe
ujore.
Këshilli i Sigurisë i Kosovës [Savet
bezbednosti Kosova; Kosovo Security
Council; Kosovos Sicherheitsrat] -
Këshilli i Sigurisë i Republikës së Koso-
vës është kompetentë për përgatitjen e
strategjisë së sigurisë për Republikën e
Kosovës dhe ushtron rol këshillues në të
gjitha çështjet që kanë të bëjnë me sig-
urinë në Republikën e Kosovës. Për më
tepër, ky organ kushtetues është i detyrua
gjendjes së sigurisë në Kosovë në mënyrë
që t’i mundësoj Qeverisë së Republikës
së Kosovës marrjen e vendimeve për-
katëse lidhur me çështjet e sigurisë.
Këshilli Konsultativ për Komunitete
[Konsultativni savet za zajednice; Con-
sultative Council for Communities; Kon-
sultativrat für Gemeinden] - është institu-
cion kushtetues që vepron nën autoritetin
e Presidentit të Republikës së Kosovës,
në të të cilin përfaqësohen të gjitha
komunitetet në Kosovë. Këshilli
përbëhet, përveç të tjerësh, nga përfa-
qësues të asociacioneve të komuniteteve.
Këshilli Konsultativ për Komunitete ka
për qëllim shkëmbimin e rregullt
ndërmjet komuniteteve dhe Qeverisë së
Kosovës dhe siguron mundësinë e
komuniteteve për të komentuar në një
fazë të hershme nismat legjislative dhe
politike, të cilat mund të përgatiten nga
179
Qeveria, në mënyrë që pikëpamjet e tyre
të përfshihen në projektet dhe programet
e tilla.
Këshilli i Shtetit Council of State
[Këshilli i Shtetit; Državni savet; Staats-
rat] - Këshilli i Shtetit (frëngjisht: Con-
seil d'État) është instanca më e lartë e
drejtësisë administrative në Francë.
Origjina e Këshillit daton që nga viti
1302 duke ju nënshtruar ri-organizimit
më 1872 nën sundimin e Napoleonit dhe
duke marrë kompetenca të mëtejme.
Përveç shqyrtimit të ankesave adminis-
trative nga qytetarët, ky institucion,
poashtu, kryen funksionin e trupit
këshillues juridik për pushtetin ekzekutiv
pasi udhëzon Qeverinë në hartimin e pro-
jekt-ligjeve, rregulloreve dhe të
dekreteve.
Këshilli Kushtetues [Ustavni savet;
Constitutional Council; Verfassungsrat] -
është themeluar me Kushtetutën e
Francës (1958) për të mbrojtur dhe inter-
pretuar kushtetutën. Ky organ ka 9
anëtar, mandati i të cilëve zgjat 9 vjet.
Tre anëtarë të Këshillit caktohen nga
Kryetari i Republikës, tre anëtarë nga
Kryetari i Asamblesë Kombëtare dhe tre
nga Kryetari i Senatit. Përveç 9
anëtarëve, në Këshillin Kushtetues sipas
detyrës zyrtare bëjnë pjesë edhe ish-
Presidentët e Republikës. Kryetari i
Këshillit emërohet nga Presidenti i Re-
publikës. Këshilli është kompetent për
mbikëqyrur rregullshmërinë e zgjedhjes
së Presidentit të Republikës, rregull-
shmërinë e zgjedhjes së deputetëve dhe
senatorëve si dhe bën vlerësimin para-
prak të kushtetutshmërisë së ligjeve.
Vendimet e Këshillit janë përfundimtare
dhe ndaj tyre nuk lejohet asnjë ankim.
Këshilli Prokurorial i Kosovës
[Tužilački savet Kosova; Kosovo Prose-
cutorial Council (KPC); Staatsan-
180
waltschaftsrat von Kosovo] - KPK është
organ kushtetues i themeluar me
Kushtetutën e Kosovës (neni 110) dhe
është përgjegjës për rekrutimin,
propozimin, avancimin, transferimin dhe
disiplinimin e prokurorëve në mënyrën e
rregulluar me ligj. Këshilli përbëhet nga
trembëdhjetë (13) anëtarë (10 anëtarë nga
radhët e prokurorëve dhe 3 anëtar jashtë
sistemit të prokurorisë: 1 anëtar (avokat)
nga Oda e Avokatëve të Kosovës; 1
anëtar, profesor universitar i drejtësisë
dhe 1 anëtar, përfaqësues nga shoqëria
civile).
KFOR - Shkurtesë për Forcën e Kosovës
(Kosovo Force), që përbën misionin op-
erativ të NATO-s për mbështetjen e
paqes në Kosovë. KFOR është vendosur
në Kosovë në qershor të vitit 1999 pas
mbarimit të fushatës ajrore 78-ditëshe të
NATO-s kundër Serbisë dhe regjimit të
Millosheviqit mbi bazë të Rezolutës 1244
të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të
Bashkuara (1999). Fillimisht fu-
shëveprimi i KFOR-it në Kosovë ishte
shumë i gjerë siç ishte sigurimi i rendit
dhe sigurisë publike, demilitarizimi i
Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës, mbësht-
etja e veprimeve humanitare në Kosovë
përmes pranisë civile ndërkombëtare
sikurse de-minimi dhe rindërtimi etj. Pas
shpalljes së pavarësisë së Kosovës, roli i
NATO-s, krahas ruajtjes së sigurisë në
Kosovë, është përqendruar më tepër në
mbështetjen e FSK-së në ngritjen e ka-
paciteteve operacionale të saj.
Klinikë juridike [Pravna klinika; Legal
Clinic; Studentische Rechtsberatung] -
Demonstrim praktik i zbatimit të së
drejtës në zgjidhjen e kontesteve që
kryesisht zbatohet në shkolla juridike apo
programe të trajnimit juridik. Klinikat ju-
ridike gjejnë zbatim të gjerë në sistemin
amerikan të arsimit juridik.
Koalicion [Koalicija; Coalition; Koali-
tion] - Në të drejtën elektorale termi
“koalicion” nënkupton një marrëveshje
mes dy ose me shume subjekteve poli-
tike, të cilat pajtohen për bashkërendim
të resurseve partiake dhe veprimeve të
përbashkëta për të ngritur rezultatin
zgjedhor në zgjedhje qëndrore ose lokale.
Sipas Ligjit për Zgjedhjet Nr. 03/L-073,
koalicioni i lidhur mes subjekteve poli-
tike mund te certifikohet për të garuar ne
zgjedhje nën një emër dhe në këtë rast
koalicioni trajtohet si një subjekt politik i
vetëm. Përveç koalicionit zgjedhor në
sistemet parlamentare njifet edhe koali-
cioni qeveritar. Kur asnjëra nga partitë
politike nuk arrin të fitoj shumicën e
nevojshme parlamentare për formimin e
qeverisë, partia më e madhe në parlament
hyn në marrëveshje me partitë e tjera
politike të përfaqësuara në parlament për
formimin e kabinetit qeveritar. Koali-
cionet qeveritare janë tipike për sistemet
politike multi-partiake siç është Italia dhe
Gjermania.
Kohabitacion [Kohabitacija; Cohabi-
tatin; Kohabitation] - situatë politike që
manifestohet në sistemet gjysmë-
presidenciale (në mënyrë tipike në
Francë) kur orientimi politik i presidentit
nuk përputhet me atë të shumicës së
anëtarëve të parlamentit. Në këto raste
presidenti detyrohet të emëroj një kryem-
inistër konsensual që gëzon mbështetjen
e shumicës së Asamblesë Kombëtare për
të shmangur krizën politike dhe për të
siguruar mbështetjen parlamentare të
qeverisë.
Kohë e arsyeshme [Razumno vreme;
Reasonable time; Angemessene Zeit] -
Nënkupton që procedurat administrative
dhe gjyqësore në kuadër të cilave ven-
doset për të drejtat dhe interesat juridike
të individit duhet të zhvillohen pa zvar-
ritje dhe të përfundojnë brenda një afati
të arsyeshëm kohor.
Kolegj elektoral [Izborno telo; Electoral
College; Wahlmännerkollegium] - I
përcaktuar me nenin 2 të Kushtetutës së
SHBA-ve, Kolegji Elektoral është organi
formal i cili zgjedh Presidentin dhe
Zëvendës-Presidentin e Shteteve të
Bashkuara. Çdo shtet ka aq "zgjedhës" në
Kolegjin Zgjedhor aq sa ka Përfaqësues
dhe Senator në Kongresin e Shteteve të
Bashkuara, kurse Distrikti i Kolumbisë
ka tre zgjedhës. Në zgjedhjet presiden-
ciale në SHBA, votuesit votojnë për
listën e votuesve (pra të elektorëve) që
premtojnë të hedhin votat e tyre në Ko-
legjin Zgjedhor. Kolegji zgjedhor ka 538
elektor (numër ky ekuivalent me numrin
e përfaqësuesve në Dhomën e Përfa-
qësuesve dhe Senatit) dhe një kandidat
duhet të fitojë 270 vota elektorale për të
fituar pozitën e shefit të shtetit.
Kolegj shqyrtues [Veće za razmatranje;
Review panel; Überprüfungsgremium] -
Për secilën kërkesë të regjistruar në
Gjykatën Kushtetuese formohet Kolegji
shqyrtues, i përbërë nga tre gjyqtarë, për
të shqyrtuar pranueshmërinë e kërkesës.
Kryetari i Gjykatës Kushtetuese të Koso-
vës përcakton njërin nga gjyqtarët e cak-
tuar në Kolegjin shqyrtues të shërbejë si
kryesues i Kolegjit shqyrtues.
Komision parlamentar [Parlamentar-
na/skupštinska komisija; Parliamentary
committee; Parlamentarischer
Ausschuss] - trupa punues në parlament
që përbëhen nga një numër i caktuar i
deputetëve për të shqyrtuar projekt-ligjet,
për të vlerësuar zbatimin e ligjeve apo
për të kontrolluar veprimtarinë e një min-
istrie. Sipas së drejtës parlamentare në
Republikën e Kosovës, Kuvendi mund të
emëroj komisione të përhershme,
komisione funksionale dhe komisione ad
181
hoc, të cilat duhet të pasqyrojnë përbër-
jen politike të
Kuvendit.
Komisioni Evropian për Demokraci
përmes Ligjit - Komisioni i Venedikut
[Evropska komisija za demokratiju kroz
pravo - Venecijanska komisija; The Eu-
ropean Commission for Democracy
through Law - the Venice Commission;
Die Europäische Kommission für Demo-
kratie durch Recht - die Venedig-
Kommission) - është organ
këshillëdhënës i Këshillit të Evropës për
çështje kushtetuese që përbëhet nga ek-
spertë të pavarur të së drejtës
kushtetuese. Funksioni kyesor i Commission; Zentrale Wahlkommission]
Komisionit të Venedikut është ofrimi i
opinioneve juridike shteteve anëtare në
sektorin e drejtësisë kushtetuese, lirive
dhe të drejtave të njeriut, çështjeve el-
ektorale pëfshirë institucionet demo-
kratike. Komisioni i Venedikut ka
ndihmuar dhe vazhdon të ndihmoj shtetet
anëtare të cilat aspirojnë që të sjellin
legjislacionin e tyre në harmoni me
standardet e pranuara të trashëgimisë
kushtetuese evropiane.
Komisioni për të Drejtat dhe Interesat
e Komuniteteve [Odbor za prava i inter-
ese zajednica; Committee on Rights and
Interests of Communities; Ausschuss für
die Rechte und Interessen der Gemein-
den] - Komision i përhershëm i Kuvendit
të Kosovës. Ky komision përbëhet nga
një e treta (1/3) e anëtarëve që përfa-
qësojnë grupin e deputetëve të Kuvendit,
të cilët mbajnë vende të rezervuara a të
garantuara për komunitetin Serb, nga një
e treta (1/3) e anëtarëve që përfaqësojnë
grupin e deputetëve të Kuvendit, të cilët
mbajnë vende të rezervuara a të
garantuara për komunitetet e tjera që nuk
janë shumicë, dhe një e treta (1/3) e
182
anëtarëve nga komuniteti shumicë, të
përfaqësuar në Kuvend.
Komisioni Rregullativ i Prokurimit
Publik [Regulatorna komisija za javne
nabavke; Public Procurement Regulatory
Commission (PPRC); Reguli-
erungskommission für öffentliche
Beschaffung RKÖB] - KRPP është
agjenci e pavarur në Republikën e Koso-
vës që është përgjegjëse për zhvillimin,
funksionimin dhe mbikëqyrjen e
përgjithshme të sistemit të prokurimit
publik në Kosovë.
Komision Qendror Zgjedhor [Central-
na izborna komisija; Central Election
- Komisioni Qendror i Zgjedhjeve është
organ i pavarur kushtetues që përgatit,
mbikëqyr, drejton dhe verifikon të gjitha
veprimet që kanë të bëjnë me procesin e
zgjedhjeve e referendumet dhe shpall re-
zultatet e tyre. Komisioni përbëhet nga
njëmbëdhjetë (11) anëtarë. Kryesuesin e
Komisionit Qendror të Zgjedhjeve e
emëron Presidenti i Republikës së Koso-
vës nga radhët e gjyqtarëve të Gjykatës
Supreme dhe të Gjykatave me ju-
risdiksion apeli.
Komisioni Evropian [Evropska komisi-
ja; European Commission; Europäische
Kommission] - Ndër organet më të
rëndësishme të Bashkimit Evropian pasi
është përgjegjës për hartimin e projekt-
akteve të BE-së, zbatimin e vendimeve të
saj si dhe për të siguruar zbatimin e së
drejtës së BE-së. Komisioni funksionon
si organ kolegjial dhe ka tipare të
ngjashme me qeverinë e një shteti. Aktu-
alisht në kuadër të Komisionit Evropian
veprojnë 28 anëtarë të Komisionit (të
njohur joformalisht si "komisionerë"), të
cilët zgjedhën sipas formulës “një anëtar
për çdo shtet anëtar”. Selia e Komisionit
ndodhet në Bruksel dhe Luksemburg.
Komisioni i Pavarur për Media
[Nezavisna komisija za medije; Inde-
pendent Media Commission;
Unahbhängige Kommission für Medien]
- Komisioni i Pavarur i Medieve është in-
stitucion i pavarur kushtetues që rreg-
ullon spektrin e Frekuencave Trans-
metuese në Republikën e Kosovës, li-
cencon transmetuesit publik e privat,
përcakton dhe zbaton politikën e trans-
metimit si dhe ushtron kompetenca të tje-
ra të përcaktuara me ligj.
Komitetet ndërministrore [Među-
ministarske komisije; Interministerial
Committee; Interministerielle
Ausschüsse] - Organe konsultative të një
qeverie ku diskutohen paraprakisht poli-
tikat, çështjet e rëndësishme të veprimta-
risë ekzekutive, si dhe projektet e një
rëndësie të veçantë.
Komisioni i së vërtetës [Komisija za
istinu; Commission of Truth; Kommision
der Wahrheit] - Është një mekanizëm i
drejtësisë tranzitore që ka për mision
zbulimin dhe adresimin e keqbërjeve dhe
krimeve të kryera ndaj popullsisë civile.
Komisionet e së vërtetës janë instrumente
alternative, të cilat shtetet i themelojnë në
vend /apo krahas mekanizmave gjyqësor
për të krijuar hapësirë për adresimin dhe
konstatimin e krimeve të kryera si
mënyrë për themelimin e së vërtetës dhe
ri-vendosjes së besimit dhe dinjitetit
njerëzor.
Komonuelthi (Commonwealth) - është
një organizatë ndër-shtetërore që
përbëhet nga Mbretëria e Bashkuar dhe
51 shtete sovrane, kryesisht ish-koloni
angleze që kanë zgjedhur të mbajnë
lidhje të miqësisë dhe bashkëpunimit dhe
që pranojnë monarkun britanik si
udhëheqësin simbolik të këtij bashkimi
mes shteteve. Vlerat e Komonuelthit janë
përcaktuar me Kartën e Komonuelthit e
cila është miratuar më 2012 dhe është
nënshkruar nga Mbretëresha Elizabeta II
në Ditën e Komonuelthit më 11 mars
2013.
Kompetencë [Nadležnost; Competency;
Zuständigkeit] - është autoriteti i dhënë
me kushtetutë apo/dhe me ligj një organi
të pushtetit qendror ose lokal për kryerjen
e një funksioni apo përgjegjësie të
caktuar.
Kompetencë komunale e zgjeruar
[Proširene opštinske nadležnosti; Munic-
ipal enhanced competencies; Erweiterte
kommunale Zuständigkeit] - kompetenca
komunale shtesë të përcaktuara me Ligjin
për Vetëqeverisje Lokale në Republikën
e Kosovës të cilat ju jipen komunave të
komunitetit serb, krahas ushtrimit të
kompetencave vetanake, në fushën e
shëndetësisë, edukimit dhe në zgjedhjen
e komandantëve të stacioneve policore në
Kosovë.
Kompetencë komunale vetanake
[Opštinske sopstvene nadležnosti; Mu-
nicipal own competencies; Selbständige
kommunale Zuständigkeit] - Janë kompe-
tenca ekskluzive të komunave, të cilat i
janë dhënë komunave përmes kushtetutës
apo ligjit dhe të cilat janë esenciale për
ofrimin e shërbimeve komunale dhe për
vet funksionimin adekuat të vetëqeveris-
jes lokale në përgjithësi.
Komuna [Opština; Municipality; Ge-
meinde] - Në kuptim të përgjithshëm
komuna përbën njësinë themelore të
pushtetit lokal ndërkaq në kuptim etim-
ologjik termi komunë buron nga latin-
ishtja “communia” që nënkupton bash-
kësi apo çështje të përbashkëta për
komunitetin. Në shumë shtete, si për
shembull në Francë, komuna paraqet
njësinë themelore të organizimit të
pushtetit lokal. Mbështetur në parimin e
decentralizimit, komunat ushtrojnë tërë
183
pushtetin i cili nuk është i rezervuar
shprehimisht organeve të pushtetit
qendror. Edhe në Republikën e Kosovës
komunat përbën njësinë bazë të
vetëqeverisjes lokale që përbëhet nga
qytetarët e komuniteteve në një territor të
caktuar të përcaktuar me ligj. Sipas
Kushtetutës së Kosovës dhe Ligjit për
Vetëqeverisje Lokale në Kosovë (03/L-
040), komunat gëzojnë autonomi ad-
ekuate politike, administrative dhe finan-
ciare duke ju mundësuar qytetarëve
pjesëmarrje në procesin e vendimmarrjes
në organe komunale.
Komunitet/e [Zajednica/e; Community
(ies); Gemeinschaft/en] - Sipas KRK-së
janë banorë që i përkasin një grupi të
njëjtë kombëtar ose etnik, gjuhësor ose
fetar, tradicionalisht të pranishëm në ter-
ritorin e Republikës së Kosovës, të cilët
gëzojnë të drejta të veçanta krahas të
drejtave dhe lirive themelore të përcak-
tuara KRK (Kapitulli 2).
Koncept dokument [Konceptni doku-
ment; Concept document;
Konzeptdokument] - Instrument efikas
për të konvertuar politikat zhvillimore në
instrumente legjislative. Koncept doku-
menti bën shqyrtimin e përgjithshëm të
objektivave dhe karakteristikave kryesore
të një propozimi si dhe opsioneve të
ndryshme për zgjidhjen e çështjes për-
katëse. Sipas Rregullores Nr. 09/2011 të
Qeverisë së Republikës së Kosovës “or-
gani propozues nuk mund të iniciojë har-
timin e legjislacionit ose elaborimin e
hollësishëm të rekomandimeve përderisa
Qeveria të ketë nxjerrë një vendim lidhur
me koncept dokumentin e dorëzuar”.
Konfederatë [Konfederacija; Confedera-
tion; Konföderation] - Për dallim nga
federata që përbën një shtet të përbërë,
një konfederatë është një bashkim i
shteteve të cilat ruajnë sovranitetin e tyre
184
dhe delegojnë vetëm kompetenca të cak-
tuara te autoriteti qendror, por nuk e del-
egojnë sovranitetin e tyre. Për shembull
Konfederata Amerikane (1781-1787)
përbënte një union më të butë të shteteve
në kuadër të cilit shtetet kanë ruajtur sov-
ranitetin e tyre. Zakonisht një konfeder-
atë themelohet përmes një marrëveshje
apo traktati ndërkombëtar për dallim nga
shtetet federale të cilat themelohen dhe
qeverisen në bazë të kushtetutës si akt më
fuqinë më të lartë juridike.
Konflikt administrativ [Upravni spor;
Administrative conflict; Verwaltung-
skonflikt] - Në konflikt administrativ
gjykata vendos për ligjshmërinë e akteve
përfundimtare administrative, me të cilat
organet e administratës, në ushtrimin e
autorizimeve publike, vendosin për të
drejtat, detyrimet dhe interesat juridike të
personave fizikë dhe juridikë. Ky
kontroll gjyqësor i akteve administrative
është fundamental për të siguruar se
vendimet dhe aktet administrative të or-
ganeve administrative janë të ligjshme.
Sipas Ligjit për Konflikt Administrativ
Nr. 03/L-202 të drejtën për të nisur kon-
fliktin administrativ e çdo person fizik
apo juridik, nëse konsideron se me aktin
administrativ përfundimtar në procedurën
administrative, i është shkelur ndonjë e
drejtë apo interes juridik. Edhe Avokati i
Popullit në Kosovë si dhe shoqatat dhe
organizatat e tjera, të cilat veprojnë në
mbrojtje të interesave publike, mund të
iniciojnë procedurën e konfliktit adminis-
trative. Gjykimi i konflikteve administra-
tive është në kompetencë të Gjykatës
Themelore të Prishtinës, Departamenti
për Çështje Administrative.
Konflikt për kompetencë [Sukob
nadležnosti Conflict of jurisdiction;
Zuständigkeitskonflikt] - Situatë apo
rrethanë në të cilën dy apo më tepër or-
gane shtetërore pretendojnë se janë kom-
petente për shqyrtimin apo vendosjen e
çështjes së caktuar juridike (konflikt ak-
tiv) apo deklarohen se nuk janë kompe-
tente për shqyrtimin dhe vendosjen e
çështjes juridike (konflikt pasiv). Për
zgjidhjen e konfliktit në mes të kompe-
tencave kushtetuese të Kuvendit të Ko-
sovës, Presidentit të Republikës së Koso-
vës dhe Qeverisë së Kosovës kompetente
është GjKK.
Kongresi Amerikan [Američki Kon-
gres; US Congress; Amerikanischer
Kongress] - Organ ligjvënës i përcaktuar
me Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara
(neni 1) që përbëhet nga Dhoma e Përfa-
qësuesve (435 anëtarë me të drejtë vo-
timi) dhe Senati (100 anëtarë). Senati
përbëhet nga 2 senatorë që shërbejnë për
një mandat 6 vjeçar kurse çdo përfa-
qësues në Dhomën e Përfaqësuesve
përfaqëson diku rreth 600, 000 njerëz për
një mandat 2 vjeçar. Hartuesit e
Kushtetutës kishin vendosur që çdo shtet
të përfaqësohej në mënyrë të barabartë në
Senat kurse përfaqësimi në Dhomën e
Përfaqësuesve të bëhet sipas popullsisë
së shtetit. Kështu shteti më i populluar në
SHBA, Kalifornia, aktualisht ka 53
përfaqësues kurse 7 shtete kanë vetëm
një përfaqësues: Alaska, Delaware, Mon-
tana, Dakota e Veriut, Dakota e Jugut,
Vermont dhe Wyoming. Përveç
funksionit legjislativ, Kongresi ushtron
edhe pushtete të tjera të kontrollit siç
është pushteti për të zhvilluar procesin
“impeachment” ndaj zyrtarëve të lartë,
konfirmimi i emërimeve presidenciale
ekzekutive dhe gjyqësore nga Senati,
përfshirë kompetencën e Kongresit për
dëgjime publike dhe funksionin hetimor
përmes komiteteve të caktuara lidhur me
procesin ligjvënës apo performancën e
zyrtarëve të lartë.
Konstitucionalizim [Konstitucionali-
zam; Constitutionalism; Konstitutional-
isierung] - rregullim i sistemit të qeveris-
jes përmes normave kushtetuese, përf-
shirë garantimin e lirive dhe të drejtave
kushtetuese dhe vendosjen e kontrollit
dhe baraspeshës në mes degëve të
pushtetit shtetëror.
Konsultim publik [Javno konsultovanje;
Public consultation; Öffentliche Konsul-
tation] - Proces institucional i
pjesëmarrjes dhe konsultimit të publikut
lidhur me një politikë publike, projekt-
akt normativ apo projekt i caktuar. Qël-
limi i konsultimit publik është sigurimi i
transparencës dhe gjithë përfshirjes në
procesin e vendimmarrjes së autoriteteve
publike.
Kontratë Kolektive [Kolektivni ugovor;
Collective agreement; Tarifvertrag] -
Marrëveshje e lidhur në mes
punëdhënësve dhe punëmarrësve përmes
sindikatave që veprojnë si përfaqësues të
punëtorëve, përmes të cilës bëhet përcak-
timi dhe rregullimi më i qartë i të
drejtave, përgjegjësive dhe detyrimeve të
palëve kontraktuese në fushën e
marrëdhënies së punës.
Kontroll i kushtetutshmërisë se pro-
jekt-amendamenteve kushtetuese
[Kontrola ustavnosti predloga ustavnih
amandmana; Constitutional review of
constitutional draft-amendments; Ver-
fasssungsmäßigkeitsprüfung der Verfas-
sungszusätzesentwürfe] - Është kontroll
paraprak i përputhshmërisë së projekt-
amendamenteve kushtetuese me vetë
kushtetutën. Ky kontroll zhvillohet nga
gjykatat kushtetuese që kanë juridiksion
për të vlerësuar nëse procesi i ndry-
shimeve kushtetuese nuk cenon
strukturën themelore apo vlerat funda-
mentale të mishëruara në kushtetutë. Ky
sistem i vlerësimit të përputhshmërisë së
185
projekt-amendamenteve kushtetuese me
kushtetutën përcaktohet me nenin 113 të
KRK-së sipas të cilit “Kryetari i Ku-
vendit të Kosovës duhet të referojë
amendamentet kushtetuese të propozuara
para miratimit në Kuvend, me qëllim që
të konstatohet nëse amendamenti i
propozuar i zvogëlon të drejtat dhe liritë
e garantuara me kapitullin II të
Kushtetutës”.
Kontrolli abstrakt i normës [Apstraktna
kontrola norme; Abstract norm control;
Abstrakte Normenkontrolle] - Procedurat
in abtractia të kontrollit të kushtetut-
shmërisë kanë për qëllim mbrojtjen e së
drejtës objektive, pra të rendit kushtetues
dhe vihen në lëvizje nga organet e
pushtetit qëndror si parlamenti, presiden-
ti, qeveria apo avokati i popullit. Sipas
Kushtetutës së Kosovës kërkesat për
mbrojtjen objektive të kushtetutshmërisë
mund të bëhen nga Kuvendi i Kosovës,
Presidenti i Republikës, Qeveria dhe
Avokati i Popullit. Këto organe
kushtetuese janë të autorizuara të vejnë
në lëvizje një procedurë kontrolli
kushtetues lidhur me çështjen e përputh-
shmërisë së ligjeve, të dekreteve të Presi-
dentit e të Kryeministrit dhe të rregullor-
eve të Qeverisë, me Kushtetutën, apo të
shtrojnë para Gjykatës Kushtetuese
përputhshmërinë e statutit të komunës me
Kushtetutën.
Kontrolli gjyqësor supra-nacional
[Nadnacionalna sudska kontrola; Supra-
national judicial review; Supra-nationale-
gerichtliche Kontrolle] - Kontroll
gjyqësor që ushtrohet nga gjykatat supra-
nacionale (GJEDNJ dhe GjDBE) kundër
vendimeve apo veprimeve të
gjykatave/autoriteteve të shteteve
anëtare. Në terrenin e së drejtës së
KEDNJ-së, kontrolli supra-nacional man-
ifestohet kur GJEDNJ vlerëson nëse
186
ndërhyrja e autoriteti publik të një shteti
anëtar është në përputhje me Konventën
dhe praktikën gjyqësore të saj. Kurse në
kuadër të së drejtës së BE-së ky kontroll
manifestohet kur GjDBE jep vendime
preliminare sipas kërkesës së gjykatave
apo tribunaleve të shteteve anëtare, me
rastin e interpretimit të së drejtës së
Bashkimit Evropian apo përcaktimit të
vlefshmërisë së akteve të miratuara nga
institucionet e BE-së.
Kontrolli konkret i normës [Konkretna
kontrola norme; Concrete norm control;
Konkrete Normenkontrolle] - Kontrolli
konkret i normës kushtetuese ka për
qëllim mbrojtjen e së drejtës subjektive
në një rast që është konkret, individual
dhe aktual. Në drejtësinë kushtetuese
këto procedura të kontrollit kushtetues
kryesisht vihen në lëvizje nga individët
përmes kërkesës individuale ose nga ana
e gjykatave përmes referimit paragjyki-
mor. Në Shtetet e Bashkuara mbizotëron
vetëm kontrolli kushtetues konkret pasi
gjykatat federale nuk janë të lejuara për
të trajtuar raste që nuk paraqesin një kon-
flikt aktual dhe konkret (ang. “case or
controversy”).
Kontrolli kushtetues [Ustavna kontrola;
Constitutional control; Verfassung-
skontrolle] - Kontrolli kushtetues është
një proces për vlerësimin e kushtetut-
shmërisë së ligjeve dhe të akteve të tjera
normative të organeve shtetërore. Ky
kontroll ka për qëllim të siguroj se aktet e
përgjithshme normative të organeve sht-
etërore (pra të parlamentit, shefit të
shtetit, qeverisë dhe komunave) janë në
harmoni me kushtetutën si akt më i lartë
juridik. Në shumicën e shteteve që
zbatojnë këtë sistem, kontrollit
kushtetues i nënshtrohen edhe vendimet e
gjykatave për të vlerësuar nëse janë
cenuar ndonjë prej lirive dhe të drejtave
të garantuara me kushtetutë. Në demo-
kracitë kushtetuese ky kontroll rëndom i
besohet gjykatave kushtetuese si organe
të specializuara për vlerësimin e
kushtetutshmërisë. Ky kontroll është i
centralizuar pasi vetëm gjykata
kushtetuese ka kompetencë për të
vlerësuar kushtetutshmërinë e akteve
normative. Në disa shtete, si për shem-
bull në SHBA, kontrolli kushtetues është
i decentralizuar pasi të drejtën e shqyr-
timit të kushtetutshmërisë e gëzon çdo
gjykatë pavarësisht hierarkisë gjyqësore.
Konvencion kushtetues [Ustavna kon-
vencija; Constitutional control; Verfas-
sungskonvention] - Burim i pashkruar i
së drejtës kushtetuese që rregullon
aspekte të rëndësishme të jetës
kushtetuese. Konvencionet kushtetuese
nuk janë akte legjislative dhe nuk janë të
kodifikuara. Këto janë më tepër rregulla
morale kushtetuese dhe gjejnë zbatim të
gjerë në Angli, Kanadë, Australi etj.
Ndër konvencionet kushtetuese më të
njohura në Angli janë p.sh. Mbre-
ti/Mbretëresha duhet të pranojnë këshillat
e Kabinetit, parlamenti duhet të mblidhet
të paktën një herë në vit, lideri i shumicës
parlamentare në Dhomën e Përfa-
qësuesve (House of Commons) duhet të
caktohet Kryeministër, etj.
Konventa e Vjenës mbi trashëgimin e
shteteve në lidhje me traktatet [Bečka
konvencija o sukcesiji država u vezi sa
ugovorima; Vienna Convention on Suc-
cession of States in respect of Treaties;
Wiener Konvention über die Staaten-
nachfolge in Verträge] - Kjo Konventë
është miratuar nga OKB më 1978 dhe ka
hyrë në fuqi më 1996 dhe ka për qëllim
kodifikimin e çështjes së
trashëgimisë/suksedimit të traktateve
ndërkombëtare të lidhura në mes
shteteve.
Konventa Aarhus [Arhuska konvencija;
Aarhus Convention; Aarhus-Konvention]
- Konventa e UNECE (Komisioni
Ekonomik për Evropën i OKB-së) lidhur
me të drejtën në informacion, pjesëmarrje
të publikut në vendimmarrje dhe qasjes
në drejtësi në çështje mjedisore u miratua
më 25 qershor 1998 në qytetin danez të
Aarhusit (Århus). Kjo Konventë vendos
një sërë të drejtash për publikun dhe
detyrime për autoritetet shtetërore për të
fuqizuar demokracinë mjedisore. Kon-
venta përmban tre shtylla themelore: 1. E
drejta e publikut për të patur e për të
kërkuar informacion mjedisor; 2. E drejta
e publikut për të marrë pjesë në vendim-
marrjet publike për çështje të mjedisit; 3.
E drejta e publikut për t’u ankuar në
gjykatë për çështje të mjedisit. Mbledhja
e Palëve si organ kryesor i Konventës
siguron një shqyrtim të vazhdueshëm për
zbatimin e Konventës, mbi bazën e një
raportimi të rregullt nga të gjitha Palët,
dhe përcakton praktika fakultative të një
natyre jo konfrontuese, jo gjyqësore dhe
këshilluese për të shqyrtuar pa-
jtueshmërinë me nenet e kësaj Konvente.
Konventa Amerikane për të Drejtat e
Njeriut [Američka konvencija o ljud-
skim pravima; American Convention on
Human Rights; Amerikanische
Menschenrechtskonvention] - Konventa
Amerikane për të Drejtat e Njeriut është
një instrument ndërkombëtar për të
drejtat e njeriut miratuar nga shtetet e
hemisferës perëndimore më 22 nëntor
1969 dhe ka hyrë në fuqi më 1978. Orga-
net përgjegjëse për mbikëqyrjen e pa-
jtueshmërisë me Konventën janë a)
Komisioni Ndër-Amerikan për të Drejtat
e Njeriut dhe b) Gjykata Ndër-
Amerikane për të Drejtat e Njeriut. Siç
theksohet edhe në preambulën e Konven-
tës, qëllimi i këtij instrumenti ndërk-
187
ombëtar për të drejtat e njeriut është "të
konsolidojë në këtë hemisferë, brenda
kuadrit të institucioneve demokratike, një
sistem të lirive personale dhe të drejtësisë
shoqërore bazuar në respektimin e të
drejtave thelbësore të njeriut".
Konventa e Vjenës për të Drejtën e
Traktateve [Bečka konvencija o pravu
na ugovore; Vienna Convention on the
Law of Treaties; Wiener Übereinkom-
men über das Recht der Verträge] - Kon-
venta e Vjenës për të drejtën e traktateve
është një traktat i OKB-së në lidhje me të
drejtën ndërkombëtare mbi traktatet mid-
is shteteve. Është miratuar më 23 maj
1969 dhe ky hyrë në fuqi më 27 janar
1980. Përmban parime dhe norma që
rregullojnë qeverisjen e traktateve ndërk-
ombëtare. Kjo Konventë zbatohet për
traktatet e lidhura në mes shteteve dhe
rregullon çështjet kryesore rreth lidhjes
së traktateve, aderimit, hyrjes në fuqi dhe
aplikimit të rezervimit në Konventë etj.
Deri tani 116 shtete kanë ratifikuar Kon-
ventën.
Konventa Evropiane për Mbrojtjen e
të Drejtave dhe Lirive Themelore të
Njeriut dhe Protokollet e saj [Evropska
konvencija za zaštitu ljudskih prava i os-
novnih sloboda i njeni protokoli; Vienna
Convention on the Law of Treaties; Kon-
vention zum Schutz der Menschenrechte
und Grundfreiheiten und ihre Protokolle]
- Ky traktat është miratuar nga Këshilli i
Evropës më 1950 dhe ka hyrë në fuqi më
1953 për të garantuar dhe siguruar zbati-
min e lirive dhe të drejtave individuale
dhe politike. Konventa është ratifikuar
nga 47 shtete dhe zbatohet në një
hapësirë gjeografike me mbi 800 milion
njerëz. Sipas nenit 1 të Konventës çdo
Palë Kontraktuese detyrohet të mbroj liri-
të dhe të drejtat e njeriut të garantuara me
Konventë. Përmbajtja e garancive të
188
lirive dhe të drejtave në këtë Konventë ka
ardhur gradualisht duke u zgjeruar duke
përfshirë të drejtën në pronë, të drejtën në
arsim, të drejtën e zgjedhjes, të drejtën
kundër mos-diskriminimit dhe lirinë e
lëvizjes. Protokollet e Konventës kanë
hequr edhe dënimin e vdekjes në të gjitha
rrethanat. Zbatimi i lirive dhe të drejtave
të garantuara me Konventë mundësohet
përmes Gjykatës Evropiane për të Drejtat
e Njeriut, e cila pranon kërkesat nga çdo
person, organizatë joqeveritare ose grup
individësh që pretendojnë të jenë viktima
të një shkeljeje nga një prej Palëve të
Larta Kontraktuese të të drejtave të pa-
rashtruara në Konventë ose në protokol-
let e saj. Që nga hyrja në fuqi, ndikimi i
Konventës në hapësirën juridike evropi-
ane ka qenë i paprecedentë qoftë në zbat-
imin e reformave juridike në shtetet
anëtare ashtu edhe përmirësimin e zbati-
mit të standardeve nacionale për mbro-
jtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut. Në
disa shtete, sikurse në Britani të Madhe,
Konventa është inkorporuar dhe domesti-
fikuar në ligj të veçantë kurse në shtete të
tjera, sikurse në Republikën e Austrisë,
Konventës Evropiane i është dhënë status
kushtetues. Një pozitë të lartë juridike
Konventës i është dhënë edhe me
Kushtetutën e Kosovës, e cila ka inkor-
poruar Konventën në listën e akteve
ndërkombëtare për të drejtat e njeriut që
zbatohet drejtpërdrejtë në Republikën e
Kosovës, duke i dhënë prioritet, në rast
konflikti, ndaj dispozitave e ligjeve dhe
akteve të tjera të institucioneve publike.
Kushtetuta e Kosovës poashtu kërkon
nga autoritetet publike që të drejtat
njeriut dhe liritë themelore të garantuara
me Kushtetutë të interpretohen në har-
moni me vendimet gjyqësore të Gjykatës
Evropiane për të Drejtat e Njeriut.
Konventa Kornizë e Këshillit të
Evropës për Mbrojtjen e Pakicave
Kombëtare [Okvirna konvencija Saveta
Evrope za zaštitu nacionalnih; Council of
Europe Framework Convention for the
Protection of National Minorities; Rah-
menübereinkommen zum Schutz natio-
naler Minderheiten] - Ndër instrumentet
evropiane të drejtave të njeriut, përmes së
cilës shtetet anëtare marrin detyrime për
të ruajtur dhe për të mbrojtur identitetin
etnik, kulturor, gjuhësor dhe fetar të çdo
personi që i përket një pakice kombëtare,
dhe të krijojnë kushtet e nevojshme për të
shprehur, ruajtur dhe-zhvilluar atë iden-
titet. Kjo Konventë është pjesë e listës së
instrumenteve ndërkombëtare për të
drejtat e njeriut, e cila zbatohet në
mënyrë direkte në Republikën e Kosovës
sipas nenit 22 të KRK-së.
Konventa Kulturore Evropiane
[Evropska kulturna konvencija; European
Cultural Convention; Europäisches Kul-
turabkommen] - është një marrëveshje
ndërkombëtare e miratuar më 1954 që ka
për qëllim bashkëpunimin evropian në
fushën e kulturës, arsimit, rinisë dhe
sportit. Qëllimi i kësaj Konvente është
nxitja e bashkëpunimit kulturor në mes
shteteve dhe ruajtja e trashëgimisë kul-
turore si pjesë e trashëgimisë së përbash-
kët evropiane.
Konventa kundër Torturës dhe Tra-
jtimeve e Ndëshkimeve të tjera Mizore,
Jonjerëzore dhe Poshtëruese [Kon-
vencija protiv mučenja i drugih okrutnih,
nehumanih i ponižavajući postupaka ili
kažnjavanja; Convention against Torture
and Other Cruel, Inhuman or Degrading
Treatment or Punishment; Übereinkom-
men gegen Folter und andere grausame,
unmenschliche oder erniedrigende
Behandlung oder Strafe] - Është miratuar
nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së
më 10 dhjetor 1984 dhe ky hyrë në fuqi
më 26 qershor 1987. Sipas kësaj Kon-
vente shtetet obligohen të marrin masa
efektive legjislative, administrative,
gjyqësore për të parandaluar veprimet e
torturës në cilindo territor nën ju-
ridiksionin e tij dhe në asnjë rrethanë
(përfshirë gjendjen e jashtëzakonshme,
gjendjen e luftës apo paqëndrueshmëri e
brendshme politike) nuk mund të shërbe-
jë si bazë për zbatimin e torturës.
Pakti Ndërkombëtare për të Drejtat
Civile e Politike dhe Protokollet e saj
[Međunarodni pakt o građanskim i
političkim pravima i njeni protokoli; In-
ternational Covenant for the Civil and
Political Rights and its Protocols; Inter-
nationaler Pakt über bürgerliche und
politische Rechte] - PNDCP është mirat-
uar nga Asambleja e Përgjithshme me
Rezolutën 2200 të datës 16 dhjetor 1966
dhe ka hyrë në fuqi më 23 mars 1976.
Përfshin një spektër të gjerë të lirive dhe
të drejtave individuale dhe politike. Zbat-
imi i PNDCP-së mbikëqyret nga
Komiteti i Kombeve të Bashkuara për të
Drejtat e Njeriut (një organ i veçantë në
Këshillin e Kombeve të Bashkuara për të
Drejtat e Njeriut), i cili shqyrton raporte
të rregullta të shteteve palë mbi atë se si
zbatohen të drejtat e përcaktuara me këtë
Pakt. Për dallim nga DUDNJ (1948),
PNDCP prodhon efekte te detyrueshme
juridike për palët nënshkruese. Ndërkaq
duhet theksuar se PNDCP hyn në grupin
e akteve ndërkombëtare për të drejtat e
njeriut që zbatohet drejtpërsëdrejti në sis-
temin juridik të Kosovës (neni 22 i KRK-
së).
Konventa Kornizë për Ndryshime
Klimatike [Okvirna konvencija o
klimatskim promenama; Framework
Convention on Climate Change;
Klimarahmenkonvention] - është një
189
traktat ndërkombëtar mjedisor i miratuar
më 9 maj 1992 që ka për qëllim që të
luftoj ndryshimet klimatike dhe uljen e
përqendrimeve të gazrave serrë në at-
mosferë.
Konventa për Eliminimin e të gjitha
Formave të Diskriminimit ndaj Gruas
[Konvencija o eliminisanju svih oblika
diskriminacije nad ženama; Convention
on the Elimination of All Forms of Dis-
crimination Against Women; Überein-
kommen zur Beseitigung jeder Form von
Diskriminierung der Frau] - Kjo Konven-
të ka hyrë në fuqi më 1981 përmes së
cilës palët kontraktuese (shtetet) marrin
përsipër që të marrin masa të
përshtatshme në të gjitha fushat, sidomos
në fushën politike, shoqërore, ekonomike
dhe kulturore, për të siguruar zhvillimin e
plotё dhe pёrparimin e grave me qëllim
që t'u garantojnё atyre ushtrimin dhe
gëzimin e të drejtave e të lirive themelore
tё njeriut mbi bazën e barazisë me burrat
(neni 3 i Konventës). Në mesin e masave
që përcaktohen me këtë Konventë janë
përfshirja në kushtetuta kombёtare të
parimit të barazisë sё burrit dhe të gruas,
sigurimi i mbrojtjes gjyqёsore të të
drejtave të grave, mbi bazёn e barabartё
me burrat, dhe sigurimi nёpёrmjet
gjykatave kombёtare të mbrojtjes efek-
tive të grave kundёr çdo veprimi diskri-
minues. Kjo Konventë bën pjesë në me-
sin e tetë instrumenteve ndërkombëtare
për të drejtat e njeriut e cila zbatohet në
mënyrë direkte në rendin juridik të Re-
publikës së Kosovës (shih nenin 22 të
KRK-së).
Konventa për Eliminimin e të gjitha
Formave të Diskriminimit Racial
[Konvencija o eliminisanju svih oblika
rasne diskriminacije; Convention on the
Elimination of All Forms of Racial Dis-
crimination; Internationale Übereinkom-
190
men zur Beseitigung jeder Form von
Rassendiskriminierung] - Është miratuar
dhe hapur për nënshkrim e ratifikim nga
Asambleja e Përgjithshme me Rezolutёn
e saj 2106 A (XX) të datës 21 dhjetor
1965. Kjo Konventë përcakton detyrimin
e shteteve që të dёnojnё diskriminimin
racial dhe të ndjekin me të gjitha mjetet e
pёrshtatshme dhe pa vonesë çdo formë të
diskriminimit racial dhe tё ndihmojnё
mirëkuptimin midis të gjitha racave.
Konventa për të Drejtat e Fëmijës
[Konvencija o pravima detet; Convention
on the Rights of the Child; Übereinkom-
men über die Rechte des Kindes] - KDF
është miratuar nga Asambleja e Përgjith-
shme e OKB-së në vitin 1989 dhe ka
hyrë në fuqi në vitin 1990 për t’i dhënë
një mbrojtje të posaçme juridike dhe in-
stitucionale fëmijëve. Konventa përcak-
ton një spektër të plotë të të drejtave civi-
le, kulturore, ekonomike, sociale dhe
politike për fëmijët. Kjo Konventë hyn
në grupin e akteve ndërkombëtare për të
drejtat e njeriut që zbatohet në mënyrë
direkte në Republikën e Kosovës.
Korniza Kushtetuese për Vet-
Qeverisje të Përkohshme [Ustavni okvir
za privremenu samoupravu; Constitu-
tional Framework for Provisional Self-
Government; Vorläufiger Verfassungs-
rahmen zu Selbstverwaltung] - Korniza
Kushtetuese u shpall nga Përfaqësuesi i
Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së në
Kosovë më 2001 përmes Rregullores
2001/09 përmes të cilit Misioni i
Kombeve të Bashkuara në Kosovë filloi
bartjen graduale të kompetencave nga
UNMIK-u në organet e përkohshme të
vet-qeverisjes në Kosovë. Ky akt përcak-
tonte një formulë hibride të qeverisjes në
Kosovë duke përcaktuar përgjegjësitë
kushtetuese të institucioneve të
përkohshme të vet-qeverisjes në një anë
(kompetencat e deleguara) dhe të kompe-
tencave dhe përgjegjësive të rezervuara
të PSSP-së në anën tjetër (kompetencat e
rezervuara). Siç ka theksuar GJND në
opinionin këshillues të 22 Korrikut 2010
Korniza Kushtetuese ishte pjesë e një
rendi juridik të veçantë, dhe ka patur për
qëllim, siç nënvizohet në preambulën e
Kornizës Kushtetuese, transferimin e
përgjegjësive tek institucionet e presidencial. Zanafilla e këtij institucioni
përkohshme të vetëqeverisjes me qëllim
të lehtësimit për vendosjen e statusit të
ardhshëm të Kosovës duke marrë para-
sysh të gjithë faktorët relevantë, përfshirë
vullnetin e popullit.
Kriteret e Kopenhagës [Kriterijumi iz
Kopenhagena; Copenhagen Criteria; Ko-
penhagener Kriterien] - Janë kritere të
cilat duhet ti plotësojnë shtetet kandidate
për anëtarësim në Bashkimin Evropian.
Këto kritere të njohura si kriteret e Ko-
penhagës u vendosën nga Këshilli
Evropian më 1993 dhe përfshijnë: sta-
bilitetin e institucioneve që garantojnë
demokracinë, sundimin e ligjit, të drejtat
e njeriut dhe mbrojtjen e pakicave,
ekonominë e tregut dhe kapacitetet për të
përballuar presionin konkurrues dhe for-
cat e tregut brenda BE-së. Në kuadër të
këtyre kritereve hyjnë edhe aftësia e
shtetit për të marrë detyrimet e
anëtarësimit, duke përfshirë aftësinë për
të zbatuar në mënyrë efektive rregullat,
standardet dhe politikat që përbëjnë
trupin e së drejtës së BE-së ("acquis").
Krizë kushtetuese [Ustavna kriza; Con-
stitutional crisis; Verfassungskrise] - Një
situatë konfliktuoze në sistemin e
qeverisjes në të cilin një çështje funda-
mentale politike apo kushtetuese nuk
mund të zgjidhet përmes normave
kushtetuese apo mjeteve politike. Këto
kriza zakonisht shkaktohen si pasojë e
paqartësisë së normës kushtetuese apo
kur degët e pushtetit qendror kanë
qëndrime diametralisht të kundërta lidhur
me kuptimin e normës kushtetuese duke
rrezikuar seriozisht funksionimin
kushtetues të organeve shtetërore.
Kryeministër [Premijer; Prime minister;
Premierminister] - udhëheqës i kabinetit
qeveritar kryesisht në shtetet e modeluara
sipas sistemit parlamentar apo gjysmë-
politik ndodhet në Angli në fillim të
shek. 18 dhe i referohet emërimit të Rob-
ert Walpole si kryeministër (i cili tekni-
kisht njihet si kryeministri i parë por
edhe me mandatin më të gjatë në his-
torinë e kryeministrave anglezë). Në sis-
temet parlamentare dhe gjysmë-
presidenciale kryeministri si udhëheqës i
qeverisë është organikisht i lidhur me
parlamentin qoftë në kuptim të nevojës
për të patur mbështetjen parlamentare
ashtu edhe për sa i takon realizimit të
politikave zhvillimore dhe agjendës
legjislative. Sipas KRK-së, Kryeministri
ushtron përgjegjësi të gjera kushtetuese,
duke përfshirë drejtimin e Qeverisë dhe
politikave të saj; zbatimin e ligjeve dhe
politikave qeveritare, ndërrimin e min-
istrave pa pëlqimin e Kuvendit etj.
Kryesia e parlamentit [Predsedništvo
parlamenta; Presidency of the parliament;
Parlamentspräsidium] - Përbëhet
kryesisht nga kryetari dhe nënkryetarët e
një parlamenti dhe është përgjegjëse për
funksionimin administrativ të par-
lamentit.
Kryetari i parlamentit [Predsednik par-
lamenta; Chairman of the Parliament;
Parlamentspräsident] - Kryetari i par-
lamentit është përfaqësues i parlamentit
dhe drejtues i seancave parlamentare.
Kryetari i parlamentit zgjidhet dhe
shkarkohet nga shumica parlamentare.
Funksionet kryesore të tij janë përfa-
191
qësimi i parlamentit, thirrja dhe kryesimi
i seancave parlamentare; nënshkrimi i ak-
teve të parlamentit etj.
Kryesuesi i Kuvendit të Komunës
[Predsednik skupštine opštine; Chairper-
son of the Municipal Assembly] - Sipas
Ligjit 03/L-040 për Vetëqeverisje Lokale
në Kosovë, Kryesuesi i Kuvendit Komu-
nal zgjidhet nga Kuvendi i Komunës me
shumicën e votave të numrit të përgjith-
shëm të anëtarëve të zgjedhur. Funksio-
net kryesore të Kryesuesit të kuvendit të
komunës përfshijnë thirrjen dhe kryesi-
min e mbledhjeve të kuvendit të
komunës, caktimi i rendit të ditës për
takimin e kuvendit të komunës në
marrëvesje me Kryetarin e Komunës.
Poashtu, në të gjitha takimet e kuvendit
të komunës dhe komitetet e tij, çdo per-
son, përfshirë edhe kryesuesin, ka nga një
votë, por kryesuesi ka një votë shtesë
nëse votimi është i barabartë për ose
kundër një propozimi.
Kreu i shtetit [Šef države; Head of state;
Staatsoberhaupt] - përfaqëson unitetin e
popullit dhe sovranitetin shtetëror. Sipas
nenit 4 të KRK-së, Presidenti i Kosovës
përfaqëson unitetin e popullit dhe është
përfaqësues legjitim i vendit brenda dhe
jashtë tij. Varësisht nga modeli qeverisës,
kompetencat kushtetuese të kreut të
shtetit mund të luhaten nga ato formale
dhe ceremoniale deri te kompetencat
ekzekutive. Në mënyrë tipike, në sis-
temet parlamentare përgjegjësitë
kushtetuese të kreut të shtetit janë më të
kufizuara dhe janë kryesisht ceremoniale.
Në shtetet gjysmë-presidenciale (Francë)
dhe presidenciale (SHBA) kreu i shtetit
gëzon pushtete të gjera ekzekutive,
diplomatike dhe ushtarake. Në shtetet
monarkike, kreu i shtetit është monarku
kurse në shtetet me rregullim republikan
këtë funksion e ushtron presidenti i re-
192
publikës. Ndonëse organizimi individual
i kreut të shtetit përbën modelin domi-
nant, praktikat kushtetuese njohin edhe
forma kolegjiale të organizimit të kreut të
shtetit sikurse në Zvicër, ku çdo anëtar i
Këshillit Federal vepron si president për
një vit. Edhe në Bosnjë dhe Hercegovinë
ekziston një organ kolegjial që ushtron
rolin e kreut të shtetit që përbëhet nga një
Presidium tre-anëtarësh.
Kufijtë administrativ të komunave
[Administrativne granice opština; Munic-
ipal administrative boundaries; Verwal-
tungsgrenzen der Gemeinde] - Janë ku-
fijtë administrativ të zonave kadastrale që
e përbëjnë territorin e komunës. Në Ko-
sovë çështja e kufijve administrativ të
komunave rregullohet me Ligjin nr. 03/l-
041 për kufijtë administrativ të komu-
nave. Sipas këtij Ligji çdo
mosmarrëveshje ndërmjet komunave për
kufijtë administrativ të komunës i
adresohen Qeverisë së Republikës së Ko-
sovës. Por nëse Komunat nuk janë të
kënaqura me vendimin e Qeverisë mbi
mosmarrëveshjet mbi kufijtë administra-
tiv të komunës, ato mund të ushtrojnë
ankesë në Gjykatën Kushtetuese për të
kërkuar shqyrtimin e kushtetutshmërisë
së vendimit.
Kufizim kushtetues [Ustavno
ograničenje; Constitutional limitation;
Verfassungsbeschränkung] - Ky term i
referohet kufizimeve të përcaktuara me
kushtetutë, pra kufizimeve të lejuara
kushtetuese në ushtrimin e lirive dhe të
drejtave të përcaktuara me kushtetutë si
dhe kufizimeve kushtetuese në punën e
organeve
shtetërore.
Kundërvajtje [Prekršaji; Minor offense;
Vergehen] - Kundërvajtjet kryesisht i
referohen veprimeve dhe sjelljeve me të
cilat cenohet ose rrezikohet rendi dhe
qetësia publike, apo vlera të tjera të
përcaktuara me legjislacionin në fuqi.
Kundërvajtjet janë delikte më të lehta dhe
zakonisht ndaj kryesve të veprave
kundërvajtëse shqiptohen sanksione më
të lehta sikurse qortimi, gjoba, ndalimi i
drejtimit me automjetin, ndalimi i ush-
trimit të profesionit, veprimtarisë ose
detyrës etj.
Kuorum [Kvorum; Quorum; Quorum] -
Numri i domosdoshëm i anëtarëve për
marrjen e një vendimi. Sipas nenit 69 të
KRK-së Kuvendi i Kosovës ka kuorum
kur janë të pranishëm më shumë se
gjysma e të gjithë deputetëve të Ku-
vendit.
Kuotë [Kvota; Quota; Quote] - Në të
drejtën kushtetuese i referohet një pjese
proporcionale të një totali që kërkohet si-
pas kushtetutës ose ligjit që i takon një
personi apo grupi shoqëror etnik, politik,
gjinor, etj. Për shembull, sipas
Kushtetutës së Kosovës (neni 103) “të
paktën pesëmbëdhjetë përqind (15%) e
gjyqtarëve të Gjykatës Supreme, por jo
më pak se tre (3) gjyqtarë, do të jenë nga
radhët e komuniteteve që nuk janë shu-
micë në Kosovë”. Ose sipas nenit 64 të
Kushtetutës së Kosovës “Kuvendi ka
njëqind e njëzet (120) deputetë të
zgjedhur me votim të fshehtë bazuar në
listat e hapura. Vendet në Kuvend
ndahen midis të gjitha partive, koalicion-
eve, nismave qytetare dhe kandidatëve të
pavarur, në përpjesëtim me numrin e vo-
tave të vlefshme, të fituara prej tyre, në
zgjedhjet për Kuvendin. Në kuadër të
kësaj ndarjeje, njëzet (20) prej njëqind e
njëzet (120) vendeve janë të garantuara
për përfaqësimin e komuniteteve që nuk
janë shumicë në Kosovë”.
Kushtetuta e Republikës së Pestë
(1958) [Ustav pete republike; Constitu-
tion of the Fifth Republic; Verfassung
der fünften Republik] - U miratua më 4
tetor 1958 duke zëvendësuar Kushtetutën
e Republikës së katërt të vitit 1946.
Ndryshe njifet edhe si Kushtetuta e De
Golit për shkak të ndikimit të fuqishëm të
ish-presidentit francez Charles de Gaulle
në procesin e hartimit të saj. Kjo
kushtetutë mbështetet në parimin e ndar-
jes së pushtetit në mes parlamentit dy-
dhomësh (Asamblesë Kombëtare dhe të
Senatit), të pushtetit ekzekutiv që ushtro-
het nga Presidenti i Republikës dhe
Kryeministri si dhe pushtetit gjyqësor.
Preambula e Kushtetutës ri-afirmon
rëndësinë e Deklaratës së të Drejtave të
Njeriut dhe të Qytetarit nga viti 1789 dhe
përcakton Francën si një shtet laik dhe
demokratik duke u mbështetur në
parimin e sovranitetit të popullit. Ndër
veçoritë kryesore të kësaj Kushtetutë
është forcimi i autoritetit kushtetues të
Presidentit të Republikës (si për shembull
e drejta e Presidentit për të caktuar
Kryeministrin dhe për të drejtuar
mbledhjet e Këshillit të Ministrave, e
drejta për të caktuar 3 anëtar në Këshillin
Kushtetues dhe e drejta për të hedhur
ligje të caktuara në referendum popullor),
themelimi i Këshillit Kushtetues si organ
i veçantë për mbrojtjen dhe interpretimin
e Kushtetutës, si dhe përcaktimi i një
raporti specifik kushtetues në mes të
Presidentit, Qeverisë dhe të Parlamentit
që në të drejtën kushtetuese njihet si
model semi-presidencial. Kur Presidenti
vie nga një parti politike e ndryshme nga
shumica e anëtarëve të parlamentit, Pres-
identi detyrohet të emëroj një kryemi-
nistër konsensual që gëzon mbështetjen e
shumicës së parlamentit për të shmangur
krizën politike. Kjo situatë politike
përbën një kohabitacion dhe është mani-
festuar disa herë në historinë politike të
Republikës së Pestë. Kushtetuta e
193
Francës i është nënshtruar disa herë
amendamenteve kushtetuese duke veçuar
amendamentin kushtetues lidhur me
zgjedhjen direkte të Presidentit të Repub-
likës(1962), rishikimin e Kushtetutës si
pasojë e ratifikimit të Traktatit të Mastri-
htit (në vitin 1992) dhe zvogëlimin e
mandatit të Presidentit nga 7 në 5 vite (në
vitin 2000).
Kushtetuta e SHBA-ve (1787) [Ustav
SAD; US Constitution; Verfassung der
USA] - konsiderohet kushtetuta e parë
moderne e shkruar në botë, e cila
mbështetet në parimin e sovranitetit të
popullit dhe parimin e ndarjes dhe
kontrollit reciprok të pushteteve. Kjo
kushtetutë është miratuar në Kongresin e
Filadelfias më 1787 dhe ka hyrë në fuqi
më 1789. Konsiderohet kushtetuta më e
shkurtër në botë pasi tërë materia
kushtetuese është e strukturuar në 7 nene
dhe 27 amendamente kushtetuese. Duke
qenë në fuqi për 228 vite, Kushtetuta e
SHBA-ve ka demonstruar
qëndrueshmërinë e saj për të siguruar një
qeverisje të balancuar kushtetuese. Tre
nenet e para të kushtetutës përcaktojnë
terrenin juridiksional të organeve feder-
ale. Sipas kushtetutës Kongresi (Dhoma e
Përfaqësuesve dhe Senati) është bartës i
pushtetit legjislativ kurse Presidenti është
bartës i pushtetit ekzekutiv. Pushteti
gjyqësor ushtrohet nga Gjykata Supreme
dhe gjykatat federale, përfshirë këtu të
drejtën për të vlerësuar kushtetut-
shmërinë e ligjeve pas precedentit të vënë
në rastin Marbury vs. Madison (1803)
pak vite pas miratimit të kushtetutës
amerikane. Neni 4 trajton marrëdhëniet
midis shteteve dhe privilegjet e
qytetarëve të shteteve kurse neni 5 rreg-
ullon procedurën për miratimin e
amendamenteve kushtetuese. Neni 6 i
Kushtetutës ndalon testet fetare për mba-
194
jtësit e detyrës dhe trajton çështjen e
borxheve publike dhe epërsinë e
Kushtetutës. Neni 7 rregullon çështjen e
hyrjes në fuqi të Kushtetutës. Kushtetuta
është plotësuar me 10 amendamente
kushtetuese në vitin 1791 që ndryshe
njihen si Ligji për të Drejtat. Kushtetuta e
SHBA-ve konsiderohet dokument i gjallë
pasi ka dëshmuar të jetë instrument
kushtetues fleksibil duke ju përshtatur
rrethanave evolutive politike dhe
ekonomike në Shtetet e Bashkuara.
- Amendamenti i 1-rë i Kushtetutës së
SHBA-ve [Amandman 1. Ustava
SAD; The first amendment of the U.S.
Constitution; Zusatzartikel zur Verfas-
sung der USA] - Ky amendament i
Kushtetutës së SHBA-ve është miratu-
ar më 15 dhjetor 1791, si një nga
dhjetë ndryshimet që përbëjnë Ligjin
për të Drejtat (Bill of Rights). Sipas
këtij amendamenti “Kongresi nuk
nxjerr ligje për vendosjen e një feje
apo për ndalimin e ushtrimit të lirë të
saj, për kufizimin e lirisë së fjalës dhe
të shtypit apo të së drejtës për t'u
grumbulluar në mënyrë paqësore dhe
për t'i parashtruar qeverisë nëpërmjet
peticionit plotësimin e kërkesave”. Ky
amendament konsiderohet ndër
amendamentet më të rëndësishme në
demokracinë kushtetuese amerikane
pasi garanton lirinë e besimit, lirinë e
shprehjes dhe të shtypit, si dhe lirinë e
tubimit dhe peticionit, të cilat përbëjnë
themelet e një sistemi demokratik të
qeverisjes. Ndonëse teksti i
Amendamentit 1 të Kushtetutës
Amerikane ndalon në mënyrë absolute
vënien e kufizimeve në ushtrimin e
këtyre lirive, Gjykata e Lartë e SHBA-
ve në rastin Brandenburg kundër Ohio
(1969) ka nënvizuar doktrinën e "rre-
zikut të qartë dhe të pranishëm" duke
 argumentuar se vetëm ato shprehje, që
bëjnë nxitjen dhe shkaktojnë veprime
të kundërligjshme të menjëhershme,
nuk gëzojnë mbrojtje kushtetuese në
kuptim të Amendamentit 1 të
Kushtetutës Amerikane.
- Amendamenti i 2-të i Kushtetutës së
SHBA-ve [Amandman 2. Ustava SAD-
a; The second amendment of the U.S.
Constitution; Zusatzartikel zur Verfas-
sung der USA] - Amendamenti i 2-të i
Kushtetutës së SHBA-ve përcakton se
“meqenëse për sigurinë e një shteti të
lirë është e domosdoshme një Milici e
organizuar mirë, nuk mund të ku-
fizohet e drejta e qytetarëve për të
mbajtur armë”. Kjo e drejtë
kushtetuese hyn në kuadër të Ligjit për
të Drejtat (Bill of Rights) dhe është
miratuar për ti mundësuar qytetarëve
amerikan të drejtën për të penguar
shtypjen, për të siguruar zbatimin e
ligjit dhe për tu organizuar në vetëm-
brojtje përmes një milicie të rregulluar
në bazë të ligjit.
- Amendamenti i 3-të i Kushtetutës së
SHBA-ve [Amandman 3 Ustava SAD-
a; The third amendment of the U.S.
Constitution; Zusatzartikel zur Verfas-
sung der USA] - Amendamenti i 3-të i
Kushtetutës së SHBA-ve përcakton se
“Asnjë ushtar nuk mund të strehohet
në kohë paqeje në çfarëdo shtëpie pa
pëlqimin e pronarit, as edhe në kohë
lufte, në qoftë se një gjë e tillë nuk
është caktuar me ligj”. Ky
amendament është ratifikuar në vitin
1791 për të vendosur se trupat ush-
tarake nuk mund të strehohen në bane-
sa private pa pëlqimin e pronarëve
përderisa në kohë të luftës, ushtria
mund të strehojë trupat e saj në banesa
private vetëm në përputhje me proce-
durat ligjore. Qëllimi kryesor i
Amendamentit të 3-të është kufizimi i
arbitraritetit të personelit ushtarak dhe
mbrojtjes kundër abuzimeve që mund
të kryhen nga ushtritë në kohë paqeje
dhe lufte duke garantuar pace-
nueshmërinë e banesës.
- Amendamenti i 4-të i Kushtetutës së
SHBA-ve [Amandman 4 Ustava SAD-
a The fourth amendment of the U.S.
Constitution; Zusatzartikel zur Verfas-
sung der USA] - Amendamenti i 4-të i
Kushtetutës së SHBA-ve përcakton:
“E drejta e qytetarëve për të gëzuar
sigurinë e personit dhe të banesës, të
dokumenteve dhe të pasurisë së
tundshme kundër çdo kontrolli dhe
konfiskimi të padrejtë nuk mund të
shkelet. Urdhëri i kontrollit dhe i ar-
restimit mund të lëshohet vetëm kur
është i arsyetuar mirë dhe i shoqëruar
me deklaratën e betimit ose premtimin
solemn, si dhe kur të jetë përcaktuar
me hollësi vendi në të cilin do të kry-
het kontrolli, bashkë me emrat e per-
sonave që do të ndalohen apo të send-
eve që do të konfiskohen”.
- Amendamenti i 5-të i Kushtetutës së
SHBA-ve [Amandman 5 Ustava SAD-
a; The fifth amendment of the U.S.
Constitution; Die fünfte Änderung der
US-Verfassung] - përcakton se
“askush nuk mund të vihet përpara
përgjegjësisë për një krim të rëndë apo
për një akt tjetër të dënueshëm pa pa-
rashtresën apo aktakuzën e një jurie të
lartë me përjashtim të atyre rasteve që
lindin nga rradhët e Forcave Tokësore
e Detare ose të Milicisë gjatë
shërbimit aktiv në kohë lufte ose në
gjendje gatishmërie. Askush nuk mund
të gjykohet dy herë për të njëjtën
shkelje të ligjit, as nuk mund të
detyrohet të dëshmoj kundër vetes në
një çështje penal, as të privohet nga
195
 jeta, liria dhe pasuria pa iu nënshtruar
një procesi të rregullt gjyqësor. Askujt
nuk mund ti merret për përdorim të
përbashkët prona private pa një
shpërblim të drejtë”.
- Amendamenti i 6-të i Kushtetutës së
SHBA-ve [Amandman 6 Ustava SAD-
a; The sixth amendment of the U.S.
Constitution; Zusatzartikel zur Verfas-
sung der USA] - Ky amendament gar-
anton procesin e drejtë gjyqësor. Sipas
këtij amendamenti “Në të gjitha
ndjekjet penale, personi i akuzuar
gëzon të drejtën që ndaj tij të zhvil-
lohet një proces gjyqësor i shpejtë dhe
i hapur, i kryesuar nga një juri e
paanshme, atij shteti apo distrikti ku
është kryer krimi dhe ku janë zhvilluar
më parë hetime në rrugë ligjore. Per-
soni i akuzuar gëzon gjithashtu të
drejtën që të njoftohet për llojin dhe
arsyen e padisë, të ballafaqohet me
dëshmitarët që pohojnë kunder tij, të
ketë detyrimisht dëshmitarët që
dëshmojnë në mbrojtje të tij, si dhe
ndihmën e një avokati mbrojtës”.
- Amendamenti i 7-të i Kushtetutës së
SHBA-ve [Amandman 7. Ustava SAD-
a; The seventh amendment of the U.S.
Constitution; 7. Zusatzartikel zur Ver-
fassung der USA] - Ky amendament
në Kushtetutën e SHBA-ve ofron gar-
anci kushtetuese për gjykimin e
çështjeve civile duke përcaktuar se
“për çështjet civile ku shuma e kontes-
tuar i kalon 20 dollarë, garantohet e
drejta e gjykimit në juri”.
- Amendamenti i 8-të i Kushtetutës së
SHBA-ve [Amandman 8 Ustava SAD-
a; The eighth amendment of the U.S.
Constitution; Zusatzartikel zur Verfas-
sung der USA] - Ky amendament
përcakton se “nuk mund të kërkohet
dorëzani e tepërt” dhe “nuk mund të
196
vihen gjoba të tepruara sikundër që
nuk mund të jepen dënime mizore dhe
të pazakonta”.
- Amendamenti i 9-të i Kushtetutës së
SHBA-ve [Amandman 9 Ustava SAD-
a; The ninth amendment of the U.S.
Constitution; Zusatzartikel zur Verfas-
sung der USA] - Ky amendament
përcakton se “renditja në Kushtetutë e
një sërë të drejtash nuk duhet të inter-
pretohetsikur mohon apo nënvleftëson
të drejtat e tjera që ruan populli”.
- Amendamenti i 10-të i Kushtetutës së
SHBA-ve [Amandman 10. Ustava
SAD; The tenth amendment of the U.S.
Constitution; Zusatzartikel zur Verfas-
sung der USA] - Amendamenti 10 i
Kushtetutës së ShBA-ve thekson se
“kompetencat që nuk i delegohen
Shteteve të Bashkuara me Kushtetutë,
e as që ndalohen përmes saj për
Shtetet, janë të rezervuara për shtetet
përkatësisht, ose për popullin.
Amendamenti 10 është ratifikuar më
15 dhjetor 1791. Ky Amendament
shpreh parimin e federalizmit dhe
përcakton raportin mes shteteve indi-
viduale dhe federatës duke përcaktuar
se organet federale posedojnë vetëm
ato kompetenca që janë përcaktuar me
Kushtetutën e Shteteve të Bashkuara.
Të gjitha kompetencat e mbetura janë
të rezervuara për shtetet ose popullin
Kushtetuta e Francës e vitit 1791
[Francuski Ustav iz 1791 godine; French
Constitution of 1791; Frankreichs Ver-
fassung des Jahres 1791] - Kushtetuta e
parë franceze (dhe e dyta në Evropë) që
përmbysi monarkinë absolute të Luigjit
XVI dhe vuri themelet e një monarkie të
kufizuar kushtetuese. Kushtetuta përm-
bysi regjimin e vjetër (ancien regime)
dhe afirmoi parimet e shpallura me
Deklaratën Frënge për të Drejtat e Njeriut
dhe Qytetarit të vitit 1789. Pushteti
legjislativ ju besua Asamblesë Nacionale,
pushteti ekzekutiv mbretit dhe qeverisë
kurse pushteti gjyqësor u shpall i pavarur
nga dy pushtetet tjera. Kjo Kushtetutë ka
rëndësi të veçantë sepse shënoi fitore his-
torike ndaj pushtetit absolut mbretëror
dhe afirmoi liritë dhe të drejtat qytetare
dhe parimin e sovranitetit popullor.
Megjithatë, në historinë e së drejtës
kushtetuese njihet si kushtetutë jetë-
shkurtër pasi u shfuqizua me ardhjen e
jakobinëve dhe forcave republikane në
pushtet duke u zëvendësuar kështu me
Kushtetutën e vitit 1793.
Kushtetuta Norvegjeze (1814) [Ustav
Norveške (1814. godine); Norwegian
Constitution (1814); Norwegische Ver-
fassung (1814)] - u miratua më 17 maj
1814 dhe aktualisht është kushtetuta e
dytë më e vjetër në botë e cila është ende
në fuqi. Nën ndikimet e mendimit
kushtetues amerikan dhe frëng, kjo
kushtetutë përcaktoi parimin e sov-
ranitetit të popullit dhe parimin e ndarjes
së pushteteve. Për shkak të vendosjes së
këtyre parimeve kushtetuese dhe gar-
antimit të lirive dhe të drejtave
kushtetuese kjo kushtetutë konsiderohet
ndër tekstet më të avancuara kushtetuese
të asaj kohe pasi solli përmbysjen e
monarkisë absolute dhe vendosi themelet
monarkisë së kufizuar kushtetuese.
Kushtetutë rigjide [Rigidan ustav; Rigid
constitutions; Rigide Verfassung] - Në
tipologjinë e klasifikimit të kushtetutave
njihet si kushtetutë e fortë. Veçori
themelore e këtyre kushtetutave është se
për ndryshimin e tyre kërkohet a) një
shumicë e kualifikuar parlamentare dhe
b) një procedurë më e komplikuar se pro-
cedura për miratimin e ligjeve. Sipas ju-
ristit britanik Dicey, kushtetutat, si akte
me fuqinë më të lartë juridike, nuk mund
të ndryshohen me të njëjtën lehtësi
sikurse ligjet e parlamentit. Me për-
jashtim të Britanisë së Madhe që zbaton
modelin e kushtetutës së butë ose
fleksibile, sot shumica e shteteve
zbatojnë modelin e kushtetutave rigjide.
Edhe Kushtetuta e Kosovës është në
formë dhe përmbajtje rigjide pasi për
amendamentimin e saj kërkohet miratimi
i dy të tretave (2/3) të të gjithë deputetëve
të Kuvendit, përfshirë dy të tretat (2/3) e
të gjithë deputetëve të Kuvendit që mba-
jnë vende të rezervuara ose të garantuara
për përfaqësuesit e komuniteteve që nuk
janë shumicë në Republikën e Kosovës.
Ndryshimet kushtetuese mund të mirato-
hen nga Kuvendi vetëm pasi të ketë
vlerësuar amendamentin e propozuar
Gjykata Kushtetuese si të pajtueshëm me
të drejtat dhe liritë e përcaktuara në ka-
pitullin 2 të Kushtetutës.
Kushtetutat komuniste [Komunistički
ustavi; Communist constitutions; Kom-
munistische Verfassungen] - Kushtetuta
programore dhe ideologjike të shteteve
socialiste, ndonjëherë të emërtuara edhe
si “kushtetuta fasadë” për shkak të
mungesës së zbatimit adekuat të tyre në
praktikë. Të gjitha shtetet e Evropës Lin-
dore, pas mbarimit të Luftës së Dytë
Botërore e deri më rënien e komunizmit
dhe kalimit në demokraci, kanë operuar
me këto kushtetuta të cilat nuk kanë patur
ndonjë rëndësi të veçantë për jetën
kushtetuese dhe shtetin e së drejtës.
Kushtetutat revolucionare [Revolu-
cionarni ustavi; Revolutionary constitu-
tions; Revolutionäre Verfassungen] -
Kushtetuta të cilat janë produkt i forcave
revolucionare dhe i ndryshimeve të
mëdha politiko-shoqërore si për shembull
Kushtetuta Frënge e vitit 1791 dhe 1793.
Kushtetutë [Ustav; Constitution; Verfas-
sung] - ligj fundamental që gëzon
197
epërsinë më të lartë juridike dhe që ka
për qëllim kufizimin e pushtetit shtetëror
si dhe garantimin e lirive dhe të drejtave
kushtetuese. Kushtetuta përcakton kufijtë
e ushtrimit të pushtetit shtetëror duke
rregulluar raportet në mes qytetarëve në
një anë dhe të pushtetit shtetëror në anën
tjetër. Sipas juristit britanik Albert Dicey
kushtetuta “konsiston në të gjitha ato
rregulla të cilat në mënyrë direkte dhe të
tërthortë ndikojnë në shpërndarjen apo
ushtrimin e pushtetit shtetëror në shtet”
përfshirë “të gjitha rregullat të cilat defi-
nojnë anëtarët e pushtetit sovran...si dhe
ushtrimin e pushtetit shtetëror”. Termi
“kushtetutë” ka filluar të gjej zbatim në
shekullin e 18-të kur si pasojë e përm-
bysjes së sistemeve absolutiste të
qeverisjes filloi procesi i përhapjes së
kushtetutave të para. Si të tilla
kushtetutat materializuan përpjekjet she-
kullore të shoqërisë për përmbysjen e ab-
solutizmit dhe i hapën rrugë ndërtimit të
modeleve të qeverisjes mbi parimet
kushtetuese të sovranitetit popullor dhe të
ndarjes e balancimit të pushtetit. Edhe
vetë Deklarata Frënge për të Drejtat e
Njeriut dhe Shtetasit e vitit 1789 (neni
16) i është referuar në mënyrë të veçantë
termit “kushtetutë” duke përcaktuar se
“ajo shoqëri që nuk garanton të drejtat e
njeriut apo ndarjen e pushtetit konsidero-
het se nuk ka fare kushtetutë”. Kushtetuta
e SHBA-ve (1787), Kushtetuta e Polo-
nisë (1791) dhe Kushtetuta e Francës
(1791) konsiderohen kushtetutat e para
bashkëkohore në botë. Praktikat
kushtetuese sjellin shembuj të ndryshëm
të kushtetutave sikurse kushtetutat e
kodifikuara dhe të pa-kodifikuara,
kushtetutat nacionale dhe supra-
nacionale, kushtetutat e forta (rigjide)
dhe fleksibile etj. Strukturalisht, teksti i
kushtetutës përmban pjesën hyrëse
198
(pjesën jo-operative) që njifet si “pream-
bulë” dhe pjesën operative, pra pjesën
normative që kryesisht ndahet në kapituj
dhe nene të veçanta të saj.
Kuvend - Shih “parlament”.
L
Laiciteti [Sekularizam; Laicity; Laizität]
- Shih “shtet laik”.
Land - Ky term i referohet njësive feder-
ale apo shteteve në federatën gjermane
dhe austriake. Në këto dy shtete landet
(Gjerm. Länder) gëzojnë kompetenca
legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore me
përjashtim të atyre kompetencave që janë
në terrenin ekskluziv të organeve feder-
ale. Që nga viti i unifikimit më 1990
Gjermania përbëhet nga 16 shtete kurse
harta federale austriake përbëhet nga 9
shtete me Vjenën në cilësinë e njësisë
federale dhe të kryeqytetit austriak.
Legjislacioni me Interes Vital [Zakon
od vitalnog interesa; Legislation of vital
interest Gesetze mit vitalem Interesse] -
Sipas KRK-së (neni 81), legjislacion me
interes vital janë ato ligje për miratimin e
të cilave, krahas miratimit të shumicës së
deputetëve të Kuvendit, kërkohet edhe
pëlqimi i deputetëve të komuniteteve
pakicë që përfaqësohen në Kuvend. Në
kuadër të ligjeve me interes vital hyjnë
ligjet të cilat ndryshojnë kufijtë e komu-
nave, themelojnë ose shuajnë komuna,
përkufizojnë shtrirjen e pushteteve të
komunave dhe pjesëmarrjen e tyre në
marrëdhëniet ndërkomunale dhe tejkufi-
tare; ligjet të cilat zbatojnë të drejtat e
komuniteteve dhe pjesëtarëve të tyre;
ligjet për përdorimin e gjuhëve dhe për
zgjedhjet lokale; ligjet për mbrojtjen e
trashëgimisë kulturore, për liritë fetare,
për arsimin; për përdorimin e simboleve.
Legjitimitet [Legitimitet; Legitimacy;
Legitimität] - Në kontekst të sistemit të
qeverisjes ky term i referohet
pranueshmërisë demokratike të një sis-
temi apo autoriteti. Në disa raste
pushtetet apo sistemet mund të jenë le-
gale por jo edhe legjitime sepse nuk i ja-
në nënshtruar zgjedhjeve dhe nuk janë
produkt i vullnetit politik të popullit.
Leje mjedisore [Ekološka dozvola; En-
vironmental permit; Um-
weltgenehmigung] - Një pëlqim me
shkrim që lëshohet nga autoritetet pub-
like për lloje të caktuara të aktiviteteve
dhe projekteve, të cilat mund të
shkaktojnë çrregullime në mjedis.
Lex - Nga latinishtja “ligj”. I referohet të
drejtës pozitive, veçanërisht një ligji të
miratuar nga parlamenti dhe që është në
fuqi.
Lex posterior derogat priori - Nga Lat-
inishtja “ligj i mëpasshëm shfuqizon
ligjin e mëparshëm”. Një interpretim ju-
ridik sipas të cilit ligji më i vonë
mbizotëron ndaj ligjit më të hershëm.
Lex suprema - Nga Latinishtja “ligj su-
prem, ligj themelor”, pra nënkupton aktin
më të lartë në kuadër të rendit juridik.
Licencë [Licenca; License; Lizenz] -
dokument zyrtar, i lëshuar nga organi
kompetent, që mundëson ushtrimin e
profesionit të rregulluar.
Ligj [Zakon; Law; Gesetz] - Akt i
përgjithshëm juridik që miratohet nga
parlamenti për rregullimin e një
sektori/fushëveprimtarije të caktuar. Në
sistemet bashkëkohore të qeverisjes
miratimi i ligjeve është kompetencë e
parlamentit. Përmes tyre organet sht-
etërore bëjnë konvertimin e politikave
shtetërore në akte legjislative. Sipas nenit
79 të KRK-së nismën për të propozuar
ligje, mund ta marrë Presidenti i Repub-
likës së Kosovës nga fushëveprimtaria e
saj/tij, Qeveria, deputetët e Kuvendit, ose
më së paku dhjetëmijë qytetarë ndonëse
në praktikë qeveria është organi kryesor
për inicimin e projektligjeve. Sipas nenit
80 të KRK-së të gjitha ligjet miratohen
nga Kuvendi me shumicën e votave të
deputetëve të pranishëm dhe që votojnë,
përveç në rastet kur është ndryshe e
përcaktuar me Kushtetutë (siç është rasti
me legjislacion vital për miratimin e të
cilit kërkohet vota e shumicës së de-
putetëve të Kuvendit të cilët janë të pran-
ishëm dhe që votojnë, si dhe të shumicës
së deputetëve të Kuvendit që janë të
pranishëm dhe që votojnë, të cilët mbajnë
vende të rezervuara ose të garantuara për
përfaqësuesit e Komuniteteve që nuk ja-
në shumicë). Në kuadër të legjislacionit
vital hyjnë ligjet të cilat ndryshojnë ku-
fijtë e komunave, themelojnë ose shuajnë
komuna, përkufizojnë shtrirjen e
pushteteve të komunave dhe
pjesëmarrjen e tyre në marrëdhëniet
ndërkomunale dhe tejkufitare; ligjet të
cilat zbatojnë të drejtat e komuniteteve
dhe pjesëtarëve të tyre, me përjashtim të
atyre të përcaktuara me Kushtetutë; ligjet
për përdorimin e gjuhëve; ligjet për
zgjedhjet lokale; ligjet për mbrojtjen e
trashëgimisë kulturore; ligjet për liritë
fetare ose për marrëveshjet me
komunitetet fetare; ligjet për arsimin;
ligjet për përdorimin e simboleve, përf-
shirë simbolet e komuniteteve dhe për
festat publike.
Ligji Anglez për të Drejtat (1689) -
ndër aktet më të hershme kushtetuese në
Angli përmes të cilit u fuqizua ndarja e
pushtetit dhe u garantuan liritë dhe të
drejtat individuale, përfshirë lirinë e
shprehjes.
Ligji për Mbrojtjen e Konsumatorit
[Zakon o zaštiti potrošača; Law on Cos-
tumer Protection; Verbraucherschutzge-
setz] - Ligjet për mbrojtjen e konsumato-
rit rregullojnë dhe mbrojnë të drejtat
199
themelore të konsumatorëve gjatë blerjes
së mallrave, shërbimeve dhe formave tje-
ra në tregun e lirë si dhe detyrimet e
shitësit, prodhuesit dhe furnizuesit.
Ligji Themelor [Osnovni zakon; Basic
Law; Grundgesetz] - I referohet një ligji
kryesor, ligj mbi ligjet. Mund të ketë
kuptimin edhe të një kushtetute, sikurse
në Rep. Federale Gjermane (gjerm. das
Grundgesetz (GG) ku Ligji Themelor ka
atributet e kushtetutës. Shih për më tepër
“Kushtetuta”.
Liria e mendimit [Sloboda mišljenja;
Freedom of thought; Meinungsfreiheit] -
Ndër liritë më fundamentale të njeriut si-
pas së cilës secili gëzon të drejtën e mba-
jtjes së mendimit dhe qëndrimit
pavarësisht bindjeve të tjerëve dhe pa iu
nënshtruar kufizimeve juridike. Si e tillë
është shumë ngushtë e lidhur me lirinë e
shprehjes dhe lirinë e besimit. Liria e
mendimit garantohet jo vetëm përmes
kushtetutave nacionale por edhe përmes
akteve ndërkombëtar për të drejtat e
njeriut sikurse DUDNJ (1948) e cila në
nenin 18 përcakton “secili ka të drejtën e
lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe
besimit.”.
Liria e bashkimit [Sloboda udruživanja;
Freedom of association; Vereinigungs-
freiheit] - E drejta për të themeluar një
organizatë (p.sh. shoqatë, fondacion,
sindikatë, organizatë jo-qeveritare etj.) si
dhe e drejta për të marrë pjesë në ak-
tivitetet e kësaj organizate. E drejta e
bashkimit mund ti nënshtrohet kufizi-
meve për përcaktuara me ligj nëse për
këtë është e nevojshme mbrojtja e rendit
kushtetues, lirive dhe të drejtave të
njeriut, parandalimi i nxitjes së urrejtjes
racore, kombëtare, etnike apo fetare.
Liria e Besimit, e Ndërgjegjes dhe e
Fesë [Sloboda verovanja, savesti i vero-
ispovesti; Freedom of belief, conscien-
200
tiousness and religion; Glaubens-,
Gewissens-, und Religionsfreiheit] - E
drejta për të pranuar dhe për të manifes-
tuar fenë, e drejta për të shfaqur bindjet
personale dhe e drejta për të pranuar ose
refuzuar për të qenë anëtarë i një bash-
kësie ose grupi fetar. Sipas nenit 38 të
KRK-së “askush nuk mund të detyrohet
ose të ndalohet, në kundërshtim me
ndërgjegjen e vet, që të marrë pjesë në
praktikimin e fesë si dhe të bëjë publike
bindjet ose besimin e tij/saj.” Sidoqoftë,
liria e fesë, e besimit dhe e ndërgjegjes
mund të i nënshtrohet kufizimeve nëse
një gjë e tillë është e domosdoshme për
mbrojtjen e sigurisë dhe rendit publik, të
shëndetit, ose të të drejtave të personave
të tjerë. Liria e besimit garantohet edhe
me nenin 9 të KEDNJ-së.
Liria e lëvizjes [Sloboda kretanja; Free-
dom of movement; Bewegungsfreiheit] -
Bën pjesë në grupin e lirive dhe të
drejtave individuale që i garanton secilit,
përfshirë të huajve që ndodhen ligjshëm
në territorin e shtetit përkatës, që të lëvi-
zin lirshëm dhe pa kufizime dhe të
zgjedhin vendbanimin e tyre brenda
shtetit përkatës. Sipas nenit 35 të KRK-
së, secili person ka të drejtë të largohet
nga vendi kurse shtetasve të Kosovës nuk
do t’u ndalohet hyrja në territorin e Re-
publikës së Kosovës. Sipas KRK-së (neni
35 para. 2, 3), liria e lëvizjes mund të ku-
fizohet bazuar ligj dhe vetëm nëse një
ndërhyrje e tillë është e nevojshme për
procedurën ligjore, për zbatimin e
vendimit të gjykatës apo për të përm-
bushur obligimin për mbrojtjen e shtetit.
Liria e lëvizjes garantohet edhe me nenin
2, Protokolli 4 i KEDNJ-së kurse në
kuadër të së drejtës së BE-së lëvizja e lirë
e punëtorëve është një parim themelor i
Traktatit të përcaktuar në nenin 45 të
Traktatit për Funksionimin e Bashkimit
Evropian.
Liria e organizimit sindikal [Sloboda
sindikalnog organizovanja; Freedom to
form and join trade unions; Gew-
erkschaftsfreiheit] - E drejta e të
punësuarëve që të krijojnë dhe të bash-
kojnë organizata sindikale të cilat i or-
ganizojnë lirshëm aktivitetet, administri-
min dhe veprimtarinë sindikale për të
mbrojtjur interesat e tyre.
Liria e shprehjes [Sloboda izražavanja;
Freedom of expression; Meinungsäußer-
ungsfreiheit (Meinungsfreiheit] - Ndër të
drejtat më fundamentale të njeriut që gar-
antohet me një sërë kushtetutash dhe ak-
tesh ndërkombëtare të njeriut sikurse
DUDNJ (neni 19), PNDCP (neni 19),
KEDNJ (neni 10) etj. Në kuptim të
përgjithshëm, liria e shprehjes përfshin të
drejtën për të shprehur, për të shpërndarë
dhe për të marrë informacione, mendime
dhe mesazhe të tjera, pa u penguar nga
askush dhe pa ndërhyrje nga autoritetet
publike. GJEDNJ në praktikën saj
gjyqësore lirinë e shprehjes vazhdimisht
e ka cilësuar si gurëthemel të çdo
shoqërie demokratike dhe parakusht për
ushtrimin e të drejtave të tjera.
Megjithatë, siç nënvizon neni 10 para. 2 i
KEDNJ-së kjo e drejtë mund të ju
nënshtrohet “formaliteteve, kushteve, ku-
fizimeve ose sanksioneve të parashikuara
me ligj dhe që janë të nevojshme në një
shoqëri demokratike, në interes të sig-
urisë kombëtare, integritetit territorial ose
sigurisë publike, për mbrojtjen e rendit
dhe parandalimin e krimit, për mbrojtjen
e shëndetit ose të moralit, për mbrojtjen e
dinjitetit ose të të drejtave të të tjerëve,
për të ndaluar përhapjen e të dhënave
konfidenciale ose për të garantuar auto-
ritetin dhe paanshmërinë e pushtetit
gjyqësor”. Liria e shprehjes garantohet
me nenin 40 të KRK-së.
Liria e tubimit [Sloboda okupljanja;
Freedom of gathering; Versammlungs-
freiheit] - Nënkupton të drejtën për të or-
ganizuar tubime, protesta dhe demonstra-
ta si dhe të drejtën për të marrë pjesë në
to. Kjo liri garantohet në nenin 43 të
KRK-së ndërkaq neni 11 i KEDNJ-së në
kuadër të lirisë së tubimit përfshinë edhe
të drejtën e themelimit të sindikatave dhe
të pjesëmarrjes në to për mbrojtjen e in-
teresave të tij. Përkundër rëndësisë së saj
për shoqërinë demokratike, liria e tubimit
mund ti nënshtrohet kufizimeve të cak-
tuara juridike të cilat janë të nevojshme
në një shoqëri demokratike për ruajtjen e
sigurisë kombëtare, për mbrojtjen e
rendit, parandalimin e krimit, për ruajtjen
e shëndetit ose të moralit apo për mbro-
jtjen e të drejtave dhe të lirive të të
tjerëve.
Lord - Anëtar i Dhomës së Lordëve në
parlamentin britanik. Shih për më tepër
Dhoma e Lordëve.
M
Magna Charta - Me miratimin e Kartës
së Madhe më 1215 filloi periudha e ku-
fizimit kushtetues të pushtetit mbretëror
në mbretërinë angleze. Baronët anglez
detyruan mbretin e anglisë John (që
ndryshe njihej edhe si John Lackland) të
firmos Kartën duke siguruar të drejtën që
të kundërvihen me dhunë në rast se të
drejtat e përcaktuara me këtë dokument
cënohen. Në mesin e të drejtave të
garantuara me Kartën e Madhe është
parimi i sundimit të së drejtës, pra që
secili, madje edhe vet mbreti i nënshtro-
het ligjit si dhe e drejta e njerëzve të lirë
që të kenë qasje në një proces të pavarur
gjyqësor. Ky dokument është ende for-
malisht burim i së drejtës kushtetuese në
201
Britani të Madhe dhe konsiderohet ndër
instrumentet më me ndikim në procesin e
konstitucionalizimit të lirive dhe të
drejtave fundamentale dhe kufizimit të
pushtetit shtetëror në demokracitë
kushtetuese anekënd botës.
Majtizëm [Levica; Leftism; Die Linke] -
Orientim programor dhe ideologjik i
partive politike që mbështeten në idenë e
barazisë sociale, kolektivitetit dhe
masave të shtuara të kontrollit të qeverisë
në ekonomi. Ndarja e partive politike në
të majta apo të djathta gjenezën e ka në
Asamblenë e Përgjithshme (Estates Gen-
eral) të Revolucionit Frëng (1789) në të
cilën anëtarët që uleshin në të majtë ishin
kundërshtues të monarkisë kurse të ulurit
në anën e djathtë favorizonin institucio-
net e regjimit të vjetër. Orientim politik
të majtë në formë më standarde e kanë
kryesisht partitë socialiste ndërkaq një
dimension më ekstrem të majtizmit e
përfaqësojnë partitë komuniste.
Mandat parlamentar [Parlamentarni
mandat; Parliamentary mandate; Par-
lamentarisches Mandat] - Term që përdo-
ret në praktikat parlamentare dhe nënk-
upton autoritetin e fituar të përfaqësuesve
politik në zgjedhje parlamentare. De-
putetët si përfaqësues të popullit mandat-
in e tyre e fitojnë në mënyrë demo-
kratike, mandat ky i cili ushtrohet brenda
afatave kushtetuese dhe mund të ri-
përtërihet sërish në bazë të zgjedhjeve
parlamentare. Sipas KRK-së (neni 70)
mandati i deputetit të Kuvendit të Koso-
vës fillon ditën e certifikimit të rezultatit
të zgjedhjes dhe mund të mbaroj ose të
bëhet i pavlefshëm nëse deputeti (1) nuk
bën betimin; (2) jep dorëheqjen; (3)
emërohet anëtar i Qeverisë së Kosovës;
(4) përfundon mandati i Kuvendit; (5)
mungon gjashtë (6) muaj rresht në sean-
cat e Kuvendit (7) kur dënohet me
202
vendim gjyqësor të formës së prerë për
vepër penale me një ose më shumë vjet
burgim dhe (7) kur ajo/ai vdes.
Mandat imperativ [Obavezni mandat;
Imperative mandate; Verbindlicher Man-
dat] - Për dallim nga mandati i lirë par-
lamentar, mandati imperativ është man-
dat i kufizuar pasi deputetët udhëhiqen
sipas orientimeve dhe qëndrimeve par-
tiake dhe elektorale dhe jo sipas bindjes
dhe ndërgjegjes së lirë të tyre. Shumë
kushtetuta në botë ndalojnë shprehimisht
mandatin imperativ. Edhe KRK në nenin
70 ndalon mandatin detyrues.
Mandat i lirë [Slobodan mandat; Free
mandate; Freies Mandat] - Standard par-
lamentar në demokraci përfaqësuese si-
pas të cilit deputeti është përfaqësues i
popullit dhe nuk i nënshtrohet asnjë dety-
rimi tjetër. Mandati detyrues është ndalu-
ar në Francë që nga viti 1789 kurse
Kushtetuta franceze (1958) përcakton se
"mandatet detyruese do të shpallen të
pavlefshme". Edhe KRK në nenin 70
shprehimisht ndalon mandatet detyruese
për deputet kurse Rregullorja e Punës së
Kuvendit të Kosovës në nenin 10 (betimi
i deputetëve) kërkon që deputetët të be-
tohen se me nder e me përkushtim do ta
kryejnë detyrën e tyre dhe do të përfa-
qësojnë me dinjitet popullin, interesat e
Kosovës dhe të gjithë qytetarëve të saj.
Margjina e vlerësimit [Polje slobodne
procene; Margin of appreciation; Ermes-
sensspielraum] - parim interpretativ në
kuadër të GJEDNJ-së sipas të cilit shtetet
anëtare gëzojnë një hapësirë diskrecion-
ale me rastin e zbatimit të masave të cak-
tuara administrative ose gjyqësore në fu-
shën e kufizimit të lirive dhe të drejtave
të garantuara me Konventë. Përmes këtij
interpretimi GJEDN bën vlerësimin nëse,
dhe në çfarë shkalle, është i nevojshëm
kufizimi i së drejtës duke vlerësuar
raportin në mes lirisë individuale në një
anë dhe interesave nacionale në anën
tjetër (shih Leyla Şahin k. Turqisë, 2005).
Marrëveshja për Stabilizim dhe Aso-
cim [Sporazum o stabilizaciji i
pridruživanju; Stabilization and Associa-
tion Agreement; Das Stabilisierungs- und
Assoziierungsabkommen] - MSA është
instrument i para-anëtarësimit në Bash-
kimin Evropian. Përbën një kornizë të
marrëdhënieve midis Bashkimit Evropian
dhe vendeve të Ballkanit Perëndimor për
zbatimin e objektivave të procesit të Sta-
bilizim Asociimit siç janë krijimi i një
zonë të tregtisë së lirë midis BE-së dhe
shtetit nënshkrues të MSA-së, identif-
ikimin dhe përmbushjen e objektivave të
përbashkëta politike dhe ekonomike dhe
nxitjen e bashkëpunimin rajonal. Kosova
ka ratifikuar MSA-në me Bashkimin
Evropian më 2015 përmes Ligjit nr. 05/l-
069 për ratifikimin e Marrëveshjes së
Stabilizim Asociimit ndërmjet Repub-
likës së Kosovës, në njërën anë, dhe
Bashkimit Evropian dhe Komunitetit
Evropian të Energjisë Atomike, në anën
tjetër.
Masat e përkohshme [Privremene mere;
Interim measure; Einstweilige Anord-
nung] - I referohet të drejtës së gjykatës
apo gjykatës kushtetuese që sipas detyrës
zyrtare ose me kërkesë të palës të vendos
përkohësisht masë të përkohshme ndaj
një çështjeje që është objekt i procedurës
gjyqësore, nëse është e nevojshme për të
evituar një rrezik ose dëm të pa-
riparueshëm, dhe nëse marrja e këtyre
masave të përkohshme është në interes
publik.
Memorandum Shpjegues [Memoran-
dum sa objašnjenjima; Explanatory
memorandum; Erläuterungsmemoran-
dum] - Dokument shpjegues për një pro-
jekt-akt legjislativ që elaboron çështjet
kryesore të trajtuara; objektivat dhe
ndërlidhjen e tyre me prioritetet e
qeverisë dhe ofron opsionin e rekoman-
duar. Instrument shumë i rëndësishëm që
i paraprin një procesi legjislativ dhe që
informon organet vendimmarrëse lidhur
me ndikimet dhe opsionet rregulluese të
projekt-aktit legjislativ.
Mendim mospajtues [Izdvojeno
mišljenje; Dissenting opinion; Abwei-
chende Meinung] - mospajtim i një apo
më tepër gjyqtarëve me mendimin e
shumicës së gjykatës. Mendimet mos-
pajtuese zbatohen në çështjet gjyqësore
që vendosen në trup gjykues. Sipas
Rregullit 61 të RrPGJKK-së “Gjyqtari i
Gjykatës ka të drejtë të përgatisë një
mendim mospajtues me shkrim ndaj një
Aktgjykimi të Gjykatës. Gjyqtarët e tjerë
mund t’i bashkëngjiten mendimit mospa-
jtues, i cili duhet të japë arsyet konkrete
përse gjyqtari nuk pajtohet me mendimin
e shumicës së Gjykatës“.
Mendim këshillëdhënës [Savetodavno
mišljenje; Advisory opinion; Rechts-
gutachten] - Opinion juridik i një gjykate
apo tribunali për ndonjë çështje specifike
të natyrës juridike. Në të drejtën ndërk-
ombëtare është e njohur praktika e
GJND-së për të dhënë mendime
këshilluese, të cilat me përjashtim të
rasteve specifike, nuk kanë efekt të
detyrueshëm juridik. Organi, agjencia ose
organizata kërkuese është pastaj e lirë të
vendosë se përmes cilit instrument ju-
ridik dëshiron të zbatoj mendimin
këshillëdhënës.
Mendim konkurrues (concurring opin-
ion) [Saglasno mišljenje; Concurring
opinion; Konkurrierende Meinung] - Si-
pas Rregullit 62 të RRPGJKK-së
mendim konkurrues nënkupton pajtimin
me aktgjykimin e Gjykatës, por jo edhe
me arsyetimin e dhënë.
203
Ministër [Ministar; Minister; Minister] -
Në kuptim etimologjik, termi “ministër”
vie nga frëngjishtja “ministre” që nënk-
upton “shërbyes” ndërkaq historikisht, në
periudhën e monarkive mesjetare, min-
istrat kanë shërbyer si vartës të mbretit.
Në diskurs politik termi “ministër” nënk-
upton anëtar të kabinetit qeveritar që
drejton një dikaster të caktuar dhe
përcakton politikat zhvillimore të tij. Si
organ shtetëror bën pjesë në terrenin e
pushtetit ekzekutiv. Zgjedhja dhe kompe-
tencat e ministrave përcaktohen nga
modeli qeverisës. Kështu, në demokracitë
parlamentare, ministrat, si anëtarë të kab-
inetit të propozuar qeveritar, zgjedhen
nga parlamenti dhe i nënshtrohen
mbikëqyrjes parlamentare. Në sisteme
gjysmë-presidenciale, sikurse në Francë,
ministrat caktohen nga shefi i shtetit si-
pas propozimit të kryeministrit por duhet
të kenë mbështetjen e parlamentit për të
ushtruar detyrën. Ndërkaq në sisteme
presidenciale, sikurse në SHBA, anëtarët
e kabinetit/sekretarët emërohen nga kreu
i shtetit sipas pëlqimit të Senatit. Në
shtetet që nuk kanë ndarje të fortë të
pushteteve, ministrat mund të jenë edhe
anëtarë të parlamentit - si për shembull
në Britani të Madhe.
Mocion [Predlog; Motion; Antrag] - Në
parlamentarizëm i referohet një propozi-
mi përmbajtjesor apo procedural të de-
putetëve që kërkon shqyrtim dhe votim
në përputhje më rregulloren e par-
lamentit.
Mocion i votëbesimit [Predlog za
izglasavanje nepoverenja; Vote of no
confidence; Misstrauensantrag] - Proce-
durë parlamentare e cila zhvillohet për të
verifikuar ekzistimin ose jo të mbështet-
jes parlamentare të qeverisë. Sipas KRK-
së (neni 100) një mocion i mosbesimit
ndaj qeverisë mund të ngrihet me
204
propozimin e 1/3 të të gjithë deputetëve
të KK-së dhe mocioni konsiderohet i
pranuar nëse për të kanë votuar shumica
e të gjithë deputetëve të KK-së.
Mocion konstruktiv i votëbesimit
[Konstruktivni predlog za izlasavanje
nepoverenje; Constructive vote of no
confidence; Konstruktives Misstrau-
ensvotum] - Nënkupton se parlamenti
mund ti shprehë mos-besim qeverisë
vetëm duke zgjedhur një kryeministër
pasues me shumicën e votave të gjithë
anëtarëve të parlamentit. Shih nenin 67 të
Ligjit Themelor të Gjermanisë.
Monarki [Monarhija; Monarchy; Mon-
archie] - Formë e qeverisjes në të cilën
kreu i shtetit është mbreti, mbretëresha
apo një familje mbretërore. Për dallim
nga shtetet republikane, kreu i shtetit në
shtetet monarkike vihet në detyrë përmes
parimit të trashëgimisë për një mandat të
pakufizuar. Konsiderohet ndër format më
të hershme të organizimit të pushtetit sht-
etëror dhe në kuptim etimologjik nënk-
upton “të sundosh vetëm” (nga
frëngjishtja mesjetare “monarque”). Në
sistemet e hershme politike, pushteti i
monarkut ka qenë mjaft i gjerë dhe i
pakufizuar, por me përhapjen e lëvizjeve
qytetare për kufizimin e pushtetit
monarkik dhe afirmimin e sovranitetit të
popullit, ky pushtet është kufizuar
dukshëm. Triumfi i parlamentarizmit
ndaj formave absolute të monarkisë ka
mundësuar themelimin e modelit
kushtetues të monarkisë së kufizuar. Në
këto sisteme (që përveç Britanisë së
Madhe zbatohet kryesisht në shtetet veri-
ore të Evropës) pushteti i monarkut ka
ngelur esencialisht formal dhe ceremoni-
al dhe ne këtë sistem të monarkisë
kushtetuese mbreti sundon por nuk
qeverisë.
Monarki absolute [Apsolutna monarhi-
ja; Absolute monarchy; Absolute Monar-
chie] - nënkupton një model të qeverisjes
në të cilin i tërë pushteti shtetëror ushtro-
het nga monarku, pushteti i të cilit nuk i
nënshtrohet kufizimeve kushtetuese. Në
monarkitë absolute, monarku i përgjigjej
vetëm perëndisë por jo edhe qytetarëve
dhe pushteti i tij nuk i nënshtrohej ku-
fizimeve kushtetuese ose ligjore. Sundi-
mi i mbretit të Francës, Luigji XIV
(1643- 1715) është personifikimi më ad-
ekuat i absolutizmit dhe ashpërsisë së
monarkive absolute në atë periudhë.
Monarki parlamentare [Parlamentarna
monarhija; Parliamentary monarchy; Par-
lamentarische Monarchie] - Sistem i
qeverisjes në të cilin monarku ushtron
kryesisht kompetenca formale dhe cere-
moniale kurse pushteti i vërtetë
kushtetues ushtrohet nga qeveria (ekze-
kutivi) e cila duhet të ketë mbështetjen
parlamentare për zbatimin e programit të
saj. Ky sistem i qeverisjes zbatohet në
disa shtete sikurse në Britani të Madhe,
Holandë, Norvegji, Suedi, Spanjë, Dani-
markë, Belgjikë, Kanadë etj.
Monizmi - [Monizam; Monism; Mon-
ismus] Është doktrinë në të drejtën
ndërkombëtare sipas të cilës e drejta e
brendshme dhe e drejta ndërkombëtare
janë pjesë e një sistemi unik normativ ose
juridik. Sipas këtij koncepti, marrëveshjet
ndërkombëtare pas ratifikimit bëhen
pjesë e sistemit të brendshëm juridik dhe
zbatohen në mënyrë të njëjtë sikurse
ligjet e brendshme të shtetit.
Mosbesim parlamentar [Nepoverenje;
Parliamentary vote of no confidence;
Parlamentarishes Misstrauen]
Ndërprerje/humbje e parakohshme e
mandatit të qeverisë nga parlamenti.
Praktikohet në sistemet parlamentare dhe
gjysmë-presidenciale dhe manifestohet
kur shumica parlamentare nuk konfirmon
mbështetjen e saj ndaj një qeverie dhe
programit të saj. Varësisht nga normat
kushtetuese që aplikohen në këto shtete,
zakonisht votimi i suksesshëm i mocionit
të mos-besimit ka për pasojë dorëheqjen
e qeverisë dhe formimin e një kabineti të
ri qeveritar. Sipas nenit 100 të KRK-së
“konsiderohet se mocioni i mosbesimit
është pranuar, nëse për të kanë votuar
shumica e të gjithë deputetëve të Ku-
vendit të Kosovës.”
Marbury vs. Madison (1803) - Ndër
vendimet gjyqësore më emblematike dhe
më të hershme në historinë e jurispru-
dencës amerikane përmes të cilit Gjykata
Supreme në SHBA vendosi themelet e
kontrollit gjyqësor të kushtetutshmërisë.
Vendimi gjyqësor kishte ngjallur debat të
gjerë në SHBA pasi Kushtetuta nuk
përcaktonte shprehimisht të drejtën e
Gjykatës Supreme për të shpallur jo-
kushtetues ligjet e Kongresit amerikan.
N
Nato - Organizata e Traktatit të Atlanti-
kut Verior ndryshe e quajtur edhe si Ale-
anca e Atlantikut të Veriut, është një ale-
ancë ushtarake ndër-qeveritare që
përbëhet nga disa shtete anëtare të
Amerikës Veriore dhe të Evropës. E
themeluar më 4 prill 1949 për të
promovuar vlerat demokratike, NATO
promovon dhe përcakton forma të kon-
sultimit dhe bashkëpunimit të mes
shteteve anëtare lidhur me çështjet e
mbrojtjes dhe të sigurisë. NATO ka aktu-
alisht 29 shtete anëtare. Ndër nenet më
relevante të marrëveshjes për themelimin
- e NATOs është neni 5 sipas të cilit “çdo
sulm i armatosur kundër një apo më
shumë shteteve në Evropë apo në
Amerikën e Veriut do të quhet si sulm
kundër të gjitha atyre” duke detyruar
205
shtetet anëtare që të ndihmojnë shtetin e
sulmuar, përfshirë këtu përdorimin e for-
cave të armatosura, për të rivendosur dhe
ruajtur sigurinë në zonën e Atlantikut të
Veriut. NATO ka luajtur rol tejet të
rëndësishëm në Kosovë që nga viti 1999
duke ndihmuar në ofrimin e një mjedisi
të sigurt në Kosovë, për të mbështetur
përpjekjet humanitare ndërkombëtare dhe
për të bashkërenduar dhe mbështetur
praninë civile ndërkombëtare.
Ndalimi i Skllavërisë dhe i Punës së
Detyruar [Zabrana ropstva i prisilnog
rada; Prohibition of slavery and forced
labour; Verbot der Sklaverei und der
Zwangsarbeit] - Ndër garancionet më të
rëndësishme kushtetuese dhe ndërk-
ombëtare që ka ndikuar në heqjen e
formave të ndryshme të skllavërisë dhe
zbatimit të punës së detyruar. Hyn në
kuadrin e lirive absolute sipas të cilës
askush nuk mund të mbahet në skllavëri
ose në robëri dhe askush nuk do të
shtrëngohet të kryejë një punë me dhunë
ose të detyruar me përjashtim të rasteve
të përcaktuara në mënyrë shprehimore
me ligj ose konventë ndërkombëtare.
Ndalimi i Skllavërisë dhe i Punës së
Detyruar garantohet me nenin 4 të
KEDNJ-së dhe me nenin 28 të KRK-së.
Ndarja e pushtetit [Podela vlasti; Sepa-
ration of powers; Gewaltenteilung] - Pa-
rim kushtetues sipas të cilit pushteti sht-
etëror duhet të jetë i ndarë në pushtet
ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor për të
siguruar stabilitet në sistemin e qeveris-
jes. Ky parim kushtetues për herë të parë
është inkorporuar në Kushtetutën e
SHBA-ve sipas së cilës tre degët e
pushtetit shtetëror janë të pavarura por
reciprokisht të kontrolluara për të pen-
guar dominimin e njërës nga degët e
pushtetit shtetëror në një demokraci
kushtetuese. Ndër përfaqësuesit e parë të
206
kësaj teorie ishin filozofët politik John
Locke dhe Montesquieu, të cilit parimin
e ndarjes së pushtetit e konsideronin si
instrument efektiv për të shmangur ti-
raninë dhe për penguar monopolin e
pushtetit ekzekutiv në sistemin e qeveris-
jes.
Ndërmarrje publike [Javno preduzeće;
Separation of powers; Gesellschaftsun-
ternehmen] - Çdo ndërmarrje mbi të cilën
një ose më shumë autoritete publike
mund të ekzekutojnë drejtpërdrejtë ose
tërthorazi, ndikim mbizotërues në bazë të
pronësisë në ndërmarrjen e tillë,
pjesëmarrjes financiare në ndërmarrjen e
tillë dhe/ose dispozitave që rregullojnë
ndërmarrjen e tillë.
Ndërhyrja e domosdoshme në
shoqërinë demokratike [Neophodno
mešanje u demokratsko društvo; Neces-
sary interference in democratic society;
Erforderlicher Eingreif in die demo-
kratische Gesellschaft] - Ndër parimet
themelore për vlerësimin e kufizimeve të
të drejtave të njeriut e zhvilluar nga
Gjykata Evropiane për të Drejtat e
Njeriut sipas të cilit çdo kufizim i një të
drejte të njeriut përveç se duhet të jetë e
ligjshme duhet të konsiderohet edhe "e
nevojshme në një shoqëri demokratike"
për arritjen e qëllimit legjitim. Ky parim
përcaktohet edhe me KRK-në (neni 55)
sipas të cilit “të drejtat dhe liritë
themelore të garantuara me këtë
Kushtetutë, mund të kufizohen vetëm
deri në atë masë sa është e domosdoshme
që, në një shoqëri të hapur dhe demo-
kratike, të përmbushet qëllimi për të cilin
lejohet kufizimi”.
Nene absolutisht të pandryshuara [Ap-
solutno nepromenjeni članovi; Absolute-
ly non-amendable articles; Absolut un-
veränderte Artikel] - Në të drejtën
kushtetuese këto njifen si klauzola të për-
jetësisë, pra nene të kushtetutës të cilat
nuk i nënshtrohen amendamenteve
kushtetuese në asnjë rrethanë apo proce-
durë. Kështu shumë kushtetuta përmba-
jnë të ashtuquajturat “klauzola të për-
jetësisë” të cilat i shpallin disa dispozita
të kushtetutës të pandryshueshme sikurse
Kushtetuta Gjermane e vitit 1949 (neni
79.3 ndalon amendamentet kushtetuese
që ndryshojnë karakterin e federalizmit),
kushtetuta italiane e vitit 1947 (në nenin
139 ndalon ndërrimin e formës së
qeverisjes) kurse Kushtetuta franceze e
vitit 1958 (në nenin 89.5 thekson se for-
ma republikane e qeverisjes nuk do të
jetë objekt i ndonjë ndryshimi).
Nenet e Konfederatës (1777-1781)
[Članovi Konfederacije; Articles of Con-
federation; Artikel der Konföderation] -
Akt kushtetues i hartuar më 1777 pas
shpalljes së pavarësisë së SHBA-së që ka
shërbyer për të definuar kompetencat
kushtetuese të pushtetit qëndror dhe
shteteve anëtare në kuadër të Shteteve të
Bashkuara. Për shkak se Nenet e Kon-
federatës kishin prodhuar një qeveri të
dobët federale duke siguruar sovranitet të
gjerë për 13 shtetet anëtare, ky dokument
kushtetues u zëvendësua me Kushtetutën
e SHBA-ve të vitit 1787 që përcaktoi një
qeveri më të fortë federale.
Neutraliteti shtetëror [Državna neutral-
nost; State neutrality; Staatliche Neutral-
ität] - Deklarim zyrtar i një shteti se është
neutral ndaj të gjitha konflikteve poten-
ciale të së ardhmes përfshirë edhe ade-
rimin në organizata politiko-ushtarake.
Për shembull më 1955 parlamenti austri-
ak miratoi përmes një ligji kushtetues
“Deklaratën e Neutralitetit” duke dekla-
ruar Austrinë përgjithmonë neutrale.
Neutraliteti shtetëror mund të garantohet
edhe me traktat ndërkombëtar sikurse
është rasti me Zvicrën, e cila që nga
Kongresi i Vjenës më 1815 gëzon neu-
tralitet të përhershëm.
Nëpunës civil [Civilni službenik; Civil
servant; Beamte] - Persona të punësuar
në organet e administratës publike, të
cilët rekrutohen në bazë të meritës pasi
t’i jenë nënshtruar procedurave përz-
gjedhëse të përcaktuar me ligj. Nëpunësit
civil janë zyrtarë shtetëror të karrierës
dhe politikisht të paanshëm të cilët ush-
trojnë funksione publike dhe detyra ad-
ministrative konform rregullave të
shërbimit civil. Statusi i nëpunësve civilë
si dhe marrëdhënia e tyre e punës në in-
stitucionet e administratës qendrore dhe
komunale në RKS rregullohet me Ligjin
nr. 03/l-149 për shërbimin civil të repub-
likës së Kosovës.
Ndihma administrative [Upravna
pomoć; Administrative assistance; Ver-
waltungshilfe] - Institut i së drejtës ad-
ministrative që manifestohet kur organi
administrativ sipas kërkesës së një organi
tjetër administrativ, ofron ndihmë për
kryerjen e një apo disa veprimeve të
nevojshme procedurale në kuadër të një
procedure administrative, sidomos kur
organi kërkues, nuk mund t’i kryejë vetë
këto veprime ose kur kryerja e veprimeve
nga organi kërkues nuk është efektive
apo kostot për kryerjen e tyre janë shumë
më të larta në krahasim me koston e kry-
erjes së tyre nga organi tjetër.
Nismë legjislative [Zakonodavna inicija-
tiva; Legislative initiative; Bürgerliche
Initiative] - E drejta për të iniciuar pro-
cesin e hartimit të një ligji. Sipas
Kushtetutës së Kosovës nismën për të
propozuar ligje, mund ta marrë Presidenti
i Republikës së Kosovës nga fu-
shëveprimtaria e saj/tij, Qeveria, de-
putetët e Kuvendit, ose më së paku
dhjetëmijë qytetarë, sipas mënyrës së
përcaktuar me ligj.
207
Nismë qytetare [Građanska inicijativa;
Civil initiative; Volksentscheid] - “Nisma
Qytetare” do të thotë grupi i personave të
cilët bashkohen vullnetarisht mbi bazën e
një ideje, interesi ose pikëpamje të për-
bashkët, me qëllim zgjedhjen e kandi-
datëve të tyre, por që nuk dëshirojnë të
formojnë parti politike.
Nomos - Nga greqishtja “ligj, urdhër”,
pra akt juridik, normë juridike. Shih për
më tepër “Ligji”.
Njohje [Priznanje; Recognition;
Anerkennung] - Në të drejtën ndërk-
ombëtare i referohet aktit të njohjes së
shtetit nga një shtet tjetër.
O në mënyrë zyrtare (ex officio) ose mund
Obiter Dictum - Nga Lat. "diçka e thënë
kalimthi"; në doktrinën e arsyetimit
gjyqësor nënkupton komente të
gjyqtarëve në kuadër të aktgjykimit si
pjesë e opinionit gjyqësor të cilat nuk ja-
në domosdoshmërisht esenciale për
marrjen e vendimit dhe nuk konsiderohen
si juridikisht të detyrueshme.
Oda e Avokatëve [Advokatska komora;
Bar Association; Rechtsanwaltskammer]
- organizatë profesionale me status të
personit juridik, e cila është kompetente
për rregullimin dhe kontrollimin e profe-
sionit të avokatit si profesion i lirë ligjor.
Oda e Avokatëve në Republikën e Koso-
vës funksionon në bazë të parimit të
anëtarësisë së avokatëve që veprojnë në
Kosovë. Ndër funksionet kryesore të
Odës së Avokatëve të Kosovës është li-
censimi i avokatëve dhe mbikëqyrja e ak-
tivitetit të tyre sipas legjislacionit në fuqi
në Kosovë.
Oligarkia [Oligarhija; Oligarchy; Oli-
garchie] - Nga greqishtja (oligarkhía) që
do të thotë 'pak' dhe “arkho”, që do të
thotë 'të sundosh ose të komandosh'. Pra
është një formë e qeverisjes në të cilën
208
pushteti mbështetet tek një numër i vogël
i njerëzve.
Ombudsperson [Ombudsman; Ombud-
sperson; DerBürgerbeauftrag-
te/Ombudsmann] - Ky institucion za-
nafillën e tij e ka në Mbretërinë e Suedisë
(1809) me themelimin e ombudsmanit si
një autoritet jashtë pushtetit ekzekutiv
për të vlerësuar zbatimin e ligjeve par-
lamentare. Ombudspersoni është institu-
tion publik që kryesisht mirret me heti-
min e ankesave të qytetarëve ndaj vepri-
mtarisë së organeve të pushtetit shtetëror.
Në disa shtete, sikurse në Republikën e
Kosovës, ombudspersoni mund të referoj
shkeljet e lirive dhe të drejtave të njeriut
të referoj shkeljen e pretenduar në
gjykatë. Në Kosovë këtë funksion e
kryen Avokati i Popullit, i cili mbikëqyr
dhe mbron të drejtat dhe liritë e indi-
vidëve nga veprimet ose mosveprimet e
paligjshme dhe të parregullta të auto-
riteteve publike.
Ombudspersoni Evropian [Evropski
ombudsman; European Ombudsman; Eu-
ropäischer Bürgerbeauftragte] - organ i
pavarur që funksionon në kuadër të
Bashkimit Evropian që bën hetimin e an-
kesave të qytetarëve, shoqatave dhe
bizneseve kundër veprimtarisë së institu-
cioneve të BE-së. Në veçanti Ombud-
spersoni Evropian heton pretendimet për
sjellje të padrejtë, diskriminim, mungesë
së informacionit ose procedura të pa-
drejta. Ombudspersoni Evropian zgjidhet
nga Parlamenti Evropian për një mandat
5 vjeçar me të drejtë ri-zgedhje.
Opinion juridik [Pravno mišljenje; Le-
gal opinion; Rechtsgutachten] - I refero-
het një sqarimi apo interpretimi juridik
lidhur me një çështje të caktuar. Në disa
sisteme juridike opinioni juridik nënk-
upton edhe arsyetimin e një vendimi
gjyqësor, pra qëndrimin juridik që mban
gjykata lidhur me çështjen gjyqësore.
Organi Shqyrtues i Prokurimit [Telo
za razmatranje nabavki; Procurement
Review Body; Beschaffungsüber-
prüfungsstelle] - Organ i pavarur i cili
është përgjegjës për zbatimin e procedur-
ave për shqyrtimin e prokurimit.
Vendimet e OSHP-së i nënshtrohen
shqyrtimit shqyrtimin gjyqësor të akteve
administrative.
Organ shtetëror [Drzavni organ; State
body; Staatsorgan] - Në kuptim të
përgjithshëm, ky term i referohet tre or-
ganeve kryesore të pushtetit qendror (or-
ganit legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor)
përfshirë autoritetet administrative, civile
ose ushtarake dhe njësitë e qeverisjes lo-
kale (sikurse komunat) të cilat ushtrojnë
pushtet shtetëror të mbështetur në
kushtetutë dhe ligj. Në demokracitë
kushtetuese, sidoqoftë, pushteti i orga-
neve shtetërore është i kufizuar përmes
dispozitave kushtetuese dhe ligjore kurse
vendimet dhe veprimtaria e tyre i
nënshtrohen kontrollit gjyqësor dhe
kushtetues.
Organ individual [Individualni organ;
Individual state organ; Individualorgan] -
Organe shtetërore apo publike në të cilat
vendimmarrja është individuale dhe jo
kolektive.
Organ kolektiv [Kolektivni organ; Col-
lective body; Kolektives Organ] - Organ
shtetëror në kuadër të cilit vendimet mir-
ren në mënyrë kolektive; pra vendimet
mirren përmes një numri të caktuar të
përfaqësuesve apo zyrtarëve (p.sh., par-
lamenti).
Organizatë buxhetore [Budžetska or-
ganizacija; Budget organization;
Haushaltsorganisation] - të gjitha ato or-
gane shtetërore dhe lokale si ministritë,
komunat, agjencitë dhe institucionet të
cilat pranojnë fonde nga buxheti shtetëror
sipas ligjit për buxhetin.
Organizata Jo-Qeveritare [Nevladina
organizacija; Non-Governmental Organi-
zation; Nichtregierungsorganisation] -
Është një organizatë jofitimprurëse e
themeluar në bazë vullnetare për një
qëllim të caktuar shoqëror dhe humanitar.
Përmes formave dhe mekanizmave të
ndryshëm të avokimit, OJQ-të ushtrojnë
ndikim te autoritetet publike në zbatimin
e politikave të qëndrueshme zhvillimore
dhe sociale duke vepruar si pararojë e au-
toriteteve publike në procesin e vendim-
marrjes.
Organizata për Bashkëpunim dhe
Siguri në Evropë [Organizacija za
evropsku bezbednost i saradnju; Organi-
zation for Security and Cooperation in
Europe; Organisation für Sicherheit und
Zusammenarbeit in Europa] - OSBE
është një organizatë ndërkombëtare e
themeluar në Konferencën e Sigurisë dhe
Bashkëpunimit në Evropë më 1973 për
adresimin e çështjeve të sigurisë gjatë
Luftës së Ftohtë. Misioni i saj gradualisht
është zgjeruar në drejtim të avancimit të
respektimit të lirive dhe të drejtave të
njeriut, të drejtave mjedisore, respektimit
të komuniteteve pakicë dhe proceseve të
demokratizimit. OSBE aktualisht
përbëhet nga 57 shtete anëtare dhe ka
misionet e saj në shumë shtete të botës
përfshirë Kosovën. Organizata Ndërk-
ombëtare e Shëndetësisë [Međunarodna
zdravstvena organizacija; World Health
Organization; Weltgesundheitsorganisa-
tion] - Agjenci e specializuar e OKB-së e
themeluar më 1948 që ka për qëllim
avancimin e shërbimeve dhe politikave
në fushën e shëndetit publik.
Organizata Ndërkombëtare e Punës
[Međunarodna organizacija rada; Interna-
tional Labour Organization; Internatio-
209
nale Arbeitsorganisation] - Agjenci e
specializuar e OKB-së e themeluar më
1946, e cila ka për qëllim avancimin e të
drejtave të punës dhe të kushteve të
punës në kuadër të sistemeve juridike të
shteteve anëtare.
Organizatë supra-nacionale
[Međunarodna organizacija; International
organization; Internationale Organisa-
tion] - Është organizatë mbikombëtare që
përbën një bashkim të shteteve të
pavarura të cilat vullnetarisht bartin një
pjesë të sovranitetit të tyre për të
mundësuar marrjen e vendimeve në or-
ganizatën mbikombëtare në të mirë dhe
për interesa kolektive të qytetarëve të
tyre. Bashkimi Evropian është shembull
tipik i një organizate supranacionale i
themeluar me Traktat të veçantë përmes
të cilit Palët e Larta Kontraktuese
(shtetet) kanë vendosur që disa objektiva
të përbashkëta të Bashkimit (p.sh tregu i
vetëm, themelimi i një unioni ekonomik
dhe monetar etj) ti arrijnë përmes kësaj
forme të delegimit të pushtetit nacional
në nivel të një organizate supranacio-
nale.
Organizatë ndërkombëtare [Međunaro-
dna organizacija; International organiza-
tion; Internationale Organisation] - Or-
ganizatë e themeluar përmes traktatit
ndërkombëtar, e cila rregullohet përmes
të drejtës ndërkombëtare dhe disponon
personalitetin e vet ndërkombëtar juridik.
Origjinalizmi [Istovetnost; Originalis;
Originalität] - Doktrinë e interpretimit
kushtetues sipas të cilës kuptimi i normës
kushtetuese më së miri përcaktohet sipas
kuptimit origjinal që ajo normë ka pasur
në kohën kur është miratuar. Kjo metodë
e interpretimit gjyqësor mbështetet në
kontekstin historik të miratimit të normës
dhe mohon qëndrimin se kushtetuta është
një dokument progresiv që evoluon duke
210
ju përshtatur dinamikës së ndryshimit të
rrethanave shoqërore.
P
Pacta sunt servanda - Parim i së drejtës
ndërkombëtare sipas të cilës traktatet
ndërkombëtare janë të detyrueshme dhe
duhet të respektohen.
Padi administrative [Upravna tužba;
Administrative lawsuit; Verwaltung-
sklage] - mjet juridik përmes të cilit
kërkohet mbrojtja gjyqësore e të drejtave
dhe interesave juridike të personave fizik
dhe juridik, të cilat të drejta dhe interesa
janë cenuar përmes vendimeve individ-
uale ose me veprimet e organeve të ad-
ministratës publike. Padia administrative
në përgjithësi mund të bëhet vetëm
kundër aktit administrativ të nxjerrë në
procedurën administrative në shkallë të
dytë apo kundër aktit administrativ të
shkallës së parë, kundër të cilit në proce-
durën administrative ankimi nuk është i
lejuar.
Paneli Zgjedhor për Ankesa dhe Pa-
rashtresa [Izborno veće za žalbe i pred-
stavke; Election Complaint and Appeal
Panel; Wahlbeschwerdeausschuss] - Si-
pas të drejtës elektorale në Republikën e
Kosovës, PZAP është organ i pavarur që
është kompetent për të vendosur në lidhje
me ankesat që kanë të bëjnë me procesin
zgjedhor sipas ligjit dhe rregullat
zgjedhore.
Paprekshmëria e banesës [Nepovredi-
vost stana; Inviolability of the home; Un-
verletzlichkeit der Wohnung] - Ndër të
drejtat kushtetuese individuale sipas të
cilës kontrolli i banesës mund të bëhet
vetëm përjashtimisht në bazë të një
vendimi gjyqësor dhe kur ndërhyrja është
e domosdoshme për arritjen e një qëllimi
legjitim (p.sh. nëse është e domosdoshme
të bëhet arrestim i ligjshëm, mbledhja e
provave që kanë rrezik të humbasin ose
për mënjanimin e rrezikut të drejtpër-
drejtë dhe serioz për njerëzit dhe për
pasurinë). Pacenueshmëria e banesës
garantohet me nenin 36 para. 4 i KRK-së
dhe me nenin 8 të KEDNJ-së në kuadër
të së drejtës për respektimin e jetës pri-
vate dhe familjare.
Parimi i administratës së hapur [Prin-
cip otvorene uprave; Principle of trans-
parent administration; Grundsatz der of-
fenen Verwaltung] - Parim i procedurës
administrative sipas të cilës organet e
administratives publike duhet të veprojnë
me transparencë kur vendosin për çështje
administrative dhe të garantojnë të
drejtën e palës për t’u informuar mbi
ecurinë e procedurës administrative, qas-
jen në dosjen dhe dokumentet e tij dhe të
drejtën e njoftimit me mjete të
përshtatshme për procedurën administra-
tive.
Parafim [Parafiranje; Initials; Initialen] -
Akt me të cilin personat e autorizuar
vënë inicialet për të treguar se kanë rënë
dakord për tekstin përfundimtar të
marrëveshjes.
Parimi i efikasitetit [Princip efikasnosti;
Principle of efficiency; Grundsatz der Ef-
fizienz] - Parim i procedurës administra-
tive sipas të cilit organi që zbaton proce-
durën administrative duhet ta zhvilloj atë
në mënyrë të shpejtë dhe pa zvarritje,
duke iu shmangur veprimeve dhe shpen-
zimeve të panevojshme. Efikasiteti në
procedurë administrative pamundëson
keqpërdorimin dhe zvarritjen e realizimit
të të drejtave të palëve dhe mundëson
nxjerrjen e vendimit administrativ brenda
afateve të përcaktuara ligjore.
Parimi i epërsisë të së drejtës së BE-së
[Princip prednosti prava Evropske unije;
Primacy of the EU law; Grundsatz des
Vorrangs des Unionsrechts] - Doktrinë
gjyqësore e GJDBE-së (Costa k. Enel 5
Korrik 1964, Rasti 6/64) sipas së cilës
Traktatet dhe legjislacioni i BE-së kanë
epërsi mbi të drejtën e Shteteve Anëtare.
Sipas këtij parimi të gjitha gjykatat
kombëtare janë të detyruara të refuzojnë
të zbatojnë ndonjë dispozitë të ligjit
kombëtar që është në kundërshtim me
kërkesat e së drejtës së BE-së. Është e
rëndësishme të përmendet se Traktati i
dështuar kushtetues i Lisbonës (neni 1-6)
kishte përmbajtur një dispozitë shpre-
himore që përcaktonte qartë supremacinë
e së drejtës së BE-së ndaj të drejtës së
Shteteve Anëtare.
Parimi i ligjshmërisë [Princip zakoni-
tosti; Principle of legality; Rechtsmäßig-
keitsgrundsatz] - Ky term përmban disa
kuptime. Së pari, nënkupton se aktet më
të ulëta juridike (aktet e përgjithshme ju-
ridike dhe aktet individuale juridike)
duhet të mbështeten dhe të jenë në pa-
jtueshmëri me ligjin si burim primar i së
drejtës. Së dyti, ky parim nënkupton se
gjithë veprimtaria e organeve shtetërore
duhet të mbështetet në ligje dhe akte nën-
ligjore. Zbatimi i parimit të ligjshmërisë
është ndër kushtet kryesore për realiz-
imin e shtetit të së drejtës. Ky parim
shprehet kryesisht në funksionimin e or-
ganeve të administratës publike të cilat
miratojnë akte individuale duke vendosur
për të drejtat dhe interesat juridike të
subjekteve juridike. Andaj çdo veprim
administrativ që cenon apo mund të
cenojë një të drejtë apo interes juridik të
një personi, duhet të jetë i autorizuar nga
një ligj.
Parimi i mos-diskriminimit [Princip
nediskriminacije; Principle of non-
discrimination; Nicht-Diskriminierung
Grundsatz] - Parim kushtetues, sipas të
cilit të gjithë janë të barabartë para ligjit
dhe askush nuk mund të diskriminohet në
211
bazë të racës, ngjyrës, gjinisë, gjuhës,
fesë, mendimeve politike ose të tjera,
prejardhjes kombëtare a shoqërore,
lidhjes me ndonjë komunitet, pronës,
gjendjes ekonomike, sociale, orientimit
seksual, lindjes, aftësisë së kufizuar ose
ndonjë statusi tjetër personal. Parimi i
mos-diskriminimit përcaktohet me nenin
24 të KRK-së dhe me një sërë ligjesh
procedurale dhe materiale.
Parimi i kontrollit dhe baraspeshës
[Princip kontrole i ravnoteže; Principle of
checks and balances; Grundsatz der
checks and balances] - Shih “ndarja e
pushtetit”.
Parimi i proporcionalitetit [Princip
proporcionalnosti; Principle of propor-
tionality; Verhältnismäßigkeitsgrundsatz]
- Sipas këtij parimi ndërhyrja e një auto-
riteti publik në kufizimin e lirive dhe të
drejtave të njeriut duhet të bëhet në
mënyrë proporcionale dhe vetëm për aq
sa është e nevojshme për arritjen e qël-
limit legjitim. Ky parim gjen zbatim të
gjerë në praktikën gjyqësore të Gjykatës
Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Pro-
porcionaliteti mbështetet në idenë se
ndërhyrja në ushtrimin e lirive dhe të
drejtave të njeriut bëhet mbi një bazë
ligjore ndërkaq përmasat e ndërhyrjes
(kufizimit) nuk duhet të shkojnë përtej
asaj që është domosdoshmërisht e
nevojshme në një shoqëri demokratike.
Ndërkaq në të drejtën e BE-së ky parim
nënkupton se përmbajtja e masave dhe
veprimeve të BE-së si organizatë supra-
nacionale nuk mund të tejkalojë atë që
është e nevojshme për të arritur objek-
tivat e Traktateve.
Parimi i subsidiaritetit [Princip supsidi-
jarnosti; Principle of subsidiarity; Subsid-
iaritätsgrundsatz] - Ndër parimet
themelore të Kartës Evropiane për Au-
tonomi Lokale dhe të Ligjit për
212
Vetëqeverisje Lokale në Republikën e
Kosovës sipas të cilit kryerja e funksion-
eve dhe ushtrimi i kompetencave në një
nivel qeverisjeje (komunë, bashki, rajon
etj) duhet të bëhet sa më pranë
komunitetit, duke pasur parasysh
rëndësinë dhe natyrën e detyrës, si dhe
kërkesat për efikasitet më të madh në
kryerjen e shërbimeve administrative.
Parimi i shqyrtimit verbal [Princip us-
menog razmatranja; Principle of verbal
review; Grundsatz der der mündlichen
Prüfung (Oralitätsgrundsatz)] - Ndër
parimet e konfliktit administrativ sipas të
cilit gjykata gjatë vendosjes së çështjes
administrative i ofron palëve në proce-
durë të drejtën për tu dëgjuar dhe për të
paraqitur prova dhe argumnte verbale në
procedurën gjyqësore. Përjashtimisht si-
pas nenit 38 para. 4 të Ligjit 03/L-202
për Konfliktin Administrativ në Kosovë
“gjykata mund të vendosë çështjen pa
shqyrtim verbal, nëse ka fakte të mjaf-
tueshme dhe kur palët kanë dhënë pëlqi-
min e tyre në formë të shkruar”.
Parlament [Parlament Parliament; Par-
lament] - Organ përfaqësues i zgjedhur
përmes zgjedhjeve të lira dhe demo-
kratike, i cili ushtron funksion ligjvënës.
Në disa sisteme të qeverisjes (kryesisht
në sisteme parlamentare) parlamenti ush-
tron edhe funksione zgjedhore dhe
mbikëqyrëse sikurse është zgjedhja dhe
kontrolli i punës së qeverisë. Parlamenti
përfaqëson sovranitetin popullor dhe
konsiderohet djep i demokracisë pasi
përmes këtij organi partitë parlamentare
shqyrtojnë dhe miratojnë vendimet më të
rëndësishme politike për shtetin dhe të
drejtën sikurse miratimi i amendamente-
ve kushtetuese, ligjeve, buxhetit, rati-
fikimi i marrëveshjeve ndërkombëtare
etj. Varësisht nga forma e rregullimit sht-
etëror, parlamentet mund të jetë një (1)
dhomëshe (monokamerale), që zbatohen
më tepër në shtetet unitare, apo dy-
dhomëshe (bikamerale) që gjejnë zbatim
tek shtetet me rregullim shtetëror federal
(SHBA, Gjermani, Belgjikë, Austri etj).
Parlamentarizëm [Parlamentarizam;
Parliamentarianism; Parlamentarismus] -
Ky term i referohet jetës parlamentare,
operimit të partive politike dhe vetë rolit
kushtetues të parlamentit në një sistem të
qeverisjes. Në kuptim më të gjerë par-
lamentarizmi nënkupton një ndër-veprim
në mes parlamentit, qeverisë dhe kreut të
shtetit (shih më gjerë sistemi parlamentar
i qeverisjes) që shprehet përmes konsen-
susit politik dhe kontrollit reciprok në
marrje të vendimeve.
Parlamenti Evropian [Evropski parla-
ment; European Parliament; Europäisch-
es Parlament] - Parlamenti Evropian
është një ndër organet më të rëndësishme
të vendimmarrjes në BE. Ky organ
legjitimohet përmes zgjedhjeve direkte të
anëtarëve të Parlamentit dhe ulëset par-
lamentare ndahen në proporcion me
numrin e banorëve për secilin Shtet
Anëtar. Me ndryshimet e traktateve,
kompetencat e Parlamentit kanë ardhur
vazhdimisht duke u fuqizuar sikurse në
fushën legjislative ashtu edhe në atë bux-
hetore. Një pjesë e mirë legjislacionit
evropian tani i nënshtrohet procedurës së
bashkë-vendimmarrjes përmes Par-
lamentit dhe Këshillit. Parlamenti aktu-
alisht ka 751 anëtarë, të cilët zgjedhën
për një mandat 5 vjeçar. Duhet theksuar
se ulëset parlamentare në Parlament
ndahen në bazë të orientimit programor
dhe partiak dhe jo në baza të përkatësisë
etnike.
Parti konservatore [Konzervativna
partija; Conservative party; konservative
Parteien] - Parti politike me orientim të
djathtë, të cilat në ideologjitë politike dhe
programore angazhohen për ruajtjen e
status quos dhe rendit shoqëror aktual.
Lëvizjet politike konservatore janë shfa-
qur qysh në fund të shekullit 18 si
kundërpërgjigje ndaj ndryshimeve revo-
lucionare në Angli dhe Francë (1789) në
përpjekje për të ruajtur monarkinë dhe
klasën aristokrate, lidhjen e shtetit me
kishën etj. Këto parti politike angazhohen
për promovimin e pronës private dhe
ekonomisë, mbrojtjen e vlerave tradi-
cionale dhe institucioneve kulturore dhe
për krijimin e shtetit të fortë të së drejtës.
Krahas Partisë Laburiste, Partia Kon-
servative është ndër partitë kryesore që
dominon skenën politike në Britani të
Madhe.
Parti liberale [Liberalna partija; Liberal
party; Liberale Partei] - Janë parti të
qendrës së majtë ose të djathtë të cilat
angazhohen për masa dhe instrumente
më liberale në rendin politik, ekonomik,
kulturor dhe social, duke përfshirë por
duke mos u kufizuar në liritë dhe të
drejtat e njeriut.
Parti politike [Politička partija; Political
party; Politische Partei] - Organizim i in-
dividëve të cilët bashkohen vullnetarisht
mbi bazën e ideve, interesit dhe pikëpam-
jeve të përbashkëta politike, me qëllim të
ushtrimit të ndikimit në politikat sht-
etërore dhe publike përmes zgjedhjes së
përfaqësuesve të tyre në organe përfa-
qësuese në nivel komunal, regjional,
qendror apo supra-nacional (siç është
Parlamenti Evropian). Qëllimi kryesor i
partive politike është zgjedhja e kandi-
datëve të tyre në mënyrë që të zbatohen
programet dhe politikat partiake dhe të
mundësohet zbatimi i tyre në praktikë.
Partitë e gjelbërta [Zelene stranke;
Green parties; Grüne Parteien] - parti
politike të cilat në programin e tyre parti-
ak angazhohen për zhvillim të
213
qëndrueshëm ekonomik përmes ruajtjes
dhe mbrojtjes së mjedisit dhe biodiversi-
tetit.
Persona Non Grata - Term latin që
përdoret në të drejtën diplomatike dhe
nënkupton “person të padëshiruar”. I
referohet një personi apo zyrtari të huaj i
cili shpallet i padëshiruar në shtetin pritës
apo shtetin ku është akredituar.
Peticioni i të drejtave (1628) - është
miratuar më 1628 dhe përbën një doku-
ment kushtetues anglez që ka afirmuar
liritë dhe të drejtat individuale duke
kërkuar respektimin e këtyre të drejtave
edhe nga mbreti. Ky dokument
kushtetues ka përcaktuar në mes tjerash
ndalesa për vënien e tatimeve arbitrare,
burgosjet arbitrare dhe pa vendim
gjyqësor, ndalimin e deklarimit të gjendj-
es së luftës në rrethana paqe etj.
Pëlqim mbretëror [Kraljevska saglas-
nost; Royal assent; Zustimmung des
Monarchen] - Shpallja formale e ligjit të
miratuar nga parlamenti nga ana e mbre-
tit. Ndonëse pëlqimi mbretëror është një
instrument kushtetues i kontrollit ndaj
parlamentit, refuzimi për të dhënë pëlqi-
min mbretëror është një praktikë e rrallë
në monarkitë kushtetuese. Për shembull,
në Britani të Madhe, ku pëlqimi
mbretëror është një traditë shekullore,
teksti i miratuar legjislativ i dërgohet
Mbretëreshës për miratim formal që
përbën fazën e fundit të procesit legjisla-
tiv. Në gjuhën kushtetuese ky instrument
njihet si pëlqim mbretëror (ang. royal as-
sent).
Pëlqim mjedisor [Ekološka saglasnost;
Environmental consent; Um-
weltgenehmigung] - Sipas standardeve
juridike mjedisore, përfshirë edhe Ligjin
për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis në
Kosovë, projekte të caktuara publike ose
private, të cilat mund të kenë efekte të
214
theksuara në mjedis i nënshtrohen proce-
durës administrative të sigurimit të
pëlqimit mjedisor. Qëllimi i pëlqimi
mjedisor është parandalimi dhe minimiz-
imi i efekteve negative mjedisore si re-
zultat i ekzekutimit të projektit.
Përfaqësim proporcional [Proporcion-
alna zastupljenost; Proportional represen-
tation; Verhältniswahl] - Sistem elektoral
sipas të cilit ndarja e vendeve në parla-
ment bëhet në proporcion me rezultatin e
arritur zgjedhor. Për dallim nga sistemi
elektoral i shumicës (mazhoritar), ky sis-
tem është më i favorshëm për partitë të
vogla dhe komunitetet jo-shumicë pasi
krijon hapësirë më të madhe të përfa-
qësimit politik në parlament. Sistemi
zgjedhor proporcional zbatohet edhe në
Republikën e Kosovës. Sipas KRK-së
(neni 64) “vendet në Kuvend ndahen
midis të gjitha partive, koalicioneve,
nismave qytetare dhe kandidatëve të
pavarur, në përpjesëtim me numrin e vo-
tave të vlefshme, të fituara prej tyre, në
zgjedhjet për Kuvendin”.
Përfaqësues diplomatikë [Diplomatski
predstavnici; Diplomatic representative;
Diplomatische Vertreter] - Zyrtar të cak-
tuar nga një shtet për të kryer funksione
dhe shërbime diplomatike në një apo më
shumë shtete të tjera ose në një organiza-
të ndërkombëtare.
Plebishit [Politički pluralizam; Political
pluralism; Plebiszit] - Një nga format e
demokracisë së drejtpërdrejtë përmes së
cilës qytetarët me të drejtë vote deklaro-
hen për çështje të rëndësishme politike,
shtetërore apo ndërkombëtare. Është
praktikuar që në kohën e Republikës
Romake për të përshkruar procesin e
miratimit të ligjeve nga Asambleja e
Plebejëve. Në disa raste plebishiti përdo-
ret edhe si sinomim i termit “referen-
dum”. Teknikisht në format plebishitare
votuesit vetëm se konfirmojnë apo refu-
zojnë një propozim të caktuar p.sh
ndërrimin e formës së qeverisjes apo
bashkimin me një shtet tjetër.
Pluralizëm politik [Politički pluralizam;
Political pluralism; Pluralismus] - Në te-
orinë politike ky term nënkupton një sis-
tem politik që mbështetet dhe funksionon
në bazë të konkurrencës dhe frymës së
lirë të partive politike, lëvizjeve qytetare
dhe subjekteve tjera partiake.
Politika e Përbashkët e Jashtme dhe e
Sigurisë (BE) [Zajednička spoljna i
bezbednosna politika (EU); Common
Foreign and Security Policy (EU); Ge-
meinsame Außen- und Sicherheitspolitik
(EU)] - Politika e përbashkët e jashtme
dhe e sigurisë zbatohet nga Përfaqësuesi i
Lartë i Bashkimit Evropian për Punët e
Jashtme dhe Politikën e Sigurisë dhe nga
Shtetet Anëtare. Përmes këtij mekanizmi
BE synon të realizoj ruajtjen e paqes dhe
fuqizimin e sigurisë ndërkombëtare në
pajtim me parimet e Konventës së
Kombeve të Bashkuara; promovimin e
bashkëpunimit ndërkombëtarë; zhvilli-
min dhe konsolidimin e demokracisë,
sundimin e ligjit dhe respektimin e të
drejtave të njeriut dhe liritë themelore.
Politika e Përbashkët për Mbrojtje
dhe Siguri (BE) [Zajednička politika za
zaštitu i bezbednost (EU); Common Se-
curity and Defence Policy (EU); Ge-
meinsame Sicherheits- und Vertei-
digungspolitik (EU)] - Politika e për-
bashkët e sigurisë dhe mbrojtjes në
kuadër të BE-së përfshin shprehjen e va-
zhdueshme të një politike të përbashkët
të mbrojtjes së Bashkimit. Sipas Traktatit
të Lisbonës, Shtetet Anëtare vendosin në
dispozicion të Bashkimit kapacitete civile
dhe ushtarake për vënien në zbatim të
politikës së përbashkët të sigurimit dhe
mbrojtjes, për të kontribuar në objektivat
e përcaktuara nga Këshilli.
Prag elektoral [Izborni prag; Electoral
threshold; Wahlhürde] - Numri minimal i
votave të kërkuara për një kandidat ose
parti politike për të siguruar përfaqësim
parlamentar. Ky institut i së drejtës el-
ektorale përdoret në sistemet zgjedhore
proporcionale dhe ka për qëllim që
përmes kësaj barriere elektorale të nxis
partitë e vogla të hyjnë në marrëveshje
elektorale parazgjedhore me partitë më të
mëdha politike për të optimizuar përfa-
qësimin politik. Pragu elektoral është
përcaktuar me Ligjin nr. 03/l-073 për
zgjedhjet e përgjithshme në Republikën e
Kosovës sipas të cilit, 100 vendet e Ku-
vendit ndahen në bazë të numrit të
përgjithshëm të votave të vlefshme që i
ka fituar secili subjekt politik respek-
tivisht a) në mesin e subjekteve politike
që përfaqësojnë komunitetin serb dhe
komunitetet tjera joshumicë dhe në mesin
e subjekteve politike të cilat nuk përfa-
qësojnë komunitetin serb dhe
komunitetet joshumicë të cilat kanë fituar
së paku pesë përqind (5%) nga numri i
përgjithshëm i votave të vlefshme në
zgjedhjet për Kuvend.
Preambulë [Preambula; Preamble;
Präambel] - Nga latinishtja “preambulus”
që nënkupton “pjesë hyrëse”. Pjesa
hyrëse e një akti juridik (kushtetutë, ligj,
konventë ndërkombëtare, etj) përmes të
cilës shprehen qëllimet, parimet dhe
vlerat që synohen të arrihen përmes këtij
akti juridik. Për shembull, preambula e
Kushtetutës së SHBA-ve thekson se “ne,
populli i Shteteve të Bashkuara, me
qëllim që të krijojmë një bashkim të
përkryer, të vendosim drejtësinë, të sig-
urojmë qetësinë në vend, të sigurojmë
mbrojtjen e vendit....vendosim këtë
kushtetutë”. Në të drejtën kushtetuese
215
preambula konsiderohet pjesa jo-
operative e tekstit të kushtetutës.
Precedent [Presedan; Precedent;
Präzedenzfall] - burim i së drejtës në sis-
temet juridike të së drejtës së përgjith-
shme (common law). Precedenti është
vendim i mëparshëm gjyqësor që një
gjykatë e merr parasysh me rastin e ven-
dosjes së çështjes gjyqësore. Precedenti
zbatohet atëherë kur faktet dhe rrethanat
e rastit në shqyrtim janë të ngjashme ose
identike me vendimin që shërben si prec-
edent.
President [Predsednik; President;
Präsident] - përdoret si term kushtetues
dhe politik për “kreun e shtetit” në shtetet
me regjim republikan. Në shtetet presi-
denciale apo gjysmë-presidenciale, presi-
denti ushtron kompetenca të gjera
kushtetuese dhe ekzekutive kurse në
shtetet parlamentare, presidenti ushtron
kryesisht kompetenca formale dhe cere-
moniale. Funksioni i presidentit mund të
ushtrohet edhe përmes një organi kolek-
tiv sikurse Këshilli Federal në Zvicër që
ushtron funksionin kushtetues të shefit
kolektiv të shtetit dhe të qeverisë. Edhe
Presidenca e Bosnjës dhe Hercegovinës
është shef kolektiv i shtetit.
President i zgjedhur [Izabrani
predsednik; President elect; Gewählter
Präsident] - I referohet presidentit i cili
është zgjedhur por akoma nuk ka marrë
zyrtarisht detyrën. Për shembull në
zgjedhjet presidenciale në SHBA ekzis-
ton një periudhë tranzitore nga momenti i
zgjedhjes së Presidentit deri në kohën e
inaugurimit presidencial që sipas
Kushtetutës amerikane bëhet më 20 ja-
nar.
Prezent dhe që votojnë [Prisutni i koji
glasaju; Present and voting; Anwesenheit
und Abstimmung] - Shih “votimi”.
216
Prima facie - Nga gjuha latine “në shi-
kim të parë” dhe përdoret në procedurë
gjyqësore për të konstatuar se një fakt
apo e drejtë ekziston përveç nëse konsta-
tohet ndryshe.
Pro bono - Term latin që i referohet
shërbimeve dhe punëve juridike të kryera
pa pagesë.
Procedurë administrative [Upravni
postupak; Administrative procedure;
Verwaltungsverfahren] - tërësi e vepri-
meve procedurale dhe materiale të një
organi publik, që ka për qëllim vendosjen
lidhur me të drejtat, detyrimet apo in-
teresat juridike të personave, shqyrtimin
e mjeteve juridike administrative apo
ekzekutimin e aktit administrativ. Në Re-
publikën e Kosovës procedura e përgjith-
shme administrative rregullohet me
Ligjin Nr. 05/L-031 për Procedurën e
Përgjithshme Administrative. Procedura
administrative mund të filloj sipas
kërkesës të palës apo sipas detyrës zyr-
tare nga organi publik.
Procesverbal [Zapisnik; Minutes; Proto-
koll] - Dokument i shkruar që zakonisht
mbahet në mbledhje të organeve ko-
legjiale në kuadër të cilit përfshihen por
nuk kufizohen në të dhënat vijuese: data
dhe vendi i mbledhjes; anëtarët që marrin
pjesë; çështjet që diskutohen dhe pre-
tendimet e anëtarëve; vendimet që mer-
ren dhe forma dhe rezultati i votimeve. Si
rregull procesverbali paraqitet për mira-
tim në fund të mbledhjes përkatëse ose
në fillim të mbledhjes paraardhëse dhe
pas miratimit, procesverbali nënshkruhet
së bashku nga kryetari dhe personi që ka
mbajtur procesverbalin.
Proces i rregullt gjyqësor [Pravično
suđenje; Fair trial; Gerechtes/Faires
Gerichtsverfahren] - Ndër të drejtat më
fundamentale procedurale të njeriut që
përfshin, në mes tjerash, të drejtën e in-
dividit për tu dëgjuar në një proces
gjyqësor, të drejtën për tu prezumuar i
pafajshëm derisa të provohet fajësia me
një vendim gjyqësor, e drejta e të akuzua-
rit për tu informuar brenda një afati sa më
të shkurtër dhe në gjuhën e tij për akuzën
që i ngarkohet, e drejta për tu mbrojtur si
dhe të mos shtrëngohet për të dëshmuar
kundër vetvetes ose për të pranuar fa-
jësinë e vet. Kjo e drejtë garantohet me
nenin 6 të Konventës Evropiane për të
Drejtat e Njeriut si dhe me nenin 30 dhe
31 të KRK-së.
Proces ligjvënës [Zakonodavni postu-
pak; Legislative process; Gesetzgebung-
sprozess] - Tërësia e veprimeve dhe pro-
cedurave për hartimin dhe miratimin e
ligjeve. Në përgjithësi proceset
ligjvënëse kalojnë nëpër disa faza sikurse
iniciativa legjislative, hartimi i projekt-
ligjit, shqyrtimi dhe miratimi i pro-
jektligjit, shpallja e ligjit dhe hyrja në
fuqi.
Projektligj [Predlog zakona; Draft law;
Gesetzesentwurf] - Është dokumenti pre-
liminar legjislativ i cili përgatitet nga or-
ganet që gëzojnë të drejtën e iniciativës
legjislative me qëllim të rregullimit apo
ndryshimit të një fushe apo politike të
caktuar. Projekt ligji i nënshtrohet fazës
së konsultimeve dhe shqyrtimit para se ti
nënshtrohen miratimit parlamentar.
Prokuror publik [Javni tužilac; Public
prosecutor; Staatsanwalt] - organ sht-
etëror që ka autoritet ligjor për ndjekjen e
personave të akuzuar për kryerjen e ve-
prave penale.
Protestë [Protest; Protest; Protest] -
Nënkupton kundërshtimin e vendosur për
një padrejtësi a për një veprim te
paligjshëm, shprehje e mospajtimit në
diçka në mënyrë të prerë. E drejta e
protestës në Kosovë rregullohet përmes
Ligjit Nr. 03/L-118 për tubimet publike.
Promulgim [Proglašenje; Promulgation;
Verkündung] - Shpallje formale për
miratimin e një ligji. Nga gjuha latine
“promulgatus” - “të bëhet e ditur apo e
njohur”. Zakonisht promulgimi bëhet pas
miratimit të ligjit dhe para hyrjes në fuqi
të tij. Në Republikën e Kosovës shpallja
e ligjeve të miratuara nga parlamenti
bëhet nga shefi i shtetit brenda 8 ditëve
nga dita e pranimit të tyre. Promulgimi i
ligjeve është kompetencë kushtetuese e
shefit të shtetit në shumë shtete repub-
likane sikurse në SHBA, Gjermani, Itali,
Francë, etj ndërkaq promulgimi i ligjeve
në shtetet monarkike është prerogativë
kushtetuese e monarkut dhe formalisht
quhet pëlqim mbretëror (Royal Assent).
Propozimi Gjithëpërfshirës për
Zgjidhjen e Statusit të Kosovës [Sve-
obuhvatni predlog za rešenje statusa Ko-
sova; Comprehensive Proposal for the
Kosovo Status Settlement; Umfassender
Vorschlag zur Statusregelung des Koso-
vo] - ndryshe i njohur si "Plani i Ahtisa-
rit" ishte dokument gjithëpërfshirës që u
propozua nga i dërguari i posaçëm i
OKB-së Martti Ahtisaari për definimin
përfundimtar të statusit politik të Koso-
vës. Plani i Ahtisarit kishte përcaktuar
pavarësinë e Kosovës si zgjidhjen e vet-
me të qëndrueshme politike nën kushtet e
mbikëqyrjes ndërkombëtare për një
periudhë fillestare. Plani i Ahtisarit kishte
përcaktuar një kornizë të avancuar të
parimeve për decentralizimin dhe mbro-
jtjen e të drejtave dhe identitetit fetar dhe
kulturor të komuniteteve pakicë, veça-
nërisht të komunitetit jo-shumicë serb në
Kosovë. Propozimin Gjithëpërfshirës
kishte shërbyer si dokument bazë për har-
timin e Kushtetutës së Republikës së Ko-
sovës dhe deri në vitin 2012 (mbarimi i
pavarësisë së mbikëqyrur të Kosovës) të
gjitha autoritetet në Republikën e Koso-
217
vës ishin të detyruara të veprojnë në pa-
jtim me parimet e Propozimit Gjithëpërf-
shirës, të cilat kishin epërsi ndaj të gjitha
dispozitave të tjera ligjore në Kosovë.
Protokol [Protokol; Protocol; Protokol] -
Plotësimet dhe ndryshimet në një
marrëveshje ndërkombëtare.
Provincë [Pokrajina; Province; Provinz]
- Një rajon administrativ-territorial bren-
da një shteti të caktuar që në varësi të
rregullimit kushtetues gëzon kompetenca
të kufizuara vet-qeverisëse. Shih për më
tepër “autonomi”.
Puna e detyruar ose e dhunshme
[Prinudni ili prisilni rad; Forced or com-
pulsory labour; Zwangsarbeit] - Duke ju
referuar Konventës nr. 29 të Konferencës
së Përgjithshme të ONP-së, termi “punë e
detyruar" nënkupton çdo punë ose
shërbim që kërkohet nga një person nën
kërcënimin e ndonjë ndëshkimi dhe për
të cilin personi në fjalë nuk e ka ofruar
vetë vullnetarisht. Sipas neni 4 para. 2 të
KEDNJ-së askush nuk lejohet të
shtrëngohet të kryejë një punë me dhunë
ose të bëj punë të detyrueshme me për-
jashtim të punës që i kërkohet të kryhet
një personi të ndaluar në kushtet e
përcaktuara me ligj; punëve gjatë
shërbimit ushtarak ose në rast krizash apo
fatkeqësish natyrore si dhe punëve dhe
shërbimeve që konsiderohen pjesë të
detyrimeve qytetare. Puna e detyruar
është poashtu e ndaluar me nenin 28 të
KRK-së.
Punëdhënësi [Poslodavac; Employer;
Arbeitgeber] - Sipas Ligjit të Punës nr.
Nr. 03/L-212 punëdhënës është personi
fizik ose juridik i cili i siguron punë të
punësuarit dhe i paguan pagën për punën
ose për shërbimet e kryera.
Pushtet ekzekutiv [Izvršna vlast; Execu-
tive power; Exekutive] - Sistemet bash-
këkohore të qeverisjes mbështeten në
218
parimin e ndarjes së pushtetit legjislativ,
ekzekutiv dhe gjyqësor. Pushteti ekzeku-
tiv përbën një degë të veçantë të pushtetit
shtetëror që është kompetente për zbati-
min e ligjeve dhe politikave shtetërore.
Organizimi dhe fushëveprimi kushtetues
i pushtetit ekzekutiv përcaktohet nga
modeli i qeverisjes që zbaton shteti. Në
sistemet presidenciale, pushteti ekzekutiv
ushtrohet nga shefi i shtetit dhe drejtues
të dikastereve ekzekutive kurse në sis-
temet parlamentare pushteti ekzekutiv
ushtrohet nga qeveria si organ shtetëror
kolektiv, e cila i nënshtrohet mbikëqyrjes
dhe llogaridhënies parlamentare. Ndër
funksionet më të rëndësishme të pushtetit
ekzekutiv është hartimi i programeve dhe
politikave zhvillimore, propozimi i
ligjeve dhe miratimi i legjislacionit sek-
ondar (udhëzimeve, rregulloreve, etj).
Sipas nenit 4 të KRK-së pushteti ekzeku-
tiv ushtrohet nga Qeveria e Republikës së
Kosovës, e cila është përgjegjëse për
zbatimin e ligjeve e politikave shtetërore
dhe i nënshtrohet kontrollit parlamentar.
Pushtet policor [Policijska vlast; Police
power; Polizeigewalt] - Tërësia e au-
torizimeve të policisë së një shteti të ba-
zuara në ligj. Ndër parimet themelore të
pushtetit policor janë ligjshmëria;
mosdiskriminimi; respektimi i të drejtave
dhe lirive themelore të njeriut; propor-
cionaliteti; paanshmëria politike; trans-
parenca; ruajtja e informacionit të klas-
ifikuar dhe kontrolli dhe llogaridhënia.
Pushteti gjyqësor [Sudska vlast; Judicial
power; Judikative] - Degë e pavarur e
pushtetit shtetëror e cila funksion kryesor
të saj ka interpretimin e ligjeve dhe ndar-
jen e drejtësisë. Pushteti gjyqësor ushtro-
het nga gjykatat kurse institucionet e
pavarura të drejtësisë (sikurse janë
këshillat gjyqësor) janë kompetentë për
sigurimin e pavarësinë dhe paanësinë e
sistemit gjyqësor e cila sigurohet përmes
gjyqtarëve të pavarur, të cilët gjatë ush-
trimit të funksionit dhe marrjes së
vendimeve duhet të jenë të pavarur, të
paanshëm, të pandikuar në çfarëdo
mënyre nga asnjë person fizik apo ju-
ridik, përfshirë edhe organet publike.
Ndërkaq në Republikën e Kosovë sipas
nenit 4 të Ligjit 03/L-199 për Gjykatat
pushteti gjyqësor ushtrohet nga gjykatat e
themeluara me ligj që përfshijnë gjykatat
themelore, Gjykatën e Apelit dhe
Gjykatën Supreme.
Pyetje parlamentare [Parlamentarno pi-
tanje; Parliamentary question; Parlamen-
tarische Anfrage] - Instrument i kontrollit
parlamentar të qeverisë përmes të cilave
anëtarët e parlamentit i parashtrojnë py-
etje verbale ose me shkrim anëtarëve të
qeverisë për një veprim apo politikë duke
kërkuar hollësi lidhur me çështjen e ngri-
tur. Qëllimi i pyetjeve parlamentare është
që anëtarët e qeverisë të mbahen
përgjegjës për veprimet apo politikat e
tyre. Së këndejmi ato konsiderohen mjet
shumë informues për anëtarët e par-
lamentit rreth çështjes së ngritur.
Aspektet procedurale rreth parashtrimit të
pyetjeve parlamentare në Republikën e
Kosovës rregullohen me Rregulloren e
Punës së Kuvendit të Kosovës.
Pyetje politike [Političko pitanje; Politi-
cal question; Politische Anfragen] - Shih
“doktrina e çështjeve politike”.
Q ridik ndërkombëtar përmes të cilit një
Qeveri/a [Vlada; Government; Regier-
ung] - Në kuptim të gjerë nënkupton
shtetin. Ndërkaq ky nocion më së tepërmi
përdoret për të shënuar një organ sht-
etëror që ushtron pushtet ekzekutiv. Duke
patur parasysh ndarjen e pushtetit, qeve-
ria ushtron pushtetin ekzekutiv dhe ad-
ministrativ. Ky term zbatohet kryesisht
në modelet parlamentare dhe gjysmë-
presidenciale për shkak të lidhjes organi-
ke të saj me parlamentin.
Qeverisje Lokale [Lokalna samouprava;
Local Governance; Lokale Regier-
ungsgewalt] - Sipas Kartës Evropiane të
Autonomisë lokale (neni 3), me qeverisje
lokale kuptohet e drejta dhe aftësia efek-
tive e bashkësive vendore për të rreg-
ulluar e për të drejtuar, brenda ligjit, nën
përgjegjësinë e tyre dhe në të mirë të
popullsive të tyre, një pjese të mirë të
çështjeve publike. Kjo e drejtë ushtrohet
nga këshillat apo asambletë e përbëra nga
anëtarë të zgjedhur me votim të lirë, të
fshehtë, të barabartë, të drejtpërdrejtë e
universal dhe që mund të kenë organe
ekzekutive përgjegjës para tyre.
R
Regjion [Region; Regionë Region] -
Përbën njësi administrativo-territoriale e
përbërë nga disa komuna me lidhje
gjeografike, tradicionale, ekonomike, so-
ciale dhe interesa të përbashkëta. Regjio-
net gëzojnë një shkallë të caktuar të au-
tonomisë nga pushteti qendror sikurse në
fushën e shërbimeve publike, admin-
istratës publike dhe shërbimeve sociale
dhe fiskale. Rregullimi kushtetues
regjional është mjaft i shprehur në Itali
dhe Spanjë.
Ratifikim [Ratifikacija; Ratification;
Ratifizierung] - Në të drejtën ndërk-
ombëtare, ratifikimi paraqet një akt ju-
shtet jep pëlqimin e tij që të jetë i
detyruar nga dispozitat e një traktati ose
marrëveshje ndërkombëtare. Në të
drejtën e brendshme ky pëlqim mund të
kërkoj një aprovim parlamentar apo pres-
idencial varësisht nga objekti i
marrëveshjes ndërkombëtarë dhe rreg-
ullimi shtetëror. Sipas nenit 18 të KRK-
219
së ratifikimi i marrëveshjeve ndërk-
ombëtare për (a) territorin, paqen, ale-
ancat, çështjet politike dhe ushtarake; (b)
të drejtat dhe liritë themelore; (c)
anëtarësimin e Republikës së Kosovës në
organizata ndërkombëtare; (c) marrjen
përsipër të detyrimeve financiare nga ana
e Republikës së Kosovës kërkon aprovim
parlamentar të 2/3 të gjithë deputetëve të
Kuvendit.
Ratio decidendi - Nga latinishtja “arsyet
për vendosje”. Përdoret për të përshkruar
parimet/normat juridike mbi bazë të të
cilave gjykata arrin në vendimin e saj
gjyqësor. Vendosja e çështjes që është
objekt shqyrtimi gjyqësor nxirret nga
faktet dhe arsyet që gjykata ka marrë në
konsideratë për të marrë vendimin e saj si
dhe vetë vendimin e saj lidhur me
çështjen.
Ratione materiae - Ky term ka kuptimin
e kompetencës lëndore. Si kriter juridik
përdoret për të vlerësuar nëse objekti i
çështjes bie në kompetencë të gjykatës
për shqyrtim. Shih për më tepër Rreg-
ulloren e Punës së Gjykatës Kushtetuese
të Kosovës (Rregulli 36).
Ratione personae - Ky term i referohet
“palës së autorizuar”, pra nëse kërkesa
është parashtruar nga një palë e autori-
zuar. Shih për më tepër Rregulloren e
Punës së Gjykatës Kushtetuese të Koso-
vës (Rregulli 36).
Ratione temporis - Ky term i referohet
juridiksionit kohor të gjykatës, pra gjyka-
ta do të shpall kërkesën/ankesën të
pranueshme në pikëpamje formale vetëm
nëse është paraqitur brenda afatit kohor
të përcaktuar me kushtetutë ose ligj. P.sh.
sipas LGJKK-së (neni 47) “çdo individ
ka të drejtë të kërkojë nga Gjykata
Kushtetuese mbrojtje juridike në rast se
pretendon se të drejtat dhe liritë e tija in-
dividuale të garantuara me Kushtetutë ja-
220
në shkelur nga ndonjë autoritet publik.
Individi mund ta ngritë kërkesën në fjalë
vetëm pasi që të ketë shteruar të gjitha
mjetet juridike të përcaktuara me ligj”
dhe brenda afatit prej katër (4) muajve
nga dita kur parashtruesit i është dorëzuar
vendimi gjyqësor apo nga dita kur
vendimi ose akti është shpallur pub-
likisht.
Referendum [Referendum; Referendum;
Referendum/Volksentscheid] - Instru-
ment i demokracisë së drejtpërdrejtë
përmes të cilit shtetasit vendosin për
ndonjë akt fundamental (p.sh. kushtetutë,
ligj themelor) apo për ndonjë çështje të
rëndësishme shtetërore (përcaktimi i
formës së qeverisjes, hyrja me një organ-
izatë ndërkombëtare etj).
Referimi incidental [Prejudicijalno
/Incidentalnoupućivanje; Incidental refer-
ral; Inzidente Normenkontrolle] - Në
diskursin e kontrollit kushtetues, referimi
incidental është e drejta e gjykatave për
të kërkuar nga një gjykatë e lartë
(kryesisht gjykatë kushtetuese) një
vlerësim përfundimtar për kushtetut-
shmërinë e një ligji që zbatohet në
çështjen që është objekt shqyrtimi
gjyqësor. Ndryshe në teorinë kushtetuese
njifet edhe me termin “referim par-
agjykimor” për shkak se vendimi
gjyqësor i gjykatës referuese lidhur me
çështjen që është objekt gjykimi merret
vetëm pasi gjykata kushtetuese të ketë
vendosur për kushtetutshmërinë e ligjit të
kontestuar. Referimi incidental është
përcaktuar me nenin 113 para 8 të
Kushtetutës së Kosovës, sipas të cilit
gjykatat kanë të drejtë t’i referojnë
Gjykatës Kushtetuese çështje përkitazi
me përputhshmërinë kushtetuese të një
ligji, nëse ajo përputhshmëri është ngritur
gjatë procedurës gjyqësore dhe gjykata
referuese nuk është e sigurt për përputh-
shmërinë e ligjit të kontestuar me
Kushtetutën dhe nëse vendimi i gjykatës
referuese për rastin e caktuar, varet nga
përputhshmëria e ligjit në fjalë.
Rend kushtetues [Ustavni poredak;
Constitutional order; Verfassung-
sordnung] - Tërësia e parimeve dhe nor-
mave kushtetuese të një shteti apo organ-
izate supra-nacionale.
Republikë [Republika; Republic; Repub-
lik] - Nga latinishtja “res publica” që
nënkupton “çështje publike”. Në kontekst
të shkencës politike, republika përdoret
për emërtimin e shteteve me formë re-
publikane të qeverisjes, formë kjo e
qeverisjes në të cilat qytetarët përmes
zgjedhjeve demokratike legjitimojnë
përfaqësuesit e tyre politikë sikurse
shefin e shtetit, anëtarët e parlamentit etj.
Për dallim nga monarkia, organizimi i
shefit të shtetit në sisteme republikane
karakterizohet nga dy veçori themelore
kushtetuese: e para, zgjedhja e kreut të
shtetit bëhet përmes qytetarëve (qoftë në
mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë,
kryesisht nga parlamenti) dhe e dyta,
zgjedhja e shefit të shtetit bëhet për një
mandat të kufizuar. Pjesa dërmuese e
shteteve në Evropë, përfshirë Republikën
e Kosovës, kanë formë republikane të
qeverisjes. Në kuptim të përgjithshëm,
termi “republikë” ka edhe kuptimin e vet
shtetit të mbështetur në parimin e sov-
ranitetit popullor.
Rezoluta e Këshillit të Sigurimit 1244
[Rezolucija 1244 Saveta bezbednosti;
Resolution 1244 of the Security Council;
Resolution 1244 des UN-
Sicherheitsrates] - u miratua më 10 qer-
shor 1999. Rezoluta përcaktoi vendosjen
e një pranie ndërkombëtare civile dhe
ushtarake në Kosovë që do të siguronte
një administratë të përkohshme ndërk-
ombëtare, përcaktoi tërheqjen dhe paran-
dalimin e kthimit në Kosovë të forcave
ushtarake, policore dhe paramilitare
serbe dhe vendosi organizimin dhe
mbikëqyrjen e zhvillimit të institucioneve
të përkohshme për vetëqeverisje demo-
kratike deri në zgjidhjen
finale politike për Kosovën.
Revokim [Opoziv; Revocation;
Widerruf] - Në të drejtën administrative i
referohet marrjes së një autorizimi apo
leje të dhënë në bazë të autorizimeve
ligjore, si p.sh. revokimi i licencës. Në të
drejtën parlamentare ky term i referohet
marrjes apo heqjes së mandatit parlamen-
tar para skadimit të tij, dhe zbatohet
kryesisht në ato shtete që zbatojnë man-
datin e lidhur apo imperativ të mandateve
parlamentare.
Rezervim [Rezervacija; Reservation;
Vorbehalt] - deklaratë e njëanshme, të
bërë nga organi kompetent shtetëror, në
kohën e nënshkrimit, ratifikimit, aderimit
ose miratimit të një marrëveshjeje me
anën e së cilës synon të përjashtojë ose
modifikojë efektet ligjore të dispozitave
të caktuara.
Rezolutë [Rezolucija; Resolution; Reso-
lution] - Në praktikat parlamentare ka
kuptimin e një mocioni të shkruar me të
cilin parlamenti shpreh qëndrimin e vet
për një çështje të caktuar. Ky term përdo-
ret edhe në të drejtën e organizatave
ndërkombëtare dhe i referohet qëndri-
meve të një organi të një organizate
ndërkombëtare lidhur me një çështje të
caktuar p.sh. rezolutat e Asamblesë së
Përgjithshme apo të Këshillit të Sigurimit
të Organizatës së Kombeve të Bashkuara.
Rr
Rregullore [Pravilnik; Regulation; Ver-
ordnung] - Akt nënligjor që miratohet për
zbatimin e një ligji me qëllim të rreg-
ullimit të mëtejmë të një fushe apo
221
sektori të caktuar p.sh çështje mjedisore,
shëndet publik, administratë publike etj.
Sipas nenit 93 të KRK-së Qeveria është
kompetente për marrjen e vendimeve dhe
rregullore, të cilat janë të nevojshme për
zbatimin e ligjeve.
Rregullore e Punës [Poslovnik o radu;
Rules of procedure; Geschäftsordnung] -
Akt nënligjor i një organi legjislativ,
ekzekutiv apo gjyqësor për të rregulluar
më tej çështjet procedurale dhe proce-
durën e marrjes së vendimeve në pajtim
me kushtetutën dhe ligjin. Kështu p.sh.
sipas nenit 76 të KRK-së “Rregullat e
Punës së Kuvendit miratohen me dy të
tretat (2/3) e votave të të gjithë de-
putetëve të tij dhe përcaktojnë organiz-
imin e brendshëm dhe mënyrën e punës
së Kuvendit”.
Rregullorja e Punës së Kuvendit
[Poslovnik o radu Skupštine; Rules of
procedure of the Assembly; Ges-
chäftsordnung des Parlaments] - Tërësi e
rregullave procedurale dhe të punës për
funksionimin e Kuvendit të Republikës
së Kosovës, të trupave të punës së tij dhe
të drejtave dhe detyrave të deputetëve.
Rregullorja e Punës së Kuvendit mirato-
het me dy të tretat (2/3) e votave të të
gjithë deputetëve.
Rregullore komunale [Opštinski pravil-
nik; Municipal regulation; Kommunale
Verordnung] - Është akt komunal që
miratohet nga kuvendi i komunës për të
rregulluar më tej një fushëveprimtari të
caktuar komunale në pajtim me
legjislacionin në fuqi.
Rregullore e BE-së [Regulativa EU; EU
Regulation; EU-Verordnung] - Akt ju-
ridik i BE-së e cila për dallim nga Direk-
tivat zbatohet në mënyrë të drejtpërdrejtë
në sistemin juridik të shtetit anëtarë.
222
S
Sanksion kundërvajtës [Prekršajna
sankcija; Minor-offence sanction;
Sanktion von Vergehen] - sanksion i cili
shqiptohet në bazë të procedurës
kundërvajtëse dhe kryesisht përfshin
sanksione si qortimin; gjobën; pikë
ndëshkuese; pushimin e vlefshmërisë së
lejes së vozitjes; ndalimi i drejtimit të au-
tomjetit; ndalimi i ushtrimit të profe-
sionit, veprimtarisë ose detyrës; dëbimi i
të huajit nga vendi.
Seancë plenare [Plenarna sednica; Ple-
nary session; Plenarsitzung] - Në prak-
tikat parlamentare seancat plenare i
referohen mbledhjeve të parlamentit për
të shqyrtuar dhe votuar projektligjet si
dhe për të shqyrtuar dhe vendosur për
çështje të tjera në kompetencë të par-
lamentit. Sipas RRPK-së sesioni par-
lamentar është “periudha pranverore dhe
periudha vjeshtore gjatë së cilës Kuvendi
zhvillon punimet gjatë një viti”.
Sekretar i Shtetit [Državni sekretar;
Secretary of State; Staatssekretär] -
Zyrtar i lartë i qeverisë federale në
SHBA që drejton Departamentin Ameri-
kan të Shtetit. Sekretari i Shtetit emëro-
het nga Presidenti i Shteteve të Bash-
kuara në bazë të konfirmimit të Komitetit
të Senatit për Marrëdhëniet me Jashtë.
Senat [Senat; Senate; Senat] - Ky term i
referohet dhomës së lartë të një par-
lamenti. Për shembull, Kongresi Ameri-
kan përbëhet nga Dhoma e Përfaqësuesve
dhe Senati (që përfshin një numër të
njëjtë përfaqësuesish për secilën njësi
federale pavarësisht numrit të popull-
sisë). Ky emërtim kushtetues për dhomat
e larta parlamentare përdoret edhe në
shtete të tjera sikurse në Francë, Spanjë,
Kanada, Australi, Holandë etj.
Siguria juridike [Pravna sigurnost; Le-
gal certainty; Rechtssicherheit] - Institut i
së drejtës sipas të cilit ligjet duhet të jenë
të qarta dhe të mos shoqërohen me
paqartësi juridike. Për më tepër, koncepti
i sigurisë juridike nënkupton se ligjet nuk
mund të kenë efekt retroaktiv pasi kjo do
të cenonte sigurinë juridike të qytetarëve.
Sindikatë [Sindikat; Trade union; Gew-
erkschaft] - organizatë e pavarur, e kriju-
ar përmes bashkimit vullnetar të
punësuarve, qëllimi i së cilës është përfa-
qësimi dhe mbrojtja e të drejtave ligjore
dhe interesave ekonomike, sociale dhe
profesionale të anëtarëve të tyre.
Sistem juridik [Pravni sistem; Legal
system; Rechtssystem] - Tërësia e të
gjitha normave juridike të një shteti apo
një organizate supra-nacionale sikurse
Bashkimi Evropian. Ndonëse sistemet ju-
ridike mund të jenë të ndryshme në
formë dhe përmbajtje, ato përgjithësisht
përfshijnë norma kushtetuese,
marrëveshjet e ratifikuara ndërk-
ombëtare, ligjet, aktet nënligjore, doket
dhe konvencionet kushtetuese si dhe
praktikën gjyqësore. Sistemet kryesore
juridike në botë janë sistemi i së drejtës
civile (kontinentale) sistemi juridik i së
drejtës së përgjithshme (common law),
sistemet juridike islame (e drejta e sheri-
atit) dhe sistemet juridike hibride.
Sistem shumëpartiak [Parlamentarni
sistem; Multi-party system; Mehrpartei-
ensystem] - Sistem politik në të cilën disa
parti politike garojnë në skenën politike
përmes zgjedhjeve dhe kanë gjasa reale
për të fituar ulëse në parlament apo për të
fituar mandate ekzekutive. Sistemet
shumëpartiake janë më tepër të shprehura
në shtetet që kanë instaluar modelin pro-
porcional zgjedhor. Sistemet shumë-
partiake rëndom prodhojnë qeveri të koa-
licioneve të gjera dhe zbatohen në shtetet
me sistem parlamentar të qeverisjes.
Sistem parlamentar [Sistem parlamen-
tar; Parliamentary system; Parlamentar-
isches System] - Model i qeverisjes në të
cilën pushteti ekzekutiv (që kryesisht
ushtrohet nga qeveria) zgjedhet dhe
mbikëqyret nga parlamenti. Mirëpo për
shkak se anëtarët e ekzekutivit kryesisht
mbajnë pozita të larta në kuadër të partisë
që ka shumicën në parlament, bash-
këpunimi në mes qeverisë dhe par-
lamentit bëhet më i lehtë për miratimin e
ligjeve dhe reformave që kërkojnë apro-
vim parlamentar. Tiparet definuese të sis-
temit parlamentar janë se a) qeveria
zgjedhet dhe shkarkohet nga parlamenti
b) parlamenti ushtron kontroll parlamen-
tar ndaj punës dhe politikave të qeverisë
c) parlamenti mund të miratoj mos-
besimin ndaj qeverisë d) përkundër faktit
që parlamenti mbikëqyr qeverinë, në
modelet parlamentare zbatimi i politikave
legjislative dhe reformave shtetërore i
përket qeverisë.
Sistem presidencial [Predsednički sis-
tem; Presidential system; Präsidialsys-
tem] - Sistem i qeverisjes në të cilin
pushteti legjislativ dhe ekzekutiv formo-
hen në rrugë të ndara demokratike sipas
legjitimimit të drejtpërdrejtë qytetar dhe
ku pushteti ekzekutiv ushtrohet nga shefi
i shtetit dhe kabineti që drejton. Veçoritë
dalluese të sistemeve presidenciale përf-
shijnë por nuk kufizohen në atë se a)
pushteti shtetëror është i ndarë në mënyrë
më strikte b) shefi i shtetit zgjidhet në
mënyrë të drejtpërdrejtë nga qytetarët
dhe nuk i nënshtrohet kontrollit par-
lamentar c) shefi i shtetit gëzon kompe-
tenca shumë më të gjera kushtetuese dhe
ekzekutive se sa shefi i shtetit në modele
parlamentare d) shefi i shtetit nuk mund
të shpërndaj parlamentin por disponon
disa instrumente të kontrollit kushtetues
siç është e drejta e kthimit të ligjeve për
223
rishqyrtim e) parlamenti nuk mund të
shkarkoj qeverinë sikurse në sistemet
parlamentare. Sistemi presidencial zbato-
het në SHBA, Brazil, Argjentinë dhe në
disa shtete të Amerikës Qendrore dhe Ju-
gore.
Sistemi d’Hondt [D Hondt-ov sistem;
D’Hondt system; D’Hondt-Verfahren] -
Formulë për ndarjen e ulëseve parlamen-
tare që ndryshe njifet si metoda d’Hondt,
e cila është emëruar sipas matematicientit
belg nga vitet 1870. Ky përbën sistemin
proporcional sipas të cilit vendet në par-
lament ndahen në proporcion me votat e
fituara në zgjedhje parlamentare. Shih
për më tepër sistemin zgjedhor propor-
cional.
Sistem zgjedhor i shumicës [Većinski
izborni sistem; Majority voting;
Mehrheitswahlsystem] - Sistem elektoral
i cili fitues zgjedhor e nxjerr atë subjekt
politik që ka fituar numrin më të madh të
votave në një zonë zgjedhore. Ky sistem
mbështetet në parimin “fituesi merr të
gjitha” dhe nënkupton se mandati par-
lamentar i ofrohet kandidatit që ka fituar
numrin më të madh të votave në një zonë
elektorale. Ky sistem zgjedhor zbatohet
në SHBA, Britani të Madhe dhe në disa
shtete anglo-saksone. Sistemet elektorale
mazhoritare krijojnë një konfigurim poli-
tik dy-partiak dhe kryesisht favorizojnë
partitë e mëdha.
Sistem zgjedhor proporcional [Propor-
cionalni izborni sistem; Proportional vot-
ing system; Verhältniswahlsystem] - Sis-
tem zgjedhor sipas të cilit mandatet par-
lamentare ndahen në proporcion me votat
që subjektet partiake kanë fituar gjatë
zgjedhjeve qendrore apo lokale. Sistemet
zgjedhore proporcionale mund të përm-
bajnë nën-modele të ndryshme dhe të
shoqërohen me pragun elektoral, pra
numrin minimal të votave që një subjekt
224
partiak duhet të ketë fituar në zgjedhje
për tu përfaqësuar në parlament. Sistemi
proporcional është mjaft i shprehur në
demokracitë evropiane pasi konsiderohet
se siguron përfaqësim më adekuat të
grupeve të ndryshme politike, etnike, so-
ciale etj. dhe për dallim nga sistemi ma-
zhoritar është më i favorshëm për partitë
e vogla. Edhe sistemi zgjedhor në Repub-
likën e Kosovës është proporcional dhe
sipas nenin 64 të KRK-së “vendet në
Kuvend ndahen midis të gjitha partive,
koalicioneve, nismave qytetare dhe kan-
didatëve të pavarur, në përpjesëtim me
numrin e votave të vlefshme, të fituara
prej tyre, në zgjedhjet për Kuvendin”.
Sistem dy-partiak [Dvopartijski sistemi;
Two-party systems; Zweiparteiensys-
teme] - Sistem politik në të cilat rivaliteti
politik për mandatin qeverisës parlamen-
tar apo presidencial përqendrohet dhe
zhvillohet kryesisht përmes dy partive
më të mëdha politike. Shtetet e Bash-
kuara janë shembull tipik i një sistemi
politik dy-partiak me një konkurrencë
politike dhe programore që tradicional-
isht zhvillohet në mes Partisë Demo-
kratike dhe Partisë Republikane.
Sistemi semi-presidencial [Polup-
redsednički sistem; Semi-presidential
system; Semipräsidentielles System] -
Një sistem qeverisës në të cilën kreu i
shtetit zgjidhet drejtpërdrejtë nga populli
kurse qeveria e caktuar nga kreu i shtetit
duhet të ketë mbështetjen e parlamentit
për të ushtruar funksionin e saj. Në këto
sisteme, roli kushtetues i kreut të shtetit
është larg më rëndësishëm se në sisteme
parlamentare kurse qeveria nuk është
krejtësisht e pavarur nga parlamenti
sikurse në shtetet presidenciale pasi i
duhet mbështetja parlamentare për të
zbatuar programin e saj. Franca konsid-
erohet përfaqësuese tipike e këtij modeli
pas miratimit të Kushtetutës së saj më
1958 (e njohur ndryshe si Kushtetuta e
Republikës së Pestë).
Skllavëria [Ropstvo; Slavery; Sklaverei]
- Skllavëria është një gjendje në të cilën
një individ vihet në pronësi të tjetrit duke
u konsideruar si pronë apo send. Kjo
formë e robërimit të individëve dhe priv-
imit të tyre nga të drejtat fundamentale
është manifestuar në shoqëritë
skllavopronare dhe feudale por ka filluar
të hiqet në mënyrë graduale me ngritjen e
ndërgjegjësimit politik të shoqërive
evropiane se gjithë njerëzit për nga nat-
yra janë të lirë dhe të barabartë. Edhe
KRK në nenin 28 të saj ka përcaktuar se
“askush nuk mund të mbahet në skllavëri
ose në pozitë të ngjashme me
skllavërinë”.
Sovranitet [Suverenitet; Sovereignty;
Souveränität] - Ky term ka disa kuptime.
Në teorinë politike ky term përdoret për
sovranitetin shtetëror pra të drejtën e
shtetit për të qeverisur në mënyrë të
pavarur. Sovraniteti shtetëror mbështetet
në sovranitetin popullor, që nënkupton se
sovraniteti buron nga populli, i takon
popullit dhe ushtrohet nëpërmjet tij.
Ndonëse kushtetutat bashkëkohore
përcaktojnë se sovraniteti është i pan-
dashëm dhe i pacenueshëm, shtetet
lejojnë transferimin e pjesshëm të sov-
ranitetit përmes dispozitave kushtetuese
për qëllime të sigurisë kolektive ose in-
tegrimit evropian duke vendosur që
çështje të caktuara ti kalojnë organiza-
tave ndërkombëtare.
Sovranitet parlamentar [Parlamentarni
suverenitet; Parliamentary sovereignty;
Parlamentssouveränität] - Në teorinë par-
lamentare ky term nënkupton se bartësi
suprem i pushtetit legjislativ në një dem-
okraci parlamentare është vetëm par-
lamenti. Sipas këtij koncepti, pushteti
ligjëvënës i parlamentit është i pakufi-
zuar pasi përmes tij përfaqësohet vullneti
politik i popullit i shprehur përmes
përmes zgjedhjeve parlamentare. Ky pa-
rim kushtetues mbizotëron veçanërisht në
Britani të Madhe dhe nënkupton se par-
lamenti është i vetmi organ legjislativ,
aktet e të cilit nuk mund të shfuqizohen
nga gjykatat.
Spiker [Spiker; Speaker; Sprecher
(Speaker)] - Kryesues i dhomës së ultë të
parlamentit britanik dhe përgjegjës për
drejtimin e seancave dhe për sigurimin e
mbarëvajtjes së punimeve dhe diskuti-
meve në dhomë. Ky institucion par-
lamentar është instaluar edhe në shtete të
tjera si në Kanadë, SHBA, Australi etj.
Sipas Kushtetutës së SHBA-ve, Dhoma e
Përfaqësuesve (dhoma e ulët e Kongresit
Amerikan) zgjedh kryetarin e vet (speak-
er) me shumicë absolute të votave për të
kryesuar mbledhjet e Dhomës. Për dallim
nga modeli britanik ku kryesuesi i
Dhomës është jo-politik, kryetari i
Dhomës së Përfaqësuesve është
udhëheqës politik por edhe zyrtari më i
lartë i Dhomës së Përfaqësuesve.
Stare decisis - Nga latinishtja “të
qëndrosh pranë vendimeve të dhëna më
herët”, është doktrinë e precedentit, pra
respektimi i vendimeve të mëhershme
gjyqësore në zgjidhjen e çështjeve
gjyqësore. Precedenti është burim i së
drejtës në shtetet anglo-saksone por është
pak i shprehur në sistemet juridike të së
drejtës kontinentale, në të cilat ligji dhe
jo precedenti është burim kryesor i së
drejtës.
Statut/i [Statut; Statute; Satzung] - Ky
term ka disa kuptime: a) në të drejtën e
vetëqeverisjes lokale termi “Statut” është
akti kryesor juridik që miratohet nga
komuna dhe në pajtim me legjislacionin e
qeverisë qendrore që rregullon organiz-
225
imin e brendshëm të komunës; b) “statu-
ti” përdoret edhe për të shënuar aktin më
i lartë të organizatave jo-qeveritare, aso-
ciacioneve apo fondacioneve.
Statuti Organik [Politički subjekt; Or-
ganic Statute; Organisches Statut] - Akt
juridik fundamental i hartuar nga
Komisioni ndërkombëtar i kontrollit më
1914 i cili e kishte shpallur Shqipërinë
“principatë sovrane të trashëgueshme” në
krye me princin gjerman Vilhelm Vidin.
Statuti rregullonte formën e qeverisjes,
pozitën ndërkombëtare të Shqipërisë
raportet në mes pushteteve shtetërore,
forcat e armatosura dhe organet e
drejtësisë.
Subjekti politik [Politički subjekt; Polit-
ical entity; Politische Einheit] - Parti
politike, koalicion, nismë qytetare ose
kandidat i pavarur.
Sundim i së drejtës [Vladavina prava;
Rule of law; Rechtsstaatlichkeit] - Ndër
parimet themelore të demokracisë
kushtetuese dhe të rendit juridik në
përgjithësi sipas të cilit të gjithë indi-
vidët, organet shtetërore, si dhe instituci-
onet publike dhe private duhet ti
nënshtrohen ligjit. Sipas këtij parimi të
gjithë duhet të jenë të barabartë para ligjit
dhe askush nuk mund të jetë mbi ligjin.
Sundimi i së drejtës në kuptim të gjerë
përfshin edhe të drejtën e ushtrimit të
mjeteve efektive juridike dhe gjyqësore
për mbrojtjen e të drejtave individuale,
sigurinë juridike, ndalimin e efektit ret-
roaktiv të ligjeve, ndarjen dhe kontrollin
reciprok të pushteteve si dhe transpar-
encën dhe pjesëmarrjen e publikut në
procesin e vendimmarrjes.
Sh
Shfuqizim [Ukidanje; Abrogation; Auf-
hebung] - I referohet heqjes së një akti
juridik (kushtetutë, ligj, akt nënligjor)
226
nga sistemi juridik pas hyrjes në fuqi të
një akti të ri juridik. Këto norma ose dis-
pozita në terminologjinë juridike njihen
si dispozita shfuqizuese dhe zakonisht
vendosen në fund të një teksti kushtetues
apo legjislativ.
Shkelje kushtetuese [Ustavna povreda;
Constitutional violation; Verfassungsver-
letzung] - I referohet shkeljes
kushtetuese, cenimit të kushtetutës si akt
më i lartë juridik nga ana e një autoriteti
shtetëror në kuadër të ushtrimit të kom-
petencave kushtetuese (p.sh. shkelja e
kushtetutës nga kreu i shtetit, shih nenin
91 dhe 113 para. 6 i KRK-së). Tek
drejtësia kushtetuese konkrete shkeljet
kushtetuese i referohen cenimit të ndonjë
prej lirive dhe të drejtave kushtetuese
(pra cenimi i së drejtës subjektive) kurse
kur cenimi kushtetues është pasojë e një
akti të përgjithshëm juridik (ligji, rreg-
ullore etj) kemi të bëjmë me drejtësi
kushtetuese abstrakte.
Shkencë politike [Politička nauka; Polit-
ical science; Politikwissenschaft] -
Shkencë shoqërore që studion politikën,
sistemet e qeverisjes dhe mendimin poli-
tik. Shkenca politike studion format e or-
ganizimit dhe dizajnimit politik dhe man-
ifestimet e këtyre sistemeve në kontekst
nacional dhe ndërkombëtar.
Shoqëri civile [Civilno društvo; Civil
society; Zivilgesellschaft] - Zakonisht ky
term i referohet organizatave joqeveritare
(OJQ-ve), shoqatave, asociacioneve dhe
grupeve të interesit të cilat përmes ak-
tiviteteve të tyre ndikojnë tek autoritetet
vendimmarrëse në përcaktimin e poli-
tikave dhe reformave zhvillimore.
Shpërndarje e parlamentit [Raspuštan-
je parlamenta; Dissolution of the parlia-
ment; Auflösung des Parlaments] -
Shënon fundin e një legjislature dhe or-
ganizimin e zgjedhjeve të reja për konsti-
tuimin e parlamentit të ri. Shpërndarja e
parlamentit manifestohet në modele par-
lamentare dhe semi-presidenciale të
qeverisjes dhe mund të vije si pasojë e
krizës politike në parlament apo kur
qeveria humb besimin parlamentar
përmes mocionit parlamentar të mosbes-
imit. Sipas nenit 82 të KRK-së Kuvendi
shpërndahet në këto mënyra (a) nëse
brenda 60 ditëve nga dita e caktimit të
mandatarit nga Presidenti i RK-së, nuk
formohet Qeveria; (b) nëse për shpërn-
darjen e Kuvendit votojnë 2/3 e të gjithë
deputetëve; (c) nëse brenda 60 ditëve nga
dita e fillimit të procedurës së zgjedhjes,
nuk zgjedhet Presidenti i RK-së (d) dhe
pas votimit të suksesshëm të mosbesimit
të Qeverisë.
Shqyrtim administrativ [Rasprava u up-
ravnom sporu; Administrative review;
Verwaltungsüberprüfung] - Është e drejta
e organeve të pushtetit qëndror (qeverisë)
për ta rishikuar ligjshmërinë dhe
përshtatshmërinë e akteve të autoriteteve
lokale në fushën e kompetencave të
deleguara apo të zgjeruara.
Shqyrtimi i parë i një projektligji [Prvo
čitanje predloga zakona; First reading of
a draft law; Erste Lesung eines Geset-
zentwurfs] - Sipas RrPKK-së, shqyrtimi i
parë i projektligjit nënkupton diskutimin
dhe votimin e tij në parim.
Shqyrtimi i dytë i projektligjit [Drugo
čitanje predloga zakona; Second reading
of a draft law; Zweite Lesung des Ge-
setzesentwurfs] - Shqyrtimi i dytë i pro-
jektligjit sipas RrPKK-së nënkupton
shqyrtimin dhe votimin e amendamente-
ve të propozuara nga komisioni
funksional - raportues dhe të amenda-
menteve të propozuara nga komisionet e
tjera, nga grupet parlamentare, nga Qeve-
ria dhe nga deputetët. Pas miratimit të
amendamenteve, votohet teksti i Pro-
jektligjit në tërësi me ndryshimet e
miratuara.
Shqyrtimi i tretë i projektligjit [Treće
čitanje predloga zakona; Third reading of
a draft law; Dritte Lesung des Geset-
zentwurfs] - Sipas RrPKK-së, me kërkesë
të propozuesit të projektligjit ose të
komisionit funksional, Kuvendi mund të
vendos që projektligjin ta paraqesë në
shqyrtim të tretë në rastet kur projektligji
në shqyrtimin e dytë nuk merr numrin e
duhur të votave për miratim.
Shqyrtimi ex ante - Shqyrtim gjyqësor
paraprak, ose a priori. I referohet shqyr-
timit të ligjshmërisë apo kushtetut-
shmërisë së aktit para hyrjes në fuqi të tij.
Shqyrtimi ex post - Nga Lat. “ex post
facto” pas faktit, i mëpasshëm, retrospek-
tiv; I referohet kontrollit gjyqësor të
mëpasshëm.
Shqyrtimi i përshtatshmërisë
[Rasprava o usklađenosti; Compliance
review; Compliance-Prüfung] - Proces i
rishikimit të organit mbikqyrës për të
siguruar se kompetencat e deleguara janë
ekzekutuar në përputhje me rregullat,
kriteret dhe standardet e përcaktuar nga
pushteti qëndror dhe për t’u siguruar se
masat e marra nga komuna kanë qenë
përkatëse për arritjen e objektivave dhe
rezultateve të përcaktuara nga organi i
pushtetit qëndror.
Shterim i mjeteve juridike [Iscrpljivan-
je pravnih sredstava; Exhaustion of legal
remedies; Erschöpfung des Rechtsweges]
- Në të drejtën administrative, shterimi i
mjeteve juridike i referohet një
kërkese/kriteri ligjor që pala mund të ini-
cioj një procedurë të konfliktit adminis-
trativ vetëm pasi të ketë shteruar mjetet
juridike administrative që ka në dispozi-
cion. Kërkesa për shterimin e mjeteve ju-
ridike është kriter edhe për parashtrimin e
ankesës kushtetuese individuale në
227
gjykatën kushtetuese. Sipas nenit 113 pa-
ra. 7 i KRK-së “individët janë të autori-
zuar të ngrenë shkeljet nga autoritetet
publike të të drejtave dhe lirive të tyre
individuale, të garantuara me Kushtetutë,
mirëpo vetëm pasi të kenë shteruar të
gjitha mjetet juridike të përcaktuara me
ligj”.
Shtet/i [Država; State; Staat] - Përku-
fizimi se çfarë është “shteti” ka qenë his-
torikisht objekt shqyrtimi dhe kritike në
kuadër të teorisë politike dhe juridike.
Ndër përkufizimet se çfarë është “shteti”
është këndvështrimi i sociologut gjerman
Max Weber, sipas të cilit shteti është një
organizatë politike me një qeveri të cen-
tralizuar që mban monopolin e përdorim-
it legjitim të forcës brenda një territori
dhe popullësie të caktuar. Kurse Jean-
Jacques Rousseau definicionin e shtetit e
ka mbështetur në teorinë e sovranitetit të
popullit, pra në pëlqimin e popullit për ti
dhënë shtetit të drejtën për të qeverisur
dhe për të miratuar ligje juridikisht të
detyrueshme për pjesëtarët e popullit. Në
anën tjetër, sipas Hans Kelsen, shteti
është vetëm se një njësi e veçantë norma-
tive, është një rend juridik bazuar tek një
vullnet super-individual, pra është per-
sonifikim i vet i rendit juridik. Ndërkaq
nga këndvështrimi i shtetit si subjekt i së
drejtës ndërkombëtare, sipas nenit 1 të
Konventës së Montevideos (1933) për të
drejtat dhe detyrimete shteteve, një en-
titet duhet të plotësoj katër elemente për
tu kualifikuar si shtet: një popullësi per-
manente, një territor të definuar, qeveri
efektive dhe kapacitetin për të hyrë në
raporte kontraktuale me shtetet tjera.
Shtet federal [Savezna država; Federal
state; Bundesstaat] - Për dallim nga
shtetet unitare, shteti federal është bash-
kësi e dy apo më tepër shteteve, të cilat
gëzojnë pavarësi të gjerë politike në
228
kuadër të shtetit federal. Kjo formë e
rregullimit shtetëror realizohet përmes
kushtetutës federale, e cila përcakton, në
kontekst vertikal, kufijtë e përgjegjësive
kushtetuese të organeve të federatës
(pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe
gjyqësor) në një anë, dhe të kompeten-
cave të njësive federale (shteteve) në
anën tjetër. Ndonëse vëllimi i kompeten-
cave të federatës ndryshon nga shteti në
shtet, në kuadër të kompetencave tipike
federale hyjnë, për shembull, e drejta për
ndryshimin e kushtetutës federale, mirat-
imi i ligjeve federale, përfaqësimi i
shtetit federal në marrëdhënie ndërk-
ombëtare apo çështjet që kanë të bëjnë
me ushtrinë dhe njësinë valutore.
Kushtetutat federale kufirin në mes kom-
petencave të federatës dhe njësive feder-
ale zakonisht e përcaktojnë në bazë të
përshkrimit të të ashtuquajturave kompe-
tencave ekskluzive të federatës përmes
klauzolës se “çdo çështje që nuk është
caktuar në kompetencë të organeve të
federatës bie në kompetencë të organeve
të njësisë federale”. Organizimi shtetëror
i shteteve sipas modelit të federalizimit
është mjaft i përhapur në botë dhe zbato-
het kryesisht në shtetet me diversitet të
theksuar etnik, gjuhësor apo fetar sikurse
në Zvicër, Belgjikë, SHBA, Federatën
Ruse, Indi, Australi, Gjermani, Pakistan,
Brazil etj.
Shtet laik [Sekularna država; Secular
state; Laizistischer Staat] - Parim
kushtetues që ndan institucionet sht-
etërore nga institucionet fetare. Në disa
shtete sekularizmi konsiderohet si një
ndër parimet themelore kushtetuese
sikurse në Turqi, Francë. Sipas nenit 8 të
KRK-së Republika e Kosovës është shtet
laik dhe neutral në çështje të besimeve
fetare.
Shtet multi-etnik [Multietnička država;
Multi-ethnic state; Multiethnischer Staat]
- Shtet që karakterizohet nga diversiteti
etnik, në kuadër të cilit krahas
komunitetit shumicë ndër-veprojnë edhe
komunitete të tjera jo-shumicë.
Shtet unitar [Unitarna država; Unitary
state; Einheitsstaat] - Për dallim nga
shtetet e përbëra, ku pushteti shtetëror
ndahet në mes federatës dhe njësive fed-
erale (shteteve), shteti unitar është formë
e rregullimit shtetëror në të cilën ekziston
vetëm një nivel i organeve të pushtetit
qendror (pushteti qëndror) ndërkaq orga-
net tjera të njësive administrative-
territoriale ushtrojnë vetëm ato kompe-
tenca të cilat ju janë deleguar me
kushtetutë apo ligj. Shumica e shteteve
në botë kanë rregullim shtetëror unitar.
Por modelet kushtetuese të delegimit të
pushtetit në shtetet unitare janë të
ndryshme. Në disa shtete unitare (p.sh.
në Britani të Madhe) njësitë administra-
tive-territoriale gëzojnë autonomi më të
gjerë politike (parimi i devoluimit)
ndërkaq në të tjerat (p.sh. Francë) zbato-
het modele të ndryshme të decentraliz-
imit të pushtetit. Edhe Republika e Ko-
sovës ka rregullim shtetëror unitar.
Shtetësi [Državljanstvo; Citizenship;
Staatsangehörigkeit] - Një lidhje e ngush-
të juridike midis shtetit të caktuar dhe një
personi nga e cila rezultojnë të drejta dhe
detyrime të ndërsjella. Shtetet përcak-
tojnë mënyra të ndryshme për fitimin e
shtetësisë sikurs me lindje; me adoptim;
me natyralizim apo në bazë të një
marrëveshje ndërkombëtare. Ligji nr.
04/l-215 për shtetësinë e Kosovës
përcakton mënyrat e fitimit, humbjes dhe
rifitimit të shtetësisë së Republikës së
Kosovës.
Shumicë e kualifikuar [Kvalifikovana
većina; Qualified majority; Qualifizierte
Mehrheit] - Shumicë e specifikuar e vo-
tave më e madhe se gjysma e votave që
kërkohet për marrjen e një vendimi. Në
drejtën kushtetuese marrja e vendimeve
sipas shumicës së kualifikuar zbatohet
kryesisht për çështje të rëndësishme siç
është ndryshimi i kushtetutës, ratifikimi i
marrëveshjeve ndërkombëtare, shpërn-
darja e parlamentit, shkarkimi i zyrtarëve
të lartë shtetëror, etj. Edhe Kushtetuta e
Kosovës ka përcaktuar marrjen e vendi-
meve sipas shumicës së kualifikuar, si
p.sh. ndryshimi i Kushtetutës (neni 65),
ratifikimi i disa marrëveshjeve ndërk-
ombëtare (neni 18), miratimi i Rreg-
ullores së Punës së Kuvendit (neni 76),
shpërndarja e Kuvendit (neni 82) etj.
Shumicë e thjeshtë [Prosta većina; Sim-
ple majority; Einfache Mehrheit] - Formë
e vendimmarrjes në parlament ku për
miratimin e ligjeve, vendimeve apo ak-
teve të tjera kërkohet shumica e votave të
deputetëve të pranishëm dhe që votojnë.
Shumicë/a absolute [Apsolutna većina;
Absolute majority; Absolute Mehrheit] -
Formulë e votimit dhe vendimmarrjes në
organe kolegjiale (parlament, kuvend
komunal etj.) sipas të cilit për marrjen e
një vendimi kërkohet miratimi (pëlqimi) i
shumicës së gjithë anëtarëve të një organi
kolegjial (pra një (1) më tepër se gjysma
e gjithë anëtarëve të një organi).
Kushtetuta e Kosovës në disa raste ka
përcaktuar shumicën absolute si prag të
marrjes së vendimit nga Kuvendi i Koso-
vës. Për shembull, sipas nenit 86 para. 5 i
Kushtetutës (tek raundi i tretë për
zgjedhjen e Presidentit) ka përcaktuar se
“kandidati që merr shumicën e votave të
të gjithë deputetëve, zgjedhet President i
Republikës së Kosovës”. Poashtu në ne-
nin 95 para. 3 i Kushtetutës së Kosovës
është përcaktuar se “Qeveria konsidero-
het e zgjedhur nëse merr shumicën e vo-
229
tave të të gjithë deputetëve të Kuvendit të
Kosovës”.
T Tekstualizëm [Tekstualizam; Textual-
Tatimpagues [Poreski obveznici; Tax-
payer; Steuerzahler] - Konform Ligjit nr.
05/l -028 për tatimin në të ardhurat per-
sonale, tatimpagues janë personat fizikë
rezident dhe jo rezident, ndërmarrja per-
sonale afariste, ortakëritë dhe shoqëritë,
të cilët pranojnë ose krijojnë të ardhura
bruto.
Tender [Tender; Tender; Ausschreib-
ung] - Dokument që i dorëzohet auto-
ritetit kontraktues nga një operator
ekonomik, duke parashtruar kushtet e
ofertës së një njoftimi specifik të kon-
tratës, njoftimit për tenderim ose ndonjë
kërkesë tjetër që është nxjerrë ose përgat-
itur nga autoriteti kontraktues në fjalë.
Të drejta politike [Politička prava; Po-
litical rights; Politische Rechte] - Janë ato
të drejta individuale që kanë për qëllim
përfshirjen dhe pjesëmarrjen e individëve
në jetën politike dhe institucionale në
mënyrë të barabartë. Në kuadër të
drejtave politike hyjnë liria e shprehjes,
liria e shtypit, liria e bashkimit, liria e
tubimit dhe e drejta e votimit. Këto të
drejta konsiderohen vitale për funksion-
imin e demokracisë, pluralizmit politik
dhe të pjesëmarrjes së publikut në
vendimmarrje.
Të drejta kulturore [Kulturna prava;
Cultural Rights; Kulturelle Rechte] -
Konsiderohen të drejta bashkëkohore, të
cilat kanë për qëllim realizimin e poten-
cialit kulturor dhe shkencor të individit
dhe shoqërisë në përgjithësi. Në kuadër
të të drejtave kulturore kryesisht hyjnë e
drejta e artit dhe krijimtarisë shkencore,
si dhe liria akademike. KRK përmban
disa nene që garantojnë të drejtat kul-
turore, përfshirë të drejtat e komuniteteve
230
pakicë për të promovuar dhe ruajtur
trashëgiminë kulturore të komuniteteve
dhe pjesëtarëve të tyre.
ism; Textualismus] - Doktrinë e inter-
pretimit kushtetuese sipas të cilës kupti-
mi i normës kushtetuese përcaktohet më
së miri sipas tekstit që përmban norma
kushtetuese. Rrjedhimisht, tekstualizmi
është ngushtë i lidhur më origjinalizmin
si metodë e interpretimit kushtetues (shih
origjinalizmi).
Të drejtat dhe liritë themelore [Osnov-
na prava i slobode; Fundamental rights
and freedoms; Grundrechte und
Grundfreiheiten] - Të drejtat dhe liritë
themelore që garantohen me kushtetutë
dhe/apo me legjislacion primar. Të
drejtat dhe liritë themelore përbëjnë seg-
mentin më të rëndësishëm të një demo-
kracie kushtetuese sepse përmes tyre
përcaktohet raporti në mes autoritetit sht-
etëror në një anë dhe të qytetarëve në
anën tjetër. Këto të drejta mund të jenë
absolute (psh e drejta e dinjitetit të
njeriut, e drejta për të mos ju nënshtruar
torturës, ndëshkimit a trajtimit mizor,
çnjerëzor ose poshtërues), pra të drejtat
ndaj të cilave nuk lejohet asnjë kufizim,
apo relative, pra liritë dhe të drejta
themelore, të cilat mund ti nënshtrohen
kufizimeve të ligjshme në raste të cak-
tuara. Të drejtat the liritë themelore, siç
ka përcaktuar Gjykata Kushtetuese
Gjermane në rastin Lüth (1958) në radhë
të parë, janë të drejta të mbrojtjes së
qytetarit nga shteti dhe përbëjnë një sis-
tem objektiv të vlerave të cilat detyrojnë
të gjitha organet shtetërore dhe zbatohen
në të gjitha fushat e së drejtës.
Të drejtat e Komuniteteve Rights of
communities [Të drejtat e komuniteteve;
Prava zajednica; Gemeinschaftsrechte] -
Të drejta të zgjeruara (krahas të drejtave
dhe lirive themelore të njeriut) që i
gëzojnë anëtarët e një komuniteti të cak-
tuar. Sipas KRK-së (neni 57) anëtarë të
komuniteteve janë “banorët që i përkasin
një grupi të njëjtë kombëtar ose etnik,
gjuhësor ose fetar, tradicionalisht të pran-
ishëm në territorin e Republikës së Ko-
sovës (komunitetet)” të cilët gëzojnë të
drejta të veçanta kushtetuese (p.sh. e
drejta e ruajtjes së trashëgimisë kulturore
dhe fetare).
Të drejtat kolektive [Kolektivna prava;
Collective rights; Kollektive Rechte] -
Për dallim nga të drejtat individuale, të
drejtat kolektive i garantohen një
komuniteti zakonisht për të optimizuar
një mbrojtje më efektive të të drejtave që
i përkasin një grupi të caktuar shoqëror.
Në kuadër të të drejtave kolektive hyjnë e
drejta në paqe, e drejta e vetëvendosjes, e
drejta në mjedis të shëndosh, e drejta në
identitet kulturor, etj.
Të hyrat vetanake të komunave
[Sopstveni prihodi opština; Municipal
own source revenues Kommunale Ein-
nahmen] - Janë të gjitha ato të hyra të
komunave të mbledhura nga komuna në
bazë të ligjit që përfshin taksat komunale,
gjobat, tarifat e shfrytëzimit, pagesat për
shërbimet publike të ofruara nga komuna,
qiratë në pronat e paluajtshme të
komunës, të hyrat nga shitja e pasurive
komunale, etj.
Tërheqja nga Bashkimi Evropian
[Povlačenje iz Evropske unije; With-
drawal from the European Union; Aus-
tritt aus der Europäischen Union] -
Nënkupton një proces juridik dhe politik
kur një shtet anëtar vendos të tërhiqet nga
Bashkimi Evropian. Sipas Traktatit të
BE-së (neni 50) "çdo Shtet Anëtar mund
të vendosë të tërhiqet nga Bashkimi në
përputhje me kërkesat e tij kushtetuese”.
Këtë procedurë e ka vënë në lëvizje Bri-
tania e Madhe kur më 2016 vendosi
përmes referendumit që të tërhiqet nga
BE.
Traktat/i [Ugovor; Treaty; Vertrag] -
Sipas Konventës së Vjenës për të Drejtën
e Traktateve midis Shteteve dhe Organi-
zatave ndërkombëtare ose midis Organi-
zatave Ndërkombëtare (1986) traktati
është marrëveshje ndërkombëtare e rreg-
ulluar nga e drejta ndërkombëtare dhe e
realizuar në formë të shkruar: (a) midis
një ose më shumë shteteve ose më shumë
organizatave ndërkombëtare; ose (b)
midis organizatave ndërkombëtare.
Traktati i Vestfalisë [Vestfalski mirovni
ugovor; Treaty of Westphalia; West-
fälischer Frieden] - Traktat paqeje që u
miratua më 1648 përmes të cilit ju dha
fund luftës shkatërrimtarë 30 vjeçare në
Evropë. Ky Traktat solli ndryshime
rrënjësore në terrenin politik, territorial
dhe fetar të Evropës duke bërë të konsid-
erohet ndër dokumentet kryesore përmes
të cilit janë vënë themelet e shtetit mod-
ern evropian. Në bazë të Traktatit të
Vestfalisë u sigurua paqja në mes Holan-
dës dhe Spanjës si dhe në mes Francës
dhe Perandorisë së Shenjtë Romake.
Traktati pati ndikim të madh edhe në sig-
urimin e tolerancë fetare në Evropë duke
i dhënë fesë protestante status të njëjtë
me atë të fesë katolike.
Traktati për BE-në [Ugovor o EU;
Treaty on the EU; EU-Vertrag] - Instru-
ment themelor për organizimin dhe
funksionimin e Bashkimit Evropian,
përmes të cilit përcaktohet vizioni dhe
qëllimet e BE-së si dhe institucionet dhe
kompetencat e organeve kryesore të saj.
U
Udhëzim administrativ [Administra-
tivno uputstvo; Administrative instruc-
tion; Verwaltungsanweisung] - Akt nën-
231
ligjor që miratohen në bazë të autorizimit
të dhënë me ligj për të rregulluar më tej
çështje organizative apo procedurale të
ligjit përkatës. Pasi ligjvënësi e ka të
pamundur të rregulloj në mënyrë të de-
tajuar të gjitha çështjet që bien në fu-
shëveprimin e ligjit, autorizon autoritetin
e caktuar publik (kryesisht ministritë dhe
agjencitë ekzekutive) që në kuadër të
përgjegjësive të tyre juridike të rreg-
ullojnë më tej aspekte organizative apo
procedurale për të mundësuar zbatimin
adekuat të ligjit.
Ultra vires - Term Latin që nënkupton
“përtej autoritetit juridik”. Përdoret për të
shënuar një akt apo veprim që nuk ka ba-
zë juridike apo tejkalon mandatin e
përcaktuar me ligj.
Ushtri [Vojska; Military; Armee] - Term
që përdoret për forcat e armatosura të
cilat sigurojnë pavarësinë e vendit, si dhe
mbrojnë tërësinë territoriale dhe rendin e
kushtetues. Forcat e armatosura janë kat-
egori kushtetuese dhe i nënshtrohen
mbikëqyrjes civile dhe detyrimeve
kushtetuese.
V Vetëqeverisje lokale [Lokalna samou-
Van Gend en Loos (1963) - Shih
“Parimi i epërsisë të së drejtës së Bash-
kimit Evropian”.
Vendim [Odluka; Decision; Bes-
cheid/Entscheidung] - Akt juridik i një
autoriteti publik. Vendimet mund të jenë
akte konkrete dhe individuale në rastet
kur rregullojnë apo vendosin një çështje
individuale ose abstrakte kurse në rastet
kur vendosin rregulla të përgjithshme të
sjelljes vendimet kanë karakterin e ak-
teve të përgjithshme normative.
Vendimi preliminar [Preliminarna od-
luka; Preliminary decision; Vora-
bentscheidung] - Vendim i Gjykatës
Evropiane të Drejtësisë për interpretimin
232
e së drejtës së Bashkimit Evropian, e ini-
ciuar në bazë të kërkesës së një gjykate të
një shteti anëtar të Bashkimit Evropian.
Vendimet preliminare lidhur me inter-
pretimin e së drejtës së BE-së janë juridi-
kisht të detyrueshme për gjykatën
referuese.
Vetoja e xhepit [Džepni veto; Pocket ve-
to; Pocket Veto] - Manifestohet atëherë
kur Presidenti në SHBA as nuk e përdor
të drejtën e vetos por as nuk e nënshkru-
an ligjin e miratuar nga Kongresi në
periudhën kur punimet e Kongresit pe-
zullohen ose përfundohen.
Vetëpërmbajtje gjyqësore [Sudska uz-
držanost; Judicial self-restraint; Richter-
liche Selbstbeschränkung] - Manifestim i
një vendimmarrje të vetëpërmbajtur
gjyqësore përmes interpretimit të ngushtë
juridik. Politikë jurisprudenciale që fa-
vorizon zgjidhjen e kontesteve përmes
degëve të tjera të pushtetit shtetëror
(pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv), me
përjashtim të rasteve kur ndërhyrja e
gjykatës në çështjen kontestuese është e
domosdoshme dhe juridikisht e pash-
mangshme.
prava; Local self-government; Lokale
Selbstverwaltung] - Shih “qeverisje lo-
kale”.
Viti fiskal [Fiskalna godina; Fiscal year;
Haushaltsjahr] - Viti fiskal ose buxhetor
është periudha nga 1 Janari i një viti deri
31 Dhjetor të vitit të njëjtë që autoritetet
shtetërore i referohen për qëllime bux-
hetore dhe tatimore.
Vlerë kushtetuese [Ustavna vrednost;
Constitutional value; Verfassungswerte] -
Çështjet dhe parimet më të rëndësishme
të një kushtetute apo demokracie
kushtetuese. Këto vlera kushtetuese
shërbejnë jo vetëm si udhëzues për auto-
ritetet shtetërore por janë edhe bazë për
ushtrimin e përgjegjësive kushtetuese.
Ndër vlerat më të përhapura kushtetuese
hyjnë demokracia, liritë dhe të drejtat e
njeriut, sundimi i së drejtës, ekonomia e
lirë etj. Në disa shtete disa vlera
kushtetuese kanë krijuar identitet të
veçantë dhe janë të pacenueshme sikurse
forma republikane e qeverisjes
(Kushtetuta e Francës dhe Italisë), feder-
alizmi (Kushtetuta e Gjermanisë) apo
sekularizmi (Kushtetuta e Republikës së
Turqisë). Sipas nenit 7 të KRK-së “Rendi
kushtetues i Republikës së Kosovës ba-
zohet në parimet e lirisë, paqes, demo-
kracisë, barazisë, respektimit të të
drejtave dhe lirive të njeriut dhe sundimit
të ligjit, mosdiskriminimit, të drejtës së
pronës, mbrojtjes e mjedisit, drejtësisë
sociale, pluralizmit, ndarjes së pushtetit
shtetëror dhe ekonomisë së tregut”.
Vlerësim i ndikimit në mjedis [Procena
uticaja na životnu sredinu; Environmen-
tal Impact Assessment; Umweltver-
träglichkeitsprüfung] - Në të drejtën
mjedisore VNM është procesi i cili
vlerëson përcaktimin e dëmeve të
mundshme mjedisore nga ndërtimi dhe
aktivitetet tjera.
Vlerësim strategjik mjedisor [Strateška
procena uticaja na životnu sredinu; Stra-
tegic Environmental Assessment;
PlanUmweltprüfung/Strategische Um-
weltprüfung] - Një VSM është proces i
vlerësimit të ndikimeve të mundshme në
mjedis të një politike, plani ose programi.
Vlerësimi i ndikimit financiar [Procena
finansijskog uticaja; Financial Impact
Assessment; Gutachtenerstellung zu den
finanziellen Auswirkungen] - Instrument
i rëndësishëm në procedurën legjislative
përmes të cilës bëhet vlerësimi i ndikimit
financiar të një projektligji.
Vlerësimi i ndikimit rregullativ [Pro-
cena regulatornog uticaja; Regulatory
Impact Analysis Gutachtenerstellung zu
den regulativen Auswirkungen] - VNR
është një dokument që ka për qëllim
vlerësimin e hollësishëm dhe sistematik
të ndikimeve të mundshme të një ligji
apo rregulloreje të re në sistemin juridik.
Së bashku me Vlerësimin e Ndikimit Fi-
nanciar, VNR konsiderohet ndër doku-
mentet më të rëndësishme në kuadër të
një procesi të hartimit të politikave
legjislative.
Votë [Glas; Vote Stimme] - Shih “e
drejta e votimit”.
Votë alternative [Alternativni glas; Al-
ternative vote; Alternative Stimme] - Sis-
temi zgjedhor sipas të cilit votuesit i
rendisin kandidatët sipas preferencës së
tyre.
Votimi i fshehtë [Tajno glasanje; Secret
ballot; Geheimwahl] - Mënyrë e votimit
sipas të cilit hedhja e votës në zgjedhje
apo referendum bëhet në mënyrë të
fshehtë respektivisht anonime. Konsid-
erohet si formë më demokratike e votimit
pasi votuesi nuk i nënshtrohet formave të
ndryshme të ndikimit apo presionit me
rastin e votimit.
Z
Zonë zgjedhore [Izborna jedinica; Elec-
toral area; Wahlzone] - Një zonë
zgjedhore është një zonë territoriale në
kuadër të cilës elektorati zgjedh anëtarët
e një organi përfaqësues në nivel
qendror, regjional apo lokal. P.sh. për
qëllime të zgjedhjeve parlamentare, harta
territoriale elektorale në Britani të Madhe
është e ndarë në gjithsejtë 650 zona
zgjedhore aq sa është edhe numri i
përgjithshëm i anëtarëve në Dhomën e
Përfaqësuesve (House of Commons). Në
anën tjetër Republika e Kosovës ka
vetëm një zonë të vetme zgjedhore.
233
Zyra e Rregullatorit për Energji [Reg-
ulatorna kancelarija za energiju; Energy
Regulatory Office; Energie-
Regulierungs-Büro] - Është agjenci e
pavarur në sektorin e energjisë e
themeluar me ligjin për Rregullatorin e
Energjisë 05/L-084, i cili bën dhënien e
licencave në fushën e energjisë, certif-
ikimin e operatorëve të transmetimit në
sektorin e energjisë, krijimin dhe
funksionimin efikas të tregjeve
konkurruese të energjisë, mbrojtjen e
konsumatorit, si dhe përcakton kriteret
për rregullimin e tarifave dhe kushtet për
furnizim me energji.

234
E DREJTA PENALE

Avni Puka

235
236
A përcaktohet si vepër penale (Shih
Aberratio Ictus - term latin që nënk-
upton “sulmin e gabuar” të kryesit të ve-
prës penale, që shprehet në rastet kur per-
soni ka qëllim për të shkaktuar një pasojë
të caktuar, por gabimisht realizon një
pasojë tjetër (të padëshiruar). Në këto
raste, kryesi i veprës penale veprimin e
kryerjes e ka drejtuar ndaj subjektit ose
objektit të caktuar por gabimisht pasoja
shkaktohet ndaj një subjekti ose objekti
tjetër. P.sh.: Kryesi i veprës penale, në
vend të personit X (që ka për qëllim ta
privoj nga jeta) qëllon gabimisht per-
sonin Y që rastësisht është ndodhur në
vendin e caktuar, dhe shkaktohet pasojë
tjetër nga ajo që ka dashur kryesi. Sipas
shembullit të dhënë, në të drejtën penale
konsiderohet se kryesi ndaj personit X ka
kryer tentativën e vrasjes, ndërsa ndaj
personit Y veprën penale të vrasjes nga
pakujdesia.
Aborti [Abortus; Abortion; Schwanger-
schaftsabbruch] - ndërprerja e para-
kohshme e shtatzënësisë, përkatësisht
largimi i një fetusi nga barku i nënës para
kohës së lindjes. Ligji i Kosovës Nr.
03/L-110 për ndërprerjen e shtatzënësisë,
termin “Abort” e përkufizon si
“ndërprerje e shtatzënisë me dhunë” (ne-
ni 2). Ligji në fjalë përcakton kriteret dhe
shkaqet për ndërprerjen e shtatzënësisë.
Ngjashëm me legjislacioni e vendeve të
tjera, me ketë ligj si shkaqe kryesore për
ndërprerjen e shtatzënësisë përcaktohen
ato shëndetësore (rastet kur konstatohet
se vazhdimi i shtatzënësisë, ose lindja e
fëmijës rrezikon jetën ose shëndetin e
nënës) dhe kriminologjike (p.sh.: kur
shtatzënësia është pasojë e veprës penale
të dhunimit, incestit, etj.). Në anën tjetër,
përtej shkaqeve dhe kushteve që ligji
lejon ndërprerjen e shtatzënësisë, ky akt
“Ndërprerja e palejuar e shtatzënësisë”).
Abuzim [Zlouproteba; Abuse; Miss-
brauch] - keqpërdorimi i të mirave apo
përdorimi në kundërshtim me qëllimin e
tyre. Termi abuzim përfshinë forma të
shumta të keqpërdorimit të të mirave të
mbrojtura, e me të cilat rrezikohet edhe
jeta, shëndeti dhe dinjiteti i njerëzve. Në
ketë drejtim si forma me të shpeshta dhe
të cilat inkriminohen edhe nga
legjislacioni penal janë: abuzimi i
fëmijëve, abuzimi seksual, abuzimi me
autoritetin, abuzimi me substanca
narkotike, etj.
- (i) fëmijëve - përdoret si term kur flitet
për rastet e dhunës, keqtrajtimit apo
keqpërdorimit të fëmijëve. Kjo nënk-
upton të gjitha ato veprime apo
mosveprime që pengojnë zhvillimin
normal dhe formimin e drejtë të
fëmijëve. Format e abuzimit të
fëmijëve shprehen përmes dhunës
fizike dhe psikike, torturave, shtytjes
në punë të rënda fizike, shtytjes në
sjellje delikuente dhe patologjike, etj.
Si forma me të rënda të abuzimit të
fëmijëve konsiderohen rastet kur
abuzues janë prindërit, si dhe rastet e
abuzimit seksual. Përveç mbrojtjes
penale të gjerë për fëmijët, KPK në
nenin 254 parasheh si vepër penale të
posaçme “Mos raportimi i abuzimit të
fëmijëve”.
- seksual i fëmijëve - nënkupton përf-
shirjen e fëmijëve në marrëdhënie sek-
suale apo ngacmime të ndryshme sek-
suale, të cilat ata nuk i kuptojnë
plotësisht, ose nuk janë të përgatitur
prandaj edhe janë të paaftë që të japin
pëlqimin, ose detyrohen të hyjnë në
aktivitete të tilla përmes dhunës dhe
kërcënimit. Abuzimi apo dhuna sek-
suale ndaj fëmijëve evidentohet nga
237
 aktivitete të tilla mes fëmijës dhe një
personi të rritur, shpeshherë më të
rriturin i cili ka marrëdhënie besimi,
apo pushteti (autoriteti) me fëmijën e
abuzuar.
Actiones liberae in causa - Me ketë
maksimë latine shprehet rregulla në të
drejtën penale se personi i cili e sjell
vetën në gjendje të papërgjegjshme dhe
në atë gjendje kryen vepër penale, është
penalisht i përgjegjshëm. Pra, në rastet
kur personi me dashje apo nga pakujdesia
e sjell vetën në gjendje të paaftësisë
mendore dhe kryen vepër penale, kjo nuk
e përjashton përgjegjësinë penale të tij.
Kjo është rregull në legjislacionin penal,
që bën përjashtim nga parimi se “nuk ka
fajësi, dhe rrjedhimisht përgjegjësi
penale për kryesin që ka vepruar në
gjendje të papërgjegjshme në kohën e
kryerjes s veprës penale”. Ketë parim,
KPK e përcakton në nenin 19 të tij (Kry-
erja e veprës penale në gjendje të dehur):
“Personi është penalisht përgjegjës nëse
duke përdorur alkool, narkotik apo me
ndonjë mënyrë tjetër e sjell veten në një
gjendje të tillë që nuk mund të kuptoj
rëndësinë e veprimit apo të mosveprimit
të vet ose të kontrollojë sjelljen e vet,
nëse para se të ketë sjellë veten në
gjendje të tillë, veprimet ose mosveprimet
e tij kanë qenë të përfshira në dashjen e
tij apo nëse është i pakujdesshëm ndaj
veprës penale dhe ligji parasheh
përgjegjësi penale për kryerjen e kësaj
vepre penale nga pakujdesia”. Një situatë
e tillë, mund të vij në shprehje p.sh.: nëse
personi X ka përdorur substanca
narkotike apo alkool dhe në ketë gjendje
shkakton një aksident me makinë ku një
ose disa persona humbin jetën, në ketë
rast personi X është penalisht i
përgjegjshëm edhe pse nuk ka qenë në
gjendje të kontrolloj sjelljet e veta në
238
momentin e aksidentit. Si i tillë, instituti
Actiones liberae in causa, është përfshirë
në legjislacionet penale të shteteve me
qëllim që mos të keqpërdoret parimi se
personi që nuk është në gjendje të kuptoj
veprën dhe të kontrolloj sjelljet e veta në
momentin e kryerjes së veprës penale
nuk përgjigjet penalisht (Shih në ketë
fjalorë edhe shpjegimin për termin
“Përgjegjshmëria”).
Actus reus - nënkupton elementin objek-
tiv apo të jashtëm të veprës penale, që
përfshinë veprimet apo mosveprimet e
personit të cilat janë të inkriminuara (ja-
në elemente konstituive të veprës penale),
të cilat kur vërtetohen së bashku me
“mens rea” (elementi subjektiv, shih
“mens rea” në ketë fjalor) janë bazë për
përgjegjësinë penale. P.sh.: si elemente
objektive të veprës penale të vjedhjes ja-
në “marrja e sendit të huaj, të luajtshëm,
...” apo të vepra penale e vrasjes “privimi
nga jeta me veprim” ose edhe të vepra
penale me mosveprim “Mosdhënia e
ndihmës mjekësore” si elemente objek-
tive janë“ mosndërmarrja e veprimeve që
sipas ligjit ka qenë detyrim të ndërmer-
ren...”. Pra, “Actus reus” konsiston në
veprimet apo mosveprimet që shfaqën në
botën e jashtme, dhe si të tilla janë të
përcaktuara si elemente të veprës penale.
Actus reus si term përdoret kryesisht në
kuadër të sistemit anglosakson (Common
law).
Afati i hetimeve [Rok za istragu; Time
limit of investigations; Ermittlungsfrist] -
nënkupton afatin ligjor nga momenti i fil-
limit të hetimeve deri në përfundimin e
tyre. Ky afat përcaktohet me ligj dhe si i
tillë ka rëndësi të posaçme, sepse
varësisht nga koha sa mund të zhvillohen
hetimet për një çështje penale përcak-
tohet edhe raporti midis efikasitetit të sis-
temit të drejtësisë dhe lirive e të drejtave
të njeriut. Për ketë arsye, kufizimi i afatit
të hetimeve për vepra penale bëhet me
qëllim të detyrimit të organeve të
drejtësisë, në këtë rast prokurorisë që
veprimet hetimore t’i ndërmarrë brenda
një kohë të arsyeshme, në mënyrë efi-
kase, dhe në anën tjetër të respektohen të
drejtat dhe dinjiteti i personave që janë
objekt i hetimit, duke e sqaruar çështjen
penale sa më shpejt që është e mundur.
Sipas KPP hetimet mund të zgjasin dy vi-
te, ndërsa për rastet me të komplikuara
me autorizim të gjyqtarit të procedurës
paraprake hetimi mund të zgjatet edhe
për gjashtë muaj të tjerë (neni 159). Ku-
fizimi kohor i hetimeve është në pajtim
në përmbajtjen dhe frymën e parimit të
“gjykimit të drejtë dhe në kohë të arsye-
shme” që përcaktohet si standard kryesor
i procedurës penale në vendet demo-
kratike (Shih në ketë fjalor “Parimi i
gjykimit të drejtë dhe në kohë të arsye-
shme”).
Agresion [Agresia; Aggression; Aggres-
sion] - është veprim sulmues, që za-
konisht përfshin sulm të armatosur ose
luftë të ashpër me mjete e metoda të
ndryshme, e që kanë për pasojë edhe
krime kundër njerëzimit dhe popullatës
civile. Në kuadër të legjislacionit penal
përveç tjerash inkriminohen edhe vepri-
met që nxisin agresionin, sidomos luftën
agresive. Kështu edhe KPK si vepër
penale të posaçme e përcakton “Shtytja
për luftë agresive ose konflikt të armato-
sur” (neni 162).
- fizik - kuptohet ajo dhunë e cila mani-
festohet me lëndime trupore, me priv-
im nga jeta, me vrasje dhe me dhunë
fizike.
- verbal - është një shkallë e dhunës e
cila manifestohet me fyerje, sharje dhe
deklarata kërcënuese.
AIDP (IAPL - International Associa-
tion of Penal Law) - Shoqata Ndërk-
ombëtare e të Drejtës Penale e themeluar
në Paris me 14 mars 1924. Shkurtesa
AIDP është akronimi i emrit të aso-
ciacionit në gjuhën frënge
“L’Association Internationale de Droit
Pénal”, që përdoret për shkak të traditës,
identifikon asociacionin dhe gjerësisht
përdoret si parashtesë nga grupet e penal-
istëve në vende të ndryshme, që janë
pjesë e AIDP-së. AIDP është shoqata më
e vjetër e specialistëve dhe studiuesve të
së Drejtës Penale dhe një nga shoqatat
më të vjetra shkencore në nivel botëror.
Fushë veprimtaria e AIDP mbulon: 1)
Politikën kriminale dhe kodifikimin e të
drejtës penale; 2) Të drejtën penale kra-
hasuese; 3) Të drejtën penale ndërk-
ombëtare (me një specializim në
drejtësinë penale ndërkombëtare); dhe 4)
Të drejtat e njeriut në administrimin e
drejtësisë penale (Për me shumë shih
http: //www.penal.org).
Aktakuza [Optužnica; Indictment; An-
klage] - është akt formal në procedurë
penale me të cilin kërkohet caktimi i
shqyrtimit gjyqësor dhe shpallja fajtor e
të pandehurit për vepër penale. Aktakuza
ngritet nga organi i akuzës, përkatësisht
prokurori i shtetit kur në bazë të fakteve
dhe provave që disponon ekziston dy-
shimi i bazuar se i pandehuri ka kryer
veprën penale të caktuar. KPP në nenin
241 përcakton saktësisht elementet që ak-
takuza duhet të ketë në përmbajtjen e saj,
si: përcaktimin e gjykatës ku do të mba-
het shqyrtimi gjyqësor; emrin dhe
mbiemrin e të pandehurit dhe të dhënat e
tij personale; kohën dhe vendin e kry-
erjes së veprës penale, objektin në të cilin
është kryer dhe mjetin me të cilin është
kryer vepra penale, si dhe rrethanat tjera
239
të nevojshme për të përcaktuar me sak-
tësi veprën penale, etj.
Akte akuzuese [Optužujuća akta; Accu-
satory acts; Anklagehandlungen] - është
shprehje e përgjithshme që nënkupton të
gjitha aktet që sipas ligjit e iniciojnë
ndjekjen penale dhe zhvillimin e proce-
durës, të tilla si: Kallëzimi penal, aktaku-
za, propozimi për ndjekje, propozimi për
shqiptimin e masës edukative, etj.
Aktgjykimi në procedurë penale [Pre-
suda u krivičnom postupku; Judgment in
criminal procedure; Urteil im Strafver-
fahren] - është akti formal kryesor që e
nxjerr gjykata dhe me të cilin zgjidhet
çështja penale e caktuar. Si vendim
gjyqësor me rëndësi të posaçme, ak-
tgjykimi nxirret në emër të popullit dhe
nga momenti që merr formën e prerë ka
fuqinë e ligjit në lidhje me çështjen
penale konkrete. Me aktgjykim, çështja
penale mund të zgjidhet në mënyrë meri-
tore (duke e shpall të pandehurin fajtor
ose duke e liruar nga akuza) ose jo meri-
tore (duke e refuzuar akuzën). Mbi ketë
bazë dallohen tri lloje kryesore të ak-
tgjykimeve: dënues (fajësues), lirues dhe
refuzues. Llojet e aktgjykimeve në pro-
cedurë penale dhe elementet që duhet të
përmbajnë, përcaktohen saktësisht me
ligj. Aktgjykimi përbëhet nga tri pjesë
themelore: hyrja, dispozitivi dhe arsyeti-
mi.
- dënues (condemnator) - nënkupton
vendimin gjyqësor me të cilin i aku-
zuari shpallet fajtor, duke u bazuar në
provat që vërtetojnë fajësinë e tij
përtej çdo dyshimi. KPP në nenin 365
përcakton elementet që duhet të përm-
baj aktgjykimi dënues.
- lirues (liberator) - është aktgjykimi
me të cilin i akuzuari lirohet nga aku-
za, në rastet kur konstatohet se faktet
për të cilat akuzohet nuk përbejnë ve-
240
për penale, ekzistojnë shkaqe që e për-
jashtojnë përgjegjësinë penale të tij
ose nuk ka prova për fajësinë.
- refuzues - është vendim që e nxjerr
gjykata kur paraqitën pengesa proce-
durale për zgjidhjen e çështjes penale
konkrete, si p.sh.: kur prokurori
tërhiqet nga aktakuza, kur vepra
penale është parashkruar ose për të
njëjtat fakte i akuzuari ka qenë i
gjykuar me vendim të formës së prerë
(Shih parimi ne bis in idem).
Aktvendimi në procedurë penale
[Rešenje u krivičnom postupku; Ruling
in criminal proceedings; Beschluss im
Strafverfahren] - është akt formal që
nxirret nga gjykata dhe prokurori i shtetit
me qëllim të zhvillimit dhe drejtimit të
procedurës penale. Përjashtimisht, me ak-
tvendim mund të zgjidhet edhe çështja
penale, p.sh.: kur vendoset për pushim të
hetimeve, etj. (Për me shumë shih “Ak-
tgjykimi në procedurë penale”).
- Aktvendimet nga gjykata - përfshihen
vendimet gjyqësore me të cilat nuk
zgjidhet çështja penale kryesore, por
vendoset për aspekte të zhvillimit dhe
orientimit të procedurës, si p.sh.: Ak-
tvendimi për shtyrjen e seancës
gjyqësore, për përjashtimin e publikut,
për kthim në gjendje të mëparshme,
etj.
- Aktvendimet e prokurorit të shtetit -
përfshinë vendimet e prokurorit të
shtetit nga momenti i pranimit të
kallëzimit penal, në lidhje me heti-
met.n
- mbi hedhjen e kallëzimit penal -
nënkupton aktvendimin me të cilin
prokurori i shtetit e hedhë kallëzimin
penal të pranuar, nëse nga informacio-
net e siguruara nuk ekziston dyshim i
arsyeshëm se është kryer vepër penale,
ka ndodhë parashkrimi, ekzistojnë
 rrethana që e përjashtojnë ndjekjen
penale, etj.
- për fillimin e hetimit - është ak-
tvendimi që e nxjerr prokurori i shtetit
për fillimin e hetimeve, kur në bazë të
informacioneve të siguruara nga
kallëzimi penal apo burime të tjera, ka
dyshim të arsyeshëm se është kryer një
vepër penale.
- për pezullimin e hetimeve - nënkupton
aktvendimin kur për shkak të
pengesave procedurale, prokurori i
shtetit është i detyruar të pezulloj he-
timet. P.sh.: kur i pandehuri është ar-
ratisur, rastet kur pas kryerjes së ve-
prës penale i pandehuri vuan nga
ndonjë sëmundje e përkohshme men-
dore, dhe rrethana tjera që
përkohësisht e bëjnë të pamundur
zhvillimin e hetimeve.
- për pushimin e hetimeve - është ak-
tvendimi të cilin e nxjerr prokurori i
shtetit, kur pas zhvillimit të hetimeve
dhe provave të siguruara del se: nuk
ekziston dyshimi se është kryer vepër
penale, vepra penale është parash-
kruar, ekzistojnë rrethana që e për-
jashtojnë ndjekjen, etj.
(i) Akuzuar [Optuženi; Accused; An-
geklagter] - personi kundër të cilit është
ngritur aktakuza dhe është caktuar shqyr-
timi gjyqësor.
Alibi - term latin që d.m.th.: gjetkë, që në
procedurë nënkupton mbrojtje ndaj një
akuze penale duke pretenduar se i pande-
huri nuk ishte në vendin ku është kryer
vepra penale dhe rrjedhimisht nuk mund
të jetë përgjegjës për të. Me këtë ofrohet
një justifikim (për personin e dyshuar),
sidomos duke dhënë një përshkrim të
vendndodhjes së tij në kohën e kryerjes
së veprës penale.
Alternativat e dënimit me burgim [Al-
ternative kazne zatvora; Alternatives to
imprisonment sentence; Alternativen zur
Haftstrafe] - nënkuptohen masat dhe
dënimet me të buta që parashihen si
zëvendësim i dënimit me burgim për
kryesit e veprave penale. Shqiptimi
këtyre masave dhe dënimeve konsiston
në shmangien apo pezullimin e ekze-
kutimit të dënimit me burgim për veprat
penale me të lehta, kur besohet se qëllimi
i dënimit mund të arrihet edhe me zbati-
min e masave dhe dënimeve me të buta.
Këtu përfshihen dënimet alternative,
lirimi me kusht, masat mjekësore dhe
masat e tjera që evitojnë dërgimin e per-
sonit të dënuar në burg ose mundësojnë
daljen nga burgu para afatit të përcaktuar
me vendim të gjykatës (Shih në ketë fjal-
or edhe “Dënimet alternative” dhe “Liri-
mi me kusht”).
Amnistia [Amnestija; Amnesty; Amnes-
tie] - akt i organit legjislativ (Kuvendit)
që nxirret në formë të ligjit me të cilin
një numër i personave i pacaktuar emër
për emër lirohen nga ndjekja penale,
lirohen plotësisht ose pjesërisht nga
ekzekutimi i dënimit, zëvendësohet
dënimi i shqiptuar me dënim me të butë,
ose shlyhet dënimi nga evidenca e të
dënuarve. Ligji me të cilin jepet amnistia
përfshinë kategori të caktuara të veprave
penale, kategori të caktuar të kryesve të
veprave penale apo personave të dënuar,
ose përfshihen lloje apo lartësi të cak-
tuara të dënimeve pavarësisht llojit të ve-
prave penale apo kryesve të tyre. Am-
nistia mund të nxirret edhe në formë të
abolocionit (si trajta me e gjerë e saj) që
nënkupton lirimin nga ndjekja penale. Në
këto raste procedura penale ndaj kryesit
nuk mund të fillohet dhe nëse është
filluar ajo ndërpritet pavarësisht se në
cilën fazë ka arritur. Kështu abolocioni
mund të jepet në të gjitha fazat e proce-
durës penale, derisa të nxirret aktgjykimi
241
i formës së prerë. Si e tillë amnistia në
formë të abolocionit është pengesë abso-
lute procedurale për ndërmarrjen e
çfarëdo veprimi në procedurë penale
kundër kryesve të veprave penale të përf-
shira në ligjin e amnistisë. Me dhënien e
Amnistisë nuk preken të drejtat e per-
sonave të tretë (P.sh: E drejta e palës së
dëmtuar për kërkesë pasurore-juridike,
etj.).
Analogjia në të drejtën penale
[Analogija u krivičnom pravu; Analogy
in Criminal Law; Analogie im Strafrecht]
- Shih në ketë fjalor “Parimin e
ligjshmërisë”, nënparimet e tij dhe me
theks të veçantë në vijim shih “Parimi i
përcaktimit të saktë të veprave penale
dhe ndalimi i analogjisë”.
Ankesa në procedurë penale [Žalba u
krivičnom postupku; Appeal in criminal
proceedings; Beschwerde im Strafrecht] -
Shih në ketë fjalor “Mjetet juridike në
procedurë penale - mjetet e rregullta ju-
ridike”.
Antropologjia kriminale [Kriminalna
antropologija; Criminal anthropology;
Kriminalanthropologie] - fushë e profiliz-
imit të autorëve, që merret me lidhjet e
perceptuara midis natyrës së një krimi
dhe personalitetit ose pamjes fizike të
kryesit. Termi “antropologji kriminale”
përgjithësisht rezervohet për veprat e
shkollës italiane të kriminologjisë të she-
kullit të 19-të (autorëve si: Cesaro Lom-
broso, Enrico Ferri, Raffaelo Garofalo).
Lombroso mendonte si kriminelët ishin
të lindur me dallime anatomiko-fizike in-
feriore që ishin të dallueshme. Ai e
popullarizoi nocionin e “kriminelit të lin-
dur” (me veprën e tij të njohur “L’uomo
deliquente”) dhe ngriti teorinë se krimi-
naliteti ishte një atavizëm apo prirje
trashëgimore. Ideja e tij ishte të gjente
shkaqet e krimit brenda individit dhe ta
242
ndante plotësisht atë nga kushtet dhe
strukturat sociale përreth.
Armë [Oružje; Weapon; Waffe] - kon-
siderohet secili mjet ose vegël e punuar
me qëllim që nën presionin e gazrave të
cilat shkaktohen gjatë djegies së mate-
rieve shpërthyese, hedhë predha dhe
është e përcaktuar ose është përdorur për
të shkaktuar dëm trupor, dëm
psikologjik. Çdo mjet tjetër qëllimi i të
cilit është të bëj sulm ndaj njerëzve ose
pronës. Shprehjen “Armë” e përkufizon
edhe KPK (neni 120, parag.38). Në të
drejtën penale përkufizimi së çka konsid-
erohet armë ka rëndësi sidomos në kuali-
fikimin e veprave penale të caktuara, ku
përdorimi i armës është përcaktuar si
rrethanë rënduese.
Arratisja [Bekstvo; Escape; Flucht] -
nënkupton largimin e personit nga vendi
ku është i ndaluar apo i privuar nga liria
me vendim të ligjshëm. Personi i arrati-
sur mund të ketë qenë në burg, stacion
policor apo edhe në vend tjetër. KPK e
përcakton si vepër penale të posaçme
“Arratisja e personit të privuar nga liria”
(neni 405).
Arresti shtëpiak [Kućni pritvor; House
arrest; Hausarrest] - është masë për sig-
urimin e pranisë së të pandehurit në pro-
cedurën penale. Përmes kësaj mase per-
soni kufizohet nga autoritetet dhe nënk-
upton gjendjen e të qenit të mbajtur si i
burgosur në shtëpinë e vet. Arresti
shtëpiak zbatohet si një alternativë e pa-
raburgimit.
Arrestimi [Hapšenje; Arrest; Verhaf-
tung] - nënkupton veprimin e heqjes së
lirisë personit të dyshuar për kryerje të
veprës penale. Zakonisht arrestimin apo
kapjen e bëjnë zyrtarët policorë.
- i përkohshëm - nënkupton heqjen e
lirisë para ngritjes së aktakuzës per-
sonit i cili kapet në flagrancë gjatë
 kryerjes së veprës penale e cila ndiqet
sipas detyrës zyrtare ose është në
ndjekje për një vepër penale të cak-
tuar.
- gjatë fazës së hetimit - nënkupton ar-
restimin personit që hetohet si i
dyshuar për kryerje të veprës penale
me urdhër të organit hetues (prokuro-
rit). Zakonisht arrestimi në ketë fazë
ndodh kur ka rrezik të arratisjes së
personit të dyshuar apo të ndikimit në
prova dhe dëshmitarë.
Aut dedere aut punire - term latin që
shpreh detyrimin e shtetit për dorëzimin,
ekstradimin e kryesit të veprës penale ose
ndëshkimin e tij. Kjo maksimë është
formuluar nga Hugo Grotius në shek.
XVII që ka nënkuptuar se kryesit duhet
të dorëzohen në vendin ku e kanë kryer
veprën penale ose duhet të ndëshkohen
në vendin ku ndodhen. Ky term i refero-
het obligimit të shteteve që të ekstradojnë
kryesit e veprave penale ndërkombëtare
ose t’i gjykojnë pavarësisht shtetësisë së
tyre. Detyrimi lind pavarësisht nga natyra
ekstra-territoriale e krimit dhe
pavarësisht nga fakti se kryesi dhe vikti-
ma mund të jenë me shtetësi të huaj.
Autopsia [Obdukcija; Autopsy; Autop-
sie] - nënkupton ekzaminim post-mortem
dhe është një procedurë kirurgjike shumë
e specializuar, e cila përbëhet nga një
ekzaminim tërësor i një kufome për të
përcaktuar shkakun dhe mënyrën e
vdekjes ose lëndimit. Zakonisht kryhet
nga një mjek i specializuar i quajtur
patolog. Në shumicën e rasteve, një
ekzaminues mjekësor mund të përcaktojë
shkakun e vdekjes, dhe zbatohet sidomos
kur dyshohet se vdekja e një personi nuk
është vdekje e natyrshme.
B
Ballafaqimi [Suočavanje; Confrontation;
Gegenüberstellung] - është veprim në
procedurën paraprake dhe në shqyrtim
gjyqësor, ku njëkohësisht pyeten dy per-
sona, që janë pyetur më parë mbi fakte të
rëndësishme për të cilat kanë dhënë
deklarata kontradiktore. Ballafaqimi
bëhet: midis personave të bashkëpande-
hur në procedurë penale, dëshmitarëve, të
pandehurit dhe dëshmitarit, etj. Qëllimi i
ballafaqimit është mënjanimi i
kundërthënieve, zbulimit të rrethanave të
reja dhe sigurimi i deklaratës së vërtetë.
Barra e provave (Onus probandi) [Te-
ret dokazivanja (Onus probandi); Burden
of proof (Onus probandi); Beweislast
(Onus probandi)] - nënkuptohet e drejta
dhe obligimi i subjektit procedural që t’i
paraqesë provat me të cilat vërtetohen
faktet relevante në të cilat bazohet
vendimi gjyqësor. Gjatë zhvillimit histor-
ik të procedurës penale barra e provës
(onus probandi) herë ishte detyrë e një
subjekti e herë e subjektit tjetër, varësisht
nga tipi i procedurës penale. Kështu në
tipin akuzator barra e provës qëndronte
ekskluzivisht në paditësin. I pandehuri
kishte mundësi të ofrojë prova për pafa-
jësinë e vet, por jo edhe obligim, ndërsa
gjykata ishte pasive. Në tipin inkuizitor,
funksioni i ndjekjes i kaloi në duart e
gjykatës prandaj edhe barra e provës ju-
ridikisht i takonte asaj. Në procedurën
penale të Kosovës nuk është e përcaktuar
shprehimisht se kush duhet ta ketë barrën
e provave. Mirëpo në bazë të disa dis-
pozitave prokurorit të shtetit i takon dety-
ra që të paraqesë prova për të argumen-
tuar veprën penale dhe fajësinë e kryesit.
Sa i përket të pandehurit, duke u nisur
nga prezumimi i pafajësisë së të pande-
hurit, ai nuk është i obliguar të paraqesë
prova, por kjo është e drejtë e tij.
243
Gjithashtu edhe gjykatës si subjekt
themelor aktiv i procedurës penale edhe
më tutje i takon një pjesë e barrës së
provës.
Bastisje [Pretres; Raid; Durchsuchung] -
është një aksion operativ nga oficerët e
zbatimit të ligjit në vende të caktuara
duke përdorur befasinë për të arrestuar
persona që ka dyshim se fshehin prova në
lidhje me vepra penale të caktuara ose që
i rezistojnë arrestimit.
Bashkëkryerja [Saizvršilaštvo; Co-
perpetration; Mittäterschaft] - është for-
ma kryesore e bashkëpunimit të dy ose
me shumë personave në kryerjen e ve-
prave penale. Bashkëkryerja përfshinë
rastet kur dy apo me shumë persona me
pjesëmarrje në veprimin e kryerjes ose
përmes kontributit tjetër esencial
ndikojnë në kryerjen e veprës penale, dhe
secili prej tyre dënohet me dënimin e
paraparë për atë vepër. P.sh.: kur dy apo
më shumë persona shkrepin me armë në
drejtim të personit X, dhe kështu kryejnë
veprën penale të vrasjes. Gjithashtu,
edhe në definimin ligjor të dhënë në KPK
(neni 31) parashihet se bashkëkryerja
nënkupton “Nëse dy apo më shumë per-
sona së bashku kryejnë veprën penale
duke marrë pjesë në kryerjen e veprës
penale ose thelbësisht duke i kontribuar
kryerjes së saj në ndonjë mënyrë tjetër,
secili prej tyre është përgjegjës dhe
dënohet me dënimin e paraparë për ve-
për penale”. Sipas kësaj del se bash-
këkryerja përfshinë dy forma themelore
“dy apo me shumë persona marrin pjesë
në kryerjen e veprës penale, në (mos)
veprimin e kryerjes” ose “duke kontribu-
ar thelbësisht në kryerjen e veprës në
ndonjë mënyrë tjetër”. Forma e dytë
mund të shprehet në rastet kur personi
edhe pse nuk ndërmerr veprimin kryerjes
së veprës penale, ka kontribut thelbësor
244
në bazë të rolit që ka me personin apo
personat e tjerë, si p.sh.: të vepra penale
e vrasjes nuk shkrep me armë, por të
tjerët i furnizon me municion ose përcjell
lëvizjet e viktimës dhe njofton bash-
këpunëtorët se kur duhet të shkrepin
armën ose të vepra penale e vjedhjes
personi nuk e merr sendin por bën roje
gjatë kryerjes së veprës. Kështu, nga ana
objektive bashkëkryerja realizohet nga
kryerja e përbashkët e veprës penale “me
pjesëmarrje në veprimin e kryerjes” ose
“me ndërmarrjen e një veprimi tjetër që
paraqet kontribut thelbësor në kryerjen e
veprës”. Ndërsa nga ana subjektive,
bashkëkryerja nënkupton marrëveshjen
për kryerje të përbashkët të veprës
penale. Personat që realizojnë bash-
këkryerjen njihen si bashkëkryerës.
- e domosdoshme - shprehet të veprat
penale që për shkak të natyrës së tyre
nuk mund të kryhen pa pjesëmarrjen e
disa personave. P.sh.: Kryengritja e
armatosur, vepra penale bixhozit, etj.
- sukcesive - nënkupton rastet kur një
person është duke kryer veprën penale,
atij i bashkëngjitet edhe ndonjë person
tjetër dhe me veprimin e tij merr pjesë
në kryerjen e asaj vepre. P.sh.: kur
personi X ka thyer një dyqan, atij i
bashkëngjitet edhe personi Y dhe së
bashku e kryejnë veprën penale të
vjedhjes.
- të veprat penale të përbëra - konsid-
erohet se ekziston bashkëkryerja edhe
nëse personi tjetër ka ndërmarrë vetëm
njërin prej veprimeve apo ka realizuar
njërin nga elementët që përbejnë fig-
urën ligjore të veprës penale.
- të veprat penale me mosveprim -
shprehet në rastet kur dy apo më
shumë persona kanë qenë të detyruar
sipas ligjit që të ndërmarrin një veprim
të caktuar, mirëpo ata kanë abstenuar
 nga kjo dhe me ketë është kryer vepra
penale. P.sh.: Dy ose me shumë mjekë
kanë qenë të detyruar të ofrojnë
ndihmën mjekësorë ndaj pacientit por
nuk e kanë bërë dhe me ketë kanë kry-
er veprën penale “Mosdhënia e
ndihmës mjekësore”.
Bashkëpunëtorët në kryerjen e ve-
prave penale [Saradnici u izvršenju
krivičnih dela; Collaborators in commis-
sion of criminal offences; Beteiligte] -
personat të cilët me veprimin apo
mosveprimin e tyre kryhet vepra penale.
Varësisht nga forma e bashkëpunimit në
kryerjen e veprës penale, bashkëpunëtori
mund të jenë në cilësi të bashkëkryerësit,
shtytësit, ndihmësit ose organizatorit,
përkatësisht anëtarit të organizatës krimi-
nale.
Bashkëpunimi juridik ndërkombëtar
në çështjet penale [Međunarodna pravna
saradnja u krivičnim stvarima; Interna-
tional legal cooperation in criminal mat-
ters; Internationale Zusammenarbeit in
Strafsachen] - përfshinë të gjitha format e
bashkëpunimit dhe ndihmës midis
shteteve në lidhje me procedurën penale,
si: dorëzimi (ekstradimi) i kryesit të ve-
prës penale prej një shteti në shtetin
tjetër, dorëzimi i përkohshëm i kryesit,
shkëmbimi i informatave, mbledhja e
provave dhe dorëzimi i tyre, dorëzimi i
shkresave të ndryshme, transferimi i pro-
cedurës penale, ekzekutimi i aktgjykimit
të huaj penal, transferimi i personave të
dënuar, etj. Këto çështje përcaktohen me
konventat ndërkombëtare, marrëveshje
midis shteteve por edhe me legjislacionin
e brendshëm të shteteve. Në Kosovë këto
aspekte rregullohen me Ligjin (Nr. 04/L-
213) për Bashkëpunim Juridik Ndërk-
ombëtar në Çështjet Penale, ku në nenin
3 (parag.1, nënparag.1), “Bashkëpunim
Juridik Ndërkombëtar në Çështjet
Penale” përkufizohet si: “çdo formë e
ndihmës e kërkuar apo e ofruar nga një
shtet tjetër, organizatë apo institucion,
me qëllim të mbështetjes së procedurave
penale”.
Bashkëpunimi në kryerjen e veprave
penale [Saradnja u izvršenju krivičnih
dela; Collaboration in commission of
criminal offence; Beteiligung an der Be-
gehung von Straftaten] - bashkëpunimi
nënkupton pjesëmarrjen e dy ose me
shumë personave në kryerjen e një vepre
penale (concursus plurium ad delictum).
Për t’u konsideruar se vepra penale është
kryer në bashkëpunim, midis
pjesëmarrësve duhet të provohet se ka
ekzistuar lidhja e caktuar objektive dhe
subjektive. Lidhja objektive shprehet kur
secili nga bashkëpunëtorët ka ndërmarrë
ndonjë veprim i cili ka kontribuar në kry-
erjen e veprës penale, ndërsa lidhja
subjektive konsiston në vetëdijen e bash-
këpunëtorëve se në kryerjen e veprës
penale të caktuar do të marrin pjesë edhe
personat e tjerë, duke kontribuar në
mënyra të ndryshme. Për dallim nga
rastet kur vepra penale kryhet nga një
person, kryeja e veprës në formë të bash-
këpunimit me pjesëmarrjen e disa per-
sonave paraqet një situatë shumë me
komplekse për të drejtën penale dhe
praktikën gjyqësore. Kjo për faktin se në
këto raste paraqiten disa çështje për t’u
zgjidhur si: përcaktimi i rolit dhe
kontributit të secilit bashkëpunëtor në
kryerjen e veprës penale dhe përcaktimi i
përgjegjësisë penale të tyre. Format e
bashkëpunimit që përcaktohen në KPK
janë: bashkëkryerja, shtytja, ndihma dhe
bashkimi kriminal (organizata krimi-
nale).
Bashkëpunimi policor ndërkombëtar
[Međunarodna policijska saradnja; Inter-
national police cooperation; Internatio-
245
nale polizeiliche Zusammenarbeit] - përf-
shinë bashkëpunimin e policisë së një
shteti me policitë e shteteve të tjera, or-
ganizatat ndërkombëtare të policisë dhe
institucionet e tjera të huaja. Si i tillë,
bashkëpunimi policor paraqet një seg-
ment shumë të rëndësishëm të bash-
këpunimit ndërkombëtar për parandali-
min dhe luftimin e kriminalitetit, sidomos
në lidhje me veprat penale si: terrorizmi,
trafikimi me narkotikë, trafikimi me
njerëz apo armë, dhe forma të ndryshme
të krimit të organizuar.
Bashkim i strukturuar [Udruženje sa
hijerahijom; Structured association; Or-
ganisierte Täterschaft] - bashkim i per-
sonave me qëllim të kryerjes së veprave
penale, pavarësisht nëse kanë role të cak-
tuara ose jo. KPK bashkimin e
strukturuar e përkufizon si “bashkim i cili
nuk është formuar rastësisht për kryerjen
e menjëhershme të veprës penale, por
nuk është e nevojshme që anëtarët e këtij
bashkimi të kenë role formalisht të
përcaktuara, vazhdimësi të anëtarësisë së
tyre apo strukturë të ndërtuar”.
Bashkimi fiktiv i veprave penale
[Fiktivno spajanje krivičnih dela; Ficti-
tious association of criminal offenses;
Fiktiver Zusammenschluss von Straf-
taten] - nënkupton rastet kur nga vepri-
met apo mosveprimet e ndërmarra nga
një person, në shikim të parë duket se ja-
në kryer disa vepra penale (janë realizuar
figurat ligjore të disa veprave penale),
por megjithatë sipas të drejtës penale
konsiderohet se është kryer vetëm një
vepër penale. Në këto raste me veprimet
e ndërmarra, realizohen elemente të
shumë veprave penale që parashihen në
dispozita të ndryshme të ligjit penal, por
nuk bëhet fjalë për bashkim të veprave
penale (që mbetet thjesht një fiksion) por
bëhet fjalë për kryerjen e një vepre
246
penale, sepse të gjitha ato elemente
përcaktohen me një dispozitë si një vepër
penale e vetme, dhe kjo dispozitë për-
jashton zbatimin e dispozitave të tjera
penale. Si shembull: nëse një person
përdor forcën ndaj personit tjetër dhe
vjedh gjësende të tij, këto veprime kanë
elementet e veprës penale të sulmit dhe
vjedhjes, megjithatë sipas ligjit nuk kon-
siderohet se janë kryer dy vepra penale
por vetëm një, përkatësisht vepra penale
e grabitjes.
- ideal - ekziston në rastet kur në mes të
figurave të veprave penale ekziston
marrëdhënia e specialitetit, subsidiar-
itetit dhe e konsumcionit.
Marrëdhënia e specialitetit shprehet
në rastet kur figura ligjore e një vepre
penale që parashihet në formë speciale
përmban edhe tiparet e veprës bazë
apo formës themelore të saj, që para-
shihet në një normë tjetër të ligjit pe-
nal. Në ketë rast konsiderohet se ekzis-
ton vetëm vepra penale në formën e
saj speciale dhe nuk bëhet fjalë për dy
vepra penale, pra vlen rregulla: lex
specialis derogat legi gjenerali (rreg-
ulla (norma) speciale e përjashton
zbatimin e normës së përgjithshme).
P.sh.: marrëdhënia e specialitet ekzis-
ton midis veprës penale të vjedhjes së
rendë dhe vjedhjes, vrasjes së rendë
dhe vrasjes, etj. Marrëdhënia e sub-
sidiaritetit shprehet në rastet kur figura
ligjore e një vepre penale paraqitet si
fazë paraprake e veprës penale të dytë
dhe ne ketë rast konsiderohet se ekzis-
ton vetëm një vepër penale (vepra
penale e dytë). P.sh.: nëse një person
fillimisht merre pjesë në rrahje dhe
pastaj i shkakton tjetrit edhe lëndim të
rendë trupor, konsiderohet se ka kryer
vetëm një vepër penale, përkatësisht
veprën penale të lëndimit të rëndë tru-
 por dhe jo edhe vepra penale e
pjesëmarrjes në rrahje. Marrëdhënia
e konsumpcionit shprehet në raste kur
vepra penale paraprake, më e lehtë
konsumohet nga vepra penale me e
rendë dhe konsiderohet se është kryer
vetëm kjo e fundit, pra ekziston vetëm
një vepër penale (lex consumens legi
consumpate) P.sh.: nëse një person fil-
limisht i shkakton lëndime trupore tje-
trit dhe pastaj edhe e privon nga jeta,
ne ketë rast konsiderohet se ka kryer
veprën penale të vrasjes, që si vepër
penale me e rëndë i konsumon
lëndimet trupore.
- real - ekziston kur me shumë veprime
realizohen elementët e shumë figurave
të veprave penale, por sipas ligjit penal
konsiderohet se është kryer vetëm një
vepër penale. Pra me ligj të gjitha ato
elemente janë përcaktuar si një vepër
penale e vetme, siç janë: vepra penale
e përberë, vepra penale e vazhduar dhe
vepra penale kolektive (Shih në ketë
fjalor përkufizimet për këto vepra
penale).
Bashkimi i veprave penale [Spajanje
krivičnih dela; Joinder of criminal of-
fences; Tateinheit] - ekziston kur një per-
son me një veprim apo me disa veprime
kryen dy apo me shumë vepra penale dhe
për të cilat zhvillohet një procedurë
penale dhe në fund shqiptohet një dënim
i përbashkët (unik) për të gjitha veprat.
Varësisht prej faktit se dy apo me shumë
vepra kryhen me një veprim apo me
shumë veprime dallohet bashkimi ideal
dhe bashkimi real i veprave penale. Këto
përkufizime dhe ndarje sqarohen
kryesisht nga doktrina e së drejtës penale,
ndërsa legjislacioni përcakton kryesisht
rregullat për matjen e dënimit për per-
sonin që ka kryer disa vepra penale.
Kështu edhe në nenin 80, parag.1 i KPK
parashihet: “Nëse kryesi me një apo me
më shumë veprime kryen disa vepra
penale për të cilat gjykohet në të njëjtën
kohë, gjykata së pari shpall dënime për
secilën nga këto vepra, e pastaj për të
gjitha këto vepra e shqipton dënimin
unik”.
- ideal - shprehet në rastet kur personi
me një veprim (mosveprim) kryen dy
apo më shumë vepra penale (realizon
figurat ligjore të dy apo me shumë ve-
prave penale të njëjta apo edhe ve-
prave të ndryshme). Pra, si kriter i
ekzistimit të bashkimit ideal është
uniteti i veprimit dhe shkaktimi i dy
apo më shumë pasojave (veprave
penale). P.sh.: personi A qëllon me
armë në drejtim të personi B, të cilin e
privon nga jeta, por e privon nga jeta
ose e plagos edhe personin C; ose
mjeku që ka qenë i detyruar të ofrojë
ndihmën mjekësore ndaj pacientëve
nuk e ka bërë, dhe si pasojë një pa-
cient ka vdekur dhe tjetrit i është
keqësuar shëndeti, etj. Bashkimi ideal
homogjen ekziston kur veprat penale
të kryera me një veprim janë të njëjta
(p.sh.: dy e më shumë vrasje) dhe het-
erogjen kur veprat penale janë të
ndryshme (p.sh.: vrasje, plagosje, etj.).
Sa i përket formës së fajësisë, figurat
ligjore të veprave të kryera në bashkim
ideal mund të jenë me dashje apo edhe
në formë të pakujdesisë (në lidhje me
pakujdesinë shih në ketë fjalor edhe
“Aberatio Ictus”).
- real - shprehet në rastet kur personi
më shumë veprime (mosveprime)
kryen shumë vepra penale, për të cilat
zhvillohet një procedurë penale dhe i
shqiptohet një dënim unik. Si karakter-
istikë e bashkimit real është pluraliteti
i veprimeve, ku personi me shumë
veprime realizon figurat ligjore të
247
 shumë veprave penale, pra secila ve-
për penale realizohet me veprim të
posaçëm. Për t’u përfshirë në një pro-
cedurë penale unike dhe për t’u kon-
sideruar si bashkim real duhet që krye-
si të mos jetë i dënuar me vendim të
plotfuqishëm për veprën penale të cak-
tuar (në të kundërtën vlejnë rregullat e
recidivizmit, shih “Recidivizmi” dhe
“Recidivist” në ketë fjalor). Si tillë,
bashkimi real i veprave penale konsid-
erohet si forma më e thjeshtë e bash-
kimit, kur personi ka realizuar dy e më
shumë vepra penale me veprime të
ndara. P.sh.: personi A me një veprim
kryen veprën penale të vjedhjes, me
veprim tjetër veprën penale të vrasjes,
etj. Veprat penale të kryera mund të
jenë të llojit të njëjtë (bashkim real
homogjen) ose të llojit të ndryshëm
(bashkim real heterogjen). Kryerja e
veprave penale mund të jetë në kohë
dhe vende të ndryshme.
Bashkimi kriminal [Zločinačko ud-
ruživanje; Criminal association;
Kriminelle Vereinigung] - është formë e
bashkëpunimit të dy apo më shumë per-
sonave për kryerjen e veprave penale
(zakonisht veprave me të rënda) që kon-
siston në arritjen e marrëveshjes dhe
ndërmarrjen e veprimeve përgatitore për
realizimin e saj. Bashkimi kriminal para-
shihet edhe në KPK, ku në nenin 34,
parag.1 përcaktohet se: “Kushdo që
shprehimisht apo në mënyrë të heshtur
merret vesh me një apo me më shumë
persona për të kryer ose për të nxitur
kryerjen e një vepre penale të dënueshme
me së paku pesë (5) vjet burgim dhe
ndërmerr veprime përgatitore për realiz-
imin e marrëveshjes së tillë...”. Në të
drejtën penale bashkimi kriminal
cilësohet si një nga format me të rënda të
bashkëpunimit për kryerjen e veprave
248
penale (Shih në ketë fjalor edhe shpjegi-
min për format e tjera të bashkëpunimit
në kryerjen e veprave penale si: Bash-
këkryerja, shtytja dhe ndihma).
BCS (British Crime Survey) - nënk-
upton anketën e krimit për Anglinë dhe
Uellsin, si studim sistematik i viktimave i
kryer në emër të Zyrës për Statistikat
Kombëtare (ONS). Kjo anketë synon të
masë vëllimin e krimit në Angli dhe
Uells duke anketuar rreth 50.000 njerëz
të moshës 16 vjeç e tutje, për krimet që
kanë përjetuar në vitin e paraprak. Kësaj
ankete i referohen sidomos studimet
kriminologjike dhe viktimologjike si një
metodë e njohur për studimin e vëllimit
dhe dinamikës së kriminalitetit.
Beneficium cohaesionis - është një pa-
rim në procedurën penale përkitazi me
mjetet juridike të rregullta dhe të
jashtëzakonshme, që nënkupton se gjyka-
ta është e detyruar që rrethanat e fa-
vorshme për të cilat ka konstatuar se
ekzistojnë për të pandehurin i cili ka
përdorur mjetin juridik, t’i zbatojë edhe
ndaj të pandehurve tjerë për të njëjtën
çështje penale edhe pse ata nuk kanë
paraqitur mjet ose jo në atë drejtim (ben-
eficioni i bashkëngjitjes). Sipas këtij in-
stituti kur dy apo më shumë persona janë
përfshirë në një procedurë penale unike
dhe ndaj tyre është dhënë një aktgjykim,
dhe nëse ndonjëri i akuzuar me sukses
ushtron ankesë kundër atij aktgjykimi,
atëherë çdo beneficion vlen edhe për të
bashkakuzuarit e tjerë. Ky institut është
në pajtim edhe me parimin themelor të
barazisë së qytetarëve para ligjit.
Beneficium novorum - nënkuptohen
provat e reja të cilat mund të paraqiten në
cilëndo stad të procedurës penale,
gjithashtu edhe pas formës së prerë të
vendimit gjyqësor.
Bigamia [Bigamija; Bigamy; Bigamie] -
lidhja e martesës derisa ekziston një mar-
tesë tjetër e ligjshme për personin. Ky
veprim përcaktohet si vepër penale në
vendet ku me ligj njihet, pranohet vetëm
martesa monogome midis dy personave.
Bigamia përcaktohet si vepër penale edhe
në KPK (neni 244).
Biologjia kriminale [Kriminalna bi-
ologija; Criminal biology; Kriminalbiol-
ogie] - disiplinë e veçantë kriminologjike
e cila studion raportin e vetive anatomi-
ko-fizike dhe biologjike të individit me
sjelljet kriminale të tij.
Burgu për të mitur apo qendra
korrektuese për të mitur [Zatvor za
maloletnike ili popravni centar za
maloletnike; Juvenile prison or juvenile
correctionalcenter; Jugendstrafvollzug-
sanstalt/Jugendgefängnis] - institucion
korrektues i themeluar me qëllim të
ekzekutimit të dënimit me burgim ndaj
personave të mitur. Institucioni
korrektues ku mbahet dënimi për të mitur
është i llojit gjysmë të mbyllur.
Burgu [Zatvor; Prison; Gefängnis] - in-
stitucion i posaçëm që shërben për mba-
jtjen e të dënuarve me heqje lirie ose
mbajtjen e personave të akuzuar.
- i sigurisë së lartë - institucion i tipit të
mbyllur ku ekziston një nivel i lartë i
shërbimit të sigurisë. Zakonisht, në
këto institucione, dënimin me burgim
e mbajnë personat e dënuar që kanë
kryer krime të rënda, që janë me
shkallë të lartë të rrezikshmërisë apo
recidivist.
- i tipit gjysmë të hapur - konsiderohen
ato institucione të cilat janë të
siguruara me mbrojtje dhe sigurim
fizik, ndërsa vet institucionet, ndërte-
sat, pavijonet, nuk janë të rrethuara me
mure të larta dhe me pengesa të tjera
fizike. Zakonisht kontaktet dhe komu-
nikimi i personave të dënuar, është i
mundshëm.
- i tipit të hapur - janë institucione të
veçanta në të cilat ekziston një shkallë
shumë e ulët e sigurimit dhe e
mbikëqyrjes së personave të dënuar.
Në këto institucione qarkullimi, lëvizja
dhe kontaktet mes personave të dënuar
janë të rregullta dhe pa kufizime të
mëdha.
C
Causa criminalis - Shih “Çështja penale
(Causa ciminalis)”.
C. S. (Criminal Statistics) - pasqyron
evidentimin e krimit e cila filloi ne
Britaninë e Madhe rreth vitit 1820, kur
edhe nis të publikohen statistikat si burim
kryesor mbi kriminalitetin në këtë shtet.
Këtë e publikon Ministria e Punëve të
Brendshme dhe Byroja Statistikore, për
çdo vit, dhe krimet në të janë radhitur në
71 rubrika. Përveç si të dhëna për shtetin
britanik, këto statistika janë referencë e
studimeve kriminologjike për shumë au-
torë dhe studiues të ndryshëm.
CEPOL (Europian Union Agency for
Law Enfocement Training) - agjenci e
Bashkimit Evropian që zhvillon, zbaton
dhe organizon trajnime për policinë dhe
zyrtarë të tjerë nga fusha e zbatimit të
ligjit.
Corpus Delicti - term latin që nënkupton
prova konkrete të një vepre penale që
është kryer. P.sh.: kufoma, sendi i
vjedhur, etj.
Ç
Çështja penale (Causa ciminalis)
[Krivični slučaj; Criminal case; Straf-
sache] - nënkupton ngjarjen reale, faktet
që përbejnë një vepër penale të caktuar
dhe kryesin apo kryerësit e saj. Si e tillë,
249
çështja penale është objekt themelor i
procedurës penale (Shih në ketë fjalor
“Objekti i procedurës penale/-objekti
themelor”).
Çështje prejudikuese [Prejudicirana pi-
tanja; Prejudiced matter; Vorentschei-
dung] - nënkupton çështje juridike jo
penale, por që nga sqarimi i saj (që është
në kompetencë të organeve administra-
tive apo gjykatave jo penale) varet zbat-
imi i dispozitave penale. P.sh.: Në lidhje
me konstatimin e veprës penale të biga-
misë, si çështje prejudikuese paraqitet
statusi i martesës paraprake (shih edhe
shpjegimin “Bigamia”), ose në lidhje me
konstatimin e veprave penale që lidhen
me cenimin e pronës, si çështje preju-
dikuese është caktimi i pronësisë që është
në kompetencë të gjykatës civile, etj.
D volitiv apo i vullnetit (dëshirës).
Daktiloskopia [Daktiloskopija; Dactylo-
scopy; Daktyloskopie] - është metodë e
studimit, e krahasimit dhe e klasifikimit
të vijave papilare me qëllim identifikimi
të personave, në radhë të parë të kryesve
të krimit, në bazë të karakteristikave in-
dividuale që ekzistojnë në vijat papilare
(kreshtave në lëkurë).
Dashja (dolus) [Umišljaj (dolus); Intent
(dolus); Vorsatz (dolus)] - dashja nënk-
upton formën me të rendë dhe me të
shpeshtë të fajit me të cilën kryhet një
vepër penale. Dashja ekziston kur personi
është i vetëdijshëm se me veprimin apo
mosveprimin e tij do të kryhet vepra
penale dhe e dëshiron kryerjen e saj ose
është i vetëdijshëm për mundësinë e kry-
erjes së veprës penale dhe pajtohet që ajo
të ndodhë, pajtohet me pasojën e saj. Nga
kjo del se ekzistojnë dy lloje të dashjes,
përkatësisht dashja direkte (dolus direc-
tus) dhe dashja eventuale (dolus eventu-
alis). Dashja direkte ekziston kur personi
250
e dëshiron kryerjen e veprës penale
ndërsa dashja eventuale kur pajtohet me
pasojën e saj. Edhe KPK në nenin 21 nuk
e definon nocionin e përgjithshëm të
dashjes por përcakton kuptimin e dy llo-
jeve të saj, dashjes direkte dhe eventuale,
ku parashihet se: “Vepra penale mund të
kryhet me dashje direkte ose eventuale”
(parag.1), pastaj në parag.2 përcaktohet
se “Personi vepron me dashje direkte kur
është i vetëdijshëm për veprën e vet dhe e
dëshiron kryerjen e saj”, ndërsa në par-
ag.3 përcaktohet se “Personi vepron me
dashje eventuale kur është i vetëdijshëm
se pasoja e ndaluar mund të shkaktohet
si rezultat i veprimit ose i mosveprimit të
tij dhe ai pranon shkaktimin e saj”. Të
dashja direkte dhe eventuale dallohen dy
elemente përbërëse, përkatësisht: elemen-
ti intelektual apo i vetëdijes dhe elementi
- Elementi intelektual të dashja direkte
shprehet në rastet kur personi është i
vetëdijshëm, ka përfytyrim të qartë për
veprën penale, për tiparet e figurës
ligjore të veprës konkrete, ndërsa të
dashja eventuale elementi intelektual
shprehet si vetëdije e personit për
mundësinë e kryerjes së veprës penale.
- Elementi i vullnetit të dashja direkte
është përcaktuar si dëshirë për kry-
erjen e veprës penale, kurse të dashja
eventuale si pajtim me pasojën e saj.
KPK nuk bën dallim sa i përket
shkallës së fajësisë kur vepra kryhet
me dashje direkte apo eventuale,
mirëpo nga teoria dhe praktika
gjyqësore kur vepra penale kryhet me
dashje direkte konsiderohen se kjo
bartë një shkallë me të lartë të
përgjegjësisë penale për kryesin dhe
rrjedhimisht dënohet me shumë se në
rastet kur konstatohet se vepra është
kryer me dashje eventuale.
- specifike - ky lloj i dashjes ekziston në
rastet kur ligjvënësi përdor shprehjen
“...me qëllim që...” në dispozitat që
përcakton figurën ligjore të veprave
penale të caktuara. Në këto raste, për
t’u konsideruar se është kryer vepra
penale ligjvënësi kërkon një element
shtesë nga aspekti subjektiv, të
provuarit nëse kryesi ka pas një objek-
tiv të caktuar (qëllim specifik) të para-
shikuar nga ligji. P.sh.: Sipas KPK
vepra penale “Vrasja e përfaqësuesve
të lartë të Republikës së Kosovës”
konsiderohet se është kryer “...me
qëllim të rrezikimit të rendit
kushtetues...”, apo të vepra penale
“Gjenocidi” kërkohet të provohet nëse
veprimet janë ndërmarrë “...me qëllim
të asgjësimit të tërësishëm apo të
pjesërishëm të ndonjë grupi kombëtar,
etnik, racor apo fetar...”.
- e pacaktuar apo e përgjithshme (do-
lus indeterminatus) - nënkupton rastet
kur vetëdija e personit shprehet si
përfytyrim i përgjithshëm për veprën
penale apo disa nga tiparet e saj. P.sh.:
Kur kryesi hyn në banesën e huaj me
qëllim të vjedhjes por nuk është i
vetëdijshëm se çka do të vjedh apo
çfarë vlere kanë sendet në atë banesë.
- alternative (dolus alternativus) -
shprehet në rastet kur personi është i
vetëdijshëm se me veprimin e tij mund
të shkaktohen dy apo me shumë pasoja
por që kryerja e njërës mund të për-
jashtoj të tjerat. P.sh.: personi duke
ikur nga një grup i personave që janë
duke e sulmuar, qëllon me armë zjarri
që të godas cilindo prej tyre.
- e paramenduar (dolus praemediatus)
- është dashje e formësuar para kry-
erjes së veprës penale, përkatësisht
mendimi apo vendimi për kryerjen e
veprës penale ka lind mjaft kohë para
se të kryhet vepra e tillë. KPK nuk
përcakton shprehimisht as ketë formë
të dashjes por në praktikën gjyqësore
kjo cilësohet si rrethanë rënduese.
P.sh.: Kur kryesi e përcjell një kohë të
gjatë viktimën apo udhëton në një
vend të largët për ta gjetur edhe pastaj
edhe e privon nga jeta.
- momentale (dolus repentinus) - ekzis-
ton në rastet kur personi vendos
papritmas, shpejt për kryerjen e veprës
penale, zakonisht i ndikuar nga rretha-
na të provokimit momental. P.sh:
Vrasja në gjendje të afektit për shkak
të provokimit, fyerjes së rëndë, etj.
Degradimi i integritetit seksual [De-
gradiranje seksualnog integriteta; Degra-
dation of sexual integrity; Verletzung der
sexuellen Integrität] - nënkupton rastet
kur një person e shtytë ose e detyron tje-
trin të ekspozojë pjesët intime të trupit
apo të bëjë veprime tjera të
papërshtatshme të cilat e cenojnë integri-
tetin seksual të tij. Këto veprime za-
konisht inkriminohen si vepra penale.
Edhe KPK në nenin 33 parasheh si vepër
penale të posaçme “Degradimi i integri-
tetit seksual”.
Deklarimi i rremë [Lažni iskaz; False
statement; Falschaussage] - deklaratë që
nuk është e vërtetë dhe përdoret për të
mashtruar. Deklarimi i rremë veçmas në
procedurën penale është shume i
dëmshëm, ngase si pasojë mund të ketë
dënimin e personit të pafajshëm apo liri-
min e personit i cili ka kryer vepër
penale. Rrjedhimisht, dhënia e deklaratës
së rreme përcaktohet si vepër penale jo
vetëm kur jepet në procedurën e cila
zhvillohet pranë gjykatës, por edhe në
procedurën që zhvillohet nga organe të
tjera. KPK në nenin 392 përcakton ve-
prën penale “Deklarimet e rreme”, që
mund të kryhet nga “Pala, dëshmitari,
251
eksperti në cilësi të dëshmitarit, përkthy-
esi apo interpreti i cili në procedurën
gjyqësore, ne procedurën për kundërva-
jtje, ne procedurën administrative, ne
procedurën para noterit publik ose ne
procedurën disiplinore jep deklarate te
rreme...”.
- nën betim - është dhënie e deklaratës
së rreme të personit nën betim para or-
ganit kompetent, përfshirë edhe
nënshkrimin e atyre që ka dëshmuar.
“Deklarimi i rremë nën betim” është
përcaktuar si vepër penale e posaçme
edhe në KPK (neni 391).
Dekriminalizimi [Dekriminalizacija;
Decriminalization; Entkriminalisierung] -
akt i cili sjelljes së caktuar të personit i
jep rëndësi irelevante penalo-juridike,
përkatësisht një sjelle që ka qenë e
përcaktuar si vepër penale, shfuqizohet.
P.sh.: Dekriminalizimi i fyerjes dhe
shpifjes, që ka ndodhë në shumë vende,
përfshirë edhe Republikën e Kosovës, dhe
rregullimi me legjislacionin civil.
Delictum sui generis - është term latin
që përdoret për rastet e inkriminimeve jo
të zakonshme, jo tradicionale në
legjislacionin penal. P.sh.: përcaktimi i
përgjegjësisë penale edhe për veprimet
përgatitore të veprave penale të cak-
tuara, për arritjen e marrëveshjes për
kryerjen e veprave penale, etj. Këto
inkriminime zakonisht bëhen për shkaqe
kriminalo-politike në lidhje me paran-
dalimin e veprave penale që konsidero-
hen me rrezikshmëri të lartë (p.sh.: ve-
prave penale të terrorizmit, etj.).
Delikuencë [Delikvencija; Delinquency;
Delinquenz] - si term rrjedh nga fjala
latine “delinquere” që përdoret për të
shprehur sjelljet e një personi të ri që
karakterizohet nga një tendencë për të
kryer krim, veçanërisht për të kryer
krime me të lehta.
252
Delikuent [Delikvent; Delinquent; De-
linquent] - përdoret për kryesit e veprave
penale që janë në moshë të re, zakonisht
personat e mitur, të moshës 14-18 vjet.
Detyrimi [Iznuda; Extortion; Erpres-
sung] - nënkupton shtrëngimin e personit
për të bërë diçka pa dëshirën dhe pa vull-
netin e tij. Detyrimi përveç si element
përbërës i disa veprave penale, përcak-
tohet edhe si vepër penale e posaçme
kundër pasurisë. Ketë vepër penale e
kryen kushdo që me qëllim të përfitimit
të kundërligjshëm të dobisë pasurore për
vete ose tjetrin, përdor forcën apo ka-
nosjen për ta detyruar personin tjetër që
të veprojë apo të mos veprojë në dëm të
pasurisë së vet apo të pasurisë së personit
tjetër. Ketë vepër penale e përcakton
edhe KPK (neni 340).
Dezertimi [Dezerterstvo; Desertion;
Fahnenflucht] - nënkupton shmangien
nga vendi i shërbimit apo detyrës së cak-
tuar. Zakonisht përcaktohet si vepër
penale në Kodet penale ushtarake, që
konsiston në shmangien, ikjen nga
obligimet dhe detyrat ushtarake.
Dëbimi [Proterivanje; Deportation; Ab-
schiebung] - nënkupton largimin e një të
dënuari nga vendbanimi, duke e ndaluar
ose të qëndrojë në një ose në disa vende
të caktuara. Në të drejtën penale bash-
këkohore, zakonisht përcaktohet si dënim
plotësues dëbimi i shtetasve të huaj nga
vendi, që kanë kryer vepër penale dhe ja-
në dënuar.
(i) Dëmtuar ose viktimë [Oštećeni ili
žrtva; Injured or victim; Geschädigter
oder Opfer] - personi të cilit çfarëdo e
drejte personale ose pasurore i është
shkelur ose i është rrezikuar me veprën
penale.
(i) Dënuar [Osuđeni; Convict;
Verurteilter] - konsiderohet personi i cili
me aktgjykim të formës së prerë të
gjykatës është shpallur fajtor për kryerjen
e veprës penale dhe i është shqiptuar
dënimi.
Dënimi me vdekje [Smrtna kazna; Death
penalty; Todesstrafe] - i njohur si dënim
kapital, është dënimi më i rëndë ndaj
kryesve të veprave penale që nënkupton
marrjen e jetës, ekzekutimin me vdekje.
Në të drejtën penale bashkëkohore ky
dënim është abroguar dhe shumica e
vendeve në botë nuk e parashohin si të
tillë. Ky dënim nuk mund të përcaktohet
nga ligjvënësit në Evropë.
Dënimet alternative [Alternativne
kazne; Alternative punishments; Alterna-
tive Strafen] - janë sanksione penale që
në përmbajtjen e tyre përfshinë masa jo
izoluese për kryesit e veprave penale me
të lehta, që sa herë që është e mundur të
shqiptohen në vend të dënimit me
burgim. Si të tilla, dënimet alternative ja-
në orientim i politikës kriminale bash-
këkohore që në të gjitha rastet e
mundshme të shmanget dënimi me
burgim efektiv (heqje të lirisë). KPK si
dënime alternative ka përcaktuar: dëni-
min me kusht, gjysmëlirinë dhe urdhrin
për punë në dobi të përgjithshme.
Dënimet çnjerëzore apo poshtëruese
[Nečovečne ili ponižavajuće kazne; In-
human or degrading punishments; Un-
menschliche und erniedrigende Strafen] -
nënkupton dënimet që në përmbajtjen e
tyre cenojnë dinjitetin dhe integritetin e
personit të dënuar, duke e degraduar,
nënçmuar dhe përbuzur qenien e tij
njerëzore, si dhe duke i shkaktuar vuajtje
të mëdha, lëndime të rënda të trupit ose
të shëndetit fizik apo mendor. Këto
dënime kanë qenë të shprehura në
shoqëritë dhe periudhat ku qëllimi i
dënimit penal ka qenë frikësimi dhe
hakmarrja ndaj kryesit të veprës penale.
Si të tilla, këto dënime janë të ndaluara
në të drejtën penale bashkëkohore, ku
qëllim i dënimit penal është riedukimi
dhe risocializimi i kryesit. Përveç
ndalimit që formalisht të parashihen këto
dënime, në shoqërinë bashkëkohore janë
të ndaluara edhe veprimet që konsistojnë
në praktika të trajtimit çnjerëzor dhe
poshtërues ndaj kryesit të veprës penale,
sikurse është e ndaluar edhe tortura dhe
përcaktohet në shumë legjislacione si ve-
për penale e posaçme (shih edhe “Tor-
tura” në ketë fjalor). Trajtimet çnjerëzore
dhe poshtëruese janë kryesisht të përcak-
tuara edhe si rrethana kualifikuese për
vepra penale të caktuara. Këto veprime
janë të ndaluara edhe me akte ndërk-
ombëtare (për ketë qëllim shih “Konven-
ta kundër torturës dhe trajtimeve a dëni-
meve të tjera mizore, çnjerëzore ose
poshtëruese (1984)” dhe Konventa
Evropiane për parandalimin e torturës
dhe dënimeve ose trajtimeve çnjerëzore
ose poshtëruese (2002)”), ku ndër të tjera
edhe KEDNJ në nenin 3 “Ndalimi i tor-
turës” përcakton se “Askush nuk mund t’i
nënshtrohet torturës ose dënimeve ose
trajtimeve çnjerëzore ose poshtëruese”.
Ky standard është konsoliduar edhe nga
jurisprudenca e GJEDNJ.
Dënimet kryesore [Glavne kazne; Prin-
cipal punishments; Hauptstrafen] - janë
sanksionet që mund të shqiptohen si ma-
sa kryesore të ndëshkimit ndaj kryesve të
veprave penale. KPK si dënime kryesore
parasheh: Dënimin më burgim të për-
jetshëm, Dënimin me burgim dhe Dëni-
min me gjobë.
Dënimet plotësuese [Dopunske kazne;
Accessory punishments; Nebenstrafe] -
janë sanksione apo masa të karakterit
sekondar, që mund të shqiptohen krahas
dënimeve kryesore apo alternative dhe
konsistojnë në arritjen sa me të plotë të
qëllimit të dënimit. Këto dënime i shqip-
253
ton gjykata me qëllim të mënjanimit të
kushteve dhe rrethanave të cilat mund të
ndikojnë që kryesi në të ardhmen të
kryejë vepra penale, e që kanë për efekt
kufizimin e disa të drejtave të caktuara.
Edhe KPK parasheh disa lloje të dëni-
meve plotësuese:
- Heqja e të drejtës për t’u zgjedhur -
është dënim plotësues të cilin e shqip-
ton gjykata për kryesin i cili kryen ve-
për penale me qëllim që të zgjedhet në
institucionet e nivelit lokal ose
qendror.
- Urdhri për kompensimin e humbjes
apo dëmit - dënim plotësues me të
cilin gjykata urdhëron kryesin e veprës
penale që të bëjë dëmshpërblimin apo
kompensimin e viktimës, nëse vërteton
se personi ka kryer çfarëdo vepre
penale që përfshin vjedhjen, humbjen,
dëmtimin apo shkatërrimin e pasurisë.
- Ndalimi i ushtrimit të funksioneve në
administratën publike ose në shërbi-
min publik - dënim plotësues të cilin e
shqipton gjykata ndaj kryesit i cili
duke keqpërdorur ushtrimin e publikimin e tërësishëm ose të
funksionit në administratë publike ose
në shërbimin publik kryen vepër
penale për të cilin është shqiptuar
dënimi me burgim.
- Ndalimi i ushtrimit të profesionit, i
veprimtarisë ose detyrës - me këtë
dënim plotësues gjykata kryesit të ve-
prës penale ia ndalon ushtrimin e
profesionit të caktuar, veprimtarinë e
pavarur, detyrën, etj., kur kryesi të
njëjtat i ka keqpërdorur me qëllim të
kryerjes së veprës penale. Gjykata e
shqipton ketë dënim kur është e bindur
dhe me arsye mund të pritet se ushtri-
mi i profesionit, veprimtarisë apo
detyrës mund të keqpërdoret për të
përsëritur kryerjen e veprës penale.
254
- Ndalimi i drejtimit të automjetit -
dënim plotësues të cilin e shqipton
gjykata kryesit të veprës penale i cila
ka rrezikuar sigurinë e trafikut publik,
dhe i cili konsiston në ndalimin e
drejtimit të automjetit të llojit apo të
kategorisë së caktuar.
- Marrja e lejes së vozitjes - dënim
plotësues të cilin e shqipton gjykata
kryesit të veprës penal që ka rrezikuar
sigurinë e trafikut publik, për çka ka
shkaktuar plagosjen e rëndë trupore
ose vdekjen e personit dhe nëse gjyka-
ta krijon bindjen se pjesëmarrja e
mëtejme e kryerësit në trafikun publik
është e rrezikshme.
- Marrja e sendit - nënkupton marrjen e
sendeve të cilat janë përdorur apo janë
dedikuar për kryerjen e veprës penale.
- Urdhri për publikimin e aktgjykimit -
dënim plotësues të cilin e shqipton
gjykata të dënuarit kur e çmon se pub-
likimi i aktgjykimit është në interes të
përgjithshëm të të dëmtuarit ose per-
sonave të tjerë, e i cili konsiston në
pjesërishëm të aktgjykimit në gazetë,
në radio ose në televizion me shpen-
zime të të dënuarit.
- Dëbimi i të huajit nga territori i Re-
publikës së Kosovës - dënim plotësues
që u shqiptohet kryesve të huaj të ve-
prës penale në kohëzgjatje prej një viti
deri në dhjetë vjet. Me rastin e shqip-
timit të këtij dënimi plotësues, gjykata
merr parasysh llojin dhe peshën e ve-
prës penale, motivet e kryerjes së ve-
prës penale dhe lidhjet e kryesit me
Kosovën. Si i tillë, ky dënim plotësues
parashihet edhe në legjislacionet e
vendeve të tjera (Shih edhe “Dëbimi”).
Dënimi me burgim [Kazna zatvora;
Punishment of imprisonment; Haftstrafe]
- është lloj i dënimit penal i cili konsiston
në heqje të lirisë i cili parashihet për një
numër të madh të veprave penale.
Sikundër në legjislacionet e shteteve tje-
ra, edhe KPK në krahasim me dënimet të
tjera, dënimin me burgim si dënim krye-
sor e parasheh për të gjitha veprat penale.
Sipas nenit 45, parag.1: “ Dënimi me
burgim nuk mund të shqiptohet në
kohëzgjatje më pak se tridhjetë (30) ditë
e as më tepër se njëzet e pesë (25) vjet”.
Dënimi me burgim afatgjatë [Kazna
dugotrajnog zatvora; Punishment of long-
term imprisonment; Langjährige
Haftstrafe] - është dënim penal kryesor
që zakonisht përcaktohet në legjislacionet
e vendeve që nuk e parashohin dënimin
me burgim të përjetshëm, dhe konsidero-
het si zëvendësim i tij. Në Kosovë dënimi
me burgim afatgjatë (21 deri 40 vjet) ka
qenë i përcaktuar në Kodin e Përkohshëm
Penal, i cili ka qenë në fuqi deri me
31.12.2012.
Dënimi me burgim të përjetshëm
[Kazna doživotnog zatvora; Punishment
of life long imprisonment; Lebenslange
Haftstrafe] - është sanksioni penal me i
rëndë (dënim kapital, pas dënimit me
vdekje) për kryesit e veprave penale, që
nënkupton se kryesi pas dënimit pjesën
tjetër të jetës duhet ta kaloj në burg. Si i
tillë, dënimi me burgim të përjetshëm pa-
rashihet për veprat penale me të rënda.
Në nenin 44 parag.1 të KPK parashihet
se: “ Ligji mund të parasheh dënimin me
burgim të përjetshëm për veprat më të
rënda penale të kryera në rrethana veça-
nërisht rënduese ose për vepra penale që
kanë shkaktuar pasoja shumë të rënda”.
Dënimi me gjobë [Novčana kazna; Pun-
ishment of fine; Geldstrafe] - bën pjesë
në llojet e dënimeve pasurore. Me anë të
këtij dënimi, kryesi i veprës penale
detyrohet që brenda afatit të caktuar të
paguaj një shumë të hollash në dobi të
shtetit. Dënimi me gjobë është një ndër
dënimet më të vjetra. KPK në nenin 46,
parag.1 parasheh se: “ Dënimi me gjobë
nuk mund të jetë më pak se njëqind (100)
Euro evropiane (në tekstin e mëtejmë
“EURO”). Dënimi me gjobë nuk mund të
tejkalojë njëzet e pesëmijë (25.000) Euro
ndërsa për veprat penale lidhur me ter-
rorizëm, trafikim me njerëz, krim të or-
ganizuar ose veprat penale të kryera me
qëllim të përfitimit të dobisë pasurore
nuk mund të tejkalojë pesëqind mijë
(500.000) Euro”. Në mesin e dënimeve
kryesore, për nga pesha, dënimi me gjobë
është lloji më i lehtë i dënimit.
Dënimi me kusht [Uslovna kazna; Sus-
pended sentence; Bewährungsstrafe] -
është dënim alternativ që nënkupton
moszbatimin e dënimit me burgim ose
dënimit tjetër ndaj personit të dënuar, me
kushte të caktuara. Pra, në përmbajtjen e
tij dënimi me kusht konsiston në pe-
zullimin e ekzekutimit të dënimit ndaj
personit të dënuar me kushte të caktuara
që duhet të respektohen nga personi i
dënuar për një periudhë që përcaktohet
nga gjykata (koha e verifikimit). KPK e
përcakton dënimin me kusht në nenin 51,
ku në parag.2 parashihet se: “Me dëni-
min me kusht, gjykata ia cakton kryesit të
veprës penale dënimin dhe në të njëjtën
kohë urdhëron që ky dënim të mos ekze-
kutohet nëse personi i dënuar nuk kryen
vepër tjetër penale për kohën e veri-
fikimit të cilën e cakton gjykata. Koha e
verifikimit nuk mund të jetë më e shkurtër
se një (1) vit dhe as më e gjatë se pesë (5)
vjet”.
Dënimi penal [Krivična kazna; Criminal
sanction; Strafe] - nënkupton masën e
dhunshme që përcaktohet me ligj, të cilin
e shqipton gjykata ndaj kryesit të veprës
penale që është penalisht i përgjegjshëm,
me qëllim të mbrojtjes së vlerave të indi-
255
vidit dhe shoqërisë. Në përmbajtjen e tij
dënimi penal konsiston në marrjen dhe
kufizimin e lirive dhe të drejtave të
kryesit të veprës penale.
Dëshmitarët në procedurë penale
[Svedoci u krivičnom postupku; Wit-
nesses in criminal procedure; Zeugen im
Strafprozess] - çdo person i cili mund të
ofrojë informacione për veprën penale,
për kryesin e veprës penale dhe për
rrethanat me rëndësi për zhvillimin e
procedurës penale.
- e privilegjuar - personat të cilët sipas
ligjit nuk mund të dëshmojnë në një
çështje penale konkrete. Si arsye për
veçimin e kësaj kategorie është mbro-
jtja e interesave shoqërore në një anë
(ruajtja e fshehtësisë) dhe të atyre in-
dividuale në anën tjetër (interesi i të
pandehurit). Sipas KPP, nuk mund të
dëshmoj: 1) personi i cili me
deklarimin e vet do të shkelte detyrën e
ruajtjes së fshehtësisë zyrtare ose ush-
tarake, derisa organi nuk e liron nga
ky detyrim, 2) mbrojtësi i të pandehuri
për atë që i pandehuri i ka besuar atij
në cilësi të mbrojtësit të vet, përveç
kur këtë e kërkon vet i pandehuri, dhe
3) i bashkëpandehuri derisa zbatohet
procedurë e përbashkët.
- bashkëpunues - dëshmitarë të veçantë
në procedurë penale, përkatësisht per-
sonat që janë në cilësi të personit të
dyshuar apo të pandehur dhe që bash-
këpunojnë me prokurorinë apo
gjykatën, me qëllim të zbulimit të per-
sonave të tjerë apo të parandalimit të
kryerjes së veprave penale. Sipas ligjit
kjo kategori e personave përfitojnë tra-
jtim me të butë në procedurë penale,
zakonisht zbutje të dënimit. Emërtimet
apo shprehjet lidhur me institutin e
dëshmitarit bashkëpunues janë të
ndryshme në legjislacionet bashkëko-
256
hore, dhe në disa vende ky institut
rregullohet me Kod të Procedurës
Penale, ndërkaq në disa me ligje të
veçanta.
Dispozitivi i normës penale juridike
[Izreka pravno krivične norme; Provision
of legal criminal norm; Strafrechtliche
Norm] - përben pjesën qendrore të
normës penale juridike që përcakton fak-
tin që konsiderohet vepër penale, për-
katësisht elementet e veprës penale (fig-
urën ligjore të veprës), duke përshkruar
sjelljen që është e ndaluar apo edhe e
urdhëruar. Dispozitivi i normave penale
zakonisht është ndalues (p.sh.: “Kushdo
qe privon tjetrin nga jeta...”, “kushdo që
përdor dhunën ose kanosjen...”) dhe në
raste me të rralla është urdhërues (p.sh.:
“Kushdo që nuk i ofron ndihmë personit
jeta e të cilit ndodhet në rrezik...”). Në
varësi të natyrës së veprës penale dis-
pozitivi mund të përfshij veprimin
(mosveprimin) e kryerjes, formën e fajit,
mënyrën dhe mjetet e kryerjes, vendin
dhe kohen e kryerjes, etj. Pastaj në dis-
pozitiv parashihet edhe subjekti që mund
të jetë kryes, duke përcaktuar nëse vepra
penale mund të kryhet nga secili person,
që ligjvënësi përdor fjalën “kushdo”
(p.sh.: veprat penale si: vjedhja, vrasja
etj.) ose përcaktohet se vepra mund të
kryhet nga personi me cilësi dhe
përgjegjësi të caktuara, p.sh.: nga “per-
soni zyrtar”, etj.
- i rëndomtë - ekziston në rastet kur
norma nuk përcakton tiparet e veprës
penale, por vetëm e emërton atë.
- përshkrues - ekziston në rastet kur
norma cakton (përshkruan) elementet
objektive dhe subjektive të veprës
penale.
- udhëzues apo blanket - nënkupton
rastet kur norma për disa tipare të ve-
prës penale udhëzon në ndonjë normë
 tjetër të Kodit penal, ligjit, konventës,
etj.
Diversioni [Diverzija/mera skretanja;
Diversion; Diversion] - masë me të cilën
mundësohet zgjidhja efikase e çështjes
penale konkrete pa dalë në shqyrtim
gjyqësor, në rastet kur kryesi ka kryer një
vepër penale të lehtë. Me ketë masë al-
ternative shmanget mbajtja e shqyrtimit
gjyqësor dhe shqiptimi i dënimit për
kryesin. Zakonisht kryesi obligohet që të
bëjë kompensimin e viktimës, të
lajmërohet në stacion policor, të kryej
këshillime psikologjike, etj., dhe nëse i
përmbush këto detyrime, procedura
penale ndaj kryesit pushohet.
Dorëzania [Kaucija; Bail; Kaution] -
masë për sigurimin e pranisë së të pande-
hurit në procedurë penale. Kjo masë kon-
siston në deponimin e shumës së caktuar
të parave nga i pandehuri, apo dikush
tjetër në emër të tij.
(e) Drejta e ekzekutimit të sanksioneve
penale (Penologjia) [Pravo na izvršenje
kaznenih sankcija (Penologija); Right to
Execute Penal Sanctions (Penology);
Strafvollstreckungsrecht] - shkenca që
studion zbatimin dhe efikasitetin e
sanksioneve penale. Objekt i studimit të
kësaj disipline shkencore janë edhe or-
ganizimi i institucioneve korrektuese,
mjetet dhe metodat e ekzekutimit të
sanksioneve penale, me qëllim të
riedukimit dhe riintegrimit më të
suksesshëm të personave të dënuar.
Termi penologji rrjedh nga fjalët latine e
greke pena-dënim dhe logos-shkencë, që
në përkthim të lirë do të thotë shkencë
mbi dënimin. Këtë term për herë të parë e
ka përdorur autori gjerman Franc Liber
në vitin 1845. Andaj për shkak të
traditës, kryesisht përdoret termi pe-
nologji.
(e) Drejta e procedurës penale [Pravo
krivičnog postupka; Criminal procedure
law; Strafprozessrecht] - është tërësia e
dispozitave juridike me të cilat rregullo-
het forma e ndërmarrjes së veprimeve
procedurale penale apo forma e
marrëdhënieve proceduralo-penale
nëpërmjet të cilave zhvillohen veprimet
procedurale. Si e tillë, e drejta e
procedurës penale njihet edhe si e drejtë
formale. (shih në ketë fjalor edhe
“Procedura penale”).
(e) Drejta penale [Krivično pravo;
Criminal law; Strafrecht] - si nocion ka
kuptim të dyfishtë: si degë e legjislacionit
pozitiv dhe si shkencë (shkenca e së
drejtës penale). Si degë e legjislacionit
pozitiv, e drejta penale është sistem i
normave ligjore me të cilat përcaktohet
se cilat fakte (veprime apo mosveprime)
të realizuara nga njerëzit konsiderohen
vepra penale, dhe cilat lloje të dënimeve
dhe sanksioneve tjera penale mund të
shqiptohen ndaj kryesve të këtyre
veprave. Ky nocion është kuptimi formal
i të drejtës penale, ndërsa nga aspekti
material e drejta penale përkufizohet
duke u bazuar në qëllimin dhe funksionin
e saj që konsiston në mbrojtjen e vlerave
të individit dhe shoqërisë. Ndërsa, si
shkencë (shkenca e së drejtës penale)
nënkupton disiplinën shkencore e cila ka
si objekt studimi të drejtën penale
pozitive dhe zbatimin praktik të saj, që si
e tillë përfaqëson një sistem të nocioneve
dhe instituteve të se drejtës penale të
shtetit të caktuar. Në mënyrë me të
përmbledhur, e drejta penale
përkufizohet si sistem i normave juridike
me të cilat, me qëllim të mbrojtjes së
vlerave dhe të mirave të shoqërisë,
parashihen se cilat fakte të njerëzve
konsiderohen vepra penale, kushtet e
përgjegjësisë penale dhe sanksionet
257
penale që mund të shqiptohen ndaj
kryesve të veprave të tilla. Megjithatë,
kuptimi me i plotë i së drejtës penale
arrihet kur analizohen edhe ndarjet e saj.
- e përgjithshme - studion parimet dhe
institutet themelore të së drejtës
penale. Lëndë e pjesës së përgjithshme
janë normat ligjore ku përcaktohen
parimet e përgjithshme të se drejtës
penale dhe institutet e përgjithshme
penalo-juridike si: nocioni i veprës
penale, kushtet e përgjegjësisë penale,
llojet e sanksioneve penale dhe kushtet
për zbatimin e tyre, dispozitat për vlef-
shmërinë territoriale dhe kohore të
ligjit penal, etj. Kjo ndarje për të
drejtën penale ka natyrë funksionale,
siç ndahet edhe kodi penal në pjesën e
përgjithshme dhe të posaçme, por që
në anën tjetër këto dy pjesë kanë
lidhshmëri të domosdoshme dhe para-
qesin një tërësi.
- e posaçme - si pjesë e shkencës se të
drejtës penale merret me studimin e
veprave penale veç e veç dhe
sanksioneve që mund t’u shqiptohen
kryesve të tyre. Në ketë pjesë përfshi-
hen dispozitat ligjore me të cilat
përcaktohen se cilat veprime apo
mosveprime të njerëzve konsiderohen
vepra penale, elementet e tyre, forma e
fajit me të cilin mund të kryhen, kush
mund të jetë subjekt (kryes) dhe
sanksionet që mund të shqiptohen ndaj
tyre.
- ndërkombëtare - përkufizohet si tërësi
e rregullave dhe dispozitave të përm-
bajtura në akte ndërkombëtare,
marrëveshje dhe kontrata midis
shteteve, si dhe në legjislacionin e
brendshëm të shteteve me të cilat
rregullohen çështjet penale në planin
ndërkombëtar. Si e tillë, e drejta
penale ndërkombëtare është tërësi e
258
normave juridike me të cilat përcak-
tohen veprat penale ndërkombëtare
(gjenocidi, krimet kundër njerëzimit,
krimet e luftës, etj), çështjet që lidhen
me veprat penale me element ndërk-
ombëtar, bashkëpunimi policor ndërk-
ombëtar, çështja e gjykatave penale
ndërkombëtare, procedura penale dhe
përgjegjësia penale e kryesve të këtyre
veprave penale, ekzekutimi i
sanksioneve penale dhe në përgjithësi
çështjet që lidhën me bashkëpunimin
ndërkombëtar në çështjet penale.
Ndërsa si shkencë, e drejta penale
ndërkombëtare studion normat juridike
që rregullojnë çështjet penale në
planin ndërkombëtar. Për të drejtën
penale ndërkombëtare (si pjesë e
veçantë edhe e të drejtës ndërk-
ombëtare publike) për shkak se
fokusohet në rregullimin krimeve me
serioze, bashkëpunimin ndërkombëtar
të shteteve për luftimin e këtyre kri-
meve, ruajtjen e paqes dhe vlerave
universale të njerëzimit, përdoren edhe
emërtimet si: e drejtë penale supra-
nacionale, e drejtë penale universale,
etj.
- krahasuese - nënkupton disiplinën
shkencore që merret me studimin e
legjislacioneve penale në vendet e
ndryshme, duke analizuar dallimet dhe
ngjashmëritë e tyre. E drejta penale
krahasuese nuk paraqet një tërësi nor-
mash për rregullimin e çështjeve
penale (për dallim nga e drejta penale
e shteteve apo ndërkombëtare) por
është metodë shkencore që mundëson
njohjen e të drejtave penale në shtete
të ndryshme. Si e tillë, kjo disiplinë
mundëson njohjen e vetë historikut të
zhvillimit të së drejtës penale në
vende, sisteme dhe shkolla të ndrysh-
me, si dhe njohjen e parimeve dhe in-
 stituteve në kuadër të së drejtës penale
bashkëkohore. Aktualisht studimet
krahasuese konsiderohen si një in-
strument i domosdoshëm për avanci-
min e së drejtës penale të shteteve,
duke mundësuar gjetjen e zgjidhjeve
me të përshtatshme për ligjet apo ko-
det penale të tyre. Gjithashtu edhe
zhvillimi dhe konsolidimi i së drejtës
penale ndërkombëtare dhe evropiane
është rezultat i studimeve krahasuese.
- evropiane - përbëhet nga një tërësi e
normave penale (materiale, proce-
durale dhe penitensiare) të përbash-
këta për disa shtete të Evropës me
qëllim të luftimit të kriminalitetit, si-
domos kriminalitetit të organizuar
ndërkombëtar. Kjo disiplinë është rela-
tivisht e re dhe ka lindur si përpjekje e
vendeve evropiane për nxjerrjen e
normave penale të përbashkëta që
mundësojnë bashkëpunimin në
çështjet penale dhe harmonizimin e
legjislacionit penal ndërmjet tyre. Këto
norma penale janë nxjerrë në formë ë
akteve normative në nivel të Këshillit
të Evropës dhe Bashkimit Evropian (si
pjesë e të drejtës komunitare). Në
raport me të drejtën penale të shteteve
por edhe të drejtën ndërkombëtare, e
drejta penale evropiane është më pak e
konsoliduar ku akoma nuk ka vepra
penale që përcaktohen nga legjislacio-
ni evropian dhe janë të detyrueshme
për shtetet, nuk ka gjykatë penale të
përbashkët, etj.
- ekonomike - përdoret si term për të
përcaktuar një degë të veçantë të së
drejtës penale apo një të drejtë penale
speciale që studion veprat penale
kundër ekonomisë. Veprat penale
kundër ekonomisë si p.sh.: Veprimta-
ria e pandërgjegjshme ekonomike,
Lidhja e kontratës së dëmshme, Falsi-
fikimi i parasë, Tregtia e ndaluar,
shmangia nga tatimi, pastrimi i para-
ve, etj.) zakonisht sistemohen në ka-
pitull të veçantë të kodeve penale dhe
tradicionalisht studiohen nga e drejta
penale e posaçme. Por për shkak të
rritjes së numrit të veprave penale
ekonomike dhe kompleksitetit të tyre,
në shoqërinë bashkëkohore është
zhvilluar edhe disiplina e veçantë për
studimin e tyre, përkatësisht e drejta
penale ekonomike. Përkundër faktit se
e drejta penale ekonomike është
disiplinë e re, fillet e teorisë apo ana-
lizës ekonomike të së drejtës penale
janë paraqitur shumë me herët që në
shek. XVIII dhe në fillim të shek. XIX
në veprat e Cesare Beccaria, Bentham,
etj.
- e ambientit - merret me studimin e një
fushe specifike të së drejtës penale,
përkatësisht veprave penale kundër
ambientit apo mjedisit. Zhvillimi i
kësaj dege të veçantë të së drejtës
penale është imponuar nga rritja e
normave juridike me qëllim të mbro-
jtjes penale për ambientin. Në vitet e
fundit në BE është zgjeruar korniza
ligjore në lidhje me mbrojtjen penale
të ambientit duke kushtëzuar që edhe
shtetet të harmonizojnë legjislacionet e
tyre penale me qëllim të inkriminimit
të veprimeve që dëmtojnë ambientit.
Për shkak të aktualitetit dhe rëndësisë
së veçantë “E drejta penale e ambi-
entit” është bërë edhe pjesë e plan-
programeve në shumë universitete dhe
institute si një kurs ose edhe program i
veçantë i studimeve të specializuara në
fushën penale.
- ushtarake - paraqet degën e veçantë të
së drejtës penale ku përfshihen normat
juridiko- penale me të cilat përcak-
tohen veprat penale ushtarake,
259
 sanksionet penale për kryesit e tyre
dhe aspektet e tjera në lidhje me veprat
penale nga fusha e mbrojtjes. Veprat
penale ushtarake kryhen nga personat
ushtarak dhe subjektet e tjerë që janë
pjesë e forcave të armatosura dhe
mbrojtjes në një vend ose kryejnë
vepra penale nga kjo fushë. Vendet të
cilat rregullojnë ketë fushë zakonisht
veprat penale dhe sanksionet penale i
kodifikojnë ne kode penale ushtarake,
por edhe me ligje tjera që përbejnë
legjislacionin penal ushtarak. Repub-
lika e Kosovës nuk ka një Kod penal
ushtarak.
- e huaj - nënkupton të drejtën penale të
shtetit tjetër.
- e brendshme - e drejta penale e shtetit,
e vendit të caktuar.
(e) Drejta për të mos dëshmuar kundër
vetës (lat. nemo tenetur prodere se
ipsum) [Pravo da se ne svedoči protiv
sebe (lat. nemo tenetur prodere se
ipsum); The right to not testify against
himself (lat. nemo tenetur prodere se
ipsum); Niemand ist verpflichtet, gegen
sich selbst auszusagen (lat. nemo tenetur
prodere se ipsum)] - parim themelor i cili
nënkupton privilegjin për të mos
inkriminuar vetveten në lidhje me faktet
që përbejnë vepër penale.
Dyshimi [Sumnja; Suspicion; Verdacht]
- nënkupton një gjendje pasigurie, bindje
e luhatshme në lidhje me ekzistimin ose
jo të fakteve të caktuara, që krijohet nga
informacioni i marrë. Në fushën penale
dyshimi trajtohet në lidhje me mundësinë
e ekzistimit të veprës penale dhe
mundësinë që një apo më shumë persona
të jenë kryes.
- i arsyeshëm - sipas KPP përshinë
“njohuri për informacionin që do të
bindte një vëzhgues objektiv që një
vepër penale ka ndodhur, po ndodh
260
ose ka mundësi të konsiderueshme që
do të ndodhë dhe se personi në fjalë
mund të kryejë ose mund të ketë kryer
veprën penale. Se çfarë mund të
konsiderohet si "e arsyeshme" do të
varet nga të gjitha rrethanat”.
- i bazuar - sipas KPP nënkupton
“njohuri për informacionin që do të
bindte një vëzhgues objektiv që një
vepër penale ka ndodhur, po ndodh
ose ka mundësi të konsiderueshme që
do të ndodhë dhe se personi në fjalë ka
më shumë gjasa që të ketë kryer
veprën penale se sa që të mos e ketë
kryer atë. Dyshimi i bazuar duhet të
mbështetet në prova të artikulueshme”.
- i bazuar mirë - sipas KPP nënkupton
bazën e mjaftueshme për ngritjen e
aktakuzës. Posedimi i provave të
pranueshme që do të bindte një
vëzhgues objektiv që një vepër penale
ka ndodhur dhe që është kryer nga i
pandehuri.
(i) Dyshuar [Osumnjičeni; Suspect;
Tatverdächtiger] - personi për të cilin
policia ose prokurori i shtetit dyshojnë se
ka kryer vepër penale, por kundër të cilit
nuk ka filluar hetimi.
Dh
Dhomat e Jashtëzakonshme Afrikane
[Specijalni sud u Senegalu; Extraordinary
African Chambers; Afrikanische
außerordentliche Gerichtskammer] -
gjykatë e themeluar me marrëveshje
midis Bashkimit Evropian dhe Senegalit
për të provuar krimet ndërkombëtare të
kryera në Ҫad nga 7 qershori 1982 deri
më 1 dhjetor 1990. Kjo periudhë korre-
spondon me regjimin e ish presidentit
Chadian Hissene Habre.
Dhomat e Jashtëzakonshme në
Gjykatat e Kamboxhias [Vanredne ko-
more u sudovima Kambodže; Extraordi-
nary Chambers in the Courts of Cambo-
dia - ECCC; Außerordentliche Kammern
an den Gerichten von Kambodscha/
Rote-Khmer-Tribunal] - gjykatë e krijuar
për të gjykuar anëtarët më të lartë
përgjegjës të Rouge Khmer për shkeljet e
pretenduara të së drejtës ndërkombëtare
dhe krimet e rënda të kryera gjatë gjeno-
cidit në Kamboxhia. Edhe pse është një
gjykatë kombëtare, ajo është themeluar si
pjesë e një marrëveshjeje midis Qeverisë
Mbretërore të Kamboxhias dhe Kombeve
të Bashkuara, dhe anëtarët e saj përf-
shijnë gjyqtarë vendas dhe të huaj. Ajo
konsiderohet si një gjykatë mikse,
hibride, pasi ECCC u krijua nga qeveria
në bashkëpunim me OKB-në.
Dhomat e Specializuara dhe Zyra e
Prokurorit të Specializuar të Kosovës
[Specijalizovana veća i Specijalizovano
tužilaštvo Kosova; Kosovo Specialist
Chambers and Specialist Prosecutor’s
Office; Spezialisierte Kammer und das
Büro des speziellen Staatsanwaltes in
Kosovo] - janë pjesë e sistemit gjyqësor
të Kosovës dhe përkojnë me çdo nivel të
sistemit të gjykatave në Kosovë. Ato janë
themeluar në bazë tё Amendamentit
Kushtetues dhe Ligjit tё miratuar nga
Kuvendi i Kosovës për gjykimin e pre-
tendimeve të paraqitura nё raportin e
Këshillit tё Evropës tё vitit 2011, për
shkelje tё rënda tё sё drejtës ndërk-
ombëtare. Dhomat janë tё përkohshme
dhe me mandat e juridiksion tё përcak-
tuar, konkretisht për krime kundër
njerëzimit, krime lufte dhe krime tё tjera
tё përkufizuara nё Ligjin e Kosovës, tё
cilat pretendohet se janë kryer midis 1
janarit 1998 dhe 31 dhjetorit 2000. Ligji
mundëson qё proceset gjyqësore tё mba-
hen jashtë Kosovës. Dhomat e Speciali-
zuara e kanë selinë nё Hagë, Vendet e
Ulëta (Holandë), dhe punësojnë gjykatës,
prokurorë dhe punonjës ndërkombëtarë.
Njihen edhe si Gjykata Speciale e Koso-
vës.
Dhuna [Nasilje; Violence; Gewalt] -
sjellja e personit që përfshinë forcën
fizike në mënyrë që të dëmtojë, abuzojë
apo të vrasë dikë. Dhuna mund të shpre-
het edhe si presion psikik me qëllim të
frikësimit. Si e tillë dhuna është element
konstitutiv i figurës ligjore të shumë ve-
prave penale.
- në familje - nënkupton çdo akt që
shkel të drejtat e gruas, burrit dhe
fëmijëve nga persona që janë pjesëtarë
të familjes.
Dhuna dhe kanosja si shkaqe të për-
jashtimit të kundërligjshmërisë [Na-
silje i pretnje kao uzroci isključenja
nezakonitosti; Violence and threats as
causes of exclusion of unlawfulness;
Gewalt und Drohung als Elemente des
Ausschlusses der rechtswidrigen Hand-
lung] - janë rrethana apo shkaqe të
përgjithshme të përjashtimit të
kundërligjshmërisë, përkatësisht
përgjegjësisë penale të kryesit të veprës,
nëse vepra është kryer nën ndikimin e
tyre. Në të drejtën penale ekziston parimi
se nuk mund të ndëshkohet personi i cili
nën ndikimin e dhunës apo kanosjes seri-
oze ka kryer një vepër. Kushtet dhe
rrethanat se kur përjashtohet përgjegjësia
penale e kryesit për veprën e kryer nën
ndikimin e dhunës dhe kanosjes përcak-
tohen me ligj. KPK në nenin 14 “Dhuna
ose kanosja”, përkatësisht parag.1,
përcakton se: “Vepra e kryer nën
ndikimin e dhunës së papërballueshme
ose kanosjes së papërballueshme nuk
është vepër penale vetëm nëse personi
menjëherë pas pushimit të rrezikut e
lajmëron shtrëngimin dhe veprën e
kundërligjshme tek organet kompetente”.
Ne anën tjetër, dhuna dhe kanosja para-
261
qesin edhe elemente të veprës penale dhe
bazë për përgjegjësinë penale të personit
që i ushtron ato. Kështu edhe në KPK,
parag.3 të nenit 14 parashihet se: “Kush-
do që përdor dhunën ose kanosjen... kon-
siderohet kryes i veprës penale”.
- Dhuna - konsiderohet si bazë e
përgjithshme e përjashtimit të
kundërligjshmërisë së veprës penale,
në rastet kur veprimi (mosveprimi) i
personit është ndërmarrë nën ndikimin
e dhunës të ushtruar nga jashtë. Për
ketë qëllim, në të drejtën penale bëhet
dallimi i dhunës absolute dhe kompul-
sive.
- absolute (vis absoluta) - është ajo
dhunë me të cilën personi në tërësi, në
mënyrë absolute, është i privuar nga
liria qe të vendos për sjelljen e vet.
P.sh.: Personi X që duhet të sinjalizoj
ardhjen e aeroplanëve në qendrën e
aviacionit, lidhet apo rrëmbehet nga të
tjerët dhe me ketë rast edhe ndodh
aksidenti, për shkak të mos sinjalizimit
që personi X e ka pas detyrim sipas
ligjit. Ne ketë rast përdorimi i dhunës
absolute ndaj personit X, paraqet bazë
për përjashtim të kundërligjshmërisë
së mosveprimit dhe rrjedhimisht fa-
jësisë së personit X.
- kompulsive (vis compulsive) - është
ajo dhunë me të cilën personi nuk
privohet në tërësi nga mundësia për të
vendosur, mirëpo dhuna e tillë rela-
tive, në formë presioni, e detyron të
ndërmarrë apo mos të ndërmarrë
veprimin e caktuar. P.sh.: Arkëtarit në
sportelin e bankës i drejtohet arma
dhe detyrohet që të dorëzoj të hollat!
Se a ka përgjegjësi penale kryesi në
këto raste, varet nga vlerësimi i rretha-
nave në çdo rast konkret, për të
provuar nëse dhuna ka qenë e për-
ballueshme ose jo, dhe a ka pas
262
mundësi që të evitohet në ndonjë
mënyrë tjetër.
- Kanosja - nënkupton deklaratën me të
cilën një personi i bëhet me dije se do
t’i ndodhë një e keqe nëse nuk vepron
në mënyrën siç kërkon personi që
kryen kanosjen. Pra, kanosja është një
lloj dhune psikologjike që ushtrohet
ndaj personit të caktuar. Në të drejtën
penale, që kanosja të jetë bazë për për-
jashtim të përgjegjësisë penale të
kryesit duhet të jetë serioze, aktuale
dhe e papërballueshme në rastin
konkret.
Dhunimi [Silovanje; Rape; Vergewalti-
gung] - e konceptuar si vepër penale
nënkupton detyrimin e personit tjetër me
qëllim të kryerjes së aktit seksual. Dhu-
nimi është një ndër veprat më të rënda
kundër integritetit seksual. Forma
themelore e kësaj vepre penale konsiston
në detyrimin e personit tjetër për të kryer
aktin seksual pa pëlqimin e tij.
E
Ekstradimi [Izručenje/ekstradicija; Ex-
tradition; Auslieferung] - forma më e
rëndësishme e bashkëpunimit ndërk-
ombëtar në çështjet penale, e cila nënk-
upton dorëzimin e kryesit të veprës
penale prej një shteti në shtetin tjetër, me
qëllim që ai të gjykohet për vepër penale
ose me qëllim që ndaj tij të ekzekutohet
dënimi i shqiptuar me aktgjykim të plot-
fuqishëm.
Ekzekutimi i aktgjykimit penal të huaj
[Izvršenje strane krivične presude; Exe-
cution of a foreign criminal judgment;
Vollstreckung von ausländischen
Strafurteilen] - nënkupton ekzekutimin e
dënimit që është shqiptuar nga gjykata e
shtetit tjetër ndaj kryesit të veprës penale.
Si formë e bashkëpunimit ndërkombëtar
në çështje penale, përfshinë rastet kur një
personi i është shqiptuar dënimi në
shtetin ku e ka kryer veprën penale dhe i
dorëzohet shtetit tjetër, zakonisht shtetit,
shtetësinë e të cilit e ka apo ku e ka
vendbanimin e përhershëm, me qëllim që
atje ta mbajë dënimin.
Elementet e veprës penale [Elementi
krivičnog dela; Elements of criminal of-
fense; Tatbestandsmerkmale der Straftat]
- nënkuptohen elementet që sipas ligjit e
përbejnë strukturën e veprës penale dhe
figurën ligjore të saj. Elementet e veprës
penale ndahen në elemente themelore
(të përgjithshme, që duhet të shprehen
për të ekzistuar një vepër penale) dhe el-
ementet e posaçme (që identifikojnë ve-
prën penale të caktuar).
- Elementet themelore - nënkuptohen
elementët përbërëse që e përkufizojnë
nocionin e përgjithshëm të veprës
penale. Elementet themelore në parim
dalin nga përkufizimi i veprës penale
me ligj (shih përkufizimin “Vepra
penale” në ketë fjalor) prej nga del se
elemente themelore apo të përgjith-
shme janë: a) veprimi i njeriut; b)
kundërligjshmëria; c) përcak-
tueshmëria e veprës penale në ligj
dhe d) përgjegjësia penale e kryesit -
fajësia (Të gjitha këto elemente veç e
veç janë shpjeguar edhe në ketë fjal-
or). Këto ndahen në elemente të nat-
yrës objektive (veprimi i njeriut,
kundërligjshmëria dhe përcak-
tueshmëria e veprës penale në ligj)
dhe subjektive (përgjegjësia penale e
kryesit - fajësia). Të secila vepër për
t’u konsideruar si vepër penale duhet
të shprehen të gjitha këto elemente, që
së bashku përbejnë strukturën e
përgjithshme të veprës penale. Përcak-
timi i këtyre elementeve ka një rëndësi
thelbësore për teorinë e së drejtës
penale dhe praktikën gjyqësore, dhe
përbën bazën e interpretimit për gjithë
legjislacionin penal. Në doktrinën e së
drejtës penale kjo tematikë cilësohet si
“Teoria e përgjithshme e veprës
penale” që analizon elementet
themelore të veprës penale, nga
përcaktimi i të cilave bëhet i mundur
edhe përcaktimi i parimeve për kupti-
min dhe zbatimin e dispozitave penale
në rastet konkrete. Njohja e katër ele-
menteve themelore të veprës (siç u
përcaktua me lartë) përkon me teorinë
e katërdegëzimit edhe pse në doktrinën
kosovare nuk theksohet një fakt i tillë.
Por, në doktrinën botërore përveç teor-
isë së katërdegëzimit ekzistojnë edhe
teori të tjera të ndarjes së elementëve
të veprës penale, si teoria e
tredegëzimit që elemente të veprës
penale konsideron: faktin e përcaktuar
me ligj si vepër penale (përcak-
tueshmëria e veprës penale në ligj),
kundërligjshmërinë dhe përgjegjësinë
penale të kryesit (fajësinë), pastaj edhe
teoria e dydegëzimit që si elemente
themelore të veprës penale konsideron
se janë: fakti i përcaktuar me ligj si i
kundërligjshëm apo fakt objektivisht i
kundërligjshëm (si element objektiv)
dhe fajësia (si element subjektiv).
- Elementet e posaçme - përfshijë faktet
që ligjvënësi i përcakton si elemente të
veprës penale të caktuar, të cilat
përcaktojnë figurën ligjore të veprës
penale dhe e identifikojnë atë. P.sh.:
elemente të posaçme të veprës penale
të vjedhjes janë: a) marrja, b) e
pasurisë së huaj të luajtshme, c)me
qëllim të përvetësimit të
kundërligjshëm.
Etiologjia kriminale [Kriminalna eti-
ologija; Criminal aetiology; Kriminaläti-
ologie] - është disiplina që studion
shkaqet e kriminalitetit, përkatësisht
263
faktorët që ndikojnë në kryerjen e kri-
meve të caktuara. Në kuadër të eti-
ologjisë kriminale studiohen faktorët e
jashtëm (social, ekonomik, etj.) dhe të
brendshëm (që kanë të bëjnë me person-
alitetin e personave) që ndikojnë në kry-
erjen e veprave penale të caktuara, duke
analizuar lidhjen kauzale të këtyre
faktorëve me sjelljet e individit. Si e tillë,
etiologjia kriminale përbën degën krye-
sore të shkencës së Kriminologjisë.
Eurojust - agjenci e Bashkimit Evropian
që merret me bashkëpunimin gjyqësor në
çështjet penale. Kjo agjenci është
themeluar në vitin 2002 për të
përmirësuar luftën kundër krimit të rëndë
ndërkufitar duke nxitur bashkëpunimin
hetimor dhe prokurorial midis agjencive
të shteteve anëtare të BE- së.
Europol (Europian Union Agency of
Law Enforcement Cooperation) - organ-
izatë për bashkëpunim policor në konti-
nentin e Evropës e formuar nga Bashkimi
Evropian.
Eutanazia [Eutanazija; Euthanasia; Eu-
thanasie] - akt i vrasjes së një personi
shumë të sëmurë ose shumë të vjetër për
t’i dhënë fund vuajtjeve të tij. Mirëpo,
pëlqimi i ndonjë personi që të privohet
nga jeta nga personi tjetër nuk e përjash-
ton veprën penale. Ky veprim lejohet në
legjislacionet e disa vendeve, në bazë të
një procedure ligjore. Ky akt nuk lejohet
sipas legjislacionit të Kosovës.
F një tematikë aktuale dhe funksioni i saj
Fajdeja [Zelenaštvo; Usury; Wucher] -
veprim apo praktikë që pasuron pa-
drejtësisht huadhënësin në mënyrë të
paligjshme dhe joetike duke dhënë hua të
parave me normë të paarsyeshme të in-
teresit. Me legjislacionin penal ky veprim
apo kjo praktikë përcaktohet si vepër
264
penale e posaçme (Shih edhe KPK neni
343 “Fajdeja”).
Fajësia [Krivica; Guilt; Schuld] - është
element subjektiv i veprës penale që
nënkupton raportin apo marrëdhënien
(qëndrimin) psikike të kryesit me veprën
e kryer. Së bashku me përgjegjshmërinë
janë elemente që sajojnë apo përbejnë
përgjegjësinë penale. E drejta penale
bashkëkohore bazohet në parimin e fa-
jësisë “nullum crimen nulla poena sine
culpa” që d.m.th. nuk ka vepër penale
dhe as dënim pa faj. Kjo nënkupton se
askush nuk mund të mbaj përgjegjësi
penale dhe të dënohet pa faj, edhe nëse
objektivisht ka realizuar elementet apo
tiparet e tjera të një vepre penale. Pra, për
tu ndëshkuar për një vepër penale nuk
mjafton vetëm realizimi i fakteve që si-
pas ligjit përbëjnë vepër penale, por
duhet që vepra të jetë kryer me faj (me
dashje ose nga pakujdesia). Për dallim
nga përgjegjshmëria që supozohet se
ekziston, fajësia duhet të provohet në
procedurë penale në çdo rast konkret, dhe
është detyrë e gjykatës të administroj
provat për ketë qëllim. Derisa nuk
provohet fajësia vlen prezumimi i pafa-
jësisë si parim themelor i procedurës
penale. Gjykata mund të ndëshkoj vetëm
personin që veprën penale e ka kryer me
fajin e tij, dhe jo në rastet kur vepra është
kryer nën ndikimin e dhunës apo ndonjë
rrethana tjetër kundër vullnetit të kryesit.
Nga kjo del se instituti i fajësisë praqet
nuk është vetëm teorik por edhe praktik.
Përveç kësaj, fajësia ka funksion edhe të
riedukimit të personit të dënuar, për fak-
tin se vetëm personi që e kupton se ka
kryer një vepër penale me faj ka mundësi
të përmirësohet dhe ta ndjej peshën e
pasojës që ka shkaktuar, në të kundërtën
dënimi ka vetëm karakter ndëshkues.
Mbi ketë bazë, fajësia ekziston vetëm kur
ka një raport apo lidhje psikologjike mid-
is veprimit (mosveprimit) dhe pasojës,
përkatësisht kryesi duhet të ketë qenë i
vetëdijshëm se me veprimin apo
mosveprimin e tij mund të shkaktohet
pasoja qe sipas ligjit është vepër penale,
dhe ketë pasojë e ka dëshiruar, është pa-
jtuar apo lehtësisht ka menduar se kjo
pasojë nuk do të ndodh.
- Konceptimi psikologjik - fajësia kup-
tohet si lidhje psikike e kryesit me ve-
prën e tij dhe pasojën. Ky konceptim
apo teori mbi fajësinë lind si garanci
për individin meqenëse kërkon një
lidhje psikike midis faktit (veprës
penale) dhe autorit, duke u bazuar në
qëndrimin psikik që mban personi ndaj
veprimit apo mosveprimit të
kundërligjshëm dhe pasojave të tij, që
shprehet me dashje ose nga pakujde-
sia. Pra, sipas kësaj teorie, një person
konsiderohet i fajshëm kur është i aftë
nga pikëpamja psikike që të bëjë dal-
limin midis veprës së mirë dhe veprës
së keqe (të dëmshme). Vërejtja krye-
sore për ketë teori qëndron në faktin se
nuk merr parasysh aspektin juridik të
fajit, përkatësisht vetëdijen e kryesit se
është duke vepruar në kundërshtim me
normat juridike. Nga aspekti historik
konceptimi psikologjik i fajësisë është
zhvilluar nën ndikimin e liberalizmit të
viteve 1800, dhe afirmohet në veçanti
nga juristi i njohur italian Francesco
Carrara.
- Konceptimi normativ - një person
konsiderohet i fajshëm kur është i
vetëdijshëm se vepra e tij është e
kundërligjshme, është e përcaktuar me
ligj si vepër penale. Përkatësisht, sipas
konceptimit normativ baza për fajësi
lind nga sjellja në kundërshtim me
normat juridike. Fajësia nuk është
thjeshtë lidhje psikike midis autorit
dhe faktit, por është qortimi i cili i
jepet personit i cili me anë të kryerjes
se një vepre penale, tregon se nuk re-
spekton vlerat e mbrojtura me
legjislacionin penal. Në lidhje me
përcaktimin e fajësisë për individin
(personin fizik) edhe kjo teori kritiko-
het sepse nuk merr në konsideratë sa
duhet elementin psikologjik të fajësisë
dhe orientohet nga përgjegjësia penale
objektive. Si e tillë, teoria normative
aktualisht shihet si zgjidhje e
përshtatshme për konceptimin e fa-
jësisë për personat juridikë (me shumë
shih edhe përkufizimin në ketë fjalor
“Përgjegjësia penale e personave ju-
ridikë”).
- Konceptimi psikologjik-normativ -
përfshinë elemente të konceptimit
psikologjik dhe normativ, përkatësisht
një person konsiderohet i fajshëm kur
ka qenë i vetëdijshëm se me veprimin
apo mosveprimin e tij do të shkaktoj
pasojë të dëmshme, dhe nëse e ka ditur
se ajo vepër është e ndaluar sipas nor-
mave juridike, është e kundërligjshme.
Ky konceptim që njihet edhe si teoria
formale që përfshinë elementin
psikologjik duke e kushtëzuar me
përcaktimin ligjor të veprës, duke
marrë për bazë se vepra penale është e
konceptuar nga ligjvënësi në mënyrë
formale, përkatësisht se vepra penale
është fakt i parashikuar nga ligji. Mbi
ketë bazë nga faktet e realizuara
(veprimi apo mosveprimi) dalin ele-
mentet e dashjes apo pakujdesisë, dhe
rrjedhimisht elementi psikologjik nuk
mund të paragjykohet. Pra, fakti
konkret tregon elementet e dashjes apo
të pakujdesisë. Ketë koncept e
pranojnë edhe shumica e kodeve
penale bashkëkohore, përfshirë edhe
265
 KPK, ku në nenin 22 parashihet se:
“Dijenia, dashja, pakujdesia ose
qëllimi i kërkuar si element i veprës
penale mund të nxirret nga rrethanat
faktike”. Në nenin 7 ku përkufizohet
vepra penale parashihet se “Vepra
penale është vepër e kundërligjshme e
cila është e përcaktuar me ligj si vepër
penale, tiparet e së cilës janë të
përcaktuara me ligj...”, ndërsa në
nenin 21 dhe 23 përcaktohet dashja
dhe pakujdesia si dy format kryesore
të fajësisë, duke e shmangur shprehjen
“faj apo fajësi”, pikërisht për shkak të
konceptimeve të ndryshme në
shkencën e së drejtës penale.
Fakte [Činjenice; Facts; Tatsachen] -
ekzistimi objektiv, real i ndonjë sendi,
dukurie, procesi, ndodhie, cilësie ose
raporti i vërtetuar në mënyrë mendore.
Në sistemin e drejtësisë penale kanë
rëndësi ato fakte (rrethana, ngjarje,
veprime, mosveprime, pasoja, etj.) që
janë të përcaktuara si elemente të veprave
penale.
Fakte tipike të veprës penale [Tipične
činjenice krivičnog dela; Typical facts of
criminal offence; Typische Tatsachen der
Straftat] - përfshinë faktet që janë të
përcaktuara nga ligjvënësi si pjesë e
figurës ligjore të veprës penale të
caktuar.
Faktorë kriminogjen [Kriminogeni
faktori; Criminogenic factors;
Kriminogene Faktoren] - faktorët që
ndikojnë në kryerjen e krimeve, që
përfshinë të gjitha ato shkaqe, kushte dhe
rrethana që ndikojnë në paraqitjen e
kriminalitetit dhe sjelljeve të ndryshme
kriminale në një shoqëri (Shih edhe
“Etiologjia kriminale” në ketë fjalor).
Faktorë viktimogjen [Viktimogeni
faktori; Victimogenic factors;
Viktimologische Faktoren] - faktorët,
266
rrethanat që ndikojnë në viktimizimin e
personave të caktuar nga krimet e
ndryshme.
Falja [Pomilovanje; Pardon;
Begnadigung] - akt që e nxjerr Presidenti
i shtetit në formë të vendimit me të cilin
personat e caktuar emër për emër lirohen
nga ndjekja penale, lirohen plotësisht ose
pjesërisht nga ekzekutimi i dënimit,
zëvendësohet dënimi i shqiptuar me
dënim me të butë, ose shlyhet dënimi nga
evidenca e të dënuarve. Instituti i faljes
është i përcaktuar edhe në Kodin Penal të
Kosovës (neni 112, parag.1), ku
parashihet se “Me falje dhe në pajtim me
Ligjin për Falje, personave të caktuar
emrat e të cilëve saktësohen u jepet lirimi
i plotë ose i pjesërishëm nga ekzekutimit i
dënimit, zëvendësimi i dënimit me një
dënim më të butë apo dënimi me kusht
ose shlyerja e dënimit”. Përveç kësaj,
KPK parasheh një kushtëzim apo kufizim
jo të zakonshëm për dhënien e faljes,
duke përcaktuar se “Kryesi nuk mund të
falet për çfarëdo dënimi për të cilin
Paneli për Lirim me Kusht i ka refuzuar
lirimin me kusht”(parag.2). Ndërsa
përcaktimi i kritereve për falje,
procedurës dhe autorizimeve të
Presidentit për shpalljen e faljes
rregullohen me ligj të posaçëm (Ligji për
Faljen). Procedura për faljen mund të
iniciohet me iniciativën (lutjen) e
personit të dënuar apo familjes së tij dhe
e sipas detyrës zyrtare (ex officio).
Falsifikimi [Falsifikovanje; Falsification;
Fälschung] - ndryshimi i përmbajtës së
vërtetë një dokumenti, monedhave dhe
sendeve tjera me qëllim që ato të
përdoren si të vërteta. Këto veprime
inkriminohen si vepra penale të posaçme.
- i parasë - prodhimi i parave të falsi-
fikuara me qëllim që ato të përdoren si
të vërteta. Këto veprime zakonisht
 kryhen në formë të kriminalitetit të or-
ganizuar ekonomik. Kjo vepër penale
për shkak të rrezikshmërisë dhe paso-
jave shumë të mëdha është
inkriminuar në të gjitha legjislacionet
penale dhe në këtë drejtim është
aprovuar edhe Konventa ndërk-
ombëtare për luftimin e prodhimit të
parasë së rrejshme. Këtë lloj veprimi e
ka inkriminuar edhe KPK në nenin
302, si vepër penale të posaçme.
- i dokumentit zyrtar - nënkupton ndry-
shimin e kundërligjshëm të përmbajtës
së një dokumenti zyrtar me qëllim që i
njëjti të përdoret si i vërtetë.
- letrave me vlerë - ndryshimi apo mod-
ifikimi i përmbajtjes së letrave me
vlerë, apo prodhimi i letrave të falsi-
fikuara me qëllim që të përdoren si të
vërteta.
Favor libertatis - term latin që përdoret
si shprehje e parimit se në rastet kur në
lidhje me lirinë e personit ka dyshime,
duhet të vendoset në favor të lirisë dhe jo
kufizimit të saj.
FBI (Federal Bureau of Investigation
/Byroja Federale e Hetimeve) [Federalni
istražni biro; FBI (Federal Bureau of In-
vestigation)] - është shërbim i brendshëm
i inteligjencës dhe sigurisë së Shteteve të
Bashkuara të Amerikës.
Figura ligjore e veprës penale [Za-
konski oblik krivičnog dela; Legal figure
of criminal offense; Besondere Tat-
bestandsmerkmale] - nënkupton tërësinë
e elementeve të veprës penale që janë të
përcaktuara me ligj, përkatësisht elemen-
tet e posaçme që e identifikojnë veprën e
caktuar dhe e dallojnë nga veprat e tjera
penale. Ndërsa elementët e përgjithshme
të veprës penale, që përbejnë strukturën e
përgjithshme të saj, janë të nënk-
uptueshme, dhe duhet të shprehen të
secila vepër, ndryshe edhe nuk mund të
ekzistojë vepra penale (Shih në ketë fjal-
or “Elementët e veprës penale” dhe
“Vepra penale”).
Fjala përfundimtarëve e palëve
[Završna reč strana; Closing statements
of parties; Schlussvortrag] - e drejta dhe
detyrimi i palëve në procedurë penale që
të paraqesin dhe arsyetojnë përfundimet
në të cilat kanë arritur lidhur me të gjitha
çështjet për të cilat duhet të vendos
gjykata. Fjala përfundimtare e palëve
zhvillohet sipas radhës së përcaktuar me
ligj.
Flagrancë (in flagrante delictum) [Uh-
vaćen na delu/In flagrante (in flagrante
delictum); Flagrancy (in flagrante de-
lictum); Auf frischer Tat (In flagrante de-
lictum)] - një term që përdoret për të tre-
guar se një person është kapur gjatë aktit
të kryerjes në një vepre penale. Flagranca
presupozon një përputhje në kohë, mes
konstatimit dhe ekzistencës së faktit,
veprimit apo rrethanës.
Fondi për kompensim të viktimave
[Fond za naknadu žrtava; Fund for com-
pensation of victims; Opfer-Ausgleich-
Fond] - fond në të cilin depozitohen mje-
tet nga konfiskimi, konfiskimi i dorëza-
nisë dhe pasurive tjera të autorizuara me
ligj. Mjetet financiare të grumbulluara
shfrytëzohen për kompensimin e vikti-
mave të krimit, siç përcaktohet me ligj.
G
Grabitja [Razbojništvo; Robbery; Raub]
- është vepër penale e përbëre, ngase
përbëhet prej vjedhjes dhe përdorimit të
dhunës apo të kanosjes. KPK në nenin
329 e përcakton veprën penale të
grabitjes, ku në parag.1 parasheh se:
“Kushdo që me përdorim të forcës apo
kanosjes serioze për të sulmuar jetën apo
trupin e personit tjetër, e përvetëson
pasurinë e luajtshme të personit të tillë
267
me qëllim që t’i sjellë vetes apo personit
tjetër dobi pasurore të kundërligj-
shëm...”.
Grup kriminal i organizuar [Organi-
zovana kriminalna grupa; Organized
criminal group; Organisierte kriminelle
Gruppe] - bashkim i strukturuar, që
ekziston për një kohë të caktuar, i tre apo
më shumë personave për kryerjen e ve-
prave të caktuara penale, që vepron në
bashkëpunim me qëllim të kryerjes së një
apo më shumë veprave të rënda penale
për përfitim të drejtpërdrejtë ose të
tërthortë të dobisë financiare apo dobisë
tjetër pasurore (KPK).
Gj
Gjyqtari për të mitur [Sudija za
maloletnike; Juvenile judge; Ju-
gendrichter] - gjyqtari profesional i cili
është ekspert në çështjet penale ku janë të
përfshirë fëmijët dhe madhorët e rinj, dhe
i cili është kompetent për ushtrimin e
përgjegjësive të parapara me ligj.
Gjenocidi [Genocid; Genocide; Völker-
mord] - vrasja, shkaktimi i lëndimeve të
rënda trupore dhe pasojave tjera me
qëllim të shfarosjes së tërësishme apo të
pjesërishme të një grupi kombëtar, etnik,
racor apo fetar. Për shkak të motiveve të
kryerjes, qëllimit për të shkaktuar
pasojën e tillë, gjenocidi konsiderohet si
vepra penale më e rëndë kundër
njerëzimit. Termin “gjenocid” që rrjedh
nga fjalët “genos” (greqisht: familje, fis
ose racë) dhe “-cida” (lat.: vrasje), e ka
përdor për herë të parë Raphael Lemkin
në vepren e tij: Axis Rule in Occupied
Europe: Laws of Occupation, Analysis of
Government, Proposals for Redress.
Ndërsa përkufizimi i gjenocidit si krim,
përkatësisht përcaktimi i elementeve të tij
është bërë me Konventën për ndëshkimin
dhe parandalimin e gjenocidit të vitit
268
1948. Si vepër penale ndërkombëtare
gjenocidi, siç përcaktohet në nenin 2 të
Konventës është përcaktuar edhe në stat-
utet e gjykatave dhe tribunaleve ndërk-
ombëtare, sikurse që është inkorporuar
edhe në legjislacionet penale të shteteve.
KPK veprën penale apo krimin e gjeno-
cidit e përcakton në nenin 148, si në vi-
jim: “1. Kushdo që me qëllim të as-
gjësimit të tërësishëm apo të pjesërishëm
të ndonjë grupi kombëtar, etnik, racor
apo fetar kryen një ose më shumë nga
veprimet e mëposhtme, do të dënohet me
burgim së paku pesëmbëdhjetë (15) vjet
ose me burgim të përjetshëm: 1.1. vras-
jen e anëtarëve të grupit; 1.2. shkaktimin
e lëndimeve të rënda trupore apo men-
dore të anëtarëve të grupit; 1.3. vënien e
qëllimshme të grupit në kushte të tilla të
jetës të cilat shpijnë në shfarosje të plotë
apo të pjesërishme fizike; 1.4. vënien e
masave të cilat kanë për qëllim që të
pengojnë lindjet brenda grupit; 1.5.
transferimin me dhunë të fëmijëve të
grupit në një grup tjetër”.
Gjykata Penale [Krivični sud; Criminal
Court; Strafgericht] - gjykata që është
kompetente për të vendosur për çështje
penale.
Gjykata Penale Ndërkombëtare (ICC)
[Međunarodni krivični sud (MKS); Inter-
national Criminal Court (ICC); Interna-
tionaler Strafgerichtshof (ICC)] - e
themeluar me marrëveshje ndërk-
ombëtare, është gjykata e parë ndërk-
ombëtare me karakter të përhershëm që
ka për qëllim të plotësoj juridiksionin e
shteteve për të gjykuar krimet me të rën-
da. Statuti për themelimin e Gjykatës
Penale Ndërkombëtare, është nënshkruar
në Romë me 17 korrik 1998 dhe ka hyrë
në fuqi me 1 korrik 2002 (I njohur si
Statuti i Romës). Kjo gjykatë është kom-
petente për dënimin e personave
përgjegjës për krimet kundër njerëzimit,
krime lufte, akte të gjenocidit dhe akte të
agresionit.
Gjyqtari i procedurës paraprake
[Predpretresni sudija; Pre-trial judge; Un-
tersuchungsrichter] - gjyqtari i cili është
caktuar në fazën e hetimit.
Gjyqtari porotë [Sudija porotnik; Lay
judge; Schöffe] - gjyqtar jo profesionist
që nënkupton pjesëmarrjen e qytetarit në
cilësinë e gjyqtarit laik së bashku me
gjyqtarët profesionist në një trup gjykues
të përbashkët.
Gjysmëliria [Polusloboda; Semi-liberty;
Halbfreiheit (Vollzugslockerung)] - është
lloj i dënimit alternativ që nënkupton se
personi i dënuar me burgim, një pjesë të
ditës mund ta kaloj në liri. Edhe KPK e
përcakton ketë dënim (neni 61).
H është drejtuar vepra është larguar, etj.).
Hakmarrja [Polusloboda; Retaliation;
Rache] - formë e reagimit privat ndaj
sjelljeve negative nga pala e dëmtuar, që
manifestohet me kthimin e të keqes,
kthimin e dëmit të shkaktuar ndaj indi-
vidit, kryesit. Këto veprime që kanë qenë
pjesë e të drejtës zakonore, janë të ndalu-
ara dhe inkriminohen në të drejtën
penale. Zakonisht hakmarrja konsidero-
het rrethanë rënduese kur vepra penale
kryhet me ketë motiv.
Heqja dorë vullnetare nga kryerja e
veprës penale [Dobrovoljno odustajanje
od izvršenja krivičnog dela; Voluntary
abandonment of commission of criminal
offence; Rücktritt von der Begehung
einer Straftat] - është institutit i posaçëm
në të drejtën penale, përkatësisht bazë
ligjore që i mundëson gjykatës ta liroj
nga dënimi personin që ka realizuar ten-
tativën e veprës penale (kur e njëjta është
e dënueshme sipas ligjit), por që pastaj në
mënyrë vullnetare heq dorë nga kryerja e
veprës, edhe pse në bazë të rrethanave të
rastit konkret veprën ka pas mundësi ta
përfundoj, ose pas kryerjes së veprës ka
parandaluar shkaktimin e pasojave. Kjo
bazë e veçantë e lirimit nga dënimi për
tentativë përcaktohet për shkaqe krimi-
nalo-politike, si nxitje për personat që të
heqin dorë nga përfundimi i veprës, deri-
sa kjo llogaritet si rrethanë në favor të
tyre. Si element themelor që duhet të
provohet të ky institut është fakti nëse
“heqja dorë nga kryerja e veprës penale”
është bërë në mënyrë të vullnetshme. Në
të kundërtën, nëse për kryesin e tenta-
tivës janë paraqitur pengesa që i kanë
pamundësuar përfundimin e veprës
penale, kjo nuk e arsyeton zbatimin e
këtij instituti, përkatësisht nuk ka bazë
për lirim nga dënimi (p.sh.: kur ka
ndërhyrë policia, personi ndaj të cilit
Në rastet kur plotësohen kushtet e lirimit
nga dënimi për heqje dorë vullnetare nga
kryerja e veprës penale, kryesi përgjigjet
për veprimet me të cilat është shkaktuar
ndonjë vepër penale e posaçme (P.sh.:
nëse kryesi heq dorë vullnetarisht nga
kryerja e veprës penale e vrasjes, gjykata
mund ta liroj nga dënimi për tentativën e
veprës penale të vrasjes, por nëse me
ketë rast ka shkaktuar lëndime trupore
për viktimën, atëherë kryesi dënohet për
veprën penale të lëndimit trupor). Ky in-
stitut parashihet edhe në KPK (neni 30).
Hetimi [Istraga; Investigation; Er-
mittlungen] - është faza e parë e proce-
durës penale, që përfshinë veprimet
fillestare pas pranimit të kallëzimit penal
nga organi i akuzës. Qëllimi i hetimeve
është shqyrtimi i fakteve relevante dhe
sigurimi i provave në lidhje me çështjen
penale, për të vendosur nëse ka bazë që
të ngritët aktakuza dhe të caktohet shqyr-
timi gjyqësor, ose të pushohet procedura
269
penale. Sipas KPP hetimet janë në kom-
petencë të prokurorit të shtetit. Në disa
vende hetimet janë në kompetencë të
gjykatës, përkatësisht gjyqtarit hetues.
(i) Hetuar [Lice pod istragom; Investi-
gated; Ermittelter Tatverdächtiger] - per-
soni për të cilin ekziston dyshimi i arsye-
shëm se ka kryer vepër penale dhe ndaj të
cilit ka filluar procedura penale.
Historia e së drejtës penale [Istorija
krivičnog prava; History of criminal law;
Strafrechtsgeschichte] - nënkupton
disiplinën që studion zhvillimin historik
të legjislacionit penal, praktikës
gjyqësore penale, si dhe ideve e teorive
nga fusha e së drejtës penale. Në studi-
met bashkëkohore i kushtohet një rëndësi
e posaçme historisë të së drejtës penale,
si mënyrë e njohjes së koncepteve dhe
zhvillimit të instituteve themelore nga
kjo fushë, dhe bazë e formimit profesion-
al të juristëve nga fusha e së drejtës
penale. Zhvillimi historik i së drejtës
penale studiohet duke e ndarë edhe në
etapa të zhvillimit të shoqërisë, si p.sh.:
periudha antike, mesjeta, periudha e
lindjes të së drejtës liberalo-borgjeze dhe
deri të e drejta penale bashkëkohore.
Konteksti historik i së drejtës penale
lidhet kryesisht me shkollat kryesore që
kanë qenë bartëse të ideve dhe teorive
mbi krimin, dënimet dhe mënyrat e rea-
gimit të shoqërisë ndaj kriminalitetit.
Gjithashtu ky aspekt identifikohet me
idetë e juristëve dhe studiuesve të
mëdhenj si p.sh.: Cesare Beccaria, Enri-
co Ferri, Hans-Heinrich Jescheck, Paul
Johann Anselm Ritter von Feuerbach
(Anselm von Feurbach), Rafaelo Gara-
falo, Jeremy Bentham, Franz Von Liszt,
Gérard Van Hamel, Adolphe Prins, etj.
Në planin praktik, studimi i historisë të së
drejtës penale është i domosdoshëm edhe
për njohjen e të drejtës penale bashkëko-
270
hore dhe për një interpretim të saktë dhe
zbatim të legjislacionit penal në fuqi.
HIV (Human Immunodeficiency Virus) -
paraqet një sëmundje e cila manifestohet
me humbjen e aftësisë mbrojtëse të or-
ganizmit të njeriut që të pengojë dhe
luftojë kundër infektimeve nga viruset e
ndryshëm. Në të drejtën penale përhapja
e kësaj sëmundje të personat e tjerë kon-
siderohet si vepër penale. KPK nenin 258
e parasheh si vepër penale të posaçme
“Përhapja e virusit HIV”.
I
Ignoratia legis non excusat - frazë latine
që ka kuptimin “mosnjohja ligjit nuk e
justifikon askënd”. Në të drejtën penale
kjo frazë përdoret për të shprehur parimin
se personi i cili nuk ka qenë i
vetëdijshëm se veprimi i tij përbën vepër
penale, nuk mund të arsyetohet dhe nuk
lirohet nga përgjegjësia penale.
Imuniteti [Imunitet; Immunity; Immuni-
tät] - është institut që nënkupton se në pa-
jtim me ligjin ndaj një kategorie të per-
sonave nuk mund të zhvillohet procedura
penale, apo ajo mund të zhvillohet vetëm
me leje të posaçme të organit të autori-
zuar.
- materialo-juridik - paraqet bazë të
përjashtimit të veprës penale,
përgjegjësisë penale dhe
dënueshmërisë së personave të cak-
tuar. Imuniteti juridiko-penal material
e mbron personin përkatës nga ndjekja
penale, padia civile ose nga shkarkimi
për veprimet dhe vendimet brenda fu-
shëveprimit të përgjegjësive për të
cilat ka imunitet.
- proceduralo-penal - nuk përjashton
veprën penale e as përgjegjësinë
penale por përjashton vetëm zhvilli-
min e procedurës penale.
In dubio pro reo - frazë latine që përdo-
ret për të shprehur parimin themelor të
procedurës penale bashkëkohore se në
rastet kur faktet dhe rrethanat e çështjes
lejojnë vlerësime e interpretime të
ndryshme, duhet pranuar interpretimi i
cili është më i favorshëm për të pandehu-
rin.
Incesti [Incest; Incest; Inzest] - nënk-
upton marrëdhëniet seksuale në mes të dy
personave të cilët janë në lidhje të ngush-
të gjaku. Këto veprime janë të
inkriminuara në shumicën e legjislacion-
eve botërore. Në lidhje me ketë KPK në
nenin 243 e përcakton si vepër penale të
posaçme “Marrëdhëniet seksuale brenda
familjes”.
Indiciet [Indiciet; Indicia; Indizien] -
konsiderohen si parashenja apo tregues
që kontribuojnë për vërtetimin e faktit
kontestues në mënyrë indirekte (Shih
edhe “Provat në procedurë penale/-jo të
drejtpërdrejta apo të tërthorta”).
Individualizimi i dënimit [Individuali-
zacija kazne; Individualization of pun-
ishment; Individualisierung der Strafe] -
është parim themelor i matjes së dënimit
penal, që konsiston në përshtatjen e llojit
dhe lartësisë së dënimit për veprën penale
dhe kryesin e saj. Përmbajtja e kryesore e
këtij parimi orientohet në përshtatjen e
dënimit me personalitetin e kryesit të ve-
prës penale, që fillimisht nënkupton ob-
servimin dhe njohjen e personalitetit të
kryesit, dhe shqiptimin e atij lloji dhe
lartësie të dënimit që më së miri ndikon
në riedukimin e tij. E drejta penale bash-
këkohore i kushton një kujdes të posaçëm
individualizimit të dënimit duke pacak-
tuar rregulla, kritere për matjen dhe
përshtatjen e dënimit nga ana e gjykatës
në secilin rast konkret. Edhe KPK në
pjesën e përgjithshme përcakton rregulla
parimore për matjen e dënimit, ndërsa në
pjesën e posaçme baza për individualizim
të dënimit shprehet me përcaktimin e
minimumit dhe maksimumit të dënimit
për secilën vepër penale.
Inkriminimi [Inkriminacija; Incrimina-
tion; Kriminalisierung] - nënkupton
përcaktimin si vepër penale të veprimeve
apo mosveprimeve që rrezikojnë vlerat e
individit dhe shoqërisë. Pra, përcaktimi i
fakteve të caktuara si vepër penale.
Interpol (The International Criminal Po-
lice Organization) - Organizata Ndërk-
ombëtare e Policisë Kriminale.
Iter Criminis - është frazë latine që
nënkupton procesin, rrugën e kryerjes së
veprës penale, e cila mund të kaloj nëpër
disa faza apo stade. Si faza të kryerjes së
veprës penale mund të jenë: vendimi për
të kryer veprën penale, veprimet për-
gatitore, tentativa (që janë shpjeguar
edhe në ketë fjalor) dhe kryerja e veprës.
J
Juridiksioni i gjykatës penale
[Nadležnost krivičnog suda; Jurisdiction
of criminal court; Jurisdiktion des Straf-
gerichts] - nënkupton kompetencat për
trajtimin e çështjeve penale të caktuara.
K
Kallëzimi penal [Nadležnost krivičnog
suda; Criminal report; Strafanzeige] - akt
i dhënies së informatave në lidhje me ve-
prën penale dhe kryesin, nga qytetarët
ose personat zyrtarë. Kallëzimi penal
mund te paraqitet me shkrim, me mjete
teknike të komunikimit ose gojarisht.
Klauzolë atentate [Klauzula o atentatu;
Assassination clause; Attentatsclausole] -
nënkupton se vrasja apo tentativa e vras-
jes së kryetarit të shtetit dhe anëtareve të
familjes së tij nuk konsiderohet si vepër
penale politike dhe rrjedhimisht për këto
271
vepra penale lejohet ekstradimi i kryesve.
Kjo paraqet një klauzolë që veprat e tilla
i përjashton nga koncepti i veprave
penale politike dhe parimi se për këto
vepra nuk lejohet ekstradimi i kryesve. Si
vepra penale që nuk konsiderohen poli-
tike, edhe pse mund të kryhen me ato
motive, bëjnë pjesë edhe krimet kundër
njerëzimit, aktet terroriste, etj., për të
cilat gjithashtu lejohet ekstradimi (shih
edhe vepra penale/ - politike në ketë fjal-
or).
Kodi Penal [Krivični zakonik; Criminal
Code; Strafgesetzbuch] - nënkupton
ligjin kryesor dhe me të rëndësishëm ku
në mënyrë të përmbledhur sistemohen
dispozitat kryesore penalo-juridike, me të
cilat përcaktohen veprat penale, kushtet e
përgjegjësisë penale dhe sanksionet. Kjo
për faktin se në të drejtën penale njihet
parimi i kodifikimit që nënkupton sistem-
imin e të gjitha apo të shumicës së dis-
pozitave penalo-juridike në një ligj të
vetëm. Për shkak se bëhet fjalë për një
ligj penal voluminoz, me rëndësi të
posaçme juridike dhe kriminalo-politike
ky ligj emërtohet si Kod. Si i tillë, Kodi
penal paraqet burimin kryesor të së
drejtës penale. Megjithatë, materia
penale, sidomos në lidhje me forma të
caktuara të kriminalitetit rregullohet edhe
me ligje penale të posaçme (P.sh.: ligji
kundër krimit kibernetikë, pastrimit të
parave dhe financimit të terrorizmit, etj.).
Tradita e kodifikimit i takon me tepër
shteteve që janë pjesë e sistemit Civil
Law, dhe është e rrallë në traditën e
Common Law, ku zakonisht e drejta
penale ka si burime ligje të ndryshme në
varësi të fushave që rregullojnë.
Koha e kryerjes së veprës penale
[Vreme izvršenja krivičnih dela; Time of
commission of criminal offence; Tatzeit]
- nënkupton kohën kur është ndërmarrë
272
veprimi i kryerjes së veprës apo është ab-
stenuar nga veprimi me të cilin është
kryer vepra penale, përkatësisht është
shkaktuar pasoja e ndaluar. Nga përcak-
timi i këtij momenti varet se cili ligj apo
dispozitë ligjore do të zbatohet në rastin
konkret. Në të drejtën penale si kohë e
kryerjes se veprës penale konsiderohet
koha kur është ndërmarrë veprimi ose
është dashur të ndërmerret veprimi i cak-
tuar (te veprat penale që kryhen me
mosveprim) pavarësisht kur është
shkaktuar pasoja e ndaluar. Përcaktimi i
kohës së kryerjes së veprës penale ka
rëndësi të posaçme sidomos në rastet kur
veprimi apo mosveprimi është ndërmarrë
në një kohë ndërsa pasoja është shkaktuar
me vonë, në një moment tjetër. Edhe
KPK në nenin 9 përcakton se: “Vepra
penale kryhet në kohën kur kryesi ka ve-
pruar apo ka qenë i detyruar të veprojë
pa marrë parasysh kohën kur është
shkaktuar pasoja”. Pra në lidhje me
kohën e kryerjes së veprës penale vlen
koha kur kryesi ka vepruar apo është
dashur të veproj, dhe rrjedhimisht zbato-
het ligji që ka qenë në fuqi në atë mo-
ment. Ndryshe nga vendi i kryerjes së
veprës penale që llogaritet si vendi ku
është ndërmarrë veprimi ashtu edhe ven-
di ku është shkaktuar pasoja (shih në ketë
fjalor shpjegimin për “Vendi i kryerjes së
veprës penale”).
- për bashkëpunëtorët - si kohë e kry-
erjes për bashkëpunëtorët (shtytës,
ndihmës, etj.) llogaritet koha kur ata
kanë vepruar, dhe është irelevante ko-
ha kur ka vepruar kryesi.
- për veprat penale të vazhduara - si
kohë e kryerjes së veprës penale lloga-
ritet e tërë koha sa kryesi ka ndërmarrë
veprime ose ka abstenuar nga veprimet
që ka qenë i detyruar t’i ndërmarrë,
 dhe me ketë ka realizuar figurën e ve-
prës penale të vazhduar.
Konfiskimi i dobisë pasurore të fituar
me vepër penale [Zaplenjivanje
/Oduzimanje imovine stečene krivičnim
delom; Confiscation of material benefit
acquired by commission of criminal of-
fense; Einziehung der durch Straftat er-
worbenen Vermögensvorteil / Ver-
mögensabschöpfung] - nënkupton
marrjen e sendeve pa kompensim në bazë
të dispozitave penalo-juridike dhe kalimi
i tyre në pronë shtetërore. Në të drejtën
penale konfiskimi është masë penale që
parasheh marrjen e dobisë pasurore që
është fituar nga vepra penale. Kjo nënk-
upton se parakusht i konfiskimit të dobisë
pasurore është konstatimi i përgjegjësisë
penale për veprën e caktuar. Si i tillë,
konfiskimi është shprehje e parimit se
askush nuk mund të përfitoj, pasurohet
nga veprimtaria e kundërligjshme, për-
katësisht kryerja e veprave penale. Kon-
fiskimi që zbatohet si masë e veçantë
penalo-juridike është edhe në funksion të
arritjes së qëllimit të dënimit penal, ku
kryesit përveçse i shqiptohet një sanksion
penal, i merret (konfiskohet) edhe pasuria
apo sendet që i ka përfituar me veprën
penale. Edhe KPK në një kapitull të
veçantë (VII) parasheh “Konfiskimi i
dobisë pasurore të fituar me anë të kry-
erjes së veprave penale”, ku në nenin 96
(Baza e konfiskimit të dobisë pasurore),
parag.1 parashihet se “Askush nuk mund
ta mbajë dobinë pasurore të fituar me
anë të kryerjes së veprës penale”, dhe se
pasuria e tillë “konfiskohet nga gjykata e
cila konstaton kryerjen e veprës
penale...” (parag.2). Në rastet kur kon-
fiskimi i dobisë pasurore nuk është i
mundur, kryesi detyrohet që të paguajë
shumën e të hollave e cila i përgjigjet
dobisë së fituar pasurore (neni 97, par-
ag.1). Në te drejtën penale bashkëkohore,
konfiskimi i pasurisë së fituar nga veprat
penale është bërë një nga masat me të
rëndësishme të luftës kundër kriminal-
itetit, duke përfshirë në veçanti edhe kon-
fiskimin e pasurisë nga personat juridikë
të cilën e kanë fituar nga veprat penale
(kryesisht me natyrë ekonomike). Në
Ligjin e Kosovës për përgjegjësinë e per-
sonave juridikë për vepra penale, kon-
fiskimi i pasurisë parashihet si masë
siguruese. Me zbatimin e kësaj mase, i
pamundësohet personave fizikë dhe ju-
ridikë që të përfitojnë nga kryerja e ve-
prave penale, të cilëve u konfiskohet
pasuria e cila rrjedh direkt apo në mënyrë
indirekte nga një vepër penale, duke i
privuar nga çdo përfitim ekonomik që
mund të rrjedh nga aktiviteti kriminal.
Për me tepër edhe në KPK, në nenin 99
përcaktohet se: “Kur me anë të veprës
penale të kryer nga ana e kryesit përfiton
dobi pasurore organizata e biznesit ose
personi juridik, dobia pasurore konfis-
kohet nga organizata e biznesit ose per-
soni juridik”. Përveç rasteve të aplikimit
të kësaj mase kur është konstatuar
përgjegjësia penale e kryesit dhe është
shqiptuar një sanksion për veprën penale,
në shumë legjislacione botërore është
përcaktuar edhe baza e konfiskimit të
pasurisë së paligjshme, pavarësisht nëse
është konstatuar përgjegjësia penale apo
është dënuar kryesi.
- konfiskimi i pasurisë së paligjshme -
nënkupton konfiskimin (marrjen) e
pasurisë nga personi derisa nuk mund
të provohet prejardhja e ligjshme e
asaj pasurie. Kjo ndërlidhet edhe me
barrën e provës, ku me ligj përcaktohet
se i takon pronarit të pasurisë që të
provoj se ajo pasuri është krijuar në
pajtim me ligjet në fuqi. Gjithashtu,
këtu përfshihen edhe rastet e kon-
273
 fiskimit të pasurisë nga personat e
tretë (p.sh.: të afërm) tek të cilët është
bartur pasuria e fituar me vepër
penale, që nënkupton se pasuria merret
nga personi që nuk është as kryes dhe
as i akuzuar për vepër penale. Debatet
e shumta në lidhje me konfiskimin e
dobisë pasurore të fituar në mënyrë të
paligjshme, kanë ndikuar që të përcak-
tohen edhe solucione të ndryshme për
zbatimin e kësaj mase edhe në rastet
kur kryesi nuk ndëshkohet. P.sh.: i tillë
është rasti me Kodin penal spanjoll, që
parasheh se gjykata mund të konfiskoj
sendet kur ka prova se ato janë fituar
në mënyrë të kundërligjshme, edhe
nëse nuk është provuar përgjegjësia
penale apo ka ndodh parashkrimi. Kjo
masë e konfiskimit të pasurisë së
paligjshme zakonisht përcaktohet me
ligje të veçanta, të ashtuquajtura ligje
antimafia, dhe paraqet një masë të tipit
sui generis që zbatohet për shkaqe
kriminalo-politike, si mundësi paran-
dalimi për pastrimin e të ardhurave
nga krimi dhe përfitimit të personave
që kanë kryer vepra penale ndërsa
pasurinë e fituar me aktivitet kriminal
e kanë bartur tek personat e tjerë.
Ndërtimi i një baze ligjore për ketë
qëllim konsiderohet si mjaft kompleks
dhe sensitiv, sidomos në lidhje me
përcaktimin se kujt i takon barra e
provës.
Konflikti i interesit [Sukob interesa;
Conflict of interest; Interessenkonflikt] -
gjendja e mospajtimit ndërmjet detyrës
publike dhe interesit privat të një zyrtari,
ku gjatë ushtrimit të funksionit të tij zyr-
tari ose personi i afërt ka interes privat
pasuror ose personal jo pasuror, të
drejtpërdrejtë ose të tërthortë.
Kontrabanda [Krijumčarenje; Smug-
gling; Schmuggel] - nënkupton kalimin
274
pa kontroll doganor nëpërmjet kufirit
shtetëror të mallrave dhe sendeve me
vlerë.
- me armë - lloj i kontrabandës, që
nënkupton transportin e
kundërligjshëm me armë. Për shkak të
rrezikshmërisë inkriminohet në
mënyrë të posaçme, zakonisht në
kuadër të veprave penale të keqpërdo-
rimit të armëve.
- me narkotikë - është transportim ilegal
i narkotikëve në kufirin shtetëror duke
iu shmangur masave mbikëqyrëse
doganore. Kontrabanda me narkotikë
mund të paraqitet në formë të prodhi-
mit dhe të qarkullimit të palejuar; me
ndërmjetësimin në tregtinë e palejuar
të narkotikëve, në shitblerjen e
narkotikëve në mënyrë të paligjshme
dhe në transportimin e narkotikëve në
mënyrë ilegale.
Kontrabandimi me migrantë [Kriju-
mčarenje migranata; Smuggling of mi-
grants; Menschenschmuggel] - nënk-
upton çdo veprim me qëllim të përfitimit
të drejtpërdrejtë ose të tërthortë të një
dobie financiare ose të një dobie tjetër
pasurore nga hyrja e paligjshme e per-
sonit në shtetin në të cilin personi i tillë
nuk është banor i përhershëm ose shtetas
i atij shteti. Kontrabandimi me migrantë
përcaktohet si vepër penale e posaçme
edhe në KPK (neni 170).
Konventa Evropiane për Ekstradimin
[Evropska konvencija o ekstradiciji; Eu-
ropean Convention on Extradition; Eu-
ropäisches Auslieferungsabkommen] - e
nënshkruar me 13 dhjetor 1957 në Paris
(ka hyrë në fuqi me 18 Prill 1960) me
qëllim të realizimit të bashkëpunimit me
të ngushtë midis shteteve anëtare në
lidhje me zbatimin e institutit të
ekstradimit.
Konventa e Këshillit të Evropës mbi
Veprimin kundër Trafikimit të
Qenieve Njerëzore [Konvencija Saveta
Evrope o borbi protiv trgovine ljudima;
Council of Europe Convention on Action
against Trafficking in Human Beings;
Europaratskonvention zur Bekämpfung
des Menschenhandels] - kjo Konventë
është miratuar nga Komiteti i Ministrave
të Këshillim të Evropës më 3 maj 2005,
pas një sërë iniciativash të tjera nga
Këshilli i Evropës në fushën e luftës
kundër trafikimit të qenieve njerëzore.
Konventa ka një fushë zbatimi të gjerë,
që përfshinë të gjitha format e trafikimit
(qofshin ato kombëtare ose ndërk-
ombëtare, të lidhura ose jo me krimin e
organizuar) dhe marrjen e të gjithë per-
sonave që janë viktima të trafikimit
(gratë, burrat apo fëmijët).
Konventa e Kombeve të Bashkuara
kundër Korrupsionit [Konvencija Uje-
dinjenih nacija protiv korupcije; The
United Nations Convention against Cor-
ruption UNCAC; Übereinkommen der
Vereinten Nationen gegen Korruption] -
është i vetmi instrument ligjor i
detyrueshëm anti-korrupsion. Qasja e
gjerë e Konventës dhe karakteri i
detyrueshëm i shumë prej dispozitave të
saj e bëjnë atë një mjet unik për të zhvill-
uar një përgjigje gjithëpërfshirëse ndaj
një problemi global. Kjo Konventë
mbulon pesë fusha kryesore: masat
parandaluese, kriminalizimin dhe zbati-
min e ligjit, bashkëpunimin ndërk-
ombëtar, rimëkëmbjen e aseteve,
asistencën teknike dhe shkëmbimin e in-
formacionit. Gjithashtu, Konventa
mbulon shumë forma të korrupsionit, të
tilla si: ryshfeti, tregtia e ndikimit,
abuzimi i funksioneve dhe aktet e
ndryshme të korrupsionit në sektorin
privat.
Konventa Evropiane mbi Ndihmën e
Ndërsjellë në Çështjet Penale
[Evropska konvencija o međusobnom
pružanju pravne pomoći u krivičnim
stvarima; European Convention on Mu-
tual Assistance in Criminal Matters; Eu-
ropäisches Übereinkommen über die
Rechtshilfe in Strafsachen] - sipas kësaj
Konvente palët bien dakord t’i japin
njëra-tjetrës masën më të gjerë të
ndihmës së ndërsjellë me qëllim të
mbledhjes së provave, dëgjimin e
dëshmitarëve, ekspertëve dhe personave
të ndjekur. Konventa përcakton rregullat
për ekzekutimin e letërporosive nga auto-
ritetet e një pale, të cilat synojnë të sig-
urojnë provat ose për të komunikuar
provat në procedurë penale të ndërmarra
nga autoritetet gjyqësore të një pale
tjetër.
Konventa Evropiane mbi Vlef-
shmërinë Ndërkombëtare të Vendi-
meve Penale [Evropska konvencija o
međunarodnom važenju krivičnih pre-
suda; European Convention on the Inter-
national Validity of Criminal Judgments;
Europäisches Übereinkommen über die
internationale Geltung von Strafurteilen]
- është një traktat i vitit 1970 i Këshillit
të Evropës, ku shtetet që pajtohen me
traktatin e njohin vlefshmërinë e vendi-
meve penale dhe dënimeve të dhëna në
shtetet e tjera që e kanë ratifikuar të
njëjtin. Traktati gjithashtu lejon që
dënimet me burgim të kryhen në vendin e
banimit të një personi nëse të dyja vendet
e dënimit dhe vendi i banimit janë palë
në traktat.
Konventa Evropiane për Mbikëqyrjen
e Personave të Dënuar ose të Liruar
me Kusht [Evropska konvencija o nad-
zoru uslovno osuđenih ili uslovno oslo-
bođenih lica; European Convention on
the Supervision of Conditionally Sen-
275
tenced or Conditionally Released Of-
fenders; Europäisches Übereinkommen
über die Überwachung bedingt
verurteilter oder entlassener Personen] -
kjo Konventë u nënshkrua më 30 nëntor
1964. Ideja bazë e kësaj Konvente është
të bëhej e mundur mbikëqyrja e një të
dënuari që jeton në një shtet të caktuar
dhe që më përpara është dënuar në një
shtet tjetër. Kjo Konventë nuk përmban
dispozita në lidhje me personin nën hetim
ose të akuzuar, sepse përgjegjësia penale
e tij nuk është akoma e provuar.
Konventa Evropiane për Ndalimin e
Terrorizmit [Evropska konvencija o su-
zbijanju terorizma; European Convention
on the Suppression of Terrorism; Eu-
ropäisches Übereinkommen zur Bekämp-
fung des Terrorismus] - kjo Konventë
është nxjerrë në vitin 1977 për të
lehtësuar ekstradimin e personave që ka-
në kryer akte të terrorizmit. Për këtë
arsye, ajo liston shkeljet që palët marrin
përsipër të mos konsiderohen si vepra
politike ose si vepra penale të lidhura me
vepra politike ose si vepra penale të
frymëzuara nga motivet politike,
domethënë veprime me peshë të veçantë,
si rrëmbimi i avionëve, kidnapimi dhe
marrja e pengjeve, përdorimi i bombave,
etj.
Konventa Evropiane për Transferimin
e Personave të Dënuar [Evropska kon-
vencija o transferu osuđenih lica; Con-
vention on the Transfer of Sentenced
Persons; Übereinkommen über die Über-
stellung verurteilter Personen] - është një
traktat ndërkombëtar që rregullon
ekstradimin dhe rehabilitimin social të
personave të burgosur. Në veçanti, të
huajve të dënuar u jep mundësinë për të
vuajtur dënimet në vendet e tyre. Ka hyrë
në fuqi më 1 korrik 1985.
276
Konventat e Gjenevës [Ženevske kon-
vencije; Geneva Conventions; Genfer
Konventionen] - nënkuptohen katër kon-
ventat e miratuara në Gjenevë në vitin
1949, përkatësisht: Konventa për
përmirësimin e gjendjes së të plagosurve
dhe të sëmurëve të forcave të armatosura
në luftë (Konventa nr. I); Konventa për
përmirësimin e gjendjes së të plagosurve,
të sëmurë dhe personave anija luftarake
e të cilëve e cilëve është fundosur (Kon-
venta nr. II); Konventa lidhur me sjelljen
ndaj robërve të luftës (Konventa nr. III);
Konventa e për mbrojtjen e personave
civilë gjatë kohës së luftës (Konventa e
Gjenevës nr. IV). Këto konventa janë rat-
ifikuar nga një numër i madh i shteteve,
dhe përbenë bazën juridike kryesore në
lidhje me sjelljen që duhet të kenë palët
gjatë kohës së luftës, dhe si të tilla përm-
bajnë rregulla për humanizimin e saj.
Korrupsioni [Korupcija; Corruption;
Korruption] - nënkupton çdo shkelje të
detyrës nga personat zyrtarë në instituci-
one ose përgjegjës në subjektet juridike
që konsiston në marrje të mitos për të
kryer apo mos kryer një punë të caktuar,
me qëllim të përfitimit të kundërligjshëm.
Përgjithësisht, korrupsioni përkufizohet
si shpërdorim i pushtetit publik për përfi-
time personale, siç është marrja e mitos
nga nëpunësit publikë, marrëveshjet e
fshehta në prokurimet publike ose për-
vetësimi i fondeve publike. Duhet thek-
suar se nuk ka një përkufizim përfundim-
tar për korrupsionin, sepse me ketë term
nënkuptohen forma të ndryshme të
përfitimit të kundërligjshëm për vete ose
personin tjetër duke abuzuar me
funksionin publik por edhe privat. Kor-
rupsioni shprehet në formë pasive dhe
aktive, përkatësisht duke marrë dhe duke
dhënë mito, ryshfet. Në KPK përcak-
tohen si vepra penale të posaçme: Marrja
e ryshfetit (neni 428); Dhënia e ryshfetit
(neni 429) dhe Dhënia e ryshfetit zyrtarit
publik të huaj (neni 430). Në bazë të
formave kryesore dhe niveleve të shfa-
qjes së korrupsionit, në literaturën krimi-
nologjike shpjegohen disa forma si: kor-
rupsioni politik, administrativ dhe
gjyqësor.
- politik - nënkupton marrjen dhe mba-
jtjen e funksioneve të pushtetit politik
përmes dhënies së ryshfetit, mitos gja-
të fushatave paraelektorale dhe
zgjedhjeve, si dhe marrja e donacion-
eve dhe financimeve të fshehta nga
personat fizikë dhe juridikë.
- administrativ - shfrytëzimi i autoritetit
dhe kompetencave në administratën
lokale apo qendrore me qëllim të
përfitimit të kundërligjshëm duke
marrë mito, ryshfet.
- gjyqësor - marrja dhe dhënia e
ryshfetit, mitos në procedurë gjyqësore
për të nxjerrë vendime në kundërshtim
me ligjin.
Krim [Zločin; Crime; Verbrechen] -
nënkupton një veprim të kundërligjshëm,
të dënueshëm nga një shtet ose autoritet
tjetër. Termi krim nuk ka ndonjë defini-
cion të pranuar universalisht në të drejtën
penale moderne, por nënkupton një kate-
gori të krijuar me ligj, d.m.th. si krime
konsiderohen veprimet të cilat me ligj ja-
në përcaktuar si të tilla. Në fakt, termi
krim paraqitet edhe si sinonim i veprës
penale, derisa nuk ka një ndarje
përfundimtare në legjislacionet penale
bashkëkohore, andaj edhe përdorimi në
praktikë i njërit apo termit tjetër varet
nga përcaktimet që ka bërë ligjvënësi.
Zakonisht termi krim përdoret për të
emërtuar veprimet me të rrezikshme dhe
me pasoja me të rënda, për të cilat para-
shihen edhe dënime me të larta. Në anën
tjetër përdorimi i termit krim është i za-
konshëm në shumicën e konventave
ndërkombëtare, si p.sh.: në lidhje me
krimin e gjenocidit, krimeve kundër
njerëzimit, krimeve të luftës, etj., dhe
pastaj edhe kodet penale apo ligjet e
shteteve përdorin të njëjtin emërtim. Këto
emërtime i ka inkorporuar edhe KPK
(shih nenet 149, 150, etj.). Gjithashtu,
duhet theksuar se termi krim përdoret
gjerësisht në studimet kriminologjike,
viktimologjike, kriminalistike, etj., në
vend të termit vepër penale.
- i rëndë - nënkupton veprimet që kon-
siderohen me rrezikshmëri të lartë, që
sjellin pasoja me të mëdha dhe për të
cilat edhe përcaktohen dënime me të
rënda nga ligjvënësi (Shih edhe përku-
fizimin e termit “Krimi i organizuar/-
Krim serioz”).
Krimet e urrejtjes [Zločini iz mržnje;
Hate crimes; Verbrechen, das aus Hass
oder Vorurteilen begangen wird] - përf-
shinë të gjitha krimet, përkatësisht veprat
penale që kryhen në baza diskriminuese,
nga motivet e urrejtjes ndaj grupeve të
caktuara, për shkak të racës, ngjyrës,
gjinisë, gjuhës, fesë, mendimeve politike
ose të tjera, prejardhjes kombëtare a
shoqërore, lidhjes me ndonjë komunitet,
pronës, gjendjes ekonomike, sociale, ori-
entimit seksual, etj. Në të drejtën penale
kryerja e veprave penale mbi baza të dis-
kriminimit, për shkak të urrejtjes ndaj
grupeve të caktuara, përcaktohet si
rrethanë rënduese dhe është bazë e ash-
përsimit të dënimit ndaj kryesit. Ky
përcaktim në legjislacionet penale bash-
këkohore përkon me mbrojtjen penale
kundër diskriminimit, dhe është në pajtim
me parimin themelor të barazisë para
ligjit.
Krimet ndërkombëtare [Međunarodni
zločini; International crimes; Internatio-
nale Verbrechen] - nënkuptohen krimet,
277
përkatësisht veprat penale që janë të
inkriminuara në konventa dhe akte tjera
ndërkombëtare dhe kanë një karakter
universal. Në këto krime përfshihen ve-
prat me të rënda, si: krimi i gjenocidit,
krimet kundër njerëzimit, krimet e luftës,
etj.
- kundër njerëzimit - konsiderohen ato
krime të cilat kryhen si pjesë e sulmit
të gjerë apo sistematik të drejtuar
kundër popullsisë civile, pa marrë par-
asysh nëse këto krime kryhen gjatë
kohës së luftës apo gjatë kohës së
paqes.
- e luftës - janë shkelje serioze të rreg-
ullave që burojnë nga konventat
ndërkombëtare ose ligji ndërkombëtar
humanitar për konfliktet e armatosura.
Në krimet e luftës përfshihen vrasjet
me qëllim, torturat ose trajtimet
çnjerëzore, detyrimi i robit të luftës
ose personit tjetër të mbrojtur për të
shërbyer në forcat e armikut, dhe
veprime tjera që përcaktohen kryesisht
me Konventat e Gjenevës dhe aktet
tjera që përcaktojnë zakonet që duhet
të zbatohen në konfliktet e armatosura.
Krimet e luftës kryhen gjatë kohës së
luftës, konfliktit të armatosur apo
okupimit. Kryes i krimeve të luftës
mund të jetë çdo person. Konsiderohet
penalisht përgjegjës dhe dënohet jo
vetëm ai që ka kryer këto krime, por
edhe ai që i ka planifikuar apo ka
urdhëruar kryerjen e tyre. Këto krime
kryhen vetëm me dashje dhe si karak-
teristikë tjetër është se ato nuk parash-
kruhen.
- kundër paqes - konsiderohen planif-
ikimi, përgatitja, fillimi apo ushtrimi i
luftës agresive apo i luftës me të cilën
shkelen kontratat ndërkombëtare,
marrëveshjet apo garancitë, apo
pjesëmarrja në ndonjë plan të përbash-
278
kët apo komplot për kryerjen e kri-
meve kundër të drejtës ndërkombëtare.
Krimi i organizuar [Organizovani krim-
inal; Organized crime; Organisierte
Kriminalität] - nënkupton ndërmarrjen e
përbashkët të dy e më shumë personave
që veprojnë në baza të vazhdueshme dhe
të fshehta, me qëllim të kryerjes se një
apo me shumë krimeve të rënda (serioze)
dhe me qëllim të përfitimit të drejtpër-
drejtë apo të tërthortë të dobisë pasurore
apo financiare (shih në ketë fjalor edhe
përkufizimin e termeve “Grup kriminal i
organizuar” dhe “Bashkim i
strukturuar”).
- Krim serioz - nënkupton aktin që
përbën një vepër penale te
ndëshkueshme me një dënim maksi-
mal të heqjes se lirisë prej të paktën
katër vjetësh ose me një dënim me të
rëndë. Ky definicion është dhënë në
Konventën e OKB-së kundër krimit të
organizuar, dhe si i tillë është inkorpo-
ruar edhe në legjislacionet e shteteve.
Kriminalistika [Kriminalistika;
Criminalistics; Kriminalistik] - shkenca
që merret me studimin e metodave për
zbulimin dhe të provuarit e veprave
penale, zbulimin e kryesve dhe
identifikimin e tyre. Kriminalistika në
luftën kundër kriminalitetit, përpunon
metoda e mjete shkencore për zbulimin,
hetimin dhe parandalimin e veprave
penale.
Kriminalitet [Kriminalitet; Criminality;
Kriminalität] - tërësia e të gjitha krimeve
të kryera në një kohë, hapësirë dhe
periudhë të caktuar. Termi kriminalitet
përdoret edhe për të cilësuar dukurinë e
tërësishme të krimeve dhe sjelljeve që
paraqiten në një shoqëri apo në një vend.
- primar - krime të cilat janë kryer për
herë të parë dhe për të cilat është
 zhvilluar procedura penale nga organet
kompetente.
- sekondar - paraqet kryerjen e serishme
të sjelljeve kriminale dhe trajtimin e
tyre dy e më shumë herë në organet e
procedurës penale. Kriminaliteti
sekondar ndryshe quhet edhe
kriminalitet i përsëritjes ose
recidivizmit.
- ekonomik - nënkupton të gjitha sjelljet
kriminale me të cilat drejtpërdrejt apo
indirekt sulmohet ekonomia,
marrëdhëniet ekonomike dhe
aktivitetet ekonomike.
- kompjuterik - sjelljet kriminale në të
cilat kompjuterët dhe mjetet e
ngjashme shfrytëzohen për kryerjen e
veprave penale të caktuara.
- profesional - kryerja e veprave penale,
zakonisht atyre kundër pasurisë, në
formë të profesionit të përhershëm, që
shërben si burim i përhershëm apo i
përkohshëm i fitimit të ardhurave
bazike apo sekondare.
- i “jakës së bardhë” - formë e
kriminalitetit profesional, i cili
përfshinë krimet e kryera nga personat
me status të lartë shoqëror dhe
autoritet në kuadër të veprimtarisë
ushtrojnë.
Kriminologjia [Kriminologija;
Criminology; Kriminologie] - shkencë e
cila studion dukurinë e krimit si fenomen
individual dhe si fenomen shoqëror, duke
analizuar format e manifestimit të tij, dhe
në veçanti duke studiuar shkaqet apo
faktorët që ndikojnë në kryerjen e
krimeve.
Kundërligjshmëria si element i veprës
penale [Protivzakonitost kao element
krivičnog dela; Unlawfulness as an
element of criminal offense;
Rechtswidrigkeit als
Tatbestandsmerkmal] - është element
themelor i veprës penale, që nënkupton
veprimin (mosveprimin) e njeriut që
përputhet me figurën ligjore të veprës
penale, pra veprimin e kundërligjshëm.
Si e tillë kundërligjshmëria është element
objektiv i veprës penale, që nënkupton se
vepër e kundërligjshme është ajo vepër
(veprim, mosveprim, sjellje) e njeriut që
është në kundërshtim me normën penalo
juridike që ndalon veprimin e caktuar apo
urdhëron ndërmarrjen e një veprimi.
(Shih në ketë fjalor edhe “Elementet e
veprës penale” dhe “Figura ligjore e ve-
prës penale”).
- formale - nënkupton raportin e vepri-
mit të njeriut me figurën ligjore të ve-
prës penale të caktuar, që nënkupton
përputhjen e tyre, dm.th. nënkupton
veprimin apo mosveprimin e njeriut që
përbën vepër penale sipas ligjit.
- materiale - shpreh raportin e sjelljes,
veprimit të njeriut me të mirën juridike
që mbrohet me dispozitën penale.
L
Lajthimi në fakt [Zabluda o činjenici;
Mistake of fact; Tatsachenirrtum] - (lat.
Error facti) konsiderohet se ekziston në
rastet kur kryesi në kohën e kryerjes së
veprës penale nuk ka qenë i vetëdijshëm
për ndonjë nga tiparet e saj të caktuara
me ligj, apo kur gabimisht mendon se
ekzistojnë rrethanat relevante sipas të
cilave, po të ekzistonin ato faktikisht, ajo
vepër do të lejohej.
Lajthimi juridik [Zabluda o pravu; Mis-
take of law; Rechtsirrtum] - (lat. Error
iuris) përkufizohet si lajthim mbi
ndalueshmërinë e veprës. Kryerësi i ve-
prës konsiderohet se gjendet në lajthim
juridik në rastet kur nuk di se vepra e tij
është e ndaluar me ligj, është e paraparë
si vepër penale. Në lajthimin juridik
kryesi është i vetëdijshëm për veprën e
279
tij, mirëpo gabimisht mendon se vepra e
tij është e lejuar.
Legjislacioni penal [Krivično pravo;
Criminal legislation; Strafgesetzgebung]
- nënkupton tërësinë e ligjeve penale, ko-
deve dhe akteve tjera që rregullojnë
çështje të caktuara nga fusha penale, që
janë në fuqi në vendin tonë apo edhe sis-
temin e ligjeve penale që zbatohen në
shtetet e tjera.
Lidhja kauzale apo shkakore [Kauzal-
na ili uzročna veza; Causal link;
Kausalzusammenhang] - nënkupton
lidhshmërinë objektive midis veprimit
apo mosveprimit të personit dhe veprës
penale, përkatësisht pasojës së shkaktuar.
Kjo lidhje paraqet edhe bazën e
përgjegjësisë penale për personin që
dyshohet për veprën penale, ku përtej el-
ementeve të përgjegjshmërisë dhe fa-
jësisë duhet të provohet se ekziston lidhja
veprim (mosveprim) i personit - pasojë.
KPK në nenin 20 e përkufizon lidhjen
kauzale apo shkakësore si në vijim: “Per-
soni nuk është penalisht përgjegjës kur
midis veprimit ose mosveprimit të tij dhe
pasojës mungon lidhja shkakore”. Në
praktikë lidhja kauzale provohet në bazë
të fakteve që kanë ndodhur, dhe kjo
lidhje ekziston vetëm nëse konstatohet pa
asnjë dyshim se pasoja, që është përcak-
tuar si tipar i veprës penale është rezultat
i drejtpërdrejt i veprimit apo mosveprimit
të personit.
Ligji penal [Krivično pravo; Causal link;
Strafgesetz] - nënkupton aktin juridik që
përmban dispozita penalo-juridike dhe
rregullon çështje të caktuara nga fusha e
së drejtës penale, kryesisht vepra penale
dhe institute që nuk janë të përfshira në
Kodin Penal. Në vendet që nuk njohin
traditën e kodifikimit të dispozitave ju-
ridiko-penale, zakonisht këto dispozita
janë të shpërndara në ligje të posaçme, në
280
varësi të materies që rregullojnë (P.sh:
Britania e Madhe).
Lirimi me kusht [Uslovni otpust; Condi-
tional release; Aussetzung des Strafres-
tes] - është institut që konsiston në
mundësinë që personi i dënuar me
burgim, të lirohet para se të përfundoj
dënimin e shqiptuar nga gjykata, nën
kushtet e caktuara. Përgjithësisht, në bazë
të praktikës së ndërtuar në sistemet e
vendeve të ndryshme, për lirim me kusht
kërkohet që të jetë mbajtur një pjesë e
dënimit (siç përcaktohet me ligj) dhe të
ketë një vlerësim apo bindje se qëllimi i
dënimit dhe efektet e riedukimit janë arri-
tur, dhe nuk ekziston rreziku për
përsëritje të veprës penale. Baza juridike
për lirim me kusht në KPK përcaktohet
në nenin 94 parag.1, ku parashihet se:
“Personi i dënuar mund të lirohet me
kusht në përputhje me këtë Kod dhe me
Ligjin për Ekzekutimin e Sanksioneve
Penale, nëse ka bazë të arsyeshme se ai
nuk do të kryej vepër të re penale. Kur
merret vendimi për lirimin me kusht,
duhet të merret parasysh sjellja e per-
sonit të dënuar gjatë mbajtjes së dënim-
it”. Aktualisht, ekzistojnë sisteme apo
modele të ndryshme të zbatimit të këtij
instituti në vende të ndryshme. Në nivel
të vendeve evropiane vërehen 3 modele
të zbatimit të këtij instituti si: sistemi dis-
krecional, sistemi i detyrueshëm apo au-
tomatik dhe sistemi i përzier apo mikst.
- Sistemi diskrecional i lirimit me kusht
- ky sistem zbatohet në shumicën e
vendeve evropiane, ku ligjvënësi
përcakton afatin se kur një i dënuar
mund të aplikoj për lirim me kusht,
ndërsa vlerësimin e kritereve nëse
është arritur riedukimi dhe risocializ-
imi i personit të dënuar e bën gjykata
ose një autoritet tjetër i përcaktuar për
këtë qëllim. Ky model zbatohet edhe
 në Kosovë, ku si autoritet për të ven-
dosur në lidhje me kërkesat për lirim
me kusht është Paneli për Lirim me
Kusht.
- Sistemi i detyrueshëm apo automatik
i lirimit me kusht - ky sistem zbatohet
në Suedi dhe i dënuari pas mbajtjes së
një pjesë të dënimit (2/3) lirohet në
mënyrë automatike nga burgu, për-
katësisht në Kodin penal të Suedisë
(Kapitulli 26, neni 6) përcaktohet se”
“personat e dënuar me burgim me afat
të caktuar, do të lirohen automatikisht
kur kanë mbajtur dy të tretat e dënim-
it...”.
- Sistemi i përzier i lirimit me kusht -
ky model zbatohet në Angli dhe Uells,
dhe si i tillë është kombinim i dy mod-
eleve tjera, ku për dënimet
afatshkurtra (deri në 4 vjet burgim)
zbatohet lirimi automatik, ndërsa për
dënime me të gjata (mbi 4 vjet
burgim) vlen procedura e vlerësimit,
përkatësisht vendimi diskrecional.
Lirimi nga dënimi [Oslobađanje od
kazne; Waiver of punishment; Strafver-
zicht] - është institut me të cilin kryesi i
veprës penale lirohet nga dënimi edhe
pse konstatohet vepra penale dhe kryesi
shpallet fajtor. Lirimi nga dënimi bëhet
për shkak se vepra penale ka sjell pasoja
të vogla, përkatësisht përgjegjësi penale
të ulët të kryesit, dhe zbatimi i dënimit
penal nuk konsiderohet i arsyeshëm.
Lirimin nga dënimi e bën gjykata me ak-
tgjykim me të cilin kryesin e shpall fa-
jtor. Edhe KPK e parasheh institutin e
lirimit nga dënimi, si p.sh.: në rastin e
tejkalimit të kufijve të mbrojtjes së
nevojshme apo të nevojës ekstreme,
heqjes dorë vullnetare nga kryerja e ve-
prës penale, etj.
- bazat e posaçme të lirimit nga dënimi
për veprat penale të kryera nga
pakujdesia - nënkupton mundësinë e
lirimit nga dënimi të kryesit për ve-
prën penale të kryer me pakujdesi, në
rastet kur pasojat e veprës e kanë godi-
tur vetë kryesin e veprës (dhe dënimi
penal nuk arsyetohet), ose menjëherë
pas kryerjes së veprës penale, kryesi
ka ndërmarrë veprime për të evituar
pasojat apo ka kompensuar dëmin e
shkaktuar.
M
Mafia [Mafija; Mafia; Mafia] - është një
term mjaft i përhapur në botë për të
përkufizuar organizata kriminale. Anali-
zat moderne të këtij fenomeni e cilësojnë
mafinë si “organizatë pushteti”, duke
vënë në dukje se ekzistenca e saj nuk
varet vetëm nga të ardhurat e shumta prej
veprimtarive ilegale, por edhe nga bash-
këpunëtorët që kanë pozita në instituci-
one të ndryshme shtetërore, sidomos
politike.
Marrëveshja për pranimin e fajësisë
[Sporazum o priznanju krivice; Entering
of a guilty plea; Schuldvereinbarung] -
bën pjesë në procedurat alternative dhe si
e tillë përfaqëson një institucion të
rëndësishëm nëpërmjet të cilit
mundësohet që i akuzuari ta pranojë fajin
dhe në këmbim të kësaj përfiton lehtësira
të caktuara që lidhen me dënimet, për-
katësisht sanksionet penale.
Masat e diversitetit [Diverzione mere/
Mere diverziteta; Diversity measures;
Diversitätsmaßnahmen] - janë masa të
cilat i parashohin dhe zbatojnë shtetet
bashkëkohore në legjislacionet e tyre
penale ndaj kryesve të mitur të veprave
penale. Këto janë masat më të lehta të
cilat ju shqiptohen të miturve. Qëllimi i
masave të diversitetit është të paran-
dalojnë kur është e mundur fillimin e
procedurës ndaj kryesit të mitur, të
281
ndihmoj në rehabilitimin pozitiv dhe ri-
integrimin e të miturit në bashkësinë e tij
me qëllim të parandalimit të sjelljes re-
cidiviste. Këto masa sipas rekomandimit
të akteve respektive ndërkombëtare
(rregullat e Tokios dhe rregullat e Pe-
kinit) i parasheh Kodi i Drejtësisë për të
Mitur i Kosovës (KDM). Si masa të di-
versitetit KDM parasheh: 1) Pajtimin në
mes të kryerësit të mitur dhe palës së
dëmtuar 2). Pajtimi në mes të miturit dhe
familjes së tij 3). Kompensimi i dëmit
palës së dëmtuar 4) Vijimi i rregullit i
shkollimit nga i mituri 5) Pranimi i
punësimit apo aftësimit në një profesion
adekuat më aftësi dhe shkathtësitë e tij
6). Kryerja e punës pa pagesë në dobi të
përgjithshmë në pajtim me aftësinë e kry-
erësit të mitur për kryerjen e punës së
tillë 7). Edukimin me rregullat e trafikut
dhe 8). Këshillimi psikologjik.
Masat e trajtimit të detyrueshëm
[Mere obaveznog lečenja; Measures of
mandatory treatment; Zwingende
Behandlungsmaßnahmen] - janë masa të
karakterit mjekësor që zbatohen ndaj per-
sonit i cili ka kryer vepër në gjendje të
paaftësisë mendore ose në gjendje të af-
tësisë së zvogëluar mendore, i cili duhet
t’i nënshtrohet një terapie mjekësore e
cila në masë të madhe ka si qëllim shëri-
min apo rehabilitimin e personit nga
aspekti psikik dhe mendor.
- trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me
ndalim në institucionin e kujdesit
shëndetësor - lloj i veçantë i masës që
konsiston në shërimin e personave të
cilët kanë kryer vepër penale për
shkak të sëmundjeve shpirtërore dhe
gjendjeve të veçanta psikike, me
qëllim të evitimit që në të ardhmen të
kryejë sjellje kriminale, kryesi
dërgohet në ente të kujdesit
shëndetësor.
282
- trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në
liri - masë mjekësore që shqiptohet
dhe ekzekutohet ndaj personave të
cilët kanë kryer vepra penale në
gjendje të paaftësisë mendore ose të
aftësisë së zvogëluar mendore. Gjyka-
ta, kur vendos që ta shqiptojë dhe
ekzekutojë këtë masë, ka parasysh fak-
tin se ndaj të dënuarve nuk është e
domosdoshme vendosja në institu-
cionin e kujdesit shëndetësor, por
mjafton shërimi i tyre në institucionin
e caktuar psikiatrik në liri.
- trajtimi me rehabilitim të
detyrueshëm të personave të varur
nga droga apo alkooli - një nga masat
më të shpeshta të karakterit medicinal-
social, që aplikohet në praktikën
gjyqësore dhe në praktikën penitensi-
are, që konsiston në një tretman të
veçantë të shërimit ndaj personave të
cilët kanë kryer sjellje delikuente dhe
vepra penale në gjendje të dehjes nga
alkooli apo nga ndikimi i substancave
narkotike.
Matja e dënimit [Računanje kazne; Cal-
culation of punishment; Strafzumessung]
- nënkupton caktimin e llojit dhe të
lartësisë së dënimit ndaj kryesit të veprës
penale. Me rastin e matjes së dënimit,
merren parasysh të gjitha rrethanat rën-
duese dhe lehtësuese, që janë shprehur në
lidhje me veprën penale. Kjo është para-
kusht që të caktohet ai lloj dhe masë e
dënimit që do t’i përgjigjet peshës së ve-
prës penale dhe rrezikshmërisë shoqërore
të kryesit, dhe me të cilin më së miri do
të arrihet qëllimi i dënimit.
- për veprat penale në bashkim -
legjislacionet penale i njohin 3 sisteme
të matjes së dënimit për veprat penale
në bashkim: 1) Sipas sistemit të
komulacionit: së pari matet dënimi
veç e veç për çdo vepër penale në
 bashkim, e më pastaj mblidhen të
gjitha dënimet dhe shuma e tyre para-
qet dënimin unik. 2)Sipas sistemit të
asperacionit sipas të cilit se pari matet
secili dënim veç e veç e pastaj merret
për bazë dënimi më i rëndë dhe
dënimet tjera i shtohen atij, por me
kusht që dënimi unik të mos e arrij
shumën e të gjitha dënimeve e as mos
ta tejkaloj maksimumin e përgjithshëm
të atij lloji të dënimit që është përcak-
tuar me ligj. 3)Sipas sistemit të ab-
sorbcionit gjithashtu matet secili
dënim veç e veç, mirëpo si dënim unik
shqiptohet vetëm dënimi më i rëndë i
cili në vete absorbon dënimet më të
lehta.
Mbrojtja e nevojshme [Nužna odbrana;
Necessary defence; Notwehr] - është in-
stitut i përgjithshëm që përjashton
kundërligjshmërinë e një vepre në rretha-
na të caktuara, edhe pse vepra e kryer
përmban të gjitha tiparet e veprës penale
të përcaktuara me ligj. Si e tillë, mbrojtja
e nevojshme nënkupton mbrojtjen që
ndërmerret për të mbrojtur vetën apo
personin tjetër nga sulmi i nevojshme sulmues është njeriu.
kundërligjshëm, real dhe i atçastshëm.
Kusht tjetër është që mbrojtja duhet të
jetë në proporcion me intensitetin e sul-
mit dhe rrezikun që vjen nga ai sulm.
P.sh.: Mbrojtja e nevojshme mund të
shprehet në rastin kur “Personi X që
është i sulmuar nga personi Y, dhe duke e
mbrojtur veten i shkakton lëndime tru-
pore ose e privon nga jeta personin Y”.
Ne ketë rast, veprimi i personit X i ka të
gjitha tiparet e veprës penale të lëndimit
trupor ose vrasjes, por meqë ka ekzistuar
sulmi i kundërligjshëm dhe vepra është
kryer në mbrojtje të nevojshme (vetëm-
brojtje), atëherë ky veprim nuk konsid-
erohet i kundërligjshëm dhe nuk ekziston
vepra penale. Kriteret e zbatimit të këtij
instituti, përkatësisht kushtet që duhet të
përmbushen në lidhje me sulmin dhe
mbrojtjen (si dy elemente themelore të
mbrojtjes së nevojshme) përcaktohen me
ligj. Për me tepër, instituti i mbrojtjes së
nevojshme është edhe shprehje e të
drejtës natyrore të njeriut që në rrethana
të caktuara të mbroj vetveten dhe të mirat
juridike të tij, dhe tregues se e drejta
penale është në harmoni edhe me vetë të
drejtën natyrore. Edhe KPK e rregullon
institutin e mbrojtjes së nevojshme, ku në
nenin 12, parag.2 përcakton se: “Mbrojt-
ja e nevojshme është mbrojtja e cila është
e domosdoshme për të zmbrapsur sulmin
e kundërligjshëm, real dhe të
atëçastshëm ndaj vetes ose personit tjetër
me kusht që karakteri i mbrojtjes të jetë
në proporcion me shkallën e rrezikut që
paraqet sulmi”. Nga kjo del se për të
ekzistuar instituti i mbrojtjes së nevojsh-
me, përveç se mbrojtja duhet të jetë do-
mosdo e nevojshme për zmbrapsjen e
sulmit, edhe vetë sulmi duhet të plotësoj
disa kushte si: të jetë i kundërligjshëm,
real dhe i atëçastshëm. Të mbrojtja e
- putative apo e supozuar - ekziston në
rastet kur personi gabimisht mendon
se është i sulmuar dhe duke qenë në
lajthim ndërmerr veprime mbrojtëse
dhe dëmton personin tjetër apo të
mirat juridike të tij. Në këto raste nuk
ekziston mbrojtja e nevojshme, sepse
një nga kushtet themelore që duhet të
plotësohen për t’u zbatuar ky institut
është që sulmi të jetë i vërtetë, real. Në
këto raste se a do të ndëshkohet apo jo
kryesi i veprës varet nga konstatimi se
a ka qenë lajthimi i mënjanuar apo i pa
mënjanuar në rastin konkret.
- Tejkalimi i kufijve të mbrojtjes së
nevojshme - shprehet në rastet kur
mbrojtja nuk është proporcionale me
283
 sulmin apo kur mbrojtja ndërmerret
pasi që është zmbrapsur ose ka
pushuar sulmi i tillë. Në këto raste
veprimet e personit janë të dënueshme
por mund të ketë zbutje të dënimit në
varësi të rrethanave të rastit konkret.
P.sh.: Personi X arrin me sukses të
zmbrapsë sulmin e personit Y duke i
shkaktuar lëndime trupore, por va-
zhdon me veprime dhe e privon nga
jeta! Edhe KPK përcakton (neni 12,
parag.3) se “Disproporcioni ndërmjet
sulmit dhe zmbrapsjes së sulmit kon-
siderohet tejkalim i kufijve të mbrojtjes
së nevojshme”, si dhe rregullën se
“Kryesi i cili i tejkalon kufijtë e mbro-
jtjes së nevojshme mund të dënohet më
lehtë. Nëse kryesi tejkalon kufijtë për
shkak të tronditjes së fortë apo frikës
së shkaktuar nga sulmi, ai mund të
lirohet nga dënimi”.
Mbrojtja penale nga diskriminimi
[Krivična odbrana od diskriminacije;
Criminal defence from discrimination;
Strafrechtsschutz gegen Diskriminierung]
- Shih “Krimet e urrejtjes”.
Mekanizmi për Tribunalet Penale
Ndërkombëtare [Mehanizam za
krivične međunarodne tribunale;
Mechanism for International Criminal
Tribunals - MICT; Internationaler
Residualmechanismus für die Ad-hoc-
Strafgerichtshöfe] - mekanizëm
ndërkombëtar i themeluar nga Këshilli i
Sigurimit i Kombeve të Bashkuara në
vitin 2010, për të kryer funksionet e
mbetura të Tribunalit Penal
Ndërkombëtar për ish Jugosllavinë dhe
Tribunalit Penal Ndërkombëtar për
Ruandën, pas përfundimit të mandateve
përkatëse të këtyre gjykatave.
Mens Rea - nënkupton gjendjen
mendore, apo lidhjen psikologjike të
kryesit me veprën penale. Mens rea
284
përdoret si term kryesisht në kuadër të
sistemit anglosakson dhe përfaqëson
elementin subjektiv të veprës penale, i
cili duhet të vërtetohet së bashku me
elementin objektiv apo fizik (“Actus
reus” që është shpjeguar edhe në ketë
fjalor). Termi mens rea është i
zëvendësuar kryesisht në legjislacion me
shprehjet si “Përgjegjshmëri”, “Fajësi
(Dashje, pakujdesi)” dhe “Përgjegjësi
penale” (Për me shumë shih edhe
shpjegimin e këtyre termeve në ketë
fjalor).
(i) Mitur [Maloletnik; Minor;
Minderjähriger] - personi ndërmjet
moshës katërmbëdhjetë (14) dhe
tetëmbëdhjetë (18) vjet.
(i) Mitur i ri [Mlađi maloletnik; Young
juvenile; Kind] - personi ndërmjet
moshës katërmbëdhjetë (14) dhe
gjashtëmbëdhjetë (16) vjet.
(i) Mitur i rritur [Stariji maloletnik;
Adult juvenile; Beschuldigter] - personi
ndërmjet moshës gjashtëmbëdhjetë (16)
dhe tetëmbëdhjetë (18) vjet.
Mjetet juridike në procedurë penale
[Pravna sredstva u krivičnom postupku;
Legal remedies in criminal procedure;
Rechtsmittel im Strafprozess] - janë
veprime procedurale që ju mundësojnë
palëve dhe pjesëmarrësve tjerë në
procedurë (që janë të autorizuar me ligj)
që të kundërshtojnë vendimet e nxjerra
në procedurë penale, të cilat i
konsiderojnë si të paligjshme dhe të
padrejta. Si të tilla, mjetet juridike janë
shprehje e parimit të
shumëshkallshmërisë në procedurë
penale, dhe një garanci shtesë për gjykim
të drejtë. Ndarja kryesore e mjeteve
juridike është në ato të rregullta dhe të
jashtëzakonshme.
- Mjetet e rregullta juridike -
konsiderohen mjetet me të cilat
 kundërshtohet vendimi i cili nuk e ka
mare formën e prerë, dhe e pengon që
vendimi të mare formën e prerë dhe të
bëhet i ekzekutueshëm deri në
vendimin e gjykatës së shkallës me të
lartë. Si mjet i rregullt juridik
konsiderohet: Ankesa kundër
aktgjykimit dhe ankesa kundër
aktvendimit.
- Ankesa kundër aktgjykimit - ligjshmërisë.
nënkupton mjetin juridik me të cilin
kundërshtohet aktgjykimi i shkallës së
parë, dhe çështja penale trajtohet në
shkallën e dytë. Ankesa parashtrohet
në rastet kur pala e pakënaqur ose
subjekti tjetër i autorizuar me ligj
pretendon se në aktgjykimin e dhënë
ka shkelje të dispozitave procedurale,
materiale, vërtetim të gabuar ose jo të
plotë të gjendjes faktike dhe në lidhje
me sanksionin penal. Sipas KPP
ankesë mund të paraqesin: prokurori i
shtetit, i akuzuari, mbrojtësi,
përfaqësuesi ligjor i të akuzuarit dhe i
dëmtuari (neni 381, parag.1).
Përjashtimisht, me ligj mund të lejohet
edhe ankesa kundër aktgjykimit të
gjykatës së shkallës së dytë. Sipas
KPP ankesa kundër aktgjykimit të
gjykatës së shkallës së dytë (Gjykatës
së Apelit) lejohet vetëm në rastet kur:
“...Gjykata e Apelit e ndryshon
aktgjykimin lirues të gjykatës
themelore dhe e zëvendëson me
aktgjykim dënues për të akuzuarin ose
kur me aktgjykimin e Gjykatës
Themelore, ose Gjykatës së Apelit i
është shqiptuar dënimi me burg të
përjetshëm”.
- Ankesa kundër aktvendimit -
nënkupton ankesën ndaj atyre
aktvendimeve të nxjerra në procedurë
penale që sipas ligjit është e lejuar
ankesa.
- Mjetet e jashtëzakonshme juridike -
konsiderohen ato mjete juridike me të
cilat atakohet vendimi i formës së
prerë në procedurë penale. Sipas KPP
mjete të jashtëzakonshme juridike
janë: Kërkesa për rishikimin e
procedurës penale, kërkesa për
zbutjen e jashtëzakonshme të dënimit
dhe kërkesa për mbrojtjen e
- Kërkesa për rishikimin e procedurës
penale - është mjet i jashtëzakonshëm
juridik, me të cilin kundërshtohet
vendimi gjyqësor i formës së prerë për
shkak të vërtetimit të gabuar ose jo të
plotë të fakteve. Pra, rishikimi mund të
bëhet vetëm në lidhje me gjendjen
faktike.
- Kërkesa për zbutjen e
jashtëzakonshme të dënimit - mjet
juridik i jashtëzakonshëm me të cilin
kërkohet ndryshimi i aktgjykimit të
formës së prerë vetëm në lidhje me
dënimin, në rastet kur pas vendimit të
formës së prerë janë paraqitur
rrethana, ose të njëjtat kanë ekzistuar
po nuk janë trajtuar nga gjykata, dhe të
cilat mund të ndikojnë në zbutje të
dënimit. P.sh.: keqësimi i gjendjes
shëndetësore të personit të dënuar, etj.
- Kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë
- është mjet i jashtëzakonshëm juridik
që paraqitet për arsye të shkeljes së
ligjit, përkatësisht dispozitave
materiale apo procedurale (error in
iure).
N
Ndërprerja e palejuar e shtatzënësisë
[Nezakonit prekid trudnoće; Unlawful
termination of pregnancy;
Rechtswidriger
Schwangerschaftsabbruch] - përfshinë
çdo formë të ndërprerjes së shtatzënësisë
285
në kundërshtim me ligjin. Këto veprime
inkriminohen si vepër penale e posaçme,
duke përcaktuar si elemente të saj
veprimet që kanë për pasojë ndërprerjen
e shtatzënësisë në kundërshtim me ligjin
ose edhe ofrimin e ndihmës për ketë
qëllim. KPK në nenin 184 e përcakton
veprën penale “Ndërprerja e palejuar e
shtatzënësisë”, ku si formë themelore e
kësaj vepre përcaktohet kur dikush e
fillon ose ndërprenë shtatzënësinë në
kundërshtim me ligjin, me pëlqimin e
gruas shtatzënë, ose ndihmon në kryerjen
e veprës. Ndërsa forma e cilësuar e kësaj
vepre ekziston në rastet kur këto veprime
kryhen pa pëlqimin e gruas shtatzënë, ose
paraqitën pasojat me të rënda si lëndimi,
dëmtimi i shëndetit apo edhe vdekja e
gruas shtatzënë. Dispozitat që
përcaktojnë ketë vepër penale janë të
karakterit udhëzues, sepse fakti se kur
konsiderohet ndërprerja e palejuar e
shtatzënësisë parashihet me ligj të
posaçëm, ku përcaktohen edhe kushtet se
kur një veprim i tillë është i lejuar (Shih
në ketë fjalor edhe shpjegimin për termin
“Aborti”).
Ndihma në kryerjen e veprës penale
[Pomaganje u izvršenju krivičnog dela;
Assistance in commission of criminal
offence; Beihilfe] - nënkupton formën e
bashkëpunimit, ku një person me dashje
ndihmon personin tjetër në kryerjen e
veprës penale, derisa kryesi ka marrë
vendim për kryerjen e veprës. Ndihma
përfshinë kontributin e personit në forma
të ndryshme por që nuk përbejnë veprime
të kryerjes së veprës penale. Si e tillë
ndihma mund të jetë fizike dhe psikike.
Ndihma fizike konsiston në dhënien e
mjeteve, heqjen e pengesave dhe
kontribute të tjera që lehtësojnë kryerjen
e veprës penale. Ndërsa ndihma psikike
përfshinë dhënien e këshillave,
286
udhëzimeve dhe mbështetjes tjetër
psikike për të kryer veprën penale. Sa i
përket formës së fajësisë, ndihma në
kryerjen e veprës penale mund të kryhet
vetëm me dashje. Ndihmësi zakonisht
dënohet me dënim me të butë se kryesi i
veprës penale. KPK në nenin 33, parag.2
përcakton se: “Ndihma për të kryer një
vepër penale përfshin, por nuk kufizohet
në: dhënien e këshillave ose udhëzimeve
se si të kryhet vepra penale; vënien në
dispozicion të mjeteve për kryerjen e
veprës penale; krijimin e kushteve ose
mënjanimin e pengesave për kryerjen e
veprës penale; ose premtimi paraprak se
do të fshehë provat e kryerjes së veprës
penale, kryesin apo identitetin e kryesit,
mjetet e përdorura për kryerjen e veprës
penale ose përfitimet që rrjedhin nga
kryerja e veprës penale”. Përveç si formë
e bashkëpunimit në kryerjen e veprës
penale, në disa raste ndihma përcaktohet
edhe si vepër penale e posaçme, si p.sh.:
Ndihma në vetëvrasje, Ndihma në
kryerjen e terrorizmit, etj.
- ndihma e pasuksesshme - ekziston në
rastet kur personi i cili është ndihmuar
nuk e ka kryer veprën penale, dhe në
të gjitha rastet kur veprimet e ndihmës
nuk kanë kontribuar në kryerjen e
veprës penale ose kryesi nuk i ka
shfrytëzuar ato. Në këto raste
ndihmësi nuk ndëshkohet.
Ndihma në vetëvrasje [Pomaganje u
samoubistvu; Assisting in suicide; Bei-
hilfe zum Suizid] - nënkuptohet ndihma
(fizike apo psikike) që një person i jep
personit tjetër që të kryej aktin e
vetëvrasjes, derisa ai person ka vendosur
paraprakisht të kryej aktin e tillë. Ndihma
në vetëvrasje sikurse edhe shtytja në
vetëvrasje, përcaktohet si vepër penale e
posaçme (shih në ketë fjalor edhe “Shty-
tja në vetëvrasje”).
Ndihma postpenale [Post-krivično
pomaganje; After-prison assistance; Bei-
hilfe nach Büßung der Strafe] - nënk-
upton ndihmën që iu jepet personave pas
përfundimit të dënimit me burgim, për-
katësisht daljes nga institucioni
korrektues me qëllim që të përshtaten me
jetën në liri. Si ndihmë e tillë mund të
jetë: ndihma rreth punësimit të tyre, rreth
sigurimit të banimit, etj.
Ne bis in idem - është term latin që
përdoret për të shprehur parimin
themelor të procedurës penale se askush
nuk mund të gjykohet dy herë për të
njëjtën vepër penale (të njëjtat fakte) nëse
ka pas një vendim të formës së prerë nga
gjykata. Edhe KPP në nenin 4 parasheh
parimin Ne bis in idem, ku në parag.1
përcaktohet se: “Askush nuk mund të
ndiqet dhe të dënohet për vepër penale
nëse është liruar ose për të cilën është
dënuar me vendim të formës së prerë,
përkatësisht nëse procedura penale
kundër tij është pushuar me vendim të
formës së prerë të gjykatës ose aktakuza
është refuzuar me vendim të formës së
prerë të gjykatës”. Si i tillë, ky parim
është një garanci për të pandehurit se
ndaj tyre nuk do të përsëritet ndjekja
penale dhe gjykimi për faktet që janë
zgjidhur në mënyrë meritore nga gjykata.
Megjithatë, në çështjet penale që janë
nën juridiksionin e tribunaleve dhe
gjykatave ndërkombëtare parimi ne bis
in idem nuk e ka të njëjtin kuptim, dhe
për raste të caktuara ky parim nuk është
pengesë që gjykata ndërkombëtare të
procedojë rastet për krimet që janë nën
juridiksionin e saj, edhe pse ka vendim
përfundimtar nga një gjykatë e shtetit
përkatës për të njëjtat fakte. Ndërsa në
anën tjetër ky parim është i karakterit ab-
solut kur ka vendim nga gjykata ndërk-
ombëtare, për ato fakte nuk mund të ketë
gjykim nga një gjykatë e shtetit. Ky
standard është i përcaktuar edhe me
Statutin e Romës për themelimin e
Gjykatës Ndërkombëtare Penale (ICC),
Tribunalin për krimet në ish-Jugosllavi
(ICTY), etj.
Nevoja ekstreme [Krajnja nužda; Ex-
treme necessity; Extreme Not] - është in-
stitut i përgjithshëm që përjashton
kundërligjshmërinë e një vepre në rretha-
na të caktuara, edhe pse vepra e kryer
përmban të gjitha tiparet e veprës penale
të përcaktuara me ligj. Pra, sipas ligjit
nuk është vepër penale ajo vepër që është
kryer në kushtet e nevojës ekstreme.
Nevoja ekstreme ekziston kur një person
ka kryer veprën me qëllim të mënjanimit
prej vetës ose tjetrit rrezikun e
atëçastshëm dhe të paprovokuar, i cili
nuk ka mundur të mënjanohet në mënyrë
tjetër, dhe si kusht tjetër është që e keqja
e shkaktuar nuk është më e madhe se e
keqja e kanosur me rrezikun. Të nevoja
ekstreme bëhet fjalë për konfliktin e dy të
mirave juridike të mbrojtura, dhe me ligj
lejohet dëmtimi i të mirës me të vogël për
të shpëtuar, mbrojtur të mirën juridike
me vlerë me të madhe. P.sh.: Nevoja
ekstreme shprehet në rastet kur personi X
thyen derën e banesës së personit Y, hyn
me forcë, me qëllim që të shpëtoj jetën e
fëmijës që ndodhet në banesën e cila
është kapluar nga zjarri. Ne ketë rast nuk
ekziston përgjegjësia penale për veprën e
hyrjes me forcë në objektet e mbyllura,
etj., sepse në rrethana ekstreme ligji
lejon dëmtimin e kësaj te mire juridike
apo të drejte, derisa kjo është e do-
mosdoshme që të mbrohet një e mirë ju-
ridike me vlerë me të madhe, në ketë rast
jeta e fëmijës! Nevoja ekstreme ekziston
edhe në rastet kur bëhet fjalë për kon-
fliktin e dy të mirave me vlerë të njëjtë,
p.sh.: kur në rrethana ekstreme duhet të
287
sakrifikohet jeta e personit X që të
shpëtoj personi Y! Një rast si ky mund të
shprehet nëse në një aeroplan që është
duke u rrëzuar, ekziston vetëm një pajisje
e shpëtimit e cila mundëson të shpëtohet
vetëm jeta e një personi, dhe personi X e
privon nga jeta personi Y dhe i merre pa-
jisjen për të shpëtuar jetën e vet! Insti-
tutin e nevojës ekstreme e përcakton edhe
KPK, ku nenin 13, parag.1 parashihet se:
“Vepra e kryer në kushtet e nevojës
ekstreme nuk është vepër penale”, ndërsa
në parag.2 përcaktohet se: “Nevoja
ekstreme ekziston nëse personi e kryen
veprën për të zmbrapsur prej vetes ose
tjetrit rrezikun e atëçastshëm e të papro-
vokuar, i cili nuk mund të evitohet në
mënyrë tjetër, me kusht që e keqja e
shkaktuar të mos jetë më e madhe se e
keqja që është kanosur”. Pra, si kushte që
duhet të plotësohen në lidhje me rrezikun
janë që ai duhet të jetë i atëçastshëm dhe
të mos jetë i provokuar nga vetë personi
që pastaj ndërmerre veprime për
zmbrapsjen e tij. Ndërsa si kushte tjera të
përgjithshme janë: të mos ketë pasur
mundësi që rreziku të mënjanohet në
ndonjë mënyre tjetër dhe se keqja e
shkaktuar të mos jetë më e madhe se e
keqja e kanosur, përkatësisht të jetë më e
vogël ose edhe e njëjtë. Në te drejtën
penale nuk konsiderohet se ekzistojnë
kushtet e nevojës ekstreme, nëse personi
sipas ligjit në fuqi ka qenë i detyruar t’i
ekspozohet rrezikut të caktuar. Ketë pa-
rim e përmban edhe KPK që në parag.4
të nenit 13 përcakton se: “Nuk ekziston
nevoja ekstreme nëse kryesi ka qenë i
obliguar me ligj që t’i ekspozohet rrezi-
kut”.
- putative apo e supozuar - shprehet në
rastet kur personi gabimisht mendon
se ekziston rreziku, dhe në kushte të
lajthimit ndërmerr veprime për mën-
288
janimin e rrezikut. Edhe në ketë rast
ekzistimi ose jo i përgjegjësisë penale
të kryesit të veprës, varet nga konstat-
imi nëse në rastin konkret lajthimi ka
qenë i mënjanuar apo i pa mënjanuar.
- Tejkalimi i kufijve të nevojës
ekstreme - shprehet në rastet kur
veprimi për mënjanim të rrezikut është
ndërmarrë pas pushimit të rrezikut, kur
e keqja e shkaktuar është më e madhe
se e keqja e kanosur, ose kur rreziku
ka mundur të mënjanohet në ndonjë
mënyrë tjetër me pak të dëmshme, apo
duke dëmtuar me pak të mirën juridike
të personit tjetër. Në këto raste si pa-
rim kryesi dënohet, por më butë ose në
rrethana veçanërisht lehtësuese edhe
mund të lirohet nga dënimi. Ketë
përcaktim ka edhe KPK ku në parag.3
të nenit 13 parashihet se: “Kur kryesi e
shkakton rrezikun nga pakujdesia apo
i tejkalon kufijtë e nevojës ekstreme,
dënohet më butë. Kur kryesi i tejkalon
kufijtë në rrethana veçanërisht
lehtësuese, ai mund të lirohet nga
dënimi”.
O
Objekti i procedurës penale [Predmet
krivičnog postupka; Subject of criminal
proceedings; Gegenstand des
Strafprozesses] - është e gjithë materia që
paraqitet si lëndë për t’u zgjidhur në pro-
cedurë penale. Në rend të parë objekt i
procedurës penale është verifikimi i dy-
shimit se është kryer vepra penale, kush
është kryesi i saj dhe nëse janë plotësuar
kushtet për fajësinë e tij të shqiptohet
sanksioni penal. Gjithashtu objekt i kësaj
procedura janë edhe çështjet e tjera që
ndërlidhen me këto dhe janë të natyrës
sekondare. Mbi ketë bazë objekti i pro-
cedurës penale ndahet në objekt themelor
dhe objekt sekondar.
- Objekt themelor - është çështja penale
(causa criminalis) ose disa çështje
penale (p.sh.: rastet e bashkimit të ve-
prave penale). Këtu përfshihet vepra
penale, përgjegjësia penale e kryesit
dhe sanksioni penal (nëse provohet fa-
jësia).
- Objekt sekondar - janë çështjet e tjera
që janë të ndërlidhura me çështjen
penale (veprën penale, kryesin e saj)
për të cilat duhet të nxirren vendime,
si p.sh.: kërkesa pasurore juridike e të
dëmtuarit, shpenzimet e procedurës
penale, etj.
Objekti i të provuarit në procedurë
penale (Thema probandi) [Predmet
dokazivanja u krivičnom postupku (The-
ma probandi); Subject of proof in crimi-
nal proceedings (Thema probandi); Be-
weisgegenstand im Strafprozess (Thema
probandi)] - janë faktet relevante që
mund të kenë lidhje me çështjen penale,
si: të provuarit nëse faktet e caktuara
bëjnë pjesë në figurën ligjore të veprës
penale, raporti i kryesit me veprën, etj.
Objekti i veprës penale [Predmet
krivičnog dela; Subject of criminal of-
fence; Gegenstand der Straftat] - nënk-
upton të gjitha të mirat juridike që mbro-
hen me legjislacionin penal, përkatësisht
të mirat, vlerat e individit dhe shoqërisë,
që dëmtimi apo rrezikimi i tyre është
inkriminuar si vepër penale. Pra objekti i
veprës penale është i lidhur me nocionin
e të “mirës juridike” në kuptim të mbro-
jtjes me norma penalo-juridike (nocioni
formal). Ndërsa nocioni material i të
mirave juridike përfshinë të gjitha sendet,
vlerat, interesat e individit apo shoqërisë
në përgjithësi që për shkak të rëndësisë
së tyre konsiderohet e domosdoshme të
gëzojnë mbrojtje penale.
- Objekti i përgjithshëm - të gjitha të
mirat juridike që mbrohen me
legjislacionin penal. Këtu përfshihen
të mirat e individit dhe shoqërisë të
cilat gëzojnë mbrojtje nga normat
penalo-juridike.
- Objekti grupor - nënkupton të mirën
juridike apo grupin e të mirave ju-
ridike që për nga natyra e tyre janë të
ngjashme apo të përafërta. P.sh.: Të
mirat si jeta dhe trupi apo integriteti
trupor i njeriut, që si objekt grupor
mbrohen me përcaktimin e veprave
penale kundër jetës dhe trupit, ose të
mirat apo interesat nga fusha e
ekonomisë që mbrohen me veprat
penale kundër ekonomisë. Kështu no-
cioni i objektit grupor korrespondon
me kapitujt e Kodit penal apo ligjit
penal ku në një grup (kapitull) sis-
temohen veprat penale nga fusha e
njëjtë apo që kanë natyrë të përafërt.
- Objekti i veprimit - nënkupton të
mirën, sendin apo vlerën ndaj të cilës
është i drejtuar veprimi ose mosvepri-
mi, përkatësisht vepra penale. P.sh.: të
vepra penale e vrasjes si objekt i
veprimit është trupi i njeriut (ndërsa
objekt mbrojtës jeta), të vepra penale e
vjedhjes objekt i veprimit është sendi i
huaj i luajtshëm (derisa objekt mbro-
jtës është pasuria), etj.
P
Pakujdesia (culpa) [Nehat (culpa); Neg-
ligence (culpa); Fahrlässigkeit (culpa)] -
definohet si kryerje e veprës penale pa
dëshirë dhe pa vullnet të personit, pra në
ketë rast kryesi nuk e dëshiron pasojën e
shkaktuar dhe ajo shkaktohet pa vullnetin
e tij. Për ketë arsye pakujdesia cilësohet
si formë më e lehtë e fajit. Vepra penale
kryhet me pakujdesi kur pasoja është
shkaktuar për shkak të mendjelehtësisë së
personit në lidhje me mundësinë e
shkaktimit të pasojës apo neglizhencës,
289
mungesës së vetëdijes që me veprimin
apo mosveprimin e tij mund të
shkaktohet pasoja e ndaluar. Njihen dy
lloje të pakujdesisë: pakujdesia me
vetëdije dhe pakujdesia pa vetëdije. Edhe
KPK njeh këto dy lloje të pakujdesisë, ku
në nenin 23, parag.1 përcakton se “Vepra
penale mund të kryhet me pakujdesi të
vetëdijshme apo të pavetëdijshme” dhe si
në rastin e dashjes nuk bën një përku-
fizim të nocionit të përgjithshëm të
pakujdesisë por i referohet dy llojeve të
saj.
- me vetëdije (luxuria) - nënkupton
rastet kur personi është i vetëdijshëm
se me veprimin apo mosveprimin e tij
mund të shkaktohet pasoja (vepra
penale) por me lehtësi mendon se ajo
nuk do të shkaktohet apo se do të
mund ta parandaloj një pasojë të tillë.
Në KPK (neni 23, parag.2) parashihet
se “Personi vepron me pakujdesi të
vetëdijshme kur është i vetëdijshëm se
pasoja e ndaluar mund të shkaktohet
si rezultat i veprimit ose të mosvepri-
mit të tij, por me mendjelehtësi men-
don se ajo nuk do të shkaktohet apo se
ai do të mund ta parandalojë shkakti-
min e saj”. Nga kjo del se pakujdesia
me vetëdije përbëhet nga dy elemente:
vetëdijes për mundësinë e shkaktimit
të pasojës dhe prej bindjes apo
shpresës se pasoja nuk do të
shkaktohet, apo se do të mund të
parandalohet shkaktimi i saj. P.sh.:
pakujdesia me vetëdije shprehet në
rastet kur personi vozit me shpejtësi të
madhe (tejkalon shpejtësinë e lejuar)
dhe i shkakton lëndime apo edhe
privon nga jeta një person tjetër,
pasojë që nuk e ka dëshiruar. Në ketë
rast me dashje është tejkalimi i shpe-
jtësisë, ndërsa pasoja (vepra penale) e
lëndimit apo vrasjes është me pakujde-
290
si. Konkretisht pakujdesia qëndron ne
faktin se personi nuk ka respektuar
rregullat e komunikacionit rrugor të
parashikuara pikërisht për të paran-
daluar pasojat e dëmshme për
qytetaret, çka në rastin konkret po të
ishte treguar i kujdesshëm nuk do të
lëvizte me shpejtësi të lartë dhe
rrjedhimisht nuk do të shkaktonte
pasojën e ndaluar.
- pa vetëdije (negligentia) - ekziston në
rastet kur personi nuk është i
vetëdijshëm se pasoja e ndaluar mund
të shkaktohet si rezultat i veprimit apo
mosveprimit të tij, edhe pse për shkak
të rrethanave të rastit konkret dhe vet-
ive të tij personale ka qenë i detyruar
dhe ka mundur të jetë i vetëdijshëm
për mundësinë e tillë. KPK (neni 23,
parag.3) përcakton se: “Personi ve-
pron me pakujdesi të pavetëdijshme
kur nuk është i vetëdijshëm se pasoja e
ndaluar mund të shkaktohet si rezultat
i veprimit ose mosveprimit të tij edhe
pse në rrethanat dhe sipas vetive të tij
personale ka mund të ishte apo do
duhej të ishte i vetëdijshëm për këtë
mundësi”. P.sh.: një rast i pakujdesisë
pavetëdije mund të jetë kur personi që
është duke punuar në pullazin e një
shtëpie, i rrëshqet një pjesë e tjegullës
nga dora dhe godet një person që
rastësisht është gjendur aty dhe i
shkakton lëndim trupor. Si element
specifik i pakujdesisë pa vetëdije është
mosekzistimi i lidhjes direkte
psikologjike ndërmjet kryesit dhe
pasojës që është rezultat i veprimit të
tij. Në shkencën e së drejtës penale
bëhet dallimi i pakujdesisë pa vetëdije
me rastin (caso fortuito), ku ky i fundit
nënkupton shkaktimin e pasojës (fig-
urës ligjore të një vepre) pa faj dhe
rrjedhimisht edhe nuk mund të ketë
 përgjegjësi penale. Përkatësisht, rasti
ekziston kur personi shkakton pasojën
e ndaluar por që sipas rrethanave ob-
jektive dhe vetive të tij personale nuk
ka mundur dhe nuk ka qenë i detyruar
ta parashoh pasojën.
- profesionale - nënkupton pakujdesinë
e personit, i cili gjatë ushtrimit të
profesionit apo detyrës së caktuar nuk
ka qenë i kujdesshëm për të respektuar
rregullat që përcaktohen me ligj apo
rregullore për fushën e caktuar dhe me
ketë ka shkaktuar pasojën e ndaluar
(veprën penale). Ky lloj i pakujdesisë
nuk definohet si nocion i përgjithshëm
në KPK, por zakonisht praktika
gjyqësore e konsideron si rrethanë
rënduese.
Palët në procedurë penale [Strane u
krivičnom postupku; Parties to criminal
proceedings; Prozesspartei] - janë
paditësi dhe i pandehuri. Sipas KPP
paditës është prokurori i shtetit, pa të
cilin nuk mund të zhvillohet procedura
penale. Ndërsa i pandehuri është personi
i cili dyshohet se ka kryer vepër penale
dhe ndaj të cilit zhvillohet procedura.
(i) Pandehur [Okrivljeni; Defendant;
Beschuldigter] - konsiderohet personi
kundër të cilit zbatohet procedura penale,
gjegjësisht ndaj të cilit zhvillohen heti-
met. Kjo shprehje përdoret edhe si emër-
tim i përgjithshëm për të pandehurin, të
akuzuarin dhe të dënuarin.
(i) Paraburgosur [Pritvoreni; Detainee;
Untersuchungsgefangener] - si term i
referohet personit të privuar nga liria, i
cili është i dyshuar po i akuzuar për vepër
penale.
Parashkrimi [Zastarelost; Statute of lim-
itation; Verjährung] - është institut i të
drejtës penale i cili nënkupton se pas ka-
limit të një afati të caktuar me ligj, shteti
e humb të drejtën që të ndërmarrë
ndjekjen penale apo të ekzekutoj dënimet
ndaj kryesve të veprave penale. Parash-
krimi apo vjetërsimi si institut juridik
është tregues se e drejta e shtetit për
dënim (ius puniendi) nuk është absolute
dhe e pakufizuar, përkundrazi varet nga
afate kohore që duhet të përcaktohen
qartësisht me ligj. Në fakt, instituti i pa-
rashkrimit në përmbajtjen e tij është edhe
një detyrim për shtetin që ndjekjen
penale dhe ekzekutimin e dënimit t’i bëj
në kohë të arsyeshme, dhe në anën tjetër
kjo paraqitet si një garanci edhe për
kryesit e veprave penale që mos të
ndjekjen penalisht dhe ndaj tyre mos të
ekzekutohet dënimi pas kalimit të një ko-
he të gjatë. Instituti i parashkrimit arsye-
tohet edhe në raport me vetë qëllimin e
dënimit penal, përkatësisht preventivën
speciale dhe gjenerale të tij, që nuk mund
të kenë efekt pas kalimit të një kohe të
caktuar (me ligj). Afati që duhet të kaloj
nga momenti i kryerjes së veprës penale
apo shqiptimi i dënimit, që të ndodh pa-
rashkrimi, njihet si afat i parashkrimit.
- Parashkrimi i ndjekjes penale - nënk-
upton se pas kalimit të afatit të parash-
krimit të përcaktuar me ligj nuk mund
të ndërmerret ndjekja penale ndaj
kryesit të veprës, edhe nëse ndjekja ka
filluar ajo duhet të ndërpritet. Afati i
parashkrimit të ndjekjes penale lloga-
ritet nga koha e kryerjes së veprës,
përkatësisht koha kur kryesi ka ve-
pruar ose ka qenë i detyruar të veproj.
Kohëzgjatja e afateve të parashkrimit
të ndjekjes penale përcaktohen në
varësi të dënimit të paraparë, për-
katësisht kufirit të lartë të dënimit për
atë vepër penale.
- Parashkrimi i ekzekutimit të dëni-
meve - nënkupton se dënimi i shqiptu-
ar ndaj kryesit të veprës penale nuk
mund të ekzekutohet pas kalimit të
291
 afatit të parashkrimit siç përcaktohet
me ligj. Afati i parashkrimit për ekze-
kutim të dënimeve llogaritet nga mo-
menti kur aktgjykimi për shqiptimin e
dënimit është bërë i plotfuqishëm.
- Ndalja e parashkrimit - paraqitet në
rastet kur për shkak të rrethanave të
përcaktuara me ligj, nuk është e mun-
dur të fillohet apo të vazhdohet me
ndjekjen penale, përkatësisht nuk është
i mundur ekzekutimi i dënimit. Pas
pushimit të rrethanave apo pengesave
që kanë ndikuar në ndaljen e parash-
krimit, afati i parashkrimit fillon të
rrjedh aty ku është ndalur.
- Ndërprerja e parashkrimit - afati i pa-
rashkrimit si rregull ndërpritet me çdo
veprim të organit kompetent shtetëror,
i cili ndërmerret me qëllim të ndjekjes
penale apo ekzekutimit të dënimit pe-
nal. Në ketë rast, koha e kaluar para
ndërprerjes nuk llogaritet, por afati i
parashkrimit fillon të rrjedh nga filli-
mi.
- Parashkrimi relativ dhe absolut - Pa-
rashkrimi relativ nënkupton afatin e
përcaktuar me ligj, ndërsa parashkrimi
absolut ndodh kur ka kaluar dyfishi i
afatit ligjor për ndjekjen penale apo
ekzekutimin e dënimit.
- Mosparashikimi i krimeve ndërk-
ombëtare - në të drejtën penale
(ndërkombëtare) ekziston parimi se
krimet ndërkombëtare si gjenocidi,
krimet kundër njerëzimit, krimet e
luftës, etj., nuk parashkruhen. Edhe
KPK përcakton se nuk parashkruhen
këto krime, si dhe vepra penale e vras-
jes së rëndë.
Parimet themelore të ekstradimit [Os-
novna načela izručenja; Fundamental
principles of extradition; Grundsätze der
Auslieferung] - nënkuptojnë rregullat e
përgjithshme, kushtet dhe standardet që
292
duhet të respektohen në lidhje me zbati-
min e institutit të ekstradimit.
- reciprocitetit - nënkupton zbatimin e
institutit të ekstradimit në rastet kur
nuk ka marrëveshje midis dy shteteve,
por që bazohet në premtimin e shtetit
që kërkon ekstradimin se do të veprojë
ngjashëm me shtetin të cilit i ka
dërguar kërkesën për ekstradim. Ky
parim është përcaktuar edhe në Ligjin
e Kosovës për Bashkëpunim Juridik
Ndërkombëtar në Çështjet Penale, ku
në nenin 1, parag.3 parashihet se: “Në
mungesë të një marrëveshje ndërk-
ombëtare ndërmjet Republikës së Ko-
sovës dhe shtetit të huaj, bashkëpunimi
juridik ndërkombëtar mund të ofrohet
mbi bazën e parimit të reciprocitetit”.
- ekstradibilitetit - nënkupton se
ekstradimi zbatohet vetëm për llojin e
veprave penale për të cilat është i
lejuar ekstradimi sipas marrëveshjeve
ndërkombëtare dhe ligjeve në fuqi.
- identitetit të normave - nënkupton
kriterin se për tu lejuar ekstradimi për
veprën penale të caktuar, e njëjta duhet
të jetë e përcaktuar me ligj si vepër
penale në të dy shtetet (shtetin që kër-
kon ekstradimin dhe shtetin ku
ndodhet kryesi i saj).
- specialitetit - sipas këtij parimi, per-
soni për të cilin kërkohet ekstradimi
mund të gjykohet apo dënohet vetëm
për veprën penale për të cilën është
kërkuar ekstradimi dhe jo për vepra të
tjera.
Parimi akuzator [Načelo akuzatornosti
(optužno načelo); Accusatory principle;
Akkusationsprinzip] - nënkupton parimin
se fillimi dhe zhvillimi i procedurës
penale varet nga kërkesa e paditësit të au-
torizuar, përkatësisht prokurorit të shtetit.
Sipas kësaj rregulle, gjykimi nuk mund të
zhvillohet në mungesë të akuzës. Ky pa-
rim shprehet edhe përmes maksimës
latine “nemo iudex sine actore”.
Parimi i barazisë së palëve në proce-
durë penale [Načelo ravnopravnosti
strana u krivičnom postupku; Principle of
equality of parties in criminal proceed-
ings; Grundsatz der Waffengleichheit] -
nënkupton barazinë juridike të palëve në
procedurë penale (paditësit dhe të pande-
hurit), që të kenë të drejta dhe autorizime
të njëjta për të dhënë qëndrime në lidhje
me çështjet që shqyrtohen në procedurë.
KPP ketë parim e përcakton në nenin 9 të
tij, ku në parag.1 parashihet se: “Nëse me
këtë Kod nuk parashihet ndryshe, i pan-
dehuri dhe prokurori i shtetit në proce-
durë penale kanë pozitë të barabartë”. I
njohur edhe si parimi i barazisë së
armëve, ky parim paraqitet si garanci për
personin e pandehur që të ketë të drejta të
përcaktuara me ligj që i mundësojnë të
mbrohet nga akuzat dhe pretendimet e
paditësit. KPP në parag.2 të nenit 9
përcakton se: “I pandehuri ka të drejtë të
deklarohet dhe atij duhet t’i lejohet
deklarimi për të gjitha faktet dhe provat
që e ngarkojnë dhe t’i paraqesë të gjitha
faktet dhe provat që janë në favor të tij.
Ai ka të drejtë që të kërkojë nga prokuro-
ri i shtetit të thërret dëshmitarë në emër
të tij. Ai ka të drejtë t’i marrë në pyetje
dëshmitarët kundër tij dhe të kërkojë
praninë dhe marrjen në pyetje të
dëshmitarëve në favor të tij, në kushte të
njëjta që vlejnë për dëshmitarët kundër
tij”. Në të drejtën e procedurës penale
bashkëkohore kjo barazi mundësohet
edhe për të dëmtuarin. Edhe në
Kushtetutë (Neni 31 parag.4) parashihet
se: “Çdokush i akuzuar për vepër penale
ka të drejtë t'u bëjë pyetje dëshmitarëve
dhe të kërkojë paraqitjen e detyrueshme
të dëshmitarëve, të ekspertëve dhe të per-
sonave të tjerë, të cilët mund të sqarojnë
faktet”.
Parimi i gjykimit të drejtë dhe në kohë
të arsyeshme [Načelo pravičnog suđenja
i u razumnom roku; Principle of fair trial
and within reasonable time; Recht auf ein
faires Verfahren innerhalb angemessener
Zeit] - është një nga parimet kryesore të
drejtësisë, dhe me një rëndësi të posaçme
në procedurën penale bashkëkohore. Si i
tillë, ky parim nënkupton të drejtën e
secilit person që brenda kufijve të ligjit,
të gjykohet në mënyrë të drejtë duke
marrë në konsideratë të gjitha rrethanat
(sidomos në favor të personit që aku-
zohet) dhe procesi penal të përfundoj
brenda një afati të arsyeshëm. Zbatimi i
këtij parimi është i ndërlidhur me zbati-
min e shumë parimeve dhe të drejtave
tjera që i garantohen të pandehurit në
procedurë penale, si p.sh.: gjykimi nga
një gjykatë e pavarur dhe e paanshme,
publiciteti i gjykimit, parimi i barazisë së
palëve, e drejta e mbrojtjes, parimi ne bis
in idem dhe in dubio pro reo, e drejta në
mjete juridike (parimi i shumëshkall-
shmërisë), etj. Edhe KEDNJ në nenin 6
“E drejta për një proces të rregullt”, në
parag.1 parasheh se: “Çdo person ka të
drejtë që çështja e tij të dëgjohet
drejtësisht, publikisht dhe brenda një
afati të arsyeshëm nga një gjykatë e
pavarur dhe e paanshme, e krijuar me
ligj, e cila do të vendosë... për bazue-
shmërinë e çdo akuze penale në ngarkim
të tij...”. Për me tepër një rëndësi të
madhe këtij parimi i ka dhënë edhe
GJEDNJ në praktikën e saj.
Parimi i juridiksionit përfaqësues
[Načelo predstavničke nadležnosti; Prin-
ciple of representative jurisdiction;
Grundsatz der Übertragung der Strafver-
folgung] - nënkupton heqjen dorë nga
ndjekja penale kur kryesi është shtetas i
293
huaj, dhe transferimi i ndjekjes në shtetin
tjetër, shtetësinë e të cilit e ka kryesi ose
ka vendqëndrim të përhershëm në atë
shtet. Ky parim që parqet heqje dorë nga
zbatimi i parimit territorial (shih në ketë
fjalor “Vlefshmëria territoriale e ligjit
penal/-parimi territorial”), është përcak-
tuar me Konventën evropiane mbi cedi-
min, trensferimin e ndjekjes penale
(1978) dhe është pranuar edhe nga
legjislacionet e shteteve si një nga format
e bashkëpunimit ndërkombëtar në
çështjet penale. Ky parim është përcak-
tuar edhe në KPK (neni 117, parag.4).
Parimi i kompensimit të dëmit të per-
sonit të dënuar ose të arrestuar pa
arsye [Načelo naknade štete osuđenom
ili neopravdano uhapšenom licu; Princi-
ple of compensation of damage of a per-
son who has been convicted or arrested
without justification; Grundsatz der
Entschädigung einer ungerechtfertigten
verurteilten oder verhafteten Person] -
nënkupton të drejtën e personave që janë
dënuar ose arrestuar pa bazë që të
dëmshpërblehen nga shteti. Ky detyrim
për shtetin buron nga gabimet apo
lëshimet që mund të ndodhin në proce-
durë penale, që kanë për pasojë dënime
ose arrestime pa arsye. E drejta për
kompensim për personat e dënuar ose të
arrestuar pa arsye, rregullohet edhe me
KPP, në kuadër të një kapitulli të veçantë
(XXVI) me titull “Procedura për
kompensim dëmi, rehabilitim dhe për
ushtrimin e të drejtave të tjera të per-
sonave të dënuar ose të arrestuar pa
arsye”. Në dispozitat e këtij kapitulli
rregullohet vetëm dëmi i cili i është
shkaktuar të pandehurit për shkak të
dënimit ose arrestimit pa arsye, por jo
edhe dëmi i cili mund të ekzistoj për
palët dhe pjesëmarrësit e tjerë në proce-
durë penale. Si bazë juridike për
294
kompensim të dëmit, konsiderohet shkel-
ja e të drejtave themelore të njeriut, siç
është e drejta për gjykim të drejtë dhe e
drejta e lirisë, që rezultojnë nga dënimi
ose arrestimi pa arsye. Mbi ketë bazë
KPP rregullon rastet e kompensimit për
gjykim të paarsyeshmëm (nenin 525) dhe
heqje të lirisë pa bazë (neni 529). Kështu
sipas nenit 525 të KPP (parag.1), “të
drejtë në kompensim dëmi për dënim të
paarsyeshëm ka personi kundër të cilit
është shqiptuar sanksioni penal në formë
të prerë ose që është shpallur fajtor dhe
është liruar nga dënimi por që më vonë,
sipas mjetit të jashtëzakonshëm juridik,
procedura e rishikuar është pushuar në
formë të prerë ose me aktgjykim të
formës së prerë është liruar nga akuza
ose akuza është refuzuar, përveç në
rastet kur kjo kufizohet me ligj për
shkaqe të arsyeshme. Gjithashtu në nenin
529 parag.1 (nënparag.1-4) të KPP, pa-
rashihet se e drejta për kompensim të
dëmit për heqjen e lirisë pa bazë, ku përf-
shihen raste e qëndrimit në paraburgim,
mbajtjes së dënimit me heqje të lirisë, etj.
Sipas Udhëzimit Administrativ (04/2015)
për zbatimin e procedurës për kompen-
simin e dëmit për personat e dënuar ose
të arrestuar pa arsye si organ administra-
tiv përcaktohet Komisioni në kuadër të
Këshillit Gjyqësor të Kosovës, i cili ka
kompetencë të shqyrtoj dhe të lidhë
marrëveshje jashtëgjyqësore me personat
të cilët kanë paraqitur kërkesa për
kompensim dëmi për shkak të dënimit
ose arrestimit pa arsye. Ky parim është i
përcaktuar edhe në Kushtetutë, ku në ne-
nin 29, parag.5 përcaktohet se: “Çdokush
që është ndaluar ose arrestuar në
kundërshtim me dispozitat e këtij neni,
gëzon të drejtën e kompensimit në
mënyrën e parashikuar me ligj”. Pastaj
me rëndësi të posaçme është edhe
KEDNJ, që në nenin 5, parag.5, përcak-
ton se: “Çdo person që arrestohet ose
burgoset në kundërshtim me dispozitat e
këtij neni ka të drejtën për të kërkuar
dëmshpërblim”. Kjo dispozitë paraqet
bazën e një numri të konsiderueshëm të
vendimeve të GJEDNJ, me të cilat është
konsoliduar standardi se është obligim i
shteteve kompensimi i personave të ar-
restuar dhe dënuar pa arsye.
Parimi i ligjshmërisë [Načelo zakonitos-
ti; Principle of legality; Legalitätsprinzip]
- parimi i ligjshmërisë apo legalitetit
është parimi kryesor në të drejtën penale
që nënkupton se një vepër nuk mund të
konsiderohet vepër penale dhe kryesi i
saj nuk mund të dënohet nëse para-
prakisht nuk është përcaktuar me ligj,
pra, nuk ka vepër penale dhe as sanksion
pa ligj (lat. Nullum crimen, nulla poena
sine lege). Parimi i ligjshmërisë i njohur
sipas maksimës latine është formuluar në
shek. e XVIII nga penalisti i njohur
gjerman Anselm von Feuerbach (Paul
Johann Anselm Ritter von Feuerbach), si
i tillë, është aktual dhe paraqet postulatin
themelor të së drejtës penale bashkëko-
hore. Ky parim është garanci për sigurinë
juridike dhe shmangien e arbitraritetit
ndaj qytetarëve, sepse askush nuk mund
të shpallet i fajshëm dhe as të dënohet për
një vepër që ligji nuk e parasheh si vepër
penale. Për shkak të rëndësisë juridike
dhe politike, parimi i ligjshmërisë apo le-
galitetit është i përcaktuar edhe në
Kushtetutën e Republikës së Kosovës, ku
në nenin 33 parag.1 përcaktohet se:
“Askush nuk mund të akuzohet ose të
dënohet për asnjë vepër e cila, në mo-
mentin e kryerjes, nuk ka qenë e përcak-
tuar me ligj si vepër penale, me për-
jashtim të veprave të cilat, në kohën e
kryerjes së tyre, sipas së drejtës ndërk-
ombëtare, përbënin gjenocid, krime lufte
ose krime kundër njerëzimit”, ndërsa si-
pas parag.2: “Dënimi i shqiptuar për një
vepër penale nuk mund të jetë më i ash-
për sesa ka qenë i përcaktuar me ligj në
kohën e kryerjes së veprës”. Gjithashtu
edhe KPK si burim kryesor i të drejtës
penale në Kosovë, parimin e ligjshmërisë
e parasheh në nenin 2 të tij, përkatësisht
në parag.2 ku përcaktohet se: “Askujt
nuk mund t’i shqiptohet sanksioni penal
ose masa e trajtimit të detyrueshëm për
një vepër nëse para kryerjes së saj nuk
është përcaktuar me ligj si vepër penale
dhe nuk është paraparë sanksioni penal
ose masa e trajtimit të detyrueshëm për
atë vepër”. Për me tepër, parimi i
ligjshmërisë paraqet kornizën e inter-
pretimit për të gjitha çështjet e së drejtës
penale, si e drejtë ligjore. Debati për
parimin e ligjshmërisë vazhdon të jetë
aktual në doktrinë edhe në raport me
dinamikën e evoluimit të së drejtës
penale, siç është rasti me zhvillimin e së
drejtës penale evropiane sot, ku krijimi
dhe zbatimi i kornizës ligjore të BE-së
është vazhdimisht i kushtëzuar nga
parimi i ligjshmërisë, sidomos në lidhje
me zbatimin e instituteve të reja nga fu-
sha penale. Parimi i ligjshmërisë vlen
edhe në lidhje me veprimet procedurale
(Shih “Parimi i ligjshmërisë në proce-
durë penale”).
- Nënparimet e parimit të ligjshmërisë -
nga vetë përkufizimi i parimit të
ligjshmërisë del se në vetvete ai përm-
ban disa kërkesa specifike apo
nënparime që duhet të merren në kon-
sideratë për zbatimin e plotë tij:
- Parimi se vetëm ligji është burim i së
drejtës penale - që nënkupton se ve-
prat penale dhe dënimet mund të
përcaktohen vetëm me ligj (Nullum
crimen sine lege scripta) dhe jo me ak-
te tjera juridike me fuqi me të ulët (ak-
295
 te nënligjore). Ky parim përcaktohet
edhe në nenin 2 parag.1 të KPK, se:
“Veprat penale, sanksionet penale dhe
masat e trajtimit të detyrueshëm
përcaktohen vetëm me ligj”.
- Parimi i përcaktimit të saktë të ve-
prave penale dhe ndalimi i analogjisë
- nënkupton detyrimin e ligjvënësit që
të përdor shprehje të qarta dhe precize
në lidhje me përcaktimin se cilat fakte
(veprime ose mosveprime) konsidero-
hen elemente të figurës ligjore të ve-
prës penale, që të dihet saktësisht se
çka është kundërligjshme dhe çka jo.
Gjithashtu në pajtim me parimin e
ligjshmërisë ndalohet interpretimi si-
pas analogjisë në lidhje me përcakti-
min e veprave penale. Ky parim
shprehet edhe në KPK, në nenin 2,
parag.3 ku përcaktohet shprehimisht
se: “Përkufizimi i një vepre penale
duhet të përcaktohet në mënyrë të sak-
të dhe nuk lejohet interpretimi sipas
analogjisë. Në rast paqartësie, përku-
fizimi i veprës penale interpretohet në
favor të personit ndaj të cilit zhvillohet
procedura penale”.
- Parimi i ndalimit të veprimit retroak-
tiv të ligjit penal - që nënkupton se si
rregull e përgjithshme ndaj kryesit të
veprës penale zbatohet ligji që ka qenë
në fuqi në kohën e kryerjes së veprës
penale (Me shumë shih shpjegimin për
“Vlefshmëria kohore të ligjit penal”/“-
Ndalimi i veprimit retroaktiv të ligjit
penal dhe zbatimi i ligjit me të fa-
vorshëm”).
- Parimi i përcaktimit të sanksionit pe-
nal - nënkupton obligimin e ligjvënësit
që për secilën vepër penale të përcak-
toj edhe sanksionin penal, përkatësisht
masën ose dënimin penal.
Parimi i humanitetit në të drejtën
penale [Načelo humanosti u krivičnom
296
pravu; Principle of humanity in criminal
law; Grundsatz der Humanität im
Strafrecht] - përfshinë standardin se të
gjitha rregullimet në të drejtën penale ka-
në si prioritet respektimin e lirive dhe të
drejtave të njeriut, në raport me shtetin
dhe pushtetin represiv të tij. Në rend të
parë, kjo shprehet me përcaktimin e ve-
prave penale që respektojnë dinjitetin
njerëzor, dhe sidomos duke ndaluar ma-
sat dhe dënimet çnjerëzore apo
poshtëruese ndaj kryesve të veprave
penale.
Parimi i ligjshmërisë në procedurë
penale [Načelo zakonitosti u krivičnom
postupku; Principle of legality in crimi-
nal procedure; Legalitätsprinzip im
Strafprozess] - nënkupton se të gjitha
veprimet në procedurë penale duhet të
jenë të përcaktuara me ligj, dhe si të tilla
të zbatohen. Si parim themelor i
drejtësisë, është garanci e respektimit të
lirive dhe të drejtave të njeriut në proce-
durë penale. Ky është një standard në sis-
temin e drejtësisë penale bashkëkohore,
që këtij parimi i jep vlerë edhe nga
aspekti formal-procedural, përveç karak-
terit të tij nga ana materiale. Kjo del nga
dispozitat që rregullojnë procedurën
penale në shtetet e caktuara, por në vitet
e fundit ky standard është qartësuar edhe
nga mekanizmat ndërkombëtar të
drejtësisë. P.sh.: GJEDNJ në praktikën e
saj (Vendimin e datës 22.06.2000 në ras-
tin “Coëme and Others v Belgium”) ndër
të tjera ka theksuar se: “... parimi se
rregullat e procedurës penale duhet të
jenë të përcaktuara me ligj është një pa-
rim i përgjithshëm i drejtësisë. Si i tillë
ky parim qëndron në të njëjtin nivel me
kërkesën se rregullat e ligjit penal mate-
rial duhet të përcaktohen vetëm me ligj,
dhe kjo është mishëruar me maksimën
"Nullum judicium sine
lege"...”.Gjithashtu, gjykata ka rikujtuar,
se: “rregullat e procedurës penale kanë
për qëllim mbrojtjen e personit nën hetim
ndaj rrezikut të abuzimit të pushtetit...”.
Në këtë drejtim Gjykata në praktikën e
saj në vazhdimësi është kujdesur për të
theksuar parimin e ligjshmërisë si baza e
procedimit penal në vendet demokratike,
duke vënë në pah detyrimin e shteteve që
të garantojnë ligjshmërinë në këtë drejtim
(shih Poitrimol v. France, also Guérin v.
France, etj.). Për me tepër GJEDNJ thek-
son, se vendimmarrja në gjykatë duhet të
bazohet në parimin e ligjshmërisë, si
rrjedhojë edhe e parakushtit se hetimet
duhet të jenë kryer në mënyrën e përcak-
tuar me ligj (Belilos v. Switzerland, Rich-
ert v. Poland).
Parimi i oficialitetit të procedurës
penale [Načelo službenosti krivičnog
postupka; Principle of officiality of crim-
inal proceedings; Offizialmaxime] -
nënkupton detyrën e një autoriteti të
përcaktuar me ligj që sipas detyrës zyr-
tare (ex officio) të ndërmarrë ndjekjen
penale, me qëllim që kjo detyrë të mos
mbetet ngarkesë për të dëmtuarin. Sipas
KPP ndjekja e veprave penale është në
kompetencë të prokurorit të shtetit. Për
disa vepra penale ndjekja nga prokurori i
shtetit mund të ndërmerret vetëm sipas
propozimit të personit të dëmtuar, siç
përcaktohet në KPK, p.sh.: Vepra penale
“Përhapja e sëmundjeve venerike” (neni
259), etj.
Parimi i pavarësisë dhe paanshmërisë
së gjykatës [Načelo nezavisnosti i ne-
pristrasnosti suda; Principle of independ-
ence and impartiality of the court;
Grundsatz der Unabhängigkeit und Neu-
tralität der Gerichte] - nënkupton se
gjykatat në ushtrimin e punës së tyre janë
të pavarura dhe të paanshme, dhe vepro-
jnë në pajtim me kushtetutën dhe ligjet
në fuqi. Ky parim është i lidhur edhe me
standardin e ndarjes së pushteteve në
shoqëritë demokratike, ku gjyqësori nuk
duhet të jetë i ndikuar nga dy pushtetet e
tjera (legjislativi dhe ekzekutivi), dhe për
me tepër, në gjykatë nuk duhet të ketë
asnjë ndikim nga palët dhe të tjerët. Si i
tillë, ky parim varet nga shumë aspekte
dhe dimensione të punës dhe funksionim-
it të gjykatës dhe gjyqtarëve.
Parimi i përgjegjësisë penale personale
[Načelo lične krivične odgovornosti;
Principle of personal criminal liability;
Grundsatz der persönlichen
Schuldfähigkeit] - sipas këtij parimi
përgjegjës penalisht mund të konsidero-
het vetëm individi që ka aftësi psikike
dhe veprën penale e ka kryer me dashje
ose nga pakujdesia (me faj personal). Ky
parim ka lindur si rezultat i mësimeve të
shkollës pozitiviste italiane që e ka kon-
ceptuar përgjegjësinë penale në bazë të
kriterit psikologjik dhe personal, si një
garanci për individin që mos të përgjigjet
për veprimet e tjetrit, dhe të shmanget
përgjegjësia penale objektive. Edhe nga
aspekti historik e drejta penale është
zhvilluar duke njohur si subjekt të veprës
penale vetëm njeriun si person fizik, dhe
përgjegjësia penale është konceptuar në
aspektin psikologjik, duke konsideruar se
një person (fizik) është përgjegjës penal-
isht për veprimet e tij, nëse ka faj, për-
katësisht nëse ka lidhje psikologjike,
mendore me veprën e kryer (Actus reus
non facit reum nisi mens sit rea). Në pa-
jtim me këtë, edhe elementët e
përgjegjësisë penale dhe kriteret për
vlerësimin e saj, janë përshtatur me nat-
yrën personale, individuale të njeriut,
duke e konceptuar përgjegjësinë penale si
personale dhe me faj të individit. Për këto
arsye, ka pasur dilema të vazhdueshme
nëse mund të zbatohet përgjegjësia
297
penale për personin juridik, ku tani nga
doktrina dhe legjislacionet penale bash-
këkohore elementi i fajësisë është kon-
ceptuar nga aspekti normativ (shih në
ketë fjalor “Përgjegjësia penale e per-
sonave juridikë”). Por në lidhje me per-
sonin fizik, përgjegjësia penale koncep-
tohet si aftësi mendore e kryesit dhe
raport psikik i tij me veprën penale. Një
përkufizim të tillë e gjejmë edhe në kodet
penale të vendeve të ndryshme, në dis-
pozitat që përcaktojnë se kur mund të jetë
një person i përgjegjshëm penalisht.
Njëjtë edhe në KPK, përcaktohet se:
“Kryesi i veprës penale është penalisht
përgjegjës nëse është mendërisht i aftë
dhe veprën penale e ka kryer me dashje
apo nga pakujdesia”. Një konceptim
psikologjik ky i përgjegjësisë penale, prej
nga del se ajo përbëhet nga dy elemente
themelore që janë: përgjegjshmëria dhe
fajësia (që janë shpjeguar edhe në ketë
fjalor).
Parimi i publicitet në procedurë penale
[Načelo javnosti u krivičnom postupku;
Principle of publicity in criminal pro-
ceedings; Öffentlichkeitsgrundsatz im
Strafprozess] - nënkupton të drejtën që
gjykimi ndaj një personi të akuzuar për
vepër penale të jetë publik, dhe të marrin
pjesë edhe qytetarët e tjerë që janë të in-
teresuar të përcjellin shqyrtimin dhe
vendimmarrjen e gjykatës në lidhje me
çështjen penale të caktuar. Ky parim
përcaktohet edhe në Kushtetutë (neni 31,
parag.3) dhe KPP (neni 293, etj). Për-
jashtim nga ky parim bëjnë rastet kur
konsiderohet se përjashtimi i publikut ose
i përfaqësuesve të mediave, është në in-
teres të drejtësisë ose besohet se prania e
tyre do të përbënte rrezik për rendin pub-
lik ose sigurinë kombëtare, interesat e të
miturve, ose për mbrojtjen e jetës private
298
të palëve në proces, në mënyrën e
përcaktuar me ligj.
Pastrimi i parave [Pranje novca; Money
laundering; Geldwäscherei] - është një
formë e veçantë e kriminalitetit të or-
ganizuar. Kjo dukuri kriminale ka të bëjë
me veprimet të cilat ndërmerren në
mënyrë që paratë e fituara nga aktivitetet
kriminale të deponohen dhe investohen
në punë dhe në veprimtari legale, e pastaj
të përdoren si para të pastruara (legale),
duke bartur edhe rrezikun e financimit të
veprimtarive të tjera kriminale, si p.sh.:
terrorizmin. Ky proces inkriminohet në
legjislacionin penal. Në Kosovë kjo fushë
rregullohet me Ligjin Nr.05/L-096 për
parandalimin e pastrimit të parave dhe
luftimin e financimit të terrorizmit.
Përgjegjësia penale [Krivična odgo-
vornos; Criminal liability; Strafrechtliche
Verantwortlichkeit] - është element
themelor i veprës penale që përbën
strukturën e përgjithshme të saj.
Përgjegjësia penale përbëhet nga dy ele-
mente themelore: përgjegjshmëria (af-
tësia psikike e kryesit) dhe fajësia
(qëndrimi apo raporti i kryesit me veprën
penale). Kështu, në të drejtën penale një
person konsiderohet i përgjegjshëm pe-
nalisht nëse në kohën e kryerjes së veprës
penale ka poseduar aftësi të caktuara psi-
kike që i mundësojnë të kuptoj veprën
dhe të kontrolloj sjelljet e veta (ka qenë i
përgjegjshëm) si dhe ka ekzistuar një
raport apo marrëdhënie e tij me veprën e
kryer (ka faj). Përgjegjësia penale përbën
një nga institutet kryesore dhe me kom-
plekse në të drejtën penale që duhet të
përcaktohet me kujdes në ligj, për-
katësisht kodin penal. Përveç përku-
fizimit të përgjegjësisë penale, në dis-
pozitat e kodeve penale përcaktohet edhe
mosha e cila duhet të arrihet që një per-
son fizik të mund konsiderohet i
përgjegjshëm penalisht (sipas KPK, nenit
17 parag.3 parashihet se: “Personi nuk
është penalisht përgjegjës nëse në kohën
e kryerjes së veprës penale është nën
moshën katërmbëdhjetë (14) vjet”.) Si e
tillë përgjegjësia penale është përgjegjësi
individuale dhe subjektive e kryesit të
veprimit që i plotëson tiparet ligjore të
veprës penale. Në KPK “Përgjegjësia
penale” definohet në nenin 17, parag.1
ku përcaktohet se: “Kryesi i veprës
penale është penalisht përgjegjës nëse
është mendërisht i aftë dhe veprën penale
e ka kryer me dashje apo nga pakujde-
sia”. Nga kjo del se ligjvënësi në KPK i
shmanget shprehjes “faj” dhe i referohet
dy formave të tij, dashjes dhe pakujde-
sisë. Për me tepër, pikëpamjet bashkëko-
hore ne të drejtën penale nocionin e
“përgjegjësisë penale” e barazojnë me
“fajin”, duke u bazuar në parimin e fajit,
se nuk ka përgjegjësi penale pa faj.
Megjithatë, duhet theksuar se legjislacio-
ni i Kosovës e përdor edhe shprehjen
“faj”, kështu në KPP i referohet
gjerësisht termit “faj apo fajësi” si p.sh.:
parimi i prezumimit të pafajësisë (neni
3), marrëveshja mbi pranimin e fajësisë
(neni 233), Aktgjykimi fajësues (365) dhe
në shumë dispozita të tjera. Me shumë
mbi ketë element shih në ketë fjalor edhe
shpjegimin e termit “Fajësia” dhe kon-
ceptimin psikologjik dhe normativ të saj,
si dhe shpjegimin e termit
“Përgjegjshmëria”.
- e eprorit (e komandës) - nënkupton
përgjegjësinë penale të eprorit për
veprimet e vartësit të tij kur e ka ditur
ose kishte arsye të dinte se ai do të
kryente vepër penale dhe nuk ka
ndërmarrë masat e nevojshme që vepra
e tillë të mos kryhet. Pra bëhet fjalë
për përgjegjësinë penale për shkak të
veprimeve të personit tjetër. Zakonisht
ky lloj i përgjegjësisë penale përcak-
tohet në të drejtën penale ndërk-
ombëtare në lidhje me krimet e rënda
si: gjenocidi, krimet kundër njerëzimit,
krimet e luftës, etj. dhe është parashi-
kuar në statutet e gjykatave apo tribu-
naleve ndërkombëtare. Dispozita të
kësaj natyre janë përcaktuar edhe në
Statutin e Tribunalit për krimet në ish-
Jugosllavi, Gjykatës Penale Ndërk-
ombëtare - GJPN (ICC), etj. P.sh.:
Statuti i Romës për GJPN në nenin 28
të tij përcakton “Përgjegjësia e ko-
mandantëve dhe drejtuesve të tjerë”,
ku ndër të tjera në pikën a) parashihet
se “komandanti ushtarak ose personi
që në mënyrë efektive vepron si i tillë,
është penalisht përgjegjës për krimet
brenda juridiksionit të Gjykatës, të
kryera nga forcat nën komandën a
kontrollin efektiv të tij ose saj, ose au-
toritetin efektiv që mund të jenë si re-
zultat i dështimit të tij ose saj për të
ushtruar kontrollin e duhur mbi ato
forca...”. Gjithashtu edhe KPK në ne-
nin 161 “Përgjegjësia e komandantëve
dhe përgjegjësve të tjerë” parasheh se:
“Komandanti ushtarak ose personi i
cili në mënyrë efektive vepron si ko-
mandant ushtarak është penalisht
përgjegjës për veprat penale... të kry-
era nga forcat nën komandën dhe
kontrollin e tij efektiv ose nën auto-
ritetin dhe kontrollin efektiv si rezultat
i dështimit të tij për të ushtruar
kontrollin e duhur mbi forcat e til-
la...”.
- paralele - përdoret si term për të
shprehur përgjegjësinë penale të dy
apo më shumë subjekteve për veprën
penale të njëjtë. Zakonisht kjo para-
qitet në rastet e përgjegjësisë penale të
eprorit, ku përveç vartësit që ka kryer
veprën penale edhe eprori ka
299
 përgjegjësi penale pse nuk e ka paran-
daluar kryerjen e veprës së tillë.
Gjithashtu, përgjegjësia penale parale-
le shprehet edhe të veprat penale të
kryera në emër dhe në dobi të personit
juridik, ku përveç personit fizik (per-
sonit përgjegjës) në mënyrë paralele
përgjigjet edhe vetë personi juridik.
Përgjegjësia penale e personave ju-
ridikë [Krivična odgovornost pravnih li-
ca; Criminal liability of legal persons;
Strafrechtliche Verantwortlichkeit der ju-
ristischen Person] - nënkupton
përgjegjësinë e personit juridik (korpo-
ratës, kompanisë, shoqërisë tregtare,
etj.,) për veprën penale të kryer në emër
dhe dobi të tij nga personi përgjegjës
(personi që ka autorizim të veproj në
emër dhe ta përfaqësoj personin juridik)
ose kur me veprën e kryer në emër të
personit juridik është shkaktuar një dëm.
Ky institut është relativisht i ri në të
drejtën penale dhe mundëson zbatimin e
përgjegjësisë për vepra penale drejtpër-
drejt edhe ndaj personit juridik përveç
personit fizik (përgjegjës) që ka kryer
veprën penale. Pra, fjala është për një
përgjegjësi penale paralele ndaj dy
subjekteve, personit fizik që ka kryer ve-
prën penale dhe personit juridik në emër
dhe dobi të së cilit është kryer vepra e
tillë. Përcaktimi i këtij instituti në
legjislacionin penal arsyetohet me rritjen
e kriminalitetit, sidomos disa formave si:
korrupsioni, krimi i organizuar, krimet
kundër ambientit, etj. ku janë të përfshirë
kryesisht personat juridikë, dhe orien-
timit të vazhdueshëm të politikës krimi-
nale bashkëkohore për përshtatjen e
parimeve dhe rregullave të së drejtës
penale me nevojat e realitetit shoqëror.
Pas një historie të gjatë në sistemin
Common Law (mbi 100 vjet),
përgjegjësia penale e personave juridikë
300
në dekadat e fundit është pranuar edhe në
vendet që aderojnë në sistemin Civil
Law, përfshirë edhe vendet e rajonit të
Ballkanit. Në Kosovë përgjegjësia penale
e personave juridikë për herë të parë
është përcaktuar në një dispozitë
parimore të Kodit të Përkohshëm Penal të
Kosovës (2003), për tu rregulluar pastaj
me ligj të posaçëm në vitin 2011, për-
katësisht Ligjin Nr. 04/L-030 për
përgjegjësinë e personave juridikë për
vepra penale. Në ketë ligj, në nenin 5,
ndër të tjera përcaktohet se: “Personi ju-
ridik është përgjegjës për vepër penale të
personit përgjegjës i cili duke vepruar në
emër të personit juridik në kuadër të au-
torizimeve ka kryer vepër penale me
qëllim që për atë personi juridik të real-
izoj ndonjë dobi ose ka shkaktuar
dëme...”. Një nga problemet kryesore për
përcaktimin e përgjegjësisë penale për
personat juridikë ka qenë definimi i ele-
mentit të fajësisë, që për personin juridik
nuk mund të konceptohet nga ana
psikologjike por vetëm sipas konceptimit
normativ (shih përkufizimin në ketë fjal-
or “Fajësia/-konceptimi normativ”), që
bën të mundur ndëshkimin e çdo subjekti
nëse nuk i përshtatet vlerave të pranuara
dhe të mbrojtura nga shoqëria. Në lidhje
me ketë, fajësia nuk është më lidhje psi-
kike (personale) individ-vepër penale,
por një qortim që i bëhet secilit subjekt,
edhe personave juridikë si të pakuj-
desshëm në respektimin e ligjit. Si i tillë
konceptimi normativ i fajësisë konsid-
erohet si “çelësi” i afirmimit të
përgjegjësisë penale për personin juridik.
Sipas këtij konceptimi, si kriter i fajësisë
është të provuarit nëse vepra e kryer në
emër të personit juridik është pasojë e in-
teresit të tij që të përfitoj nga vepra e tillë
ose vepra është pasojë e neglizhencës së
personit juridik që të ndërmarrë masat e
nevojshme për parandalimin e dëmit,
përkatësisht veprës penale.
Përgjegjësia për format e kualifikuara
të veprave penale [Odgovornost za
kvalifikovane oblike krivičnih dela; Lia-
bility for qualified forms of criminal of-
fenses; Strafrechtliche Verantwortlichkeit
für qualifizierte Straftaten] - është një lloj
i posaçëm i përgjegjësisë penale që
shprehet në rastet kur kryesi ka
ndërmarrë një veprim me qëllim të realiz-
imit të një pasoje të caktuar, por real-
izohet një pasojë me e rendë nga ajo që
ka dëshiruar kryesi (dhe e cila zakonisht
shkaktohet). Në lidhje me pasojën me të
rëndë kryesi i veprës penale mban
përgjegjësi nëse ajo është si rezultat i
pakujdesisë së tij. Gjithashtu në ketë kat-
egori përfshihen edhe rastet kur vepra
penale kryhet në rrethana të posaçme (si
në lidhje me vendin, kohën, viktimës ndaj
së cilës kryhet vepra penale, motiveve,
etj.,) dhe ligjvënësi këto rrethana i pa-
rasheh në kuadër të figurës ligjore të ve-
prës penale si bazë për të kualifikuar
(cilësuar) atë vepre si me të rendë dhe pa-
rasheh edhe dënim me të lartë. Këto raste
në të drejtën penale cilësohen si vepra
penale të kualifikuara me pasojë me të
rëndë ose me rrethana të posaçme.
- me pasojë të rëndë - në lidhje me ve-
prat penale të kualifikuara me pasojë
me të rendë KPK në nenin 24 përcak-
ton se: “Nëse kryerja e një vepre
penale shkakton pasoja të cilat e tejka-
lojnë qëllimin e kryesit dhe për këtë
ligji përcakton një dënim më të rëndë,
dënimi më i rëndë mund të shqiptohet
në rast se pasoja i atribuohet pakujde-
sisë së kryesit”. Nga kjo del se për
pasojën me të rënda që nuk është
dëshiruar apo për të cilën nuk është
pajtuar kryesi (nuk ka elemente të
dashjes) përgjegjësia penale e kryesit
lind vetëm nëse provohet se pasoja e
tillë është shkaktuar për shkak të
pakujdesisë së tij. P.sh.: Vepra penale
me pasojë me të rendë mund të shpre-
het në rastin kur personi X e sulmon
personin Y me qëllim që ti shkaktoj
lëndime trupore, por nga goditja
shkaktohet vdekja e personit Y. Në një
rast si ky, për ta dënuar personin X
për pasojën me të rëndë duhet të
provohet se pasoja e vdekjes është
shkaktuar nga pakujdesia e tij, sepse
nga mjeti me të cilën e ka goditur
viktimën apo mënyra e veprimit e ka
ditur se mund të shkaktohet vdekja ose
është dashur ta dijë se mund të
shkaktohet një pasojë e tillë, etj.
- me rrethana të posaçme - shprehet në
rastet kur vepra penale është kryer në
rrethana të atilla që veprën e bëjnë me
të rëndë se forma themelore e saj dhe
për këto raste ligjvënësi përcakton
formën e kualifikuar të veprës dhe pa-
rasheh dënim me të rëndë për kryesin.
Edhe KPK e përcakton dënim me të
rëndë për veprat që kryhen në rrethana
të posaçme, duke e cilësuar si rrethanë
e kualifikuar nga forma themelore e
veprës. P.sh.: të vepra penale e
rrëmbimit është paraparë dënim me i
rëndë nëse kjo vepër është kryer në
rrethanat si: kryesi ka vepruar si
anëtar i grupit, kryesi ka kryer veprën
duke përdorur armën, mjetin e rrezik-
shëm apo sendin tjetër që mund të
shkaktojë lëndim të rëndë trupor ose
dëmtim të rëndë të shëndetit, kryesi ka
kryer veprën kundër viktimës së ndj-
eshme, etj. Gjithashtu KPK rrethanat e
posaçme (të rënda) në të cilat mund të
kryhet vepra penale i përcakton edhe
si bazë për ashpërsim të dënimit (neni
74).
301
Përgjegjshmëria apo aftësia për faj
[Odgovornost ili sposobnost za krivicu;
Accountability or ability for guilt;
Schuldfähigkeit] - është element
themelor i përgjegjësisë penale që nënk-
upton aftësinë psikike të personit që të
kuptoj, të jetë i vetëdijshëm për rëndësinë
dhe pasojën e veprës që kryen dhe
njëkohësisht është në gjendje të
kontrolloj sjelljet e veta. Përgjegjshmëria
e personit konsiderohet si aftësi për faj.
Pra, si një parakusht i fajësisë. Në të
drejtën penale personi konsiderohet se
është i aftë për faj, i përgjegjshëm, kur
posedon aftësi intelektuale (mendore)
dhe të vullnetit që i bëjnë të mundur të
mendojë, të gjykoj, të vendosë dhe t’i
kontrollojë sjelljet dhe veprimet e veta.
Kjo nënkupton aftësinë mendore që të
kuptoj se me veprimin apo mosveprimin
e tij mund të shkaktohet pasoja e ndaluar
dhe të ketë kapacitet që në mënyrë të
vullnetshme të vendos të veproj apo të
mos veproj. Nga kjo del se
përgjegjshmëria përbehet nga dy elemen-
te themelore: elementi intelektual apo
aftësia mendore dhe elementi i vullnetit
(volitiv) apo dëshirës. Elementi intel-
ektual nënkupton aftësinë e kryesit të ve-
prës penale që të kuptoj, të ketë një
përfytyrim të qartë për veprën e tij, se ajo
është e rrezikshme dhe e kundërligjshme.
Ndërsa elementi i vullnetit nënkupton af-
tësinë psikike të kryesit që të kontrollojë
sjelljet e veta, dhe të veproj në mënyrë të
vullnetshme. KPK nuk e përkufizon no-
cionin e përgjegjshmërisë, përkatësisht të
gjendjes së aftësisë për faj, kjo për faktin
se edhe në procedurë gjyqësore në parim
supozohet se të gjithë personat janë të
përgjegjshëm, kanë aftësi mendore për të
kuptuar veprat e tyre. Të provuarit e këtij
elementi ndodh vetëm nëse kjo kërkohet,
përkatësisht ngritën dilema në lidhje me
302
nivelin e aftësisë mendore të personit të
pandehur. (Kjo për dallim nga fajësia, ku
askush nuk mund të supozohet i fajshëm
përkundrazi në procedurë penale si pa-
rim themelor është “prezumimi i pafa-
jësisë”).
- Papërgjegjshmëria apo paaftësia
mendore - ekziston kur personi nuk ka
aftësi intelektuale (mendore) për të
kuptuar veprën e tij dhe për të
kontrolluar sjelljet e veta. Pra, është e
kundërta e përgjegjshmërisë. Për dal-
lim nga mos përkufizimi i gjendjes së
aftësisë mendore apo gjendjes se kur
një person është i përgjegjshëm, KPK
në nenin 18, parag.1 përcakton se kur
një person është i papërgjegjshëm apo
me paaftësi mendore, përkatësisht se:
“ Personi i cili ka kryer vepër penale
konsiderohet i paaftë mendërisht nëse
në kohën e kryerjes së veprës penale
lëngonte nga një sëmundje mendore e
përkohshme ose e përhershme, nëse
kishte çrregullim mendor apo ngecje
në zhvillimin mendor që e ka prekur
funksionimin e tij mendor dhe si
pasojë e kësaj, nuk ka qenë në gjendje
të kuptojë natyrën dhe rëndësinë apo
pasojën e veprimeve ose mosvepri-
meve të tij ose nuk ka qenë në gjendje
t’i kontrollojë veprimet ose mosvepri-
met e tij apo të kuptojë se kryen vepër
penale”. Nga kjo dispozitë del se KPK
përcakton gjendjen e paaftësisë men-
dore duke radhitur sëmundjet apo
çrregullimet mendore që personin e
bëjnë të papërgjegjshëm.
Papërgjegjshmëria e përjashton fa-
jësinë dhe rrjedhimisht edhe
përgjegjësinë penale të personit që ka
realizuar elementët e një vepre penale.
- Përgjegjshmëria esencialisht e
zvogëluar apo aftësia e zvogëluar
mendore - është gjendje psikike e per-
 sonit ku aftësia mendore është e
zvogëluar për shkak të sëmundjeve
apo çrregullimeve mendore. Në të
drejtën penale kjo konsiderohet si një
gjendje psikike e ndërmjetme midis af-
tësisë së plotë mendore
(përgjegjshmërisë) dhe paaftësisë
mendore (papërgjegjshmërisë), e cila
nuk përjashton aftësinë për faj, por e
zvogëlon atë dhe kjo ka ndikim në
dënimin apo masën që mund të zbato-
het ndaj kryesit të veprës penale. KPK
në nenin 18, parag.2 se: “Personi i cili
ka kryer vepër penale konsiderohet se
ka aftësi të zvogëluar mendore nëse në
kohën e kryerjes së veprës penale af-
tësia e tij për të kuptuar natyrën dhe
rëndësinë apo pasojën e veprimeve ose
mosveprimeve të tij ka qenë esencial-
isht e zvogëluar...”. Personi i tillë kon-
siderohet penalisht përgjegjës, por
këto rrethana merren parasysh nga
gjykata kur vendos për kohëzgjatjen
dhe llojin e sanksionit ose masës së
trajtimit të detyrueshëm. Pra, aftësia e
zvogëluar mendore apo
përgjegjshmëria esencialisht e avancuar edhe nga jurisprudenca e
zvogëluar nuk e përjashton
përgjegjësinë penale të kryesit por kjo
gjendje ndikon në dënimin me të butë,
përkatësisht caktimin e llojit dhe
kohëzgjatjes së sanksionit apo masës
së trajtimit të detyrueshëm.
Prezumimi i pafajësisë [Pretpostavka/
prezumpcija nevinosti; Presumption of
innocence; Unschuldsvermutung] - është
parim themelor në procedurë penale që
nënkupton se çdo person konsiderohet i
pafajshëm derisa fajësia e tij të provohet
përtej çdo dyshimi, me vendim
përfundimtar të gjykatës. Ky parim para-
qet një të drejtë juridike për të pandehu-
rin dhe është në favor të tij, si shprehje e
barazisë me organin e akuzës në raport
me barrën e provës. Një nga nënparimet
apo komponentët themelore të pre-
zumimit të pafajësisë konsiston në
përcaktimin se barra e të provuarit të fa-
jësisë i takon paditësit (prokurorit të
shtetit) dhe jo personit të dyshuar apo
akuzuar. (Ei incumbit probatio qui dicit,
jo qui negat). Edhe KPP në nenin 3 (par-
ag.1) parasheh se: “Çdo person i dyshuar
ose që akuzohet për vepër penale konsid-
erohet i pafajshëm derisa të vërtetohet
fajësia e tij me aktgjykim të formës së
prerë të gjykatës”. Për shkak të rëndësisë
që ka ky parim është i përcaktuar edhe në
Kushtetutë, ku në nenin 31, parag.5 pa-
rashihet se: “Çdokush i akuzuar për ve-
për penale, prezumohet të jetë i pafa-
jshëm derisa të mos dëshmohet fajësia e
tij/saj, në pajtim me ligjin”. Gjithashtu,
prezumimi i pafajësisë si standard është i
përmbajtur edhe në dokumentet kryesore
ndërkombëtare për liritë dhe të drejtat e
njeriut, si p.sh.: Deklaratën Universale
për të Drejtat e Njeriut, Paktin Ndërk-
ombëtar për të Drejtat Civile dhe Poli-
tike, KEDNJ, etj. Ky standard është
GJEDNJ.
Procedura ad-hezione [Adhezioni
postupak; Adhesion procedure;
Adhäsionsverfahren] - nënkupton rastet
kur në procedurë penale përveç çështjes
kryesore trajtohet edhe kërkesa pasurore-
juridike e të dëmtuarit (e cila mund të
jetë objekt edhe i procedurës kontes-
timore). Kjo njihet si procedurë e bash-
kangjitur apo ad-hezione.
Procedura penale [Krivični postupak;
Criminal procedure; Strafprozess] - është
tërësi e veprimeve të subjekteve të pro-
cedurës penale, të cilat ndërmerren në
rastet kur dyshohet se është kryer vepra
penale, për të vërtetuar nëse është kryer
vepra penale dhe nëse ndaj kryesit mund
303
të zbatohet sanksioni penal. Procedura
penale bashkëkohore bazohet në rreg-
ullim të skajshëm me ligj, me garanci për
liritë dhe të drejtat e pjesëmarrësve në të.
(Shih edhe “Parimi i ligjshmërisë në pro-
cedurë penale”).
- paraprake - nënkupton atë pjesë të
procedurës ku hetohet dhe mblidhen
prova për të vendosur nëse ka bazë për
të ngritur aktakuzë ndaj personit të
pandehur. Kjo është stadi i parë i pro-
cedurës penale i cili përbëhet nga: faza
e hetimit dhe e akuzimit të të pandehu-
rit.
- kryesore - është stadi i dytë dhe
themelor i procedurës penale, që
nënkupton gjykimin në shkallë të parë.
Gjykimi në shkallë të parë përfshin tri
faza: përgatitjen e shqyrtimit gjyqësor,
shqyrtimin gjyqësor dhe shqiptimin e
dënimit.
- sipas mjetit juridik - nënkupton stadin
e tretë të procedurë penale, që
përbëhet nga gjykimi në shkallë të dy-
të dhe gjykimi në shkallë të tretë. Pro-
cedura sipas mjeteve juridike është në
lidhje të drejtpërdrejtë me parimin e
shumëshkallëshmërisë, i cili
mundëson që për një çështje penale të
vendosin disa gjykata në shumë
shkallë (Shih në ketë fjalor edhe “Mje-
tet juridike në procedurë penale”).
- ndaj të miturve - nënkupton proce-
durën që zhvillohet ndaj personave të
mitur si kryes të veprave penale, si dhe
ndaj madhorëve për veprat penale të
kryera ndaj fëmijëve siç përcaktohet
me ligj.
- akuzatore - është forma më e vjetër e
procedurës penale, e merr emrin pro-
cedurë “akuzatore” për shkak se fillon
dhe zhvillohet me iniciativën e
paditësit të autorizuar, që ishte i
dëmtuari, dhe bazohet në parimin se
304
nëse paditësi nuk arrin ta provoj
padinë i pandehuri duhet të lirohet
(Actore non probante reus absolvitur).
- inkuizitore - nënkupton modelin apo
sistemin e procedurës ku përballë të
pandehurit ka qenë inkuirenti (hetuesi)
dhe në kompetencë të tij kanë qenë të
tri funksionet themelore të procedurës
(hetimi, mbrojtja e të pandehurit dhe
gjykimi). I pandehuri është konsid-
eruar si objekt ndaj të cilit zhvillohet
procedura penale.
- parapenale - është fazë ku analizohen
rrethanat, faktet, për të vlerësuar nëse
ka bazë për të filluar procedura penale,
përkatësisht hetimi për çështjen e cak-
tuar.
Procedurat penale të veçanta [Posebni
krivični postupci; Special criminal pro-
ceedings; Besonderes Strafverfahren] -
nënkupton procedurat në të cilat nuk tra-
jtohet çështja penale kryesore, por objekt
i tyre janë disa aspekte si: dhënia e
urdhrit ndëshkimor, kompensimi i dëmit
për personat e arrestuar ose të dënuar pa
arsye, revokimi i dënimeve alternative,
etj.
Prostitucioni [Prostitucija; Prostitution;
Prostitution] - nënkupton ofrimin ose
dhënien e shërbimeve seksuale në
këmbim të të hollave, mallrave ose
shërbimeve. Nuk është me rëndësi nëse
pagesa, mallrat apo shërbimet i janë
dhënë apo premtuar personit të përfshirë
në shërbime seksuale apo personit të
tretë. Në Kosovë prostitucioni nuk është i
legalizuar, për dallim nga disa vende të
tjera. KPK parasheh si vepra penale të
posaçme: Mundësimi ose detyrimi në
prostitucion (neni 241), Ofrimi i lokaleve
për prostitucion (neni 242).
Provat në procedurë penale [Dokazi u
krivičnom postupku; Evidence in crimi-
nal proceedings; Beweise im
Strafprozess] - çdo e dhënë apo mjet që
në procedurë gjyqësore shpreh saktësinë
e ndonjë fakti relevant. Si të tilla, provat
janë tregues i ekzistencës së fakteve që
duhet të shqyrtohen dhe vërtetohen në
procedurë penale.
- materiale - çdo mjet apo objekt mate-
rial i cili është relevant për të zbardhur
faktet me rëndësi për shqyrtimin dhe
zgjidhjen e çështjes penale. Këto
prova mund të jenë të llojllojshme, ku
përfshihet çdo objekt, send apo mjet i
përdorur për kryerjen e veprës penale,
që është produkt i veprës penale, etj.
- e plota - provat që në tërësi e provojnë
ekzistencën ose jo të një fakti relevant.
- jo të plota - provat të cilat vetëm
pjesërisht e provojnë faktin e caktuar,
dhe jo në mënyrë të plotë.
- origjinale - janë ato prova të cilat
drejtpërdrejtë apo në mënyrë burimore
pasqyrojnë faktet relevante. P.sh.:
Dëshmia e të pandehurit, e
dëshmitarit, dokumentet origjinale, etj.
- e papranueshme - janë provat që nuk
janë të besueshme, nuk kanë
mbështetje dhe si të tilla nuk mund të
vërtetojnë faktet e caktuara.
- të drejtpërdrejta - konsiderohen provat
përmes të cilave në mënyrë të
drejtpërdrejt vërtetohet ekzistenca ose
jo e fakteve relevante. P.sh.: provat e
siguruara në vendin e ngjarjes, etj.
- jo të drejtpërdrejta apo të tërthorta -
provat të cilat në mënyrë indirekte
ndihmojnë në vërtetimin e fakteve.
- akuzuese - konsiderohen ato prova që
shkojnë në favor të pretendimeve të
organit të akuzës.
- mbrojtëse - janë provat që shkojnë në
favor të personit të pandehur.
R
Recidivist [Povratnik; Recidivist;
Rezidivist] - konsiderohet personi që ka
qenë me parë i dënuar dhe kryen sërish
vepër penale. Në të drejtën penale
personat që janë recidivist kanë një
trajtim të posaçëm dhe zakonisht
përsëritja e veprës penale përbën rrethanë
rënduese në lidhje me përcaktimin e
dënimit për veprën penale të re, duke u
bazuar edhe në rrethanat e tjera në të cilat
është kryer vepra, si: motivet, koha e
kaluar nga dënimi paraprak, etj. Kështu
edhe KPK në nenin 73 ku parashihen
“Rregullat e përgjithshme për matjen e
dënimit”, në parag.4 përcakton se: “Kur
cakton dënimin për recidivistin, gjykata
posaçërisht merr parasysh nëse kryesi
më parë ka kryer vepër penale të njëjtë
sikurse veprën e re, nëse të dy veprat
janë kryer për të njëjtat motive dhe kohën
e kaluar nga shqiptimi i dënimit të
mëparshëm apo nga dënimi i mbajtur ose
i falur.”
Recidivizmi [Recidivizam/Povrat;
Recidivism; Rückfälligkeit] - nënkupton
kryerjen e veprës penale nga personi që
më parë ka qenë i dënuar me vendim të
plotfuqishëm. Ky është konceptimi
juridiko-penal që nënkupton se personi i
dënuar për vepër penale, ka përsëritur
sjelljen e kundërligjshme dhe ka realizuar
vepër penale tjetër. Kjo rrethanë me
legjislacionin penal përcaktohet si
rrethanë rënduese që llogaritet me rastin
e matjes së dënimit dhe zakonisht ndikon
në ashpërsimin e tij. Varësisht nga
aspekti i vështrimit dhe kriteret
vlerësuese, dallohen disa lloje të
recidivizmit. Sipas natyrës apo llojit të
veprave penale dallohet recidivizmi i
përgjithshëm (kur personi që ka qenë i
dënuar për vepër penale, kryen vepër
penale të llojit të ndryshëm) dhe special
305
(kur personi që ka qenë i dënuar për
vepër penale, kryen vepër penale të njëjtë
apo të llojit të njëjtë). Duke marrë për
bazë numrin e veprave penale të kryera
dallohet recidivizmi i njëfishtë
(nënkupton rastet kur personi i cili ka
qenë i dënuar për vepër penale, sërish
kryen një vepër penale tjetër) dhe i
shumëfishtë (nënkupton rastet kur
personi që ka qenë i dënuar së paku dy
herë për vepra penale, sërish kryen vepër
penale të re). Në të drejtën penale
vëmendje më e veçantë i kushtohet
recidivizmit të shumëfishtë, që në
shumicën e legjislacioneve përbën
rrethanë rënduese obligative që ndikon
në ashpërsimin e dënimit, ndërsa
recidivizmi i njëfishtë paraqitet si
rrethanë rënduese e karakterit fakultativ.
Edhe KPK përmban një dispozitë të
veçantë në nenin 79 “Ashpërsimi i
dënimit për recidivizëm të shumëfishtë”,
ku përcaktohet se për veprën e kryer me
dashje, gjykata mund të shqiptojë dënim
me të rëndë për personin recidivist, duke
i shtuar deri në gjysmën e maksimumit të
dënimit. Si kriter për cilësimin si
recidivizëm i shumëfishtë dhe
ashpërsimin e dënimit sipas kësaj
dispozite, është që kryesi të ketë qenë i
dënuar “më parë dy (2) apo më shumë
herë me burgim prej së paku një (1) vit
për vepra penale të kryera me dashje dhe
nëse nga dita e lirimit të kryesit ose e
përfundimit të dënimit të mëparshëm deri
në kryerjen e veprës së re penale kanë
kaluar më pak se pesë (5) vjet”. Përveç
konceptimit nga ana juridike-penale, që
merr për bazë faktin e dënimit të
mëhershëm me vendim të plotfuqishëm
të gjykatës, recidivizmi konceptohet edhe
nga aspekti kriminologjik dhe
penitensiar.
306
- Konceptimi kriminologjik - nënkupton
përsëritjen e sjelljes kriminale (veprës
penale) pavarësisht nëse kryesi është
dënuar apo ka mbajtur dënimin për
veprën penale paraprake. Si i tillë
trajtimi i recidivizmit nga aspekti
kriminologjik orientohet në analizën e
rrethanave, faktorëve të brendshëm
dhe të jashtëm, përkatësisht studimin e
shkaqeve që kanë ndikuar në
përsëritjen e veprës penale.
- Konceptimi penitensiar - nënkupton
rastet kur personi ndaj të cilët është
ekzekutuar dënimi, ka vuajtur dënimin
në institucionin korrektues (burg)
sërish kthehet në këto institucione për
shkak të përsëritjes së veprës penale.
Recidivizmi nga ky aspekt analizohet
në raport me procesin e riedukimit dhe
risocializimit të personit që ka
qëndruar në qendër korrektuese (burg),
përkatësisht jo efikasitetin e tretmanit
ndaj personit të dënuar.
Reformatio in peius - është term latin që
nënkupton parimin e moskeqësimit të
pozitës së të pandehurit në procedurë
penale. Konkretisht kjo shpreh institutin
që është në favor të pandehurit, që
garanton se në rastet kur ankesa paraqitet
vetëm në dobi të personit të akuzuar,
aktgjykimi nuk mund të ndryshohet në
dëm të tij. Ky institut përcaktohet edhe
në KPP, përkatësisht nenin 395, ku
përcaktohet se: “Në qoftë se është
paraqitur ankesë vetëm në dobi të të
akuzuarit, aktgjykimi përsa i përket
cilësimit juridik të veprës dhe sanksionit
penal nuk mund të ndryshohet në dëm të
tij”.
Rehabilitimi i të dënuarve
[Rehabilitacija osuđenih; Rehabilitation
of convicts; Rehabilitierung der
Verurteilten] - nënkupton kthimin e të
drejtave për personat e dënuar pas
përfundimit të dënimit. Rehabilitimi i
tillë përfshinë heqjen e pasojave juridike,
shlyerjen e dënimit nga evidenca e të
dënuarve dhe kthimin e të drejtave të
tjera për pësonin që ka qenë i dënuar.
- ligjor - rehabilitimi pas kalimit të
afatit të përcaktuar me ligj.
- gjyqësor - rehabilitimi i personit të
dënuar me vendim të gjykatës para
afatit ligjor, në bazë të kërkesës së
personit të dënuar.
Revokimi i lirimit me kusht [Opoziv
uslovnog otpusta; Revocation of condi-
tional release; Widerruf der Bewährung]
- heqja e të drejtës për të qëndruar në liri
për personin që është liruar me kusht,
nëse ka kryer vepër penale ose nuk i ka
respektuar detyrimet e përcaktuara nga
gjykata, gjatë kohës së qëndrimit në liri.
Rr
Rrethanat e kryerjes së veprës penale
[Okolnosti izvršenja krivičnog dela; Cir-
cumstances of commission of criminal
offense; Umstände der Straftatbegehung]
- përfshinë kushtet, mjetet e përdorura,
motivet e kryerjes dhe rrethanat e tjera në
të cilat është kryer vepra penale. Si të til-
la këto rrethana mund të jenë të natyrës
objektive dhe subjektive, që lidhen me
veprën penale, kryesin apo viktimën e
saj. Këto rrethana mund t’i përkasin
kohës, mjeteve, mënyrës dhe vendit të
kryerjes së veprës penale, disa gjendjeve
psikike të kryerësit dhe viktimës,
raporteve të tyre etj. Këto rrethana
vlerësohen si rënduese apo lehtësuese
dhe ndikojnë në përcaktimin e shkallës së
përgjegjësisë penale të kryesit, llojit dhe
lartësisë së dënimit. Për tu vlerësuar këto
rrethana, është kusht që të mos jenë të
përcaktuara nga ligjvënësi si elemente të
figurës ligjore të veprës penale
(meqenëse nuk mund të ketë vlerësim të
dyfishtë të rrethanave apo fakteve të
njëjta).
- Rrethanat rënduese - përfshinë ato
rrethana të cilat ndikojnë që dënimi të
jetë më i rëndë brenda kufijve të para-
shikuar me ligj për atë vepër penale.
- Rrethanat lehtësuese - janë ato
rrethana të cilat ndikojnë që dënimi të
jetë më i butë, brenda kufijve të
përcaktuar me ligj.
S
Sanksionet penale [Krivične sankcije;
Criminal sanctions; Strafsanktionen] -
masat dhe dënimet që gjykata i shqipton
ndaj kryesve të veprave penale. Si të tilla,
sanksionet penale janë masa të dhunshme
penalo-juridike të cilat i shqipton gjykata
në procedurën e përcaktuar me ligj ndaj
kryesit të veprës penale, me qëllim të
mbrojtjes së vlerave dhe të mirave të in-
dividit dhe shoqërisë. Këto masa në
përmbajtjen e tyre janë kufizim dhe
marrje e lirive dhe të drejtave të caktuara
për kryesit e veprave penale.
Sistemi i drejtësisë penale [Sistem
krivične pravde; Criminal justice system;
Strafrechtssystem] - përfshinë tërësinë e
mekanizmave shtetëror të krijuar në një
shoqëri me qëllim të mbrojtjes së vlerave
shoqërore e individuale, nga sjelljet dhe
dukuritë e ndryshme kriminale.
Subjektet e veprës penale [Subjekti
krivičnog dela; Subjects of criminal of-
fense; Subjekte der Straftat] - nënkupton
kryesit e veprës penale dhe personat e
dëmtuar apo viktimat e veprës penale.
Nga kjo del se subjektet e veprës penale
ndahen në: subjekt aktiv dhe subjekt
pasiv.
- Subjekti aktiv - nënkupton kryesin e
veprës penale. Si kryes i veprës penale
zakonisht konsiderohet njeriu, individi
por në kushtet e përcaktuara nga ligji
307
 si kryes konsiderohet edhe personi
juridik.
- Njeriu (personi fizik) si subjekt aktiv i
veprës penale - konsiderohet personi
fizik i cili me veprimin apo
mosveprimin e tij ka kryer vepër
penale. Si kushte themelore që një
person fizik të mund të konsiderohet si
subjekt aktiv është që ai të ketë aftësi
psikike (mendore) dhe të ketë moshën
e caktuar me ligj për përgjegjësi
penale. Zakonisht si moshë minimale
që një person të jetë i përgjegjshëm
penalisht, dhe rrjedhimisht të mund të
konsiderohet si subjekt aktiv i veprës
penale është mosha 14 vjeç.
- Personi juridik si subjekt aktiv i
veprës penale - në sistemet që është
pranuar përgjegjësia penale e kundërligjshmërisë, janë: Mbrojtja e
personave juridikë, edhe etnitet
juridike që kanë ketë cilësi
konsiderohen subjekte aktive, kryes të
veprës penale (për njohje me të plotë
shih “Përgjegjësia penale e personave
juridikë”).
- Subjekti pasiv - nënkupton viktimën
apo palën e dëmtuar me vepër penale.
Si subjekt pasiv mund të jenë personat
fizikë dhe juridikë që janë dëmtuar
nga vepra penale.
Sh
Shkaqet e përjashtimit të
kundërligjshmërisë [Uzroci isključenja
protivzakonitosti; Causes of exclusion of
unlawfulness; Auschlussursachen der
Rechtswidrigkeit] - janë rrethanat,
kushtet që përcaktohen me ligj dhe të
cilat e lejojnë veprimin e caktuar edhe
pse me dispozitat e tjera të ligjit ai
veprim është i kundërligjshëm dhe
përbën vepër penale (bëjnë përjashtim
nga rregulla e përgjithshme). Normat
penale që lejojnë veprimin e caktuar,
308
përjashtojnë kundërligjshmërinë e tij në
kushte dhe rrethana të caktuara, njihen si
norma juridike permisive. Shkaqet, apo
arsyet për përjashtimin e
kundërligjshmërisë së veprës së caktuar
mund të jenë të ndryshme, si p.sh.: Kur
personi ka vepruar në vetëmbrojtje, në
rrethana të jashtëzakonshme të nevojës
ekstreme, nën ndikimin e dhunës dhe
kanosjes serioze, etj. Veprimi i njeriut në
kushte dhe rrethana tilla edhe pse
shkakton pasoja që objektivisht janë të
ndaluara, në të drejtën penale ai veprim
nuk konsiderohet si i kundërligjshëm,
përkatësisht kryesi lirohet nga
përgjegjësia penale. Si institute kryesore
të së drejtës penale që përcaktojnë
shkaqet e përjashtimit të
nevojshme, Nevoja ekstreme, Dhuna dhe
Kanosja, Urdhrat nga lartë dhe baza
tjera që përcaktohen me legjislacionin
penal (Edhe në ketë fjalor janë shpjeguar
këto institute).
Shqyrtimi gjyqësor [Sudski pretres;
Judicial review; Gerichtliche
Überprüfung] - nënkupton fazën kryesore
të procedurës penale, në të cilën lexohet
aktakuza, procedohen provat në lidhje me
faktet që lidhen me veprën penale dhe
përgjegjësinë penale të kryesit me qëllim
të nxjerrjes së aktgjykimit (shih në ketë
fjalor edhe “Procedura penale/-
kryesore”).
Shtytja në kryerjen e veprës penale
[Podstrekavanje na izvršenje krivičnog
dela; Incitement to commit a criminal
offence; Anstiftung zur
Straftatbegehung] - nënkupton
ndërmarrjen e veprimeve me dashje me
të cilat të personi tjetër krijohet ose
forcohet vendimi për të kryer vepër
penale, pra personi nxitet për të kryer
veprën. Për dallim nga ndihma, shtyja
është një kontribut më i madh, më cilësor
në kryerjen e veprës penale, andaj edhe
përgjegjësia penale dhe dënimi i shtytësit
parashihet si për kryesin e veprës penale.
Ketë parim e ndjek edhe KPK, ku në
nenin 32, parag.1 parashihet se: “Kushdo
që me dashje e shtytë personin tjetër të
kryejë vepër penale dënohet sikurse ta
kishte kryer vet atë vepër penale nëse
vepra penale është kryer”. Madje dënim
të njëjtë KPK përcakton edhe kur vepra
penale ka ngel në tentativë, duke
përcaktuar se: “Kushdo që me dashje
shtytë personin tjetër të kryejë vepër
penale dënohet sikurse ta kishte kryer vet
atë vepër penale nëse vepra penale është
tentuar por nuk është kryer”(parag.2).
Shtytja për të kryer vepër penale, si
kontribut intelektual në shumë raste në
praktikën gjyqësore dënohet me shumë
se vetë kryerja e veprës. Ky parim ka
qenë i zbatueshëm historikisht në të
drejtën penale, madje edhe te e drejta
zakonore. Gjithashtu, veprimet e shtytjes
mund të përcaktohen edhe si vepër
penale e posaçme, si p.sh.: Shtytja në
vetëvrasje, Shtytja për luftë agresive ose
konflikt të armatosur, etj.
- Shtytja e pasuksesshme - ekziston në
rastet kur personi nuk ka arritur të
bindë tjetrin që të marrë vendim për të
kryer vepër penale, ose personi për
shkaqe objektive nuk ka arritur të
kryej veprën. Përveç kur vepra penale
ngelet në tentativë, KPK për vepra me
të rënda penale parasheh dënim edhe
për shtytjen e pasuksesshme ku kryesi
përgjigjet për tentativë. Kështu në
parag.3 të nenit 32 përcaktohet se:
“Kushdo që me dashje shtytë personin
tjetër të kryejë vepër penale të
dënueshme me së paku pesë (5) vjet
burgim dhe vepra penale as që është
tentuar, shtytësi dënohet për
tentativë”.
Shtytja në vetëvrasje [Podstrekavanje
na samoubistvo; Inciting suicide;
Anstiftung zum Suzid] - nënkupton
veprimet me të cilat një person bindet që
të marrë ose të përforcojë vendimin për
të bërë vetëvrasje, dhe akti i tillë edhe
përfundohet.
T
Tentativa (e veprës penale) [Pokušaj
(krivičnog dela); Attempt (of criminal
offence); Versuch (einer Straftat)] -
ekziston në rastet kur personi me dashje
ndërmerr veprimin e kryerjes së veprës
penale por vepra nuk kryhet, nuk
realizohet pasoja e ndaluar. Si kushte që
të ekzistoj tentativa e veprës penale janë:
të ndërmerret veprimi i kryerjes, që
veprimi të jetë ndërmarrë me dashje dhe
që vepra të mos përfundohet. KPK
tentativën e veprës penale e përcakton në
nenin 28, ku në parag.1 parashihet se:
“Kushdo që me dashje ndërmerr veprime
për kryerjen e veprës penale por vepra
nuk është kryer ose elementet e veprës
penale nuk janë realizuar, konsiderohet
se ka tentuar të kryejë vepër penale”. Në
të drejtën penale parashihet dënimi vetëm
për tentativën e veprave penale me të
rënda, zakonisht për ato që parashihet një
minimum me i lartë i dënimit ose edhe
për ato vepra penale që për shkak të
natyrës së tyre ligjvënësi e konsideron të
arsyeshme që edhe tentativa e tyre duhet
të dënohet. Sipas KPK (nenit 28,
parag.2): “Tentativa për të kryer vepër
penale për të cilën mund të shqiptohet
dënimi me tre ose më shumë vjet burgim
dënohet. Tentativa për të kryer ndonjë
tjetër vepër penale dënohet vetëm nëse
shprehimisht parashihet me ligj”.
309
Tortura [Mučenje; Torture; Folter] -
përkufizohet si trajtim çnjerëzor i
qëllimshëm që shkakton vuajtje të rënda
dhe mizore. Në vendet demokratike,
përveç se është ndaluar çdo formë e
torturës në procedurat gjyqësore dhe
procedura të tjera, tortura është
inkriminuar edhe si vepër penale e
posaçme. Edhe KPK e përcakton torturën
si vepër penale në nenin 199.
Trafikimi me njerëz [Trgovina ljudima;
Trafficking in persons; Menschenhandel]
- nënkupton tregtinë me qenie njerëzore
duke përdorur dhunën apo kërcënimet
serioze, me qëllim të shfrytëzimit të tyre
për prostitucion, punë të detyruar, etj.
Trafikimi me njerëz është përcaktuar si
vepër penale në një numër të madh të
konventave dhe akteve ndërkombëtare, si
dhe në legjislacionet penale të shteteve.
KPK veprën penale “Trafikimi i
njerëzve” e përcakton në nenin 171 të tij.
Shprehja “trafikim me njerëz” nënkupton
“rekrutim, transferim, strehim ose
pranim i personave me anë të kërcënimit
ose të përdorimit të forcës apo me forma
të tjera të detyrimit, rrëmbimit,
falsifikimit, mashtrimit, apo
keqpërdorimit të pushtetit apo të pozitës
ose të një pozite të ndjeshme ose me anë
të dhënies apo marrjes së pagesave apo
përfitimeve për të arritur pëlqimin e
personit, që ka kontroll mbi personin
tjetër me qëllim të shfrytëzimit”.
Trajtimi çnjerëzor apo poshtërues
[Nečovečno ili ponižavajuće postupanje;
Inhuman or degrading treatment;
Unmenschliche oder erniedrigende
Behandlung] - Shih “Dënimet çnjerëzore
apo poshtëruese”.
Tribunali Penal Ndërkombëtar për
ish-Jugosllavinë [Međunarodni krivični
sud za bivšu Jugoslaviju; International
Criminal Tribunal for the former
310
Yugoslavia or ICTY; Internationaler
Strafgerichtshof für das ehemalige
Jugoslawien] - është gjykata e themeluar
nga OKB (Këshilli i Sigurimit me
Rezolutën Nr.827, dt. E miratuar me 25
maj 1993) për gjykimin e personave
përgjegjës për krimet e rënda të kryera në
territorin e ish-Jugosllavisë që nga viti
1991. Gjykata ishte një gjykatë ad hoc e
vendosur në Hagë (Holandë). Edhe pse
njihet kryesisht me emrin Tribunali i
Hagës apo Tribunali Penal Ndërkombëtar
për ish-Jugosllavinë (ICTY), emri i plotë
është “Tribunali Ndërkombëtar për
Ndjekjen e Personave Përgjegjës për
Shkeljet e rënda të Ligjit Ndërkombëtar
Humanitar të kryer në territorin e ish-
Jugosllavisë që nga viti 1991”. Në
juridiksionin e ICTY ishte gjykime i
krimeve si: Shkeljet e rënda të
Konventave të Gjenevës, shkeljet e ligjit
ose zakoneve të luftës, gjenocidit dhe
krimeve kundër njerëzimit. Juridiksioni i
ICTY ka përfshirë krimet e kryera në
Kroaci, Bosnjë dhe Hercegovinë dhe
Kosovë. ICTY formalisht ka përfunduar
punën më 31 dhjetor 2017, dhe
funksionet e mbetura kryhen nga
Mekanizmi për Tribunalet Penale
Ndërkombëtare (Shih në ketë fjalor
“Mekanizmi për Tribunalet Penale
Ndërkombëtare”).
Tribunali Penal Ndërkombëtar për
Ruandën [Međunarodni krivični sud za
Ruandu; International Criminal Tribunal
for Rwanda - ICTR; Internationaler
Strafgerichtshof für Ruanda] - gjykatë
ndërkombëtare e themeluar nga Këshilli i
Sigurimit i Kombeve të Bashkuara me
Rezolutën Nr.955 të dt. 08 nëntor 1994
me qëllim të gjykimit të personave
përgjegjës për gjenocidin e Ruandës,
krimeve kundër njerëzimit dhe shkeljeve
tjera të rënda kundër të drejtës
ndërkombëtare, të kryera gjatë luftës
civile në Ruandë nga 1 janar deri 31
dhjetor të vitit 1994. Gjykata është
mbyllur zyrtarisht më 31 dhjetor 2015,
ndërsa funksionet e mbetura kryhen nga
Mekanizmi për Tribunalet Penale
Ndërkombëtare.
U vend ndërsa pasoja është shkaktuar në një
Urdhrat nga lartë si bazë e
përjashtimit të kundërligjshmërisë
[Naredbe/naređenja pretpostavljenih kao
osnov za isključivanje protivzakonitosti;
Superior orders as the basis of exclusion
of unlawfulness; Weisungen von
Vorgesetzten als Grund zum Ausschluss
der Rechtswidrigkeit] - nënkupton rastet
kur në kushtet e përcaktuara me ligj një
veprim i personit i ndërmarrë në bazë të
urdhrit nga lartë (nga eprori ushtarak apo
civil) nuk ndëshkohet, përkatësisht
personi nuk mban përgjegjësi penale
edhe pse veprimi i tillë ka tiparet e veprës
penale. Sipas KPK (neni 16, parag.1)
kryesi i veprës penale në bazë të një
urdhri qeveritar ose të një eprori, mund të
lirohet nga përgjegjësia penale, vetëm
nëse personi: ka qenë i detyruar ligjërisht
që t’i bindet urdhrit të tillë; nuk e ka
ditur se urdhri i tillë ka qenë i
paligjshëm; dhe urdhri i tillë nuk ishte në
mënyrë të dukshme i paligjshëm. Pra,
urdhrat nga lartë mund të jenë bazë për
t’u liruar nga përgjegjësia penale vetëm
përjashtimisht, ndryshe është parim ne të
drejtën penale se edhe kur vepra është
kryer në bazë të një urdhri qeveritar ose
të një eprori, qoftë ushtarak ose civil,
kryesi nuk lirohet nga përgjegjësia
penale. Për me tepër, KPK përcakton
(neni 16, parag.2) në mënyrë taksative
se: “ Urdhrat për të kryer gjenocid ose
krime të tjera kundër njerëzimit janë të
paligjshëm në të gjitha rrethanat”.
V
Vendi i kryerjes së veprës penale
[Mesto izvršenja krivičnog dela;
Location of commission of criminal
offence; Tatort] - ka të bëjë me
përcaktimin e vendit se ku është kryer
vepra penale në rastet kur veprimi
(mosveprimi) është ndërmarrë në një
vend tjetër. Në të drejtën penale
bashkëkohore vlen rregulla se vend i
kryerjes së veprës penale konsiderohet
vendi ku është ndërmarrë veprimi (ose
personi ka qenë i detyruar të veproj) dhe
vendi ku është shkaktuar pasoja, pra të dy
vendet. Ketë rregull e parasheh edhe
KPK, ku në nenin 10 parag.1 përcaktohet
se: “Vepra penale kryhet në vendin ku
kryesi ka vepruar apo ka qenë i detyruar
të veprojë ashtu si dhe në vendin ku është
shkaktuar pasoja”. Përcaktimi i vendit të
kryerjes së veprës penale poashtu ka
rëndësi të posaçme në të drejtën penale,
sepse nga ky fakt varet se cili ligj penal
do të zbatohet, cila gjykatë ka
kompetencë territoriale, etj.
- Vendi i kryerjes së tentativës së
veprës penale - edhe në lidhje me
tentativën e veprës penale (kur ajo
është e dënueshme sipas ligjit), vlen
rregulli i njëjtë se vend i kryerjes së
saj është si vendi ku është vepruar
ashtu edhe vendi ku është dëshiruar
shkaktimi i pasojës. KPK në nenin 10,
parag.2. parasheh se: “Vepra penale
është tentuar në vendin ku kryesi ka
vepruar si dhe në vendin ku kryesi ka
dashur që të shkaktohet pasoja”.
Vendimi për të kryer vepër penale
[Odluka o izvršenju krivičnog dela;
Decision to commit criminal offence;
Entscheidung zur Straftatbegehung] -
përbën fazën e parë të procesit të kryerjes
së veprës penale (iter criminis), por që
311
nuk hyn në zonën e përgjegjësisë penale,
përkatësisht nuk dënohet. Pra, një person
vetëm pse ka marrë vendim që të kryej
një vepër penale, derisa nuk e manifeston
në botën e jashtme, nuk ndëshkohet.
Vepra e rëndësisë së vogël [Delo
manjeg značaja; Act of minor
significance; Kavaliersdelikt] - është kryer vepra; shkallës së ulët të
nënkupton rastet kur janë realizuar të
gjitha tiparet e veprës penale siç
përcaktohet me ligj, por që pasojat e saj
janë të vogla duke shprehur një
rrezikshmëri të vogël të veprës dhe
gjithashtu shkallë të ulët të përgjegjësisë
penale të kryesit. Andaj në këto raste
vepra e tillë nuk konsiderohet si vepër
penale, dhe ndaj kryesit të saj nuk
iniciohet procedura penale. Kjo është një
zgjidhje kriminalo-politike dhe praktike
në të drejtën penale, që kur realizohen
fakte edhe pse tipike, të mos zhvillohet
ndjekja penale meqenëse nuk ka pasoja
nga vepra e tillë. Në këto raste edhe
shkalla e përgjegjësisë penale e kryesit
është e ulët, që rrjedhimisht ndëshkimi i
tij nuk është në përputhje me vetë
funksionin dhe qëllimin e të drejtës
penale. Raste të veprës së rëndësisë së
vogël janë si p.sh.: Kur një person vjedh
një mollë në treg, apo mashtrimi gjatë
matjes së produktit të shitur për 1 gram,
etj. Në këto raste janë realizuar të gjitha
tiparet e veprës penale të vjedhjes,
përkatësisht mashtrimit, por kjo nuk
konsiderohet si vepër penale për shkak se
sendi i vjedhur apo përfitimi pasuror ka
vlerë të vogël, duke manifestuar kështu
një shkallë të ulët, të papërfillshme të
rrezikshmërisë shoqërore të veprës dhe
përgjegjësisë së kryesit. Edhe KPK e
njeh institutin e veprës së rëndësisë së
vogël, ku në nenin 11 përcaktohet se:
“Nuk përbën vepër penale ajo vepër e
cila edhe pse përmban tiparet e veprës
312
penale të përcaktuar me ligj, paraqet
vepër të rëndësisë së vogël. Vepra është e
rëndësisë së vogël kur rrezikshmëria e
saj është e parëndësishme për shkak të
natyrës ose peshës së veprës; mungesës
ose pasojave të dëmshme të
parëndësishme; rrethanave në të cilat
përgjegjësisë penale të kryesit; ose
rrethanave personale të kryesit”.
Vepra penale [Krivično delo; Criminal
offence; Straftat] - është fakti (veprimi
apo mosveprimi) i kundërligjshëm që
është përcaktuar me ligj si vepër penale,
veçoritë e së cilës dhe sanksioni penal
janë të përcaktuara me ligj. Sipas
konceptimit formal vepra penale
konsiderohet si fakt juridik, e cila
shkakton pasoja juridike në botën e
jashtme. Pra, vepra penale shihet si
konstruksion juridik duke marrë për bazë
vetëm elementët formale të saj. Sipas
konceptimit material vepra penale është
e vepër e rrezikshme e njeriut e cila
dëmton të mirat dhe vlerat e individit dhe
shoqërisë në përgjithësi. Marrë si të
ndara këto dy përkufizime për veprën
penale nuk janë të plota. Derisa
konceptimi formal merr në konsideratë
përcaktimin me ligj të veprës penale, nuk
përfshinë edhe elementet përmbajtjesore
që tregojnë se si vepra penale
inkriminohen ato fakte që janë të
dëmshme dhe kanë një shkallë të caktuar
të rrezikshmërisë (se ndryshe nuk do të
ishte e nevojshme që të përcaktohen me
norma penale, por do të normoheshin me
dispozita të natyrës administrative dhe
civile, duke paraparë edhe sanksione jo
penale), ndërsa edhe konceptimi material
që thekson anën përmbajtjesore, thjesht
fokusohet në shkaqet apo arsyet pse një
veprim apo mosveprim duhet të
inkriminohet, por nuk thekson
komponentën e përcaktimit me ligj të
veprës që është elementi kryesor dhe
shprehje e parimit të ligjshmërisë, si
parim themelor i të drejtës penale. Nga
kjo del, se përkufizim më i plotë është
një konceptim formalo-material që
potencon me prioritet parimin e
ligjshmërisë dhe veprën penale e cilëson
si vepër të kundërligjshme, që
përcaktohet me ligj si e tillë, por duke
qenë edhe vepër e rrezikshme që dëmton
të mirat e individit dhe shoqërisë. Sipas
këtij konceptimi vepra penale
përcaktohet me ligj si e ndaluar, sepse
përbën fakt i cili shkel dhe cenon të mirat
dhe vlerat individuale dhe shoqërore.
Mbi ketë bazë, duke u nisur nga nevoja e
mbrojtës penale të vlerave të individit
dhe shoqërisë nga veprimet e rrezikshme,
vepër penale konsiderohet vetëm vepra
që shprehimisht është e përcaktuar me
ligj si vepër penale (ndryshe pa qenë e
përcaktuar me ligj nuk ka vepër penale,
pavarësisht se sa të rrezikshme dhe të
dëmshme mund të jenë veprimet apo
mosveprimet e caktuara). Në të drejtën
penale bashkëkohore, vepra penale
përkufizohet edhe duke theksuar aspektin
objektiv dhe subjektiv të saj, duke e
konsideruar si vepër penale, veprimin
apo mosveprimin e njeriut që me ligj
është i ndaluar (ana objektive) dhe është
kryer me faj (ana subjektive). KPK në
nenin 7 e përkufizon veprën penale si në
vijim: “Vepra penale është vepër e
kundërligjshme e cila është e përcaktuar
me ligj si vepër penale, tiparet e së cilës
janë të përcaktuara me ligj dhe për të
cilën me ligj është përcaktuar sanksioni
penal ose masa e trajtimit të
detyrueshëm”. Duke u nisur nga fakti se
vepra penale përfaqëson kategorinë
kryesore të gjithë sistemit të drejtësisë
penale, dhe pjesën kryesore të studimit
nga doktrina e së drejtës penale, njohja e
plotë e saj kërkon analizën e të gjitha
elementeve të saj veç e veç dhe në lidhje
me parimet dhe rregullat e tjera të kësaj
dege të drejtësisë (në ketë fjalor shih në
veçanti: Elementët e veprës penale,
kundërligjshmëria, përcaktueshmëria me
ligj e veprës penale, përgjegjësia penale,
fajësia, parimi i ligjshmërisë, etj.).
- e vazhduar - përbehet nga disa vepra
penale të llojit të njëjtë, të kryera me
dashje nga i njëjti person, të drejtuara
ndaj të njëjtit objekt të mbrojtur dhe që
kanë një lidhshmëri kohore. Vepra
penale e vazhduar është formë e
bashkimit fiktiv real të veprave penale,
sepse edhe pse janë realizuar disa
vepra penale me veprime të ndara nuk
bëhet fjalë për një bashkim të veprave
penale dhe shqiptim të dënimit unik (si
në rastet e bashkimit real), por për
shkaqe praktike meqenëse shprehen
kushtet e lartpërmendura (lloji i njëjtë
i veprës penale, uniteti subjektiv dhe
objektiv i veprave të kryera, ka një
lidhshmëri apo vazhdimësi kohore),
gjykata ka mundësi të gjitha t’i cilësoj
si një vepër e vetme penale,
përkatësisht si vepër penale e
vazhduar. Si i tillë, instituti i veprës
penale të vazhduar zbatohet në rastet
kur nga ana praktike është e vështirë
apo edhe e pamundur matja e dënimit
për secilën vepër, kur numri i veprave
penale është i madh. P.sh.: Një person
që punon si arkëtar në një bankë kryen
veprën penale të vjedhjes së të hollave
100 herë derisa të zbulohet. Në ketë
rast nuk konsiderohet se janë kryer
100 vepra penale të vjedhjes, por
vetëm një vepër penale në formë të
vazhduar. KPK në nenin 81 “Dënimi
për veprat penale në vazhdim”
përcakton se: “Vepra penale në
313
 vazhdim përbëhet nga disa vepra të
njëjta ose të ngjashme të kryera në
lidhshmëri kohore nga i njëjti kryes,
dhe të cilat paraqesin tërësi për shkak
të ekzistimit të së paku dy prej
kushteve në vijim: viktimës së njëjtë të
veprës penale; objekti i njëjtë i veprës;
shfrytëzimi i situatës apo
marrëdhënies së njëjtë kohore; vendi
apo hapësira e njëjtë e kryerjes së
veprës penale; dhe dashja e njëjtë e
kryesit”. (Shih në ketë fjalor edhe
“Bashkimi fiktiv i veprave penale/-
real”)
- e përbërë - nënkupton rastet kur një
vepër penale e përcaktuar me ligj,
përmban në vetvete elemente të dy apo
më shumë veprave penale, por për
shkak të lidhshmërisë së tyre,
ligjvënësi i përcakton si një vepër
penale e vetme. P.sh.: Grabitja është
vepër penale e përbërë, që në figurën
ligjore të saj janë elementet e veprës
penale të vjedhjes dhe veprës penale të
përdorimit të dhunës.
- kolektive - konsiderohen veprat penale
të njëjta apo të llojit të njëjtë që kry-
hen nga një person, në formë të profe-
sionit, shprehisë apo edhe në formë të
zejes, por që për shkak të unitetit
subjektiv të kryesit cilësohen si një
vepër penale e vetme. P.sh.: në KPK si
vepër penale e kësaj natyre konsidero-
het “Organizimi i skemave piramidale
dhe bixhozit të paligjshëm” (neni 300).
- politike - janë veprat që kryhen kundër
të mirave politike dhe nga motivet
politike. Për veprat penale politike nuk
ka një përkufizim unik, sepse kjo varet
edhe nga botëkuptimet e ndryshme
politike, dhe organizimet politiko-
juridike dhe ekonomike në vendet e
ndryshme. Në të drejtën penale
bashkëkohore, përkatësisht penale
314
ndërkombëtare si standard kryesor
është se nuk lejohet ekstradimi i
kryesve të veprave penale politike.
(Shih në ketë fjalor edhe “Klauzolë
atentate”).
- ushtarake - janë veprat që kryhen në
fushën e mbrojtjes dhe në lidhje me
detyrën dhe shërbimin ushtarak (Shih
në ketë fjalor “E drejta penale/-
ushtarake”).
- formale - është vepra penale që sipas
ligjit konsiderohet se kryhet vetëm me
ndërmarrjen e veprimit (mosveprimit)
të kryerjes, dhe nuk kërkohet shkakti-
mi i ndonjë pasoje. P.sh.: Mos-
lajmërimi i përgatitjes së veprave
penale, etj.
- materiale - janë ato vepra që sipas
ligjit konsiderohet se janë kryer vetëm
pasi të shkaktohet edhe pasoja e cak-
tuar. P.sh.: Vrasja, lëndimet trupore,
etj.
- që dëmton - është ajo vepër penale që
konsiderohet se është kryer kur
dëmtohet e mira juridike e mbrojtur.
P.sh.: Vrasja, kur një person është
privuar nga jeta.
- që rrezikon - është ajo vepër penale që
konsiderohet së kryhet vetëm kur rre-
zikohet e mira juridike e mbrojtur,
edhe pse nga ana materiale nuk është
shkaktuar asnjë pasojë. P.sh.: Shkakti-
mi i rrezikut të përgjithshëm (Shih ne-
ni 365 i KPK).
- momentale - është ajo vepër tek e cila
pasoja shkaktohet menjëherë, pas
përfundimit të veprimit të kryerjes.
P.sh.: Vepra penale e vrasjes, e
lëndimit trupor, etj.
- permanente - është vepra që si
element konstituiv i figurës ligjore të
saj konsiderohet kohëzgjatja e pasojës.
P.sh.: Vepra penale e bigamisë,
privimi i kundërligjshëm i lirisë, etj.
- të gjendjes - konsiderohen veprat që
krijojnë një gjendje të
kundërligjshmërisë, mirëpo
kohëzgjatja e kësaj pasoje, gjendje nuk
është element konstituiv i figurës
ligjore të veprës penale. P.sh.:
Shkaktimi i lëndimeve trupore, etj.
- omisive - është vepra penale që kryhet
me mosveprim. P.sh.: Mosdhënia e
ndihmës, Mosdhënia e ndihmës
mjekësore, etj.
- komisive - është vepra penale që kry-
het me veprim. P.sh.: Vrasja, vjedhja,
etj.
- e personit juridik - konsiderohen ato
vepra penale që janë kryer në emër
dhe dobi të personit juridik.
Veprat penale kundër rendit
kushtetues [Krivična dela protiv
ustavnog poretka; Criminal offences
against the constitutional order; Straf-
taten gegen die verfassungsmäßige Ord-
nung] - përfshihen veprat penale me të
cilat rrezikohet rregullimi kushtetues,
siguria e përgjithshme, integriteti territo-
rial dhe pavarësia e një vendi të caktuar.
Veprat e kësaj natyre cilësohen edhe si
vepra penale kundër shtetit dhe që kryhen
me motive politike, dhe si të tilla janë:
Kryengritja e armatosur, Tradhtia ndaj
vendit, etj. Në KPK këto vepra penale ja-
në të sistemuara në kapitullin XIV “Ve-
prat penale kundër rendit kushtetues dhe
sigurisë së Republikës së Kosovës”.
Veprat penale kundër jetës dhe trupit
[Krivična dela protiv života i tela; Crimi-
nal offenses against life and body; Straf-
taten gegen Körper und Leben] - përfshi-
hen veprat penale të cilat janë të drejtuara
kundër jetës dhe integritetit trupor të
njeriut. Si të tilla, këto vepra penale bëjnë
pjesë në të ashtuquajturin kriminaliteti
klasik, si: vrasja, vrasja e rëndë,
lëndimet e lehta dhe të renda trupore,
sulmi, shtytja në vetëvrasje, ndihma në
vetëvrasje, etj. KPK këto vepra penale i
sistemon në kapitullin XVI të tij.
Veprat penale të mashtrimit
(Mashtrimi) [Krivična dela prevare
(prevara); Criminal offenses of fraud
(Fraud); Betrugsstraftat (Betrug)] -
mashtrimi është vepër penale kundër
pasurisë, e cila kryhet me paraqitjen e
fakteve të rreme apo fshehjen e fakteve
me qëllim të përfitimit të dobisë pasurore
në mënyrë të kundërligjshme ose duke i
shkaktuar dëm pasuror personit tjetër.
KPK përveç veprës penale themelore të
mashtrimit, parasheh edhe disa forma të
veçanta të kësaj vepre si: mashtrimi në
me subvencione, mashtrimi lidhur me
pranimin e fondeve nga Komuniteti
Evropian, etj. Për me tepër, përmes
mashtrimit kryhen edhe disa vepra penale
tjera, sidomos kundër ekonomisë, siç
përcaktohen edhe në KPK: mashtrimi në
procedurën e falimentimit, mashtrimi i
konsumatorëve, blerësve, etj.
Veprat penale të terrorizmit [Krivično
delo terorizma; Criminal offences of ter-
rorism; Straftaten des Terrorismus] -
përfshinë veprat penale që kryhen me
qëllim të frikësimit serioz të popullsisë,
të detyrimit të padrejtë të një organi pub-
lik, qeverisë apo organizatës ndërk-
ombëtare për të kryer ose për të mos kry-
er ndonjë veprim, apo që seriozisht të de-
stabilizojë ose të shkatërrojë strukturat
themelore politike, kushtetuese,
ekonomike apo shoqërore të shtetit, të një
shteti tjetër apo të një organizate ndërk-
ombëtare. Në ketë përkufizim përfshihet
edhe kuptimi i shprehjeve “terrorizëm”
apo “akt terrorist”. KPK si vepra penale
që mund të kryhen me qëllime terroriste i
konsideron veprat si: vrasja apo vrasja e
rëndë, shtytja apo ndihma në vetëvrasje,
sulmi, veprat penale kundër integritetit
315
seksual, marrja e pengjeve, rrëmbimi ose
privimi i kundërligjshëm nga liria, ndotja
e ujit të pijshëm ose e produkteve
ushqimore, shkaktimi i rrezikut të
përgjithshëm, etj.
- Grup terrorist - nënkupton grupin e
strukturuar prej më shumë se dy per-
sonave, që ekziston për një periudhe
kohore dhe i cili vepron në bash-
këpunim për kryerjen e terrorizmit.
Grup i strukturuar nënkupton një grup
i cili nuk është formuar rastësisht për
kryerjen e menjëhershme të një vepre
dhe i cili nuk ka nevojë të ketë role
formalisht të përcaktuara për anëtarët e
tij, vazhdimësinë e anëtarësisë ose
strukturë të ndërtuar.
- Terrorist - çdo person fizik i cili kryen
veprim terrorist me çfarëdo mjeti,
drejtpërdrejt ose tërthorazi; organizon
apo drejton të tjerët për të kryer
veprime terroriste; ose kontribuon në
kryerjen e veprimeve terroriste nga një
grup personash që veprojnë me një
qëllim të përbashkët.
Veprimet përgatitore për të kryer ve-
prën penale [Pripremne radnje za
izvršenje krivičnog dela; Preparatory acts
to commit the criminal offense;
Vorbereitende Handlungen zur Straf-
tatbegehung] - nënkuptohen veprimet e
ndryshme paraprake me qëllim të kry-
erjes së veprës penale, por që nuk janë
veprim i kryerjes. Si të tilla konsiderohen
të gjitha ato veprime që krijojnë kushtet
dhe lehtësojnë kryerjen e veprës penale të
caktuar, si furnizimi me armë, heqja e
pengesave, organizimi i grupit, planif-
ikimi dhe veprime të ngjashme. KPK në
nenin 27 “Përgatitja e veprës penale” në
parag.2 përcakton se: “Kur ligji pa-
rasheh dënimin për përgatitjen e veprës
penale të caktuar, përgatitja e veprës
penale përfshin furnizimin ose aftësimin
316
e mjeteve për kryerjen e veprës penale;
mënjanimin e pengesave për kryerjen e
veprës penale; marrëveshjen, planif-
ikimin ose organizimin me personin tjetër
për kryerjen e veprës penale si dhe
veprimet tjera me të cilat krijohen kushtet
për kryerjen e drejtpërdrejt të veprës
penale por të cilat nuk përbëjnë veprimin
e kryerjes”. Si rregull e përgjithshme,
veprimet përgatitore nuk dënohen edhe
për faktin se nuk përbejnë veprim të kry-
erjes së veprës penale dhe nuk dëmtojnë
të mirat juridike të mbrojtura. Megjithatë
përjashtim nga ky parim, bëjnë veprimet
përgatitore për disa vepra penale me rre-
zikshmëri të lartë, të cilat dënohen. Në të
drejtën penale, në vitet e fundit është
ndërtuar standardi që edhe për veprimet
përgatitore me qëllim të kryerjes së disa
veprave penale me rrezikshmëri shumë të
lartë të ketë inkriminime të posaçme, si-
domos në lidhje me veprat terroriste,
narkotikëve, krimeve kundër njerëzimit,
etj. Ketë politikë kriminale e ka ndjekur
edhe KPK duke përcaktuar si vepra
penale të veçanta veprimet përgatitore si:
Organizimi i grupeve për kryerjen e
gjenocidit, krimeve kundër njerëzimit dhe
krimeve të luftës; Lehtësimi në kryerjen e
terrorizmit, Rekrutimi për terrorizëm,
Trajnimi për terrorizëm, Prodhimi dhe
përpunimi i paautorizuar i narkotikëve,
etj. Sidoqoftë, në raport me tentativën që
është një fazë tjetër në procesin e kry-
erjes së veprave penale, veprimet për-
gatitore janë me pak të dënueshme (Shih
në ketë fjalor “Tentativa”). Veprimet
përgatitore si fazë e veçantë nuk paraqit-
en të shumë vepra penale, të cilat kryhen
aty për aty ose për shkak të natyrës së
tyre nuk janë të mundura veprimet për-
gatitore, si p.sh.: vrasja në afekt,
shkaktimi i lëndimeve trupore, etj.
Veprimi i ligjit penal [Delovanje
krivičnog zakona; Application of crimi-
nal law; Geltung des Strafgesetzes] -
nënkupton zbatimin e ligjit penal në
kohën dhe territorin e caktuar, si dhe ndaj
personave të caktuar, në kuptimin se ligji
është në fuqi dhe në mënyrë të
obligueshme zbatohet nga sistemi i
drejtësisë penale. Në të drejtën penale i
kushtohet një vëmendje e posaçme sido-
mos vlefshmërisë kohore dhe vlef-
shmërisë territoriale të ligjit penal (që si
nocione janë shpjeguar edhe në ketë fjal-
or).
Vjedhja [Krađa; Theft; Diebstahl] -
është vepër penale që konsiston në
marrjen e pasurisë së huaj të luajtshme,
me qëllim të përfitimit të kundërligjshëm
për vete ose personin tjetër. Objekt mbro-
jtjes i kësaj vepre penale është pasuria e
luajtshme, dhe kryhet vetëm me dashje.
Veprën penale të vjedhjes KPK e përcak-
ton në nenin 325.
- e rëndë - konsiderohen rastet kur
vjedhja cilësohet e kualifikuar për
shkak të mënyrës së kryerjes, rretha-
nave dhe vlerës së pasurisë (sendit) së
vjedhur. P.sh.: duke depërtuar me
forcë në objektet e mbyllura, kur
vjedhje është kryer duke shfrytëzuar
gjendjen e jashtëzakonshme të krijuar
nga zjarri, pasuria e vjedhur ka vlerë
të posaçme (kulturore, fetare), etj.
- grabitqare - është vepër penale e
përbërë nga vjedhja dhe përdorimi i
dhunës apo kanosjes. Vjedhja
grabitqare fillon me vjedhje, dhe pasi
që kryesi është zënë në befasi, e
përdor dhunën apo kanosjen me qëllim
që ta mbajë pasurinë (sendin) e
vjedhur. Kjo vepër penale përcaktohet
në nenin 428 të KPK (Shih në ketë
fjalor edhe “Grabitja”).
- e shërbimeve - nënkupton një formë të
veçantë të vjedhjes që kryhet kur per-
soni me anë të lajthimit, largimit apo
mënyrave të tjera e shmangë pagesën
për shërbime që ka marrë. Si shërbime
të tilla mund të jenë: shërbimet e
transportit, internetit, etj. Vjedhja e
shërbimeve përcaktohet si vepër
penale e posaçme në KPK (neni 326).
Vlefshmëria kohore e ligjit penal
[Vremensko važenje krivičnog zakona;
Temporal validity of criminal law; Zeit-
liche Geltung des Strafgesetzes] - nënk-
upton kohën prej momentit që ligji hyn
në fuqi dhe deri në momentin kur
shfuqizohet. Kjo periudhë lidhet me zbat-
imin e ligjit të caktuar për të gjitha veprat
penale që kryhen brenda kësaj periudhe
dhe aplikimin e tij ndaj kryesit të këtyre
veprave (me përjashtim të rasteve kur
lejohet zbatimi i ligjit të ri që hyn më
vonë në fuqi dhe është më i butë për
kryesin). Zakonisht ligji penal hyn në
fuqi pas kalimit të një periudhe (afati)
prej momentit të miratimit të tij dhe
shpalljes në gazetën zyrtare (vocatio
legis). Për ligjet penale sidomos kodin
penal ky afat zakonisht është më i gjatë
se për ligjet e tjera. Kështu edhe KPK
është miratuar në vitin 2012 dhe ka hyrë
në fuqi me 1 janar 2013. Parimi kryesor
në të drejtën penale në lidhje vlef-
shmërinë kohore të ligjit është se: ndaj
kryesit të veprës penale zbathet ligji që
ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së
veprës penale. Ky postulat derivon edhe
nga parimi i ligjshmërisë që përcakton se
vepër penale mund të konsiderohen
vetëm ato veprime apo mosveprime që
kanë qenë shprehimisht të përcaktuara
me ligjin që ka qenë në fuqi në kohën e
kryerjes së tyre “nullum crimen nulla
poena sine lege praevia”.
317
- Ndalimi i veprimit retroaktiv të ligjit
penal dhe zbatimi i ligjit me të fa-
vorshëm - si rregull e përgjithshme në
të drejtën penale ndalohet veprimi ret-
roaktiv apo prapaveprues i ligjit penal,
përkatësisht se ligji i ri penal nuk
mund të vlejë për të kaluarën (për
periudhën kur nuk ka qenë në fuqi).
Kjo është në pajtim me parimin e
ligjshmërisë dhe garantimin e sigurisë
juridike për qytetarë, që ata të
përgjigjen penalisht vetëm nëse kanë
kryer ndonjë vepër që paraprakisht
është përcaktuar me ligj si vepër
penale. Në anën tjetër ky parim para-
qet pengesë për keqpërdorimet even-
tuale të pushtetit legjislativ që të
miratohen dispozita juridiko-penale në
dëm të individëve apo grupeve të cak-
tuara. Përjashtimi nga ky parim ekzis-
ton nëse ligji i ri është më i butë, më i
favorshëm për kryesin e veprës penale.
Ketë përjashtim e parasheh edhe KPK
në nenin 3, parag.2 ku përcaktohet se:
“ Në rast se ligji në fuqi ndryshon pa-
ra shqiptimit të vendimit të formës së
prerë, atëherë ndaj kryesit zbatohet
ligji që është më i favorshëm. Nëse
ligji i ri nuk e inkriminon veprën, por
kryesi është dënuar me aktgjykim të
formës së prerë në pajtim me ligjin e
mëparshëm, sanksioni penal nuk fillon
të ekzekutohet ose ndërpritet në rast se
ka filluar”.
Vlefshmëria territoriale e ligjit penal
[Teritorijalno važenje krivičnog zakona;
Territorial validity of criminal law; Terri-
toriale Geltung des Strafgesetzes] -
nënkupton zbatimin e ligjit penal të një
shteti në territorin e caktuar, zakonisht
për veprat penale të kryera brenda terri-
torit të vet (Parimi territorial), por edhe
për veprat penale të kryera jashtë terri-
torit të shtetit (Parimi real apo mbrojtës,
318
parimi i personalitetit aktiv, parimi i per-
sonalitetit pasiv dhe parimi universal).
Pra, me vlefshmëri territoriale të ligjit
penal nënkuptohet zbatimi i tij duke
marrë parasysh vendin e kryerjes së ve-
prës penale.
- Parimi territorial - është parim
themelor që nënkupton zbatimin e
legjislacionit penal të një shteti për
veprat penale të kryera brenda terri-
torit të tij. Ky parim konsiderohet si
primar dhe si i tillë shpreh edhe sov-
ranitetin e shtetit përmes ushtrimit të
pushtetit represiv brenda kufijve të tij.
Ky parim nënkupton zbatimin e
legjislacionit të shtetit për veprat
penale të kryera brenda territorit të tij,
edhe në rastet kur kryesi është gjykuar
jashtë vendit, që nënkupton se për këto
raste nuk vlen rregulla ne bis in idem
(me përjashtim se dënimi i mbajtur
jashtë vendi, llogaritet në dënimin që
mund t’i shqiptohet kryesit për këto
vepra). KPK ketë parim e parasheh në
nenin 114, parag.1 ku përcaktohet se:
“Legjislacioni penal i Republikës së
Kosovës zbatohet për secilin person i
cili kryen vepër penale tërësisht ose
pjesërisht në territorin e Republikës së
Kosovës”.
- Parimet e zbatimit të legjislacionit
penal për veprat penale të kryera
jashtë territorit të shtetit:
- Parimi mbrojtës apo real - sipas
këtij parimi legjislacioni penal i një
shteti zbatohet për veprat penale që
janë kryer jashtë territorit të tij, por
me të cilat janë dëmtuar apo rrezi-
kuar të mirat dhe interesat e shtetit
ose qytetarëve të tij. Edhe KPK ketë
parim e përcakton në nenin 115,
parag.1.
- Parimi i personalitetit aktiv - nënk-
upton zbatimin e legjislacionit penal
 të shtetit për veprat penale që kry-
hen jashtë territorit nga shtetasit e
tij. KPK ketë parim e përcakton në
nenin 115, parag.3.
- Parimi i personalitetit pasiv -
nënkupton zbatimin e legjislacionit
penal të shtetit për veprat penale që
kryhen jashtë territorit nga shtetasit
e huaj, por që vepra është kryer
kundër shtetasit të tij apo vetë
shtetit. Si i tillë ky parim është i
ngjashëm me parimin mbrojtës apo
real, dhe në raport me të ka karakter
supsidiar. KPK ketë parim e përcak-
ton në nenin 116.
- Parimi universal - nënkupton
mundësinë e zbatimit të legjislacio-
nit penal të një shteti për veprat
penale të kryera nga shtetasit e huaj,
edhe pse me ato vepra nuk janë rre-
zikuar interesat dhe siguria e vetë
shtetit apo qytetarëve të tij. Ky pa-
rim është shprehje e solidaritet të
shteteve për të ndjekur dhe gjykuar
kryesit e veprave penale, zakonisht
veprave penale të rënda. Në bazë të
këtij parimi zbatimi i legjislacionit
penal bëhet me qëllim të luftimit të
kriminalitetit edhe pse me veprat
penale të tilla nuk kanë rrezikuar
drejtpërdrejtë interesin e shtetit për-
katës dhe as qytetarët e tij nuk janë
të përfshirë as si kryes dhe as si
viktima.
Veprimi i njeriut si element i veprës
penale [Činjenje čoveka kao element
krivičnog dela; Human action as an ele-
ment of criminal offence; Die Handlung
des Menschen] -nënkuptohet veprimi apo
sjellja e njeriut që sipas ligjit është
përcaktuar si element i veprës penale.
Pra, me ketë term nënkuptohet veprimi
apo mosveprimi i personit që manifes-
tohet në botën e jashtme dhe sipas ligjit
është përcaktuar si vepër penale.
Gjithashtu, për të pasur rëndësi nga
aspekti juridiko-penal veprimi apo
mosveprimi i njeriut duhet të jetë i vull-
netshëm. Në të kundërtën veprimet apo
mosveprimet që janë si pasojë e përdo-
rimit të dhunës ndaj personit, mungesës
së vetëdijes, apo që janë të shtyra në
çfarëdo mënyre kundër vullnetit të per-
sonit nuk mund të konsiderohen si ele-
ment i veprës penale (Shih në ketë fjalor
edhe “Elementet e veprës penale”,
“Kundërligjshmëria si element i veprës
penale” dhe “Shkaqet e përjashtimit të
kundërligjshmërisë”).
Viktimë [Žrtva; Victim; Opfer] - personi
që është dëmtuar nga vepra penale (kri-
mi). Si sinonime përdoren edhe shprehjet
“subjekt pasiv i veprës penale” ose edhe
“palë e dëmtuar” (kryesisht me normat
që rregullojnë procedurën penale). Sipas
KPP termi “I dëmtuar ose viktima”
përkufizohet si në vijim: “personi të cilit
çfarëdo e drejte personale ose pasurore i
është shkelur ose i është rrezikuar me ve-
prën penale”.
- e ndjeshme - nënkupton personat që
për shkak të moshës, gjendjes
shëndetësore, aftësisë fizike apo men-
dore, gjendjes ekonomike, raportit me
kryesin e veprës penale apo ndonjë
rrethane tjetër janë potencialisht me të
rrezikuar për të qenë viktimë. KPK
përcakton se: “Viktimë e ndjeshme -
është viktima e veprës penale e cila
është fëmijë, person me aftësi të kufi-
zuara fizike apo mendore, person me
aftësi të zvogëluar, grua shtatzënë, i/e
moshuar ose person marrëdhënia apo
varësia e të cilit ndaj kryesit e bën atë
veçanërisht të ndjeshëm ndaj viktimiz-
imit të përsëritur, frikësimit të përsëri-
tur apo hakmarrjes së përsëritur”.
319
Vrasja [Ubistvo; Murder; Mord] - Z
nënkupton privimin e personit nga jeta. Zbutja e dënimit [Ublažavanje kazne;
Si e tillë, vepra penale e vrasjes bën pjesë Mitigation of punishment; Strafmil-
në të ashtuquajturin kriminalitet klasik, derung] - nënkupton rastet kur me ligj
që si objekt mbrojtës ka të drejtën parashihet mundësia që gjykata të
themelore të njeriut, të drejtën për jetë. shqiptoj dënimin nën minimumin e
- e rëndë - konsiderohen rastet kur paraparë.
vrasja kryhet në rrethana posaçërisht të
rënda, dhe ligjvënësi e cilëson si formë
e kualifikuar e vrasjes, përkatësisht
vrasje e rëndë. Vrasje e rëndë
konsiderohet, si p.sh: vrasja e fëmijës,
gruas shtatzënë, vrasja e anëtarit të
familjes (me dashje), vrasja në mënyrë
mizore apo dinake, vrasje e dy apo më
shumë personave, etj.
- e privilegjuar - konsiderohen vrasjet
që janë kryer në rrethana veçanërisht
lehtësuese. P.sh.: Vrasja nga
pakujdesia, Vrasja e foshnjës gjatë
lindjes, vrasje në gjendje të afektit
mendor, etj.
- e kryer në gjendje të tronditjes së
fortë mendore - kuptohet privimi i
jetës së personit tjetër nga kryesi i cili
pa fajin e tij ka rënë në një tronditje të
fortë mendore për shkak të sulmit,
keqtrajtimit ose fyerjes së rëndë nga
ana viktimës.
- nga pakujdesia - nënkupton privimin
nga jeta të një personi për shkak të
pakujdesisë së kryesit. Kjo vepër
penale cilësohet si e lehtë apo e
privilegjuar për shkak të formës së
fajit.
- e foshnjës gjatë lindjes - nënkupton
privimin nga jeta të fëmijës nga nëna e
tij, gjatë lindjes, menjëherë pas lindjes
dhe derisa zgjasin çrregullimet e
shkaktuara nga lindja. Në të drejtën
penale, ky lloj i vrasjes konsiderohet si
vepër penale e privilegjuar apo e lehtë,
për shkak të gjendjes së nënës
(kryesit) në kohën e kryerjes së veprës.
320
PRAVNI REČNIK
PRIVATNO PRAVO
JAVNO PRAVO
KRIVIČNO PRAVO

Sa prevodom na
srpski - engleski - nemački
Jezik

Iset Morina
(Izdavač i urednik)

Sudija Nebojša Boričić

Odgovorni urednik

321
322
 SKRAĆENICE

AD Akcionarsko društvo
AKK Advokatska komora Kosova
AUP Analiza uticaja propisa
CAN Centralna agencija za nabavku
CBK Centralna banka Kosova
DOO Drštvo sa organičenim odgovornostima
EKK Evropska konvencija o kulturi
EKLJP Evropska Konvencija o ljudskim pravima i osnovnim slobodama
ESLJP Evropski sud za ljudska prava
EU Evropska Unija
HIV Virus Humane imunodeficijencije
KMPR Konvecija Ujedinjenih Nacija o ugovorima za međuanrodnu
prodaju roba
KOA Kosovska obaveštajna agencija
KZPM Kosovski zakonik o pravima maloletnika
KZK Krivični zakonik Kosova
MKGPP Međunarodna Konvencija o građanskim i političkim pravima
MMF Međunarodni monetarni fond
MSP Međunarodni sud pravde
MKS Međunarodni krivični sud
MKTBJ Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju
OEBS Organizacija za evropsku saradnju i bezbednost
OKK Opštinska kancelarija katastra
PRUSK Poslovnik o radu Ustavnog suda Kosova
PUŽS Procena uticaja na životnu sredinu
SE Savet Evrope
SPEU Sud pravde Evropske Unije
SPGS Specijani predstavnik Generalnog sekretara (UN)
SSK Sudski savet Kosova
SSP Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju
Str. Strana
TSK Tužilački savet Kosova
UDLJP Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima
UN Organizacija Ujedinjenih nacija
URK Ustav republike Kosovo
VIPŽ Veće za izborne prigovore i žalbe
VSP Veće za stabilizaciju i pridruživanje
VVSK Vanredna veća u sudovima u Kambodži
ZA Zakon o arbitraži
ZAPSP Zakon o autorskim i srodnim pravima
ZCS Zakon o civilnom statusu
ZENI Zakon o ekspoprijaciji nepokretne imovine
323
ZID Zakon o industrijskom dizajnu
ZIP Zakon o izvršnom postupku
ZJP Zakon o javnim preduzećima
ZK Zakon o katastru
ZKP Zakonik o krivičnom postupku
ZN Zakon o nasleđivanju
ZOO Zakon o obligacionim odnosima
ZP Zakon o posredovanju
ZP Zakon o patentima
ZPD Zakon o poslovnim društvima
ZPI Zakon o privatnim izvršiteljima
ZPK Zakon o porodici Kosova
ZPP Zakon o parničnom postupku
ZS Zakon o sudovima
ZUP Zakon o upravnom postupku
ZUZEPS Zakon o upisu zaloga u evidenciju pokretnih stvari
ZVPP Zakon o vanparničnom postupku
ZVDPS Zakon o vlasništvu i drugim stvarnim pravima

324
PRIVATNO PRAVO

325
326
A Apstrakcija (načelo) [Abstraksioni; Ab-
Abrogacija [Abrogim; Abrogation;
Außerkraftsetzung] - Ukinuti ili poništiti.
Abrogacija podrazumeva ukidanje u
celosti zakona, ugovora ili sporazuma,
formalnim ili autoritativnim postupkom
radi kompletiranja tog zakona, ugovora
ili sporazuma. Ovaj izraz je sličan
derogaciji. Videti i: Derogacija.
Akcionarsko društvo - Akcionarsko
društvo (A. D.) je pravno lice u
vlasništvu njegovih akcionara ali je
pravno odvojeno i posebno, od njegovih
akcionara. Što znači da su vlasnička
prava akcionara merljiva samo na osnovu
vlasništva nad akcijama. Akcionar ednog
akcionarskog društva nije suvlasnik i
nema prenosiv interes na bilo koju
imovinu ili aktivu tog društva. Samo
akcije akcionarskog društva su vlasništvo
akcionara koje se mogu, u celosti ili
delimično, slobodno preneti pored
ograničenja utvrđenih statutom ili
sporazumom društva, što može zahtevati
saglasnost direktora ili akcionara za
prenos i prava na akcije. Akcionarsko
društvo može da ima jedno ili više lica,
poslovno društvo i/ili druga društva kao
akcionare. Akcionarsko društvo je svim
svojim sredstvima i imovinom
odgovorno za sve dugove i druge
obaveze. sa. Način organizovanja,
funkcionisanja i gašenja deoničarskog
društva je regulisan članovima 125-234
ZPD.
Apsolutnost (načelo) - [Absolutiteti (pa-
rim); Absoluteness; Absolutheitsprinzip]
- Načelo apsolutnosti je fundamentlani
princip u privatnom pravu, tačnije, u ma-
terijalnom pravu, prema kojem je načelo
stvarnih prava a posebno imovine, ap-
solutno i trajno prav i svi ga moraju
poštovati/priznati kao takvo - erga om-
nes''.
straction (prinicple); Abstraktion] - Nače-
lo apstrakcije je jedno od osnovnih
načela i tipičnih karakteristika
građanskog prava, naročito u Nemačkoj i
u nekim drugim zemljama, mada ih je
malo. Suština je u tome da se u početku
pravi razlika između pravnog posla sa
karakterom obligacionog prava i pravne
radnje sa karakterom stvarnog prava
(načelo odvajanja pravnih poslova).
Shodno tome, ugovor o prodaji ne čini
nikoga pravnim vlasnikom, jer se ovim
ugovorom prodavac samo „obavezuje“
da prenese kupcu svojinu nad jednom
stvari. Da bi se svojina prenela, pravno je
potrebna i pravna radnja stvarnog prava,
prema kojoj se, prenosilac i primalac
slažu da svojina pređe na primaoca.
Načelo apstrakcije ide i dalje u ovoj
pravnoj konstelaciji. Ako je pravna
radnja sa karakterom stvarnog prava
važeća, a pravna radnja sa karakterom
obaveznog prava (npr. ugovor o prodaji),
tada je primalac stekao svojinu, pošto je
ova pravna radnja sa karakterom stvar-
nog prava „nezavisna“ „apstraktna“. Ove
pravne situacije, nastale kao rezultat
načela apstrakcije, zakonski se uređuju
institutom sticanja bez osnova. Pozitivno
građansko pravo Kosova daje veliki pro-
stor ovom jedinstvenom načelu privatnog
prava Nemačke.
Actio (lat.) - Tužba. Rimsko pravo nije
napravilo razliku koju danas pravi
pravnik kontinentalnog prava između
materijalnog i formalnog prava. Stoga,
čak su i u rimskom pravu predviđene
različite tužbe numerus clausus za ost-
varivanje materijalnog prava. Stoga, sa-
mo ako je postojala određena tužba, bilo
je moguće tužbom tražiti ostvarenje od-
ređenog materijalnog prava.
327
Actio confessoria (lat.) - Konfesorna
tužba. Actio confessoria se naziva glavna
tužba za zaštitu službenosti, koja je kao
takva priznata iz prava Justinijana. Ovo
je stvarna tužba actio in rem (videti: In
rem), koju je prvobitno podneo titular
službenosti samo protiv vlasnika
poslužnog dobra. Kasnije se ovom
tužbom, titular službenosti branio ne sa-
mo od vlasnika poslužnog dobra, već i
svih trećih lica koja su ometala titulara
službenosti u ostvarivanju njegovog
prava.
Actio negatoria (lat.) - Tužba zbog uz-
nemiravanja. Sada se ova tužba odnosi na
materijalno-pravni zahtev vlasnika kako
bi se izbeglo uznemiravanje od strane
drugog lica (član 102. ZVDSP). Kao što
se može videti, ova norma dolazi u prvi
plan ako se vlasnik ometa na njegovoj
imovini. Ako je vlasniku oduzeta imov-
ina vlasniku, ova norma ne pomaže vlas-
niku. U tom slučaju, vlasnik može da
traži povraćaj imovine na osnovu norme
iz člana 93. ZVDSP.
Actio pauliana (lat.) - Paulijanova
tužba. Zove se Paulijanova tužba prema
čuvenom rimskom pravniku Paulijanu.
Ovu tužbu je kodifikovao Justinian i od-
nosila se na poništaj pravnih radnji
preduzimanih na štetu poverioca. Pomin-
janje u savremenom pravu, čak i u ko-
sovsksom zakonu, ova tužba ima u
stečajnom pravu da zaštiti interese pov-
erioca (videti: član 37. ZS).
Actio popularis (lat.) - Narodna tužba.
Prema rimskom pravu i suštini, a leži u
pravu svakog pojedinca da svako podnosi
tžbu, a da nije lično pogođen. Kao što se
može videti, ova tužba danas može da
ima značaj samo u javnom pravu.
Actio publiciana (lat.) - Tužba publici-
ana. Iz rimskog prava i odnosi se na
zahtev iz pretpostavljenog prava vlas-
328
ništva, gde vlasnik mora da dokaže da
ima pravo svojine. Ova tužba se izričito
priznaje u Austrijskom zakonu. Ko-
sovsko pravo koje ima model nemačkog
zakona, ne priznaje ovu vrstu tužbe, a od-
redbe člana 102. ZVDSP sadrže elemente
koji imaju osnova u actio publiciana iz
rimskog prava.
Actio rei vindicatio (lat.) - Tužba za
povraćaj oduzete stvari, tužba za vraćanje
stvari. To je tužba iz rimskog prava i
ovom tužbom vlasnik traži vraćanje
stvari od onoga ko nije vlasnik. U sa-
vremenom pravu, tužba za povraćaj
stvari je materijalno-pravni zahtev kojim
vlasnik može da traži vraćanje stvari od
nezakonitog držaoca (videti član 93.
ZVDSP). Držalac ima pravo da ospori
vraćanje stvari ako ima pravo državine
prema bilo kom pravnom odnosu, na pr.
zakupu, pozajmici, i dr (član 94 ZVDSP).
Actor [Actor; Claiming party; Beschluss]
- Strana koja tuži. Videti: Tužilac.
Ad hoc (lat.) - Za određeni slučaj. Na
primer: ad hoc komisija, što znači, po po-
trebi, osnovana za određenu srvhu.
Ad referendum (lat.) - što će se dalje
razmatrati ili rešavati. Na primer, spora-
zum ili ugovor ad referendum, što znači
da će ugovor ili deo tog ugovora, biti
predmet daljeg razmatranja od strane bilo
kog organa ili drugog lica radi njegovog
završetka.
Advokat [Avokat; Lawyer; Rechtsan-
walt] -Advokat je lice koje ima posebnu
dozvolu državnih organa za obavljanje
profesije advokata, dakle pružanje
pravnih usluga u zastupanju, savetovanju,
davanju pravnih mišljenja i slično.
Glavni formalni izvor za regulisanje
uslova za obavljanje profesije advokata
je Zakon o advokaturi. Ovaj zakon daje
pravnu definiciju „advokata“ (član 5) i
prema ovoj odredbi advokat je lice koje
je registrovano u komori, koje je dalo
zakletvu i bavi se advokaturom. Dužnosti
advokata su pružanje profesionalne
pravne pomoći svim zainteresovanim
licima. Ono što podrazumeva pravna
pomoć, predviđeno je u članu 4. Zakona
o advokaturi. Ono što je posebno za Re-
publiku Kosovo je da advokati iz zemalja
EU i SAD imaju pravo da vrše profesiju
na Kosovu bez ograničenja i uslova, dok
advokati iz drugih zemalja samo pod
uslovom reciprociteta koji se ne pret-
postavlja, ali se mora potvrditi od strane
Ministarstva pravde (članovi 9. i 40. Za-
kona o advokaturi).
Advokatura [Avokatia; Bar;
Anwaltschaft] - Advokatura je profesija
regulisana i izričito predviđena zakonom
i to sa glavnim zvaničnim izvorom za to,
Zakonom o advokaturi. Advokatura
pruža pravnu pomoć (član 4. Zakona o
advokaturi) i slobodna je i nezavisna
profesija. Zakon izričito ne navodi da je
advokatura organ pravne zaštite, što bi
automatski značilo da advokatura ima
prava, ali i dužnosti u pravnom poretku.
Međutim, da je advokatura i organ
pravne zaštite, implicitno rezultira iz
smisla Zakona o advokaturi i izričito iz
Ustava, gde se navodi da je advokatura
„nezavisna“ profesija i da advokat vrši
svoju profesiju poštujući zakonski i
ustavni poredak Republika Kosovo
(videti: član 111. ZRK).
Advokatska komora Kosova [Oda e
Avokatëve të Kosovës; Kosovo Chamber
of Advocates; Anwaltskammer des Ko-
sovo] - Komora je profesionalna organi-
zacija advokata, osnovana Zakonom o
advokaturi, koja vrši javna ovlašćenja u
vezi sa obavljanjem profesije advokata
(videti: posebno članove 41 - 47 Zakona
o advokaturi). Svaki advokat mora da se
upiše pisan u komoru. Komora je
nadležna za izdavanje, oduzimanje i iz-
menu dozvole za obavljanje advokatske
profesije od strane advokata i za sva dru-
ga profesionalna pitanja vezana za
profesiju advokata. Komora ima posebne
organe, i njeno sedište je u Prištini.
Agencija za besplatnu pravnu pomoć
[Agjencia për Ndihmë Juridike Falas;
Free Legal Aid Agency; Agentur für
kostenlose Rechtshilfe] - Agencija za be-
splatnu pravnu pomoć je nezavisna, javna
institucija Republike Kosovo, osnovana
prema zakonu, koja vrši funkcije i odgo-
vornosti organizovanja i pružanja be-
splatne pravne pomoći u skladu sa ZBPP.
Ova Agencija takođe ima svoje regional-
ne kancelarije za besplatnu pravnu
pomoć na čitavoj teritoriji Republike Ko-
sovo, koje se utvrđuju posebnom od-
lukom. Rad agencije nadgleda Savet za
besplatnu pravnu pomoć koji, jednom
godišnje, podnosi Skupštini Republike
Kosovo izveštaj o radu Agencije.
Agencija za industrijsku svojinu
[Agjencia për Pronësi Industriale; Indus-
trial Property Agency; Agentur für gew-
erbliches Eigentum] - Agencija za indus-
trijsku svojinu Republike Kosovo je
nezavistan državni upravni organ osno-
van, prema zakonu, u okviru Ministarstva
trgovine i industrije i odgovorna je za
administrativno - pravnu zaštitu pronala-
zaka, trgovačkih marki/žigova, indus-
trijskog dizajna, oznaku porekla, geo-
grafskog porekla i topografiju integ-
risanih kola, kao i druga pitanja koja pro-
ističu iz međunarodnih sporazuma kojih
je Republika Kosovo potpisnica.
Akademija pravde [Akademia e
Drejtësisë; Academy of Justice; Justi-
zakademie] - Zakonom (br. 05/L-095)
od 08.02.2017. godine je osnovana
Akademija pravde Kosova, naslednik
Kosovskog instituta za pravosuđe, i time
329
prestaje rad Instituta, koji je bio nezavis-
tan i osnovan prema zakonu (Zakon o
osnivanju Kosovskog instituta za pra-
vosuđe od 2008. godine). Osnovni zada-
tak Akademije pravde je priprema kandi-
data za sudije i tužioce, odnosno organi-
zovanje pravnog napredovanja kroz kur-
seve i stručno usavršavanje. Ovim za-
konom, sve zadatke i odgovornosti u vezi
sa organizovanjem obuke kandidata za
sudije obavlja Akademija pravde.
Akreditiv [Akreditivi; Documentary
credit; Akkreditiv] - Akreditiv pred-
stavlja bankarski pravni posao i sredstvo
ili način plaćanja (videti: član 530.
ZOO). Akreditivom, banka po nalogu
komintenta ili svog klijenta i u skladu sa
njegovim uputstvima vrši isplatu bilo ko-
jem trećem licu (korisniku) bez ikakvih
uslova ili obaveza (osim ako mu kom-
intent ne naloži neki drugi poseban
uslov). Štaviše, u nekim slučajevima on
čak i ne obaveštava korisnika o otvaranju
akreditiva, jer je to pravni odnos samo
između banke i komintenta ili nalo-
godavca isplate.
Akcije [Aksioni; Share; Aktie] - Akci-
je/Deonice su hartije od vrednosti koje
garantuju pravo svojine ili imovinski in-
teres u društvu ili kompaniji/korporaciji.
Akcijom/ama deonicom/deonicama se
vlasniku daje pravo na dobit (dividenda)
prema toj akciji /deonici i pravo na po-
delu imovine u društvu. Akcija /deonica
je lična svojina vlasnika i može se preneti
delimično ili u celosti, u zavisnosti od
ograničenja predviđenih ZPD ili bilo kog
ograničenja predviđenog u sporazumu
društva. Akcija/deonica ili akcije/deonice
akcionarskog društva mogu da budu
overene (potvrdom o akciji/deonici) ili
ne-overene. Ako je akcija/deonica overe-
na ili su deonice overene, potvrda o de-
onici treba da sadrži sledeće podatke: ime
330
lica ili društva za koju se potvrda izdaje;
broj deonica zastupljen u potvrdi; vrsta
deonice (obična ili preferencijalna)
zastupljena u potrvdi; treba navesti rele-
vatntnu kategoriju; izjavu u kojoj se na-
vode prava (uključujući i pravo glasa), i
preferencije tih deonica kako je utvrđeno
u statutu društva. Deonice mogu da budu
obične i preferencijalne. Obične deonice
se tako zovu zbog činjenice da njihovom
držaocu (vlasniku) ne donose, auto-
matski, dividende, što znači da neko
može da ima obične deonice, ali ne prima
nikakvu dividendu tokom trajanja vlas-
ništva. Preferencijalne deonice, držaocu
(vlasniku) obično automatski donose div-
idende sa dobitkom. Držaoci preferenci-
jalnih deonica mogu da imaju privilego-
van status kod glasanja i privilegovan
status nakon likvidacije akcionarskog
društva. Postoje i ovlašćene deonice koje
predstavljaju vrstu deonica koje društvo
može da proda, a ove deonice moraju se
utvrditi statutom akcionarskog društva,
jer se broj ovlašćenih deonica može iz-
meniti samo izmenom i dopunom statuta.
AKCIJE koje se emituju su deonice
društva koje na prodaju nude vlasnici
akcionarskog društva. Osim deonica, za
hartije od vrednosti se takođe mogu
smatrati obveznice, hartije sa vrednošću
konvertibilnom u deonice i opcije za
kupovinu deonica.
Akcionar [aksionari; Shareholder;
Aktionär] - Akcionar je držalac akcije ili
subjekt koji može upravljati pravima koja
su zastupljena u deonici. Svako
akcionarsko društvo mora da vodi listu
akcionara koja sadrži ime i adresu svakog
trenutnog akcionara i broj i jvrstu akcija
sa kojima trenutno raspolažu.
Aktorska kaucija [Kaucioni aktoral;
Deposited bond for legal costs;
Prozesskostensicherheitk] Videti: cautio
iudicatum solvi.
Alimentacija [Alimentacioni; Alimony;
Unterhalt] - Alimentacija je finansijsko
izdržavanje supružnika ili bivših su-
pružnika. Supružnik koji nema dovoljno
sredstava za finansijsko izdržavanje, koji
nije sposoban za rad ili koji se iz drugih
razloga ne može zaposliti, ima pravo na
finansijsko izdržavanje drugog supružni-
ka srazmerno njegovim finansijskim
mogućnostima. Sud utvrđuje alimentaciju
i sud može da, uzimajući u obzir sve
okolnosti slučaja, odbije zahtev za ali-
mentaciju ako alimentaciju traži su-
pružnik koji je zlonamerno ili bez oprav-
danog razloga napustio drugog supružni-
ka. Razvedeni supružnik takođe ima pra-
vo da u vezi sa detetom traži od drugog
supružnika alimentaciju sve dok se stara i
izdržava zajedničko dete, pa zbog toga
nije u stanju da radi.
Alotman [Alotmani; Allotment; Reisev-
ermittlungsvertrag] - Alotman predstavlja
ugovor o obavezama, koji za osnovu i cilj
ima angažovanje hotelijerskih kapaciteta.
Ugovorom o alotmanu hotelijer se
obavezuje da tokom određenog vremena
stavi na raspolaganje turističkoj agenciji
određene ugostiteljske usluge licima koje
uputi agencija i naplati joj određenu
proviziju i agencija se obavezuje da plati
cenu pruženih usluga ukoliko je koristila
angažovane hotelske kapacitete. Ovaj
ugovor je formalni ugovor i mora se
zaključiti u pisanom obliku (član 906 i
dalje ZOO).
Amiable compositeur (lat.) - Videti: Ex
aequo et bono.
Analogija [Analogjia; Analogy; Analo-
gie] - Zbog različitih okolnosti i
činjeničnog stanja, može se dogoditi da
za to nije predviđena izričita pravna nor-
ma. Ako se norma ne može primeniti na
činjenično stanje, čak i uz pomoć
tumačenja, onda se pitanje mora rešiti
putem analogije. Međutim, analogija se
može koristiti samo ako su ispunjena dva
osnovna uslova: mora postojati pravni
vakuum u odnosu na činjenično stanje, i
drugi, da relevantna norma koja se
primenjuje treba da sadrži „sličan slučaj”.
Apelacioni sud [Gjykata e Apelit; Court
of Appeals; Berufungsgericht] - Apela-
cioni sud je drugostepeni sud za odluke
prvostepenog suda, Osnovnog suda.
Postoji jedan Apelacioni sud za celu teri-
toriju Republike sa sedištem u Prištini. U
Apelacionom sudu odlučuju samo profe-
sionalne sudije i to u sastavu od troje.
Čak i u Apelacionom sudu, osnovani su
departmani za razmatranje određenih pi-
tanja (videti: članove 17-20 ZS).
Apsolutna prava [Të drejtat absolute;
Absolute Rights; Absolute Rechte] - U
privatnom pravu, subjektivna prava po
svom karakteru i kvalitetu su podeljena
na dve osnovne kategorije, na apsolutna i
relativna prava. Apsolutnim pravom se
smatraju stvarna prava i lična prava
(ličnost). Ova prava su prema zakonu
predmet takstativnog nabrajanja, regulišu
se imperativnim normama, deluju erga
omnes, a njihov pojam i sadržaj određuje
sam zakon. Videti: Apsolutnost (načelo).
Apsolutnost (načelo) - [Absoluteti; Ab-
soluteness (principle); Absolutheitsprin-
zip] - Načelo apsolutnosti je osnovno
načelo u privatnom pravu, tačnije u
stvarnom pravu, prema kojem su stvarna
prava, a posebno svojina, apsolutna i tra-
jna i svi ih moraju poštovati/prihvatiti
kao takva - erga omnes.
Arbitar [Arbitër; Arbiter/referee;
Schiedsrichter] - Arbitar je lice koje vodi
arbitražni postupak i, u načelu ima sva
prava i obaveze sudije državnog suda.
Arbitar, potencijalno, može da bude
331
svako lice koje ima radnu sposobnost. Da
bi se sačuvali nepristrasnost i objek-
tivnost arbitra u konkretnom arbitražnom
postupku, propisuju se pravila (obično
arbitražnim pravilima ili Lex Arbitri), za
koje okolnosti se može tražiti isključenje
arbitra iz određenog procesa. U načelu,
za sve okolnosti za koje se može tražiti
isključenje sudije državnog suda, takođe
se može tražiti isključenje arbitra iz
konkretnog postupka pre arbitraže.
Arbitrarnost [Arbitrabiliteti; Arbitrabil-
ity; Schiedsfähigkeit] - Objektivna arbi-
trarnost je zakonska mogućnost da se
predmet razmatra u arbitražnom
postupku i da se rešava arbitražom.
Međutim, subjektivna arbitrarnost je za-
konska mogućnost da subjekt bude
stranka u arbitražnom postupku. Objek-
tivna i subjektivna arbitrarnost se određu-
je prema pravu zemlje u kojoj se vodi ar-
bitražni postupak. Predmet spora u ar-
bitražnom postupku obično, može da
bude svaki privatno pravni odnos, izuzev
sporova iz pravnih odnosa sa karakterom
porodičnog prava i braka. Strana u
postupku je, obično, pravno lice
(preduzeće), ali može da bude i fizičko
lice, ali samo radno sposobna fizička lica.
Arbitraža [Arbitrazhi; Arbitration/ arbi-
trage; Schiedsgerichtsbarkeit] - Pojam
„arbitraža“ se shvata na različite načine,
kao institucija, kao alternativni način za
rešavanje sporova, kao postupak za
rešavanje sporova i sudsko telo. Kao
način, arbitraža se primenjuje u
međunarodnom javnom pravu (u spo-
rovima između država) i u privatnom
pravu, u sporovima između privatnih lica
(obično pravnih lica). Zajedničko za sve
slučajeve je da bez dogovora (valjanog)
nema arbitraže. Dakle, strane moraju da
se slože (obično u pisanoj formi) da žele
da reše svoj spor pred arbitražom. Glavni
332
formalni izvor arbitraže je sporazum o
arbitraži pravila arbitraže i Lex arbitri i to
po hijerarhii. Naravno, pravila sa karak-
terom ius cogens i ustavne odredbe se
primenjuju unapred, svaki put, s obzirom
da i arbitraža vrši sudsku vlast. Lex ar-
bitri je glavni formalni izvor arbitraže, a
na Kosovu je to Zakon o arbitraži (2007).
Arbitraža se obično sastoji od jednog ili
tri arbitra, a arbitražna odluka je pra-
vosnažna. Pre nego što se izvrši nacion-
alna arbitražna odluka, ona mora da bude
proglašena izvršnom, a odluka strane ar-
bitraže mora da se prizna i proglasi
izvršnom. Na Kosovu trenutno postoje
dve institucionalne arbitraže, jedna u
Privrednoj komori Kosova, a druga u
Američkoj privrednoj komori Kosova.
Arbitražni sprazum [Marrëveshja e Ar-
bitrazhit; Arbitration Agreement;
Schiedsvereinbarung] - Bez sporazuma
nema arbitraže. Sporazum je ugovor
(pravni materijal), kojim se strane slažu
da svoj spor reše arbitražom. Arbitražni
sporazum se obično zaključuje u pisanoj
formi i pod određenim uslovima može da
bude važeć, i sporazum zaključen putem
elektronske pošte ili drugih sredstava el-
ektronske komunikacije.
Arbitražna pravila [Rregullat e Arbitra-
zhit; Arbitration rules; Schiedsregeln] -
Arbitraža se, po pravilu, primenjuje i kao
institucionalna arbitraža i obično u
Privrednoj komori, na Kosovu u PKK i
APK. Svaka institucionalna arbitraža do-
nosi svoja pravila, koja su, glavni, for-
malni izvor nakon dogovora stranaka, pa
čak i pre odredbi Zakona o arbitraži, uz
izuzeće normi sa karakterom ius cogens.
Ukoliko se strane slože da svoj spor reše
u Institucionalnoj arbitraži PKK, onda se
na ovaj postupak primenjuju pravila ove
arbitraže, ako dogovorom stranaka nije
predviđeno nešto drugo konkretnije.
Arbitražni sud [Tribunali i Arbitrazhit;
Court of Arbitration; Schiedsgericht] -
Arbitražni sud je sudsko telo koje
odlučuje u arbitražnom postupku. Ovo
sudsko telo se takođe naziva Arbitražni
tribunal da bi se napravila terminološka
razlika sa sudskim većem u državnom
sudu. Arbitražni sud se obično sastoji od
jednog ili tri arbitra, koje imenuju strane
u sporu. Ovaj Arbitražni sud sprovodi i
odlučuje o postupku pred arbitražom i te
odluke imaju pravno dejstvo, isto kao i
odluke državnog suda. Dok se Arbitražni
sud smatra sudskim telom,
institucionalne arbitraže se nazivaju
Opšti tribunali. Stoga, Institucionalni sud
na Kosovu se naziva Stalni arbitražni sud
Kosova.
Arondacija [Arondimi; Land consolida-
tion; Arrondierung] - Arondacija je ka-
tastarski pravni proces, koji se uglavnom
odnosi na prošlost, prema kojem se zem-
ljišna površina ponovo parceliše a privat-
na imovina koja okružena državnom /
društvenom imovinom prelazi u državno
/ društveno vlasništvo, a privatnom vlas-
niku se daje nadoknada (kompenzacija) u
obliku drugogo dela ili neke druge pov-
ršine van državne / društvene imovine.
Ars boni et aequi (lat.) - Umetnost do-
bra i prava. Ovo je poznata definicija iz
rimskog prava, rimskog pravnika Cel-
susa; videti: Digestat, D 1, 1, 1.
Asignacija [Asignacioni; Assignment;
Anweisung] - Asignacija predstavlja in-
stitut prava na obaveze, odnosno ugovora
sa imenom. Asignacija se drugačije može
nazvati „upućivanje“. Asignacijom jedno
lice, asignant (uputilac) ovlašćuje drugo
lice, asignata (upućenika) da za njegov
račun izvrši nešto određenom trećem
licu, primaocu asignacije (asignataru), a
ovoga ovlašćuje da to izvršenje primi u
svoje ime (član 1032. ZOO).
Aukcija [Ankandi; Auction; Ver-
steigerung] - Aukcija predstavlja javni
poziv koji se upućuje određenom ili neo-
graničenom broju lica, za prodaju, od-
nosno kupovinu pojedinih predmeta, pod
određenim uslovima i sa određenim gar-
ancijama. Pobednik aukcije, koji se
obično određuje prema najvišoj
ponuđenoj ceni za za predmet kupovine,
dužan je da, prema uslovima iz poziva za
aukciju, zaključi ugovor sa aukcionarima.
Autor-i [Autor-i; Author; Autor] - Autor
je lice koje je stvorilo originalno delo u
oblasti umetnosti, nauke i književnosti.
Autorsko pravo i srodna prava sa
autorskim pravom su regulisana i
utvrđena Zakonom br. 04/L-065 o
autorskom i srodnim pravima (ZASP).
Avans [Avanci; Advance payment;
Vorauszahlung] - Videti: Kapara.
Avans [Paradhënia, english, german] -
Videti: Kapara.
B
Banka [Banka; Bank; Bank] - Banka je
preduzeće koje obavlja trgovinsku de-
latnost uglavnom finansijsku i obično os-
novana privatnim kapitalom. Glavni for-
malni izvor bankarskog prava je Zakon o
bankama, mikrofinansijskim institucija-
ma i nebankarskim finansijskim instituci-
jama.
Bankarske garancije [Garancionet
bankare; Bank guarantees; Bank-
bürgschaft] - Bankarske garancije su
izvodi banaka, kojima se ona obavezuje
da obaveže primaoca garancije (korisni-
ka) da će u roku dospeća ispuniti obave-
zu prema poveriocu svog klijenta, ako to
(njegov klijent) nije u mogućnosti da is-
puni svoju obavezu, uvek pod uslovima
navedenim u bankarskoj garanciji.
Bankarskim garancijama se stvara veći
stepen sigurnosti za poverioce i to može
333
značajno da utiče na olakšavanje
ekonomskog i pravnog prometa.
Beležništvo [Noteria; notary; notariat] -
Beležništvo je javna i pravna služba, koja
ima za cilj da stvori pravnu sigurnost u
zemlji i zaštiti legitimne interese lica
(fizičkih ili pravnih), prikupljanjem
dokumentacije, notarskih akata, aut-
entičnosti dokumenata, izjava, potvrda
činjenica u nadležnosti beležništva i de-
ponovanjem dragocenosti i dokumenata.
Ova usluga se realizuje preko javnih
beležnika (videti: javni beležnik). Doku-
menti koji podležu potvrđivanju aut-
entičnosti od strane javnog beležnika
nazivaju se overeni dokumenti.
Beležništvo je regulisano posebnim za-
konom: Zakonom o beležništvu. Aut-
entičnost i sprovođenje overeneih doku-
menata a javnog beležnika se zasniva na
potpisu, formi i sadržaju dokumenta.
Overeni dokumenti javnog beležnika
uživaju dvostruku pretpostavku o zakoni-
tosti i tačnosti sadržaja. Oni se mogu
osporiti jedino u sudskim postupcima,
inače su izvršni dokumenti - izvršni
naslov. Beležničke usluge uključuju, ali
nisu ograničene, na: pravne usluge za ne-
ka porodična i nasledna pitanja; pravne
usluge za pitanja vezana za imovinske
transakcije; pravne usluge za određena
ekonomska i radna pitanja; pravne usluge
čuvanja stvari i drugih dokumenata;
pravne usluge koje se odnose na potvrde,
legalizacije i druga uverenja.
Beneficum (lat.) -Videti: Ugovor u
korist trećeg lica.
Berza [Bursa; Stock Exchange; Börse] -
Berze su tržišne institucije u kojima se
trguje robom, novcem i hartijama od
vrednosti, uglavnom pod nadzorom
ovlašćenih posrednika, kao što su:
trgovci, brokeri, itd.
334
Besplatna pravna pomoć [Ndihma
juridike falas; Free legal aid; Kostenlose
Rechtshilfe /Rechtsbeistand] - Besplatna
pravna pomoć znači pomoć i mogućnost
da država garantuje pristup svojih
građana pravdi i adekvatno pravno
zastupanje pred državnim organima, bez
naknade. Na Kosovu postoji poseban
zakon o besplatnoj pravnoj pomoći:
Zakon o besplatnoj pravnoj pomoći.
Besplatna pravna pomoć se pruža u
parničnom, krivičnom, upravnom i
prekršajnom postupku i može da
obuhvata pravni savet, izradu
dokumentacije i tehničku pomoć u vezi
sa kompletiranjem predmeta i zastupanje
u građanskom, krivičnom, upravnom i
prekršajnom postupku (član 4. Zakon o
besplatnoj pravnoj pomoći). Da bi
građani uživali ovo pravo, postoji
nekoliko uslova: 1. Kriterijumi
kvalifikovanosti - što znači da je za
dobijanje besplatne pravne pomoći
potrebno da su građani državljani
Republike Kosovo, sa prebivalištem/
boravištem u Republici Kosovo; ili druga
lica koja se obavezuju pravilima
međunarodnog prava i recipročnim
međunarodnim sporazumima; 2.
Finansijski kriterijum - što znači da za
dobijanje besplatne pravne pomoći, ta
lica treba da budu deo scheme socijalne
pomoći ili su im ukupni prihodi
domaćinstva ispod proseka za Kosovo. 3.
Pravni kriterijum - koji znači da se
pravna pomoć pruža procenom
osnovanosti slučaja i vrednosti
potraživanja; argumenta, dokaza i
verovatnoće uspeha zahteva (član 6.
Zakona o besplatnoj pravnoj pomoći). Za
ostvarivanje besplatne pravne pomoći je
osnovana (videti: Agencija za besplatnu
pravnu pomoć).
Bigamija [Bigamia; Bigamy; Bigamie] -
Bigamijom se naziva akt sklapanja
bračne veze lica koje istovremeno ima
valjan i zakonit brak, odnosno, sklapanje
dva različita braka u isto vreme. U
porodičnom pravu, bigamija predstavlja
prepreku za brak (videti: brak). Prema
ZPK, članovi 19 i 62.1, niko ne može
stupiti u novi brak, dok prvi brak ne
prestane zakonski. Drugi brak, sklopljen
u vreme postojanja zakonitog braka
jednog od supružnika, je ništav
(nevažeći). Drugi brak se može sklopiti
samo ako je prestao prvi. U krivičnom
pravu, bigamija se sankcioniše kao
krivično delo.
Blago (pronalaženje) [Thesari (gjetja);
Treasure (finding); Schatz (Fund)] -
Blago je kao opšti pojam velika i vredna
imovina, obično u novcu ili zlatu. U
pravnom smislu, pronalaženje blaga
znači sticanje svojine na originalan način
od strane bilo kojeg lica. Način, uslovi i
pravne posledice pronalaženja blaga se
uređuju zakonom (član 34. ZVDSP).
Bogaćenje bez osnova [Pasurimi pa ba-
zë; unjust enrichment; Bereicherung ohne
Rechtsgrund] - U albanskoj pravnoj ter-
minologiji Republike Albanije, ovaj in-
stitut se naziva „bogaćenje bez osnova“.
Bogaćenje bez osnova je materijalni
izvor obaveza i znači jednostavan insti-
tut, kada neko dobije nešto što mu ne
pripada. Ovaj institut je klasičan institut
privatnog prava, još od rimskog prava
(videti: digesti D.50.17.206). Trenutno je
regulisano odredbama člana 194 i dalje
ZOO, a moderno regulisanje je u skladu
sa pravilima utvrđenim u rimskom pravu
za ovaj institut: condictio indebiti, con-
dictio causa data, causa non secuta, con-
dictio ob causam finitam, condictio ob
rem, condictio sine causa, condictio pos-
sessionis i condictio ob turpem vel ini-
ustam causam. Reč bogaćenje uključuje i
sticanje profita kroz usluge. Primeri bo-
gaćenja bez osnova, na primer, mogu bi-
ti: isplata bilo koje naknade bez dugovan-
ja. Važno je napomenuti da je institut bo-
gaćenje bez osnova od imanentnog
značaja posebno u onim pravnim sistem-
ima u kojima je osnovno i dominantno
načelo u građanskom pravu načelo ap-
strakcije.
Bona fide (lat.) - Savesnost. Suprotno je
mala fide (nesavesnost). Osnovno načelo
u privatnom pravu, po kojem, strane u
pravnom odnosu moraju da postupaju u
dobroj nameri i ne nanose štetu
ugovornoj strani. Ovo načelo je sadržano
u članu 4. ZOO).
Boravište [Vendqëndrimi; temporary
residence; Aufenthalt] - Boravište je
mesto na kojem građanin privremeno bo-
ravi zbog posla, školovanja ili drugih
razloga, gde nema nameru da uvek živi.
Građanin koji privremeno boravi u ob-
jektima, kao što su kuće za odmor, sta-
novi ili drugi objekti treba to prijaviti,
odnosno odjaviti, u kancelariji za civilni
status na teritoriji opštine za tu lokaciju
ako on/ona smatra da će na tom mestu
živeti duže od šezdeset dana (član 10.
Zakona o prebivalištu i boravištu). Čak je
i boravište kao i prebivalište, važno u
pravnom životu jer može služiti kao za-
mena prebivališta (videti: prebivalište).
Na primer: norma iz člana 38.2 ZPP ko-
jom se predviđa da ukoliko tuženi nema
prebivalište, opšte mesne nadležnosti je
sud na čijoj teritoriji tuženi ima bo-
ravište.
Brak [Martesa; Matrimony; Heirat] -
Brak je zakonski registrovana zajednica
između dva lica (supružnika) različitog
pola, putem kojeg oni slobodno odlučuju
da žive zajedno u cilju stvaranja
porodice. Supružnici su jednaki i slobod-
335
ni tokom braka, trajanja braka i razvoda.
Prema ZPK (član 14 i dalje), osnovni
uslovi za važeći brak su: poslovna
sposobnost supružnika; slobodna volja
supružnika; nepostojanje istovremeno
drugog važećeg braka supružnika koji
sklapaju brak (bigamija); nepostojanje
krvnog srodstva (videti: krvno srodstvo),
usvajanja, tazbine i starateljstva između
supružnika, prema stepenu utvrđenog za-
konom. Poslovna sposobnost za sklapan-
je braka se stiče sa osamnaest godina.
Izuzetno, po posebnom zahtevu, nadležni
sud može da dopusti sklapanje braka
maloletnom licu starijem od šesnaest go-
dina, ako zaključi da je to lice dostiglo
potrebnu fizičku i psihičku zrelost za
vršenje svojih prava i ispunjenje svojih
obaveza (član 16. stav 2 ZPK). Što se tiče
uslova koji se odnose na slobodnu volju,
kao elementi koji utiču i krše slobodnu
volju navode se: prinuda, pretnja ili
zabluda ili bilo koji drugi nedostatak slo-
bodne volje budućih supružnika. Što se
tiče uslova nepostojanja krvnog ili
porodičnog srodstva (član 21. ZPK),
brak ne mogu da sklope lica u pobočnoj
liniji ili pravoj liniji i indirektnoj liniji do
četvrtog stepena. Krvno srodstvo u van-
bračnoj zajednici predstavlja prepreku za
brak i vanbračnu zajednicu. Što se tiče
uslova nepostojanja srodstva usvajanja
(član 22. ZPK), srodstvo nastalo usvajan-
jem predstavlja prepreku za sklapanje
braka, isto kao i krvno srodstvo. Što se
tiče uslova nepostojanja srodstva po taz-
bini (član 23. ZPK), brak ne mogu
sklopiti sledeći: svekar i snaha, zet i
tašta, maćeha i pastorak, očuh i pastorka.
Iz opravdanih razloga, nadležni sud može
da dozvoli sklapanje braka između lica
koja su u srodstvu po tazbini nakon što
zatraže mišljenje od organa starateljstva.
Što se tiče uslova nepostojanja staratel-
336
jstva (član 24. ZPK), brak između
staratelja i lica koje mu je povereno na
staranje je zabranjen za vreme trajanja
starateljstva. Iz opravdanih razloga,
nadležni sud može da dozvoli sklapanje
braka između lica pomenutih u ovom
članu, nakon što dobije mišljenje od or-
gana starateljstva. Odredbe vezane za
brak, koje određuju uslove ili zabrane su
obavezujućeg karaktera (imperativna
norma), gde lica ne mogu da promene
svoju volju. Shodno tome, njihovo kršen-
je može imati i implikacije za krivično i
javno pravo. Sklapanjem braka se utiče i
na neke oblasti prava, kao što je položaj
lica, imovinsko-pravni odnos supružnika,
obligacioni odnosi, nasleđivanje, itd.
Budžetska organizacija [Organizatë
buxhetore; Budget organisation;
Haushaltsoranisation] - Budžetska organ-
izacija je organ ili javno preduzeće koje
direktno, od države prima budžetska
izdvajanja. Budžetska izdvajanja
uključuju količinu finansijskih sredstava
koja mogu biti dostupna budžetskoj or-
ganizaciji za fiskalnu godinu za njeno
funkcionisanje ili finansiranje bilo kog
određenog programa ili druge kategorije
troškova ili za prenos iz budžetske organ-
izacije u javni organ ili javno preduzeće
u vidu donacije.
C
Cautio iudicatum solvi (lat.) - Plaćanje
kaucije za sudske troškove. To je proce-
duralni institut prema kojem tužilac iz
inostrane države mora da plati kauciju na
početku postupka na ime proceduralnih
troškova, osim ako zakon ne predviđa
drugačije.
Cena [Çmimi; Price; Preis] - Cena je
osnovni uslov (essentialia negotii)
ugovora o prodaji. Cena predstavlja
određeni iznos novca koji je kupac dužan
da isplati prodavcu kao ekvivalentnu
protivvrednost za stvar koju uzima od
njega. Bez sporazuma ugovornih strana o
ceni, nema važećeg ugovora o prodaji.
Cena mora da bude određena ili barem
navedena. Prema ZOO, ako u ugovoru o
prodaji cena nije određena, a ugovor ne
sadrži niti dovoljno podataka na osnovu
kojih bi se ona mogla odrediti, ugovor
nema pravno dejstvo (član 445).
- utvrđena - utvrđenom cenom [i
caktuar; determined; Bestimmt] se
smatra cena čiji je novčani iznos
utvrđen brojčano dogovorom strana.
- Odrediva [i caktueshëm;
determinable; Bestimmbar] odredivom
cenom se smatra cena koja nije
brojčano utvrđena, a koja se međutim,
u zavisnosti od određenih uslova i
kriterijuma, može odrediti. Konkretan
primer može biti slučaj kada se strane
sporazumeju da će se cena određene
stvari odrediti prema tržišnoj ceni u
određeno vreme.
Centralna agencija za nabavke
[Agjencia Qendrore e Prokurimit; Central
Procurement Agency; Zentrales
Vergabeamt] - Centralna agencija za
nabavke (CAN) predstavlja agenciju
osnovanu u okviru Ministarstva finansija,
koja svoje funkcije i dužnosti obavlja u
skladu sa ZJNRK. U posebnim
slučajevima, zbog profesionalne
ekspertize, ekonomičnosti, efikasnosti ili
drugih zakonitih poslova, ministar
finansija može da ima ovlašćenje da
imenuje CAN kao ugovorni organ
odgovoran za obavljanje aktivnosti
nabavke. U ovim slučajevima, CAN se, u
skladu sa ZJNRK i za potrebe ovog
zakona, smatra „ugovornim autoritetom“
za aktivnost nabavke (član 94. ZJNRK).
Centralna banka Kosova [Banka
Qendrore e Kosovës; Central Bank of
Kosovo; Zentralbank Kosovo] - Central-
na banka Republike Kosovo (CBK) je
javni pravni subjekt na osnovu člano-
va11. i 140. URK i Zakonа o centralnoj
banci Republike Kosovo. Glavne funkci-
je i ciljevi CBK su unapređivanje i od-
ržavanje stabilnog finansijskog sistema,
uključujući siguran, održiv i efikasan
platni sistem; doprinos postizanju i
očuvanju stabilnosti domaćih cena; po-
drška opštim ekonomskim politikama
Vlade; poslovanje u skladu sa principom
otvorene tržišne privrede slobodnom
konkurencijom, favorizovanjem efikasne
raspodele finansijskih sredstava (član 7.
Zakona o centralnoj banci). CBK ima
administrativnu, finansijsku i upravljačku
autonomiju. CBK se neregistruje u regis-
tru biznisa. CBK je naslednik Centralnog
bankarskog autoriteta Kosova.
Cesija/ustupanje [Cedimi; Cession;
Zession] - Videti: Promena poverioca.
Citiranje [Citimi; Quoation; Zitat] -
Citat ili citati u autorskom pravu
podrazumeva korišćenje delova uzetih iz
tuđeg objavljenog dela za sopstveno delo,
ako se ono u delu autora, bavi kritikom
ili obradom. Citiranja su dozvoljena
zakonom, konkretno članom 50. ZASP,
ali pod uslovom da su u skladu sa
načelima poštovanja i moralne i
profesionalne odgovornosti.
Civilni/građanski status [Gjendja civile;
Civil status; personenstand] -
Civilni/građanski status označava
celovitost ličnih podataka građana
Kosova, stranih državljana i lica bez
državljanstva sa privremenim ili trajnim
boravkom u Republici Kosovo, koji se
upisuju i čuvaju u matičnoj knjizi i
potvrđuju rođenje, porodični status, smrt,
odnose među njima i sve promene koje
se javljaju u ovim odnosima (član 2.
Zakona br. 04/L-003 o civilnom statusu).
337
Clausula rebus sic stantibus (lat.) -
Ako su se nakon zaključenja ugovora
mnogo promenile okolnosti o kojima su
se obe strane dogovorile, utrenutku pot-
pisivanja tada se može zahtevati revizija
ili i raskid ugovora. Uslovi za takvo
pravno stanje su velika promena osnove
pravnog posla i neopravdanost produžen-
ja ugovora pod istim uslovima. Tipičan
slučaj je na primer: vanredna devalvacija
monetarne jedinice. Prema ZOO, član
116, ako posle zaključenja ugovora na-
stupe okolnosti koje otežavaju ispunjenje
obaveze jedne strane, ili ako se zbog njih
ne može ostvariti svrha ugovora, i u jed-
nom i u drugom slučaju, u toj meri da je
očigledno da ugovor više ne odgovara
očekivanjima ugovornih strana i da bi po
opštoj proceni bilo nepravično održati ga
na snazi takvim kakav je, strana kojoj je
otežano ispunjenje obaveze, odnosno
strana koja zbog promenjenih okolnosti
ne može da ostvari cilj ugovora, može da
traži raskid ugovo ili njegovu promenu.
ra. Raskid ugovora se ne može tražiti ako
je strana koja se poziva na promenjene
okolnosti bila dužna da u vreme
zaključenja ugovora uzme u obzir te
okolnosti ili ih je mogla izbeći ili pod-
neti.
Condicio facti (lat.) - stvarni uslov -
Predstavlja jedan stvarni uslov ili uslove
koje strane postavljanju svojom voljom,
u transakciji ili pravnom prometu.
Condicio iuris (lat.) - Predstavlja neki
uslov propisan zakonom, o valjanosti
pravne transakcije.
Condictio sine causa (lat.) - Rimsko
pravo. Videti: Sticanje/neosnovano
bogaćenje.
Contra legem (lat.) - U suprotnosti sa
zakonom.
338
Corpus delicti (lat.) - Celost činjenica i
dokaza koji predstavljaju prekršaj ili
krivično delo.
Corpus iuris canonici (lat.) - Corpus
iuris canonici je kodifikacija crkvenog
prava, koje je stvarano od 1140. do 1500.
godine i predstavljalo je glavni formalni
oblik crkvenog prava, koji je regulisao ne
samo verske, već i sekularne odnose.
1917. godine stupila je na snagu nova
kodifikacija corpus iuris canonici.
Corpus iuris civilis (lat.) - Corpus iuris
civilis je sveobuhvatna kodifikacija
rimskog prava, prvobitno stvorena u
običajnom pravu, a zatim u kontinuitetu
sa pisanim pravom. Ova kodifikacija je
stvorena pod vođstvom rimskog
imperatora Justinijana. Ovaj „kodeks“ se
sastoji od četiri obimna dela i jednog dela
institucija (uvodna knjiga o pravu sa
pravnom snagom, Digesti ili Pandekti
(zapisi klasičnih pravnika, Justinijanovi
kodeksi (Nalozi imperatora/Cara) i
Novele (dodatni zakoni izdati kasnije).
Culpa in contrahendo - odgovornost
prilikom zaključenja ugovora. Pravni ob-
lik culpa in contrahendo je pravno “ot-
krio” poznati nemački pravnik Rudolfa
von Jöringa (1818-1892) i odnosi se na
odgovornost za kršenje bilo koje obaveze
pre i za vreme zaključenja ugovora. Pre
svega, to znači da same stranke moraju
da postupaju u dobroj veri i s pažnjom,
ne nanoseći štetu jedna drugoj, čak i ako
su u procesu sklapanja ugovora. Ovaj
pravni institut koji kod nas nije toliko
poznat, posredno i nedovoljno je uređen
odredbama člana 20 ZOO (Zakona o ob-
ligacionim odnosima).
Č
Ček [Çeku; Check; Scheck] - Ček pred-
stavlja vrednosni papir prema izgledu i
važan je instrument za plaćanje. U
slučaju čeka, bavimo se pravnim ob-
ligacionim odnosom. U ovom pravnom
odnosu, izdavalac čeka nalaže organu za
plaćanje, koji je obično banka, da za-
konitom držaocu čeka isplati novčani
iznos koji se nalazi na čeku.
Činjenica [Fakti; Fact; Tatsache] -
Činjenica je događaj ili dešavanje koje se
može utvrditi. Utvrđivanje činjenica je
važno za njihovo podvođenje pod
određenu pravnu normu. Utvrđivanje
činjenica se vrši u prvostepenom sudu, a
Apelacioni sud vrši ocenu i utvrđivanje
činjenica.
Dobro poznate činjenice/notorne
činjenice [Fakte notore; Notorious facts;
Notorische/offenkundige Tatsachen] -
Dobro poznate činjenice. Poznate
činjenice su događaji ili dešavanja koja
se ne moraju dokazivati, jer je poznato da
su se desili. Stoga, takve činjenice ne
moraju biti uopšte predmet dokaznog
postupka, na primer: ako se traži naknada
štete od osiguranog događaja, jer se u
jednom mestu desila velika poplava. Da
se poplava dogodila, jeste dobro poznata
činjenica u javnosti i svetu, tako da nema
potrebe da se dokazuje. Lex non requirit
verifcari, quod apparet curiae (Zakon ne
zahteva da se proveri ono šta je sudu
poznato). Isto važi i za Manifesta non
indigent probatione (Poznato ne treba
dokazivati).
Činjenično stanje [Gjendja faktike;
Factual situation/state; Tatbestand] -
Videti: Činjenice.
D Surotno od de facto. Prema pravnom
Da mihi factum, dabo tibi ius (lat.) -
Daj mi činjenice, daću ti pravo; videti:
iura novit curia.
Damnum [Šteta; Damage; Schaden] -
Šteta. Videti: Šteta.
Damping [Dumpingu; Dumping;
Dumping] - U trgovinskom pravu,
‛damping’ znači ispadanje ili izlazak iz
igre ili sa tržišta konkurenata. Predstavlja
zabranjenu delatnost i u suprotnosti sa
slobodnom tržišnom ekonomijom. To se,
obično može izraziti prodajom određene
robe ispod tržišne cene na određenom
tržištu kako bi se oslabili i eliminisali
konkurenti i time stvorio monopol na tom
tržištu.
De cujus (lat.) - Videti: Zaveštalac.
De minimis non curat lex (lat.) - Pravo
se ne bavi sitnicima. Svrha ove latinske
izreke je da za minorna i nevažna pitanja
ne treba koristiti zakonska ovlašćenja i
pravnu zaštitu. Ovo je bilo osnovno
načelo u rimskom pravu. Ovo načelo važi
i danas ukoliko se očigledno vidi
zloupotreba materijalnog ili
proceduralnog prava.
Dekret [Dekret; Decree; Dekret] -
Videti: Nalog.
Del credere (italian) - Del credere je
institut i pojam iz italijanskog pravnog
jezika, ali ga takođe uređuje i ZOO (član
795). Del credere je garantni ugovor
kojim poverenik garantuje komintentu
ispunjenje obaveza klijenata. Za ovu
garanciju, on (poverenik) može da traži i
naknadu (proviziju) od klijenta. Ovim
ugovorom, poverenik preuzima rizik
ispunjavanja obaveza komintenata.
De facto (lat.) - Činjenično. Radi se o
istini, činjeničnom stanju, bez obzira na
pravni aspekt.
De iure (lat.) - Zasnovano na zakonu.
stanju. Dakle, kao što je predviđeno
zakonskim pravilima.
De lege lata (lat.) - Prema pozitivnom
zakonskom pravu. Kao što je trenutno
definisano i primenjivo u pravnom
smislu.
339
De lege ferenda (lat.) - Prema budućem
pravu. Suprotno od de lege lata. Pret-
postavljeno pravo i i zakonski planirano.
Zakonodavac ima za cilj da reguliše od-
ređeni pravni odnos u budućnosti. U od-
ređenim slučajevima, de lege ferenda se
takođe može uzeti i kao pomoćno
sredstvo za tumačenje određene pravne
norme.
Delikt /kažnjiva radnja [Delikt; Delict;
Delikt] - Videti: Šteta.
Denacionalizacija [Denacionalizimi;
Denationalization; Denationalisierung
von Eigentum] - Suprotno od nacionali-
zacija. Denacionalizacija (restitucija)
predstavlja pravni proces regulisan za-
konom koji ima za cilj da vrati imovinu
(zemlju) privatnim licima koju im je rani-
je uzela država, nasilno i bez ikakve
nadoknade.
Devolutivni (karakter) [Devolutiv
(karakter); Devolutive character;
Devolutiveffekt] - Pravno sredstvo može
imati devolutivni ili remonstrativni
karakter. Devolutivni karakter ima
pravno sredstvo napadanja i o tome
odlučuje sud višeg stepena pre nego što
odlučuje o ožalbenoj odluci (npr: žalbi ili
reviziji na presudu). Dok, remonstrativni
karakter ima pravno sredstvo, i o tome
odlučuje isti sud koji je odlučio u vezi sa
pobijanom ili osporenom odlukom (npr:
zahtev za vraćanje u pređašnje stanje).
Deklaracija (robe) [Deklaracioni i
mallit; Declaration of goods;
Warendeklaration] - Deklaracija je
obaveštenje koje se mora staviti na svaku
robu i mora biti u pisanoj formi i sa
znakovima u vezi sa specifikacijama robe
koja se odnosi na trgovački žig,
trgovačku marku, robnu marku/brend,
znak ili simbol robe i mora se staviti na
etiketu, ambalažu ili u prateća dokumenta
i informacije o robi. Deklaracija naročito
340
mora da sadrži sledeće podatke: ime
proizvođača robe i ime pod kojim se roba
prodaje; vrstu, model, mernu jedinicu i
etiketu robe i najmanje jednu važnu
specifikaciju koja izdvaja tu robu; datum
proizvodnje i datum isteka; za domaću
robu: ime i adresu proizvođača i zemlju
porekla; za uvoznu robu: ime i adresu
uvoznika i zemlju porekla proizvođača.
Deliktna sposobnost [aftësia deliktore;
Delictive ability; Deliktsfähigkeit] -
Videti: Radna sposobnost.
Delo (ugovor o) [Vepra (kontrata);
Service contract/work contract;
Werkvertrag (Vertrag] - Ugovor o delu je
pravni obligacioni odnos prema kojem je
izvođač dužan da obavlja intelektualni
rad (na pr: stručnost) ili bilo koji fizički
posao, a naručilac mora da isplatiti
određenu naknadu (član 615 i dalje
ZOO).
Delikvencija [Zotësia deliktore;
Delinquencyj; Deliktfähigkeit] - Videti:
Delikvencija.
Dostupne radnje [Veprimet disponibile;
Available actions;
Dispositionshandlungen] - Dostupne
radnje stranke su dobrovoljne radnje koje
preduzima stranka ili stranke u
građanskom postupku. Ključni su
proceduralni postupci koji okončavaju
parnični postupak i to su sudsko
poravnanje, povlačenje tužbe i odricanje
od tužbe.
Depozit [Depozita; Deposit; Ver-
wahrung] - Depozit je ugovor, odnosno
pravni obligacioni odnos (članovi 726 i
dalje ZOO). Ugovorom o depozitu
primalac depozita se obavezuje da primi
stvar od davaoca depozita, da je čuva i da
je vrati kada je ovaj bude zatražio. Ova
usluga može biti nagrađena ili bez
nagrade. Predmet ugovora o depozitu su
male, ali vredne stvari npr. dokumenti,
novac, zlato, itd.
Deponovanje [Depozitimi; Depositing;
Verwahren] - Videti: Depozit.
Derogacija [Derogimi; Derogation;
Derogation] - Derogacija u pravnom
životu znači ukidanje. Ovaj izraz se, pre
svega, odnosi na ukidanje određenog dela
pravnih akata (izmenama i dopunama i/ili
amandmanima) ili na njihovo ukidanje u
celosti. U pravnoj praksi, derogacija
može da bude formalna i materijalna.
- formalna derogacija [Derogimi
formal; Formal derogation; formelle
Derogation] - formalna derogacija
znači da, kada je zakonski akt ili
zakon ukinut drugim pravnim aktom
ili zakonom, taj pravni akt izričito
prestaje da važi.
- materijalna derogacija [Derogimi
material; Material Derogation;
materielle Derogation] - materijalna
derogacija se javlja u slučajevima kada
nema formalne derogacije, kada za
jedno pitanje postoji dve ili više
odredbi koje, na jedan ili drugi način,
mogu da regulišu to pitanje. Tada u
tim slučajevima postoji materijalna
derogacija i primena opštih pravnih
pravila kao što su: novi zakon stavlja
van snage stari zakon - lex posterior
derogat legi priori ili poseban zakon
poništava opšti zakon - lex specialis
derogat legi generale.
Dete [Fëmija; Child; Kind] - U smislu
ZPK, dete je lice mlađe od osamnaest
godina. Na osnovu toga se smatra da je
pojam deteta vezan za radnu sposobnost
(videti: radna sposobnost). Na primer:
radna sposobnost da sklopi brak se
ostvaruje sa osamnaest godina. Međutim,
čak i pre ovog perioda, na poseban
zahtev lica, nadležni sud može da dozvoli
brak maloletniku starijim od šesnaest
godina ako utvrdi da je lice dostiglo
fizičku i psihičku zrelost neophodnu za
ostvarivanje bračnih prava i ispunjenje
bračnih dužnosti (član 16. stav 2. ZPK).
Važno je napomenuti da su, prema ZPK,
jednaki i uživaju jednaka prava deca
dobijena u braku, van braka i usvojena
deca (član 3.4 i član 167).
Derivativna/izvedena dobit [Fitimi
derivativ; Derivative acquisition;
Derivativer Erwerb] - Suprotno je
izvornoj dobiti. Derivativna dobit znači
da neko stiče stvarno pravo, obično
vlasništvo, od pravnog prethodnika i to
njegovom voljom, na primer: sticanje
vlasništva nad pokretnom imovinom
preko pravnog posla (član 21. ZVDSP).
Devolutivni efekat [Efekti devolutiv;
Devolutive effect; Devolutiveffekt] -
Videti: Devolutivno.
Digesti (pandekti) [Digestat (pandektet;
Digesta (pandectae); Digesten
(Pandekten)] - Digesti ili pandekti se
nazivaju sve odredbe sa pravnom snagom
rimskog prava, kodifikovane u „knjizi II“
corpus iuris civilis. One sadrže odredbe i
spise poznatih rimskih pravnika,
uglavnom iz vremena postklasicizma,
posebno Ulpianusa, Papinijanusa i
Paulusa.
Direktno (načelo) [Direkt (parimi);
Direct (principle);
Unmittelbarkeitsgrundsatz (Grundsatz)] -
Direktno načelo je osnovno načelo u
parničnom postupku, prema kojem sud
koji je na zakazanoj sednici za glavno
razmatranje mora da meritorno odlučuje
o stvari (videti: član 4 u vezi sa članom
182. stav 2. tačka a ZPP).
Dividenda [Dividenda; Dividend; Divi-
dende] - Dividenda predstavlja prihod od
akcija/deonica ili akcionarskog kapitala,
na primer u akcionarskom društvu (vi-
deti: Akcionarsko društvo). Dividenda ili
341
prihod/dobitak od akcija/deonica bilo ko-
je vrste ili kategorije se isplaćuju pro rata
(proporcionalno) svim vlasnicima ovih
akcija. Dividenda se može isplaćivati u
gotovini ili drugoj imovini, uključujući
akcije ili druge hartije od vrednosti
društva ili drugog izdavaoca, osim ako u
statutu društva nije drugačije navedeno.
Dividende koje se isplaćuju u akcija-
ma/deonicama društva isplaćuju se izda-
vanjem tih akcija/ deonica (srazmerno)
nosiocima te kategorije ili vrstom koja
prima dividendu (član 158. ZTD).
Dizajner [Dizajnuesi; Designer; Design-
er] - Dizajnerom se naziva lice koje je
stvorilo industrijski dizajn (videti: Indus-
trijski dizajn). Fizička i pravna lica, do-
maća i strana, imaju jednaka prava na sti-
canje i zaštitu dizajna prema Zakonu o
industrijskom dizajnu, član 15.
Dokazi [Provat, Evidence; Beweis] -
Činjenice se mogu utvrditi kao istinite ili
ne ukoliko podležu dokaznom postupku.
Predmet dokazivanja su navodi strana o
postojanju ili nepostojanju činjenice.
Dokazno sredstvo je svako sredstvo koje
može dovesti do utvrđivanja jedne
činjenice - svedok, uviđaj na licu mesta,
veštak, stranka kao svedok i dokument.
Zaključak o potvrđivanju činjenice se
donosi u postupku koji se naziva dokazni
postupak.
- Pred-dokaz [Paraprova; Pre-
evidence/prior evidence; Vorbeweis] -
Pred-dokaz je dokaz koji se iznosi pre
početka građanskog ili krivičnog
postupka. Izvođenje dokaza se, po
pravilu, sprovodi na ročištu za glavnu
raspravu. Zbog činjenice da do
sazivanja ročišta za glavnu raspravu na
kojem će se izvesti dokaz, može proći
duži vremenski period, zakon (članovi
379-385. ZPP) predviđa da se dokaz
može izvesti ranije, čak i pre početka
342
postupka. Da bi se izveo pred-dokaz
moraju se ispuniti određeni uslovi i to
da postoji zahtev, da postoji opasnost
da se dokaz može izgubiti ili nestati,
kao i da stranka predloži izvođenje
dokaza.
Dokazna sredstva [Mjetet provuese;
Means of evidence; Beweismittel] -
Videti: Dokazi
Dokument [Dokumenti; Document;
Urkunde] - Dokument je svaki izraz
misaonog izražavanja u pisanom obliku.
Obično, dokument je pismeno.
Dokument je važan u svim oblastima
prava. Prema kriterijumu autora
dokumenta, razlikujemo javna i privatna
dokumenta. Javni dokument je onaj
dokument koji izdaje neki državni organ
u okviru svojih ovlašćenja i poštujući
predviđene procedure Smatra se da je
javni dokument onaj dokument izdat od
strane nedržavnog organa, ali koji ima
legitimitet za javna ovlašćenja (npr:
notar, privatni izvršitelj, posrednik, itd),
članovi 329 i dalje ZPP. Javni dokument
ima snagu dokaza apsolutne tačnosti,
izuzev ako je upisan određeni prigovor.
Svaki drugi dokument, koji nije javni
dokument, smatra se privatnim
dokumentom, čiju verodostojnost treba
dokazati, jer privatna isprava nema
nikakvu snagu dokaza apsolutne tačnosti.
Dominium (lat.) -Videti: Svojina.
Donacija [Donatio; Donation; Donatio] -
Videti: Poklon.
Dopisi [Shkresat; Letters; Schriftsätze]
Dopisi su pisane proceduralne radnje
koje preduzima sud, stranke i drugi
učesnici u parničnom postupku. Dopis je
tehnički pojam, dok su podnesci opšti
pravni pojmovi za proceduralne radnje
koje su preduzeli subjekti u postupku.
Dostava (dopisa) [Komunikimi (i
shkresave; Communication/service (of
letters)]; Zustellung (von Schriftsätzen)] -
Dostava dopisa je slanje dopisa jednog
subjekta drugom subjektu u postupku.
Dostava podnesaka sudu od strane
tužioca je dostava dopisa (član 103. i
dalje ZPP). Slanje presude jednoj stranci
je dostava dopisa. Dostava dopisa se vrši
poštom, ali i direktno od strane sudskog
dostavljača pošte ili nekog službenika
državnog organa ili bilo kog legitimnog
organa. Elektronska dostava je
dozvoljena (videti: član 103. ZPP), ali još
uvek ne funkcioniše, jer nije obezbeđeno
dovoljno pravnog kadra ineophodna
infrastruktura.
Dostupnost (načelo) [Disponibiliteti
(parim); Availability (principle);
Disposition (Grundsatz)] - Načelo
dostupnosti je osnovno načelo u
parničnom postupku, prema kojem
početak, nastavak i završetak sudskog
postupka zavisi od volje stranke. Ovo
načelo je suprotno načelu službenosti
koje se u izuzetnim slučajevima
primenjuje čak i u parničnom postupku.
Društvo/Korporacija [Korporatë;
Corporation; Konzern] - Prema ZPD,
izraz društvo/korporacija se koristi kao
sinonim za entitet kao što je akcionarsko
društvo ili društvo sa ograničenom
odgovornošću koje je osnovano na
Kosovu. Videti: akcionarsko društvo i
društvo sa ograničenom odgovornošću.
Društvo/udruženje/asocijacija
[Shoqatë; Association; Verein] - Društva
su pravna lica, organizovana u obliku
nevladinih i neprofitnih organizacija na
Kosovu. To znači da se sredstva, prihodi
i profit društva ne mogu koristiti da bi
direktno ili indirektno rezultirali dobitima
za bilo kog osnivača, direktora, zvanični-
ka, člana, zaposlenog ili donatora društ-
va, osim uplate i razumne naknade za lica
koja obavljaju rad za organizaciju. Na
Kosovu, svako lice uživa puno pravo da
se udružuje i osniva društva u skladu sa
Zakonom o slobodi udruživanja u nevla-
dine organizacije, član 9. Društvo je
članska organizacija. Društvo mogu da
osnuju najmanje 3 (tri) ili više lica, gde
barem jedno od njih ima prebivalište ili
kancelariju na Kosovu.
Društvo sa ograničenom odgovornošću
[Shoqëri me Përgjegjësi të Kufizuar;
Limited Liability Company; Gesellschaft
mit beschränkter Haftung] - Društvo sa
ograničenom odgovornošću (D.O.O.) je
pravno lice koje je pravno odvojeno i ko-
je je zasebno od njegovih vlasnika.
Društvo sa ograničenom odgovornošću
može imati jednog ili više vlasnika i/ili
poslovnih društava. Jedan vlasnik društva
sa ograničenom odgovornošću nije su-
vlasnik i nema prenosiv interes na
imovinu društva sa ograničenom odgo-
vornošću. Imovinski interesi u društvu sa
ograničenom odgovornošću su jedinice
na osnovu kojih se deli vlasništvo u
društvu. Jedan svojinski interes u društvu
sa ograničenom odgovornošću je lična
imovina vlasnika i može da se prenese
delimično ili u celosti, u zavisnosti od
ograničenja predviđenih zakonom ili
ugovorom o partnerstvu. Imovinski in-
teresi se mogu dokazati potvrdom i mogu
se nazvati uslovno i „akcija“. U statutu ili
sporazumu društva može se predvideti da
se imovinski interesi ili akcije u društvu
dokazuju potvrdama izdatim od strane
društva. Društvo sa ograničenom odgo-
vornošću je, svim svojim sredstvima, od-
govorno za sve svoje dugove i druge
obaveze. Način organizovanja,
funkcionisanja i gašenja društva sa
ograničenom odgovornošću je regulisan
članovima 78-125 ZPD.
Državni tužilac [Prokurori i shtetit; State
Prosecutor/state prosecutor's office;
343
Staatsanwaltschaft] - Državno tužilaštvo
je državni organ izričito predviđen i
regulisan posebnim zakonom, Zakonom
o državnom tužiocu (2010), i koji
uglavnom ima ovlašćenja u krivičnom
postupku. U građanskom postupku, uloga
državnog tužilaštva je ograničena samo
na izričito predviđene predmete. Tipičan
slučaj u kojem postupa državni tužilac u
građanskom postupku je postupak
pokrenut zahtevom za zaštitu zakonitosti,
koji se može podneti samo od strane
tužioca (član 245. i dalje ZPP).
Državno pravobranilaštvo [Avokatura
e Shtetit; State attorney’s office;
Volksanwalt] - Državno pravobranilaštvo
je državna institucija osnovana zakonom,
koja deluje kao pravni zastupnik
Republike Kosovo. Formirano je
Zakonom o državnom pravobranilaštvu
(2013). Pre osnivanja Pravobranilaštva,
Republiku Kosovo je uglavnom
zastupalo Ministarstvo pravde. Iako se u
Zakonu navodi da državno
pravobranilaštvo predstavlja javni organ
Kosova, ideja je da zastupa Republiku
Kosovo, a ne javne organe, jer su to
organi i nemaju specifični pravni
subjektivitet, osim ako zakon propisuje
drugačije, na primer: posebne agencije.
Poseban pravni subjektivitet ima
republika, kao pravno lice privatnog
prava, a ne njeni organi.
Državina [Posedimi; Possession; Besitz]
- Državina je zakonski definisana (čla-
novi 103, 104 ZVDSP) i podrazumeva
faktičku kontrolu lica na jednoj stvari.
Državinu je potrebno pravno strogo
odvojiti od vlasnika, iako je vlasnik
obično držalac, ali sa izuzetkom. Na pri-
mer: zakupoprimac kuće je direktni
držalac, dok je zakupodavac indirektni
vlasnik i držalac. Državina je, nesumn-
jivo, činjenica, ali je od rimskog prava pa
344
do danas diskutabilno, da li je državina i
pravo. Da bi se uspostavila državina, ne-
ophodna je činjenična vlast. Da li je za
državinu potreban i uslov animusa
(volje), je diskutabilno. U austrijskom
pravu postoji gotovo apsolutna saglasnost
da je volja da se stvar drži osnovni uslov
za državinu. U švajcarskom pravu, u
principu, dovoljna je činjenična vlast,
kao što je to bilo u rimskom klasičnom
pravu. Međutim, u pravu Nemačke, post-
oje različita mišljenja o tome. Dominant-
na teorija zahteva volju kao uslov za
uspostavljanje direktne državineU ko-
sovskom pravu, ovo pitanje je do danas
malo raspravljano. Po mom mišljenju, is-
kustvo nemačkog prava takođe bi trebalo
da važi i na Kosovu, pošto su i relevantne
norme o državini imale kao model
nemačko rešenje. Državina je zaštićena
na različite načine (videti: članove 112,
113 ZVDSP). Državina ne predviđa
poslovnu sposobnost, tako da svako
može biti držalac i ne postoji državina
preko zastupnika, jer pravila o zastupanju
ne važe za državinu. Postoji nekoliko
različitih vrsta državine: direktna
državina, posredna državina i sudržavina.
- Neposredna državina [posedimi
direkt; direct tenure/co-posession;
unmittelbarer Besitz] - znači držanje
stvari i ostvarivanje faktičke vlasti
samog držaoca nad određenom stvari.
- Posredna državina [posedimi indirekt;
indirect tenure (shared possession);
mittelbarer Besitz] - znači držanje
stvari držaoca preko drugih lica koja
realno drže stvar. Na ovoj poziciji
može se naći držalac vlasnik ili onaj
koji nije vlasnik koji ostvaruje
(prikuplja) prihode ili određena prava
od držanja drugih lica; na primer:
iznajmljivanje stvari drugome.
Takođe, nedirektni držalac je lice koje
 daje na držanje jednu stvar po osnovu
zaloga, kirije, depozita, sporazuma ili
sličnog pravnog odnosa, koje drugom
licu daje pravo na držanje stvari na
određeno vreme.
- Sudržavina [Bashkëposedimi; Co-
possession; Mitbesitz] - sudržavina
znači kada dva ili više lica zajednički
vrše državinu nad jednom stvari prema
poznatim i izračunatim parametrima
su-držalacaa.
- Zajednička državina [posedimi i
përbashkët; joint tenure/possession;
gemeinschaftlicher Besitz] - dokumenti, slike, ikone i različito oružje,
zajednička državina je kada dva ili
više lica zajednički ostvaruju državinu
nad jednom stvari i ne zna se obim
ostvarivanja državine.
Dug [Borxhi; Debt; Schulden] - Videti:
Obaveza.
Dugoročni zakup [Qiradhënie afatgjate;
Long term leasehold; Erbpacht] - Institut
dugoročnog zakupa na Kosovu se
uglavnom odnosi na proces privatizacije
(Videti i: privatizacija). Ovaj institut
predstavlja formu zakupa/držanja u
zakup („leasehold“) društvene imovine
na period od 99 godina, od 9. maja 2003.
godine. Ovaj datum se odnosi na stupanje
na snagu Uredbe UNMIK-a (br. 2003/13)
o promeni prava korišćenja nepokretne
imovine u društvenoj svojini. Sadržaj
prava iz dugoročnog zakupa se ne
razlikuje mnogo od vlasništva, izuzev
utvrđenog vremenskog roka. Prema ovoj
Uredbi, ovo pravo sadrži: pravo na
državinu i korišćenje imovine u zakup u
bilo koju svrhu koja nije zabranjena
zakonom; pravo na slobodno izvršenje
prenosa imovine pod zakupom na treća
lica; pravo na uvođenje tereta na imovinu
pod zakupom; pravo na prenos
nasledstvom, spajanjem ili na drugi
pravni način prenosa vlasništva
ugovorom ili dejstvom zakona (član 2.
Uredbe).
Dužnik [Debitor; Debtor; Schuldner] -
Dužnik je lice koje je u pravnom
obligacionom odnosu dužno da izvrši
određeno davanje, delovanje,
nedelovanje ili trpljenje prema drugom
licu koje se zove poverilac.
E
Eksponat [Eksponate; Exhib-
it/showpeace; Exponat] - Eksponati su
jedinstveni retki predmeti kao što su stari
suveniri koji imaju umetničku, istorijsku,
etnološku i arheološku vrednost. U
građanskom pravu, kada je predmet
građansko pravnih odnosa kupoprodaja
eksponata, dozvoljenih za pravni promet,
njihova cena zbog istorijske vrednosti
može biti znatno veća od stvarne vred-
nosti, te se samim tim, ne može primeniti
pravni institut štete preko polovine iz ob-
ligacionog prava (videti: šteta preko
polovine).
Eksproprijacija [Eksproprijimi;
Expropriation; Enteignung] - Videti:
Eksproprijacija.
Eksproprijacija [Shpronësimi;
Expropriation; Enteignung] -
Eksproprijacija znači radnju državnog
organa (vlade ili opštine), koji namerava
da privatnom licu oduzme pravo svojine
na nepokretnosti uz naknadu ili
obaveznim uspostavljanjem službenosti
ili drugog prava korišćenja na
nepokretnosti. Stoga je eksproprijacija
mera ili instrument koji država garantuje
sebi kako bi je koristila kad god to
zahteva javni ili opšti interes. Na
Kosovu, eksproprijacija je regulisana
posebnim zakonom: Zakon (br. 03/L-
139) o eksproprijaciji nepokretne
imovine (ZENI). Suštinski uslovi za
345
pravičnu eksproprijaciju su postojanje
javnog interesa, postojanje legitimnog
interesa i naknada za eksproprisanu
imovinu.
- Javni interes [Interes publik; Public
interest; Öffentliche Interesse] - Pojam
‛javni ili opšti interes’ može sadržati
širok spektar značenja i tumačenja.
Javni interes, posebno u vezi sa
interesima zajednice koja može da se
sastoji od dva ili više pojedinaca i koji
može biti u vezi sa raznim pitanjima,
kao što su stambena pitanja,
stanovanje, uslovi za osnivanje i
razvoj dobrobiti društva, koji
pripadaju primarnom značaju i koji
igraju centralnu ulogu u ekonomskim
politikama država. U tom smislu, ZPD
Kosova je u članu 4 precizirao
delatnosti ili aktivnosti koje mogu da
predstavljaju javni interes, kao što je
sprovođenje urbanog i/ili prostornog
plana; izgradnja ili proširenje zgrade
ili objekta koji će se koristiti za
vršenje javne funkcije; izgradnja,
proširenje, uspostavljanje ili
postavljanje infrastrukturnih i/ili
tehničkih objekata; izgradnja javnih
puteva, železnica, aerodroma i javnih
zgrada; izgradnja raznih deponija;
javnih grobalja; javnih parkova, itd.
- Legitimni interes [Interes i ligjshëm;
Legitimate interest; Berechtigtes
Interesse] - Legitimni interes znači da
opšti interes ili javni interes mora biti
predviđen ili kao takav unapred
predviđen nekim pravnim aktom ili
zakonom. Radnje ili zahtevi koji
predstavljaju javni interes treba da su
definisani pravnim aktom, kao na
primer: javna korist od eksproprijacije
je veća od interesa koji će zbog
eksproprijacije negativno uticati; i
nepokretnost koja je predmet
346
eksproprijacije nije izabrana zbog
neke diskriminatorske svrhe.
- Naknada za eksproprijaciju
[Kompensimi për shpronësim;
Compensation for expropriation
Entschädigung bei Enteignung] -
Naknada za eksproprisanu imovinu se
vrši na osnovu tržišne vrednosti
imovine koja se određuje u skladu sa
uslovima i zakonskim aktima.
Naknada uključuje vrednost
eksproprisane nepokretnosti,
uključujući prateće delove i plodove; i
naknadu za eventualnu štetu koja se
može dokazati ili koja je nastala kao
rezultat eksproprijacije (član 15.
ZEN).
Ekvivalentnost obaveza [Ekuivalenca e
prestimeve; Equality of obligations;
Äquivalenz der Leistungen] - U pravnom
odnosu, stranke su ravnopravne i treba ih
tretirati kao takve u smislu recipročnih
obaveza jednih prema drugima (član 7.
ZOO).
Emisije [Imisionet; Emissions;
Immissionen] - Emisije su bestelesni
uticaji, koji dolaze iz jedne nepokretnosti
na nepokretnost suseda. Ovi uticaji se
moraju tolerisati u principu i u okviru
normalnih vrednosti, jer se smatraju
proporcionalnim. To su buka, gasovi,
dim, toplota, itd (član 82 i ZOO).
Enfiteuza [Enfiteoza; Enfiteuse;
Erbpacht] - Enfiteuza je građansko pravo
slično zakupu, ali obično na
poljoprivrednom zemljištu i koje je
pravni institut iz porodice rimskog prava
(npr: Građanski zakonik Albanije
priznaje ovaj institut kao takav).
Enfiteuza je stalno ili dugoročno pravo
(obično preko 20 godina) korišćenja
zemljišta od strane lica koja nisu vlasnici.
U načelu, predmet enfiteuze je bilo
poljoprivredno zemljište, ali nisu bile
isključene ni druge vrste zemljišta. Na
zemljištu na kojem je stvorena enfiteuza,
njegov nosilac je imao pravo da uživa i
koristi isto kao vlasnik, ali sa dve
posebne obaveze: prva je bila obaveza
korisnika da reguliše kvalitet zemljišta i
njegovo poboljšanje, a druga obaveza je
biladavanje vlasniku periodičnog zakupa
u obliku zakupnine.
Entitet [Entitet; Entity; Entität] - Videti:
Pravno lice.
Erga omnes (lat.) - Prema svima.
Osnovno pravilo stvarnih prava, posebno
vlasništva, prema kojem su sva lica
obavezna da poštuju pravo vlasništva
drugihtako što ne preduzimaju nikakve
radnje koje mogu dovesti do mešanja,
povrede ili ometanja legitimnog vlasnika.
Etažno vlasništvo [Pronësia etazhe;
Ownership of a building unit;
Wohnungseigentum] - Etažno vlasništvo
znači uspostavljanje imovinskog prava na
jednom određenom delu zgrade ili
vlasništva na njenim određenim
spratovima, kao npr: vlasništvo na stan,
poslovni prostor ili garažu koji su
posebni fizički delovi u sklopu zgrade
(član 57. i dalje ZVDSP).
Etiketa [Etiketa; Label; Etikett] - Etiketa
predstavlja informaciju sa podacima o
proizvođaču robe, njegovoj adresi, nazi-
vu robe, količini, sastavu, kvalitetu, da-
tumu proizvodnje, roku korišćenja,
načinu korišćenja, održavanju i riziku
koji se odnosi na robu. Zakon o zaštiti
potrošača propisuje obavezu da se roba
obeležava odgovarajućim etiketama.
Evikcija [Evikcioni; Eviction;
Rechtsmängel] - Evikcije predstavljaju
pravne nedostatke stvari. Videti: Pravni
nedostaci.
Evropska komisija za demokratiju
kroz pravo (Venecijanska komisija)
[Komisioni Evropian për Demokraci
përmes Ligjit - Komisioni i Venedikut;
The European Commission for Democra-
cy through Law - the Venice Commis-
sion; Die Europäische Kommission für
Demokratie durch Recht - Die Venedig-
Kommission) - je savetodavno telo
Saveta Evrope za ustavna pitanja
sastavljeno od nezavisnih stručnjaka
ustavnog prava. Glavna funkcija Veneci-
janske komisije je davanje pravnih
mišljenja državama članicama u oblasti
ustavnih pitanja, ljudskih prava i sloboda,
izbornih pitanja, uključujući demokratske
institucije. Venecijanska komisija je
pomogla i i dalje pomaže državama član-
icama koje teže da usklade svoje za-
konodavstvo sa privaćenim standardima
evropskog ustavnog nasleđa.
Ex aequo et bono (lat.) - Pravo i dobro.
Reč je o osnovnom načelu materijalnog
prava u arbitraži i arbitražnom postupku,
prema kome će arbitražni sud rešiti spor
prema dobrim i pravičnim pravilima koje
sud smatra prema članu 29. ZA, a ne
prema pozitivnim normama jedne zemlje.
Pošto u arbitražnom postupku same
stranke imaju pravo da odluče koje će se
materijalno pravo primenjivati u
arbitražnom postupku, stranke takođe
imaju pravo (sporazum treba da bude
izričito predviđen) da odluče da će
arbitražni sud rešiti slučaj na osnovu
dobrih i pravičnih načela, bez primene
bilo kakvog pozitivnog prava (ex aequo
et bono). Stranke imaju pravo da utvrde
da će sud rešiti slučaj prema bilo kojem
pozitivnom pravu, ali i da će za osnov
uzeti i elemente pravičnosti (amiable
composteur). Međutim, javni red se uvek
mora poštovati (ordre public).
Ex lege (lat.) - Ex lege znači „po
zakonu“ i znači da se svaka pravna
posledica neke činjenice ili norme stvara
po sili zakona, bez potrebe za bilo
347
kakvim drugim radnjama ili mešanjem.
Na primer: sticanje svojine po samom
zakonu, bez potrebe za bilo kakvim
pravnim poslom.
Ex nunc (lat.) - Od sada pa nadalje. To
je latinska izreka iz rimskog prava i
odnosi se na pravnu posledicu pravnog
događaja, pravnog posla ili
proceduralnog delovanja. Shodno tome,
posledica nastaje i ima dejstvo od
trenutka događaja a nastavlja se pravnim
delovanjem ili proceduralnom radnjom.
Na primer: odluka suda da razvede brak
ima dejstvo od momenta kada odluka
suda dobije pravosnažnost.
Ex officio (lat.) - Po službenoj dužnosti.
Ovaj pravni institut podrazumeva
preduzimanje određene radnje po
službenoj dužnosti, npr: pribavljanje
određenog dokaza od strane suda bez
zahteva stranke ili stranaka.
Ex tunc (lat.) - Od tada. Odnosi se na
činjenicu da se pravna posledica ne
stvara u momentu proglašenje pravnog
posla ili u momentu donošenja
pravosnažne odluke, već u momentu
dobijanja tog pravnog posla, koji je
kasnije proglašen nevažećim. Na primer:
brak poništen pravosnažnom odlukom
ima pravne posledice za bivše supružnike
od momenta sklapanja braka, a ne od
momenta donošenja pravosnažne sudske
odluke.
Exceptio (lat.) - Prigovor. Reč je o
prigovoru iz materijalnog ili formalnog
prava.
F zaključuje samo za ispunjenje nekog
Faktoring [Faktoringu; Factoring; Fac-
toring] - Faktoring je ugovor koji nije
regulisan zakonom, ali se na osnovu
načela slobodne volje može zaključiti bez
problema. Na Kosovu, ovaj ugovor nije
čest. Faktoring je ugovor kombinovan sa
348
elementima ugovora o kupoprodaji,
kreditu i ugovora za pružanje usluga sa
naknadom (entgeltliche Geschaftsbe-
sorgung). Suština ovog ugovora je da
preduzeće prenosi (ukupno ustupanje)
sva svoja potraživanja prema potrošači-
ma na drugo preduzeće (obično banka)
da ispuni ta potraživanja. Kao protivo-
bavezu, zastupnik daje cesionaru iznos
zahteva, smanjujući proviziju. Uporedno
pravo pravi razliku između različitih
vrsta faktoringa.
Fikcije [Fiksionet; Fictions; Fiktion] -
Pretpostavka. Iako se pravda zasniva na
činjenicama i dokazima, ona se, ponekad,
iz određenih razloga, zasniva i na fikci-
jama. Fikcije su čin verovanja da postoji
jedna činjenica, iako nema dokaza koji
dokazuju tu činjenicu, ili kada se pret-
postavlja da postoji zakonska činjenica,
iako stvarno ne postoji. Na primer: slučaj
prema naslednom pravu, kada se
nerođenom detetu, iako se ne zna da li će
se roditi, prizna pravo na nasledstvo. Čak
i u ovom slučaju, sam zakon predviđa
primenu fikcije u skladu sa odredbom
člana 7. ZN, prema kome sposobnost da
nasleđuje imaju lica koja su u trenutku
otvaranja nasleđa živa ili su začeta pre
smrti ostavioca i rođena živa, imaju
sposobnost da nasleđuju (smatra se da je
bilo začeto u trenutku otvaranja nasleđa,
ono lice koje je rođeno živo u roku od
300 dana od smrti ostavioca).
Fiktivni ugovor [Kontrata fiktive;
Fictitious contract; Scheinvertrag] -
Fiktivni ugovor je onaj ugovor koji se
zakonskog uslova. U slučaju da fiktivni
ugovor prikriva neki drugi ugovor, tada
važi taj drugi ugovor (član 50. ZOO).
Tipičan slučaj je kada strane zaključuju
ugovor o kupoprodaji nepokretne
imovine sa nerealnom cenom a fiktivno
zaključuju ugovor, kako bi uštedeli takse
za zaključivanje ugovora.
Filijala [Filiali; Subsidiary; Filiale] -
Filijala je poslovna jedinica (ogranaka)
ili predstavništvo (kancelarija) društva,
čija je namena proširenje privredne
aktivnosti van sedišta. Videti, takođe:
Sedište.
Filozofija prava [Filozofia e së drejtës;
Philosophy of law; Rechtsphilosophie] -
Filozofija prava je grana filozofije i bavi
se poreklom i osnovom prava, kao i
samom suštinom i sadržajem prava.
Najistaknutiji predstavnici ove nauke su
Aristotel, Kant i Hegel.
Firma [Firma; Firm; Firma] - Potpis se
često koristi u laičkom smislu za
preduzeće, radionicu ili neko poslovanje.
Ali, u pravnom smislu, „firma“ je naziv
preduzeća ili poslovnog društva. U
Albaniji se pojam „firma“ više koristi i
za potpis.
Fiskalni kupon [Kupon fiskal; Fiscal
receipt; Quittung] - Fiskalni kupon je
dokument na papiru koji se izdaje iz
fiskalne elektronske opreme odobrene i
zvanično registrovane u Poreskoj
administraciji Kosova. Fiskalni kupon je
dokument kojim se registruje prodaja
roba i usluga na prodajnom mestu i
istovremeno služi kao dokaz koji
potvrđuje plaćanje cene roba ili usluga.
Fondacija [Fondacion; Foundation;
Stiftung] - Fondacije su pravna lica
organizovana u obliku nevladinih i
neprofitnih organizacija na Kosovu. To
znači da se sredstva, prihodi i dobit
fondacije ne mogu koristiti direktno ili
indirektno za bilo kog osnivača,
direktora, zvaničnika, člana, zaposlenog
ili donatora udruženja, osim za plate ili
razumne naknade za lica koja obavljaju
posao za organizaciju. Na Kosovu, svako
lice uživa puno pravo da se udružuje i
osniva udruženje u skladu sa Zakonom o
slobodi udruživanja u nevladine
organizacije, član 9. Za razliku od
udruženja (videti: Udruženja),
‛fondacija’ je organizacija bez članstva,
stvorena za upravljanje imovinom i
sredstvima. Fondaciju može osnovati
jedno ili više lica, ako barem jedno od
njih ima prebivalište ili kancelariju na
Kosovu.
Forma ugovora [Forma e kontratës;
Form of contract; Schriftformerfordernis]
- Forma ugovora predstavlja načelo for-
malnosti prema kojem se ugovor mora
zaključiti u obliku propisanom zakonom
- u pisanoj formi. Forma ugovora je
poseban uslov za zaključivanje od-
ređenog broja ugovora, što je uglavnom
predviđeno samim zakonom. Prema
tome, forma je izuzetak od pravila po ko-
jem se ugovori zaključuju bez ikakve
forme. Po propisima, zaključivanje ugo-
vora ne podleže nijednoj formi, osim ako
zakonom nije drukčije određeno (član 51.
ZOO).
Franšizing [Franshizingu; Franchising;
Franchising] - Franšizing je ugovor koji
nije regulisan zakonom, ali se na osnovu
načela slobodne volje može zaključi bez
ikakvih problema. Ugovorom o franšizi
primalac franšize koji samostalno vodi
svoje poslovanje je poseban i nezavisan
ali ima pravo da koristi potpis ili
franšiznu tehnologiju. Kao protivteža,
primalac franšize je dužan da davaocu
franšize plaća periodičnu nadoknadu.
Kao tipičan i dobro poznati slučaj
svetskog plana je na primer: preduzeće
McDonalds.
Funkcionalnost (načelo)
[Funksionaliteti (parim); Functionality
(principle); Funktionalität (Grundsatz)] -
Načelo funkcionalnosti je osnovno
načelo u uporednom pravu u oblasti
349
privatnog prava, kroz koje se vrši
upoređivanje prava različitih zemalja.
G lice. Uprkos tome, ono može da zaključi
Garancija [Garancioni; Guarantee; Gar-
antie] - Videti: Garantni list.
Garantni list [Fletëgarancioni; Warranty
document; Garantieschein] - Garantni list
je dokument koji se uručuje kupcu i
kojim proizvođač garantuje pravilno
funkcionisanje predmeta u određenom
roku od njegove isporuke. Ukoliko
predmet ne radi ispravno, na osnovu gar-
antnog lista, kupac može da traži od
prodavca i proizvođača da mu predmet
popravi u razumnom roku ili, ako to ne
uspe, zameni predmetom koji ispravno
funkcioniše (član 448. ZOO). Garantni
list se obično izdaje kada je predmet
prodaje neka mašina, motor, aparat ili
drugi predmet koji pripada takozvanoj
‛tehničkoj robi’.
Generalno partnerstvo [Ortakëri e
Përgjithshme; General Partnership; Of-
fene Handelsgesellschaft] - Generalno
partnerstvo (G.P.) je kada dva ili više lica
i/ili organizacije sarađuju u obavljanju
delatnosti, bez obzira na to da li je takva
saradnja na osnovu pisanog ugovora, us-
mena saradnja ili na osnovu dogovora.
Prema ZPD, član 4, karakteristično je da
generalno partnerstvo može biti
uspostavljeno nakon registracije u
Agenciji za registraciju biznisa na Ko-
sovu, ali i vršenjem poslovne delatnosti
na Kosovu bez registracije, kao rezultat
bilo kakve saradnje na osnovu pisanog
ugovora, usmenog dogovora ili sporazu-
ma između lica. Ako se generalno part-
nerstvo uspostavlja registrovanjem, part-
nerima će se smatrati lica i/ili udruženja
navedena u memorandumu ili ugovoru o
osnivanju. Ako je generalno partnerstvo
uspostavljeno zakonom, lica i/ili ud-
350
ruženja koja sarađuju u vršenju poslovne
delatnosti su generalni partneri udružen-
ja. Generalno partnerstvo nije pravno
ugovor, poseduje imovinu, podnese tužbu
u svoje ime ili bude tuženo (član 49.
ZPD). Svaki generalni partner i svi gen-
eralni partneri su solidarno odgovorni za
sve dugove i druge obaveze koje su nas-
tale ili su nametnute zakonom ili ugo-
vorom u partnerstvu. Način organizacije,
funkcionisanja i završetka generalnog
partnerstva je regulisan članovima 49- 65
ZPD.
Generalno partnerstvo [Shoqëri Kolek-
tive; Collective organization; Kollek-
tivgesellschaft] - Videti: Opšte part-
nertsvo.
Generalni revizor [Auditori i
Përgjithshëm; Auditor General;
Generalrechnungsprüfer] - Generalni
revizor je rukovodilac Nacionalne
kancelarije za reviziju, koji odgovora
Skupštini Kosova za vršenje dužnosti i
nadležnosti utvrđenih Ustavom,
zakonima, podzakonskim aktima i
međunarodno priznatim standardima za
reviziju javnog sektora. Generalni revizor
je funkcionalno, finansijski i operativno
nezavisan i ne podleže nalozima ili
uticaju bilo kojeg drugog lica ili
institucije. Generalni revizor, zajedno sa
Nacionalnom kancelarijom za reviziju,
vrši reviziju svih finansijskih,
administrativnih aktivnosti, programa i
projekata kojima upravlja jedna ili više
institucija u koje se reviija upućuje,
uključujući procese i prihode od prodaje
imovine, privatizacije i koncesija.
Geodeta [Gjeodetët; Geodesists;
Geodäten] - Geodete su licau svojstvu
stručnjaka za izvođenje katastarskih
merenja (videti: Katastar: katastarska
merenja), koje za vršenje geodetske
funkcije licencira Kosovska agencija za
katastar (videti: Kosovska agencija za
katastar).
Geografska oznaka [Tregues gjeografik;
Geographical indicator; Geographische
Angabe] - Geografska oznaka može biti
naziv regiona ili određene zemlje, ili u
posebnim slučajevima naziv države koji
se koristi za opis proizvoda koji potiče iz
tog regiona, određene zemlje ili države,
poseduje kvalitet, reputaciju ili druge
specifične osobine koje se pojavljuju kao
rezultat geografskog porekla. I ova oblast
industrijske svojine (videti: Intelektualna
svojina) na Kosovu je regulisana pose-
bnim zakonom, odnosno Zakonom o ge-
ografskim oznakama i nazivima porekla.
- Naziv porekla [Emërtime të origjinës;
Designations of origin;
Ursprungsbezeichnungen] - Naziv
porekla su imena regiona, određene
zemlje ili u posebnim slučajevima,
naziv države, koji se koriste za opis
proizvoda koji su iz tog regiona,
određene zemlje ili države čiji su
kvaliteti ili karakteristike u suštini ili
isključivo rezultat određenog
geografskog okruženja sa prirodnim i
ljudskim faktorima.
- Zemlja porekla [Vendi i origjinës;
country of origin; Ursprungsland] -
regionalni sistemi u kojima je data
zaštita naziva porekla, odnosno
geografske oznake za proizvode koji
se odnose na jedno geografsko
područje koje se prostire u jednoj ili
nekoliko zemalja u okviru tog
regionalnog sistema.
- Generičko ime [Emër gjenerik;
Generic name; Gattungsname] - naziv
proizvoda, koji, iako se odnosi na
zemlju ili region gde je ovaj proizvod
prvobitno proizveden ili trgovan,
postao uobičajen naziv proizvoda na
Kosovu;
Građanski postupak [Procedura civile,
Civil procedure; Zivilverfahren] -
Građanski postupak je proces regulisan
pravnim normama, u kojem se utvrđuju,
oblikuju i realizuju subjektivna privatna
prava privatnih lica. Građanski postupak
se deli na parnični, vanparnični, izvršni i
stečajni postupak.
Građanski proces [Procesi civil, Civil
process; Zivilprozess] - Videti:
Građanski postupak.
Građanski zakonik [Kodi Civil; Civil
Code; Zivilgesetzbuch (Bürgerliches
Gesetzbuch)] - Građanski zakonik je, u
stvari, obiman zakon koji reguliše i
kodifikuje široko područje prava. Na
primer: Građanski zakonik, Komercijalni
zakonik, itd. Mnoge zemlje nisu uspele
da imaju tako obimne zakonike iz oblasti
privatnog prava. Najpoznatiji su
Građanski zakonik Nemačke, Francuske,
Švajcarske, Austrije, itd. Na Balkanu,
jedina zemlja koja ima Građanski
zakonik je Albanija.
Grupna tužba [Padi grupore; Class
action; Sammelklage]. Grupna tužba je
jedna od tipičnih karakteristika
anglosaksonskog pravnog sistema u
privatnom pravu, ali u SAD. Ovom
tužbom se može podneti jedna tužba sa
velikim brojem učesnika, na pr: zbog
štete nanete određenoj grupi ljudi.
Gubitak prava [Humbja e së drejtës;
Loss of the right; Rechtsverlust] - Videti:
Sticanje prava.
H
Hartije od vrednosti [Letrat me vlerë;
Securities; Wertpapiere] - Hartije od
vrednosti su dokumenti koji se izdaju u
štampanom obliku (u pisanoj formi) i u
kojima je sadržano imovinsko pravo.
351
Kod hartija od vrednosti je načelo da
pravo pripada onome ko poseduje hartije
od vrednosti i povezan je sa njima. Prema
ZOO, hartija od vrednosti je pismena is-
prava kojom se njen izdavalac obavezuje
da ispuni obavezu upisanu na toj ispravi
njenom zakonitom imaocu. Hartije od
vrednosti moraju nužno sadržavati
sledeće bitne elemente: 1. označenje
vrste hartije od vrednosti; 2. firmu, od-
nosno naziv i sedište, odnosno ime i
prebivalište izdavaoca hartije od vrednos-
ti; 3. firmu, odnosno naziv ili ime lica na
koje, odnosno po čijoj naredbi hartija od
vrednosti glasi, ili naziv da hartija od
vrednosti je naplativa nosiocu; 4. tačno
označenu obavezu izdavaoca hartije od
vrednosti; 5. mesto i datum izdavanja
hartije od vrednosti a kod onih koje se
izdaju u seriji i njen serijski broj; 6. pot-
pis izdavaoca hartije od vrednosti odnos-
no faksimil potpisa izdavaoca hartije od
vrednosti koje se izdaju u seriji. Doku-
ment koji ne sadrži bilo koji od bitnih el-
emenata ne važi kao hartija od vrednosti
(član 218. ZOO). Obaveza iz hartije od
vrednosti nastaje u trenutku kada izda-
valac preda hartiju od vrednosti njenom
korisniku. Hartija od vrednosti može biti
prema nosiocu, na ime ili po nalogu.
Hipoteka (pravo) [Hipoteka (e drejta;
mortgage (right); Hypothek] - Pravo na
hipoteku je pravo obezbeđivanja stvari
koju davalac zaloga daje primaocu zalo-
ga kako bi mogao da izvrši svoje po-
traživanje prodajom zaloga (nepokretnos-
ti) ako dužnik ne ispuni obavezu (od-
redbe članova 172 i dalje ZVDSP). Hipo-
teka ima strogo pomoćni karakter. To
znači da ako se zahtev gasi, tada se au-
tomatski gasi i pravo na hipoteku.. Ugo-
vor o hipoteci je u skladu sa novim
pozitivnim zakonima i izvršnim doku-
mentom (član 22. ZIP).
352
I
Ime [Emri; Name; Name] - Ime je karak-
terističan znak ili simbol lica (bilo
fizičkog ili pravnog), kojim se identifiku-
je u društvenom i pravnom životu. Za
pravna lica, ime je „firma/potpis“ (videti:
potpis). U smislu građanskog prava, ime
predstavlja jedan od atributa fizičkog ili
pravnog lica. Povreda imena, između
ostalog, može dovesti do građansko -
pravnih posledica- odštete Prema Zakonu
o ličnom imenu, član 4, lično ime se
sastoji od imena i prezimena, koje
građaninu garantuje identitet, očuvanje
njegove ličnosti i dostojanstva. Lično ime
za fizička lica se dobija upisom u odgo-
varajući registar građanskog statusa pre-
ma mestu rođenja, a za pravna lica
(preduzeća i kompanije) u Kosovskoj
agenciji za registraciju preduzeća. Pravo
na određivanje ličnog imena može biti
ograničeno ako je to potrebno radi
očuvanja morala, prava i sloboda drugih
ljudi ili samog lica (član 3.4 Zakona o
ličnom imenu).
Imovinska sankcija [Sanksioni pasuror;
Property sanction; Vermögensstrafe] -
Imovinska sankcija je jedno od osnovnih
načela u građanskom pravu prema kojem,
u slučaju nepoštovanja obaveza iz
građanskih pravnih odnosa,
predmetsankcionisanja je uvek imovina
lica, a ne direktno njihova ličnost. Ovo
načelo čini jednu od suštinskih razlika u
poređenju sa drugim pravnim oblastima,
kao što je krivično pravo, prema kojem
se u slučajevima krivičnih dela može
napadati direktno ličnost izvršioca
krivičnog dela ili njegova sloboda,
kažnjavanjem zatvorom. Načelo
imovinske sankcije u građanskim
(ugovornim) pravnim odnosima takođe
predviđa EKLJP, prema kojem se niko ne
može lišiti slobode samo zato što nije u
stanju da ispuni ugovornu obavezu
(Protokol 4, član 1).
Imunitet [Imuniteti; Immunity; Immuni-
tät] - Imunitet je pravo jednog licaa koje
predviđa da se lice ne može kazniti i
krivično goniti za navodno krivično delo.
Imunitet takođe štiti i od tužbe u par-
ničnom postupku. Postoje različite vrste
imuniteta i to u pozitivnom pravu države,
međunarodnom javnom pravu, pravu
diplomatije, itd. U pravu Kosova se
uglavnom primenjuje pravo na imunitet
funkcije, što znači da je lice koje ima
imunutet po funkciji, zaštićeno od
krivičnog gonjenja samo za dela
počinjena tokom vršenja njegovih
dužnosti. Imunitet je ustavna kategorija
(videti: članove 75, 89, 98, 107, 117 i
134 URK), a ovu privilegiju obično
uživaju visoke ličnosti koje vrše javnu
vlast, na primer: predsednik, narodni pos-
lanici, sudije Ustavnog suda, sudije
redovnih sudova.
Individualna preduzeća [Biznes indi-
vidual; Individual business; Einzelun-
ternehmen] - Individualnim preduzećem
(I.P.) se smatra ono preduzeće u kojem
jedno lice ima neograničenu ličnu odgo-
vornost za sve dugove i druge obaveze
koji su nastali ili su nametnuti zakonom
ili ugovorom koji se odnosi na to
preduzeće. Ova odgovornost je neo-
graničena i uključuje svu imovinu i
sredstva bilo koje vrste koji su direktno
ili indirektno u vlasništvu tog lica, bez
obzira na činjenicu da li se ta imov-
ina/sredstva koristi za poslovne, lične ili
kućne namene. Prema ZPD, član 4,
karakteristično je da se individualno
preduzeće može osnovati nakon
okončanja postupka registracije u Ko-
sovskoj agenciji za registraciju biznisa,
ali i činjenicom obavljanja poslovne ak-
tivnosti na Kosovu bez registracije. Isto
tako, prema ZPD, član 48, individualno
preduzeće se ne smatra pravnim licem.
Individualno preduzeće [Ndërmarrje
individuale; Individual enterprise;
Einzelfirma] - Videti: Individualna
preduzeća (I.P.).
In personam (lat.) - Znači određenu
pravnu radnju ili zahtev koji se odnosi na
određeno liceili grupu lica.
In rem (lat.) - Znači određenu pravnu
radnju ili zahtev koji je upućen protiv
jedne stvari ili stvari.
Indosament [Indosamenti; Endorsment;
Indossament] - Indosament je dokument
kojim se, prema nalogu, prenosi pravo sa
hartija od vrednosti. Indosament može
biti potpun, prazan i prema nosiocu. Pun
indosament sadrži izjavu o prenosu
(ustupanje), naziv ili ime lica na koje se
prenosi pravo na hartije od vrednosti i
potpis nosioca, ali može sadržati i druge
podatke (mesto, datum, itd). Prazan
indosament sadrži samo potpis nosioca.
U slučaju prenosa za nosioca, umesto
imena podnosioca indosamenta, unosi se
reč „za nosioca“. Indosament za nosioca
važi kao prazan indosament. Delimični
indosament je nevažeć.
Industrijski dizajn [Dizajni industrial;
Industrial design; Geschmacksmuster] -
Industrijski dizajn je izgled celine ili
jednog dela proizvoda koji je proistekao
sa posebnim karakteristikama proizvoda,
naročito u obliku, boji, linijama,
konturama, teksturi ili materijalu samog
proizvoda ili njegovog ulepšavanja. U
tom smislu, proizvodom se naziva svaki
industrijski predmet ili ručni rad. I ova
oblast industrijske svojine (industrijski
dizajn) je na Kosovu regulisana
posebnim zakonom, tačnije Zakonom o
industrijskom dizajnu. Uslovi pri kojima
se jedan dizajn smatra važećim jesu da
industrijski dizajn mora da ima određeni
353
stepen inovacije, da je jedinstven po
karakteru i registrovan u Agenciji za
industrijsku svojinu (član 5. Zakona o
industrijskom dizajnu).
Inovativni uslov [Kushti i risisë;
Innovation requirement; Neuheit] Dizajn
se smatra inovacijom ako nije identičan
sa bilo kojim dizajnom koji je dostupan
javnosti pre datuma podnošenja prijave
za registraciju dizajna. Dizajni se
smatraju identičnim ako njihove
karakteristike nisu promenjene ili se
razlikuju samo u zanemarljivim
detaljima.
- Uslov jedinstvenog individualnog
karaktera [Kushti i karakterit unik
individual; Right to industrial design;
Eigenart] - smatra se da dizajn ima
individualni karakter ako ukupni
utisak koji stvara kod korisnika ne
odgovara bilo kojem drugom dizajnu
koji je dostupan javnosti.
- Uslov registracije [Kushti i Inostrano poslovno društvo [Shoqëria e
regjistrimit; Registration requirement;
Registrierung] - Industrijski dizajn se
stiče izdavanjem odluke o registraciji i
registracijom dizajna u registar.
Agencija za industrijsku svojinu je
nadležna za ocenu uslova i izdavanje
odluka o priznavanju industrijskog
dizajna (videti: Agencija za
industrijsku svojinu). Dizajn koji je u
suprotnosti sa javnim interesom i
moralnim načelima ne može se
registrovati, niti uživati pravnu zaštitu.
- Pravo na industrijski dizajn [E drejta
në dizajnin industrial; Right to
industrial design; Das Recht am
Geschmacksmuster] - Vlasnik
industrijskog dizajna ima isključivo
pravo korišćenja registrovanog dizajna
i zabrane trećim licima da koriste
dizajn bez njegove dozvole. Prava
koja proizilaze iz industrijskog dizajna
354
mogu biti moralna i materijalna.
Moralno pravo dizajnera znači pravo
dizajnera da mu se prizna kvalitet
dizajnera u svim dokumentima tokom
javnog prikazivanja njegovog dizajna,
bez obzira da li je on nosilac prava
registrovanog industrijskog dizajna ili
ne, jer se to moralno pravo dizajnera
ne može preneti. Ako je u stvaranju
dizajna, bilo uključeno nekoliko
dizajnera ovo pravo treba da pripada
svim dizajnerima, bez obzira na njihov
doprinos prilikom stvaranja dizajna.
Svojinsko pravo dizajnera
podrazumeva njegovo pravo na
korišćenje dizajna i sticanje
materijalne koristi od dizajna, posebno
od obrade, stavljanja u promet,
nabavke, uvoza, izvoza ili korišćenja
proizvoda u koji je uključen ili za koji
se dizajn primenjuje (članovi 14. i 17.
ZID).
Huaj Tregtare; Foreign Business
Organization; Ausländische Gesellschaft]
- Inostrano poslovno društvo je opšti
pojam koji podrazumeva društvo koje je
osnovano i trenutno postoji prema
zakonu neke nadležnosti van Kosova i
koje je, po tom zakonu, ovlašćeno da se
bavi poslovnim delatnostima u toj
jurisdikciji. Inostrano poslovno društvo
se, u skladu sa ZPD, može baviti
komercijalnim aktivnostima na Kosovu,
isto kao i poslovno društvo na Kosovu,
ali samo ako je ranije registrovano u
Kosovskoj agenciji za registraciju biznisa
kao inostrano poslovno društvo i ako
ispunjava uslove definisane u članu 37.
ZPD.
Inovacija [Novacioni; Innovation;
Innovation] - Videti: Obnavljanje.
Insolventnost [Insolvenca; Insolvency;
Insolvenz] - Insolventnost ili
nesolventnost predstavlja nesolventnost
poslovnog društva i finansijsko stanje u
kojem entitet generalno nije u
mogućnosti da plati potraživanja kada
stignu za naplatu (dospeća) ili kada
obaveze premaše vrednost njegovih
sredstava.
Inter partes (lat.) - Između strana. Ovaj
izraz je karakterističan za pravo iz
obligacionih odnosa i relativnih prava, a
u svrhu pravne kvalifikacije da su pravni
odnosi sa obavezama imaju posledice
među određenim stranama koje su
predmet tih pravnih odnosa, a ne prema
svima kao u slučaju stvarnih prava.
Suprotno ovome je erga omnes. Videti:
Erga omnes.
Intelektualna svojina [Pronësia
intelektuale; Intellectual property;
Geistiges Eigentum] - Intelektualna
svojina obuhvata skup prava nad
opipljivom (materijalnom) i imovinu dužnika, koja čini izvršnu masu
neopipljivom (nematerijalnom)
imovinom, koja je proizvod ljudskog
uma. Skup pravnih normi, koje utvrđuju,
regulišu i garantuju prava intelektualne
svojine, predstavljaju pravo intelektualne
svojine. Te pravne norme mogu proisteći
iz javnog i privatnog prava. Intelektualna
svojina je podeljena na dve kategorije i to
na: industrijsku svojinu koja obuhvata
pronalazačko pravo (patent), trgovačke
marke, industrijski dizajn i geografske
oznake; kao i autorska prava, koja
obuhvataju književne i umetničke
delatnosti, kao što su: romani, pesme,
filmovi, muzičke pesme, umetnička dela,
kao što su slike, fotografije, skulpture,
kao i arhitektonski dizajn. Srodna prava
sa autorskim pravima obuhvataju:
umetničko izvođenje, producente zvučnih
traka /fonograma, itd. Zbog složenosti i
specifičnosti svake kategorije
intelektualne svojine, svaka kategorija je
uređena posebnim zakonima na Kosovu.
Inter vivos (lat.) - Izraz iz rimskog
prava, što znači „među živima“. U smislu
građanskog prava, ovaj izraz se odnosi na
pravna posla koja se sprovode od strane
subjekata zakona. Suprotno je slučaj sa
izrazom mortis causa (videti: Mortis
causa).
Intra vires (lat.) - U okviru nadležnosti.
Suprotno tome je ultra vires. Videti: ultra
vires.
Inventarisanje [Inventarizimi;
Inventory; Bestandsaufnahme] -
Inventarisanje je jedno od proceduralnih
radnji u izvršnom postupku, zajedno sa
zaplenjivanjem i prodajom pokretne ili
nepokretne imovine (članovi 86 i dalje
ZIP). Inventarisanje je popisivanje
imovine dužnika u postupku izvršenja.
Pomoću inventarisanja je moguće utvrditi
i koja će služiti za nasilnu realizaciju
potraživanja poverioca.
Invitatio ad offerendum (lat.) - Videti:
Poziv za ponudu.
Ipso iure (lat.) - Prema zakonu. Jedna
posledica se prouzrokuje po samom
zakonu, bez potrebe za bilo kakvim
delovanjem subjekta.
Ipso facto (lat.) - Faktički / Samim
činom.
Iudex ad quem (lat.) - pravna sredstva
za osporavanje odluke. Reč je o sudu koji
odlučuje po sredstvima osporavanja
odluke, obično Apelacioni sud, kao
drugostepeni sud.
Iudex inhabilis (lat.) - Izuzeće sudije.
Odnosi se na slučajeve u kojima sudija,
prema zakonu, treba da se izuzme iz
određenog postupka (videti: član 67, stav
A do f ZPP).
Iudex suspectus (lat.) - Suspektni sudija.
Odnosi se na slučajeve kada se može
355
tražiti izuzeće sudije u određenom
postupku zbog određenih okolnosti koje
mogu uticati na njegovu nepristrasnost i
objektivnost.
Iura (lat.) - Pravo.
Iura in re aliena (lat.) - Stvarna prava
nad tuđim stvarima. Stvarna prava nad
tuđim stvarima predstavljaju skup prava
koja se stvaraju na stranim stvarima,
međutim, koja su po obimu i vlasti
ograničena. Znači, iako se nazivaju prava
nad tuđim stvarima, to ne znači da se
bavimo nekimvlasničkim pravom. Jed-
nostavno, stvarna prava nad tuđim
stvarima su prava koja omogućavaju
njihovom vlasniku da tuđu stvar koristi
na pravičan i određen način. Tradicional-
no, stvarnim pravima nad tuđim stvarima
se smatraju pravo službenosti, pravo
zaloga, opterećenja stvari, pravo na
gradnju.
Iura novit curia (lat.) - Sud priznaje
pravo. To je fundamentalno načelo u
sudskoj praksi, konkretnije, u parničnom
postupku. To znači da strane treba da
kažu sudu šta se desilo ili koji je
problem. Zatim, ovaj problem rešava sud
(da mihi factum dabo tibi ius). U suštini,
ovo načelo se odnosi na diskutabilno
pitanje da li tužba treba da sadrži i pravni
osnov tužbenog zahteva. Prema opštoj
osudi, tužilac ne bi nužno trebalo da
odredi pravnu osnovu na kojoj zasniva
svoju tužbu. Dovoljno je da strana ukaže
na ono što traži i važi pretpostavka da
sud zna pravnu osnovu i na osnovu toga
sam odlučuje.
Ius cogens (lat.) Suprotno je ius
dispositivum. Ius cogens znači da
određena pravna norma ne može biti
izmenjena saglasnošću strana i ako su se,
međutim, strane drugačije dogovorile,
uprkos obavezujućem značaju norme,
tada je taj sporazum nevažeći. Norma
356
obavezujućeg karaktera se obično nalazi
u javnom pravu, ali i u privatnom pravu
nešto manje (npr: član 248. ZOO).
Ius dispositivum (lat.) - Uz saglasnost.
Suprotno je ius cogens. Ius dispositivum
znači da se strane mogu složiti i o
nečemu drugom, iako je predviđena
suprotna pravna norma. Takve norme
dispozitivnog karaktera uglavnom se
odnose na privatno pravo, a posebno na
obligaciono pravo. Međutim, mora se
uzeti u obzir činjenica da se subjekti
zakona mogu složiti o nečem drugom, od
normi sa karakterom izreke.
Ius publicum (lat.) - Rimsko pravo.
Javno pravo. Privatno pravo je skup
pravnih normi kojima se uređuju pravni
odnosi pravnih subjekata. Zajedno sa
javnim pravom, čini dve centralne oblasti
prava. Razlika je u principu jednostavna,
ali u određenim slučajevima može biti
problematična. Ako jedanpravni odnos
ima karakter javnog ili privatnog prava,
to je od velikog praktičnog značaja,
posebno zbog pravnih posledica i
zakonskog načina za ostvarivanje prava.
Iz tog razloga, od rimskog prava do sada
su razvijene tri teorije u pogledu
razlikovanja javnog i privatnog prava.
Prema savremenoj teoriji i takozvanoj
posebnoj subjektivnoj teoriji, pravni
odnos ima karakter javnog prava ako u
tom odnosu jedna strana ima određeno
isključivo pravo, koja suprotna strana
nema. Ako u pravnom odnosu nijedna
strana nema isključiva rezervisana prava,
tada taj pravni odnos ima karakter
privatnog prava.
Ius privatum (lat.) - Privatno pravo.
Videti: ius publicum.
Isključivo pravo [Tagri; Exclusive right;
Rechtsberechtigung] - Isključivo pravo je
vladavina prava i obim ostvarivanja
prava od strane zakonskih subjekata.
Isključivo pravo se može preneti i na
druga lica, kao što su zastupnici.
Zastupnik ima pravo i obavezu da deluje
samo u okviru pravnog posla, zakona ili
odluke suda. Ako je isključivo pravo
prekoračeno, tada mogu nastati različite
pravne posledice za zastupnika i lice koje
se zastupa.
Ispunjenje (ugovora) [Përmbushja (e
kontratës); Performance (of contract);
Erfüllung (des Vertrages)] - Ispunjenje
znači davanje dužne obaveze dužnika
poveriocu, na pr: isplata cene, predaja
prodate robe, itd. Ispunjenje je idealno i
najbolje rešenje za regulisanje pravnih
odnosa, pri čemu subjekti ispunjavaju
obaveze koje su preuzeli. Obavezu može
ispuniti ne samo dužnik, već i treće lice.
Troškove obaveza snosi, po pravilu, sam
dužnik (članovi 277-279 ZOO).
Istorija prava [Historia e së drejtës;
Histry of law; Rechtsgeschichte] -
Istorija prava je naučna disciplina koja se
bavi izučavanjem prava u prostoru.
Izdavanje [Botimi; Publication;
Veröffentlichung] - Izdavanjem, autor
prenosi pravo na izdavača da se njegovo
delo umnožava, štampanjem i, pravo na
podelu primeraka dela. Prema ZAPSP,
član 88, autor to mora da uradi ugovorom
o izdavanju.
- Ugovor o izdavanju [Kontrata e
botimit; Contract of publication;
Veröffentlichungsvertrag] - Ugovorom
o izdavanju, autor prenosi pravo na
izdavača da umnožava njegovo delo
štampanjem i podelom primeraka dela,
a izdavač je dužan da delo umnoži i
podeli delo i autoru plati naknadu.
Izdržavanje [Ushqimia; Alimony;
Unterhalt] - Videti: Alimentacija.
Izdvojeno mišljenje [Mendim i ndarë;
separate opinion; Getrennte Meinung]
Videti: izdvojeno mišljenje.
Izdvojeno mišljenje [Opinion
mospajtues; Dissenting opinion;
Abweichende Meinung] - Suprotno
mišljenje ili izdvojeno mišljenje je
institut prema kojem ako o stvari
odlučuje sudsko veće, a jedan član se ne
slaže sa mišljenjem većine, tada se ovo
izdvojeno mišljenje prilaže odluci većine.
Ovo nije dozvoljeno u sudskom postupku
pred državnim sudom, već u Arbitražnom
postupku. Izdvojeno mišljenje je
dozvoljeno i predviđeno u postupku pred
Ustavnim sudom.
Izgradnja [Ndërtimi; Construction; Bau]
- Ugovor o izgradnji je pravni obligacioni
odnos prema kojem je izvođač dužan da
izgradi građevinski objekat (npr. ulicu,
branu, itd) i složenije radove. Što se tiče
ugovora o izgradnji, primenjuju se norme
vezane za ugovor o delu, osim ukoliko
drugačije nije izričito navedeno. Ugovor
o izgradnji za razliku od opšteg ugovora
o delu, mora da bude priložen u pisanoj
formi. Ugovor o izgradnji se izričito
reguliše odredbama člana 645. ZOO.
Izjava volje [Deklarimi i vullnetit;
Declaration of will; Willenserklärung] -
Izjava volje je iskaz lica koji dovodi do
pravne posledice i koja nastaje upravo
voljom davaoca izjave. Na primer: Ako
neko kaže nekome: „Da li želite da
kupite moj mobilni telefon u iznosu od
200 evra?“, to je izjava volje i pravna
posledica, jer je dao ponudu u smislu
zakona. Ne smatraju se izjavama volje
različiti iskazi bez ramzmišljanja i volje
za stvaranje pravnih posledica, na primer:
„Da li želite da se prošetate?“. Videti, i:
Pravni posao i ugovor.
Izmena tužbe [Ndryshimi i padisë;
Change of the lawsuit; Klageänderung] -
Izmena tužbe se odnosi na činjenicu
izmene tužbenog zahteva (objektivna
izmena) i izmenu tužene strane
357
(subjektivna izmena). Dopuna
poboljšanje tužbe se ne smatra izmenom
tužbe u smislu odredbe člana 257. ZPP.
Izmenu tužbe treba jasno razlikovati od
promene tužbe.
Izreka [Dispozitivi i aktgjykimit);
Enacting clause of the judgement;
Urteilsspruch] -Videti: presuda: izreka
presude.
Izuzeće sudije [Rekuizimi i gjyqtarit;
Exclusion of judge; Ausschluss des
Richters] - Videti: Izuzeće sudije.
Izuzeće sudije [Përjashtimi i gjyqtarit,
Exclusion of judge; Ausschluss des
Richters] - Do izuzeća sudije dolazi ako
postoje objektivne okolnosti koje mogu
uticati na nepristrasnost i objektivnost
sudije u parničnom postupku. Zakon ne
pravi razliku u terminologiji, već samo u
sadržaju između izuzeća i isključivanja.
Izuzeće sudije treba izvršiti ex officio i
ako postoje okolnosti, tada sudiju treba
isključiti iz konkretnog sudskog
postupka. U slučaju da je na suđenju
učestvovao sudija koji je trebalo da bude
isključen, tada je to povreda postupka sa
apsolutnim značajem a odluka doneta u
takvom jednom postupku se uvek mora
poništiti (videti: član 67, a - f, 182 ZPP).
Međutim, „isključenje“ sudije je izuzeće
iz konkretnog postupka, do kojeg dolazi
javlja samo na zahtev strane, a da li će
sud uzeti u obzir takvu povredu postupka
zavisi samo od toga da li se strana ranije
pozvala na tu povredu sa relativnim
značajem (član 67 g, 182 ZPP).
Izvršni postupak [Procedura
përmbarimore, Enforcement procedure,
Vollstreckungsverfahren] - Izvršni
postupak je građanski postupak u kojem
se prinudno ostvaruju potraživanja
poverioca od dužnika. Dok se u
parničnom i vanparničnom postupku
„razgovara“, u izvršnom postupku se
358
i „deluje“. To konkretno podrazumeva, da
ukoliko se odluka doneta u parničnom ili
vanparničnom postupku ne izvrši
dobrovoljno od strane koja gubi, onda
strana koja je dobila može da pokrene
izvršni postupak za prinudno ostvarivanje
potraživanja. U načelu, izvršni postupak
se pokreće predlogom pred privatnim
izvršiocem. Osim kada se radi o
pitanjima iz porodičnih i radnih odnosa,
izvršni postupak se sprovodi pred
državnim sudom, na osnovu određene
mesne nadležnosti. Glavni formalni izvor
izvršnog postupka je ZIP (2014). Ovim
zakonom se uređuje izvršni postupak,
imenovanje izvršilaca i druga pitanja
koja se odnose na izvršni postupak.
Izvršnost [Përmbarueshmëria; Enforcea-
bility; Vollstreckbarkeit] - Postupak
izvršenja, u kojem se potraživanje
poverilaca izvršava prinudno, počinje sa
predlogom poverioca. Poverilac uvek
treba treba da predlogu priloži izvršni
naslov. Ovaj naslov je u principu odluka,
koja mora da bude „izvršna“. Izvršna je
ona odluka koja je postala pravosnažna i
ako je istekao rok za dobrovoljno ispun-
jenje (član 24, član 36. ZPP). Na odluci
se nalazi klauzula „izvršnosti“ od strane
prvostepenog suda, u obliku pečata, ko-
jom se utvrđuje da postupak izvršenja
može početi.
Izvršni naslov [Titulli Ekzekutiv; Execu-
tive title; Exekutiver Titel] - Videti:
Izvršni dokument.
Izvorna dobit [Fitimi origjinar; Original
acquisition english; Originärer Erwerb] -
Suprotna je derivativnoj dobiti. Izvorna
dobit je sticanje svojine na nekoj stvari
ali ne od pravnog prethodnika, dakle od
prethodnog vlasnika, već sticanje svojine
na stvar koja uopšte nema vlasnika, npr.
pronalaženje blaga (član 34. ZVDSP),
zastarevanje (član 40. ZVDSP).
Izvršni organ [Organi përmbarues; En-
forcement authority; Vollstreckungsor-
gan] - Izvršni organ je onaj organ koji
sprovodi izvršni postupak. Prema novom
ZIP, izvršni organ je u principu privatni
izvršitelj, a državni sud samo u slučaju
izvršenja pravnih porodičnih odnosa i
radnih odnosa (videti: između ostalog
članove 2, 3, 5 ZIP).
Izvršni dokument [Dokumenti
përmbarues; Plasusible document;
Vollstreckungstitel] - Izvršni organ
određuje izvršenje samo na osnovu
izvršnog ili verodostojnog dokumenta,
koji poverilac dostavi zajedno sa
predlogom za izvršenje. Koji pravni akti
imaju svojstvo „izvršnog dokumenta“
izričito je predviđeno zakonom (videti:
članovi 21. i dalje ZIP). Izvršni
dokument je svaka odluka suda ili
arbitraže, sudsko i arbitražno poravnanje,
rešenja/odluke upravnih organa (npr:
kazne za prekršaje), dokument notara
ugovor o hipoteci, itd. Videti: članove
22. i 23. ZIP). Izvršni dokument mora da
sadrži klauzulu izvršnosti koju izdaje
prvostepeni sud.
J resursa kako bi se garantovala
Javni beležnik [Noter; Notary; Notar] -
Javni beležnik je profesionalni pravnik,
javni službenik, imenovan od strane
Ministarstva pravde Republike Kosovo,
za obavljanje notarske usluge u skladu sa
ZB. Javni beležnik vrši svoju funkciju
nepristrasno i nezavisno, i u svom radu se
rukovodi sledećim načelima: načelom
nezavisnosti i nepristrasnosti; načelom
zabrane ličnog reklamiranja; načelom
istine i čuvanja tajnosti; načelom
saradnje sa ostalim javnim beležnicima;
načelom poverenja, časti i dostojanstva;
načelom profesionalne kompetentnosti.
Javni interes [Interesi publik; Public
interes; Öffentliche Interesse] - Videti:
Eksproprijacija.
Javni moral [Morali publik; Public
morality; Öffentliche Moral] - Javni
moral nije skup državnih normi, već
standardi i etička pravila jednog društva i
narodne tradicije. Ulogu takođe igraju i
verske norme. Moralni standardi jednog
društva su, u principu, isti kao i pravne
norme, ali ne obavezne. Javni moral bi se
mogao pojaviti naročito u građanskim
postupcima u kojima slobodna volja
stranaka u postupku ne može da krši
pravila javnog morala. Ono što se smatra
javnim moralom nema jasnu definiciju,
ali se definiše od slučaja do slučaja u
sudskoj praksi i pravnoj doktrini.
Javni poredak [Rendi publik; Public
order; öffentliche Ordnung] - Videti:
Pravni poredak.
Javne nabavke [Prokurimi publik,
Public procurement; Öffentliche
Vergabe] - Javne nabavke
podrazumevaju niz pravila, uslova i
procedura koje javni organi na Kosovu
moraju da poštuju tokom procesa
korišćenja javnih sredstava i javnih
transparentnost i zakonitost ovog
procesa. Ova oblast na Kosovu je
uređena Zakonom o javnim nabavkama u
Republici Kosovo (ZJNRK). Prema
ovom zakonu, svrha javnih nabavki je
osnivanje profesionalne stručne
institucionalne kulture i podizanje javne
odgovornosti, pridržavanjem načela što
pravednijeg, efikasnijeg i transpentnijeg
korišćenja javnih sredstava i resursa od
strane odgovornih službenih lica,
striktnim poštovanjem osnovnih
procedura i uslova ovog zakona (član 1.4.
ZJNRK).
359
- Aktivnost nabavke - [Aktivitet i
prokurimit; procurement activity;
Vergabeaktivität] - znači svaku
aktivnost javnog organa koja se odnosi
na početak ili izvršenje postupka ili
radnje koje se vrše ili imaju za cilj
dodelu/sklapanje javnog ugovora.
- Javni ugovor - [Kontratë publike
juridike; public contract; öffentlich-
rechtlicher Vertrag] - je ugovor
zaključen od strane javnog organa
koji, pre svega, može da ima, kao
predmet, uslugu u korist javnog
organa, određeno snabdevanje javnog
organa, posao ili koncesiju u korist
javnog organa.
Javni tužilac [Prokurori publik, Public
prosecutor; Öffentlicher Anwalt - Pojam
“Javni tužilac” se više ne koristi, već se
stupanjem na snagu Zakona o državnom
tužiocu, 2010. godine upotrebljava naziv
državni tužilac. Videti: Državni tužilac.
Javni organ [Autoritet publik; Public
authority english; Behörde] - Javni organ
je svaki organ, vlast ili javna agencija
koji prema zakonu Kosova vrši državnu
vlast ili javne izvršne, zakonodavne,
regulatorne, administrativne ili sudske
nadležnosti, kao i svako oceljenje, deo ili
podjedinica tog organa, vlasti ili javne
agencije.
Javno obećanje [Premtimi publik,
Public promise; Auslobung] - Javno
obećanje u građanskom pravu se odnosi
uglavnom na javno obećanje nagrade.
Ovaj pravni institut predstavlja i jedan od
izvora obaveza. Javno obećanje
predstavlja jednostrano izražavanje volje
lica koje se obraća neograničenom broju
lica, pri čemu je davalac obećanja dužan
da plati naknadu ili poklon onom licu
koje bi izvršilo bilo kakvu radnju ili
ostvarilo određeni rezultat. Prema ZOO,
obećanje nagrade preko javnog oglasa
360
onome ko izvrši određenu radnju ili ako
je obećanje učinjeno pod nekim drugim
uslovom, obavezuje davaoca obećanja da
ispuni obećanje. Davalac obećanja
nagrade ili bilo kakvog nagradnog
takmičenja dužan je da odredi rok za
takmičenje, a ako ga ne odredi svako ko
želi da učestvuje u takmičenju ima pravo
da traži da sud odredi odgovarajući rok
(član 212).
Javnost (načelo) [Publiciteti (načelo);
Publicity (principle; Öffentlichkeit
(Grundsatz)] - Načelo javnosti je
osnovno načelo u svakom postupku, i
prirodno i u parničnom postupku i
ustavnog je karaktera. Povreda načela
javnosti je povreda ustavnih odredbi i
odluka doneta u postupku u kojem je ovo
načelo povređeno se može podneti
Ustavnom sudu (član 6. EKLJP), član 22.
i 31. URK u vezi sa članom 4., 182., 247.
i 444 i dalje ZPP.
Javno-privatno partnerstvo [Partneritet
Publiko-Privat, Public-Private Partner-
ship; Öffentlich-private Partnerschaft] -
Javno-privatnim partnerstvom se naziva
svaka ugovorena ili institucionalna
saradnja između javnog organa (videti:
Javni organ) i jednog ili više privatnih
partnera, prema kojoj privatni partner
preuzima ili pruža javnu uslugu ili javnu
infrastrukturu u ime javnog organa, a kao
protivvrednost može od javnog organa da
prima naknadu u vidu plaćanja; ili tarife
naplaćene od korisnika ili klijenata
javnih usluga ili javne infrastrukture; ili
kombinacije gore navedenih naknada i
tarifa. U vezi sa ovim oblikom saradnje
ili kombinacije društveno - privatnog
kapitala, Kosovo je donelo poseban za-
kon: Zakon o javno-privatnom part-
nerstvu (ZJPP). Prema ovom zakonu,
javna usluga i/ili javna infrastruktura
mogu uključivati: železnički saobraćaj,
aerodrome, puteve, tunele, mostove,
parkinge; energetsku infrastrukturu;
naftovod, gasovod; vodovodni sistem,
otpad, kanalizaciju; telekomunikacije;
obrazovanje, sport, zdravlje, turizam; in-
dustrijske parkove i javne zgrade (član 2.
ZJPP).
Jedini naslednik [Suksesor singular;
Singular successor; Einzelrechtsnach-
folge] - Videti: Legatar.
Jednakost strana (načelo) [Barazia e
palëve (parim); Equality of the parties
(principle)] Waffengleichheit (Grund-
satz)] Jednakost oružja ili jednako tre-
tiranje strana u parničnom postupku je
osnovno načelo i svaka povreda ovog
načela predstavlja osnov za osporavanje
odluke donete u takvom postupku.
Jemstvo [Dorëzania; Surety; Bürgschaft]
-Jemstvo predstavlja lično sredstvo za
garantovanje izvršenja ugovora, ali
istovremeno i pravni odnos između
poverioca i jemca, pa je stoga pravo lične
sigurnosti (ličnog obezbeđenja) (članovi
1009 i dalje ZOO). Ugovorom o jemstvu,
jemac se obavezuje da će, u ime dužnika,
poveriocu u celosti ispuniti nastalu
obavezu, ako on to ne učini, prema
poveriocu. Obaveza jemca ne može biti
veća od obaveze glavnog dužnika. Nakon
što jemac ispuni obaveze, tada jemac
postaje poverilac dužniku (član 1009.
ZOO).
Jurisdikcija [Juridiksioni; Jurisdiction;
Jurisdiktion/Gerichtsbarkeit] - zabeležene činjenice rođenja, venčanja i
Jurisdikciju treba razlikovati od
nadležnosti i može se razumeti na dva
načina: prva je suvereno pravo države da
organizuje i vrši sudsku vlast, a druga je
ostvarivanje ove sudske vlasti od strane
pravosudnih organa. Jurisdikcija države
je u principu na celoj teritoriji suverene
države i prema svakom subjektu, u
načelu, čak i protiv inostranih (osim kada
neko uživa imunitet, na primer,
diplomate iz drugih zemalja). Da li je
slučaj predmet jurisdikcije ili pravosuđa
neke države, to zavisi od pravnih normi.
Nadležnost je vlast određenog suda sa
jurisdikcijom da presudi pitanje.
Nadležnost je proceduralna pretpostavka,
za koju sud uvek treba da se brine po
službenoj dužnosti, da li sud ima
jurisdikciju za određeno pitanje ili se
eventualno isključuje njegova
jurisdikcija, na primer, jedna strana uživa
diplomatski imunitet.
Jurisprudencija [Jurisprudencë;
Jurisprudence; Jurisprudenz] -
Jurisprudencija je nauka o pravu. Dakle,
osnovna ljudska nauka koja se bavi
izučavanjem objektivnog prava i
njegovih oblika. Zajedno sa filozofijom,
teologijom i dr., jurisprudencija (nauka o
pravu) je jedna od najstarijih i
najsavremenijih nauka, koja se bavi
značenjem i tumačenjem pravnih normi,
odnosno objektivnog prava.
Justinijanov zbornik [Pandektet;
Pandects; Pandekte] - Videti: Corpus
Iuris Civilis.
K
Kancelarija za civilni status [Zyra e
Gjendjes Civile; Civil Status Office;
Standesamt] - Kancelarija za civilni
status je kancelarija na teritoriji porekla
ili u relevantnoj opštini u kojoj su
smrti (član 2. ZCS). Službenik civilnog
statusa je odgovoran za čuvanje i
održavanje dokumenata o civilnom
statusu i drugih srodnih dopisa, kao i
njihov smeštaj u arhivu Kancelarije
civilnog društva. Kancelarije civilnog
društva izdaju sledeće vrste dokumenata
o civilnom statusu: 1. izvod iz matične
knjige rođenih; 2. izvod iz centralnog
361
registra civilnog statusa; 3. uverenje o
državljanstvu; 4. Venčani list; 5. umrlicu;
6. uverenje o mestu boravka; 7. uverenje
o bračnom stanju; 8. izjava o postojanju
porodične zajednice; 9. zapisnik o
priznanju očinstva/materinstva; 10.
dozvolu za sahranu umrlog; 11. potvrdu
o smrti; 12. uverenje iz arhive; 13.
potvrdu o odjavljivanju prebivališta
(AU/25/2013).
Kancelarija za industrijsku svojinu
[Zyra për Pronësi Industriale; Industrial
Property Office; Amt für gewerbliches
Eigentum] - Videti: Agencija za
industrijsku svojinu.
Kancelarija za autorska i srodna
prava [Zyra për të Drejtat e Autorit dhe
të Drejtat e Përafërta; Office on the
Copyrights and Related Rights; Amt für
Urheberrecht und verwandte
Schutzrechte] - Kancelarija za autorskai
srodna prava je administrativni organ
koji je osnovan i funkcioniše unutar
relevantnog Ministarstva kulture.
Osnovne funkcije ove kancelarije su:
izdavanje dozvola i nadgledanje
aktivnosti udruženja za kolektivno
upravljanje autorskim pravima;
promovisanje i preduzimanje aktivnosti
za pružanje relevantnih informacija
autorima, nosiocima autorskih prava i
široj javnosti o autorskim i srodnim
pravima; poštujući međunarodno
zakonodavstvo i izdavanje preporuka u
vezi sa oblastima autorskog prava i
srodnih prava (član 171. ZASP).
Kamata [Kamata; Interest; Zins/Zinsen]
- Kamata je naknada koja se mora
isplatiti zbog davanja kapitala (članovi
378. i dalje ZOO). Visina kamate se
određuje prema kamatnoj stopi i može
biti ugovorna, npr: ugovorena kamata
zajedno sa ugovorom o zajmu (kreditu),
pravni ugovor, npr: u slučaju kašnjenja
362
dužnika sa izvršenjem obaveze (član 382.
ZOO). Kamata na kamatu je zabranjena
(član 379. ZOO).
Kapara [Kapari, Earnest; Draufgabe] -
Kapara je ako jedna strana da određenu
sumu novca ili neku stvar kao znak da je
ugovor potpisan i kao sredstvo
obezbeđenja za njegovo izvršenje
(članovi 67 i dalje ZOO). Nakon
završetka obaveze, kapara, u principu,
mora biti vraćena ili obračunata u visini
iznosa obaveze.
Katastar [Kadastri; Cadastre; Kataster] -
Katastar predstavlja sistem informacija o
nepokretnostima na određenoj teritoriji
na tekstualni, numerički, grafički i
kartografski način, koji može biti u
analognom i digitalnom obliku. Na
Kosovu, katastar je regulisan posebnim
zakonom: Zakonom o katastru. Katastar
se sastoji od katastarskih jedinica,
katastarskih karata i katastarske
evidencije. Katastar služi kao osnova za
upis imovinskih prava sa stvaranjem
katastarskih jedinica za parcele, zgrade,
delove zgrada i provodnike i
rekonstrukciju katastarskih informacija.
Dakle, u katastru se ne evidentiraju
stvarna prava nad nepokretnostima zato
što se upisuju u registar nepokretnosti
(videti: Registar prava na nepokretnosti).
Međutim, katastar i registri nepokretnosti
dopunjuju jedni druge, tako da činjenično
stanje utvrđeno katastrom služi kao
osnova za upis u registre nepokretnosti.
Osnovne jedinice katastra su: 1.
katastarske parcele; 2. zgrade; 3. delovi
zgrade i 4. provodnici.
- Katastarska parcela [Parcelat
kadastrale; cadastral parcel;
Katasterparzelle] - Katastarska parcela
predstavlja definisanu površinu
zemljišta, koja se identifikuje po
određenom broju parcele i upisuje na
 katastarskoj karti sa stvarnom
površinom u projekciji mapiranja i kao
takva se upisuje u Registar prava na
nepokretnosti.
- Zgrade [Ndërtesa; Buildings;
Gebäude] - Zgradom se smatra
odgovarajući građevinski objekat
namenjen za privremeni ili stalni
boravak ili za obavljanje poslovne
delatnosti ili bilo koje druge
delatnosti.
- Deo zgrade [Pjesa e ndërtesës; Part of
the building; Gebäudeteil] - Delom
zgrade se smatra stan, poslovni
prostor ili jedna ili više prostorija u
zgradi koje mogu biti posebna fizička
celina ili predmet imovinskih
transakcija.
- Provodnici [Përçojat; Conductors;
Leitungen] - Provodnici predstavljaju
konstrukciju koja služi u Katastervermessungen]
infrastrukturne svrhe, kao što su
visokonaponski dalekovodi,
vodovodne i kanalizacione cevi, cevi
za prenos plina i nafte, itd.
- Katastarska karta [Hartat kadastrale;
Cadastral map; Katasterkarte] -
Katastarske karte prikazuju karte
zemljišta koje pokazuju granice
katastarskih parcela, reference na
oznakama uglova granica, zgrade na
parcelama i identifikatore parcela i
zgrada.
- Katastarska merenja [Matjet
kadastrale; Cadastral surveys;
Katastervermessungen] - Katastarska
merenja prikazuju prikupljene
informacije i podatke sa terena o
katastarskim parcelama, uključujući
njihov položaj, prostiranje i granice,
radi upisa u katastar ili preuređivanja
katastarskih granica na osnovu
katastarske evidencije i rekosntrukcije
katastara. Zakonske katastarske
granice jedne katastarske parcele su
obeležene preciznim linijama koje se
određuju i obeležavaju prema
državnim koordinatama.
Katastarska zona [Zona Kadastrale;
Cadastral Zone; Katasterzone] -
Katastarska zona je teritorijalni region
unutar opštine po imenu i sa jedinstvenim
katastarskim brojem. Svaka opština se
sastoji od katastarskih zona. Katastarske
zone se dalje dele na katastarske parcele
(videti: Katastar: katastarska parcela);
Katastarska karta [Harta kadastrale;
Cadastral map; Katasterkarte] - Videti:
Katastar.
Katastarska parcela [Parcela kadastrale,
Cadastral parcel; Katasterparzelle] -
Videti: Katastar: katastarska parcela.
Katastarski premer [Matjet kadastrale;
Cadastral surveys;
- Videti:
Katastar.
Kaucija [Kaucioni; Bail; Kaution] -
Kaucija (cautio) je sredstvo za
obezbeđivanje izvršenja potraživanja
poverioca, koju dužnik daje u određenom
novčanom iznosu ili hartijama od
vrednosti. Kaucija se ponekad koristi kao
sinonim za ručni zalog (pokretna stvar),
ali u praksi i teoriji, kada se koristi izraz
„kaucija“ obično se misli na novac kao
sredstvo obezbeđenja.
Kazne (sudske) [Penalet (gjyqësore),
(Judicial) penalties; Strafe (gerichtlich)] -
“Sudske kazne“ je proceduralni institut,
regulisan formalnim izvorima
materijalnog prava i to u ZOO-u (član
275. ZOO). Sudske kazne predstavljaju
vrstu finansijske kazne koju sud može da
odredi dužniku ako ne ispuni zahtev u
izvršnom postupku, koji se sastoji od
nečega u novcu. Na primer:
pravosnažnom odlukom je određeno da
dužnik vrati stvari poveriocu. U ovom
363
slučaju, poverilac može zatražiti od suda
da kazni dužnika plaćanjem kazni ako ne
ispuni ovu obavezu.
Ugovorna kazna [Kushti penal;
Contractualy penalty; Vertragsstrafe] -
Kazneni uslov u ugovornom odnosu
predstavlja preventivnu meru za
sprovođenje ugovora i njegovo izvršenje.
Kazneni uslov je garancija ili obaveza
plaćanja određenog iznosa novca protiv
druge ugovorne strane, ako bilo koja od
strana ne ispuni ugovorne obaveze.
Videti: Ugovorna kazna.
Kaznena šteta [Punitive damage;
english; Punitive damage]. Kaznena šteta
je jedna od tipičnih karakteristika
anglosaksonskog pravnog sistema u
privatnom pravu, ali ne i u SAD-u.
Prema ovom institutu, u privatnom pravu
se može potraživati takozvana kaznena
naknada za štetu, ako su ispunjeni
određeni uslovi, a naročito u slučaju
nedoličnog ponašanja dužnika u pravnom
prometu.
Know - How (ugovor) [Know - How
(kontrata); Know-How (contract); Know-
How (Vertrag)] Know- How je novi
ugovor, odnosno proizvod naprednog
tehničkog i tehnološkog razvoja. Pojam
„know-how“ kao izraz nema adekvatan
prevod na srpskom jeziku, ali, na
odgovarajući način, sadržaj ima značenje
‛znanje i iskustvo’. Prema ovom
ugovoru, jedna od ugovornih strana je
dužna da prenese/ustupi tehničko i
tehnološko znanje ili iskustvo sa
poslovne tačke gledišta, drugoj strani,
koja je obavezna da za to plati naknadu
ili nagradu Dakle, ovaj ugovor se
uglavnom manifestuje u tome da za
predmet ima razmenu znanja i iskustava,
koja pronalaze široku i korisnu primenu u
trgovini, ekonomiji i industriji.
364
Ko-autor [Koautor; Co-author; Coautor]
- Videti: Ko-autor.
Ko-autor [Bashkautor; Co-author;
Miturheber] Ako je delo koje čini
neodvojivu celinu, stvoreno u saradnji
dva ili više lica, ta lica se smatraju ko-
autorima dela. Autorsko pravo u ko-
autorskom delu pripada svim ko-
autorima i njime se administrira uz
njihovu saglasnost, ako zakon ili ugovor
ne predviđaju drugačije. Odnosi ko-
autora u odnosu na njihove delove
materijalne dobiti od korišćenja dela se
određuju u srazmeri doprinosa svakog od
njih u stvaranju dela, osim, ako
ugovorom nije drugačije predviđeno.
Ako neko od ko-autora odustane od svog
dela materijalne dobiti, povećavaju se
delovi ostalih ko-autora, u srazmeri sa
početnim vrednostima. Mora se praviti
razlika između dela u spletu ili
zajedničkih dela.
- Dela u spletu [Veprat e gërshetuara;
Intertwined works; Werkverbindung] -
Dela u spletu su kada dva ili više
autora sastave svoja odvojena dela u
cilju zajedničkog korišćenja ili za neke
oblike korišćenja, svaki od njih uživa
autorsko pravo u vezi svog doprinosa.
Odnosi među autorima dela u spletu,
regulišu se ugovorom.
Kodifikacija [Kodifikimi; Kodification;
Kodifizierung] - Kodifikacija je obimno i
sveobuhvatno regulisanje određene
pravne oblasti. Kodifikacija se obično
postiže regulisanjem određene pravne
oblasti zakonikom.
Komanditno društvo/ograničeno part-
nerstvo [Shoqëria Komandite; Limited
partnership; Kommanditgesellschaft] -
Komanditno društvo (K.D.) je društvo
koje se sastoji od partnera, najmanje jed-
nog generalnog partnera i najmanje jed-
nog partnera sa ograničenom odgo-
vornošću. Komanditno društvo nije
pravno lice. Ipak, ono ima pravo da
zaključi ugovor, da raspolaže imovinom i
da tuži u svoje sopstveno ime i da bude
tuženo. Bilo koje lice ili poslovno
društvo, uključujući i kompaniju, može
da bude generalni partner ili ograničeni
partner u komanditnom društvu. Gener-
alni partner je zajednički i lično je odgo-
voran za dugove i obaveze komanditnog
društva, isto kao i generalni partner u
opštem partnerstvu. Ograničeni partner
nije odgovoran za dugove ili druge
obaveze komanditnog društva (član 66.
ZPD). Nijedno lice ili društvo, osim jed-
nog generalnog partnera nije ovlašćeno
da postupa u ime komanditnog društva ili
da ga obavezuje(član 71. ZPD). Način
organizovanja, funkcionisanja i gašenja
komanditnog društva je regulisan čla-
novima 66-77 ZPD.
Komasacija [Komasacioni; Land Con-
solidation; Zusammenlegung] - Videti:
Uređenje zemljišta.
Komercijalizacija [Komercializim;
Commercialization; Kommerzialisier-
ung] - Videti: Koncesija.
Komercijalni ugovori [Kontratat
komerciale; Commercial contracts; Han-
delsverträge] - Komercijalni ugovori su
ugovori zaključeni između privrednih
subjekata u smislu ZPD-a (videti: član
12. ZOO). Na Kosovu se primenjuje mo-
nističko načelo regulisanja ekonomskih
pravnih odnosa. To znači da komercijalni
ili ekonomski pravni odnosi nisu posebno
regulisani, s obzirom da norme iz
privatnog prava, obično norme ob-
ligacionog prava važe i za komercijalne
ili ekonomske ugovore, osim ako za-
konom nije predviđeno drugačije.
Komisija (ugovor) [Komisioni;
Commission (contract); Kommission
(Vertrag)] - Komisija je ugovor, odnosno
pravni obligacioni odnos, kojim se
komisionar obavezujeda, u svoje ime ali
za račun drugog lica (komintenta) izvrši
jedan ili više poslova, a komintent je
dužan da plati naknadu (proviziju), (član
785 i dalje ZOO). Što se tiče ugovora o
komisiji važe pravila koja se odnose na
nalog.
Komora privatnih izvršitelja [Oda e
Përmbaruesve Privat; Chamber of Private
Enforcement Agents; Kammer der
privaten Zwangsvollstrecker]. Privatni
izvršitelji su organizovani u Komori
privatnih izvršitelja, koja funkcioniše kao
nezavisna institucija (videti: posebno
članove 380 i dalje ZPI).
Kompanija [Kompani; Company;
Unternehmen] - Videti: Korporacija.
Kompenzacija/Nadoknada
[Kompensimi; Compensation/sett-off;
Aufrechnung] - Kompenzacija je način ili
razlog za prekid obligacionog odnosa, a
time i obaveze (član 317. i dalje ZOO).
Kompenzacija/nadoknada je moguća ako
je izjavi dužnik i ako su ispunjeni
predviđeni uslovi. Da bi
kompenzacija/nadoknada bila valjana,
treba ispuniti sledeće uslove: postojanje
situacije za nadoknadu/kompenzacijske
situacije (reciprociteti sličnost
potraživanja, mora se postići protizahtev
dužnika), izjava o nadoknadi od strane
dužnika i nema ograničenja nadoknade.
Koncesija [Koncesion; Concession;
Konzession] - Koncesija ili ‛ugovor o
koncesiji ’ označava postupak ili ugovor
zaključen između nekog javnog organa i
koncesionara, koji je obično privatno
lice, gde je glavni cilj ugovora ulaganje i
realizacija projekta javne infrastrukture.
Kao protiv nagradu za izvršenje ugovora,
koncesionar se nagrađuje dodeljivanjem
prava na korišćenje i plodouživanje in-
frastrukture. U okvir infrastrukture mogu
365
da spadaju fizički objekti i sistemi koji
direktno ili indirektno pružaju usluge ili
stvari od vrednosti za javni interes. Pro-
jekat koncesije obuhvata aktivnost ili
kombinaciju aktivnosti koje se sprovode
u okviru koncesije, kao što su: pro-
jektovanje, izgradnja i razvoj novih infra-
strukturnih objekata; obnova, moderniza-
cija i proširenje postojećih infra-
strukturnih objekata, itd.
Kondominijum [Kondominium;
Condominium; Wohnungseigentum] -
Kondominijum je opšti pojam za
zajednicu vlasnika ili vlasnika
građevinskih jedinica zgrade u istoj
zgradi u cilju boljeg i efikasnijeg
upravljanja zgradom. U ove svrhe,
uspostavljaju se organi upravljanja, kao
što su upravnik, savet, itd. Pravni osnov
za ovu zajednicu se nalazi u odredbama
člana 63. i dalje Zakona o VDSP i
Zakonu (br. 04/L-134) o stambenim
zgradama u suvlasništvu.
Konfiskacija [Konfiskimi; Confiscation;
Einziehung] - Konfiskacija je upravna
mera koja ima karakter javnog prava a
koristi se i kao kaznena mera u
krivičnom pravu. Konfiskacijom država
oduzima stvar jednom licu i to trajno.
Slučajevi i uslovi za takvu meru su
predviđeni u različitim zakonima
(uglavnom u KZK), dok je i upravljanje
konfiskovanom imovinom regulisano
Zakonom o upravljanju zaplenjenom ili
konfiskovanom imovinom.
Klađenje [Basti; Betting; Wette] -
Klađenje se u građanskom pravu koristi
kao sinonim ugovora za igru na sreću i
uslova - aleatorni ugovori. Prema ovim
ugovorima, prava i obaveze između
ugovornih strana koje su stavile ‛ulog’
nisu poznati u trenutku zaključivanja, ali
su određene budućim i neizvesnim
366
okolnostima na osnovu kojih, zatim,
nastaju odgovarajuće obaveze.
Klauzula o izvršnosti [Klauzola e
përmbarimit; Enforcement clause;
Vollstreckungsklausel] - Videti:
Izvršnost.
Kleveta [Shpifja; Defamation;
Verleumdung] - Kleveta je objavljivanje
lažne činjenice ili izjave koju objavljivač
zna ili je morao znati da je činjenica ili
izjava neistinita, čije značenje šteti
ugledu drugog lica. Predmet povrede iz
dela kleveta je ličnost, čast i ugled osobe.
Na Kosovu, delo kleveta je trenutno
dekriminalizovano, što znači da prema
odredbama Krivičnog zakona Kosova ne
predstavlja krivično delo. Međutim, s tim
u vezi, donet je Građanski zakon br. 02
L-65 protiv kleveta i uvreda. To znači da
se usvajanjem ovog zakona za povredu
časti i ugleda svakog građanina ne može
izreći zatvorska kazna, ali oštećeni može
da podnese tužbu u građanskom
postupku pred građanskim sudovima za
naknadu moralne i materijalne štete.
Građansku tužbu za naknadu za delo
kleveta mogu podneti samo privatna lica.
Javnim organima nije dozvoljeno da
podnose zahtev za naknadu štete zbog
klevete, međutim, javni zvaničnici mogu
podneti zahtev za naknadu štete zbog
klevete privatno i isključivo u ličnom
svojstvu (član 5.4 CZPKU). Uvek se
mogu primetiti protivrečnosti između ova
dva dela (uvreda i kleveta) s jedne strane,
i slobode izražavanja s druge strane, što
je zagarantovano i međunarodnim aktima
(videti: Evropska konvencija o ljudskim
pravima, član 10), gde svako ima pravo
na slobodu izražavanja, koja uključuje
slobodu misli i slobodu primanja ili
pružanja informacija i ideja bez mešanja
javnih vlasti i bez obzira na granice. Iz
tog razloga, i Građanski zakon protiv
kleveta i uvreda na Kosovu, sadrži dve
vrlo jasne odredbe po kojima će se ovaj
zakon tumačiti na način koji osigurava i
maksimalizuje načelo slobode
izražavanja u skladu sa Evropskom
konvencijom o ljudskim pravima i
praksom Evropskog suda za ljudska
prava; a u slučaju bilo kakvog sukoba
između ovog zakona i Evropske
konvencije o ljudskim pravima,
primenjivaće se Konvencija i praksa
Evropskog suda za ljudska prava (član 2
Građanskog zakona protiv kleveta i
uvreda).
Kolektivna trgovačka marka [Marka
tregtare kolektive; Collective trademark;
Kollektivmarke] - Kolektivnim
trgovačkim markama se smatraju one
marke koje se koriste za razlikovanje
robe i usluga članova udruženja, što
može uključivati mnoga pravna lica, a
kao vlasnik zaštitnog znaka je
registrovano udruženje radi identifikacije
robe ili usluga plasiranih na tržištu od
strane članova udruženja. Primeri takvih
slučajeva mogu biti udruženja
proizvođača, pružalaca usluga, trgovaca,
itd.
Konačna odluka o eksproprijaciji
[Vendimi Përfundimtar i Shpronësimit;
Final decision on expropriation;
Endgültiger Enteignungsbeschluss] -
Videti: Organ eksproprijacije.
Konačan oblik presude/Pravosnažnost
[Forma e prerë e aktgjykimit; Final form
of Judgment; Rechtskräftiges Urteil] -
Presuda postaje konačna u trenutku kada
više ne može biti pobijana redovnim
sredstvima, na primer žalbom (član 166.
ZPP). Ovo važi i za rešenje. Može se
desiti drugačije kada presuda postane
konačna u postupku pred prvostepenim
sudom. U postupku pred drugostepenim
sudom presuda postaje končna kada
protiv nje nije podneta žalba, kada se
strana odrekla prava na žalbu ili je
stranka povukla žalbu. Konačna presuda
je presuđena stvar (res judicata) i ne
može se pokrenuti novi postupak po
istom pitanju, s obzirom da važi načelo
da se za isto pitanje ne može suditi dva
puta (ne bis in idem).
Konkordati [Konkordat; Concordia;
Konkordat] - Konkordatima se
tradicionalno nazivaju međudržavni
ugovori između države i Katoličke crkve.
Ugovori između države i Evangelističke
crkve se zovu Crkveni ugovori. Od
nedavno se i ugovori sa Katoličkom
crkvom zovu Crkveni ugovori.
Konkurencija [Konkurrencë;
Competition; Wettbewerb] -
Konkurencija znači takmičenje ili
nastojanje privrednih subjekata da dobiju
komercijalnu prednost na trzištu. Kosovo
ima poseban zakon o zaštiti konkurencije
i očuvanje slobodne ili poštene
konkurencije. Slobodna konkurencija
znači otvorenu, ravnopravnu i pravednu
konkurenciju između preduzeća na
tržištu. Nadležni organ za nadzor i
očuvanje pravila konkurencije na Kosovu
je Kosovski autoritet za konkurenciju kao
nezavisni javni organ.
Konosman - teretnica/pomorski
tovarni list [Konosmani; Konosman;
Frachtbrief] - Konosman - teretnica
predstavlja pravno obavezujući
dokument koji se koristi u pomorskom
prevozu robe. U jednom obliku, može se
smatrati za hartiju od vrednosti koja
dokazuje da je zaključen ugovor o
prevozu robe, da je roba označena u
njemu predmet prevoza, i da je nakon
transporta avio-kompanija dužna da robu
označenu u njemu dostavi vlasniku ovog
dokumenta.
367
Konsenzualizam (načelo)
[Konsensualiteti (Parimi); Consensus
(Principle); Konsensprinzim german] -
To je osnovno načelo građanskog prava u
Francuskoj i u većini zemalja sa
tradicijom rimskog prava. Suština leži u
činjenici da vlasništvo prelazi na
dobitnika putem pravnog posla (na
primer putem ugovora o prodaji), bez
potrebe za pravim postupkom, na primer:
podnošenje, kako se zahteva u zemljama
sa osnovnim načelom „traditio“.
Međutim, treba napomenuti, da se ovo
načelo ne primenjuje automatski ako je
predmet pravnog posla predmet po vrsti,
jer su potrebne neke druge radnje za
konkretizovanje stvari, na osnovu načela
specijalnosti, kao osnovnog načela u
stvarnom pravu.
Konvencija Ujedinjenih nacija o
ugovorima za međunarodnu prodaju
robe/ KUNMPR [CISG/Konventa
Ndërkombëtare për Shitjen
Ndërkombëtare të Mallrave; United
Nations Convention on Contracts for the
International Sale of Goods; CISG/UN-
Übereinkommen über Verträge über den
internationalen Warenkauf] - Ova
Konvencija predstavlja primer
ujedinjenja privatnog prava na
međunarodnom planu, sa oko 80 država
potpisnica. Ova Konvencija uređuje
ugovor o prodaji robe (isključuje
imovinu, prava) između lica koja imaju
prebivalište u različitim zemljama.
Konvencija važi za države potpisnice, pre
pravila međunarodnog privatnog prava i,
naravno, pre pravila nacionalnog prava.
Konverzija [Konverzioni; Conversion;
Umdeutung] - Kad ništavi ugovor ispun-
java uslove za punovažnost nekog dru-
gog ugovora, onda će među ugovaračima
važiti taj drugi ugovor, ako bi to bilo u
saglasnosti sa ciljem koji su ugovarači
368
imali u vidu kada su ugovor zaključili i
ako se može uzeti da bi oni zaključili taj
ugovor da su znali za ništavost svog ugo-
vora. (član 92. ZOO).
Korisni /nužni troškovi [Shpenzimet e
dobishme; Useful expenditures;
Nützliche Verwendungen] - U stvarnom
pravu, korisni troškovi su svaka potrošnja
sredstava, koja prema objektivnom
standardu dovede do povećanja vrednosti
stvari (videti: član 95 i dalje ZVDSP).
Korišćenje [Përdorimi; Use; Nutzung] -
Korišćenje u pravnom smislu je jedno od
ovlašćenja vlasnika da koristi stvar i to
prema želji (član 18. ZVDSP). Vlasnik
ima pravo da koristi ili da ne koristi svoju
stvar, na primer: automobil.
Korišćenje [Shfrytëzimi; Usage;
Benutzung] - Korišćenje je opšti pojam
koji se odnosi na upotrebu objekta.
Kosovska agencija za katastar [Agjen-
cia Kadastrale e Kosovës; Kosovo Ca-
dastral Agency; Katasteramt des Kosovo]
- Kosovska agencija za katastar deluje
kao izvršna agencija u okviru Vlade Ko-
sova, odnosno Ministarstva životne
sredine i prostornog planiranja. Ova
Agencija je centralni autoritet i odgo-
vorna je za katastar i nadležna je da do-
nosi uputstva u vezi sa svim katastarskim
aktivnostima i upisom prava na
nepokretnu imovinu. Kosovska agencija
za katastar je ovlašćena i odgovorna za
donošenje propisa (administrativnih
uputstava, smernica, radnih okvira, itd),
koji se odnose na rad katastra, izrađuje i
upravlja dokumentacijom katastra Koso-
va, katastarom nepokretnosti i evidenci-
jom nepokretnosti (član 4. ZK-a). Kao
druga instanca koja odlučuje o žalbama
na odluke opštinskih kancelarija katastra,
odluke Kosovske agencije za katastar
predstavljaju konačne odluke u up-
ravnom postupku. Protiv ovih odluka
može se pokrenuti samo „upravni spor“
tužbom u sudskom postupku u mesnom
Osnovnom sudu, odnosno odeljenju za
upravna pitanja Osnovnog suda (član
14.1 ZS-a).
Kosovska agencija za privatizaciju
[Agjencia Kosovare e Privatizimit;
Privatization Agency of Kosovo;
Privatisierungsagentur des Kosovo] -
Kosovska agencija za privatizaciju je
nezavisno javno telo koje nezavisno vrši
svoje funkcije i odgovornosti u skladu sa
Zakonom br. 04/L-034 o Kosovskoj
agenciji za privatizaciju. Ova Agencija je
osnovana kao pravni naslednik bivše
Kosovske poverilačke agencije osnovane
prema Uredbi UNMIK-a 2002/12 o
osnivanju Kosovske poverilačke
agencije. Kosovska agencija za
privatizaciju ima isključiv mandat i
nadležnost da upravlja svim
preduzećima, imovinom, interesima,
akcijama u društvenom vlasništvu,
uključujući prodaju, likvidaciju, prenos
ili druga poravnanja preduzeća, imovine
ili interesa u društvenoj svojini (videti:
Preduzeće: društveno preduzeće).
Kosovska agencija za privatizaciju ima
punu pravnu sposobnost, naročito da
sklapa ugovore, stiče, drži ili prodaje
imovinu i ima sva ovlašćenja da u njeno
ime tuži i bude tužena (članovi 1 i 6
Zakona o Kosovskoj agenciji za
privatizaciju).
Kosovska agencija za upoređivanje i
verifikaciju imovine [Agjencia
Kosovare për Krahasim dhe Verifikim të
Pronës; Kosovo Property Comparison
and Verification Agency; Kosovarische
Agentur zur Vergleichung und
Verifizierung von Eigentum] - Kosovska
agencija za upoređivanje i verifikaciju
imovine je nezavisna agencija osnovana
prema članu 142. Ustava Republike
Kosovo, sa privremenim mandatom, i
prema Zakonu (br. 05/L-010) o
Kosovskoj agenciji za upoređivanje i
verifikaciju imovine. Zadaci ove
Agencije su uglavnom rešavanje
nedoslednosti i nedostataka između
prvobitnih katastarskih dokumenata od
pre juna 1999. godine koje su srpske
vlasti na Kosovu iznele i aktuelnih
katastarskih dokumenata u Republici
Kosovo za privatnu imovinu, privatnu
komercijalnu imovinu i privatnu imovinu
verskih zajednica; rešava imovinske
zahteve nastale kao rezultat rata na
Kosovu između 27. februara 1998. i 20.
juna 1999. godine, koji su ranije podneti
Kosovskoj agenciji za imovinu; rešava
svojinske zahteve u vezi sa privatnom
nepokretnom imovinom, uključujući i
poljoprivrednu i komercijalnu imovinu i
zahteve u vezi sa pravom korišćenja
nepokretne privatne imovine, uključujući
i poljoprivrednu i komercijalnu imovinu;
upravlja imovinom pod njenom upravom
(član 4. Zakona o Kosovskoj agenciji za
upoređivanje i verifikaciju imovine).
Osnivanjem ove Agencije prestaje da
radi Kosovska agencija za imovinu, koja
je osnovana na osnovu Zakona (br. 03/L-
079) o izmenama Uredbe UNMIK-a br.
2006/50 za rešavanje zahteva koji se
odnose na nepokretnu privatnu imovinu,
uključujući poljoprivrednu i
komercijalnu imovinu, i Uredbe
UNMIK-a br. 1999/23 o osnivanju
Direkcije za stambena i imovinska
pitanja i Komisije za stambene i
imovinske zahteve.
Kosovska agencija za imovinu
[Agjencia Kosovare për Prona; Kosovo
Property Agency; Eigentumsagentur
Kosovo] - Videti: Kosovska agencija za
upoređivanje i verifikaciju imovine.
369
Kosovska agencija za registraciju
biznisa [Agjencia e Regjistrimit të
Bizneseve të Kosovës; Kosovo Business
Registration Agency; Agentur für die
Registrierung von Unternehmen im
Kosovo] - Kosovska agencija za
registraciju biznisa (KARB) je osnovana
kao nezavisna izvršna agencija u okviru
Ministarstvaj trgovine i industrije.
Nadležna je za registraciju poslovnih
društava i inostranih poslovnih društava,
a ovlašćena je i odgovorna da obavlja i
ostale funkcije propisane u članu 7. ZPD-
a, kao što su izrada i objavljivanje
potrebnih obrazaca i procedura sa ciljem
olakšavanja pravilnog funkcionisanja
poslovnih društava.
Kosovski institut pravde [Instituti
Gjyqësor i Kosovës; Kosovo judicial
Institute; Rechtsinstitut der Gerichte des
Kosovo] - Videti: Akademija pravde
Kosova.
Kredit [Kredia; Credit; Kredit] - Videti:
Zajam.
Kreditni zahtev [Kërkesë kreditore;
Creditor's claim; Gläubigerforderung] -
Kreditnim zahtevom se naziva zahtev
koji se pojavljuje u stečajnom postupku
od strane stečajnog poverioca i koji
sadrži pravo na isplatu na osnovu
postojanja duga, zakonske obaveze,
ugovora ili bilo koje druge zakonske
obaveze, bez obzira na to da li je obaveza
likvidirana ili nije likvidirana, dospela ili
nije dospela, osporena ili nije osporena,
obezbeđena ili neobezbeđena.
- Obezbeđeno potraživanje [kërkesa e
siguruar; secured claim; Gesicherte
Forderung] - Obezbeđenim
potraživanjem se naziva potraživanje
za koje poverilac ima založno pravo
registrovano pred nadležnim
institucijama, kao što je: hipoteka,
zalog ili stvarni teret. Kao takva, ova
370
potraživanja imaju prioritet nad
drugim potraživanjima i imaju
prioritet nad neobezbeđenim
potraživanjima.
- Obezbeđeni poverilac [kreditor i
siguruar; secured creditor;
Absonderungsberechtigter Gläubiger]
- Obezbeđeni poverilac je poverilac
čije je potraživanje obezbeđeno nekom
hipotekom, zalogom ili stvarnim
teretom koji su upisani pred nadležnim
institucijama.
- Neobezbeđena potraživanja [kërkesa e
pasiguruar; unsecured claim; Nicht
gesicherte Forderung] -
Neobezbeđeno potraživanje je
potraživanje za koje poverilac nema
nikakv upisan teret pred kod nadležnih
institucija kao što su: hipoteka, zalog
ili stvarni teret. Ili, ako poverilac ima
teret na potraživanju, neobezbeđeno
potraživanje ostaje razlika između
ukupnog iznosa potraživanja i
vrednosti zaloga/kolaterale u trenutku
otvaranja stečajnog postupka.
Rangiranje neobezbeđenih
potraživanja se vrši po prioritetu i to: u
prvom redu se plaćaju administrativni
troškovi; u drugomse plaćaju
potraživanja koja proizilaze iz
porodičnih odnosa ili potraživanja za
naknadu štete žrtvama; u trećem redu
se plaćaju potraživanja iz radnog
odnosa; u četvrtom redu se plaćaju
poreska potraživanja; na kraju se
plaćaju preostala neobezbeđena
potraživanja (član 56. ZF).
- Neobezbeđeni poverilac - [kreditor i
pasiguruar; unsecured creditor; Nicht
absonderungsberechtigter Gläubiger]
Neobezbeđenim poveriocem se smatra
onaj poverilac koji ima neobezbeđeno
potraživanje.
Kupovina na probu [Blerja në provë;
Purchase on trial; Kauf auf Probe] -
Ugovorne strane mogu da se dogovore
tako da kupac ima pravo da, pre
zaključenja ugovora, koristi stvar, a
nakon probe odluči da li želi da kupi
stvar ili ne. Nakon roka za probu stvari,
kupac mora da obavesti prodavca da li
želi da kupi stvar ili ne.. Ako kupac ne
obavesti prodavca o tome, smatra se da je
kupac odustao od kupovine stvari koju je
probao. Kupac mora da obavesti
prodavca u roku utvrđenom u ugovoru ili
običajem da li ostaje pri ugovoru, a ako
takvog obaveštenja nema, onda to mora
da uradi u razumnom roku koji će
odrediti prodavac, inače se smatra da je
odustao od ugovora. Ako je stvar predata
kupcu da bi je isprobao do određenog
roka, a on je ne vrati, bez odlaganja, po
isteku roka ili ne izjavi prodavcu da
odustaje od ugovora, smatra se da je
ostao pri ugovoru (član 517. ZOO).
L znaci ne predstavljaju hartije od
Laesio enormis (lat.) - Videti: prek-
omerno oštećenje.
Legat (amanet) - [Legu (amanet);
Legacy (will); Vermächtnis] - Zaveštalac
može legatom (amanet) pokloniti bilo
koju stvar određenom trećem licu (član
92 i dalje ZN-a). Ovo treće lice nije
naslednik, ali preko legata zakonito stiče
pravo na potraživanje (zahtev) iz prava
obaveza protiv naslednika zaveštaoca. U
slučajevima kada se volja zaveštaoca ne
može lako razumeti, ako je postojala
želja da nekog odredi kao naslednika,
tada se mora tumačiti izjava volje
zaveštaoca. Ako je ideja bila samo da se
jedna stvar pokloni nekome, tada je
zaveštalac imao volju da odredi nekoga
kao legatara, a ne kao naslednika. Ako
neki legatar po volji zaveštaoca ima
pravo na prioritet pre drugih legatara,
tada je on privilegovani legatar (član 42.
ZN).
Legitimacioni papiri [Letrat
legjitimuese; Identification papers;
Inhaberpapier] - Legitimacioni papiri su
dokumenti koji se izdaju u štampanoj
formi (u pisanoj formi) u kojima nije
naveden poverilac, međutim, njihov
vlasnik ima pravo da zatraži od njihovog
izdavaoca (legitimnih papira) ispunjenje
bilo koje konkretne radnje navedene u
tom papiru. ZOO u članu 240 navodi
železničke karte, pozorišne karte i druge
karte, bonove i druga slična dokumenta
koja sadrže specifičnu obavezu za
njihove izdavaoce. Legitimacioni papiri
ne čine deo u kategoriji hartija od
vrednosti, ali se shodno mogu primeniti
relevantne odredbe o vrednosnim
papirima.
Legitimacioni znaci [Shenjat
legjitimuese; Identification signs;
Identifikationszeichen] - Legitimacioni
vrednosti. Oni, obično, predstavljaju
hartije ili druge materijale nakojima je
obično odštampan neki broj ili je zapisan
broj dostavljenih stvari, koji obično ne
sadrži nešto određeno o obavezi njihovog
izdavaoca; služe samo da pokažu ko je
poverilac u obligacionom odnosu
prilikom čijeg nastanka su izdati (član
241. ZOO).
Legitimni interes [Interesi i ligjshëm;
Legitimate interest; Berechtigtes
Interesse] - Legitimnim interesom se
smatra situacija kada je zakon prethodno
utvrdio i predvideo koji se predmet može
smatrati kao takav. Na primer, slučaj
legitimnog interesa kod eksproprijacije.
Videti: Eksproprijacija.
Lex (lat.) - Videti: Zakon.
Lex arbitri (lat.) - Videti: Arbitraža.
371
Lex commissoria (lat.) - Klauzula o
gubitku prava. Ovo je ugovorna klauzula
prema kojoj će dužnik izgubiti sva prava
iz ugovornog odnosa ako ne ispuni
obavezu ili je ne ispuni na vreme.
Lex fori (lat.) - Zakon zemlje. To je
pravni institut međunarodnog građansko
procesnog prava, prema kome se načelno
primenjuje onaj zakon i pravo zemlje u
kojoj se odvija postupak. U parničnom
postupku pred državnim sudom se
primenjuje načelno i, po pravilu,
formalno, dakle proceduralno pravo
Republike Kosovo.
Lex generalis (lat.) - Opšti zakon.
Smatra se zakon koji sadrži opšta pravna
pravila. Na primer: ZOO sadrži opšta
pravila o obligacionim odnosima,
uključujući i potraživanje za naknadu u
slučaju klevete, a postoji i poseban zakon
(lex specialis), koji posebno reguliše
naknadu štete u slučaju klevete.
Lex loci actus (lat.) - Zakon zemlje
preduzimanja pravne radnje. Takođe lex
loci contractus. Zakon zemlje
zaključivanja ugovora. To je institut
međunarodnog privatnog prava i znači da
se za valjanost li tumačenje radnje ili
ugovora primenjuje i važi pravo te zemlje
u kojoj se preduzima radnja ili je
zaključen ugovor.
Lex mercatoria (lat.) - Istorijski,
posebno u srednjem veku, Lex
mercatoria se smatrao jedinstvenim
trgovačkim pravom. Danas se ovim
institutom mnogo više misli na idealno i
željeno pravo u komercijalnoj oblasti za
regulisanje pravnih odnosa između
trgovaca (preduzetnika).
Lex posterior derogat legi priori (lat.) -
Prema ovom pravilu, naredni zakon
stavlja van snage ili ima premoć nad
starim ili prethodnim zakonom.
372
Lex rei sitae (lat.) - Zakon ili pravo
zemlje u kojoj se nalazi stvar. Pravni in-
stitut iz privatnog međunarodnog prava i
ima veze sa činjenicom da je za određenu
stvar, obično nepokrenost, to pravo zem-
lje u kojoj se ta stvar nalazi. Na primer:
ako je Kosovar stekao nepokretnost u
Austriji, to se rešava po austrijskom
pravu. Ovaj institut se takođe primenjuje
na proceduralno pravo međunarodnog
procesnog prava. U slučaju spora sa
stvarnim imovinskim pravom na
nepokretnosti, postupak se sprovodi pred
sudom u čijoj nadležnosti se nalazi
nepokretnost.
Lex Salica (lat.) - Salijski zakonik. Sa
pravno-istorijskog aspekta, ovaj zakonik
je nazvan po franačkom kralju i pred-
stavlja glavni formalni izvor prava, koji
je izgleda sastavljen od 508-511 godine
nove ere.
Lex specialis (lat.) - Videti: poseban.
Videti: Lex generalis.
Lex specialis derogat legi gjenerali
(lat.) - Prema ovom pravilu, poseban
zakon stavlja van snage ili prevlađuje nad
opštim zakonom.
Lice - fizičko i pravno [Personi fizik dhe
juridik, Natural and legal person;
Natürliche und juristische Personen] -
Lice je pravni subjekt i može biti fizičko
ili pravno. Što se tiče toga ko može biti
pravni subjekt, videti: pravni subjekti.
Ličnost (prava) [Personaliteti (të
drejtat), Personality (the rights);
Persönlichkeit (Recht)] - Lična prava
predstavljaju vitalna prava koja su blisko
povezana sa licem ili pravnim subjektom.
Ne postoji opšte pravo ličnosti, već
nekoliko njih, i to su: zaštita života,
zdravlja, slobode, časti, imena, prestiža,
koja pored zagarantovanosti javnim
pravom, uživaju zaštitu i prema
privatnom pravu, posebno kada je
potrebna pravična naknada u slučaju
njihove povrede.
Licenca [Licenca; Licence; Lizenz] -
Licenca, odnosno dozvola sadržana u
ugovoru o licenci, je sporazum kojim se
davalac licence obavezuje da u celini ili
delimično ustupi sticaocu licence pravo
korišćenja pronalaska, tehničkog znanja,
iskustva, žiga, uzorka ili modela, a
sticalac licence se obavezuje da mu za to
plati određenu naknadu. Ugovor o licenci
mora biti zaključen u pisanoj formi.
Licenca se može dati na isključiv i
neisključiv način. Uz ugovor o
isključivoj licenci, sticalac licence stiče
isključivo pravo korišćenja predmeta
licence samo ako je izričito ugovoreno.
Što se tiče ovog ugovora, sticalac licence
zadržava druge mogućnosti korišćenja
licence. Ukoliko u ugovoru o licenci nije
naznačeno o kojoj licenci se radi, tada se
smatra da je data neisključiva licenca
(član 700. ZOO).
Licenca za patente [Licenca për patentë;
Patent licence; Patentlizenz] - Licenca za
patente je dozvola kojom vlasnik patenta
prenosi prava u vezi sa korišćenjem
njegovog pronalaska (član 31. ZP). Ova
dozvola se daje u obliku ugovora čiji su
opšti uslovi definisani u ZOO, član 700,
prema kojem je davalac licence obavezan
da sticaocu licence ustupi, u celini ili
delimično, pravo korišćenja pronalaska,
tehničko znanje, iskustvo, žig, uzorak ili
model, a sticalac licence se obavezuje da
mu za to plati određenu naknadu.
Licence za patente na osnovu nivoa prava
koja se prenose mogu biti isključive i
neisključive, a prema volji vlasnika
patenta mogu biti dobrovoljne i
obavezne.
- Isključive licence - [Licencat
ekskluzive; exclusive licence;
ausschließliche Lizenzen] - Isključiva
licenca je kada sticalac prava nad
patentiranim pronalaskom (ne
pronalazač) stiče ekskluzivno pravo
korišćenja pronalaska, koje treba
izričito navesti u ugovoru o licenci, a
ako u ugovoru o licenci nije navedeno
o kojoj licenci se radi, tada se smatra
da mu je data isključiva licenca. U
slučaju isključive licence, pronalazač
ne može ni na jedan način da koristi
svoje pronalske, a ni poseban deo
patenta, ili da prenese nekom drugom
licu prava na patenate ili patentirani
pronalazak. Pravne posledice ove
podele se sastoje u tome da, kod
isključive licence, njen sticalac
isključuje sve druge od korišćenja
licence, uključujući i davaoca te
licence, a može i da tuži prekršioce
njegovog prava bez potrebe da
obavesti vlasnika ili ubedi da deluje u
njegovo ime, znači da sticalac licence
dobija sva prava u vezi sa licencom
kao i vlasnik patenta.
- Neisključive licence [Licencat jo
ekskluzive; non-exclusive licence;
nicht ausschließliche Lizenzen] -
Neisključive licence ili jednostavne
licence su one u kojima pronalazač ili
vlasnik patenta mogu istovremeno da
prenesu ista prava na svoj pronalazak
na dva ili viša lica. Ova licenca ne
oduzima pravo vlasniku patenta da ga
koristi ili da ga licencira kod drugih
lica.
- Dobrovoljne licence - [licencë
vullnetare; voluntary lience;
freiwillige Lizenzen] - Dobrovoljne
licence su licence o čijem izdavanju
odlučuje vlasnik patenta dobrovoljno i
potpuno nezavisno. Međutim,
pronalasci u oblasti tehnologije
ponekad mogu biti toliko korisni da
mogu da zahtevaju opšti interes da taj
373
 pronalazak pronađe praktičnu primenu
u društvu. Za takve slučajeve, zakon
(član 35. ZP) predviđa obavezne
licence.
- Obavezne licence [licenca e ausschließliche Lizenzen] - Isključiva
detyrueshme; mandatory licence;
zwangslizenz] - Obavezna licenca se
izdaje samo nakon sprovođenja
sudskog postupka protiv vlasnika
patenta. Sud može izdati obaveznu
licencu ako je korišćenje pronalaska
zaštićenog patenta neophodno za
nacionalnu bezbednost, zaštitu javnog
interesa u oblasti zdravstva,
snabdevanja hranom, zaštitu i
poboljšanje životne sredine, specifične
komercijalne interese ili kada je to
potrebno da bi se poboljšala praksa
koja je postavljena protiv
konkurencije, sudskim ili upravnim
postupkom. Ovu licencu sud može
izdati svima koji dokažu da imaju
mogućnost da koriste pronalazak i
podnesu zahtev za izdavanje obavezne
licence ili Vladi Republike Kosovo.
Licenca za korišćenje industrijskog
dizajna - [Licenca për përdorimin e
dizajnit industrial; a license to use
industrial designs;
Geschmacksmusterlizenz] - Nosilac
prava industrijskog dizajna može
prenositi svoja prava na industrijski
dizajn drugim licima putem ugovora o
licenci i uticati na treće lice nakon
registracije licence u registru Agencije za
industrijsku svojinu. Vlasnik
industrijskog dizajna može izdati
isključivu ili neisključivu licencu za
korišćenje industrijskog dizajna u celini
ili delimično, za deo ili čitavu teritoriju
Republike Kosovo (član 22. Zakona o
industrijskom dizajnu). Čak i u ovom
slučaju, kada se tiče opštih uslova
ugovora o licenci, primenjuju se
374
relevantne odredbe ZOO, član 700 i
dalje.
- Isključiva licenca [Licencat
ekskluzive; exclusive licence;
licenca je kada dizajner daje
industrijski dizajn za korišćenje
sticaocu industrijskog dizajna na
isključivoj osnovi, čak i isključujući
samog dizajnera od njegovog
korišćenja, izuzev moralnih prava
(član 14 Zakona o industrijskom
dizajnu).
- Neisključiva licenca [Licencat jo
ekskluzive; non-exclusive license;
nicht ausschließliche Lizenzen] -
Neisključiva licenca je kada dizajner
za ugovor o licenci samo delimično
prenese prava navedena u ugovoru
koji se odnose na korišćenje dizajna.
Licenca za korišćenje trgovačke marke
[Licenca për përdorimin e markës treg-
tare; a license to use a trademark;
Markenlizenz] - Prava za zaštitu
trgovačkih maraka mogu biti preneta na
druga lica od strane samog legitimnog
vlasnika. Licenca za korišćenje trgovačke
marke se može izdati za neku ili svu robu
ili usluge za koje je registrovana, za celu
ili za deo teritorije Republike Kosovo.
Prema Zakonu o trgovačkim markama,
član 15, prenos mora biti registrovan, jer
ako prenos nije upisan u Registar
trgovačkih maraka, korisnik prava ne
može da koristi prava stečena registraci-
jom trgovačke marke. Prenos trgovačke
marke se objavljuje u Službenom biltenu
Agencije za industrijsku svojinu. Licenca
se izdaje u vidu pisanog ugovora i može
biti isključiva i neisključiva. Čak i u
ovom slučaju, kada se tiče opštih uslova
ugovora o licenci, primenjuju se rele-
vantne odredbe ZOO, član 700 i dalje.
- Isključiva licenca [Licenca eksklizive;
exclusive license; ausschließliche
Lizenz] - Isključiva licenca je kada je
vlasnik trgovačke marke da na
korišćenje sticaocu trgovačke marke
na isključivoj osnovi, čak i
isključujući vlasnika trgovačke marke
od njene upotrebe.
- Neisključiva licenca [Licenca jo-
eksklizive; non-exclusive license; nicht
ausschließliche Lizenzen] - sanduče.
Neisključiva licenca je ona koju daje
vlasnik trgovačke marke i prenosi
samo prava koja je odredio vlasnik
marke.
Likvidacija [Likuidimi; Liquidation;
Liquidation] - Likvidacija je proces ili
postupci prodaje imovine dužnika,
realizacije finansijskih sredstava radi
raspodele i ispunjavanja potraživanja
poverilaca (videti: Potraživanja
poverilaca).
Litisconsortium [Litisconsorcium;
english; german] - Videti:
Suparničarstvo.
Litispendenca [Litispendenca; english;
german] - Videti: Sudska zavisnost.
Lizing [Lizingu; Leasing; Leasing] -
Lizing je ugovor, koji nije regulisan
ZOO, ali se na osnovu načela slobodne
volje može zaključiti bez ikakvih
problema. Ovaj ugovor je regulisan i
posebnim zakonom (Zakon o lizingu iz
2009. godine) i ima mešovite elemente
različitih ugovora, a naročito ugovora o
zakupu, kreditu i prodaji. Lizing je
ugovor kojim davalac lizinga prenosi
primaocu lizinga ekonomska dobra, npr:
automobil, zgrade, opremu, itd. Primalac
lizinga za to mora da plati određeni
iznos, obično periodično ili na rate. Iako
izgleda kao ugovor o zakupu, u praksi i
legalno, lizing može biti više kreditni
ugovor (finansijski lizing). Zakon
priznaje i operativni lizing, lizing na
nepokretnosti.
M
Mailbox Rule (ang) - „Consideration“ je
jedna od tipičnih karakteristika
anglosaksonskog pravnog sistema u
privatnom pravu. Prema ovom institutu,
izjava o volji je važeća u trenutku
ubacivanja pisane izjave u poštansko
Mala fide (lat.) - Nesavesno. Suprotno
je: bona fide.
Materijalni nedostaci [Të metat
materiale; Material defects; Sachmangel]
- Koncept materijalnih nedostataka se
odnosi na greške u stvarima koje su
predmet pravnih odnosa. Ove greške se
najčešće izražavaju neispravnim
dejstvom stvari ili njihovim nepravilnim
funkcionisanjem (videti, na primer: u
vezi sa ugovorom o prodaji, član 461 i
dalje ZOO). Kao slučajeve materijalnih
nedostataka možemo nabrojati: kada
stvar ne poseduje odgovarajuće osobine
za njegovu upotrebu i funkcionisanje;
kada stvar ne služi svrsi za koju je
proizvedena; kada stvar ne sadrži osobine
za koje su se ugovorne strane složile da
treba da ih ima; ili kada stvar
jednostavno nije u skladu sa uzorkom,
modelom ili specifikacijom.
Materinstvo [amësia; Motherhood;
Mutterschaft] - Materinstvo/ majka se
zove žena koja je upisana u matičnu
knjigu rođenih kao majka deteta.
Matičar [Ofiqari; Registrar;
Standesbeamter] - Matičar je službeno
lice u svojstvu državnog službenika u
Kancelariji matičara, koja funkcioniše u
administraciji svake opštine. Matičar je
odgovoran za vođenje dokumentacije o
civilnom statusu građana te opštine. Na
primer: prema ZPK (član 25), brak se
375
mora sklopiti pred matičarem;
priznavanje očinstva; upis rođenih,
promenaprezimena, itd.
Matična knjiga venčanih [Libri amzë i
kurorëzimit; Marriage register; Eheregis-
ter] - Matična knjiga venčanih je registar
u koji se upisuju sva lica koja su se
venčala (sklopila brak) kod matičara.
Odgovoran za održavanje knjige
venčanih je matičar (videti: matičar).
Prema ZPK, član 35, matičar upisuje
zaključeni brak u matičnu knjigu
venčanih, koji zatim potpisuju supružni-
ci, dva svedoka i matičar. Odmah po
zaključenju braka, supružnici dobijaju
izvod iz matične knjige venčanih.
Međa [Megja; Landmark;
Grundstücksgrenze] - Međa je, u smislu
zakona, granica između dve nepokretnos-
ti, obično dve zemljišne parcele. Međa
se, u načelu obeležava određenim znaci-
ma (na primer kamenjem, štapovima,
ogradom, itd), a ako su ti znaci uništeni
ili nestali toliko da je ograničavanje
otežano, tada se međa može izvršiti
uređenje međe. Uređenje međe vrši sud i
to u vanparničnom postupku prema nor-
mama članova 205. i dalje ZVP. Ove od-
redbe predviđaju uslove, postupke i način
uređenja međa između dve nepokretnosti.
Međunarodna pravna pomoć [Ndihma
juridike ndërkombëtare; International le-
gal aid; Internationale Rechtshilfe] - Cen-
tralni stub izučavanja međunarodnog
građanskog procesnog prava jeste i
međunarodna pravna pomoć. Sud koji
rešava stvar može tokom postupka da
zahteva informacije iz različitih zemalja
(npr: neki dokument ili ispitivanje sve-
doka, itd). Ovo se postiže putem instituta
za međunarodnu pravnu pomoć i odnosi
se na sudove ili bilo koji drugi javni or-
gan. U parničnom postupku, osnova
međunarodne pravne pomoći su članovi
376
284 i dalje ZPP. međunarodna pravna
pomoć se obično obavlja preko Minis-
tarstva pravde gde funkcioniše odeljenje
za međunarodnu pravnu pomoć. Postoji
poseban zakon o međunarodnoj pravnoj
pomoći, a ovaj zakon se može primeniti
analogno i za krivične stvari, iako se za-
kon izričito naziva Zakon o međunarod-
noj pravnoj pomoći u krivičnim stvarima
(2011).
Međuzavisnost - [Kontestvarësia;
Litispendence; Rechtshängigkeit] - Vi-
deti: sudska međuzavisnost.
Melioracija [Meliorimi; Melioration;
Melioration] - Melioracija je niz mera
koje se primenjuju kako bi se poboljšale
fizičke, hemijske i biološke osobine zem-
ljišta, kao i stvaranje i održavanje opti-
malnog režima vode i vazduha za zem-
ljište, kako bi se obezbedili najpogodniji
uslovi za rast, razvoj i uzgoj biljaka i
postizanje stabilnih prinosa.
Menica [Kambiali; Bill of exchange;
Wechsel] - Menica je hartija od vrednosti
i spada u kategoriju hartija od vrednosti
po nalogu kojim je izdavalac obavezan
da drugom licu isplati novčani iznos koji
je upisan na menici ili naloži drugom licu
da plati. Na Kosovu se važeća zakonska
pravila za menicu trenutno nalaze u ZOO
(član 217 i dalje).
Mere obezbeđenja [Masat e sigurimit;
Security measures; Sicherungsmaßnahme
german] - Obezbeđenje tužbenog
zahteva. Realizacija subjektivnih
privatnih prava u građanskom procesu
može trajati mnogo godina. Iz tog
razloga, u praksi često postoji potreba za
intervencijom i pružanjem privremene
pomoći dok se ne odluči o glavnom
pitanju. To se postiže putem privremene
mere, što zakon reguliše detaljno i to u
delu pod nazivom „Obezbeđenje
tužbenog zahteva“ (član 296 i dalje ZPP).
Mere obezbeđenja se mogu odrediti i bez
pokretanja postupka priznavanja i do
prisilnog izvršenja. Da bi se odredila
mera obezbeđenja moraju se ispuniti 3
osnovna uslova: ako se smatra da
predlagač ima pravo na glavni zahtev,
postoji rizik od ostvarivanja glavnog
zahteva ako se ne odobri mera i predlog
za određivanje mere bezbednosti zajedno
sa garancijom (član 297. ZPP). Postoje
različite vrste mera obezbeđenja, ali se
mogu svrstati u tri grupe: mere
obezbeđenja za obezbeđenje novčanih
potraživanja, mere obezbeđenja u vezi sa
određenim predmetom i mere
obezbeđenja za održavanje određenog
stanja ili okolnosti (članovi 300, 301 i
302 ZPP).
Mešanje [Përzierja; Interference;
Vermischung] - Mešanje je zakonski
definisano odredbom člana 30. ZVDSP i
to je način za sticanje svojine nad
pokretnom imovinom ako se pokretni
predmeti pomešaju tako da se ne mogu
razdvojiti, ili se mogu razdvojiti uz
veoma visoke troškove. Pravne posledice
ovakvog načina sticanja svojine se
propisuju odredbama člana 30 u vezi sa
odredbom člana 29. ZVDSP.
Monogamija [Monogamia; Monogamy;
Monogamie] - Monogamija je činjenica
sklapanja samo jednog braka između
supružnika. Načelo monogamije i
monogamni brak takođe predviđa ZPK
(član 19). Po načelu monogamije, sve
dok su u braku, supružnici ne mogu da
sklope drugi brak ni pod kojim
okolnostima. Drugi brak koji je sklopljen
istovremeno uzrokuje bigamiju (videti:
Bigamija). Drugi brak se može sklopiti
samo ako je razveden prvi brak.
Monopol [Monopoli; Monopoly;
Monopol] - U trgovinskom pravu,
monopol je situacija kada na tržištu,
trgovci ili proizvođači (jedan ili više koji
deluju u saradnji) kontrolišu tržište,
utvrđuju dominantne tržišne pozicije za
snabdevanje robom ili uslugama i gde je
ulaz novih proizvođača otežan ili vrlo
ograničen. Obično monopolističke
kompanije (u njihovom nastojanju da
povećaju profit) drže visoku cenu i
ograničavaju proizvodnju ili stvaraju
neravnotežu potreba svojih klijenata.
Stoga, većina država stvara mehanizme i
zakone koji regulišu i kontrolišu
monopolističke sporazume i aktivnosti.
Videti: Konkurencija.
Moratorijum [Moratoriumi; Moratori-
um; Moratorium] -Moratorijum je veoma
važan pravni institut u postupku stečaja,
kroz koji se sve radnje protiv dužnika ili
protiv njegove imovine prekidaju
(obustavljaju) (član 26. ZS) U trenutku
kada počne stečajni postupak, dužnik u
stvari nije u stanju da obavlja većinu fi-
nansijskih obaveza i tada sud, u skladu sa
ZS, član 26.1, donosi odluku o moratori-
jumu, gde se svi zahtevi, postupci i
radnje bilo koje vrste namenjene zado-
voljavanju potraživanja prema dužniku
obustavljaju. Drugim rečima, podnošenje
zahteva za stečaj stvara pauzu u vremenu
u vezi sa određenim zahtevima,
postupcima ili radnjama, kao što su:
radnje, uključujući parnice, prikupljanje i
zahtevi za dugove, porezi, kazne ili
obaveza bilo koje vrste koje proizilaze
pre datuma podnošenja zahteva; radnje
za stvaranje, promenu, povećanje,
poboljšanje, registraciju ili izvršenje
zaloga ili hipoteke na imovini ili protiv
dužnika; radnje za realizaciju, sticanje ili
prodaju bilo koje imovine stavljene pod
hipotekom imovine dužnika ili za vršenje
kontrole nad njegovom imovinom.
Mortis causa (lat.) - Suprotno je „Inter
vivos“. Odnosi se na slučajeve ili pravne
377
posledice koje nastaju u slučaju smrti li-
ca. Na primer: početak ostavinskog
postupka za podelu imovine ostavioca.
Motiv/Razlog za zaključivanje ugovora
[Motivi i kontratës, Motiv of contract,
Vertragsgrund] - Motiv/Razlog za ugovor
je unutrašnji element ili psihološki
element za zaključivanje ugovora, koji
predstavlja volju i svrhu ugovornih strana
da zaključe ugovor. Obično
motivi/razlozi stranaka mogu da budu
različiti i kao takvi, u principu, ne utiču
na njegovu pravosnažnost. Izuzetno, ako
je motiv/razlog nedopuštenosti bitno
uticao na jednog ugovarača da odluči da
sklopi ugovor i ako to saugovarač nije
znao ili je trebao da zna, ugovor je bez
pravnog dejstva. Ugovor bez naknade
nema pravno dejstvo čak i kada druga
ugovorna strana nije znala da je motiv
/razlog nedopuštenost značajno uticao na
odluku njegovog saugovarača (član 40.
ZOO).
N gradnje bez dozvole, 2014. godina).
Nacionalizacija [Nacionalizimi; Nation-
alization; Nationalisierung (Verstaat-
lichung)] - Nacionalizacija ili „po-
državljenje“ je administrativna mera
javnog prava, koju država preduzima da
bi prenela predmete iz privatnog vlas-
ništva u državno. Nacionalizaciju su čes-
to koristile tzv. „socijalističke“ države
nakon Drugog svetskog rata do vremena
velikih političkih i društvenih transfor-
macija 90-ih godina prošlog veka, kada
je pao socijalistički sistem. Jasno je da
nacionalizacija nije samo relikt država sa
socijalističkim sistemom, ali su ga one
mnogo više koristile.
Nacionalna revizorska kancelarija
[Zyra Kombëtare e Auditimit; National
Audit Office; Nationaler Rechnungshof
german] - Nacionalna revizorska
378
kancelarija je osnovana zakonom kao
nezavisna institucija čiji je cilj da pruži
pomoć generalnom revizoru (videti:
Generalni revizor) tokom vršenja
njegovih dužnosti. Glavne funkcije
Nacionalne revizorske kancelarije su
davanje preporuka i doprinos zdravom
upravljanju budžetom i drugim javnim
sredstvima, promovisanje visokih
standarda transparentnosti i odgovornosti
u finansijskom upravljanju i obavljanju
javne uprave i izveštava Skupštini
Kosova o ostvarenim revizijama.
Nadgradnja [Mbindërtimi;
Superconstructio/upgrade; Überbauung] -
Nadgradnja je tehnički pojam, prema
kojem neko gradi objekat na drugom
objektu. Nadograđeni objekat se obično
gradi na objektu i obično je nelegalan,
dakle izgrađen bez ispunjavanja
zakonskih i tehničkih zahteva. Takva
nadogradnja podleže postupcima rušenja
ili u posebnim slučajevima postupcima
legalizacije (videti: Zakon o rešavanju
Nadležnost (suda) [Kompetenca (e
gjykatës; Jurisdiction (of the court);
Zuständigkeit (des Gerichts)] -
Nadležnost je pravo i obaveza suda da
odluči o određenoj stvari. Nadležnost je
proceduralna prezumpcija/pretpostavka,
o koju sud uvek treba da se stara po
službenoj dužnosti ako je nadležan za
podnetu stvar. Razlikujemo nekoliko
vrsta nadležnosti i to: predmetnu,
funkcionalnu i mesnu. Pod predmetnom
nadležnošću se podrazumeva podela
pravnih stvari u prvostepenim sudovima.
Pravne norme određuju koja će pravna
pitanja suditi prvostepeni sudovi.
Funkcionalna nadležnost određuje u kom
sastavu će se suditi stvar, da li je to sudija
pojedinac ili sudsko veće (videti: član 15.
ZPP i odredbe ZS). Mesna nadležnost
određuje koji sud predmetne nadležnosti
odlučuje u pravnoj stvari koja je predmet
razmatranja u postupku. U principu se
primjenjuje opšta mesna nadležnost,
osim ako drugačije nije predviđeno
pravilima kojima se uređuje isključiva,
izborna i dodatna mesna nadležnost
(videti: član 37 i dalje ZPP, videti, i: ZS).
Nadoknada [Rimburësim;
Reimbursement; Rückerstattun] - Entschädigung bei Enteignung] - Videti:
Nadoknada je isplata određenog iznosa
jedne strane prema strani koja je ranije
ispunila neku finansijsku obavezu. Ako
je tužilac na početku platio taksu za
podnoženje tužbe, na kraju postupka će
ovaj trošak da plati tužena strana, ukoliko
je izgubila građanski parnični postupak.
Nadri pisar [Kuazishkruesi; Quazi
scribe/registrar/over drafter; Quasi-
Rechtsberater] - Nadri pisar je (fizičko ili
pravno) lice koje, bez legitimacije (na pr:
nije advokat), nudi pravne usluge
(zastupanje, pravnu pomoć, itd.) za
naknadu.. Zakon o advokaturi izričito i
eksplicitno predviđa ko može da pruža
pravne usluge, a to je advokat i u
posebnim uslovima profesor pravnog
fakulteta. Uprkos tome, ovi „nadri pisari“
su radili a i dalje nastavljaju da rade na
Kosovu, iako pozitivan pravni okvir ne
dozvoljava tako nešto.
Nalog [Urdhri; Order; Anweisung] -
Nalog je pravni obligacioni odnos (član
763 i dalje ZOO), kojim se obavezuje
nalogoprimac da preduzme neki pravni
posao u ime nalogodavca. Nalogodavac
je obavezan, u načelu, da isplati
nalogoprimca za radove koji je izvršio.
Nalog za izvršenje [Urdhri për
përmbarim; Enforcement orde;
Vollstreckungsentscheidung] - Nalog za
izvršenje je odluka privatnog izvršitelja
kojom privatni izvršitelj odlučuje o
odobrenju ili odbijanju predloga za
izvršenje (član 1 KSII, 5, 10, 44 ZIP).
Nalog za izvršenje je tehnički privatni
pečat izvršitelja u predlogu za izvršenje.
Ako se nalogom za izvršenje odbije za
izvršenje, tada taj nalog treba da sadrži i
obrazloženje (44. ZIP).
Naknada za ekspropriaciju
[Kompensimi për shpronësimin;
Compensation for expropriation;
Eksproprijacija.
Narodni advokat/Ombudsman
[Avokati i Popullit; Ombudsperson;
Ombudsmann/Volksanwalt] - Narodni
advokat ili ombudsman je državna i
ustavna nezavisna institucija koja štiti
prava pojedinaca (fizičkih i pravnih lica)
od eventualnih povreda javnih organa
(članovi 132. do 135. ZRK). Ova državna
institucija je detaljno regulisana
Zakonom o narodnom advokatu iz 2015.
godine. Istorijski, narodni advokat je
institucija iz Skandinavije, tačnije
Švedske, koja je već predviđena u gotovo
svim zemljama Evrope. Svi državni
organi imaju ustavnu i zakonsku obavezu
da se bave navodima i zahtevima
narodnog advokata. Na taj način, narodni
advokat se predstavlja kao čuvar
osnovnih ljudskih prava i sloboda, ako
ova prava krši bilo koji državni organ.
Naplata-naplaćivanje [Arkëtim-i;
Encashment; Inkasso] - Naplata se zove
izvršenje potraživanja poverilaca ili
prenos kredita u ime poverioca od strane
dužnika. Tipičan slučaj naplate kredita
predstavlja prenos kredita u ime
poverioca u izvršnom postupku (član
126. ZIP).
Nasciturus (lat.) - Embrion začet u
majčinoj utrobi. Videti: nasledstvo.
Nasledna imovina [Pasuria
trashëgimore, Inheritance property;
Erbschaft] - Videti: Nasleđe.
379
Nasledni redovi [Radhët e trashëgimisë;
Hereditary order; erbliche Ordnung] - U
slučaju da ostavilac nije raspolagao
njegovom imovinom u momentu smrti,
odnosno nije sastavio testament, njegova
zaostavština prelazi na njegove zakonske
naslednike utvrđene zakonom. Zakon
detaljno propisuje ko i prema kojem
naslednom redu se nasleđuje
zaostavština. Odredbama članova 12 -
21. ZN su predviđena četiri nasledna
reda, gde prvi nasledni red čine deca i
bračni drug. Nasleđivanje se vrši prema
parenteralnom sistemu, prema kojem se
naslednici drugih naslednih redova
smatraju naslednicima samo ako ne
postoje naslednici iz prethodnih redova.
Nasleđivanje [Trashëgimia; Inheritance;
Erbschaft] - Nasleđivanje se kao opšti
pojam može razumeti na različite načine.
Članom 1 ZN, nasleđivanje se definiše
kao prenos imovine sa ostavioca na
naslednika putem testamenta ili zakona.
Ovaj proces se naziva i „univerzalno
nasleđivanje“. Nasleđivanje znači i
„nasledna imovina“, koja automatski
prelazi na naslednike u momentu smrti
zaveštaoca (član 4. ZN). Nasledna
imovina obuhvata imovinu i obaveze,
znači obaveze zaveštaoca prema trećim
licima, ali do visine nasledne mase.
Naslednik se može odreći nasleđa (član 5
III ZN). Postoji nasleđe prema
testamentu, dakle, prema volji ostavioca.
Ukoliko nema testamenta, dolazi
zakonsko nasleđe, gde se takođe određuje
nasledni red (članovi 11 i dalje ZN).
Nasledno (pravo) [Trashëgimore (e
drejta); Inheritance (law); Erbschaft
(Recht)] - Nasledno pravo je oblast
zakona, stoga celina pravnih normi,
kojim se uređuje prenos nasledne
imovine sa zaveštaoca na naslednike
380
nakon smrti zaveštaoca. Glavni formalni
izvor naslednog prava je ZN.
Naslednik [Trashëgimtari; Heir; Erbe] -
Naslednik je lice koje postaje pravni
naslednik svih prava i obaveza u trenutku
smrti ostavioca. Ovaj proces
univerzalnog nasledstva se javlja u
momentu smrti ostavioca, a naslednik
može biti na osnovu volje ostavioca
(testamenta) ili zakona. Pravno
nasleđivanje dolazi uvek u drugom redu i
to ako nema valjanog testamenta, kojim
je ostavilac raspolagao svojom imovinom
u slučaju smrti (mortis causa). Naslednik
može biti fizičko, a i pravno lice,
odnosno pravno lice iz javnog prava, na
pr: opština (član 21. ZN). Naslednik
može biti prema zakonu i dete začeto u
materici majke, embrion (videti: član 7.
ZN).
Nastavak nadležnosti [Vazhdimi i
kompetencës; Extension of competence;
Gerichts] - Videti: Perpetuatio fori.
Ne bis in idem (lat.) - Nema drugog
postupka za istu stvar. Ako je doneta
pravosnažna odluka za jednu stvar, tada
ne može ponovo da počne novi postupak
za istu stvar. Ovo je ustavno načelo i važi
za sve postupke (videti: član 32. URK).
Iako se ova norma izričito odnosi na
krivični postupak, važi i za građanski
postupak. Stvar presuđena u građanskom
postupku ne može ponovo biti predmet
spora u drugom građanskom postupku.
Negotiorum gestio (lat.) - Videti: Bez
ovlašećenja ili naloga obavljanje poslova
za drugog.
Nemar [Pakujdesia; Negligence;
Fahrlässigkeit] - Nemar je element
objektivne strane pravnog lica i
podrazumeva situaciju kada se ne uzima
u obzir neophodna briga prilikom
komunikacije. ZOO predviđa različite
stepene nemara, nedefinisanih zakonom,
kao što je na primer: nemar, veliki
nemar, krajnji nemar.
Nepokretnost [Paluajtshmëri;
Immovability/immovable property;
Unbewegliche Sache] - Pojam
„nepokretnost“ je tehnički pojam
/technicus terminus i treba ga jasno
razlikovati od drugih pojmova kao što su
„nepokretna imovina“, „zemljište“, itd.
Nepokretnost je zakonski definisana
odredbom člana 10. ZVDSP. Prema ovoj
odredbi, nepokretnost je određeni deo
površine zemlje, koji je ograničen i može
biti ograničen i kao takav registrovan u
registru nepokretnosti. Poslednji element
nije izričito predviđen zakonom, već je
bitan element za definisanje
nepokretnosti u pravnom smislu.
Nepokretnostima se smatraju i određene
stvari izričito pomenute u odredbama
člana 10. stav 1 i 2 ZVDSP.
Nemogućnost (ispunjenja ugovora)
[Pamundësia e përmbushjes së kontratës;
Inability (to fulfill the contract; Un-
möglichkeit (der Vertragserfül-
lung)german] - Dužnik je dužan da ispuni
obavezu. U slučaju da dužnik ne može da
ispuni obavezu, tada je prouzrokovana
nemogućnost ispunjenja obaveze koja je
delimično regulisana i zakonom (član
120, 121 ZOO). Može biti različitih situ-
acija u kojima dužnik ne može da ispuni
obavezu, pa stoga razlikujemo različite
vrste nemogućnosti ispunjavanja ugovora
i to: objektivnu početnu objektivnu
nemogućnost, početnu subjektivnu
nemogućnost, kasniju objektivnu
nemogućnost, kasniju subjektivnua
nemogućnost, ekonomsku i činjeničnu
nemogućnost. Ova klasifikacija i razlika
između različitih vrsta je prirodno važna
zbog različitih pravnih posledica
nemogućnosti.
Nemo prohibitur pluribus
defensionibus uti (lat.) - Niko nije lišen
prava da koristi više sredstava za zaštitu.
To se odnosi na činjenicu da u
građanskom postupku strane imaju pravo
da koriste nekoliko zaštitnih sredstava
istovremeno, osim ako se ne predviđa
nešto drugo.
Nemo plus iuris ad alium transferre
potest, quam ipse habet (lat.) - Niko na
drugog ne može preneti više prava nego
što sam ima. To se odnosi na institut
sticanja svojine od lica koje nije vlasnik.
Videti: Sticanje svojine.
Negotovinska potraživanja [Kreditë
(kërkesat) jo në të holla; Non-monetary
credits (claims)]; Sachleistungen] -
Videti: Negotovinska potraživanja.
Neobezbeđeni poverilac [Kreditor i
pasiguruar; Unsecured creditor;
Gläubiger] - Videti: Potraživanja
poverilaca.
Neophodna zaštita [Mbrojtja e
nevojshme; Necessary protection;
Notwehr] - Realizacija subjektivnih
privatnih prava, po pravilu treba da se
obavlja sudskim putem zbog monopola
države, osim ako postoji neka vanredna
okolnost.
Neosnovano bogaćenje [Begatimi pa
shkak; Unfounded enrichment;
Bereicherung ohne Rechtsgrund] -
Videti: Sticanje bez osnova.
Nepatentirani pronalazak [Shpikja jo e
patentueshme; Non-patentable invention;
Nicht patentierbare Erfindung] -
Nepatentiranim pronalaskom se smatra
pronalazak koji ne ispunjava uslove da se
smatra pronalaskom. Međutim, za razliku
od patentiranih pronalazaka koji se zbog
svog velikog broja mogu numerisati,
zakon, tačnije ZP (član 7.2), je tekstualno
naveo nepatenirane pronalaske i to:
otkrića, naučne teorije i matematičke
381
metode; estetsko stvaralaštvo; scheme
pravila i metode za misaone radnje, igre
ili realizacija delatnosti za biznise i
programe za kompjutere; predstavljanje
informacija. Treba napraviti razliku
između nepatentiranih pronalazaka i
pronalazaka isključenih od patenatiranja
zbog morala i javnog poretka. Od
nepatentiranih pronalazaka, treba
razlikovati kategoriju pronalazaka
izuzetih od patentiranja. Izuzeće od
patentiranja znači da patent nije odobren
za pronalaske čija komercijalna upotreba
može da bude u suprotnosti sa javnim
redom i moralom; biljne ili životinjske
vrste, ili bitni biološki postupci; metode
za tretiranje tela čoveka ili životinja
hirurgijom ili terapijom ili dijagnostičkim
metodama; sastojci koji se dobijaju
putem unutrašnje nuklearne
transformacije za vojne ciljeve (član 9.1
Zakona o patentima).
Nepopravljiva šteta [Dëmi i članu 89. ZOO, itd. „Relativna ne-
pariparueshëm; Irreparable damage;
Irreparabler Schaden] - Šteta se smatra
nepopravljivom ako ne može razumno da
se obešteti finansijski ili se ne može
vratiti na prvobitne uslove koji su
postojali pre nastanka štete. Ovaj izraz se
obično koristi u sudskim sporovima kada
se od suda zahteva da izda preliminarni
nalog ili privremenu meru koja se odnosi
na predmet spora.
Nesavesna državina [Keqbesimi;
Negligent posession/Bad faith;
Bösgläubigkeit] - Nesavesna državina
(mala fides) je suprotna od savesne
državine. Ako strana nije postupila u
savesnoj državini, onda je automatski
postupala u nesavesnoj državini i kao
takva ne može da se poziva na pravo.
Dobitnik je u nesavesnoj državini, ako
zna ili zbog velike nepažnje ne zna da
stvar pripada otuđiocu.
382
Nevažnost ugovora [Pavlefshmëria e
kontratave; Nullity of contracts;
Nichtigkeit der Verträge] - Da bi ugovor
bio važeći, moraju se ispuniti osnovni
uslovi i neka mala „patologija“ u ovom
odnosu ne bi trebalo da direktno utiče na
valjanost takvog pravnog odnosa (npr:
motivi jedne strane ne utiču, u principu,
na valjanost pravnog posla, član 40.
ZOO). Međutim, ako su povređena neka
osnovna pravila, onda se pravni odnos
može ili ne može proglasiti nevažećim.
ZOO pravi razliku između apsolutne i
relativne nevažnosti. Naziva se „apsolut-
no ništav“ pravni posao zbog činjenice da
se date izjave smatraju kao da nikada ni-
su date i svako se može pozvati na ovu
ništavost, npr: ako je predmet obaveze
nemoguć ili nedopušten prema članu 35.
ZOO, ako je osnov nedozvoljen prema
članu 39, ako se ugovor zaključuje u su-
protnosti sa javnim poretkom prema
važnost“ znači da strana ima pravo da
zahteva da se pravni posao proglasi ne-
važećim. Zakon ne predviđa izričito i u
terminologiji da se radi o relativnoj ne-
važnosti. Međutim, ako zakon štiti inter-
ese jedne strane, tada ta strana može
tražiti da se ugovor proglasi nevažećim,
npr: zabluda jedne strane prama članu 46.
ZOO, prevara prema članu 49. ZOO.
Nevladina organizacija [Organizatë
Joqeveritare; Non-Governmental organi-
zation; Nichtregierungsorganisation] -
Nevladinim organizacijama se nazivaju
organizacije čija se aktivnost odvija
nezavisno i bez uticaja države. Prema za-
konu na Kosovu, kao takve se smatraju
udruženja i fondacije (Zakon o slobodi
udruživanja u nevladine organizacije).
Videti: Udruženja i fondacije.
Ničija stvar [Sendi i braktisur; Aban-
doned item; Herrenlose Sache] - Res nul-
lius. Ničijom stvari se smatra ona stvar ili
one stvari kod kojih se njihov vlasnik od-
rekao svojine. Ili, drugim rečima, ničije
stvari su stvari bez vlasnika, a prema za-
konu, lice koje uzme u posed te stvari
stiče vlasništvo nad njima, ako zakonom
nije zabranjeno prisvajanje (član 32.
ZVDSP).
Ništavi ugovor [Kontrata nule; Null
contract; Nichtiger Vertrag] - Videti:
Ništavost ugovora.
Nominatio actoris (lat.) - Videti: Pravni
prethodnik.
Notarska komora [Oda e Noterëve;
Chamber of Notaries; Notarkammer] -
Notarska komora je pravno lice javnog
prava koja deluje u skladu sa Zakonom o
beležništvu i njenim statutom usvojenim
od strane Generalne skupštine Notarske
komore i odobrenim od strane
Ministarstva pravde Republike Kosovo.
Sedište komore je u Prištini i sastoji se od
svih javnih beležnika na Kosovu.
Članstvo u Notarskoj komori je
obavezno. Glavne funkcije Notarske
komore su: 1. Osigurati da javni
beležnici izvršavaju svoje profesionalne
dužnosti na savestan i tačan način,
poštuju profesionalnu etiku i postupaju
na pristojan način; 2. usklađivanje
profesionalnih aktivnosti javnih
beležnika; 3. organizovanje obuke
javnim beležnicima i službenicima
beležništva; i 4. organizovanje
kandidatske službe.
Novac [Paraja; Money; Geld] - Novac se
u građanskom pravu smatra potrošnom,
pokretnom, zamenljivom stvari, ali ima i
druge specifičnosti (videti: član 567
ZOO). Novac služi i kao sredstvo u
ekonomskom, pravnom prometu i služi
kao mera za obračun protivvrednosti
stvari i štete.
Novina [Risia; Innovation; Neuheit] -
Videti: Patent.
Novčana potraživanja [Kreditë
(kërkesat) në të holla; Monetary credits
(claims); Geldforderung] - Potraživanja
poverilaca prema dužniku u postupku
izvršenja mogu biti različita, ali se mogu
klasifikovati u dve velike grupe i to:
gotovinska potraživanja i negotovinska
potraživanja. Gotovinska potraživanja su
regulisana odredbama članova 80 - 173
ZIP, kao su: prodaja pokretne imovine,
izvršenje na bankovnim računima itd.
Negotovinska potraživanja su regulisana
odredbama člana 174. i dalje ZIP, kao što
su: predaja pokretne ili nepokretne
imovine, vraćanje radnika na posao, itd.
Numerus clausus (lat.) - Zatvoren broj.
To znači ograničavanje broja bilo koje
posebne okolnosti ili okolnosti ili bilo
kog pravnog instituta. Stvarno pravo
priznaje načelo numerus clausus stvarnih
prava. To znači da su samo ona stvarna
prava utvrđena zakonom stvarna prava i
da strane ne mogu stvarati druga stvarna
prava. U proceduralnom pravu pred
arbitražom se primenjuje načelo numerus
clausus; to znači da se tužba za
poništenje odluke može podneti samo iz
onih razloga predviđenih u članu 36. ZA,
a ne iz bilo kog drugog razloga koji nije
izričito predviđen.
Nužni nasledni deo [Pjesa e
domosdoshme e trashëgimisë;
Compulsory part of inheritance,
Pflichtteil des Erbes] - Autonomija
slobodne volje se takođe važi i u
naslednom pravu. To znači da ostavilac
(de cujus) ima pravo da posvojoj volji i
želji raspolaže svojom imovinom u
slučaju smrti. To znači da ostavilac može
da odredi ko će preuzeti njegovu imovinu
nakon njegove smrti. Međutim, zakon
predviđa da bi u takvim slučajevima neki
383
direktni rođaci, pravni naslednici imali
pravo da zatraže takozvani nužni deo.
Takva lica, koja imaju pravo na nužnu
imovinu nasledstva, se nazivaju „nužni
naslednici“. Ko može da bude nužni
naslednik i koliki je taj nužni deo
nasleđa, definisano je u članu 29. i dalje
ZN. U kosovskom pravu (za razliku od
mnogih prava drugih zemalja), „nužni
deo“ je stvarno nasledno pravo, a ne
potraživanje (zahtev) nužnog naslednika
protiv naslednika. To znači da se ovo
pravo na nužni deo ne može isključiti a
nužni naslednik dobija deo kao
„naslednik“, a ne samo da bi imao pravo
potraživanja protiv drugih naslednika.
Nužni prolaz [Kalimi i domosdoshëm;
Compulsory passage; Notweg] - Nužni
prolaz je pravni institut susednog prava,
prema kojem vlasnik nepokretnosti mora
da dozvoli neometan prolaz vlasniku
nepokretnosti ukoliko nema drugog
pristupa javnom putu (član 86 i dalje
ZVDSP). Vlasnik, koji ima ovo pravo na
nužni prolaz, mora nadoknaditi vlasnika
nepokretnosti koji mora da trpi ovaj
prolaz sve dok se ne pronađe rešenje za
pristup javnom putu. Način korišćenja i
vreme se određuje odlukom suda. Nužan
prolaz nije ograničeno stvarno pravo,
znači nije službeno i ne bi trebalo da, kao
takvo, bude upisano u registar
nepokretnosti.
O Negative Verpflichtung] - Negativne
Obaveza [Detyrim; Obligation;
Verpflichtung] - Obaveza je dužnost ili
dug dužnika prema poveriocu u pravnom
odnosu. Ta obaveza se može stvoriti
putem pravnog posla (npr: ugovora) ili
zakonom (npr: naknada štete
prouzrokovana nanošenjem štete). Dakle
obaveza se stvara iz obligacionog odnosa
i prestaje na različite načine (npr: i
384
obično ispunjavanjem obaveze, znači
isplatom duga, itd). Obaveze u
građanskom pravu mogu biti različite, u
zavisnosti od prirode pravnog odnosa i
njegovog predmeta.
- Građanske obaveze [Detyrimet civile;
Civil obligations; Privatrechtliche
Verpflichtungen] - Građanskim
obavezama se smatraju one obaveze
koje se mogu ostvariti i prinudno,
pravnim sredstvima, pred nadležnim
organima, ako ih strane nisu ispunile
svojevoljno.
- Prirodne obaveze [Natürliche
Verbindlichkeiten; Natural
obligations; Naturalobligationen] -
Prirodne obaveze su one obaveze koje
se ne mogu ostvariti pravnim
sredstvima pred nadležnim organima.
Ovde, na primer, spadaju propisane
obaveze.
- Pozitivne obaveze [Detyrime pozitive;
Positive obligations; Positive
Verpflichtung] - Podela obaveza na
pozitivne i negativne se vrši
uzimanjem u obzir činjenice da li
dužnik mora da preduzme radnju ili da
se ponaša neaktivno. Pozitivne
obaveze su one obaveze kada se od
dužnika zahteva da izvrši određenu
radnju izraženu u obliku „davanja“ ili
„činjenja“.
- Negativne obaveze [Detyrime
negative; Negative obligations;
obaveze su one obaveze kada je
dužnik neaktivnan, što se može izraziti
u obliku ‛trpljenja’.
- Novčane obaveze [Detyrime
monetare; Monetary obligations
Geldschuld] - Novčane obaveze su one
obaveze kod kojih se obaveza sastoji
ili podleže predaji određenog iznosa
novca. Određivanje novčanih obaveza
 se vrši sa ciljem da se napravi razlika
od obaveza koje za predmet imaju
predaju određene stvari.
- Alternativne obaveze [Detyrime
alternative; Alternative obligations;
Alternative Verpflichtung] - znači obaveze koje se sastoje od više
Alternativne obaveze su one obaveze
koje podležu određenim predmetima
obaveza, ali se ispunjenjem jedne od
obaveza, smatra da je dužnik ispunio
tu obavezu. Kvalifikacija alternativnih
obaveza se vrši u cilju razlikovanja od
kategorije kumulativnih obaveza.
- Kumulativne obaveze [Detyrime
kumulative; Cumulative obligations;
Kumulative Verpflichtung] - [Shpenzimet
Kumulativne obaveze su one obaveze
koje imaju nekoliko predmeta obaveza
i smatra se da je dužnik ispunio
obavezu onda kada je ispunio sve ove
obaveze ili predmete obaveza.
- Fakultativne obaveze [Detyrime
fakultative; Facultative obligations;
Fakultative Verpflichtung] - objektivnom standardu (videti: član 95. i
Fakultativne obaveze su one obaveze
kada je predmet obaveze određeni
predmet, ali se smatra da je dužnik
ispunio obavezu i kada ispuni bilo
koju drugu obavezu od propisane.
- Deljive obaveze [Detyrime të
pjesëtueshme; Optional obligations;
Teilbare Verpflichtung] - Deljive
obaveze su one obaveze kod kojih
postoji mogućnost njihove podele
alikutornim putem ili određenih
delova, bez promene njihove suštine.
Prema ZOO, obaveza je deljiva ako se
ono što se duguje može podeliti i
ispuniti u delovima koji imaju ista
svojstva kao i ceo predmet, i ako ono
tom podelom ne gubi ništa od svoje
vrednosti (član 396), u suprotnom,
obaveza je nedeljiva.
- Solidarne obaveze [Detyrime solidare;
Solidary obligations; Gesamtschuld] -
Solidarne obaveze su one obaveze u
kojima može da bude nekoliko lica
odgovornih za ispunjenje obaveze,
subjekata. Svaki dužnik solidarne
obaveze odgovara poveriocu za
celokupnu obavezu a poverilac može
zahtevati ispunjenje obaveze od
svakog od njih sve dok obaveza ne
bude potpuno ispunjena, ali kad jedan
dužnik ispuni obavezu, ona prestaje i
svi dužnici se oslobađaju.
Obavezni (neophodni) troškovi
e domosdoshme
(nevojshme); Indispensable (necessary)
expenditures; Notwendige
Verwendungen (erforderlich)] - U
stvarnom pravu, obavezni troškovi ili
potreban trošak je utrošak sredstava koja
su, u vreme potrošnje bila neophodna za
održavanje predmeta prema pravilu i
dalje ZVDSP).
Obaveštenje o prijemu pošiljke
[Fletëdërgesa; Delivery note;
Zustellungsurkunde] - Obaveštenje o
prijemu pošiljke je dokument o urednom
slanju dopisa, a naročito podnesaka, koje
treba lično poslati zbog njihovog značaja,
npr: tužba, odgovor na tužbu, presuda, itd
(član 110. ZPP).
Obezbeđeni poverilac [Kreditor i
siguruar; Secured creditor;
Absonderungsberechtigter Gläubiger] -
Videti: Potraživanja poverilaca.
Obezbeđivanje tužbenog zahteva
[Sigurimi i kërkesëpadisë; Security of
statement of claim; Sicherung des
Klagebegehrens german] - Videti: mere
obezbeđenja.
Običaj [Zakon; Custom; Gepflogenheit]
- Videti: Običajno pravo.
385
Objava [Lajmërimi; Notification;
Ankündigung] - Videti: Obaveštenje.
Objekt prava [Objekti i së drejtës; The
object of the law; Rechtsobjekt] - Sve
ono što nije subjekt prava jeste objekt
prava. S tim u vezi, pravani objekt
uspostavlja pravne odnose. Razni pravni
sistemi prave različite diferencijacije za
pravne predmete, dok kosovsko pravo
podržava koncept inkluzivnosti. To znači
da objekti prava na Kosovu mogu biti
stvari, koje su telesne i netelsne, odnosno
pravo na potraživanje (videti: član 8.
ZVDSP).
Obaveza [Obligimi; Obligation;
Verpflichtungen/Obligation] - Videti:
Obaveza.
Obavezni naslednici [Trashëgimtarët e
domosdoshëm; Indispensable heirs;
Pflichtteilsberechtigter] - Videti:
Obavezni deo nasledstva.
Obnavljanje [Përtëritja, Renewal;
Verlängerung] - Obnavljanje (novacija)
je način gašenja obligacionih odnosa
prema kome se poverilac i dužnik slažu
da zamene postojeće obaveze drugom
obavezom koja proizilazi iz različite
pravne osnove i drugačijeg predmeta
(član 329 i dalje ZOO).
Obrazloženje [Arsyetimi; Reasoning;
Begründung] - Videti: Presuda:
obrazloženje presude.
Obveznica [Fletobligacioni; Bond;
Quittung] - Obveznica je vrsta potvrde,
prema kojoj dužnik može da zatraži
potvrdu od poverioca nakon ispunjenja
obaveze (vraćanje obveznice) (član 304.
ZOO).
Očinstvo [Atësia; Paternity; Vaterschaft]
- Ocem deteta se smatra muž majke
deteta ako je dete rođeno u braku ili u
roku od 300 dana po prestanku braka.
Ovo načelno predviđa ZPK u odredbi
člana 99.1. Ocem deteta koje nije rođeno
386
u braku, niti u roku od 300 dana od
raskida braka, smatra se čovek koji ga
prizna za svoje ili čije je očinstvo
potvrđeno odlukom suda.
Odbijanje [Refuzim; Refusing;
Ablehnung] - Odbijanje je neprihvatanje
zahteva ili neprihvatanje neke tužbe
tužioca. Tužba se odbija zbog
neosnovanosti, a odbacuje se ako nije
dozvoljena.
Odgovornost za drugoga [Përgjegjësia
për tjetrin, Liability for other;
Fremdhaftung] - U principu je odgovorna
ono lice koje je izazvalo štetu. Međutim,
u određenim slučajevima može se
dogoditi da je neko drugi izazvao štetu
nekome drugom, a treće lice odgovora za
izazvanu štetu. Na primer: odgovornost
roditelja za štetu koju je izazvalo
maloletno dete (član 147. ZOO),
odgovornost pravnog zastupnika za štetu
koju je izazvalo lice sa psihičkim
smetnjama (član 148. ZOO). Drugi slučaj
odgovornosti za drugoga je i odgovornost
poslodavca za štetu izazvanu od strane
zaposlenog (član 152. i dalje ZOO).
Odgovor na tužbu [Përgjigjja në padi;
Reply to lawsuit; Klageerwiderung] -
Pošto je tužba prva proceduralna radnja
tužioca, odgovor na tužbu je prva
proceduralna radnja tuženog. Iz samog
pojma proizilazi da tuženi ima pravo, ali
ne i obavezu, da se izjasni o navodima
tužioca podnetim u tužbi. Odgovor na
tužbu je prva zaštita tuženog na navode
tužioca. Odgovor na tužbu se može
podneti u roku od 15 dana od prijema
tužbe i mora se podneti u pisanoj formi
(videti: odredbe člana 395 i dalje ZPP).
Odluka [Vendimi; Decision;
Entscheidung] Odluka u pravnom smislu
je navod ili izjava suda o pravnim
posledicama konkretnog slučaja.
Odlukom se odlučuje o određenom
pitanju konkretnog slučaja, koji može biti
predmet razmatranja od strane suda ili
bilo kojeg drugog javnog organa. U
građanskim postupcima, odluka je opšti
pojam koji se koristi za različite vrste
odluka. U građanskom postupku se
donose različite vrste odluka, i to:
rešenje, presuda i nalog (videti: član 141.
i dalje ZPP).
Odobravanje [Aprovimi; Approval;
Zustimmung] - Videti: Saglasnost.
Odricanje od nasledstva [Heqja dorë
nga trashëgimi; Renouncement to
inheritance; Erbverzicht] - Svaki
naslednik, prema testamentu ili zakonu,
ima pravo na nasledstvo i, u načelu,
obavezu prihvatanja nasledne mase, koja
uključuje aktivu i pasivu dakle i obaveze.
Međutim, naslednik, u principu, ima
pravo na odricanje od naslednog dela i u
tom slučaju se smatra da nikada nije bio
naslednik (članovi 130-138 ZN).
Odustajanje od tužbenog zahteva
[Heqja dorë nga kërkesëpadia; Waiver of
the statement of claim; Klageverzicht] -
Odustajanje od tužbenog zahteva takođe
dovodi do okončanja postupka prema
volji tužioca, ali se oni znatno razlikuju
među sobom. Odustajanjem od tužbenog
zahteva, tužilac se definitivno odriče
svog subjektivnog privatnog prava da
svoje pravo ostvari svoje pravo preko
suda. U ovom slučaju, sud donosi
presudu kojom pitanje postaje
„presuđeno“, s tim da se ista tužba ne
može ponovo podneti (član 149. ZPP).
Videti: povlačenje tužbe.
Odustanica [Pendesa/pendimi; Earnest;
Strafversprechen] - Odustanica je
sporazum strana prema načelu slobodne
autonomije volje, prema kome jedna
strana ili svaka strana ima pravo da
odustane od ugovora, ali pod uslovom da
plati određeni iznos na ime odustajanja
(članovi 70 i 71 ZOO).
Oficijelnost (načelo) [Oficialiteti
(parim); Officiality (principle); Offizial
(Grundsatz)]. Videti: Dostupnost.
Ombudsperson [Ombudsperson;
Ombudsperson; Volksanwalt] - Videti:
Narodni advokat.
Opozivanje [Revokimi; Revocation;
Widerrufk] - Opozivanje se može izvršiti
za testament, ugovor, izjavu, ponudu, itd.
Opozivanje znači odricanje od neke
preduzete radnje, obično od neke izjave
volje, kao što je: opozivanje testamenta,
ugovora, itd. U zavisnosti od slučaja do
slučaja, opozivanje se može izvršiti
unutar utvrđenog roka i to sa određenim
pravnim posledicama. Na primer: ako je
ostavilac opozvao testament, onda je
opozvani testament nevažeći. Ako je
ponuđač opozvao ponudu u zakonski
predviđenom roku, onda se na osnovu te
ponude ugovor ne može zaključiti.
Opštinska kancelarija katastra [Zyra
Komunale Kadastrale; Municipal
Cadastral Office; Städtisches
Katasteramt] - Opštinske kancelarije
katastra (OKK) su kancelarije koje rade
kao organi u odgovarajućim opštinama u
Republici Kosovo (član 5. ZK) koje, u
operativnom smislu nisu podređene
opštinama, ali deluju kao prvi stepen i
odgovorne su za rad katastra (videti:
katastar), dok Kosovska agencija za
katastar (KAK) kao drugostepeni organ
za nadzor rada Opštinske katastarske
kancelarije (videti: Kosovska agencija za
katastar). Opštinske kancelarije katastra
odgovaraju Kosovskoj agenciji za
katastar za aktivnosti sastavljanjem
izveštaja i primenom svih svojih odluka i
preporuka upućenih OKK. Postupak za
upis prava svojine na nepokretnosti
počinje pismenim zahtevom strane koja
387
ima pravni interes ili posebno ovlašćenje
podneto OKK u kojoj se nalazi
katastarska jedinica. Tokom razmatranja
zahteva za upis u OKK, razmatra se da li
je kompletiran svim potrebnim ličnim
podacima, podacima vezanim za jedinicu
ili jedinice nepokretnosti navedenim u
zahtevu, koji se moraju posebno
identifikovati brojem ili identifikacionim
brojevima imovine, taksom za upis,
zakonskim nazivom koji je potreban za
upis u skladu sa zakonom (videti:
Registar prava na nepokretnu imovinu).
Kao drugostepeni organ, protiv odluka
OKK u upravnom postupku je Kosovska
agencija za katastar, gde svaka strana ima
pravo da se u zakonskom roku obrati
Kosovskoj agenciji za katastar i zahteva
od poslednje navedene da razmotri
odluku Opštinskih katastarskih
kancelarija (član 6. ZORPNI).
Ordre public (fra) Videti: Javni
poredak.
Organ starateljstva [Organi i Službenom listu Kosova i u visoko
kujdestarisë; Custodian body; Vormund]
- Organ starateljstva je administrativni
organ na opštinskom nivou, nadležan za
socijalna pitanja koja se odnose na zaštitu
i porodičnu pomoć. U vršenju svoje
funkcije zaštite prava i interesa dece
uključuju se ovlašćenja za sprovođenje
pravnih sredstava i preduzimanje pravnih
radnji, kao što su iznošenje činjenica,
neophodnih dokaza, itd. U slučajevima
kada se vodi sudski postupak, sud je
obavezan da pozove organ starateljstva
kao učesnika u postupku i da ga obavesti
o svojim odlukama (član 6. ZPK).
Organ za eksproprijaciju [Organi
shpronësues; Expropriating authority;
Enteignungsbehörde] - Organ za
eksproprijaciju podrazumeva opštinu ili
Republiku Kosovo (Vladu), koja je
ovlašćena da izvrši eksproprijaciju po
388
Zakonu o eksproprijaciji (ZENI).
Postupak eksproprijacije karakteriše
nekoliko preliminarnih radnji organa za
eksproprijaciju, koje se sastoje od
obavljanja pripremnih radova za
utvrđivanje potencijalne pogodnosti
jedne ili više parcela nepokretne imovine
za eksproprijaciju, odluke o pokretanju
postupka eksproprijacije, preliminarne
odluke i konačne odluke o eksproprijaciji
(član 5-11 ZENI-a).
- Odluka o pokretanju postupka
eksproprijacije [vendimi për inicimin
e procedurës së shpronësimit; decision
on initiation of expropriation
procedure; Beschluss zur Einleitung
des Enteignungsverfahrens] - ima za
cilj da odobri izvršenje pripremnih
radova i odredi detaljno parcelu ili
parcele nepokretnosti koje su predmet
eksproprijacije, planove i javnu
namenu eksproprijacije. Ova odluka
stupa na snagu nakon proglašenja u
tiražnoj novini na na Kosovu. Svrha
ove odluke i njeno objavljivanje je da
se oštećene strane informišu i pozovu
na javnu raspravu, podnesu komentare
ili eventualne primedbe u vezi sa
postupkom eksproprijacije. Tokom
ove faze, vlasnici nepokretnosti ili lica
sa interesom za nepokretnost koja je
predmet pripremnih radova imaju
pravo na naknadu štete zbog
korišćenja ili uživanja imovine ili bilo
kojeg njenog dela; i sve ostale štete na
imovini ili lica nastale kao rezultat
pripremnih radova.
- Preliminarna odluka o eksproprijaciji
[vendimi preliminar i shpronësimit;
preliminary decision on expropriation;
vorläufiger Enteignungsbeschluss] -
Po završetku gore navedenog
vremenskog perioda za podnošenje
 pisanih komentara i javne rasprave,
Organ za eksproprijaciju razmatra
primljene komentare i izražena
mišljenja i usvaja pismenu odluku pod
nazivom „preliminarna odluka“. Ova
odluka se objavljuje u Službenom listu
Kosova i visokotiražnim novinama na
Kosovu. Ovom odlukom se određuje u
kojoj meri zahtevana eksproprijacija
ispunjava uslove za javni i legitimni
interes; strane pogođene odlukom se
obaveštavaju o njihovom pravu da
podnesu žalbu protiv odluke ili bilo
kog dela iste, nadležnom sudu u
vanparničnom građanskom postupku.
- Konačna odluka o eksproprijaciji
[vendimi përfundimtar i shpronësimit;
final decision on expropriation;
endgültiger Enteignungsbeschluss] -
Organ za eksproprijaciju donosi
‛konačnu odluku’ da odobri ili odbije
u celosti ili delimično zahtev za
eksproprijaciju samo nakon
dvanaestomesečnog perioda koji
počinje petnaest dana od stupanja na
snagu preliminarne odluke. Ovaj
period od dvanaest meseci se naziva
‛konačni period odluke’, a koji se
može produžiti zbog sudskih
postupaka i čekanja na odluku suda.
Preporučuje se da Organ za
eksproprijaciju ne odobri konačnu
odluku u pogledu bilo koje imovine ili
prava koja je predmet žalbe, dok je
takva žalba nerešena pred sudom. Ako
se konačnom odlukom odobri
eksproprijacija, nijedna promena u
vlasničkim pravima dotičnih lica nad
imovinom se neće vršiti do isplate
naknade navedene u toj odluci. Nakon
datuma kada je u potpunosti isplaćena
naknada navedena u konačnoj odluci,
vlasnici oduzete imovina su dužni da
napuste navedenu imovinu. Organ za
eksproprijaciju podnosi konačnu
odluku za upis u registar prava na
nepokretnosti gde oduzeta imovina
prelazi na ime organa za
eksproprijaciju.
Osiguranje [Sigurimi; Insurance; Versi-
cherung] - Osiguranjem ili ugovorom o
osiguranju se obavezuje ugovarač osig-
uranja da će na načelima reciprociteta i
solidarnosti isplatiti određeni iznos osig-
uravajućem društvu (osiguravaču), a
društvo je obavezno da će, ako dođe do
događaja da osigurani prijavi slučaj, pla-
titi osiguraniku ili nekom trećem licu
nadoknadu, odnosno ugovoren iznos ili
učiniti nešto drugo. Predmet ugovora o
osiguranju je ‛osigurani slučaj’. Osig-
urani slučaj predstavlja događaj koji bi
trebalo da bude predstojeći, neizvestan i
nezavisan od volje ugovarača. Ugovor o
osiguranju se zaključuje kada ugovarači
potpišu polisu osiguranja ili listu pokrića.
Osnaženje/Konvalidacija [Konvalidimi;
Convalidation; Heilung] - Osnaženje
znači poboljšanje nedostataka u formi
nekog ugovora. Ugovor se ne može
smatrati osnaženim ako nije zaključen u
predviđenom pisanom obliku, ako su
obaveze ispunjene u celosti ili većim de-
lom (član 56. ZOO). Osnaženje ispravlja
samo nedostatak u formi ugovora, ali ne i
nedostatak nekog stvarnog posla, na pri-
mer: upisa prava u Registar nepokretnos-
ti.
Osnivački kapital [Kapitali themeltar;
Founding/Charter capital; Grundkapital]
- Osnivački kapital je iznos kapitala ut-
vrđen zakonom ili osnovnim aktima koji
akcionari akcionarskog društva moraju
da uplate prilikom osnivanja i registraci-
je. Kod izdatih akcija/deonica, osnivački
kapital je iznos koji plaćaju akcionari, a
koji se izražava u izdatim deonicama.
Osnivački kapital služi kao kapital društ-
389
va sa svrhom ostvarivanja obaveza prema
poveriocima i držanja imovine društva.
Osnivački kapital bi trebalo da bude na
raspolaganju u društvu u svako doba, bilo
u novcu ili u obliku imovine. Osnivački
kapital mogu da povećaju ili smanje
akcionari. Akcionarsko društvo može da
izda akcije/deonice sa većom vrednosti
od nominalne vrednosti, u tom slučaju
višak iznosa nije osnivački kapital, već
će to biti premije od akcija koje kom-
panija upiše na račun društva za premije.
Društvo ne može da izda akcije/deonice
čija je vrednost niža od nominalne vred-
nosti. Prema ZPD, trenutno minimalni
iznos za osnivački kapital akcionarskog
društva jeste iznos od deset hiljada (10,
000) evra (član 25. Zakona o izmena-
ma/dopunama ZPD). U skladu sa ZPD i
statutom, kompanija, izmenom statuta,
može da poveća i smanji svoj osnivački
kapital, ali ne ispod minimalnog iznosa
koji je napred naveden.
Osnovanost tužbe [Themelësia e padisë;
Grounds of the lawsuit; Klagegrund] -
Videti: Tužba: osnovanost tužbe.
Osnov ugovora [Baza e kontratës;
Ground of the contract; Vertragsgrund] -
Videti: Osnov pravne radnje.
Osnov pravnog posla [Baza e punës ju-
ridike; Basis of legal transaction;
Rechtsgrund] - Uzrok. Osnov pravnog
posla je uzrok zbog kojeg se taj posao
zaključuje. Većina pravnih sistema
predviđa osnov kao osnovni uslov za
zaključivanje pravnog posla, najčešće
ugovora. To je predviđeno i kosovskim
pravom (član 39. ZOO). Osnov treba da
bude dozvoljen, a ne u suprotnosti sa
pravnim poretkom, inače bi ugovor bio
ništav.
Osnovni sud [Gjykata Themelore; Basic
Court; Amtsgericht] - Prema organizaciji
sudstva na Kosovu, Osnovni sud je
390
prvostepeni sud, koji vrši sudsku vlast po
zakonu u oblasti privatnog, krivičnog,
javnog prava i u svim oblastima
određenim za vršenje sudske vlasti (član
11. ZS). Postoji sedam osnovnih sudova i
nekoliko njihovih odeljenja (članovi 9 i
10 ZS). U svakom osnovnom sudu su
osnovani departmani za deljenje pravde
prema prirodi slučaja (članovi 12 i dalje
ZS).
Ostavilac [Trashëgimlënësi; Testator;
Testator] - Ostavilac (de cujus) je fizički
mrtvo lice koje ostavlja za sobom
naslednu imovinu, koja prelazi na
naslednike u skladu sa normama zakona
o nasleđivanju Ostavilac može biti samo
fizičko lice. Pravno lice se gasi i u ovom
slučaju važe odredbe ZPD. Ostavilac
može slobodno raspolagati svojom
imovinom, znači prema svojoj volji,
prema testamentu. Ako ostavilac nije
imao svoju volju, odnosno nije ostavio
testament, tada njegova nasledna imovina
prelazi na pravne naslednike, utvrđene
zakonom.
Ostavilac [Testatori; Testator; Testator] -
Ostavilac je zaveštalac koji je sastavio i
ostavio testament, kao izraz volje u vezi
sa naslednom masom nakon njegove
smrti.
- Izvršilac testamenta [Ekzekutuesi i
testamentit; executor of will/testament;
Der Testamentsvollstrecker] -
Ostavilac (zaveštalac, koji je ostavio
testament) može odrediti izvršioca
testamenta. Dužnost ovog izvršioca je
da se stara o naslednoj masi nakon
smrti zaveštaoca i pomogne u podeli
imovine prema testamentu (član 102-
106 ZN).
Otkaz [Denoncimi; Notice if
termination; Kündigung] - Otkaz
predstavlja obaveštenje jedne od
ugovornih strana da je odlučila da raskine
ugovor iz bilo kog razloga, u zavisnosti o
kom ugovoru se radi (npr. otkazivanje
ugovora o zakupu prema članu 612.
ZOO). Do otkazivanja dolazi ako trajanje
obligacionih odnosa nije određeno i tada
svaka od strana može da raskine ugovor
ili obligacioni odnos otkazivanjem (član
339. ZOO).
Otkriće [Zbulim; Discovery;
Entdeckung] - Videti: Pronalazak.
Otpremnica [Fletëngarkesa; Bill of
lading; Frachtbrief] - Videti: Transport.
Otuđenje [Tjetërsimi; Alienation;
Veräußerung] - Otuđenje je opšti
koncept, koji uključuje i pravni posao sa
karakterom obligacionog prava i prenos
svojine na stvar, na pr: otuđenje stvari
znači njegovu prodaju prema ugovoru o
prodaji, prenos svojine na tu stvar na
drugoga i predaja stvari sticaocu, dakle
novom vlasniku stvari.
P odnosa shodno odredbama člana 474. i
Pacta sunt servanta (lat.) - Rimsko
pravo. Latinska izreka iz rimskog prava:
Sporazumi se moraju poštovati. U smislu
građanskog prava to znači da se strane u
ugovornim pravnim odnosima moraju
ponašati odgovorno i moraju poštovati
prava i obaveze utvrđene ugovorom.
Parnični postupak [Procedura
kontestimore; Civil
proceedings/Contested procedure;
Streitiges Verfahren] - Parnični postupak
je pravno regulisan postupak kojim se
utvrđuju, formiraju i uspostavljaju
privatna subjektivna prava pravnih
subjekata. Smatra se da privatno
subjektivno pravo postoji i da sud
(državni ili nedržavni sud/arbitražni sud)
odlučuje odlukom ukoliko neko lice ima
pravo da zatraži ispunjenje obaveze, na
pr: ako vlasnik ima pravo da traži stvar
od nezakonitog držaoca, itd. Iz tog
razloga se ovaj postupak naziva i
postupak priznanja (kognicija). Nauka
koja proučava parnični postupak je
građansko procesno ili parnično pravo
aglavni formalni izvor ovog prava je
ZPP.
Poseban parnični postupak [Procedurë
e posaçme/veçantë kontestimore;
Specific civil proceedings; Besonderes
Verfahren] - Uzimajući kao osnov
ustavna načela sadržana u članu 6.
EKLjP, a naročito u članu 24. i 31. i dalje
URK, svaki postupak bi trebao da se
odvija po istim standardima i prema istim
pravilima. Ali, iz različitih razloga i
motiva, zakon dozvoljava odvijanje
nekih postupaka ubrzano, posebno
predviđajući kraće vremenske rokove za
preduzimanje proceduralnih postupaka
tokom sprovođenja građanskog postupka
ili/i nekih specifičnih pravila (videti na
pr: postupak u sporovima iz radnog
dalje ZPP; postupak u sporovima
ometanja poseda shodno odredbama
člana 478. i dalje ZPP; postupak u
sporovima male vrednosti shodno
odredbama člana 484. i dalje ZPP, itd.). I
u ovim postupcima važe sva osnovna
načela za jedan pravičan i pravedan
postupak, shodno članu 6. EKLJP.
Parničari [Palët (ndërgjyqëse);
(Litigating) parties english; Partei
(Prozess)] - Strana je pravni subjekt koji
deluje u građanskom procesu i može biti
tužilac ili tuženi.
Parnični troškovi [Shpenzimet
procedurale; Procedural costs;
Verfahrenskosten] - Parnični troškovi su
svi troškovi nastali u sudskom postupku
za jedan slučaj i to troškovi suda i
troškovi zastupnika sa punomoćjem,
advokata (član 449. i dalje ZKP).
Troškovi suda uključuju sve troškove
391
samog suda, ali i stranaka i drugih
učesnika, na pr: svedoka, veštaka, itd.
Parnični troškovi se načelno naplaćuju
strani koja je izgubila spor i u određenim
slučajevima sud može odlučiti na osnovu
načela pravičnosti jednaku podelu ovih
troškova između stranaka. Ukoliko je
tužba delimično usvojena, tada stranke
proporcionalno plaćaju parnične
troškove. Ukoliko stranka iz ekonomskih
razloga nije u mogućnosti da plati
parnične troškove, tada će biti
oslobođena plaćanja pod predviđenim
uslovima (član 468 i dalje ZPP).
Partnerstvo [Ortakëria; Partnership;
Partnerschaft] - Partnerstvo je ugovorno
udruživanje dva ili više lica (partnera) da
se postigne zajednički cilj dozvoljen
zakonom, zajedničkim radom ili
sredstvima određenih ugovorom. U
partnerstvu, svaki partner je dužan da
doprinese onim što je navedeno u
ugovoru (doprinos). Doprinos može da
bude u novcu, stvarima, pravima,
potraživanjima, uslugama, prihodim ili
vrednosti opreme. Partneri, osim ako je
ugovorom drugačije određeno, imaju
obavezu da jednako doprinesu. U formi
doprinosa partnerstvu, može se dati i
imovinana upotrebu i korišćenje i
eksploataciju. Ako se jednom od partnera
obezbedi samo dobit bez obaveze da da
doprinos, onda se ovaj ugovor ne smatra
partnerstvom. Ako je potrebno da se
čuvaju sredstva partnerstva ili da se
izbegne šteta, svaki partner je obavezan
da, pored doprinosa određenih
ugovorom, doprinese srazmernim delom
onoga što je potrebno da se sredstva
sačuvaju ili spreči šteta, Svaki partner je
odgovoran kao prodavac, za pravne i
materijalne nedostatke svoga doprinosa
(član 987. ZOO).
392
Patent [Patenta; Patent; Patent] - Patent
je ekskluzivno pravo za garantovanje bilo
kog izuma koji je proizvod ili proces koji
predviđa ili definiše novi metod ili način
da se nešto uradi, ili nudi novo rešenje za
tehničko-tehnološki problem. Patent se
izdaje u formi zvaničnog dokumenta od
strane zvaničnih organa (videti: Agencija
za industrijsku svojinu) da garantuje
pravo, privilegije ili autoritet o
pronalasku (videti: pronalazak). Uslovi i
postupci za registraciju patenta, prava
koja proizilaze iz patenta i ostvarivanje
ovih prava uređeni su Zakonom br. 04/L-
029 o patentima (ZP). Pravo na patent je
legitimno pravo, dakle, može se preneti
na druga lica, osim moralnih prava.
Prenos patenta se vrši preko licence
(videti: Licence za patente) i upisuje se u
odgovarajući registar nadležnog
državnog organa (videti: Agencija za
industrijsku svojinu), pisanim zahtevom
jedne od strana i objavljuje se (član 30.
ZP).
Patentirani pronalazak [Shpikja e
patentueshme; Patented invention;
Patentierbare Erfindung german] -
Patentiranim pronalaskom se smatra
pronalazak koji ispunjava uslove da se
smatra pronalaskom (videti: Pronalazak).
Perpetuatio fori (lat.) - [Perpetuatio
fori; ibid; ibid] Perpetuatio fori je
procesni institut prema kojem sud ostaje
nadležan sa aspekta mesne nadležnosti,
čak i ako su se u toku postupka okolnosti
promenile na takav način da nadležan
treba da bude neki drugi sud. To je
izričito predviđeno u članu 17. stav 3
ZPP i odnosi se na načelo ekonomizacije
u parničnom postupku.
Pertinencija [Pertinenca, Pertinence,
Sachdienlichkeit] - Pertinencija je izraz
koji se uglavnom odnosi na dodatnu
stvar. Pertinencija je dodatna stvar koja
je uvek u funkciji glavne stvari, ali nije
fizički povezana sa glavnom stvari.
Dakle, iako je u funkciji glavne stvari,
može se podeliti i učiniti samostalom,
čak može biti u opticaju kao takva.
Pignus [Pignus; ibid; ibid] -Videti:
Zalog.
Piraterija [Piratëria, Piracy, Piraterie]
Piraterija je neovlašćeno i nezakonito re-
produkovanje ili distribucija materijala
zaštićenih pravom intelektualne
svojine(autorsko pravo, patenti,
trgovačke marke, industrijski dizajn).
Plagijat [Plagjiatura; Plagiarism; Plagiat]
- Plagijat je kada neko namerno i vidljivo
predstavlja prvobitne intelektualne
kreacije drugog lica ili stvaraoca kao svo-
je originalno stvaralaštvo. Pre svega, pla-
gijat je moralni prekršaj i nosi sa sobom
moralnu odgovornost, a u određenim
slučajevima može povrediti i autorsko
pravo. U nekim slučajevima, plagijat ne
predstavlja kršenje autorskih prava, kada,
na primer, stvaraoci ostavljaju svoja dela
slobodna za neograničenu upotrebu, a oni
koji uzimaju ta dela bez navođenja izvora
predstavljaju se u svojstvu originalnih
stvaralaca. Međutim, u ovim slučajevima
primalac tih dela nosi moralnu i profe-
sionalnu odgovornost (akademsku).
Međutim, ako su stvaraoci dela
rezervisali autorsko i ograničeno pravo,
primaoci takođe krše autorska prava, a
time i administrativnu i grašansku odgo-
vornost.
Platni nalog/Nalog za plaćanje
[Urdhërpagesa; Payment order;
Zahlungsbefehl] - Platni nalog je vrsta
odluke u posebnom parničnom postupku
koji se odnosi na postupak po nalogu za
plaćanje (član 492. ZPP). Treba obratiti
pažnju na činjenicu da ovaj postupak igra
samo izuzetno perifernu ulogu u praksi.
To zbog činjenice da se ovaj postupak
sprovodi samo na osnovu pouzdanog
dokumenta. Pošto se izvršni postupak
može pokrenuti i na osnovu
verodostojnog dokumenta (član 21 i dalje
ZIP), tada postoji nedostatak pravnog
interesa za pokretanje parničnog
postupka u vezi sa izdavanjem platnog
naloga. Samo u izuzetnim slučajevima i
to ako strana ima pravni interes može se
sprovesti parnični postupak platnog
naloga.
Plodovi [Frutat; Fruits; Früchte] -
Plodovi su zakonski definisani i to u
odredbama člana 16. ZVDSP i podeljeni
su na prirodne i pravne plodove. To su
činjenične ali i pravne dobiti koje
proističu iz imovine ili ne-ličnih prava od
činjenične ili zakonske upotrebe
imovinskih ili ne-ličnih prava (npr.
govedina, kamate po zahtevu, itd).
Plodouživanje [Frutgëzimi; Usufruct;
Nießbrauch] -Plodouživanje je stvarno
pravo lica na neku stvar (pokretnu ili
nepokretnu imovinu) ili strano pravo
(prolazno). Korisnik ovog ograničenog
stvarnog prava može da koristi strane
stvari, ali bez uništavanja sadržaja stvari.
Ploduživanje se može stvoriti na osnovu
pravnog posla ili sudske odluke i ovo
pravo je neprenosivo pravo, iako se
ploduživanje može dati nekome na
korišćenje (218-250. ZVDSP).
Poklon [Dhurata; Gift; Schenkung] -
Poklon ili ugovor o poklonu je pravni
odnos o obavezama izričito regulisan od-
redbama članova 536 i dalje ZOO. Ugo-
vorom o poklonu, lice poklanja drugom
licu imovinsku vrednost, a obe strane se
slažu da se ovaj poklon čini bez ikakvog
protivočekivanja. Za zaključivanje ugo-
vora o poklonu, potrebna je pisana forma,
osim ako je pokolonodavac činjenično
dao imovinsku vrednost poklonoprimcu.
393
Poljoprivrednik [Bujku; Farmer;
Landwirt] - Poljoprivrednik je pravno
preduzetnik u poljoprivredi.
Poljoprivreda je zakonski definisana i
kao delatnost za proizvodnju biljnih i
životinjskih proizvoda (član 3. Zakona o
poljoprivredi i ruralnom razvoju iz 2009.
godine). Poljoprivreda je privredna
delatnost sa posebnim karakterom, koja
je registrovana kao poslovno društvo
(videti: Poljoprivredna zadruga).
Poljoprivredna zadruga [Kooperativë
Bujqësore; Agricultural Cooperative;
Landwirtschaftliche Genossenschaft
german] - Poljoprivredna zadruga (P.Z.)
ili zadruge poljoprivrednika su pravna
lica koja stvaraju fizička ili pravna lica,
koja kao glavnu delatnost ima razvoj
poljoprivrednih proizvoda i svi
poljoprivrednici moraju da svojom
privatnom imovinom doprinesu u kapital
zadruge. Zadruga pruža usluge svojim
članovima i nije zasnovana na stvaranju
profita za sebe.. Svaka poljoprivredna
zadruga na Kosovu mora da bude
registrovana kod Agencije za registraciju
biznisa i osnovana je samo nakon
registracije. Što se tiče poljoprivrednih
zadruga na Kosovu, postoji poseban
zakon (Zakon br. 2003/9 o Ponuda je predlog, dakle izjava volje
poljoprivrednim zadrugama i Zakon br.
03/L-004 o izmeni i dopuni Zakona o
poljoprivrednim zadrugama).
Poljoprivrednu zadrugu osniva najmanje
pet poljoprivrednika, koji preuzimaju
prava i obaveze vezane za funkcionisanje
poljoprivredne zadruge.
Pomoćnik u državini -[Detentor; Agent
of possession; Besitzdiener] - Pomoćnik
u državini je direktni držalac stvari, ali
pravno nije u posedu te stvari i samim
tim ne može da tvrdi različita
potraživanja koja pripadaju vlasniku
(član 105. ZVDSP). Tipični slučajevi su
394
da neko poseduje stvar direktno, ali se
staranje poverava određenom licu. Tako
zaposleno lice nije vlasnik stvari
poslodavca, već je držalac, iako stvari
drži u direktnom posedu. Štaviše,
poslodavac je direktan vlasnik ovih
stvari, jer zaposleni ne drži te stvari za
sebe, već za poslodavca.
Ponavljanje postupka [Përsëritja e
procedurës; Repetition of procedure;
Wiederholung des Verfahrens] - ZPP
smatra ponavljanje postupka za vanredno
pravno sredstvo za pobijanje odluke (član
232. i dalje ZPP). Drugostepeni sud
odlučuje o predlogu za ponavljanje
postupka, ali se predlog podnosi
prvostepenom sudu, koji je odlučio o tom
predmetu. Predlog se podnosi u pisanom
obliku i u određenom roku, u zavisnosti
od razloga za podnošenje predloga (član
234. ZPP). Pošto se u praksi često može
desiti da se odluka suda osporava
revizijom i predlogom za ponavljanje
postupka, ZPP pruža zakonsko rešenje za
razmatranje ovih slučajeva (član 242-244
ZPP).
Ponuda [Oferta; Offer; Angebot] - Za
zaključivanje ugovora potrebna je
saglasnost i volja najmanje dva subjekta.
jednog lica da zaključi ugovor sa drugim
licem i kada zaključivanje ugovora zavisi
od prihvatanja te ponude. Da bi ponuda
bila važeća, mora se dostaviti drugoj
strani (član 22. ZOO).
Ponuda [Tender; Tender; Aufgebot] -
Videti: Aukcija.
Poravnanje [Ujdia; Settlement;
Vergleich] - Poravnanje ili saglasnost je
sporazum između lica koja imaju spor ili
određeni pravni odnos. Poravnanje ili
saglasnost u vezi sa nekim pravnim
odnosom može da se postigne putem
ugovora koji se zove ugovor o
poravnanju i reguliše ga ZOO ili
parničnim postupkom (spor), što se
naziva sudsko poravnanje i reguliše ga
ZPP. U ovim slučajevima, sporovi se
prekidaju, odnosno eliminišu
neizvesnosti i utvrđuju međusobna prava
i obaveze strana. Smatra se da postoji
neizvesnost čak i ako je ostvarivanje
određenog prava neizvesno. Predmet
poravnanja može biti bilo koje pravo koje
može biti dostupno, međutim poravnanje
ne može biti u suprotnosti sa
imperativnim normama, moralom i
pravnim poretkom. Predmet poravnanja
ne mogu biti sporovi koji se odnose na
zakonske odnose.
Porodica [Familja; Family; Familie] -
Porodica znači vitalnu zajednicu roditelja
i njihove dece, kao i drugih osoba u rodu.
Ova zajednica može biti zajednica lica
vezanih po krvi ili po zakonu, posebno u
dve ili tri generacije. U širem smislu,
porodica može predstavljati grupu ljudi
koji žive zajedno i imaju zajedničku
posvećenost porodičnom odnosu. U
pravnom smislu, porodica se smatra
glavnim institutom porodičnog prava i
reguliše se ZPK, počev od člana 2 ovog
zakona. U porodičnom pravu, u zavisnos-
ti od činjenice da je osnovana zajednica
lica u porodici, postoje i pojmovi bračne,
vanbračne i usvojene porodice. Ili, u
zavisnosti od broja ljudi - generacija koje
žive zajedno, postoje i pojmovi velike
porodice, male porodice.
Poslovno društvo [Shoqëri Tregtare;
Business organization; Handelsgesell-
schaft] - Poslovno društvo je opšti pojam,
koji znači i obuhvata svaku vrstu
preduzeća ili korporacije koja obavlja
poslovnu delatnost i koja je osnovana i
registrovana u Kosovskoj agenciji za reg-
istraciju biznisa prema zakonu na Ko-
sovu (videti: Poslovna delatnost). Kao
takve prepoznajemo: individualno
preduzeće, komanditna društva, društva
sa ograničenim odgovornostima, kom-
panije sa ograničenom odgovornošću,
akcionarska društva i opšta partnerstva.
Osnovni zakon o poslovnom pravu na
Kosovu je Zakon br. 02/L-123 o poslov-
nim društvima (ZPD).
Poslovodstvo tuđih poslova bez naloga
[Gjerimi i punëve të huaja pa porosi;
Agency without specific authorization;
Geschäftsführung ohne Auftrag] -
Poslovodstvo tuđih poslova bez naloga je
pravni institut prava na obaveze i
poseban izvor obaveza. Poslovodstvo
tuđih poslova bez naloga je kada neko
izvrši neki posao ili radi u ime druge
osobe za njegov račun, ali bez njegovog
odobrenja. U ovom pravnom odnosu
obaveza, izvršilac posla se pojavljuje u
svojstvu poverioca prema poslodavcu
koji je predstavljen u svojstvu dužnika. U
tom smislu, izvršilac posla ima pravo da
traži od poslodavca troškove koje je imao
tokom obavljanja posla. Prema zakonu,
tuđi posao se može obaviti bez naloga
(ovlašćenja) samo ako posao ne izdrži
kašnjenje i može prouzrokovati štetu ili
jasno izgubiti povlasticu (član 203.
ZOO).
Poslovna [Zotësia për të vepruar;
capacity to act; Rechtshandlung] Videti:
Poslovna sposobnost.
Proceduralna sposobnost [Zotësia
procedurale; Procedural capacity;
Verfahrensfähigkeit] - Videti:
Proceduralna sposobnost.
Postupak posredovanja [Procedura e
ndërmjetësimit, Mediation procedure;
Meidiationssverfahren] - Videti:
Posredovanje.
Poverilac [Kreditor; Creditor; Gläubiger]
- Poverilac se zove lice koje u
obligacionom pravnom odnosu ima pravo
395
da traži od dužnika izvršenje radnje koja
se može izraziti kao „davanje“ ili
„činjenje“ ili nečinjenje koje se može
izraziti kao obaveza trpljenja.
Pravna sigurnost [Siguria juridike;
Legal certainty Rechtssicherheit] -
Pravna sigurnost je suštinski element
osnovnog načela vladavine prava. Pravna
sigurnost znači jasnoću, doslednost i
suštinu odluka državnih organa, na pr:
sudske odluke. Osnovni element pravne
sigurnosti je nesumnjivo i sudska zaštita
prava lica i određivanje, ostvarivanje i
oblikovanje subjektivnih privatnih prava.
To znači da pravna sigurnost ne znači
samo sudsku zaštitu već i delotvorno i
blagovremeno ostvarivanje subjektivnih
privatnih prava. Pravna sigurnost je
osnovni preduslov pravnog mira, a time i
socijalnog mira.
Pravni [Juridik; Legal;
Rechtswissenschaft] - Videti:
Jurisprudencija.
Pravnik [Jurist; Lawyer; Jurist] -
Pravnik je lice koje je studiralo pravnu
nauku odnosno jurisprudenciju i završilo
Pravni fakultet. Različite zemlje pružaju
različita pravila i kriterijume za dobijanje
zvanja „pravnik“. Obično se po završetku
Pravnog fakulteta, stiče zvanje
„diplomirani pravnik“, a sada se, sa
novim reformama na Kosovu, naziva
„bečlor prava“. Dakle, pojam „pravnik“
nije pravno zaštićeno zvanje, već je opšti
pojam za lice koje je završilo studije na
Pravnom fakultetu.
Pravne praznine [Zbrazëtitë juridike;
Legal gaps; Regelungslücken] - Ponekad
se pravo, zbog razvoja dinamike
društvenih odnosa, ne može pratiti i
striktno upravljati, te se stoga stvaraju
pravne praznine. Pravne praznine su
pojave koje se javljaju u pravnim
sistemima kada se javljaju društveni
396
odnosi koji nisu predviđeni ili regulisani
zakonskim normama. U ovim
slučajevima treba koristiti određene
metode izbegavanja, bilo putem uređenja
ili analogije.
Pravna sposobnost [Zotësia juridike;
Legal capacity; Rechtsfähigkeit] - Videti:
Pravna sposobnost.
Pravni institut [Instituti juridik; Legal
institute; Rechtsinstitut] - Celina pravnih
normi koje regulišu određenu oblast
društvenih odnosa. Na primer: institut
svojina, institut braka, institut testamenta,
institut ugovor, itd.
Pravni interes [Interesi juridik; Legal in-
terest; Rechtliches Interesse] - Pravni in-
teres je u pretpostavci koja se može
predvideti kao uslov za preduzimanje od-
ređene radnje. Tako se može predvideti
da svako može da vidi javni dokument
ako ima određeni pravni interes, na pr:
želi da stekne vlasništvo nad
nepokretnom imovinom. U parničnom
postupku, postojanja pravnog interesa
stranke je uslov za preduzimanje bilo
kakvog postupka (član 2, stav 4 ZPP).
Pravni nedostaci [Të metat juridike;
Legal flaws; Rechtsmangel] - Koncept
pravnih nedostataka se odnosi na
formalno pravne nedostatke u vezi sa
stvarima. Ovi nedostaci se obično
pojavljuju kada, na primer, pravo trećeg
lica koje onemogućava, smanjuje ili
ograničava pravo prodavca da takvu stvar
otuđi ili prodaje. U tu svrhu, svaki put se
od ugovornih strana (prodavaca) traži da
drugoj strani (kupcima) garantuju da
stvari koje su predmet pravnog odnosa
nemaju nikakve pravne nedostatke i da
garantuju da nijedno treće lice nema
konstituisano pravo nad takvoj stvari
(videti, na pr: u vezi sa ugovorom o
prodaji, član 461 i dalje ZOO).
Povlačenje tužbe [Tërheqja e padisë;
Withdrawal of lawsuit; Klagerücknahme]
- Povlačenje tužbe je proceduralna radnja
i dostupnost tužioca, sa kojom se
završava parnični postupak (član 261.
ZPP). Tužilac povlačenjem tužbe ne želi
da sud odlučuje u vezi sa osnovanošću
tužbe. Povlačenjem tužbe, sud donosi
deklarativno rešenje u kojem se utvrđuje
da je postupak završen. Posebnost je da
tužilac ponovo može da podnese
povučenu tužbu, jer se povlačenjem
tužbe nije meritorno sudilo o pitanju.
Videti i: odricanje od tužbenog zahteva.
Pravna radnja [Veprimi juridik; Legal
action; Rechtshandlung] - Videti: Pravni
posao.
Proceduralne radnje [Veprimet
procedurale; Procedural actions;
Prozesshandlungen] - Proceduralna
radnja, u širem smislu, je svaka
dobrovoljna radnja preduzeta od strane
sudova, stranaka i drugih učesnika u
parničnom postupku, na pr: donošenje
odluke, sazivanje sednice, slanje poziva,
davanje iskaza, podnošenje tužbe, itd.
Proceduralne radnje mogu biti u usmenoj
ili pisanoj formi, u zavisnosti od
predviđenih zakonskih uslova i obaveza.
Pravni odnosi [Marrëdhënie juridike;
Legal relationships; Rechtsverhältnis] -
Pravni odnos je odnos između lica
(uglavnom obligaciono pravo) ili čak
odnos lica sa predmetom (uglavnom
stvarno pravo, nasledno pravo). U
zavisnosti od toga koje norme će se
primenjivati, razlikujemo u javnom
pravnom odnosu ako se primenjuju
norme javnog prava, a u privatnim
javnim odnosima ako se primenjuju
norme privatnog prava.
Pravni poredak [Rendi juridik; Legal
order; Öffentliche Ordnung] - Ordre
public. Ovaj pojam je veoma širok i
skoro neodređen formalno. Pravnim
poretkom se mogu smatrati sva ona
pravila koja su, u načelu, neobjavljiva, o
ponašanju pojedinca u društvu, pravila
koja se smatraju neophodnim i
neprikosnovenim za obezbeđivanje
mirnog i sigurnog pravnog okruženja u
jednom društvu. Ova pravila se nalaze u
izuzetno nedefinisanoj formi i smatraju
se osnovnim načelima najviših pravnih
akata u jednom društvu. Na Kosovu
pravila pravnog poretka su osnovna
načela predviđena URK i Konvencijom,
koja se na direktan način primenjuju u
Republici Kosovo na osnovu člana 22.
URK.
Pravni posao [Puna juridike; Legal
transaction; Rechtsgeschäft] - Pravni
posao je činjenična okolnost sa jednom
ili više izjava volje, kojima se izazivaju
pravne posledice. Dakle, pravni posao je
ugovor, ali i izjava samo jedne volje, kao
na pr: prigovor, javno obećanje, itd.
Postoje različiti pravni poslovi u
zavisnosti od broja izjava volje. Jed-
nostrani pravni posao postoji onda kada
se izjavi samo volja jednog lica, na pr:
javno obećanje, testament, itd.). Obično
se dvostranim pravnim poslom smatra, na
pr: ugovor o prodaji, ugvor o zakupu, itd.
Višestranim pravnim poslom se smatra
pravni posao, na pr: ugovori trgovinskih
društava, na pr. zavisnosti od broja
osnivača društva. Uzimajući u obzir broj
preuzetih obaveza, razlikujemo pravne
poslove sa jednostranim obavezama, kao
na pr: poklon, kaucija ili/i pravni poslovi
sa obostranim obavezama, kao npr: ugo-
vor o prodaji, zakupu, itd.). Pravni
poslovi bez naknade su na pr: poklon, a
pravni poslovi sa naknadom su, auto-
matski, svi ugovori sa uzajamnim
obavezama, kao na pr: ugovor o prodaji,
zakupu, itd. Pravna radnja se mora razli-
397
kovati od pravnog posla (u pravnoj ter-
minologiji Albanije takva razlika se ne
pravi). Dok su kod pravnog posla pravne
posledice prouzrokovane samo voljom,
pravne posledice kod pravne radnje se
mogu prouzrokovati i bez volje subjekta.
Pravne radnje se dele na slične pravne
radnje (na pr. opomena pred tužbu, od-
ređivanje roka, itd.) i stvarne akte ili
činjenične radnje (na pr: obrada, mešan-
je, itd.). Pravila vezana za pravni posao
su u načelu analogia iuris i važe i za
pravne radnje, ali ne i za stvarna akta.
Pravni prethodnik [Paraardhësi juridik;
Legal predecessor; Rechtsvorgänger] -
Nominatio actoris. Ako je lice tuženo u
građanskom postupku kao držalac ili
korisnik stvari, on može zatražiti da se ta
tužba podigne i protiv lica koje ima
svojinska pravo nad tom stvari (pravni
prethodnik).
Pravno jedinstvo [Uniteti juridik; Legal
unity; Rechtseinheit] - Pravno jedinstvo
se odnosi na državnu organizaciju. Ako
se bavimo unitarnom državom, tada
postoji pravno jedinstvo. To znači da u
jednoj državi važi jedinstveno pravo na
celoj teritoriji. U raznim federalnim ili
konfederalnim državama obično
paralelno postoji nekoliko pravnih
sistema, barem u nekim oblastima. Na
primer: u SAD se u federalnim državama
primenjuju različita krivična, ali i
građanska prava. U Nemačkoj postoji
jedinstven sistem zakona iz oblasti
privatnog i krivičnog prava, ali postoje
različita pravila u vezi sa pravom opštine,
policije, itd.
Prebivalište [Vendbanimi; Dwelling;
Wohnsitz] - Prebivalište je mesto gde se
građanin naseli kako bi zauvek živeo.
Građanin je obavezan da prijavi mesto
boravka i promenu adrese stanovanja ako
se on/ona trajno iseli sa Kosova (član 3.
398
Zakona o prebivalištu i boravištu).
Prijavljivanje i odjavljivanje stalnog ili
privremenog boravišta građana se vrši u
kancelarijama za civilni status na
teritoriji dotične opštine. Važnost
prebivališta u pravnom životu je velika
jer pravni prava mogu ostvariti određena
prava i realizovati svoju pravnu zaštitu u
zavisnosti od mesta prebivališta. Na
primer: norma člana 38.1 ZPP, predviđa
da za suđenje pravne stvari nadležan je
sud na čijoj opštoj mesnoj teritoriji tuženi
ima prebivalište.
Predlog [Propozimi, Proposal; Antrag] -
Predlog u građanskom postupku pred-
stavlja prvu proceduralnu radnju kojim se
pokreće postupak i to u vanparničnom
postupku (član 4. ZVP) i u izvršnom
postupku (član 4. ZIP). Parnični postupak
se pokreće tužbom, a stečajni postupak
zahtevom (član 1 i dalje ZS). I u vanpar-
ničnom i u izvršnom postupku se primen-
juje načelo dispozicije, odnosno da bez
predloga nema postupka.
Predlagač [Propozuesi, Proposer;
Antragsteller] - Predlagačem se naziva
subjekt koji u vanparničnom postupku
podnosi predlog. Videti: predlog. Subjekt
koji podnosi predlog u izvršnom
postupku se naziva poverilac.
Preča kupovina/pravo preče kupovine
[Parablerja/e drejta e parablerjes; Pre-
emption/pre-emption right;
Vorkaufsrecht] - Pravo preče kupovine je
institut građanskog prava koji odobrava
licu sa pravom da od kupca atraži
prodatu stvar koju je prodao prodavac
opterećen pravom preče kupovine, pod
istim uslovima pod kojima je kupac
kupio stvar. Pravo preče kupovine iz
obligacionog prava (videti: odredbe člana
510. ZOO) može se primeniti na
pokretnu imovinu i nepokretnosti, a ako
se stvar na valjan način proda trećem
licu, tada lice sa pravom preče kupovine
ima pravo samo na naknadu štete od
prodavca. Stvarno pravo preče kupovine
može da se uspostavi samo na
nepokretnosti (videti: odredbe člana 44. i
dalje ZVDSP) i daje pravo licu sa
pravom preče kupovine da od kupca traži
stvar pod istim uslovima prodaje ako je
prodavac otuđio tu stvar.
Preduzetništvo [Sipërmarrja;
Entrepreneurship; Unternehmertum] -
Preduzetništvo predstavlja prilično širok
pojam pravno ekonomskog karaktera,
koji se odnosi na ekonomsku aktivnost
koju profesionalno obavlja preduzetnik
sa ciljem proizvodnje, usluga ili razmene
materijalnih dobara. Ovaj pojam se
ponekad koristi kao sinonim za pojam
‛preduzeće’, međutim, u pravnom smislu,
u suštini postoji razlika. Preduzetništvo
se odnosi na određenu ekonomsku oblast
i ekonomsku aktivnost, dok preduzeće
predstavlja složenu statutarnu
organizaciju koja ima za cilj da vrši
preduzetništvo za ono zašta je osnovano.
Preliminarni sudski nalog [Urdhri
paraprak gjyqësor; Preliminary court
injunction; Vorläufige richterliche
Anordnung] - Videti: Privremena mera.
Preliminarna odluka o eksproprijaciji
[Vendimi Preliminar i Shpronësimit;
Preliminary Decision on Expropriation
Vorläufige Enteignungsentscheidung] -
Videti: Organ eksproprijacije.
Premer [Rilevimi; Survey; Vermessung]
- Predstavlja proces identifikacije kod
geodetskih, zemljišnih merenja ili
merenja iz vazduha radi prikaza parcela i
njihovih granica u katastarskom
dokumentu, uz traženu tačnost.
Prenos [Transferimi; Transfer; Transfer]
- Prenos kao pojam nije terminus
technicus, znači nije tehnički izraz,
apstraktno pravni, već je više amaterski
naziv koji ima za cilj da prenese pravo sa
jednog subjekta na drugi.
Prenošenje [Transponimi; Transposition;
Umsetzung] - Prenošenje je prihvatanje
pravnih normi EU u nacionalnom pravu
zemlje EU, obično evropskih direktiva.
Direktive bi trebalo da se prenose prema
sadržaju i njihovim minimumom, a
države članice imaju pravo da same
odluče o načinu prenošenja direktiva, na
pr: sa direktnim prevodom jedan na
jedan, ili reformisanjem nacionalnog
zakona prema zahtevima direktiva EU.
Prevoz [Transporti; Transport;
Transport] - Prevoz je pravni odnos
obaveza (član 662. ZOO). Ugovorom o
prevozu obavezuje se prevoznik da pre-
veze na određeno mesto neko lice ili
neku stvar, a putnik, odnosno pošiljalac
se obavezuje da mu za to isplati određenu
naknadu. Kao što se može videti, pred-
met obligacionog odnosa ugovora o
prevozu može biti prevoz lica i stvari. Iz
tog razloga, zakon predviđa posebna
pravila za ugovor o prevozu lica (član
695 i dalje ZOO) i za ugovor o prevozu
stvari (član 667. ZOO). Strane mogu za
pošiljku sastaviti dostavnicu, dajući po-
datke o isporuci i prijemu prevezene
stvari (član 669 i dalje ZOO).
Prestanak obaveza [Shuarja e dety-
rimeve; Termination of obligations;
Erlöschen von Schulverhältnissen] -
Prestanak obaveza ili obligacionih od-
nosa postoji onda kada se ti odnosi
završe i prestanu prava i obaveze između
strana iz bilo kog razloga, kao na pr:
zbog ispunjenja obaveze, otkaza, ništa-
vosti, itd. (čl. 277 i dalje ZOO).
Prestanak braka [Shuarja e martesës;
Dissolution of matrimony Auflösung der
Ehe] - Brak sklopljen na zakonit način i
pred nadležnim organom može se
okončati samo na osnovu pravosnažne
399
sudske odluke. Brak se završava na četiri
načina: 1. smrću supružnika; 2. pro-
glašavanjem nestalog supružnika umrlim;
3. poništenjem; i 4. razvodom.
- Smrću supružnika [me vdekjen e
bashkëshortit; with the death of the
consort mit dem Tod des Ehepartners]
- je način prestanka braka na osnovu
prirodnog događaja (izvan ljudske
volje). Formalno, kao osnov za presta-
nak braka zbog smrti supružnika je
smrtovnica koju izdaje opštinski organ
nadležne službe za vođenje knjige um-
rlih u upravnom postupku.
Proglašavanjem nestalog supružnika
mrtvim [me shpalljen e bashkëshortit të
zhdukur si të vdekur; the announcement
of the missing consort deceased mit der
Erklärung des vermissten Ehepartners als
verstorben] - takođe se smatra načinom
nedobrovoljnog prestanka braka. Za pro-
glašenje nestalog supružnika mrtvim po-
trebno je sprovesti vanparnični postupak
(član 59. ZPP) i doneti rešenje kojim će
se nestalo lice proglasiti mrtvim i koje
može poslužiti kao osnova za prestanak
braka. Kada se nestali supružnik proglasi
mrtvim, brak se rešava na dan kada se
smrt nestalog supružnika postigne pra-
vosnažnim rešenjem (član 60.4 ZKP).
- Poništenjem [me anulim; with annul-
men; durch Anullierung] - poništen-
jem se raskida brak u kojem je u
vreme sklapanja braka postojala neka
prepreka ili smetnja. Te prepreke su:
supružnik nema poslovnu sposobnost;
brak je sklopljen između lica u
krvnom srodstvu, u srodstvu na os-
novu usvojenja ili u srodstvu po tazbi-
ni (član 64. ZP); strah, nasilje, pretnja,
zabluda i prevara (članovi 63 i 65 ZP);
postojeći brak (član 62.1 ZP); ne-
dostatak svrhe (član 66. ZP). Postupak
koji se sprovodi prilikom poništavanja
400
braka je parnični postupak i pokreće se
tužbom, a brak se poništava presudom.
Lica koja imaju pravo podnošenja
tužbe za poništenje braka iz gore
navedenih razloga su supružnici, javni
tužilac i sva druga lica koja imaju ne-
posredni pravni interes za poništenje
braka.
- Razvodom [me shkurorëzim;
razvodom; with divorce; durch Schei-
dung] - Razvod je raskid braka na
sudski način na osnovu odluke suda.
Razvod se odnosi na raskid važećeg
braka. Postupak koji se sprovodi
tokom razvoda je parnični postupak,
koji se pokreće tužbom (bilo jed-
nostrano od jednog supružnika, bilo
sporazumom oba supružnika), a
završava se presudom. Supružnici
mogu da zatraže razvod braka ako su
bračni odnosi ozbiljno ili trajno
poremećeni ili kada se iz drugih razlo-
ga brak nepovratno raspao. Razlozi za
razvod braka između ostalog su:
nepodnošljiv život supružnika, prelju-
ba, pokušaj ubistva jednog od su-
pružnika, maltretiranje, zlonamerno i
neopravdano napuštanje supružnika,
neizlečiva duševna bolest i trajna
nesposobnost rasuđivanja, bezrazložni
prekid faktičkog zajedničkog života za
vreme od više od jedne godine i spora-
zumni razvod (član 69. ZPK).
Prestanak faktičke zajednice
(vanbračne zajednice) [Shuarja e
bashkësisë faktike (jashtëmartesore);
Dissolution of factual community (out of
matrimony)]; Aufhebung der faktischen
(nicht-ehelichen) Gemeinschaft] -
Faktička zajednica ili vanbračna
zajednica prestaje kada prestane
zajednički život vanbračnih supružnika.
Stoga, da bi prestala, faktička ili
vanbračna zajednica, nije potrebna
pravna zvanična radnja državnih organa
(član 61. ZPK).
Prodaja [Shitja; Sale; Verkauf] - Ugovor
o prodaji je praktično glavni ugovor i od
izuzetnog je značaja u pravnom i
ekonomskom prometu. Glavni formalni
izvor ugovora o prodaji je ZOO (član 438
i dalje ZOO) i stoga je zakonski
definisan. Prema članu 438 ZOO,
ugovorom o prodaji obavezuje se
prodavac da stvar koju prodaje preda
kupcu i da mu prenese pravo svojine na
prodatu stvar i da mu je u tu svrhu preda,
a kupac se obavezuje da prodavcu isplati
cenu i preuzme stvar. Da bi ugovor o
prodaji bio valjan, neophodno je ispuniti
neke osnovne uslove (essentialia negotii)
i to saglasnost volje stranaka oko stvari i
cene. Ostali uslovi (na pr: mesto
plaćanja, itd.) nisu bitni uslovi i ugovor o
prodaji je valjan čak i ako se strane nisu
složile sa njima.
Proglašavanje lica za umrlo [Shpallja e
vdekjes së personit; Declaring person
dead; Todeserklärung einer Person] -
Ako lice relativno dugo nije imalo
kontakt sa okolinom i zajednicom, a o
njegovoj sudbini se ne zna ništa i nije
poznato da li je još živo ili ne, tada lica
koja imaju pravni interes mogu da traže
da se takvo lice proglasi mrtvim. Samo
sud može da proglasi lice mrtvim i to u
postupku koji je izričito regulisan
zakonom (videti: član 49 i dalje ZVP).
Ove odredbe obezbeđuju uslove i
procedure za proglašavanje lica mrtvim
ili nestalim. ZVP sada pravi razliku
između postupka za proglašavanje lica
nestalim (član 49 i dalje ZVP) i postupka
za proglašavanje lica mrtvim (član 59. i
dalje ZVP).
Proglašavanje lica za nestalo [Shpallja
e zhdukjes së personit; Declaring person
disappeared; Erklärung einer Person als
vermisst].
Proprietas [Proprietas; english;
Beschluss] - Videti: Svojina.
Prekid suđenja [Pushimi i gjykimit,
Court recess; Ruhen des Verfahrens] -
Prekid postupka je u stvari okončanje
postupka i to, konačno prema događaju
(član 282. ZPP). Tipičan slučaj je smrt
fizičkog lica i predmet spora su lična
prava koja se ne mogu preneti na pravne
naslednike.
Prekluzija [Prekluzioni, Prekluzion;
Präklusion] - Gubitak prava ako je
propuštena (izostavljena) određena
proceduralna radnja. Na primer: ako
žalba nije podneta u zakonskom roku,
gubi se pravo na podnošenje žalbe. U
takvoj situaciji, eventualno može da se
podnese predlog za vraćanje u pređašnje
stanje (restitutio in integrum).
Prerada [Përpunimi, Processing;
Verarbeitung] - Prerada ili stvaranje nove
stvari postoji kada lice sa svojim
materijalom i svojim radom stvori novi
proizvod. Ako rad i materijal pripadaju
samo jednom licu, tada to lice postaje
jedini vlasnik stvari. Lice koje sa
materijalom drugih lica stvara novu
pokretnu stvar preradom ili izmenom
stiče vlasništvo na novoj delimično
stvorenoj stvari, osim ako je vrednost
prerade znatno manja od vrednosti
materijala sa kojim je stvorio novu stvar.
Ako je vrednost prerade ili izmene tačno
jednaka vrednosti materijala drugih,
strane stiču zajedničko vlasništvo nad
novim predmetom u jednakim delovima.
Pisanje, crtanje, slikanje, štampanje,
graviranje ili slična površinska obrada se
smatra preradom(član 31. ZVDSP).
Prestacija/činidba/obaveza [Prestim,
Obligation/performance, Leistung] -
Prestacija/činidba je svaka pozitivna ili
401
negativna radnja, ili dozvoljena
izdržljivost, koja je predmet obligacionih
odnosa i koja je određena ili odrediva.
Poverilac, kao subjekt materijalnog
prava, može da traži od dužnika
određenu radnju (npr: isplatu duga,
popravku stvari, itd.), nečinjenje (npr: da
ne pravi buku u svom stanu i smeta
susedima, itd.) i strpljenje (npr: dozvoli
nekome da izgradi zid na svojoj
nepokretnosti, itd). ZOO nije dosledan u
pravnoj terminologiji i, naravno, u
pogledu pojma činjenje. Za ovaj pojam
se koriste druga neadekvatna imena, npr:
„dug“, „potraživanje“, „obaveza“, itd.
Pretrial discovery (ang)/dokaz u
predsudskom postupku [Pretrial
discovery; english; german] - Pretrial
discovery je jedna od tipičnih
karakteristika anglosaksonskog pravnog
sistema u građanskom procesnom pravu
u vezi sa izvođenjem dokaza.
Pretpostavka/prezumpcija [Prezumim;
Presumption; Vermutung] - drugog iznoseći mu netačne okolnosti za
Pretpostavka/prezumpcija se može
definisati kao uslov postojanja ili
nepostojanja pravnog odnosa, bilo
materijalnog ili proceduralnog. Da li na
primer postoji ili ne postoji subjektivno
privatno pravo, moraju se ispuniti
određeni uslovi, odnosno pravne
pretpostavke iz materijalnog pravna. Sa
aspketa procesnog prava, da li će se tužba
dozvoliti ili odbiti, zavisi od toga da li su
ispunjene procesno pravne pretpostavke,
na primer: da bi se tužba dozvolila, sud
treba da ima jurisdikciju za to pitanje ili
treba da bude nadležan, itd.
Pretpostavka [Supozimi; Presumption;
Vermutung] - Iako se pravda zasniva na
činjenicama i dokazima, ponekad se, iz
određenih razloga, može zasnivati i na
pretpostavkama. U pravnom smislu,
pretpostavke predstavljaju situaciju kada
402
se smatra da je činjenica istinita dok se
ne dokaže suprotno. Na primer: držalac
jedne stvari je savestan sve dok se ne
dokaže suprotno. To je zato što sam
zakon predviđa tako nešto, u ovom
slučaju odredba člana 4. ZVDSP, prema
kojoj sticanje stvarnog prava zavisi od
savesti sticaoca, pretpostavlja se se
savesnost, osim ako se ne utvrdi
drugačije.
Pretnja [Kanosja; Threat; Drohung] -
Pretnja se može definisati kao upozorenje
jednog lica bilo kojem drugom licu zbog
bilo kakvih posledica po telo i njegovo
zdravlje ili njegovu porodicu. Ako je
jedna strana potpisala ugovor pod
pretnjom, tada ugrožena strana ima pravo
da traži da ovaj ugovor bude proglašen
nevažećim (član 15. ZOO). Videti
takođe: Ništavost ugovora.
Prevara [Mashtrimi; Fraud; Betrug] -
Prevara je zakonski definisana u ZOO
(član 49) i to, ako neko drži u zabludi
sklapanje ugovora. Prevareno lice koje je
sklopilo ugovor ili drugi pravni posao,
može da traži da se taj ugovor proglasi
nevažećim čak i kada prevara nije bila
suštinska. Videti, i: ništavost ugovora i
pravnog posla.
Prigovor [Prapësimi, Objection;
Einrede] - Videti i: Osporavanje. Zakon
nije dosledan u upotrebi jedinstvene
terminologije. Koristi se i prigovor i
osporavanje. Reč je o osporavanju izjave
drugog subjekta. Prigovor je uglavnom
pravno sredstvo u građanskom postupku,
ali se takođe koristi i u materijalnom
pravu, na pr: odbijenice dužnika prema
trećem licu (član 133. ZOO). U
građansko-procesnom pravu, prigovor se
takođe koristi kao sredstvo osporavanja,
na pr: pobijanje zastarelosti (član 180.
ZPP) ili čak kao sredstvo za pobijanje
odluka, na pr: pobijanje platnog naloga u
posebnom parničnom postupku koji se
odnosi na nalog za plaćanje (član 497.
ZPP). U izvršnom postupku, prigovor je
redovno sredstvo za pobijanje odluke,
koju dužnik može podneti protiv odluke
o dozvoli izvršenja (videti: član 67. i
dalje ZIP-).
Prihvatljivost tužbe [Pranueshmëria e
padisë; Admissibility of lawsuit;
Stattgabe der Klage] - Videti: Tužba:
dozvoljenost tužbe.
Prijemnica o skladištenju
[Fletëmagazinimi; Storage slip;
Lagerschein] - Prijemnica je dokument
izdat kod magacionera kome se roba
ostavlja na čuvanje - skladištenje.
Prijemnica o skladištenju, osim što služi
kao potvrda za ostavljanje robe na
čuvanje, od posebnog je značaja i u
pogledu prenosa stvarnih prava na robu
koja je popisana jer se može koristiti kao
dokaz za otuđenje i prodaju robe. Videti,
i: skladištenje.
Prima facie (lat.) - Na prvi pogled. Na
prvi pogled ili spoznaja stvari ili
činjenica, posebno u oceni dokaza.
Prirodna bogatstva [Pasuritë tokësore,
Natural resources; Rohstoffe] - To je
opšti pojam. Prirodna bogatstva su
materijalna dobra zemlje, za koje država
predviđa stroga pravila (član 122. URK).
Prirodna bogatstva su sva materijalna
roba, posebno podzemna imovina, za
koja se primenjuju posebni propisi.
Proceduralne pretpostavke
[Prezumimet procedurale, Procedural
assumptions; Prozessvoraussetzungen] -
Proceduralne pretpostavke su uslovi da li
je jedna tužba dozvoljena. Da bi tužba
bila dozvoljena ili prihvatljiva, moraju se
ispuniti proceduralne pretpostavke.
Postoji mnogo proceduralnih
pretpostavki koje se odnose na sud,
predmet spora i strane; na pr. nadležnost
suda, proceduralna sposobnost strana, itd.
Prokura [Prokura; Power of attorney;
Prokura] - Prokura ili punomoćje, kako je
drugačije poznato u pravnom životu,
predstavlja formalan akt koji sadrži
punomoćje - dozvolu za zastupanje, koje
davalac punomoćja daje punomoćniku za
pravni posao. Prokura ili punomoćje
može biti posebno, ako je u njemu na
poseban način navedeno koje pravne
radnje punomoćnik mora da izvrši; ili
opšte, ako u njemu na poseban način, nije
navedeno, koje pravne radnje
punomoćnik mora da izvrši.
Prometnost [Qarkullueshmëria,
Circulation; Verkehrsfähigkeit] - Odnosi
se na činjenicu da li je jedna stvar
pogodna da bude predmet prava, da se
može prodati, otuđiti, odnosno da bude
predmet pravnog odnosa. U načelu, sve
stvari su predmet pravnog odnosa, izuzev
ako se radi o nekom izuzetnom slučaju,
ako se radi o takozvanim stvarima res
extra commercium (stvari van prometa).
Trenutno još uvek nemamo zakon koji na
izričit način utvrđuje ove stvari koje su
van prometa, ali se mogu smatrati da su
van prometa, na pr. groblja, spomenici,
stvari od istorijske ili nacionalne
vrednosti itd.
Pronalazak [Shpikja; Invention;
Erfindung] - Pronalazak je bilo koje
dostignuće - otkriće u oblasti tehnologije,
koji predstavlja nešto novo - inovativno,
inventivni korak i koji se primjenjuje u
industriji.
- Inovacija [risi; inovation; innovation]
- je pronalazak koji nije deo
prethodnog ili dosadašnjeg znanja.
Prethodno znanje je sve što je
dostupno javnosti na nacionalnom ili
svetskom nivou putem pisanog ili
usmenog opisa, korišćenja ili na neki
403
 drugi način pre datuma podnošenja
prijave za patent.
- Inventivni korak [hap shpikës;
inventive step; Erfinderische Tätigkeit]
- je uslov da pronalazak, čak i ako
postoji, ima dovoljan stepen
postignuća koji predstavlja tehnološki
napredak u industrijskoj delatnosti.
Ovim uslovom se pokušava postići
kvalitet u tehničkoj delatnosti.
- Primenjivo u industriji [e zbatueshme
në industri; applicable in industry;
industriell anwendbar] - znači da
pronalasci treba da budu odgovarajući
i korisni za praktičnu primenu u bilo
kojoj vrsti ili obliku industrije,
uključujući i poljoprivredu. Pronalasci
u drugim oblastima, kao što su naučna
otkrića i teorije, matematičke metode,
estetske kreacije, itd, još uvek ne
mogu da ispune ovaj uslov.
Provodnici [Përçojat; Conductors;
Leitungen] - Videti: Katastar: provodnici
Privatni izvršitelj [Përmbaruesi privat;
Private enforcement agent; Privater
Zwangsvollstrecker] - Novim ZIP
(2014), privatni izvršitelj je glavni izvršni
organ koji sprovodi postupak izvršenja.
Sada je licenciran veliki broj privatnih
izvršitelja, koji sprovode izvršne
postupke za sva pitanja, uz izuzeće
porodičnih i radnih pitanja. Privatni
izvršitelj obavlja i vrši javna ovlašćenja,
ali nezavisno i privatno i to na čitavoj
teritoriji Republike.
Privilegovani legatar [Legu i posebnim
privilegjuar; Privileged legatee/heir;
Privilegiertes Vermächtnis] - Videti:
Legatar.
Privremena mera [Masa e përkohshme;
Interim measure; Einstweiliger
Rechtsschutz] - Videti i: mere
obezbeđenja. Privremene mere u smislu
zakona (videti: članove 306 i 310 ZPP)
404
se ne razlikuju u suštini od mera
obezbeđenja, jer privremene mere nisu
drugačije mere od mera obezbeđenja.
Značajna razlika leži u činjenici da su
privremene mere povezane sa velikom
urgencijom za njihovo izdavanje i to u
najkraćem mogućem roku; mogu se
razmotriti u roku od tri dana od prijema
predloga. Za izdavanje privremene mere
svi uslovi za izdavanje mere obezbeđenja
trebaju se ispuniti, dodavanjem i uslova
urgencije.
Prior tempore potior iure (lat.) - Prvi u
vremenu - preči u pravu. Po običajnom
pravu (ko prvi dođe u mlin, prvi i melje).
Ako u istom rangu postoje različita
prava, obično se ostvaruje pravo, koje je
ranije registrovano. Ovo se odnosi na
materijalno (na pr: član 118, 155 itd.
ZVDSP) ili proceduralno pravo (npr. 92.
ZIP).
Privatizacija [Privatizimi; Privatization;
Privatisierung] - Privatizacija je proces
koji se bavi prenosom svojine ili kontrole
nad preduzećima i imovinom, sa vlade ili
države na privatne investitore. U
pravnom smislu, privatizacija je sudski
proces koji organizuju i regulišu državni
mehanizmi preko kojih se držav-
na/društvena svojina transformiše ili
prenosi na privatna lica. Na Kosovu se
razlikuje način privatizacije javne i
društvene imovine. Privatizacija javne
imovine podleže posebnom postupku
(koncesija i javno-privatno partnerstvo) i
zakonima. Privatizacija
društvene imovine je predmet posebne
zakonske regulative. U ovom slučaju,
pravni osnov za privatizaciju društvene
imovine je Uredba UNMIK-a (br.
2003/13) o transformaciji prava korišćen-
ja nepokretne imovine u društvenoj
svojini. Prema ovoj Uredbi,
‛privatizacija’ se realizuje u formi davan-
ja u zakup/najam („leasehold“) društvene
imovine na 99 godina, od dana njenog
stupanja na snagu, što je 9. maj 2003.
godine. Videti takođe: dugoročni zakup.
Na Kosovu su korišćena dva modela pri-
vatizacije: Redovni Spin Off i poseban
Spin Off ili uz uslove.
- Spin off - Redovni spin-off znači
model privatizacije prema kojem se
onaj koji će privatizovati bira samo na
osnovu najviše cene ponuđene za
imovinu ponuđenu za privatizaciju.
- Poseban spin off - Spin off special
znači model privatizacije prema kojem
se, pored cene, od investitora traži i
opredeljenje da u to preduzeće in-
vestira određen iznos finansijskih
sredstava i zaposli određen broj radni-
ka. Smatra se da imovina ili preduzeće
koje je predmet ovog modela privat-
izacije ima značajan uticaj n
ekonomiju zemlje.
Pro bono (lat.) - Pro bono (besplatno) je
preduzimanje radnje za drugog bez
ikakve nagrade ili obaveze. Advokati
nemaju pravo da pružaju pro bono
usluge.
Pro forma (lat.) - Forme radi. Reč je o
radnji koju neko preduzima samo da bi
ispoštovao predviđenu formu, na pr:
izdaje se pisana potvrda da je neko bio na
sastanku. Pro-forma može da bude i u
negativnom smislu, na pr: zaključuje se
pravni posao samo da se stvori usluga,
iako nije postojala volja da se zaključi
pravni posao.
Poligamija [Poligamia; Polygamy;
Polygamie] - Poligamijom se naziva
praksa da se ima više od dva supružnika.
Ponekad se poligamija koristi i kao
sinonim za bigamiju. Pravni režim koji
važi za bigamiju (videti: Bigamija) važi i
za poligamiju.
Polisa osiguranja [Polisa e sigurimit;
Insurance policy; Versicherungsschein] -
Polisa osiguranja je pisani dokument za
ugovoreno osiguranje između osiguranja
i osiguranika i sastavni je deo ugovora o
osiguranju. U polisi treba navesti
ugovorne strane, osiguranu stvar,
odnosno osiguranika, rizik koji pokriva
osiguranje, trajanje osiguranja i rok
depozita, iznos osiguranja ili da je
osiguranje neograničeno, premija ili
doprinos, i potpisi ugovornih strana. U
stvari, ugovor o osiguranju se zaključuje
kada ugovarači potpišu polisu osiguranja
ili listu pokrića, osim u slučajevima u
kojima se ugovorni odnos iz osiguranja
obezbeđuje samim premijama. Videti i:
Osiguranje.
Posebna komora Vrhovnog suda
[Dhoma e Posaçme e Gjykatës supreme,
Special Chamber of the Supreme Court;
Gerichtshof] Videti: Vrhovni sud Koso-
va.
Poslovni običaji [Doket afariste; Busi-
ness customs; Handelsbräuche] - Poslov-
ni običaji u pravnom odnosu između dva
preduzetnika (trgovca) dolaze do izražaja
i moraju se uzeti u obzir i poslovni
običaji, trgovinski obrasci i uspostavljene
prakse (član 11. ZOO). To su sva uo-
bičajena prava i kao takva formalni izvori
prava, ali samo ako su ugovorne strane u
tom pravnom odnosu preduzetnici.
Posluga [Huapërdorja; Loan for use;
Leihe] - Ugovor o posluzi je pravno
obavezujuć odnos prema kome se
poslugodavac obavezuje da
poslugoprimcu preda određenu stvar da
je besplatno upotrebljava neko vreme, a
ovaj se obavezuje da po isteku tog
vremena vrati istu stvar neoštećenu (član
577 i dalje ZOO).
Posrednik [Intervinienti; Intervener;
Streithilfe] - Videti: Umešač.
405
Potvrda [Dëftesa; Certificate; Zertifikat]
- Videti: Potvrda o prepisci.
Potvrda o prepisci [Dëftesa e
komunikimit; english; german] - Videti:
Obaveštenje o prijemu pošiljke
(prijemnica).
Pravo - [(e) Drejta; law; recht] - Pravo je
skup pravnih normi, sankcionisanih od
strane države, kojima se definišu pravila
ponašanja subjekata zakona. Preko prava
ili ovih normi, država formuliše uredbe i
zabrane za subjekte zakona, čije kršenje
može i/ili treba da se goni po sili zakona
od strane određenih državnih organa, čak
i protiv volje osobe protiv koje je
izvršena povreda. Ove povrede nameću i
primenu sankcionih mera državnih
organa. ‛Pravo’ se razlikuje od drugih
pravila ponašanja subjekata zakona u
društvu, kao što su moral, doktrina ili
religija. To ne znači da ‛pravo’ isključuje
ove kategorije, neke čak i prihvata, a
kada ih prihvati, onda država daje
legitimitet tim pravilima i kao takva,
postaju obavezna za subjekte zakona. U
suprotnom, njihova povreda ne nameće
sankciju državnog organa, već kao
sankcija može biti ‛komešanje savesti’.
(Apsolutno) pravo [(e) Drejta absolute;
Absolute right; Absolutes Recht] -
Suprotno ovom pravu je relativno pravo.
Apsolutna prava su subjektivna privatna
prava, koja deluju ne samo protiv
određenog lica, već protiv svih.
Apsolutna prava su stvarna prava i kao
takva, deluju erga omnes, npr: svojina.
(Relativno) pravo [(e) Drejta relative;
Relative right; Relatives Recht] -
Suprotno ovom pravu je apsolutno pravo.
Relativna prava su subjektivna prava
koja ne deluju protiv svih, već protiv
određenog lica znači imaju karakter.inter
partes Kao takva su u principu pravni
odnosi o obavezama, npr: ugovor o
406
prodaji obavezuje samo prodavca i kupca
i nikog drugog.
(Objektivno) pravo [(e) Drejta
objektive; Objective law; Objektives
Recht] - Kontinentalni pravnik pravi
razliku između objektivnih i subjektivnih
prava. Cilj objektivnog prava je skup
pravnih normi kojima se uređuju pravni
odnosi u društvu. Iz objektivnog prava
proističe subjektivno pravo subjekata
zakona odnosno ovlašćenja i prava
subjekata zakona. Objektivno pravo je na
primer: stvarno pravo, dok je subjektivno
pravo pravo vlasnika da ima vlasništvo
nad objektom. Iz ovih subjektivnih prava
se mogu pojaviti određeni zahtevi.
Norme objektivnog prava mogu biti
imperativne norme, norme zabrane i
dispozitivne norme. Imperativne norme i
norme zabrane predstavljaju normu
određivanja, od kojih strane ili subjekti
zakona ne mogu da izbegnu po svojoj
volji. Nasuprot tome, dispozitivne norme
dozvoljavaju strankama da se svojevoljno
i drugačije dogovore od onoga što
određuju ili da one u potpunosti odluče o
svom pravnom odnosu.
(Subjektivno) pravo [(e) Drejta
subjektive; Subjektives Recht; Subjective
law] - Videt: Objektivno pravo.
Pozitivno pravo [Drejta pozitive;
Positive law; Positives Recht] -
Pozitivnim pravom se naziva pravo koje
je na snazi i koje se primenjuje u jednoj
zemlji. Ponekad se ono naziva i
‛zakonsko pravo’ koje nastaje kao
rezultat ljudkog uređenja u određeno
vreme, što ga razlikuje od bilo kog
prirodnog, verskog ili božanskog prava.
Ovaj izraz se zasniva na latinskoj reči:
positivum - stavljanje, postavljanje,
ostavljanje u pisanoj formi.
(Građansko) pravo [(e) Drejta civile;
Civil law; Bürgerliches Recht
(Zivilrecht)] - Građansko pravo
predstavlja glavni deo ili suštinu
privatnog prava, odnosno klasično
privatno pravo. Izraz građansko pravo je
proizašao iz latinske reči cives - građani,
što podrazumeva niz važećih pravila za
sve građane. Ono je odvojeno od drugih
posebnih materija privatnog prava, u cilju
sistematizacije pravnog sistema, inače je
glavni deo privatnog prava. Pravna
teorija na Kosovu sledi ovu podelu
materijalnog građanskog prava:
građansko pravo -opšti deo, stvarno
pravo, obligaciono pravo, nasledno
pravo. Najprihvaćenija definicija za ovu
granu prava je u tome što u celini
definiše pravne norme koje regulišu
društvene odnose sa imovinskim
karakterom ili koje u poslednjoj instanci
dobijaju karakter svojine. Opšti deo
građanskog prava obuhvata savremeni
tretman opštih načela građanskih pravnih
odnosa i institucija koje su zajedničke za
sve građanske pravne odnose.
Rimsko pravo [(e) Drejta romake;
Roman law; Römisches Recht] - Rimsko
pravo se zove svo ono pravo drevnog
rimskog carstva, koje je bilo izuzetno
razvijeno. U mnogim oblastima prava,
posebno u klasičnom građanskom pravu,
nalaze se osnove rimskog prava, a i
današnja savremena prava stvorena su po
rimskom pravu.
Privatno pravo [(e) Drejta private;
Private law; Privatrecht] - Vidi: Ius
publicum.
(Javno) pravo [(e) Drejta publike;
Public law; Öffentliches Recht] - Videti:
Ius publicum.
(Formalno) pravo [(e) Drejta formale;
Formal law; Formelles Recht] -
Proceduralno pravo. Formalno pravo
predstavlja skup pravnih normi koje
regulišu sudski ili vanparnični postupak.
Ove norme se nalaze u mnogim
odvojenim zakonima, npr: norme koje
regulišu parnični postupak se uglavnom
nalaze u ZPP, norme koje regulišu
krivični postupak u ZKPK, norme koje
regulišu upravni postupak u ZUP, itd.
Razlika između formalnog i materijalnog
prava je u relativno savremenom
vremenu. Da li subjektivno privatno
pravo postoji ili ne zavisi od materijalnog
prava. Na primer: da li prodavac ima
pravo da traži prodajnu cenu, zavisi od
normi materijalnog prava, koje nalazimo
u obligacionom pravu, tačnije u ZOO.
Formalno pravo sadrži norme kojima se
određuje i ostvaruje subjektivno privatno
pravo, npr: . u parničnom postupku se
utvrđuje da li subjektivno privatno pravo
postoji ili ne npr: sud odlučuje da
prodavac može zahtevati od kupca
prodajnu cenu.
Materijalno pravo [(e) Drejta materiale;
Substantive law; Materielles Recht] -
Videti i formalno pravo. Materijalno
pravo je u principu uopšteno pravo koje
određuje koja prava pripadaju subjektima
zakona, ali bez proceduralnog prava.
Dakle, materijalno pravo je krivično,
građansko, radno, upravno, itd.
Kanonsko pravo [(e) Drejta kanonike;
Canon law; Kanonisches Recht] -
Kanonsko pravo je crkveno pravo.
Kanonsko pravo uključuje i sadrži i
božansko pravo (ius divinum), kao i
ljudsko pravo (ius humanum).
Šerijatsko pravo [(e) Drejta e sheriatit;
Sharia law; Recht der Scharia] - Islamsko
pravo. Šerijatsko pravo je skup pravnih
normi islamskog prava. Glavni izvori
šerijatskog prava su Kur'an, Sunnah
(prakse Proroka Muhameda), Ijma
(konsenzus različitih škola i naučnika) i
Kiyas (analogija).
407
Međunarodno javno pravo [(e) Drejta
ndërkombëtare publike; International
public law; Völkerrecht] - Međunarodno
javno pravo je supranacionalno
(nadnacionalno) pravo. Dakle, to je skup
pravnih normi koje regulišu pravne
odnose između suverenih država, čime se
predviđaju norme koje su važeće ili bi
trebalo da važe. Ove zakonske norme
regulišu i pravne odnose između
različitih organizacija. Glavni formalni
izvor međunarodnog prava su konvencije
i multilateralni i bilateralni sporazumi.
Međunarodno javno pravo obuhvata sve
odgovarajuće relevantne oblasti.
Uporedno pravo [(e) Drejta
komparative; Comparative law;
Rechtsvergleichung] - Uporedno pravo
je nauka koja se bavi proučavanjem
prava u prostoru. Dakle, uporedno pravo
se bavi izučavanjem, analizom i
poređenjem prava različitih zemalja.
Međunarodno privatno pravo [(e)
Drejta ndërkombëtare private;
International public law; Internationales
Privatrecht] - Međunarodno privatno
pravo nije supranacionalno pravo
(nadnacionalno), kao što je međunarodno
javno pravo. Zbog toga je ova pravna
grana često kategorisana nepravilno u
grupu „Međunarodnog prava“.
Međunarodno privatno pravo je
nacionalno, pozitivno pravo određene
države. Zove se „međunarodno“ samo
zbog činjenice da ovo pravo reguliše
pravne odnose privatnog prava između
subjekata koji u sebi sadrže strani
element koji se može manifestovati u
predmetu, subjektu ili pravu i
obavezama; npr: predmet pravnog
odnosa se nalazi van teritorije jedne
države, ili je jedan subjekt državljanin
druge države. Pravila međunarodnog
privatnog prava određuju da li određeno
408
pitanje treba da se odluči, na primer:
prema materijalnom pravu Kosova ili
neke druge države. Glavni formalni izvor
ovog prava je i dalje Zakon o rešavanju
sukoba zakona iz 1982. godine, koji je
kao neupotrebljiv zakon.
Međunarodno građansko procesno
pravo [(e) Drejta procedurale civile
ndërkombëtare; International civil
procedural law; Internationales
Zivilverfahrensrecht] - Međunarodno
građansko procesno pravo, isto kao i
međunarodno privatno pravo, nije
nadnacionalno pravo, već je nacionalno,
pozitivno pravo. Ovo pravo je grana
nacionalnog građanskog procesnog prava
i bavi se međunarodnom nadležnošću
(imunitetom), jurisdikcijom nacionalnog
suda, karakteristikama procesa sa
inostranim elementom, priznanjem
izvršenja odluke strane države i
međunarodnom pravnom pomoći.
Autorsko pravo [(e) Drejta e autorit;
Copyright; Urheberrecht] - Autorsko
pravo je nedeljivo pravo u delu koje
pripada autoru kao predmet intelektualne
svojine za zaštićeno delo. Autorsko pravo
sadrži: 1. moralna prava autora
(isključivo lična ovlašćenja za zaštitu
nepovredivosti autorskog dela i ličnosti
autora); 2. svojinska prava autora
(ekskluzivna ovlašćenja za korišćenje
materijalnih dobiti od dela i zaštita
svojinskih interesa autora); 3. druga
prava autora (koja mogu biti različite
prirode ili mešavina prvog i drugog).
- Moralna prava autora - [Të drejtat e
personalitetit; moral rights of the
author; Persönlichkeitsrechte] -
moralna prava čine: 1. pravo prvog
objavljivanja, što znači da autor ima
isključivo pravo da odluči da li, kada i
kako će po prvi put biti objavljeno
njegovo delo; 2. pravo na priznavanje
 autorstva, što znači da autor ima
isključivo pravo da bude priznat i
označen kao autor dela, ili da odluči
da li mu autorstvo treba navesti po
imenu, pseudonimu ili znaku; 3. pravo
na integritet dela, što znači da autor
ima isključivo pravo na prigovor na
bilo koju promenu ili drugu
intervenciju na svom delu, kao i svako
korišćenje njegovog dela, ako takva
intervencija može da naruši njegovu
kreativnu reputaciju i poštovanje; 4.
pravo na kajanje, što znači da autor
može da opozove i pravo svojine koje
je preneo drugom, ako za to ima
ozbiljno moralno obrazloženje, pod
uslovom da mu nosilac prava
nadoknadi stvarnu štetu izazvanu
takvim opozivom prava.
- Svojinska prava autora [Të drejta
pasurore të autorit; property rights of
the author; Verwertungsrechte] - U
okviru imovinskih prava spada i pravo
na korišćenje, što znači da autor ima
pravo da koristi materijalnu dobit od
svog rada. Ovo pravo se izražava u tri
oblika: u obliku predmeta (na primer:
umnožavanje, distribucija i - Autorska dela [Veprat e autorit;
iznajmljivanje autorskog dela); u ne-
predmetnom obliku (npr: iz javnog
tumačenja rada, njegovog javnog
iznošenja i njegovog javnog nastupa);
kao i u modifikovanom obliku (npr:
pravo na obradu dela modifikovanjem
u neko drugo delo i pravo na
prilagođavanje dela na neki
audiovizuelni način);
- Druga prava autora [Të drejtat e tjera
të autorit; other rights of the author;
Sonstige Rechte] - druga prava autora,
odnosno prava koja mogu biti različite
prirode ili sa mešovitim elementima iz
moralnih i materijalnih prava autora
su: 1. pravo pristupa i izlaganja, što
znači da autor ima pravo na pristup
originalu ili primerku svog dela, koje
je u vlasništvu drugog lica kada je to
potrebno da bi se delo umnožilo ili
obradilo, pod uslovom da suštinski ne
utiče na opravdane interese nosioca
dela; 2. pravo na preprodaju, što znači
da u slučaju preprodaje originalnog
umetničkog dela nakon prvog otuđenja
od strane autora, autor ima pravo da
bude obavešten o preprodaji, i ima
pravo na naknadu u iznosu utvrđenom
u članu 36. ZASP; 3. pravo javnog
pozajmljivanja, što znači da uz
dozvolu autora, original ili primerak
njegovog dela može biti dostupan
javnosti preko javne institucije, da se
koristi na određeno vreme i bez
direktne ili indirektne imovinske
koristi (član 37. ZASP); 4. pravo na
posebnu naknadu, što znači da u
slučajevima kada se autorsko delo, u
zavisnosti od prirode, može
umnožavati za privatnu upotrebu,
autor ima pravo na jedan deo posebne
naknade za takvo umnožavanje
njegovog dela (član 38-40 ZASP);
author’s works; Urheberwerk] -
Autorska dela su originalna
intelektualna stvaralaštva u oblasti
književnosti, nauke i umetnosti, koja
su izražena na bilo koji način koji
propisuje zakon, u našem slučaju
ZASP. Kako tipična autorska dela,
koja priznaje ZASP i koja uživaju
pravnu zaštitu su: usmena dela
(govori, predavanja, priče i slično);
pisana dela (tekstovi u knjigama,
brošurama, novinama i književni
tekstovi, naučna i stručna literatura i
kompjuterski programi); muzička dela,
sa ili bez teksta, bez obzira da li su
izražena notama ili u nekom drugom
409
 obliku; pozorišna dela; filmska i
audio-vizuelna dela; fotografska dela
(umetničke fotografije, fotomontaža,
foto plakati, fotografije izveštača);
dela figurativne umetnosti (slike,
skulpture, grafika, crteži);
arhitektonska dela; scenografska dela;
dela primenjene umetnosti i autorskih prava ne obuhvata: ideje,
industrijskog i grafičkog dizajna;
kartografska dela; naučna, obrazovna
ili tehnička izlaganja.
- Nasleđeno delo [Veprat e službene materijale i publikacije
prejardhura; derived work;
abgeleitete Werke] - nasleđenim
delom se naziva delo koji se dobija
obradom prethodnog dela, i ispunjava
uslove da se smatra autorskim delom.
Nasleđena dela su prevodi,
prilagođavanja/adaptacije, aranžiranje,
muzičke orkestracije i ostale obrade
jednog postojećeg dela ili drugog
materijala. Zaštitu uživaju i prevodi
zakonskih tekstova, sudskih odluka i
upravnih akata, ako oni nisu urađeni
za službeno objavljivanje (član 10.
ZASP).
- Delo bez pravne zaštite [Veprat pa
mbrojtje juridike; orphan works;
verwaiste Werk] - delo se smatra
delom bez pravne zaštite ako u tom
delu nije identifikovan, nijedan od
nosilaca prava ili kada je identifikovan
jedan ili više njih, nijedan nije
pronađen, uprkos potpunoj i naslov, odnosno identifikaciju dela
opravdanoj potrazi za nosiocem prava.
Pravo na korišćenje ovih dela imaju
organizacije kao što su: biblioteke,
obrazovne ustanove i muzeji koji
obezbeđuju pristup javnosti, arhive,
ustanove za audio i video nasleđe i
javni emiteri osnovani u Republici
Kosovo, da bi ispunili svoje ciljeve u
pogledu misije od javnog interesa.
Status dela bez pravne zaštite se
410
završava ako nosilac autorskih prava
postane poznat ili se pronađe njegova
lokacija (član 12A i 12D ZASP).
- Dela bez pravne zaštite [Veprat
pmbrojtje juridike; works without
legal protection; Werke ohne
Rechtsschutz] - Pravna zaštita
principe, uputstva, procedure, otkrića
ili matematičke koncepte; zakone,
podzakonska akta i druge propise;
skupštinskih, vladinih organa i drugih
orgizacija koji obavljaju javne
funkcije; službene prevode propisa i
drugog službenog materijala, kao i
međunarodnih sporazuma i drugih
instrumenata; podneske i druga akta u
upravnim ili sudskim postupcima;
objavljene materijale za informisanje
javnosti; folklorne izraze; dnevne
vestii razne informacije koje imaju
karakter medijskih izveštaja (član 12.
ZASP).
- Ugovor o autorskom pravu [Kontrata
për të drejtat e autorit; copyright
contract; Urhebervertrag] - Autor
može preneti drugom licu svojinsko
pravo za korišćenje njegovog dela,
potpisivanjem ugovora ili, drugim
pravnim aktom. Ugovor o autorskom
delu je formalni ugovor koji treba da
sadrži: imena ugovornih strana,
koje je i predmet ugovora, prava,
odnosno oblike korišćenja koja su
predmet prenosa, oblik naknade
autora, eventualna ograničenja
sadržaja, moguća teritorijalna
ograničenja, trajanje. Što se tiče ovog
ugovora, zakonom je određeno
nekoliko ograničenja u vezi sa
količinom prenosa autorskih prava
utvrđivanjem da će se ugovor smatrati
 nevažećim, a koji predviđa: 1. Da
autor prenosi svoje pravo u celosti; 2.
moralna prava; 3. Svojinska prava na
sve buduće radove; 4. svojinska prava
na još nepoznate oblike korišćenja
njegovog dela (članovi 75, 82 i 83,
ZASP), a za uslove i druge opšte
elemente ugovora, važe odredbe ZOO.
Pravo preče kupovine [(e) Drejta e
parablerjes; Right of pre-emption;
Vorkaufsrecht] - Videti: Preča kupovina.
Pravo na izgradnju [(e) Drejta e
ndërtimit; Construction right/Heritige
building right; Erbbaurecht] - Pravo na
izgradnju je stvarno pravo ograničeno na
stranu stvar, znači na nepokretnost
drugog lica (članovi 271-280 ZVDSP).
Ovo pravo se propisuje iz ekonomskih
razloga i to zato što prema načelu
superficio solo cedit ne može biti vlasnik
nepokretnosti drugi vlasnik u zgradi
podigutoj na toj nepokretnosti. Pravo na
izgradnju je stvarno pravo ograničeno,
otuđeno, opterećeno i nasledno i može se
uspostaviti putem pravnog posla, znači
uz saglasnost volje za tim pravom i za
upis ovog prava u Registar prava na
nepokretnosti. Pravo na izgradnju se
stvara relativno dugo a najviše na 99
godina. Po završetkuovogugovora,
vlasnik nepokretnosti na kojoj se nalazi
zgrada opterećena pravom izgradnje,
neposredno i automatski stiče vlasništvo i
na ovoj zgradi, prema načelu superficio
solo cedit.
Stanarsko pravo [(e) Drejta e banimit;
Housing right; Recht auf Wohnen] -
Stanarsko pravo je pravo na trajno
korišćenje stana u društvenom vlasništvu
za lične i porodične potrebe, prema
uslovima utvrđenim zakonom o Pravo zadržavanja [(e) Drejta e
stambenim odnosima. Prema zakonom
propisanim uslovima za ovaj pravni
odnos i za ovo pravo, bilo je potrebno
rešenje o dodeli stana od nadležnog
organa, ugovor o korišćenju stana koji je
obavezivao zaposlenog da plaća
simboličan iznos i useljenje u stan.
Običajno pravo [(e) Drejta zakonore;
Costumary law; Gewohnheitsrecht] -
Običnajno pravo je, samo u izuzetnim
slučajevima, formalni izvor prava.
Običajno pravo je nepisano pravo koje se
neprekidnom primenom formira u
zajednici. Da bi se običajno pravo
smatralo formalnim izvorom prava,
moraju se ispuniti sledeći uslovi: duga
primena običajne norme i postojanje
opšteg uverenja u društvu da je ta
običajna norma stvarno pravo. Običajno
pravo je dominantni formalni izvor u
engleskom pravu, dok u kontinentalnom
pravu igra samo perifernu ulogu. Član
32. ZVDSP se direktno odnosi na
običajno pravo ako se izgubi domaća
životinja.
Retenciono pravo [(e) Drejta e
retencionit; Retention right;
Zurückbehaltungsrecht] - Pravo
zadržavanja određene stvari. Pravo
zadržavanja znači da dužnik ima pravo
da odbije izvršenje obaveze sve dok
poverilac ne ispuni protiv-obavezu (član
267 i dalje ZOO). Međutim, da bi ovo
pravo postojalo, moraju se ispuniti tri
sledeća uslova: poverilac jednog
potraživanja mora biti i dužnik drugog
potraživanja (npr: naručilac nameštaja
može da ne plati punu cenu ako nameštaj
nije postavljen kako treba), tj, trebalo bi
da bude ispunjena protiv-obaveza (dakle,
da istekne rok protivdavanja) i da između
potraživanja poverioca i dužnika treba da
postoji veza (povezanost).
mbajtjes; Retention right; Recht auf
Zurückhaltung] - Videti: Retenciono
pravo.
411
Pravičnost [Equity; english; german]
Pravičnost /Equity je jedna od tipičnih
karakteristika anglosaksonskog pravnog
sistema u privatnom pravu. Pravičnost
/Equity je sastavni deo anglosaksonskog
sistema „pravičnosti“. Ovaj sistem je do
1875. godine sprovodio specijalni sud u
anglosaksonskim zemljama.
Prekluzivni rok [Afati prekluziv;
Preclusive deadline; Ausschlussfrist] -
Prekluzivni rokovi predstavljaju
zakonom strogo utvrđene rokove.
Prekluzivan rok označava period u kojem
ovlašćeno lice može da iskoristiti pravo
ili preduzme neku radnju koju neće moći
da izvrši nakon isteka tog roka.
Prekomerna šteta [Dëmtimi përtej
mase; Damage beyond measeure;
Übermäßige (Erhebliche) Schädigung] -
Abnormalna šteta (laesio enormis). Ako
u pravnom odnosu sa recipročnim
obavezama postoji očigledna
disproporcija između recipročnih
pozajmica, tada oštećeni može da zatraži
poništenje ugovora (član 122. ZOO).
Tipičan slučaj je na primer: udvostručiti
običnu kamatnu stopu.
Presuđena stvar [Çështje e gjykuar;
Adjudicated matter; Entschiedene Sache]
- Res iudicata. Presuđena stvar je odluka
koja je pravosnažna i ne može se
pokretati novi sudski postupak.
Prethodno/prejudicijelno pitanje
[Çështja paraprake/prejudiciale;
Preliminary/prejudicial issue; Vorfrage] -
Prethodno pitanje je okolnost ili situacija
koja se mora rešiti pre donošenja odluke
suda. To pitanje može da rešava isti sud
koji je rešavao glavnu stvar pitanja ili
neki drugi sud, a čak i neki upravni
organ. Ovo prethodno pitanje se u
principu odnosi na to da li postoji neko
materijalno pravo ili pravni odnos (član
13. ZPP).
412
Pravna dogmatika [Dogmatika e së
drejtës; The dogmatic of law;
Rechtsdogmatik] - Pravna dogmatika je
objašnjavanje, tretiranje i predstavljanje
pozitivnog prava. Dok se istorija države i
prava bavi izučavanjem prava u vremenu,
pravna dogmatika se bavi izučavanjem
pozitivnog i važećeg zakona.
Pravna sposobnost [Aftësia juridike;
Legal capacity; Rechtsfähigkeit] - Pravna
sposobnost je sposobnost lica da bude
nosilac prava i obaveza građanskih prava.
Nažalost, nije sistematski i eksplicitno
regulisano kada se stiče pravna
sposobnost, međutim, kao osnov se može
uzeti odredba člana 7. ZN koja se stiče
rođenjem, a u nekim slučajevima kao
embrion. Pod rađanjem bi trebalo
smatrati vađenje deteta iz majčine
materice, bez potrebe da se preseče
pupčana vrpca. Ni prestanak pravne
sposobnosti nije izričito regulisan
zakonom. Međutim, to bi moralo da bude
zasnovano na naučnim medicinskim
dostignućima i u trenutku potpunog
prestanka svih funkcija mozga. Pravna
lica stiču pravnu sposobnost obično
upisom u evidenciju, a gube je brisanjem
iz evidencije i u skladu sa normama ZJP-
a.
Pravni status [Gjendja juridike;
Rechtsstatus; Legal status] - U strogo
pravnom smislu, pravni status se odnosi
na situaciju kada postoje neke pravno
relevantne okolnosti, kojima, ako im se u
budućnosti doda još jedna takva, to
pravno stanje postaje subjektivno pravo.
U širem pravnom smislu, praavno stanje
može da se odnosi i na pravni okvir i
pravo pimenjivo u celini.
Pravosnažnost odluke [Plotfuqishmëria
e vendimit, Finality of decision;
Rechtskräftigkeit der Entscheidung] -
Reč je o konačnoj odluci i nije pravni
pojam sa određenim pravnim
posledicama koje se odnose na pra-
vosnažnu odluku. ZPP više ne koristi
ovaj pojam uopšte, dok ga ZIP koristi u
više navrata, ali aludirajući na pra-
vosnažnu odluku.
Pravna politika [Politika e së drejtës,
Legal policy; Rechtspolitik] - Pravna
politika se bavi vizijom i pravcima za
budući razvoj prava. Kako će pravo biti u
jednoj zemlji u mnogome zavisi od
političkih stavova jedne zemlje.
Preduzeće [Ndërmarrje; Enterprise; Un-
ternehmen] - Preduzeće je organizacija ili
preduzetništvo u okviru ekonomskog
sistema zemlje, osnovano posebno za
poslovne svrhe. U zavisnosti od toga ko
je nosilac kapitala kojim se preduzeće
osniva, trenutno na Kosovu postoje tri
oblika organizacije preduzeća: privatna;
javna i društvena preduzeća.
- Privatno preduzeće [Ndërmarrje pri-
vate; private enterprises Privatun-
ternehmen] - Privatnim preduzećima
se nazivaju svi oblici trgovačkih
društava koja se osnivaju privatnim
kapitalom (videti: Poslovno društvo).
- Javno preduzeće [Ndërmarrje publike;
publicly owned enterprises; öffentliche
Unternehmen] - Javna preduzeća su
ona preduzeća koja osnivaju javni or-
gani Republike Kosovo. Način osniv-
anja i funkcionisanja javnih preduzeća
utvrđuje ZJP. Javna preduzeća u
zavisnosti od toga da li su osnovana na
centralnom ili lokalnom nivou, mogu
da budu centralna ili regionalna javna
preduzeća i lokalna javna preduzeća.
Sva centralna preduzeća su u vlas-
ništvu Republike Kosovo i celokupni
akcionar je Vlada Republike Kosovo.
Javno preduzeće je u vlasništvu
opštine ili opština u kojima to
preduzeće pruža svoje usluge u tre-
nutku kada je identifikovano kao lo-
kalno javno preduzeće. Ako lokalno
javno preduzeće pruža usluge za više
od jedne opštine, procenat vlasništva
svake opštine biće jednak procentu
registrovanih klijenata tog preduzeća
(član 3. ZJP).
- Društveno preduzeće [Ndërmarrje
shoqërore; socially owned enterprises;
Gesellschaftliche Unternehmen] -
Društvena preduzeća se smatraju
pravnim licima koja su osnovana pre
1989. godine (karakteristična za soci-
jalistički sistem bivše Jugoslavije),
koja nisu bila ni državna ni privatna,
već se njima upravljalo kroz samou-
pravljanje radnika ili rukovodećih
radničkih organa. Za osnovni zakon se
smatrao Zakon o udruženom radu
bivše SFRJ iz 1976. godine. Društvena
preduzeća i društvena svojina su za-
mišljeni kao izraz socijalističkih
društveno-ekonomskih odnosa među
ljudima, što je osnova zajedničkog ra-
da i dominantnog položaja radničke
klase u proizvodnji i društvenoj repro-
dukciji uopšte, koji služe da zadovolji
potrebe i interese čoveka i društva i da
niko ne može stvori svojinska prava
nad ovom imovinom i bogatstvom.
Ova preduzeća su trenutno predmet
procesa privatizacije (videti: Privat-
izacija), u skladu sa Zakonom o Ko-
sovskoj agenciji za privatizaciju.
Proceduralna sposobnost [Aftësia
procedurale; Procedural capacity;
Verfahrensfähigkeitgerman] -
Proceduralna sposobnost je sposobnost
subjekta da sam i efikasno preduzima
proceduralne radnje (bez potrebe za
pavnim zastupnikom). Subjekt koji nema
proceduralnu sposobnost, ne može sam
da efikasno preduzima proceduralne
radnje. Ako subjekt nema proceduralnu
413
sposobnost, onda u njegovo ime i za
njegov račun može da postupa samo
zakonski zastupnik na primer: roditelji su
zakonski zastupnik deteta. U načelu,
svaki subjekt koji ima radnu sposobnost
ima i proceduralnu sposobnost. Ali, pošto
građansko-procesno pravo ne prepoznaje
institut ograničene proceduralne
sposobnosti (kao što je u materijalnom
pravu radna sposobnost), tada taj subjekt
koji ima ograničenu radnu sposobnost,
ima punu proceduralnu sposobnost, na
primer: lice starosti 16 godina, koje je u
radnom odnosu, nema potrebe za
pravnim zastupnikom za sporna pitanja
koja se tiču radnog odnosa.
Presuda [Aktgjykimi; Judgment; Urteil]
-Presuda je vrsta rešenja koje donosi sud.
U parničnom postupku, sud presudom
odlučuje meritorno o glavnom pitanju
(član 143. ZPP). Uzimajući u obzir
različite kriterijume, razlikujemo različite
vrste presuda. Kao i obično, sud odlučuje
punom presudom u slučaju da odlučuje o
svim tužbenim zahtevima podnetim
tužbom tužioca. Osuđujuća presuda se
donosi na osnovu osuđujuće tužbe i
meritorno se odlučuje ako tužilac može
da, od tužene strane, traži prekid.
Potvrđujuća presuda se donosi na osnovu
potvrđujuće tužbe, presuda sa izmenama
se donosi na osnovu tužbe za izmenu.
Ako je tužilac odustao od tužbenog
zahteva, onda se donosi presuda zbog
odustajanja od tužbenog zahteva (član
148. ZPP). Sud donosi presudu kada nije
uveren ili u slučajevima kada presuda
ima nedostatke, ako tuženi, u poništiti, naravno ako se presuda ospo-
predviđenom roku, ne odgovori na tužbu
tužioca (videti: članove 249, 250, ZPP).
Ako tuženi prihvati tužbeni zahtev, tada
sud donosi presudu na osnovu tvrdnje
(član 149. ZPP).
414
- Uvodni deo presude [Pjesa hyrëse e
aktgjykimit; introductory part of the
judgment; Urteilskopf] - U formalnom
smislu, svaka presuda mora imati tri
glavne i neophodne delove: uvodni
deo, dispozitiv, obrazloženje i
uputstvo o pravnoj žalbi protiv pre-
sude (član 160. ZPP-a). Uvodni deo je
gornji deo presude, koji, između ost-
alog, sadrži: broj predmeta, sud u
predmetu, subjekte, odnosno stranke i
njihove predstavnike, predmet spora,
itd.
- Izreka (dispozitiv) presude [Dis-
pozitivi i aktgjykimit; enacting clause
of the judgment; das Urteil] - Izreka je
glavni i najvažniji deo presude ili
rešenja ako se rešenjem meritorno od-
lučuje o glavnom pitanju. Izreka sadrži
odluku o glavnom pitanju (tužbenom
zahtevu), dodatnim pitanjima (proce-
duralnim troškovima) i izvršenju od-
luke (član 160, III ZPP-a). Pošto se
izvršni organ oslanja na izreku da bi
sproveo izvršni postupak, onda je neo-
phodno da bude jasna i precizna.
- Obrazloženje presude [Arsyetimi i ak-
tgjykimit; reasoning of the judgment;
Urteilsgründe] - Obrazloženje je jedan
od sastavnih delova svake presude
(član 160, IV ZPP-a). U obrazloženju
se daju razlozi za takvo odlučivanje,
činjenice i dokazi koji se izvode i
ocenjuju. Ako presuda nema
obrazloženje ili je obrazloženje kon-
tradiktorno, onda je to povreda ap-
solutnog značaja i presuda će se uvek
rava sredstvom za osporavanje.
Prigovor [Kundërshtimi; Objection;
Einwendung] - Prigovor je pravno
sredstvo materijalnog i proceduralnog
prava. Prigovor može da bude pravno
sredstvo materijalnog prava, npr:
prigovor na neizvršenje ugovora (član
104. ZOO), zatim prema članu 129.
ZOO, prigovor na zahtev za ispunjenje
obaveze (član 239. ZOO), itd. Prigovor
može biti iz materijalnog prava ali sa
proceduralnim efektom npr: prigovor
zbog nadležnosti državnog suda zbog
arbitražnog sporazuma (član 7. ZA).
Prigovor iz formalnog (proceduralnog)
prava je u principu redovno pravno
sredstvo za pobijanje odluke, npr: članovi
495, 497 ZPP, članovi 67, 69 ZIP.
Prigovor se takođe može definisati kao
pravno sredstvo, odnosno pravno uslužno
sredstvo, dakle proceduralna radnja,
kojom se strana služi u parničnom
postupku, npr. prigovor na sadržaj
zapisnika (član 137. ZPP).
Posredovanje [Ndërmjetësimi; Media-
tion; Mediation] - Posredovanje ili medi-
jacija je alternativna metoda za rešavanje
sporova između pravnih lica uz pomoć i
posredovanje trećeg lica (posrednika).
Posebnost ove metode je da rešenje leži
na samim stranama, ali uz pomoć
posrednika, koji nema pravo da odluči,
već samo da podstakne strane da pronađu
rešenje, obično kompromisom. Posredo-
vanje se obično praktikuje u oblasti
porodičnog, radnog, privrednog prava, ali
u nekim slučajevima čak i u krivičnim
slučajevima. Glavni formalni izvor
posredovanja je Zakon o posredovanju
(2008), kojim je uspostavljena moderna
institucija za posredovanje. Posredovanje
(medijacija) istorijski, dolazi iz SAD i
već je vrlo primenjiva u Evropi. Kosovo
ima izgrađenu tradiciju u tome, a od
2008. godine ima napredni pravni okvir u
vezi sa posredovanjem, gde su i posred-
nici licencirani. Posredovanje kao metod
sprovodi posrednik u postupku koji je
regulisan i predviđen Zakonom o
posredovanju. Sporazum zaključen pred
posrednikom ima karakter poravnjanja po
materijalnom pravu. Samo sporazum
formalizovan u sudu ili kod javnog
beležnika, itd., ima efekat sudskog po-
ravnanja i kao takav ima karakter pre-
suđene stvari (res iudicata). Posredovanje
podrazumeva i samu instituciju za
posredovanje.
- Komisija za posredovanje [Komisioni
i Ndërmjetësimit; Mediation Commit-
tee; Mediationsausschuss] - Komisija
za posredovanje je organ osnovan u
Ministarstvu pravde da administra-
tivno koordinira i upravlja institucijom
za posredovanje, posebno u razvijanju
opštih politika za instituciju posredo-
vanja i unapređenju rada posredovan-
ja. Ovlašćenja, prava i dužnosti ove
Komisije su izričito predviđene od-
redbama članova 17-21 ZP-a.
Posrednik [Ndërmjetësuesi; Mediator;
Mediator] - Posrednik je lice koje vodi
postupak posredovanja kako bi se
postiglo rešenje spora između strana u
skladu sa alternativnom metodom za
rešavanja sporova (član 2. ZP). Posrednik
sprovodi postupak posredovanja i pod-
stiče strane u sporu da pronađu
zajedničko kompromisno rešenje.
Posrednik nema pravo da odlučuje. Na
Kosovu je već sada licenciran veliki broj
posrednika koji sprovode postupak
posredovanja, uglavnom na osnovu Za-
kona o posredovanju.
Posredovanje (ugovor) [Ndërmjetësimi
(kontrata); Brokerage (contract); Ver-
mittlung (Vertrag) german] - Posredo-
vanje je ugovor, odnosno pravni ob-
ligacioni odnos (član 834 i dalje ZOO).
Ugovorom o posredovanju se obavezuje
posrednik da pronađe strane koje imaju
interes da zaključe bilo koji ugovor sa
onim koji posreduje (nalogodavcem).
Ako je takav posredovani ugovor
415
zaključen, tada nalogodavalac mora da
izvrši nadoknadu posredniku. Pravna
pravila koja se odnose na nalog primen-
juju se odgovarajuće na ugovor o
posredovanju.
Pravni subjekti [Subjektet e së drejtës;
Law subjects; Rechtssubjekte] - Pravni
subjekt može da bude fizičko ili pravno
lice. Pravni subjekti stvaraju pravne
odnose i ko se smatra pravnim subjektom
zavisi od pravne sposobnosti, odnosno
sposobnosti da bude nosilac zakonskih
prava i dužnosti, bilo da su to materijalna
ili proceduralna zakonska prava. Pravni
subjekti na Kosovu su i neki pravni
subjekti koji, bez da su pravna lica, imaju
pravnu sposobnost, znači mogu da budu
nosioci zakonskih prava i obaveza, na pr:
poslovna društva (individualno društvo,
kolektivno društvo, članovi 27 i dalje
ZPD). Što se tiče društva iz civilnog
prava, na pr: partnerstva (članovi 987 i
dalje ZOO) nema nijednog ubedljivog
razloga ili argumentacije o, obično,
ograničenoj pravnoj sposobnosti. U
uporednom pravu, nemački zakon
priznaje ograničenu pravnu sposobnost
građanskih društava, a austrijsko pravo
kategorično odbacuje mogućnost pravne
sposobnosti društava u građanskom
pravu.
Prekid suđenja [Ndërprerja e gjykimit;
Termination of trial; Unterbrechung des
Verfahrens] - Videti: Privremeni prekid
postupka.
Pretpostavka [Supozimi; Presumption;
Vermutung] - Iako se pravda zasniva na
činjenicama i dokazima, ponekad se, iz
određenih razloga, može zasnivati i na
pretpostavkama. U pravnom smislu,
pretpostavke predstavljaju situaciju kada
se smatra da je činjenica istinita dok se
ne dokaže suprotno. Na primer: držalac
jedne stvari je savestan sve dok se ne
416
dokaže suprotno. To je zato što sam
zakon predviđa tako nešto, u ovom
slučaju odredba člana 4. ZVDSP, prema
kojoj sticanje stvarnog prava zavisi od
savesti sticaoca, pretpostavlja se se
savesnost, osim ako se ne utvrdi
drugačije.
Promena dužnika [Ndërrimi i debitorit;
Change of debtor; Schuldnerwechsel] -
Pod promenom dužnika se podrazumeva
pravni odnos prema kojem jedno lice
zamenjuje dužnika preuzimanjem
njegovog duga (član 430. i dalje ZOO).
Promena dužnika je važeća i moguća
samo uz odobrenje i saglasnost
poverioca. To je razumljivo, pošto
poverilac želi da zna ko će biti lice koje
će mu ispuniti obavezu.
Promena poverioca [Ndërrimi i
kreditorit; Change of creditor;
Gläubigerwechsel] - Poverilac može da
zaključi ugovor sa trećim licem na koje
će preneti potraživanja prema dužniku
(član 420 i dalje ZOO). Lična
potraživanja se ne mogu ustupiti.
Privremeni prekid postupka [Ndalja e
përkohshme e procedurës; Temporary
interruption of proceedings english;
Verfahrens] - Prekid suđenja. Privremeni
prekid postupka je prekid postupka zbog
nekoliko okolnosti (član 277. i dalje
ZPP). To znači da se u toku procesa
mogu pojaviti neke situacije, zbog čega
je obavezno privremeno prekidanje
postupka. Ovaj privremeni prekid može
biti relativno kratak ili duži. Što se tiče
privremenog prekida postupka mora se
uzeti u obzir činjenica da treba da se
napravi striktna razlika: da li se postupak
privremeno prekida prema samom
zakonu (ipso iure) ili odlukom suda.
Postupak se privremeno prekida prema
samom zakonu (ipso iure)ako stranka
premine ili izgubi procesnu sposobnost i
nema zastupnika sa punomoćjem, ako
stranka premine i nema zastupnika sa
punomoćjem, ako je pravno lice koje je
strana prestalo da postoji, ako je počeo
stečajni postupak protiv tužene strane, u
slučaju rata ili slično. U takvim
slučajevima, proces se automatski
prekida i to prema samom zakonu (ipso
iure), a rešenje da se prekine ili obustavi
ima samo deklarativni karakter. Ako
treba rešiti određeno prethodno pitanje ili
je došlo do prirodne pojave, tada se
proces obustavlja samo odlukom suda i ta
odluka (rešenje) ima konstitutivni
karakter. Za oba slučaja obustave ili
privremenog prekida postupka važi da se
ne mogu preduzimati nikakve procesne
radnje, a ako su već preduzete, tada se
smatra da nije preduzeta nijedna
procedularna radnja.
Pravna pomoć [Ndihma juridike; Free
legal aid; Kostenlose Rechtshilfe
/Rechtsbeistand] - U principu, nadležni
sud u vezi sa samim postupkom sam
počinje, sprovodi i zaključuje postupak.
Međutim, u toku postupka može se desiti
da su sudu potrebne neke informacije ko-
je ne može sam da obezbedi i za to post-
oji institut pravne pomoći (član 283.
ZPP). To znači da sud može da se obrati
svakom sudu u zemlji ili drugom javnom
organu da pruži informacije ili preduzme
bilo kakve procesne radnje, a njima je
zakonska obaveza da daju svoju pomoć
(npr: zahtev za podnošenje dokumenta ili
informacija o imovinskom ili pravnom
statusu bilo kog subjekta u postupku).
Postulativna sposobnost [Aftësia postu-
lative; Postulative capacity; Postula-
tionsfähigkeit] - Postulativna sposobnost
je sposobnost subjekta sa sposobnošću da
deluje efikasno i sam preduzima proce-
duralne radnje i bez potrebe za advoka-
tom. To znači da subjekt nema postula-
tivnu sposobnost ako zakon predviđa
obavezu za advokatom. Kosovsko pravo
priznaje načelo postulativne sposobnosti
svakog subjekta. To znači da svako ima
pravo da traži sudsku zaštitu čak i u
Vrhovnom ili Ustavnom sudu, bez po-
trebe da ga zastupa advokat. Mali izuze-
tak u ovom pogledu je ZKAP, koji indi-
rektno zahteva da stranku zastupa advo-
kata.
Potrošač [Konsumator; consumer;
Verbraucher] - Potrošačem se smatra
svako fizičko lice koje kupuje i koristi
robu ili usluge za ispunjenje svojih
potreba u svrhe koje nisu vezane za
komercijalne aktivnosti. Na Kosovu,
prava potrošača su regulisana i zaštićena
posebnim zakonom (Zakon o zaštiti
potrošača).
Pronalazač [Shpikësi; Inventor;
Erfinder] - Pronalazač je lice koje je
stvorilo pronalazak tokom svog
kreativnog rada. Ovo lice može biti
pravno ili fizičko. Ako je pronalazak
zajednički stvoren od strane dvoje ili više
pronalazača, pravo na patent jednako
pripada pronalazačima ili njihovim
pravnim sledbenicima. Pronalazačem se
ne smatra lice koje je u stvaranju
pronalaska pružilo samo tehničku pomoć.
Prava pronalazača na njegov pronalazak
su podeljena na dve vrste: moralna prava
i imovinska ili materijalna prava.
- Moralna prava [Të drejtat morale;
moral rights; moralische Rechte] -
Moralna prava pronalazača su ona
prava koja povezuju pronalazača sa
njegovim pronalaskom da se pronala-
zač upiše kao takav u patentnoj prijavi
i svim dokumentima izdatim u vezi sa
dodelom patenta - registru prijava, i na
kraju u samom patentnom dokumentu.
Moralno pravo pronalazača se ne
417
 može preneti na druga lica, za razliku
od imovinskih prava.
- Svojinska prava [Të drejtat pasurore;
property rights; Vermögensrechte] -
svojinska ili materijalna prava su ona
prava koja pronalazaču ili vlasniku pa-
tenta daju isključiva prava u pogledu
proizvodnje, prodaje, upotrebe,
raspolaganja i izvoza ili bilo koje
druge radnje u svrhu sticanja materi-
jalne dobiti koja može proizaći iz pro-
izvoda stečenog na osnovu pronalaska.
Protivtužba [Kundërpadia;
Counterclaim; Widerklage] - Protivtužba
je tužba tuženog protiv tužioca u
postupku koji je pokrenuo tužilac (član
256 ZKP) i smatra se ne samo odbranom
tuženog već i pravnim sredstvom kojim
se pobija. Nakon podnošenja protivtužbe,
menjaju se uloge u postupku, gde tuženi
postaje tužilac, a tužilac postaje tuženi.
Ako je protivtužba dozvoljena, tada sud
odlučuje u istom postupku i obično istom
odlukom kako za tužbu, tako i za
protivtužbu. Da bi protivtužba bila
dozvoljena treba kumulativno ispuniti
formalne uslove i alternativno uslov ili
materijalnu pretpostavku
Protivizvršenje [Kundërpërmbarimi;
Counter-enforcement;
Vollstreckungsgegenantrag] - supružnika koji ju je stvorio (član 46.
Protivizvršenje je pravno sredstvo
dužnika protiv poverioca u izvršnom
postupku (član 54 i dalje ZIP), koji se
javlja nakon prinudnog izvršenja
potraživanja poverioca. Ovo se može
desiti ako je nakon izvršenja ukinuto ili
poništeno pravo na izvršenjeili ako je
poverilac u izvršnom postupku dobio
više nego što mu pripada, itd. Postupak
protivizvršenja se sprovodi načelno kao
izvršni postupak samo sada subjekti
imaju suprotne uloge. Predlog za
protivizvršenje se mora podneti u
418
propisanom roku i to u subjektivnom
roku od 15 dana i objektivnom roku od 1
godine (član 54. ZIP).
Protivpredlagač/protivnik predlagača
[Kundërshtari i propozuesit; Opponent of
proposer english; Antragsgegner] -
Protivpredlagač je subjekt u
vanparničnom postupku protiv koga je
podnet predlog i koji je započeo postupak
izvršenja. Protivpredlagač u izvršnom
postupku se zove dužnik.
Posebna imovina supružnika - [Pasuria
e veçantë e bashkëshortëve; Separate
property of consorts; Getrenntes
Eigentum der Ehegatten] - Posebna
imovina supružnika je imovina koja
pripada samo jednom supružniku, a
samim tim njen režim, upravljanje i
posedovanje zavisi od raspoloživosti
supružnika kome pripada. Posebnu
imovinu čini imovina koju je supružnik
stekao do trenutka sklapanja braka;
imovina stečena tokom trajanja braka
kroz nasledstvo, poklon ili bilo koji drugi
pravni oblik sticanja imovine; imovina
koja pripada supružnicima po osnovu
srazmernog udela u zajedničkoj imovini
takođe je posebna imovina; umetničko
delo, intelektualni rad ili intelektualna
svojina se smatra odvojenom imovinom
ZPK).
Posebno izvršenje [Specific
Performance] - Posebno izvršenje je
jedna od tipičnih karakteristika
anglosaksonskog pravnog sistema u
privatnom pravu. Prema ovom institutu,
poverilac ne može da traži ispunjenje,
već, direktno, samo naknadu štete ako
dužnik ne ispuni određenu obavezu.
Poslovna aktivnost [Aktivitet afarist;
Business activity; Geschäftstätigkeit] -
Videti: Trgovinsko poslovanje.
Posredovanje [Mediacioni; Mediation;
Mediation] - Videti: Posredovanje.
Porodična zajednica [Bashkësia
familjare; Family commmunity;
Familiengemeinschaft] - Porodična
zajednica obuhvata supružnike i njihovu
užu porodicu, koju prema ZPK, član 271,
i za potrebe ovog zakona, čine deca i
roditelji supružnika; druga bliska lica
porodice; kao i lica koja su ekonomski
zavisna, a koja žive u zajedničkoj kući sa
supružnicima. Imovina stečena za vreme
trajanja porodične zajednice se smatra
zajedničkom imovinom svih članova koji
su učestvovali u sticanju imovine.
Potvrda/Sertifikat o prednosti
[Certifikata e përparësisë; Priority
certificate; Prioritätszertifikat] - saobraćajnu knjižicu automobila od
Predviđeno u pravu na intelektualnu
svojinu. Sertifikat o prednosti je
dokument kojim se potvrđuje pravo
prednosti na prijavu patenta i izdaje ga
Agencija za industrijsku svojinu. Prema
članu 52. ZID ovaj dokument izdaje
Agencija za industrijsku svojinu, na
zahtev podnosioca zahteva i garantuje
mu pravo prednosti, koje se priznaje od
dana podnošenja prijave za patent.
- Pravo prednosti [E drejta e
përparësisë; Priority right; Priori-
tätsrecht] - U slučajevima kada isti
izum imaju dva ili više pronalazača
nezavisno jedan od drugog, prednost u
pogledu prava priznavanja patenta ima
podnosilac prijave za patente koji ima
pravo na prednost i potvrdu o prednos-
ti. Pravo prednosti i datum prijave pa-
tenta je kriterijum za ocenu sadržaja,
inovacije pronalaska i utiče na ostvari-
vanje prava na patente. Svako fizičko
ili pravno lice neke države članice
potpisnice Pariske konvencije ili STO,
i koje ima pravo prednosti, uživa ovo
pravo i na Kosovu, pod uslovom da je
zatražilo priznavanje prava prednosti
za isti pronalazak (član 63. ZID).
Poverenje [Mirëbesimi; Good faith;
Gutgläubigkeit] - Poverenje je izuzetno
važan institut u privatnom pravu, a
posebno u obligacionom i stvarnom
pravu.. Član 22, stav 5 ZVDSP definiše
poverenje na pravni način, ali samo u
vezi sa sticanjem prava. Prema ovoj
odredbi, sticalac ima dobru veru kada
nije znalo ili nije trebalo da zna da stvar
pripada drugom. „Nije trebalo da zna“
znači veliku nebrigu. To znači da je
sticalac bio nemaran i time nije bio u
dobroj veri, ako je morao da zna da stvar
pripada nekom drugom, a ne otuđiocu, na
primer: ako sticalac automobila ne traži
otuđioca, tada je delovao u velikoj
nemarnosti i ne može biti zaštićen od
prava, jer više nije u dobroj veri.
Pravna sredstva [Mjetet juridike; Legal
remedies; Rechtsbehelf] - Pravno
sredstvo je opšti pojam i odnosi se na
svaku pravnu mogućnost da ospori bilo
koju odluku bilo kog javnog organa, a
posebno suda, na primer: molbu, zahtev,
predlog za poništenje odluke, itd.
Predugovor [Parakontrata, Pre-contract;
Vorvertrag] - Predugovor je ugovor
zaključen između dva subjekta utvrđena
za zaključivanje glavnog ugovora kasnije
(član 33. ZOO). Predugovor obavezuje
ako ima sve bitne elemente ugovora i
treba da se zaključi u predviđenom
obliku ukoliko se taj predugovor
zaključuje za ugovor za koji glavni
ugovor je predviđen pisani oblik.
Prednost [Parashënimi, Reservation;
Vormerkung] - Prednost je institut stvar-
nog prava koji je regulisan normama čla-
na 120 i dalje ZVDSP. Pošto je upis
prava u registar nepokretnosti uslov za
prenos svojine na nepokretnost, može se
419
desiti da prođe mnogo vremena dok se taj
upis ne okonča. U međuvremenu se može
desiti da otuđilac prenese istu
nepokretnost nekom drugom. Samo ugo-
vor o prodaji, još uvek nikoga zakonski
ne čini vlasnikom. Iz tog razloga, može
biti potrebno da se ovo rezervisano pravo
upiše putem instituta „prednosti“. Prema
uporednom pravu, prednost je stvarno
sredstvo posebne vrste obezbeđenja i
omogućava nosiocu tog prava da zahteva
da se upiše kao vlasnik, ako je upisan
neko drugi. Dakle, upis ima relativno
dejstvo jer sticanje stvarnog prava ima
dejstvo na sve (erga omnes), osim na
nosioca prava upisanog uz prednost.
Prednost je takođe tehnički pojam koji se
koristi u izvršnom postupku.
Predstavke [Parashtresat, Submissions;
Schriftsätze] - “Predstavke“ su opšti
pojam i to su sve pisane proceduralne
radnje koje su preduzeli sudovi, stranke i
drugi učesnici u parničnom postupku.
Dakle, predstavke su svi dopisi podneti u
građanskom postupku (član 99 i dalje
ZPP). Za predstavke se, u smislu zakona,
smatraju i radnje preduzete preko
elektronskih komunikacionih sredstava
ako su ispoštovani propisani pravni
standardi za takvo dostavljanje dopisa.
Pravna načela [Parimet e së drejtës;
Principles of law; Maxime des Rechts] -
Načela su osnovna ili fundamentalna
pravila koja se primenjuju na materijalno,
formalno, privatno i javno pravo. Ta
pravila su kao opšti zakonski okvir. U
ustavnom pravu se primenjuje na primer:
načelo proporcionalnosti. U privatnom
pravu se primenjuje na primer: načelo
slobodne autonomije volje (načelo
slobode ugovaranja), načelo savesnosti,
itd. U građansko procesnom pravu se
primenjuju i neka fundamentalna načela,
na primer: načelo dostupnosti, načelo
420
publiciteta, načelo saslušanja strane, itd.
U krivičnom i upravnom pravu se
primenjuje načelo zakonitosti.
Pari passu (načelo) [Pari passu (parim),
Pari Passu (prinicple), Pari Passu
(Grundsatz)] - Jednako, proporcionalno i
bez prednosti. Obično se načelo ‛pari
passu’ nalazi u zakonu o stečaju, koji
predviđa da se poverioci u sličnim
situacijama ili u okviru kategorije
poverilaca tretiraju i plaćaju
proporcionalno prema svojim
potraživanjima, od stečajne mase koja je
dostupna za distribuciju u tom opsegu ili
kategoriji poverilaca.
Parol evidence rule (ang) -Parol
Evidence Rule je jedna od tipičnih
karakteristika anglosaksonskog pravnog
sistema u privatnom pravu. Prema ovom
institutu, u tumačenju izjave volje
odlučujuća je pisana izjava, mnogo više
od unutrašnje i subjektivne volje davaoca
izjave.
Pregovori [Negociatat; Negotiations;
Verhandlungen] - Zaključivanju pravnih
poslova, npr: ugovora, prethode ili mogu
prethoditi pregovori ili dogovori između
ugovornih strana. Sprovedeni pregovori i
njihovo okončanje, u načelu, ne izazivaju
nikakve posebne pravne posledice (član
20. ZOO).
Pod zakup [Nënqira; Under lease;
Untermiete] - Videti: Zakup.
Poziv za ponudu [Ftesë për ofertë; Invi-
tation to bid; Angebots] - Poziv za ponu-
du je ponuda, ali je to i poziv za ponudu,
jer strana koja daje takvu izjavu ne želi
da zbog takve izjave ima pravne posledi-
ce. Tipični slučajevi poziva za ponudu su
na primer: ponuda neke stvari na prodaju
u novinama, na internetu, izlaganje robe
u izlogu prodavnice, itd. ZOO indirektno
prihvata poziv kao ponudu (videti: član
22. ZOO).
Publicijanska tužba [Padi publiciane;
english; german] - Videti: Actio publici-
ana.
Punomoćje [Autorizim-i; Power of at-
torney; Vertretungsmacht] - Punomoćje
predstavlja ‛dozvolu’ za zastupanje (vi-
deti: zastupanje). Lice koje daje
punomoćje se naziva davalac punomoćja,
a lice koje preuzima punomoćje naziva se
punomoćnik. Punomoćje za zastupanje se
zasniva na zakonu, opštem aktu pravnog
lica, aktu nadležnog organa ili izjavi
volje zastupnika (prokura). U slučajevi-
ma kada je punomoćje predviđeno za-
konom ili opštim pravnim aktom, tada se
smatra punomoćje ex lege, a u slučajevi-
ma kada je to učinjeno putem izjave volje
osobe, naziva se punomoćje sa proku-
rom. Videti: Prokura.
R i tuženi osporili odluku prvostepenog
Raspoloživost [Disponimi; Dispositon;
Verfügung] - Raspoloživost je jedno od
klasičnih i najvažnijih ovlašćenja
vlasnika nad sopstvenom stvari (videti:
član 18. ZVDSP). Ovo ovlašćenje i
osnovni element svojine podrazumeva
neotuđivo i neprikosnoveno pravo
vlasnika da proda, da da u zakup ili
jednostavno uništi svoje stvari ili se
odrekne od svoje stvari. Pravo vlasnika
da raspolaže svojom imovinom je, u
načelu, neograničeno, ali se moraju uzeti
u obzir odredbe građanskog prava,
posebno prava trećih lica (npr: komšija)
ili odredbe javnog prava (npr: ako neko
ruši svoju kuću, onda on mora poštovati
propise o bezbednosti tako da niko nije
ugrožen). Vlasnik koji želi da se odrekne
svog automobila ne može, jednostavno,
da ga ostavi na ulici, već ga mora odvesti
na odgovarajuću lokaciju.
Ratio decidendi (lat.) - Obrazloženje
odluke. Ovo znači obrazloženje odluke u
vezi sa određenim slučajem.
Obrazloženje odluke u vezi sa određenim
slučajem proizilazi iz načela ili
zakonskih odredbi, kao i činjeničnih
okolnosti određenog slučaja.
Ratio legis (lat.) - Smisao zakona.
Pravne norme jednog zakona moraju da
budu razumljive i u smislu zakona.
Tumačenje pravne norme trebalo bi da se
čini prema samom shvatanju i smislu
zakona.
Rebus Sic Stantibus (lat.) - Videti:
Klauzula Rebus Sic Stantibus
Reformatio in peius (lat.) - Institut i u
građanskom pravu, prema kojem se
podnosilac žalbe ne može dovesti u gori
položaj u postupku, prema pravnim
sredstvima, od položaja u kojem se
nalazila u postupku pred prvostepenim
sudom. Ali, to nije slučaj ako su i tužilac
suda.
Regres/naknada (pravo na) [Regresi (e
drejta); Recourse (the right); Regress
(Recht)] - Pod pravom na regres se
podrazumeva da jedno lice ima pravo na
potraživanje od određenog lica koje je
ranije ispunilo obavezu prema tom licu,
na pr: prodavac odgovara kupcu za
materijalne i pravne nedostatke stvari. Na
osnovu regresa, prodavac ima mogućnost
da zatraži regres (znači ispunjeno
potraživanje od strane kupca) od
proizvođača stvari ili dobavljača stvari.
Slični slučajevi regresa su mnogobrojni,
npr: solidarni dužnik (član 192 ZOO),
regres jemca prema dužniku (član 1030
ZOO).
Registar građanskog statusa [Regjistri i
gjendjes civile; Civil status register;
Personenstandsregister] - Registar
građanskog statusa podrazumeva knjige
(fizičke ili elektronske) u kojima se vodi
evidencija o ličnom statusu građana u
421
vezi sa činjenicom o svim rađanjima,
venčanjima, smrtima i drugim podacima
koji proizilaze iz njih.
Registar nepokretnosti [Regjistri i
paluajtshmërive; Immovable property
register; Grundbuch] - Zemljišna knjiga.
Registar u smislu privatnog prava
podrazumeva javni dokument u koji se
beleže imovinsko-pravni odnosi, za
razliku od katastarskog registra u koji se
beleže tehnički aspekti nepokretnosti.
Zemljišni registar se kao pojam naziva i
drugačije u zavisnosti od pravne tradicije.
Negde se zove zemljišna knjiga, negde
zemljišni registar, itd. Na Kosovu se ovaj
registar trenutno zove Zakon o osnivanju
registra prava na nepokretnu imovinu iz
2002. godine, izmenjen 2011. godine. U
ovaj registar se upisuju stvarna prava,
svojina, tereti, prava i obaveze na jednu
nepokretnost. Iz samog naziva zakona
„...Osnivanju...“ se može shvatiti da se
ovim Zakonom ne predviđaju samo
materijalni aspekti za registar stvarnih
prava, već i formalni aspekti registra,
znači osnivanje i stvaranje takvog
registra. Na Kosovu važi „stvarni“
sistem, odnosno podaci se rade prema
nepokretnosti i vode se u fizičkom i
elektronskom sistemu. Što se tiče
pokretne imovine postoji i drugi registar.
Upis prava posedovnog i neposedovnog
zaloga se beleži u posebnom registru koji
je predviđen i regulisan posebnim
Zakonom za upis zaloga u registar
pokretne imovine iz 2012. godine. Prava
na nepokretnu imovinu obuhvataju: a.
vlasništvo; b. hipoteku; c. službenost; d.
prava korišćenja opštinske, javne,
društvene i državne imovine; e. terete i
imovinska opterećenja (član 2. ZORPNI).
Upis ovih prava na nepokretnu imovinu
se vrši samo na osnovu jednog validnog
pravnog osnova kao što je: a.
422
pravosnažna sudska odluka; b. odluka
državnog upravnog organa; c. ugovor o
prenosu prava na nepokretnu imovinu
overen od strane nadležnog organa; d.
odluka ili ugovor za privatizaciju izdat od
strane Agencije za privatizaciju Kosova;
e. odluka komisije za obnovu katastra; f.
odluka komisije za uređenje zemljišta; g.
drugi dokument koji se predviđa
posebnim zakonima za upis imovinskih
prava (član 4. Zakona o izmeni i dopuni
ZORPNI). Registre imovinskih prava na
nepokretnu imovinu karakterišu i neka
osnovna načela kao što su: načelo
javnosti, formalno načelo, načelo
prioriteta i načelo zakonitosti. Prema
načelu javnosti, registri drugih prava na
nepokretnu imovinu su javni, što znači da
svako može da ih pogleda i ima pristup
sadržaju ovih registara. Imajući u vidu da
su zemljišne knjige i registri drugih prava
na nepokretnu imovinu javni dokumenti,
pristup ovim dokumentima se može
ostvariti analogno odredbama koje
regulišu pristup javnim dokumentima
zemlje (član 24. ZK). Prema formalnom
načelu, pretpostavlja se da su podaci u
registru prava na nepokretnu imovinu
tačni, istiniti i zakoniti sve dok se ne
isprave prema zakonski utvrđenim
pravilima. Prema načelu prioriteta,
smatra se da, ukoliko se registruju ista
prava na nepokretnu imovinu koja ne
isključuju jedna druge, dakle koja nisu
kontradiktorna (kao na pr. kada se jedna
imovina upiše kao hipoteka dva ili više
puta, ili službenost u više navrata), onda
će, po ovom načelu, veću pravnu snagu
imati imovina koja je prva upisana po
datumu. Prema načelu zakonitosti, prava
na nepokretnu imovinu će se registrovati
samo na osnovu zakonom predviđenih
dokumenata koja izdaju određeni organi,
kao i na osnovu posebnih pravnih
poslova, kao što je navedeno u gornjem
delu teksta. Zahtevi za upis imovinskih
prava se podnose pismeno u opštinskoj
kancelariji katastra na teritoriji na kojoj
se nalazi nepokretna imovina (Videti:
Opštinska kancelarija katastra).
Relativna prava [Të drejtat relative;
Relative rights; Relative Rechte] -
Relativna prava su karakteristika
obligacionog prava. Relativna prava
deluju inter partes - između strana i
nazivaju se tako, jer pravo jedne strane
uvek odgovara obavezama druge strane i
obrnuto. Stoga, između strana postoje i
prava i obaveze u istom građansko-
pravnom odnosu. Na primer: obaveza
dužnika da plati dug odgovora pravu
poverioca da traži plaćanje tog duga,
dakle, ono što je za dužnika obaveza, za
poverioca je obaveza.
Relatori [Sudija izvestilac; Relevanat
judge; Berichterstatter] - Relatori ili
sudija izvestilac je jedan od članova
sudskog veća koji priprema predmet za
raspravu i obično odlučuje i priprema
predlog odluke (videti član 189
ZPP/Zakon o parničnom postupku).
Renta [Renta; Rent; Pacht] - Renta
predstavlja vrstu prihoda od zakupa
zemljišta. Konkretno, renta može
predstavljati novčani iznos koji se
isplaćuje periodično za upotrebu i
korišćenje imovine, naročito nepokretne
imovine. Vlasnici zemljišta, izdavajući
drugima na korišćenje zemljište, zauzvrat
od njih traže rentu.
Res (lat.) - Videti: Stvar.
Res iudicata (lat.) - Videti: Presuđena
stvar.
Res nullius (lat.) - Videti: Ničija stvar.
Restitutio in integrum (lat.) - Videti:
Vraćanje u pređašnje stanje.
Restitutio in integrum nova producta
(lat.) - Zahtev za vraćanje u pređašnje
stanje zbog činjenice da su pronađene
nove činjenice i dokazi koji su nastali
nakon okončanja glavne rasprave u
prvostepenom sudu. Iz takvih razloga,
vraćanje u pređašnje stanje je gotovo
isključeno i postoji gotovo mala
verovatnoća uspeha jednog takvog
predloga.
Restitutio ob noviter reperta (lat.) -
Zahtev za vraćanje u pređašnje stanje
zbog činjenice da su pronađene nove
činjenice i dokazi. Posebno u ovome je to
što se ovaj zahtev tiče onih činjenica i
dokaza koji su postojali i ranije, ali su
pronađeni sada i stoga strana želi da se
postupak ponovi (videti: član 232 i dalje
ZPP).
Retencija [Retencioni; Retention;
Retention] Videti: Pravo na retenciju.
Reus [Reus; english; Beschluss] -
Tužena strana. Videti: tuženi.
Revizija ugovora [Revidimi i kontratës;
Revision of the contract; Störung der
Geschäftsgrundlage] - Videti: Klauzula
rebus sic stantibus.
Revizija [Revizioni; Revision; Revision]
- Revizija je vanredno pravno sredstvo za
pobijanje odluka, kojim se osporavaju
odluke drugostepenog suda (član 211 i
dalje ZPP). Revizija se podnosi
Vrhovnom sudu, preko prvostepenog
suda, u pisanoj formi i u roku od 30 dana
od dana prijema odluke drugostepenog
suda. Revizija se može podneti samo iz
zakonski predviđenih razloga i u načelu,
ako je vrednost spora iznad 3.000 evra.
Revizijom se ne mogu podneti nove
činjenice i dokazi, izuzev onih činjenica i
dokaza koji se tiču povrede
proceduralnih odredbi. Vrhovni sud se, u
načelu, bavi samo pitanjima koja su
predmet revizije i prema službenoj
dužnosti samo ako je materijalno pravo
pravilno primenjeno i ako su povređene
423
odredbe postupka koje se odnose na
sposobnost da se bude stranka i
zastupanje stranke.
Razmatranje [Consideration; english;
german] - Razmatranje je jedna od
tipičnih karakteristika anglosaksonskog
pravnog sistema u privatnom pravu.
Prema ovom institutu, (zaloga) kredit,
odnosno ponuda, u principu nije
obavezna ako ona nema protiv obećanje
ponuđača, osim ako ponuda ima pisani
oblik u vidu „dela”.
Razmena [Këmbimi; Exchange; Tausch]
- Ugovor o razmeni je pravni posao dve
strane/bilateralan, regulisan normama
članova 534, 535 ZOO. Za razliku od
ugovora o prodaji, prema ugovoru o
razmeni daje se roba za robu umesto
novac za robu. Za ugovore o razmeni
važe pravila ugovora o prodaji.
Razvod [Divorci; divorce; Scheidung] -
Videti: Razvod.
Roditelji [Prindi, Parent; Eltern] -
Roditelji su lica kojima su, prema zakonu
ili određenom odlukom nadležnog
organa, preneta roditeljska prava i
odgovornosti. Roditeljska odgovornost
proizilazi iz prava na roditeljsko staranje
nad decom.
- Roditeljska odgovornost [Përgjegjësia
prindërore; parental responsibility
elterliche Sorge] - Roditeljska odgo-
vornost uključuje prava i obaveze koji
imaju za cilj da obezbede emocional-
no, socijalno i materijalno blagostanje
deteta, staranjem o njemu, održavan-
jem ličnih odnosa sa njim, vaspita-
vanjem obrazovanjem, školovanjem,
pravnim zastupanjem i upravljanjem
imovinom (član 128.4 ZPK).
Rekurs [Rekurs; Recourse; Rekurs] -
Rekurs nije pravni pojam na albanskom
jeziku u pravu Republike Kosovo. Ovaj
pojam se mnogo više upotrebljava u
424
pravnoj literaturi Albanije i tiče se
uglavnom pravnog sredstva osporavanja
u formi prigovora na rešenje u
građanskom, krivičnom i upravnom
postupku.
Remonstrativni (karakter)
[Remonstrativ (karakter); Remonstrative
(character); Remonstrativ (charakter)]
Videti: Devolutivni.
Roba [Mall; Mall; Ware] - Roba je opšti
pojam kojim se može nazvati bilo koji
proizvod ili usluga koja se nudi potrošaču
i može biti predmet pravnog prometa u
skladu sa zakonskim pravilima.
Rok [Afati; Deadline; Frist] - Rok je
razdoblje ili vremenski period u kojem se
može ili bi trebalo preduzeti neku radnju
sa pravnim posledicama. U privatnom
pravu, važno je napraviti razliku između
rokova materijalnog i formalnog prava
(videti: član 125 i dalje ZPP-a). Rok iz
materijalnog prava je vremenski period u
kojem se događaj desio, kojim se
povezuju materijalno-pravne posledice,
npr: rok za podnošenje fizičkog oštećenja
stvari, rok zastarelosti, itd. Za takve
materijalne rokove, ne primenjuje se
institut vraćanja u pređašnje stanje
(restitutio in integrum). Dok su rokovi iz
formalnog prava, odnosno proceduralni
rokovi, vremenski okviri u kojima se
preduzimaju ili se mogu preduzeti
proceduralne radnje, npr: rok za
podnošenje žalbe, revizije itd. Samo za
proceduralne rokove se primenjuje
institut vraćanja u pređašnje stanje. U
građanskom pravu, postoje i neka pravila
u vezi sa rokovima i njihovim
računanjem. Rok određen u danima
počinje da teče prvog dana posle
događaja od koga se rok računa, a
završava se sa istekom poslednjeg dana
roka. Rok određen u nedeljama,
mesecima ili godinama se završava na
dan koji se po imenu i broju poklapa sa
danom nastajanja događaja od koga rok
počinje da teče; a ako takvog dana nema
u poslednjem mesecu, kraj roka pada na
poslednji dan tog meseca. Ako poslednji
dan roka pada na dan kada je zakonom
utvrđeno da se ne radi, kao poslednji dan
roka računa se sledeći radni dan. Početak
meseca označava prvi dan u mesecu,
sredinu meseca - petnaesti, a kraj meseca
poslednji dan u mesecu, ako šta drugo ne
proizlazi iz namere stranaka, iz prirode
ugovornog odnosa, ili iz običaja (član 65.
ZOO-a).
Radna sposobnost [Aftësia për të
vepruar; Capacity to act;
Geschäftsfähigkeit] Radna sposobnost je
sposobnost lica da efikasno preduzima
proceduralne radnje bez potrebe za
pravnim zastupnikom. Zakonski
zastupnik preduzima radnje u ime i za
račun lica bez radne sposobnosti. Radna
sposobnost nije sistematski regulisana.
Puna radna sposobnost je predviđena
članovima 3, 15 i 16 ZP-a, i koja se
dostiže sa 18 godina. Ograničena radna
sposobnost se dostiže sa 14 godina i
predviđa se članom 142 ZOO-a, dok se
radna sposobnost dostiže sa 15 godina
(član 7. ZR-a). Deliktivna sposobnost se
dostiže sa navršenih 7 (sedam) godina.
Rata [Kësti; Installment; Rate] - Rata je
određeni deo ukupne cene, koja se u
obligacionom odnosu mora platiti u
određenom vremenskom periodu. Na
primer, plaćanje kredita na rate ili
plaćanje ukupne cene na rate ili deo po
deo.
Razgovori [Bisedimet; Conversation;
Verhandlungen] - Razgovori u pravnom
smislu predstavljaju alternativni način za
rešavanje sporova između određenih
subjekata. Ovaj način nije zakonski
predviđen sistematski, ali je u mnogim
zakonskim odredbama predviđen da bi
strane, posebno u privatnom pravu, rešile
svoje sporove, posebno u postupku
posredovanja. Videti: Posredovanje.
Registrovani zastupnik (Agent) [agjenti
i regjistruar; Registered Agent;
Registrierter Vertreter] - Registrovani
zastupnik poslovnog društva je legitimno
lice poslovnog društva za službenu
komunikaciju u vezi sa prijemom usluga,
obaveštenja ili zahteva koje javni
autoritet, lice ili društvo treba da uradi u
skladu sa ZPD. Prema članu 23 ZPD, ime
i adresa registrovanog zastupnika treba
da budu navedeni u dokumentima za
registraciju poslovnog društva. Svako
poslovno društvo, u dokumentima za
registraciju mora da navede ime svog
registrovanog zastupnika. Ako poslovno
društvo menja registrovanog zastupnika,
mora da Agenciji za registraciju biznisa
dostavi potpisano obaveštenje sa imenom
novog registrovanog zastupnika.
Poslovno društvo takođe mora da dostavi
dokument koji je potpisao novi
registrovani zastupnik u kojem je
izražena njegova/njena saglasnost da
službuje u tom svojstvu.
Regulatorna komisija za javne nabav-
ke [Komisioni Rregullativ të Prokurimit
Publik; Public Procurement Regulatory
Commission; Vergabe] - Regulatorna
komisija za javne nabavke je nezavisan
javni državni regulatorni organ odgo-
voran za razvoj, funkcionisanje i opšti
nadzor sistema javnih nabavki na Kosovu
i obavlja svoje funkcije u okviru ZJNRK,
(član 87). Regulatorna komisija za javne
nabavke ima odgovornost i ovlašćenje da
sprovodi istragu aktivnosti nabavke i up-
ravljanja ugovorima; da obezbedi usk-
lađenost aktivnosti nabavki javnih organa
sa njenim uputstvima i preporukama; da
ugovornim organima da mišljenje u vezi
425
sa njihovim odlukama, radnjama ili pro-
pustima tokom aktivnosti nabavke i up-
ravljanja ugovorima; da ispita izveštaje
ugovornih organa, itd.
Reorganizacija [Riorganizimi;
Reorganisation; Reorganization] - organima koji su direktno primali
Reorganizacija predstavlja postupak
kojim se pokušava da se poslovanje
dužnika dovede u solvento i finansijski
stabilno stanje, da se očuvaju radna
mesta i da se nastavi sa poslovanjem.
Reorganizacija se može pojaviti u drugim
oblicima, uključujući i oproštaj duga,
pretvaranje duga u kapital za poverioca i
prodaja poslovnosti i poslovnih delova. U
slučaju razvoja postupka reorganizacije
dužnik će imati svojstvo dužnika u
posedovanju.
Rešenje [Aktvendim; Ruling; Beschluss]
- Rešenje je vrsta odluke koju donosi sud
ili drugi javni organ. U parničnom
postupku, sud odlučuje rešenjem o pitan-
ju koje nije važno, npr: . rešenje o sazi-
vanju sednice, rešenje o troškovima
postupka, itd. Sud odlučuje rešenjem
meritorno o glavnom pitanju samo u
slučaju posebnog parničnog postupka
koji se odnosi na ometanje posedovanja
(vidi: član 142. ZPP-a). Rešenjem se od-
lučuje o glavnom pitanju u vanparničnom
postupku, postupku stečaja i izvršenja.
Rešenje o izvršenju [Aktvendimi për
përmbarim; Decision on enforcement;
Zwangsvollstreckungsbeschluss] - lje a zbog ogromnog ekonomskog znača-
Rešenje o izvršenju je odluka suda, kojim
se dozvoljava ili odbija predlog za
izvršenje. Dok privatni izvršitelj odlučuje
nalogom, sud odlučuje rešenjem (član 1
XII, 5, 10, 44. ZIP-a) o pitanjima za koja
je nadležan i od porodičnog i radnog
odnosa. Rešenje suda i nalog izvršitelja
ne mora biti obrazloženo ako je predlog
za izvršenje dozvoljen.
426
Revizor [Auditor; english; german] -
Revizor je službenik ovlašćen od strane
generalnog revizora za sprovođenje
revizije u budžetskim organizacijama
(videti: budžetska organizacija) i javnim
prihode iz budžeta Kosova, u skladu sa
nadležnostima predviđenim za
generalnog revizora i nacionalnu
kancelariju za reviziju Republike
Kosovo.
Revizija [Auditimi; Audit; Rechnung-
sprüfung] - Revizija je vrsta opšte
kontrole subjekta koji se kontroliše (vrši
se revizija) kako bi se osiguralo da od-
ređeni programi administrativnog uprav-
ljanja daju planirane rezultate; izvori
korišćeni za te programe su u skladu sa
navedenim ciljevima organizacije
/subjekta; a programi su zaštićeni od
gubitaka i lošeg upravljanja. Revizija
javnog sektora je regulisana posebnim
zakonom (Zakon br. 05/L-055 o general-
nom revizoru i nacionalnoj kancelariji za
reviziju Republike Kosovo). U javnom
sektoru, u reviziju su generalno uključene
sve budžetske organizacije, nezavisne
javne agencije i javni autoriteti Repub-
like Kosovo. Reviziju sprovodi Nacion-
alna kancelarija za reviziju. (Videti:
Nacionalna kancelarija za reviziju).
Rudnik [Miniera; Mine; Bodenschätze] -
Rudnici su materijalno dobro jedne zem-
ja uživaju u specifičnom uređenju. To
propisuje sam Ustav (videti: član 122.
URK-a). Što se tiče eksploatacije,
korišćenja i raspolaganja materijalnim
dobrima rudnika, postoji i poseban za-
kon, odnosno Zakon o rudnicima i min-
eralima. Ovim zakonom se predviđaju
stroga pravila za dobijanje dozvole za
istraživanja i vađenje bogatstava iz rud-
nika.
Rukopis [Dorëshkrimi; Manuscript;
Manuskript] - Rukopisom se naziva orig-
inalna kopija autorskog dela. Rukopis ili
originalni primerak koji je dostavljen iz-
davaču mora obavezno da se vrati autoru,
osim članaka, crteža i drugih doprinosa u
dnevnoj i periodičnoj štampi, osim ako
drugačije nije predviđeno ugovorom.
S upotrebu ili korišćenje sefa na određeni
Samopomoć/Samoodbrana
[Vetëndihma/Vetëmbrojtja; Self-
help/Self-defence; Selbsthilfe / Notwehr]
- Samopomoć je razlog za krivično delo
nezakonitog ponašanja. Stoga, sa-
moodbranom se pravno opravdava pro-
tivzakonitost radnje. Dakle, ne postupa se
protivpravno ako neko šteti nekome dru-
gom od koga napad dolazi (videti: član
143. I, 144 I i II ZOO). Član 143 II ZOO
predviđa nužnu odbrambenu potrebu
(nužna potreba).
Saslušanje stranaka [Dëgjimi i palëve;
Heearing of parties; Parteivernehmung] -
Saslušanje stranke je dokazno sredstvo u
parničnom postupku, izričito predviđeno
zakonom (članovi 373 i dalje ZPP).
Stranka se može saslušati na predlog su-
protne strane ili samog suda. Stranka ima
pravo da odbije da da iskaz, ali ako se
složi da da iskaz, ona mora da govori
istinu, u suprotnom se može goniti
krivično zbog lažnih iskaza i prevara u
procesu. U principu, saslušanje stranke je
vrlo slabo dokazno sredstvo i uzima se u
obzir samo u slučajevima kada ne postoji
drugi način dokazivanja.
Sednica [Seanca; Session; Sitzung] -
Sednica se može razumeti na različite
načine. U ustavno pravnom smislu,
sednica je okupljanje jedne državne in-
stitucije, na pr: sednica republičke
skupštine. U smislu proceduralnog prava
(krivičnog, građanskog ili upravnog), sud
saziva sednicu radi preduzimanja radnji
suda po tom pitanju. Razlikuju se, na
primer: sednice saslušanja, pripremne
sednice, sednice za glavnu raspravu, itd.
Sef (ugovor) [Sefi (kontratë); Strongbox
(contract); Verwahrung (Vertrag)] -
Ugovor o sefu ili čuvanju je ugovor
kojim je banka dužna da svojim
strankama ili klijentima obezbedi
vremenski period, a korisnik je dužan da
za to plati određenu nadoknadu. Sef je
oblik bezbedne i garantovane kase koja
služi za čuvanje dragocenosti a koju čuva
i kontroliše banka.
Sertifikovana trgovačka marka [Markë
tregtare certifikuese; Certification
trademark; Zertifizierungsmarke] -
Sertifikovanom trgovačkom markom se
smatra ona marka koji ima za cilj da
utvrdi kvalitet, poreklo, način
proizvodnje ili druge zajedničke
karakteristike roba ili usluga. Vlasnik
sertifikovane trgovačke marke nema
pravo da sam koristi marku za
sertifikaciju, već može ovlastiti i
nadgledati korišćenje marke od strane
ovlašćenih lica koja koriste zaštićeni
znak u skladu sa pravilima upotrebe
sertifikovane marke.
Sjedinjenje [Konfondimi; Confusion;
Konfusion] - Sjedinjenje je način gašenja
obaveza prema kojima isto lice postaje i
poverilac i dužnik (član 334. ZOO).
Tipičan slučaj sjedinjenja je, na primer,
kada poverilac postane naslednik
dužnika.
Sklapanje braka [Lidhja e martesës;
Entrance into matrimony;
Eheschließung] - Sklapanje braka znači
pravni postupak koji obuhvata niz
postupaka i radnji koji moraju biti
sprovedeni od strane budućih supružnika
do momenta sklapanja braka. Lica koja
427
žele da stupe u brak, u skladu sa članom
25. ZPK, moraju da podnesu zahtev
matičaru Skupštine opštine i relevantna
dokumenta za sklapanje braka (izvod iz
matične knjige rođenih) a, po potrebi, i
druge dokumente na zahtev matičara.
Nakon što utvrdi da ne postoje prepreke i
bračne zabrane (videti: Brak), matičar je
dužan da dozvoli postupak sklapanja
braka. Da bi se sklopio brak, neophodno
je da budući supružnici a u skladu sa
ZPK, suprotnog pola, u prisustvu
svedoka, izraze svoju slobodnu volju i
saglasnost za brak pred matičarom.
Izjava treba da bude bezuslovna i
neposredna. Učesnici prilikom sklapanja
braka su budući supružnici, dva svedoka
i matičar (svako lice sa poslovnom
sposobnošću može biti svedok tokom
sklapanja braka). Nakon informisanja
budućih supružnika o odredbama ZPK u
vezi sa njihovim pravima i obavezama,
matičar pita buduće supružnike odvojeno
da li se slažu o braku, kako bi dobio
izjave o prihvatanju braka i tada matičar
proglašava da je brak sklopljen (član 31.
ZPK).
- Sklapanje verskog braka [Lidhja e
martesës religjioze; the entrance into
religious matrimony religiöse
Eheschließung] - Verski brak je brak
koji je sklopljen prema postupcima ut-
vrđenim u verskim odredbama. ZPK u
članu 36 predviđa i priznaje verski
brak, ali pod uslovom da lica koja se
venčaju u skladu sa verskim (religi-
oznim) pravilima moraju unapred da
dokažu sklapanje zakonskog braka
potvrdom izdatom iz matične knjige
venčanih od strane matičara.
Službenik iz verske zajednice, pred
kojom je sklopljen brak po verskim
pravilima, dostavlja matičaru potpisani
dokument od strane supružnika, sve-
428
doka i predstavnika verske zajednice,
dokumentujući tako sklapanje braka.
Matičar je dužan da upiše brak
sklopljen na verski način i nakon reg-
istracije verskog braka u matičnoj
knjizi venčanih, matičar izdaje potvrdu
o verskom (religioznom) braku.
Skladištenje [Magazinimi; Storage;
Lager] - Skladištenje je ugovor, znači
pravni obligacioni odnos (član 744 i
dalje). Ugovorom o skladištenju, vlasnik
skladišta je dužan da uzme i drži stvar i
preda je na zahtev ostavodavca stvari.
Ostavodavac stvari za skladištenje je
dužan da plati određenu naknadu.
Predmet ugovora o skladištenju su velike
stvari i velike količine, npr: pesak, beton,
itd. Prilikom ostavljanja stvari, skladištar
je obavezan da obezbedi skladišnicu, u
kojoj su navedeni podaci o predmetima
ovog pravnog odnosa, znači o predmetu
ugovora, kao i drugim ugovornim
podacima (članovi 754 i dalje ZOO).
Skraćenipostupak [Procedurë sumare;
summary procedure; Summarisches Ver-
fahren] - Skraćeni postupak je postupak
koji se vodi skraćeno i za njega važe
kraći rokovi od uobičajenih, na pr: rok za
izjavljivanje žalbe na odluku. Ovaj
postupak je naročito predviđen u
građanskom postupku i iz praktičnih
razloga i iz razloga koji su neophodni za
pružanje brze pravne zaštite. Na primer:
postupak u sporovima ometanja poseda
(član 478. ZPP) je sumarni (skraćeni)
postupak koji se mora brzo sprovoditi. U
arbitražnom postupku se vodi skraćeni
postupak ako je vrednost predmeta spora
do 100.000 evra.
Slanje [Dërgimi; Delivery; Lieferung] -
Videti: Asignacija.
Slanje spisa [Dërgimi i shkresave; De-
livery of documents; Schriftverkehr] -
Videti: Dostava spisa.
Slobodna inicijativa (načelo) [Iniciativa
e lirë (parim); Free initiative (principle);
Vertragsfreiheit] - Slobodna inicijativa
stranaka je fundamentalno načelo u
građanskom pravu, koje proizilazi iz
autonomije volje (videti: Autonomija
volje). Prema ovom načelu, u građanskim
pravnim odnosima, strane su potpuno
slobodne da odluče da li žele da stupe u
građanski pravni odnos i sa kim žele da
stupe u građanske pravne odnose.
Shodno tome, ostaje na stranama da
stvaraju, menjaju ili gase pravni odnos, a
i da odluče o predmetu i subjektu
građanskih pravnih odnosa koje žele da
stvaraju.
Službenost [Servituti; Servitude;
Dienstbarkeit] - Službenost je pravo
jednog lica na tuđu stvar. Službenost je
ograničeno stvarno pravo na korišćenje
tuđih stvari, gde vlasnici ovih stvari ne bi
trebalo da deluju ili poklanjju korišćenu
stvar. Službenost se deli na stvarnu i
ličnu službenost. Službenost se može
stvoriti na nepokretnosti, znači stvarna
službenost (na pr: službenost na
nepokretnost, 252 i dalje ZVDSP-),
plodouživanje na stvari, prava i imovinu
(članovi 218-251 ZVDSP), lična
službenost, čija prava ne prelaze na druga
lica (čl. 261-264 ZVDSP).
Službeni jezik [Gjuhë zyrtare; Official
language; Amtssprache] - Službeni jezik
znači jezici koje koriste državne i javne
institucije jedne države. Na Kosovu, al-
banski i srpski jezik i njihova pisma su
zvanični jezici na centralnom i lokalnom
nivou i imaju ravnopravan status u in-
stitucijama (član 5. URK). Na lokalnom
nivou, u onim opštinama u kojima živi
zajednica čiji maternji jezik nije albanski
ili srpski, a koja je zastupljena sa više od
tri procenta ukupnog stanovništva u
opštini tada jezik te zajednice ima status
jezika u službenoj upotrebi u opštini i u
jednakoj je upotrebi (član 2. Zakona o
upotrebi jezika).
Sociologija prava [Sociologjia e së
drejtës; Socilogy of law;
Rechtssoziologie] - Sociologija prava je
naučna disciplina i deo opšte sociologije,
koja se bavi proučavanjem međusobnog
uticaja pravnog poretka i socijalne istine.
Dakle, ova nauka se bavi uticajem normi
na društveni život i obrnuto, uticajem
socijalnih pitanja na donošenje pravnih
normi.
Status [Statusi; Status; Status] - Status
predstavlja pravni položaj lica ili pravnih
lica u pravnom poretku zemlje. U
zavisnosti od pravnog statusa, zavisi i
stepen ostvarivanja prava, obaveza i
odgovornosti. Na primer: status lica,
fizičkog ili pravnog; dalje, status fizičkog
lica može da bude lice sa punim ili
ograničenim poslovnim sposobnostima,
oženjeno ili neoženjeno, itd; pravno lice
takođe može da ima status akcionarskog
društva ili društva sa ograničenom
odgovornošću, itd.
Statut [Statuti; Statut; Statut] - Statut je
opšti pravni akt putem kojeg se osniva
pravno lice. Statut definiše i reguliše
opšte aspekte u vezi sa funkcionisanjem,
administracijom, upravljanjem i
organizovanjem aktivnosti pravnog lica.
Statut poslovnog društva [Statuti i
shoqërisë tregtare; Statute of business or-
ganisation; Gesellschaftsstatut] - Statut
poslovnog društva predstavlja osnivački
akt poslovnog društva. Statut je suštinski
uslov za dozvolu registracije u Ko-
sovskoj agenciji za registraciju biznisa,
koji treba da sadrži osnovne podatke o
poslovnom društvu, kao što je službeno
ime društva; adresa na Kosovu na kojoj
društvo obavlja svoju poslovnu delatnost,
adresa sedišta društva i ime njenog regis-
429
trovanog agenta na toj adresi; poslovna
svrha društva, koja se može opisati kao
„legitimna poslovna svrha“; način
funkcionisanja društva; njegova organi-
zacija; upravni organi; kao i druge rele-
vantne podatke koji su definisani ZPD.
Stipulatio poenae (lat.) - Videti:
Krivični uslov.
Solidarna odgovornost [Përgjegjësia
solidare; Joint liability; Gesamtschuld] -
Solidarna ili zajednička odgovornost
nekoliko lica se može pojaviti u
slučajevima kada za neku štetu koju su
neka lica prouzrokovala zajedno, zajedno
odgovaraju ta lica (član 190. ZOO). Na
primer: pokretač i pomoćnik, i onaj koji
je pomogao da se odgovorna lica ne
otkriju, odgovaraju zajedno. Ili, naručilac
i izvršilac radova na nepokretnosti
zajedno odgovaraju trećem licu za štetu
koju su mu stvorili prilikom obavljanja
tih radova.
Spisi predmeta [Dosja e lëndës; Case
file; Akte] - Spisi predmeta su svi
dokumenti koji se odnose na
proceduralno pitanje pred sudom. Svaki
spis se registruje pod određenim brojem
radi lakšeg prepoznavanja predmeta.
Spor (pravni) [Kontesti (juridik; (Legal)
dispute; Streit (Recht) Rechtsstreit] -
Spor je sukob između dva ili više
učesnika ili subjekata oko koji se odnose
na pravni odnos. Ovaj spor se može rešiti
vansudskim putem (vanparnično)
sporazumom ili sudskim postupkom
preko suda ili nekom drugom
alternativnom metodom za rešavanje
sporova.
Sredstva za osporavanje odluke [Mjetet
e goditjes së vendimit; Remedies to chal-
lenge a decision; Rechtsmittel] - Treba
praviti razliku između sredstava za pobi-
janje odluke i pravnih sredstava. Sredstva
za pobijanje odluke su ona sredstva
430
kojima se može osporavati odluka i ona
mogu da budu redovna ili vanredna. One
se nazivaju redovnim sredstvima za
osporavanje odluke, jer se samo njima
osporavaju odluke koje nisu pra-
vosnažne. Načelo dvostepenosti i
mogućnost pobijanja odluke je
predviđeno u svakom postupku i pred-
stavlja ustavni princip (videti: član 32.
URK). Redovno sredstvo za osporavanje
odluke je obično žalba ili čak prigovor.
Vanredna sredstva za osporavanje odluke
se tako nazivaju jer se njima može pobiti
odluka koja je već postala pravosnažna.
Ova sredstva za pobijanje se mogu pod-
neti samo iz razloga izričito predviđenih
zakonom, na primer: revizija, zahtev za
zaštitu zakonitosti i predlog za ponovni
postupak.
Srodna prava [Të drejtat e përafërta;
Related Rights; Verwandte Rechte] - U
kategoriji prava koja se na osnovu
intelektualne svojine smatraju srodnim
pravima su: 1. prava izvođača na osnovu
njihovog izvođenja; 2. prava proizvođača
zvučnih zapisa u odnosu na njihove
zvučne zapise; 3. prava filmskih
producenata u odnosu na njihove video
zapise; 4. prava pružalaca audiovizuelnih
medijskih usluga na osnovu njihovih
prenosa; 5. prava proizvođača na osnovu
podataka na osnovu njihovih podataka; 6.
prava izdavača po osnovu njihovi izdanja
(član 1.2 ZASP).
Srodstvo [Gjinia; Kinship;
Verwandtschaft] - Srodstvo znači odnos
stvoren na biološkim, socijalnim i
pravnim osnovama između dva ili više
lica prepoznata u zakonu. Srodstvo je od
posebne važnosti u pravnom poretku, jer
može biti jedna od osnova od kojih zavisi
stepen dodele prava. Srodstvo može
uticati na nasledno pravne odnose, gde se
u zavisnosti od srodstva određuje i
nasledni red (videti: Nasledni redovi),
obligacioni odnosi, imovinski odnosi, itd.
Srodstvo može da bude:
- Krvno [Gjini gjaku; of blood;
Blutsverwandtschaft] - znači vezu
stvorenu na biološkoj osnovi, gde lica
koja su deo totg srodstva potiču jedni
od drugih ili ne potiču jedni od drugih,
ali imaju zajedničkog pretka. Na
osnovu toga, stvara se krvna linija po
pravoj liniji i krvna linija po poprečnoj
liniji. Krvno srodstvo po pravoj liniji
znači ‛generacije’ ili lica koja se
rađaju jedne od drugih (na primer:
deda-otac-unuk); dok krvno srodstvo u
indirektnoj liniji označava lica koja se
ne rađaju jedna od drugih, ali imaju
zajedničkog pretka (na primer: braća
ili sestre od stričeva, ujaka, itd.).
Krvno srodstvo je od posebnog
značaja u pravnom poretku, jer se po
srodstvu, pre svega, određuju i
nasledni redovi.
- (po) usvojenju [Gjnia e adoptimit; of
adoption; Verwandtschaft durch
Adoption] - znači veza koja nije
uspostavljena na biološkoj osnovi, već
na osnovu zakona i socijalnih faktora,
tačnije na osnovu pravnog instituta
usvojenja (vidti: Usvojenje).
- (po) tazbini [Gjinia e krushqisë;
Affinity; Verwandtschaft durch
Schwägerschaft] - znači srodstvo koje
se stvara na osnovu odnosa supružnika
sa rođacima drugog supružnika.
Srodstvo po tazbini je prepreka za
sklapanje braka, ali ne apsolutno, jer
prema ZPK, član 23, iz opravdanih
razloga, nadležni sud može da dozvoli
sklapanje braka između lica koja su u
srodstvu po tazbini, nakon što zatraži
mišljenje od organa starateljstva.
Srodstvo po tazbini je stvoreno
brakom, međutim, ne prestaje
razvodom braka, jer je ovaj odnos
tazbine između ovih lica neprekidiv i
trajan u smislu prepreke za brak ili
zabrane braka.
Stečaj [Falimentimi; Bankruptcy;
Insolvenz] - Stečaj predstavlja pravni
proces, organizovan i regulisan zakonom,
putem kojegpravno lice sprovodi
reorganizaciju (videti: Reorganizacija) ili
likvidacije (videti: Likvidacija). Do
procesa stečaja dovodi insolventnost ili
nesolventnost pravnog lica ili poslovnog
društva (vidi: Insolventnost). Što se tiče
‛stečaja’ na Kosovu, postoji poseban
zakon. Svrha stečaja je da garantuje
imovinska prava poverilaca i da im stvara
sigurnost, tako da se u ekonomskim
odnosima i radu između njih osećaju
sigurnije, da u slučaju ekonomskog
neuspeha privrednog subjekta, stečajni
poverioci (videti: Stečajni poverilac)
mogu da ostvare prava i pravna sredstva
za prikupljanje i izvršavanje imovinskih
zahteva za stečajne dužnike (videti:
Stečajni dužnik). ZoS se primjenjuje na
sve poslovne organizacije predviđene
ZPD, a ne primjenjuje se na institucije
Republike Kosovo; bilo koji državni
organ; bankarske i nebankarske
finansijske institucije; osiguravajuća
društva; penzione fondove ili penzione
šeme; društvena preduzeća pod upravom
Kosovske agencije za privatizaciju; javna
preduzeća regulisana ZJP.
Stečajna imovina [Pasuria e
falimentimit, Bankruptcy estate;
Insolvenzmasse] - Predmet stečaja je
imovina dužnika ili imovina stečajnog
društva koja se takođe naziva „stečajna
imovina“, koja uključuje svu imovinu
dužnika u trenutku podnošenja zahteva
za stečaj i sva imovina prikupljena tokom
postupka i normalnog toka poslovanja.
Ova imovina može uključivati:
431
celokupnu pokretnu, nepokretnu,
materijalnu i nematerijalnu imovinu, gde
god da se nalazi, pod upravom dužnika ili
trećih lica; potraživanja i pravni postupci
dužnika protiv trećih lica; prihodi od
aktivnosti koji obuhvataju prihode koji se
inkasiraju od nepoštenih ili
privilegovanih transfera; nasledstvo i
druga finansijska sredstva dobijeni u
roku od šest (6) meseci od datuma
podnošenja zahteva; renta, prihod i
zarade proistekle iz korišćenja imovine
stečajne mase ili rada dužnikovog
biznisa; ugovorna prava, licence ili druga
prava određena zakonom (član 3.1.5 ZS).
Stečajni upravnik [Administratori i
falimentimit; Bankruptcy Administrator;
Insolvenzverwalter] - Stečajni upravnik
se zove lice koje odredi sud (videti:
stečajni postupak: sud), u svojstvu
zastupnika stečajne imovine (videti:
stečajna imovina). Stečajni upravnik
može da bude kvalifikovani kandidat sa
uverenjem nadležne institucije u vezi sa
poznavanjem stečaja, u slučaju Kosova
od strane Ministarstva pravde Republike
Kosovo u skladu sa AU01/2013 ili ako je
član nekog profesionalnog udruženja u
Evropskoj uniji ili Sjedinjenim
Američkim Državama, koje se bavi
stečajem i stečajnim postupkom (član
86.2 ZS-a). Dužnosti stečajnog upravnika
se, uopšteno, odnose na upravljanje
stečajem, kao što su ostvarivanje prihoda
od stečajne imovine koja je pod
njegovom upravom i ostvaruje prihode
od stečajne imovine; predsedava svim
sastancima odbora poverilaca; vrši
reviziju svih finansijskih poslova
dužnika; preispituje dokaze iz zahteva i
može da ospori odobravanje
neprihvatljivog potraživanja; vodi
informacije o stečajnoj imovini i upravlja
stečajnom imovinom; priprema završni
432
izveštaj o upravljanju slučajem i
dostavlja ga sudu (član 88.1 ZS-a). Za
takav rad, stečajni upravnik dobija
naknadu (platu) od prihoda od stečajne
imovine, a takve isplate spadaju u
kategoriju administrativnih troškova
upravnika.
Stečajni dužnik [Debitor i falimentimit;
Bankruptcy debtor; Insolvenzschuldner] -
Stečajni dužnik je lice protiv koga je
pokrenut stečajni postupak u skladu sa
Zakonom o stečaju (videti: Stečajni
postupak).
Stečajni poverilac [Kreditor i
falimentimit; Bankruptcy creditor;
Insolvenzgläubiger] - Stečajni poverilac
naziva se poverilac koji se pojavljuje u
stečajnom postupku imože da bude
subjekt (fizičko ili pravno lice, vlada i
nezavisne agencije Republike Kosovo)
koji navodi i potražuje imovinu od
dužnika koja je nastala pre početka
stečajnog postupka ili u momentu
pokretanja stečajnog postupka.
Sposobnost da se bude strana [Aftësia
për të qenë palë; Capacity to be a party;
Parteifähigkeit] - Sposobnost da pravni
subjekt bude nosilac prava i dužnosti u
postupku dakle, da bude tužilac ili tuženi.
Sposobnost da se bude stranka odgovara
pravnoj sposobnosti. To znači da lice
koje ima pravnu sposobnost ima i
sposobnost da bude stranka. Iz tog
razloga, mnogi pravni poretci uopšte ne
regulišu pravnu sposobnost. Kosovsko
pravo deluje drugačije tako što izričito
reguliše sposobnost da se bude strana
(videti: član 73. ZPP-a).
Sposobnost nasleđivanja [aftësia
trashëgimore; Inheritance capacity;
Erbfähigkeit] - Videti: Naslednik.
Sposobnost da se bude strana [Aftësia
për të qenë palë; Capacity to be a party;
Parteifähigkeit] - Videti: Sposobnost da
se bude strana.
Sposobnost postulata [Zotësia
postulateve; Postulative capacity;
Postulationsfähigkeit] - Videti:
Sposobnost postulata.
Sposobnost nasleđivanja [Zotësia
trashëgimore; Inheritance capacity;
Erbfähigkeit] - Videti: Sposobnost
nasleđivanja.
Sticanje prava [Fitimi i së drejtës;
Acquisition of the right; Rechtserwerb] -
Sticanje prava se odnosi na subjektivno
privatno pravo, npr: svojinu, pravo
zaloga, itd. Pravo se može steči putem
pravnog posla, npr: prenosom svojine sa
jednog lica na drugo ili putem zakona,
npr: u momentu smrti ostavioca,
zaostavštvina prelazi ipso jure
naslednicima. Što se tiče prava zakonskih
prethodnika, razlikuju se derivativna
dobit, npr: sticanje vlasništva pravnim
poslom i izvorna dobit, bez pravnog
prethodnika, npr: javna aukcija,
prisvajanje, obrada. Korelacija sa
sticanjem prava je u načelu gubitak
prava, jer u slučaju sticanja prava neko
gubi pravo. Međutim, u nekim
slučajevima treba razmotriti posebne
odredbe, npr: za odustajanje od
vlasništva (članovi 35, 42 ZVDSP).
Stvarna dela [Aktet reale; Real acts;
Realakt] - U pravnom smislu, stvarnim
delima se nazivaju oni pravni postupci
lica čiji su postupci namenjeni stvaranju
neke činjenične posledice, ali koja ima i
pravne posledice. Kao tipične slučajeve,
možemo pomenuti: sjedinjavanje,
mešanje ili obradu stvari u stvarnom
pravu (videti: članove 29, 30 i 31,
ZVDSP-a).
Smrtovnica [Aktvdekje; Act of death;
Sterbeurkunde] - Smrću određene osobe,
stvaraju se i različite pravne posledice
javnog prava (npr: prestanak građanskih
prava) i privatnog prava (npr: pitanje
nasledstva, pitanje univerzalnog
nasledstva, itd.). Za pokretanje takvih
pravnih pitanja, potrebno je utvrditi da je
osoba umrla. Smrt utvrđuje lekar i na
osnovu naučnih dostignuća, kada
pokojnik gubi i pravnu sposobnost.
Nakon utvrđivanja smrti, opštinski organ
upisuje smrt osobe u registrima javne
uprave i na osnovu ovog registra izdaje
smrtovnicu. Postupak utvrđivanja smrti
osobe i izdavanja smrtovnice predstavlja
vanparnični postupak predviđen
zakonom (članovi 133 i dalje i članovi
154 i dalje ZVPK-).
Starateljstvo [Kujdestaria; Custody;
Vormundschaft] - Starateljstvo je pravni
institut porodičnog prava koji nastoji da
zaštiti interese dece i odraslih koji nisu
sposobni da normalno rasuđuju (lica sa
invaliditetom ili sa ograničenim
invaliditetom). Preko ovog instituta, lica
koja su bez roditeljskog staranja daju se
na staranje drugim licima (starateljima)
koja su sposobna da vode brigu o njima.
U tom smislu, ZPK u normi 7 predviđa
da se deci bez roditeljskog staranja
obezbeđuje posebna zaštita kroz oblike
zaštite, kao što su starateljstvo, porodični
smeštaj, rezidentni smeštaj i usvajanje.
Staratelj stvara poseban odnos između
staratelja i lica pod starateljstvom.
Poslove u vezi sa prijavom za
starateljstvo, kao institutom porodičnog
prava, u skladu sa ZPK, sprovodi i
ostvaruje organ starateljstva. Ovaj pravni
institut je regulisan normama od 215 do
270 ZPK. Maloletna deca se smeštaju
pod starateljstvo kada njihovi roditelji
nisu u mogućnosti da vrše roditeljsko
staranje ili zato što su oba roditelja
preminula ili nepoznata, proglašena
nestalima, ili im je oduzeto roditeljsko
433
staranje ili su lišeni poslovne
sposobnosti; ili iz nekog drugog razloga
koji na osnovu sudske odluke daje
razloge za odlučivanje o dobrobiti deteta.
Starateljstvo se takođe može primeniti i
na punoletna lica onda kada se to zahteva
i kada je neophodno da bi se zaštitila
njihova ličnost, i manfiestuje se,
prvenstveno zbrinjavanjem,
osposobljavanjem za samostalan život i
lečenjem. Isto tako, starateljstvo se
takođe može primeniti na imovinu ovih
kategorija, radi obezbeđivanja
imovinskih i drugih prava i interesa lica
pod starateljstvom.
- Staratelj [Kujdestari; Custodian
Vormund] - staratelj je lice koje Organ
starateljstva odredi da se stara za lice
pod starateljstvom. Staratelj može da
bude svako lice koje ima lične
kvalitete i veštine potrebne za
obavljanje dužnosti staratelja i koje se
prethodno složilo da postane staratelj.
Staratelj se, pre svega, određuje među
licima u porodici osobe pod
starateljstvom. Organ starateljstva će
odlučiti da li je to u interesu lica pod
starateljstvom (član 236. ZPK).
Dužnosti staratelja su da se stara o
ličnosti, pravima i interesima osobe
pod starateljstvom, pažljivo upravlja
njegovom/njenom imovinom i Sedište [Selia; Headquarters; Sitz] -
obaveštava Organ starateljstva o toku
starateljstva.
Stečajni postupak [Procedura e
falimentimit, Bankruptcy procedure;
Insolvenzverfahren] - Stečajni postupak
je pravni postupak koji se odvija pred
sudom, bilo da je stečaj pokrenut
dobrovoljno ili obavezno. U slučajevima
kada se stečajni postupak pokrene
dobrovoljno, stečajni dužnik podnosi
sudu stečajni zahtev (vidi: Stečajni
dužnik). U slučajevima kada stečajni
434
postupak nije dobrovoljno pokrenut,
zahtev za likvidaciju podnosi stečajni
poverilac (videti: Stečajni poverilac).
Strane stečajnog postupka su dužnici,
upravnici poverioci, poverioci, imaoci
kapitala, odbori poverilaca.
Zainteresovanim stranama se smatraju
strane kojima su pogođena stvarna i
novčana prava, obaveze i drugi interesi
kao rezultat stečajnog postupka, ili imaju
zakonsku obavezu nadgledanja ili
vođenja stečajnog postupka.
Sud [Gjykata; Court; Gericht] - U
stečajnom postupku i za razmatranje
stečajnog slučaja i svih pitanja koja su
vezana za ZS, nadležni sud je Osnovni
sud u Prištini, Odeljenje za privredna
pitanja. Sud se brine da tokom postupka
objektivno sačuva imovinske interese
stranaka na jednak način, gde će pre
svega preduzeti sve neophodne mere
kako bi obezbedio da predstavnik
stečajne imovine maksimizira opšti
povraćaj imovine u korist poverilaca; da
se jednaka raspodela svim poveriocima
jednakog prioriteta vrši po principu pari
passu; dužnik, pravni subjekat, neće više
biti vlasnik njegove imovine na kraju
stečajnog postupka i biće izbrisan kao
aktivna delatnost iz poslovnog registra,
uz naznaku „Likvidiran“, itd (član 4. ZS).
Sedište poslovnog društva uglavnom
predstavlja mesto ili lokaciju gde
poslovno društvo obavlja glavnu
trgovačku delatnost. Sedište se određuje
prilikom registracije, gde svako poslovno
društvo u registarskim dokumentima
mora da navede lokaciju sedišta -
registrovane kancelarije, koja treba da
bude fizički prostor na Kosovu i koji
treba da ima svoju adresu (član 23. ZPD).
Ukoliko se adresa mesta gde poslovno
društvo vrši svoju glavnu delatnost
razlikuje od sedišta, tada poslovno
društvo o tome mora da obavesti i to
prijavi Kosovskoj agenciji za registraciju
biznisa.
Stvar [Sendi; Thing; Sache] - U pravnom
smislu, sve što nije lice ili pravni subjekt
i služi čoveku za upotrebu, može se
nazvati stvari. Stvar je fizički predmet
(pokretna i nepokretna stvar), a prema
konceptu kosovskog prava, stvari su
takođe i predmet koji nije fizički, na pr:
struja, vazduh, itd.
- Pokretna stvar [Send i laujtshëm;
Movabel; Bewegliche Sachen] -
Pokretna stvar je fizički predmet koji
nije čvrsto vezan za nepokretnost i
koji se ne može ukloniti bez rušenja
njegove osnove. Preciznije i koje se mogu zameniti drugim
jednostavnije, to je isključiva
definicija prema kojoj je pokretna
stvar fizički predmet, koji nije ni
nepokretnost niti suštinski, sastavni
deo nepokretnosti (videti i: član 10,
stav 3 ZVDSP). Značaj diferencijacije
leži u različitim uslovima za sticanje
prava na imovinu ili nepokretnu
imovinu.
- Nepokretna stvar [i paluajtshëm;
immovable; unbewegliche Sache] -
Videti: Nepokretnost.
- nefizičko pravo [drejtë jofizike;
nonphysical right; nonphysical Recht]
- stvari ili nefizička prava su
ograničena imovinska prava koja
uključuju zahtev da se od drugog lica
traži izvršenje određene radnje, a
posebno isplata novca.
- Sporedna stvar [Aksesor; fixture;
Zubehör] - Sporedna stvar je zakonski
definisana u skladu sa odredbama
člana 14. ZVDSP.Sporedna stvar je
nezavisna i posebna stvar koja nije
bitan deo glavne stvari, ali služi njenoj
ekonomskoj svrsi i stoga je u
određenoj blizini. Član 14, stav 2 i 3
ZVDSP predviđa neke tipične primere
sporedne stvari. U drugim
slučajevima, ako je sporedna stvar ili
čini bitan deo, za osnovu treba uzeti u
obzir prirodu stvari i „normalni“
standard. Sporedna stvar načelno prati
pravnu sudbinu glavne stvari koja se
odnosi na nju, osim ukoliko zakonom
nije predviđeno drugačije (član 10.
stav 4 ZVDSP).
- Zamenjiva stvar [Send i
zëvendësueshëm; replaceable;
Vertretbare Sache] - Zamenive su one
pokretne stvari koje se u pravnom
prometu sa objektivnog aspekta ne
razlikuju od drugih stvari iste vrste i
stvarima te vrste. Nezamenive stvari
su suprotne definiciji zamenivih stvari.
- Potrošna stvar [Send i
konsumueshëm; consumable;
Verbrauchbare Sachen] - ZVDSP ili
bilo koji drugi zakon to ne definišu.
Međutim, zamenljiva stvar se može
definisati kao pokretna stvar, njena
definisana upotreba je u potrošnji ili
otuđenju. Potrošna stvar je stvar koja
je zapravo upotrebljiva, na pr:
prehrambeni artikli, a potrošna stvar u
pravnom smislu je novac, hartija od
vrednosti, itd. Nije svaka potrošna
stvar zameniva i obrnuto, nije svaka
zamenjiva stvar i potrošna. Pravni
značaj kategorizacije potrošne stvari je
činjenica da u pravnom odnosu neova
stvar već predmet iz mase, čini
predmet pravnog odnosa.
Stvarni teret [Barra sendore; Charges on
land; Grundschuld] - Nepokretnost može
da se optereti na način takav da se
korisniku redovno i periodično naplaćaju
određene obaveze od nepokretnosti (te
obaveze mogu da budu u gotovini, naturi
435
ili uslugama, npr: održavanje mosta,
održavanje puta itd). U principu, i ako
nešto drugo nije predviđeno, vlasnik
nepokretosti je takođe lično odgovoran
za to. Stvarni teret se može stvoriti
zakonom ili putem pravnog posla (265. -
270. ZVDSP).
Subrogacija [Subrogimi; Subrogation;
Forderungsübergang] - Subrogacija
(ispunjenje subrogacijom) podrazumeva
pravnu situaciju kada neko ispuni
obavezu drugog lica i izvršilac obaveze
stiče pravo na potraživanje protiv
dužnika (član 280 i dalje ZOO). Ovaj
prenos potraživanja sa poverilaca na
izvršioca se vrši ugovorom pre ili u
trenutku ispunjavanja obaveze ili prema
zakonu (na pr: kaucija u slučaju
ispunjenja obaveze dužnika). Subrogacija
može da bude zakonska ili ugovorna.
Sui generis (lat.) - Slučaj posebne vrste.
Takav slučaj se ne može rešavati i
definisati kao uobičajeni slučajevi.
Sud [Gjykata; Court; Gericht] - Sud je
državna institucija, osnovana i uređena
državnim pravnim normama, a glavni
zadatak joj je deljenje pravde. Izraz
„sud“ označava i zgradu u kojoj je
smeštena ova državna institucija. Sud
deli pravdu i tako vrši sudsku vlast koja
zajedno sa zakonodavnom i izvršnom
vlašću, čini tri osnovne vlasti u
ostvarivanju suvereniteta države. Sudska
vlast koju ostvaruju sudovi ima ustavni
nivo i načela ove vlasti su predviđena
Ustavom (videti: član 102 i dalje URK).
Prema nadležnostima i hijerarhiji imamo
tri vrste sudova, Osnovni sud, Apelacioni
sud i Vrhovni sud. Glavni formalni izvor
uređenja sudova u pravosuđu pored USK
je ZS.
Sudija [Gjykatës; Judge; Richter] -
Sudija je član pravosuđa, koji deli pravdu
i time vrši sudsku vlast. On je nezavisan i
436
objektivan u obavljanju svojih dužnosti
pri vršenju sudske vlasti (član 102.
URK). Da bi bio sudija, treba da
ispunjava neke od strogih uslova
predviđenih URK (član 102 i dalje),
(članovi 26 i dalje ZS) i Zakonom o
Sudskom savetu Kosova.
Sudija [Gjyqtar; Judge; Richter] - Videti:
Sudija.
Sudija - profesionalni [Gjykatës
profesional; Professional Judge;
Berufsrichter] - Sudija kao član
pravosuđa može biti profesionalni sudija
ili sudija porotnik (porotnik). Na Kosovu,
uglavnom i obično, sudije su
profesionalne. Samo u sporovima iz
porodičnih i bračnih odnosa predviđa se
učešće sudija porotnika (laika) u deljenju
pravde (član 75. ZP). Da bi bio sudija
potrebno je ispuniti neke od strogih
uslova predviđenih u URK (član 102 i
dalje) (član 26 i dalje ZS) i Zakonu o
Sudskom savetu Kosova.
Sudija porotnik (laik) [Gjykatës porotë
(laik); Lay judge; Ehrenamtlicher Richter
(Laienrichter)] - Sudija porotnik je jedan
član suda, ali koji po zanimanju nije
profesionalni sudija, več vrši sudsku vlast
u slučajevima izričito predviđenim
zakonom. Ko može biti sudija porotnik i
koje su dužnosti sudije porotnika izričito
je definisano zakonom. Potrebno je da su
sudije porotnici građani i stanovnici
Kosova; da su stariji od dvadeset pet
godina; da su uspešno završili obuku koja
je propisana zakonom kako bi službovali
sa potrebnim kapacitetima; da imaju
visoku moralnu reputaciju u društvu; da
nisu osuđivani za krivična dela; kao i
druge kriterijume koje zahtevaju
relevantni propisi Sudskog saveta
Kosova (član 28. ZS).
Sudska praksa [Praktika gjyqësore;
Case law; Rechtsprechung] - Sudska
praksa predstavlja tendenciju da sudovi
rešavaju svoje određene slučajeve na
osnovu ranije rešenih slučajeva,
uglavnom najviših sudova, koji su već
postali pravosnažni, sa ciljem
ujednačavanja tumačenja i primene
zakona. Praćenje ove prakse vodi do
legitimnosti sudske prakse kao izvora
pravde.
Sudska međuzavisnost [Gjyqvarësisa;
judicial interpendence; (Litispendenz)] -
Proceduralne radnje preduzete u poravnanje je sporazum strana zaključen
parničnom postupku uzrokuju različite
pravne posledice, kako iz materijalnog,
tako i iz formalnog prava. Zakon (član
252, 262, ZPP) pravi značajnu razliku
između dva važna momenta u procesu,
ali ne pravi razliku u terminologiji. To
su: Trenutak podnošenja tužbe sudu i
trenutak uručivanja tužbe tuženoj od
strane suda. Ova razlika je važna jer ova
dva trenutka stvaraju različite materijalne
i proceduralne pravne posledice. Zakon,
sudska praksa i doktrina su ranije koristili
samo pojam za oba trenutka i to „sudska
međuzavisnost“ ili „litispendenca“. Naše
je mišljenje i u ovom slučaju da je
potrebno napraviti još jednu
terminološku razliku: trenutak
podnošenja tužbe sudu treba da se zove
„sudska međuzavisnost“ ili
„litispendenca“, a trenutak uručivanja
tužbe tuženoj treba da se zove
„međuzavisnost u sporu“. Ovom
terminološkom razlikom tačno će se
imenovati i razlika između ova dva
različita trenutka u procesu, sa različitim
procesnim posledicama, materijalnim i
proceduralnim.
Sudski savet Kosova [Këshilli Gjyqësor
i Kosovës; Kosovo Judicial Council;
Justizrat des Kosovo] - Sudski savet
Kosova je državna institucija, osnovana
Ustavom i Zakonom (videti član 108.
URK i Zakon o Sudskom savetu
Kosova). Primarni zadatak ovog Saveta
je obezbeđivanje nepristrasnosti i
objektivnosti pravosuđa na Kosovu. Da
bi postigao ove prioritete, Savet u
potpunosti organizuje i rukovodi
procesom zapošljavanja sudija i sudskog
osoblja. Ovaj Savet čini 13 članova, koji
imaju mandat na 5 godina.
Sudsko poravnanje [Pajtimi gjyqësor;
Court settlement; Vergleich] - Sudsko
u sudu o samostalnom rešavanju
njihovog spora i okončanja sudskog
postupka po sopstvenoj volji (članovi
411 i dalje ZPP). U ovom slučaju, sud
odobrava sudsko poravnanje zapisnikom,
kada donosi rešenje deklarativne prirode,
kojim meritorno odlučuje o stvari.
Sudsko poravnanje se razlikuje od
poravnanja u materijalnom pravu, jer se u
sudskom poravnanju pitanje presuđuje i
ne može biti ponovljenog procesa za isto
pitanje (ne bis in idem). Dok je za
poravnanje u materijalnom pravu
(poravnanje prema članovima 10 i 1047
ZOO), ugovor iz materijalnog prava i
nema efekat presuđenog pitanja (res
judicata) i naravno da strana može da
pokrene postupak, iako postoji
poravnanje iz materijalnog prava.
Sudsko poravnanje [Ujdia gjyqësore;
Court settlement; Gerichtsvergleich] -
Videti: Sudsko poravnanje.
Sudski testament [Testamenti gjyqësor;
Judicial testament; Gerichtliches
Testament] - Sudski testament je vrsta
testamenta, odnosno, izraz volje
ostavioca. Posebna karakteristika ove
vrste testamenta je da se testament
sastavlja i deponuje sudu pod uslovima i
postupcima koji su predviđeni (član 76-
78 ZN).
437
Svrha ugovora [Qëllimi i kontratës,
Purpose of contract; Vertragsziel] -
Videti: Motivi ugovora.
Suparništvo [Bashkëndërgjyqësia; Co-
litigation; Streitgenossenschaft] - Obično
jedno lice podnosi tužbu, zahtevom,
protiv određenog lica. Međutim, zbog
efikasnosti postupka i načela
ekonomičnosti, dozvoljava se mogućnost
da se na strani tužioca ili tuženog pojavi
drugo lice. To se zove subjektivno
suparništvo. Dozvoljeno je takođe da
tužba sadrži ne samo jedan, već i dva ili
više drugih zahteva. To se zove
objektivno suparništvo (članovi 264 i
dalje ZPP).
Superficio solo cedit (lat.) - Načelo iz
rimskog prava prema kojem sve što je
čvrsto vezano sa zemljom pripada
vlasniku zemlje. Ovo načelo proizilazi iz
izreke i čuvene formulacije: cujus est
solum, ejus est uskue ad coelum (kome
pripada zemlja, pripada mu sve do neba)
sadržane u rimskom pravu i institucijama
(2 stav 73), Gaj. Videti: Zakon o izgradji
i vlasništvu
Supružnici [Bashkëshortë; Consorts;
Ehegatte] - Supružnici su lica (suprug i
supruga) koja su stupila u zakoniti brak.
U vreme sklapanja braka, zakon predviđa
da supružnici preuzmu neke dužnosti i
odgovornosti jedni prema drugima.
Njihov bračni odnos karakteriše načelo
jednakosti u svim ličnim i imovinskim
odnosima; lojalnost, poštovanje,
solidarnost, finansijska podrška i
uzajamna međusobna pomoć (član 42.
ZPK).
Suspenzivni efekat [Efekti suspensiv;
effect; Suspensiveffekt] - Videti:
Suspenzivni.
Suspenzivno (dejstvo) [Suspenziv
(efekti); Suspensive (effect); Suspensiv
(effect)] - Pod suspenzivnim dejstvom
438
podrazumevamo pravosnažni suspenzivni
karakter pravnog sredstva za osporavanje
odluke. Neka pravna sredstva za
osporavanje odluke imaju suspenzivno
dejstvo, s obzirom da odluka ne može da
postane pravosnažna dok se ne odluči i
po pravnom sredstvu, na pr: žalba na
presudu ima suspenzivni karakter (član
176. ZPP), a revizija ima nesuspenzivni
karakter (videti: član 213. ZPP).
Susedstvo (pravo) [Fqinjësia (e drejta);
Neighborhood (right); Nachbarrecht] - U
svojinskom pravu za susedstvo ili
susedsko pravo se smatra pravo koje
imaocu imovine omogućava da koristi
susednu nepokretnost radi ostvarivanja
svog prava svojine. Ovo pravo se može
postići samo između vlasnika susednih
nepokretnosti. Susedni vlasnici
nepokretnosti su obavezni da uzmu u
obzir prava i interese svojih suseda i
njihova prava na ostvarivanje, tako da se
prava njihovih suseda ne krše ili
oštećuju. Obaveze vezane za brigu i
zakonske odredbe susednog prava se
primenjuju i na odnos između vlasnika
nepokretnosti i vlasnika zgrade koja se
nalazi na ovoj nepokretnosti, ako po
svojoj prirodi budu primenjive u ovom
odnosu (član 78. ZVDSP).
Suvlasništvo [Bashkëpronësia; Co-
ownership; Miteigentum] - Videti:
Svojina
Svedočenje [Dëshmi; Evidence; Beweis]
- Videti: Svedok.
Svedok [Dëshmitari; Witness; Zeuge] -
Svedok je sredstvo dokazivanja u
parničnom postupku, koje je izričito
propisano zakonom (član 339. i dalje
ZPP). Svedok može da bude svako lice
koje može da pruži informacije o iznetim
činjenicama. Svedoka mogu da predlože
stranke a u određenim slučajevima čak i
sam sud. Svedok se poziva pozivom i
dužan je da svedoči, osim ako postoje
okolnosti sa pravom odbijanja da
svedoči, kao što su na primer: zastupnik
sa punomoćjem da pitanja koja mu je
poverila stranka, na pr. lekar ili advokat,
čuva kao tajnu, itd.
Svetska organizacija za intelektualnu
svojinu [Organizata Botërore për Pronësi
Intelektuale; World Intellectual Property
Organization; Weltorganisation für
geistiges Eigentum] - Svetska
organizacija za intelektualnu svojinu
(SOIS) je jedna od specijalizovanih
agencija u organizacionom sistemu
Ujedinjenih nacija (UN). Konvencija o
osnivanju Svetske organizacije za
intelektualnu svojinu je potpisana 1967.
godine u Stokholmu i stupila je na snagu
1970. godine. Međutim, prvi počeci ove
organizacije se vide 1883. i 1886. godine,
usvajanjem Pariske konvencije i Bernske
konvencije, jer su obe ove Konvencije
predviđale osnivanje međunarodnog
sekretarijata za nadzor/administraciju
ovih konvencija. Misija SOIS-a je da
putem međunarodne saradnje promoviše
stvaranje, distribuciju, korišćenje i zaštitu
ljudskih aktivnosti, s ciljem ekonomskog,
kulturnog i društvenog napretka čitavog
čovečanstva.
Svojina [Pronësia; Ownership; Eigen-
tum] - Svojina i tržišna ekonomija su os-
novni preduslovi za ostvarivanje prava i
sloboda pojedinca u jednom slobodnom i
demokratskom društvu. Svojina, kao cen-
tralni pravni institut, je zakonski
definisana i time se podrazumeva kao
potpuna i u načelu neograničeno pravo
lica na jednoj stvari (član 18. ZVDSP).
Iako je u načelu neograničeno pravo,
vlasnik ne može da raspolaže i koristi
stvar arbitrarno. Iz tog razloga su
predviđena ograničenja građanskog
prava, na pr: prava trećih lica se ne mogu
povrediti tokom korišćenja stvari.
Takođe, postoje ograničenja javnog
prava zbog socijalne funkcije svojine, na
pr: izgradnja jednog objekta na
nepokretnosti koja podleže pravilima im-
perativnog karaktera prava na izgradnju.
Svojina kao puno pravo lica na jednoj
stvari je, po pravilu, individualna svojina.
Ali, pod određenim pravnim uslovima
razlikuje se nekoliko vrsta svojine. Indi-
vidualna svojina je kao pravilo i odnosi
se na činjenicu da jedno lice ima svojinu
nad jednom stvari. Druga vrsta svojine je
suvlasništvo (član 51. i dalje ZVDSP).
Suvlasništvo više lica postoji onda kada
jedna stvar pripada dvema ili više oso-
bama u idealnom i nedeljivom delu, na
pr. dva lica imaju pravo suvlasništva na
jednoj stvari sa udelom od ½. Svaki od
suvlasnika ima pravo da raspolaže svojim
alikvotnim ili idealnim delom. Ali, u
slučaju otuđivanja nepokretnosti, suvlas-
nici imaju pravo na preču kupovinu i to
na stvarno pravo preče kupovine. Vlas-
ništvo nad stambenom jedinicom (član
57. ZVDSP) je predviđeno sa
ekonomskog aspekta i zbog ekonomske
efikasnosti. U ovom slučaju, neko ima
jedino vlasništvo na jednom ograničenom
delu (na pr: stan), međutim zbog načela
superficio solo cedit, svaki vlasnik ove
posebne jedinice je automatski i suvlas-
nik na nepokretnosti na kojoj se nalazi
ova ograničena jedinica, znači stan ili
kuća. Stoga, u slučaju prenosa vlasništva
na jednoj ograničenoj jedinici zgrade na
neko drugo lice, automatski se na njega
prenosi i suvlasništvo, odnosno vlas-
ništvo u idealnom ili alikvotnom delu.
Dok su idealni delovi suvlasništva ut-
vrđeni u idealnom smislu, delovi
zajedničkog vlasništva nisu poznati čak
ni u idealnom delu. Zajednička svojina
postoji onda kada dva ili više lica imaju
439
svojinu na jednoj stvari, ne znajući koliki
su idealni ili alikvotni delovi (član 77. i
dalje ZVDSP). Dakle, svaki zajednički
vlasnik ima puno vlasništvo na toj stvari.
Pošto idealni ili alikvotni delovi nisu
poznati, naravno da zajednički vlasnik ne
može da otuđi stvar bez saglasnosti dru-
gih zajedničkih vlasnika, ali može istupiti
iz zajedničke svojine. Zajednička svojina
se može stvoriti samo ako je to zakonom
predviđeno i tipični slučajevi su: individ-
ualna društva prema ZPD, zajednica
naslednika (član 140. ZN), supružnici
kao zajednički vlasnici zajedničke
imovine (član 47. ZN). Društveno vlas-
ništvo je dominiralo u kosovskom pravu
od Drugog svetskog rata pa do društvenih
i političkih transformacija 90-ih godina
XX veka. Posebnost ove svojine je bila ta
da niko nije i da je svako imao imovinsko
pravo na stvari koje su se smatrale
društvenom imovinom. Ta imovina se
sada nalazi u procesu privatizacije koji
sprovodi Kosovska agencija za privat-
izaciju. Državno vlasništvo je bilo karak-
teristično za totalitarne države. Momen-
talno je u postupku donošenja zakona
nacrt zakona o javnoj imovini, kojim se
detaljno reguliše takozvana javna imov-
ina, u kojem se utvrđuju neki objekti i
neka posebna prava države i opštine na
imovinu koja se smatrajavnim objektima.
Š telesne povrede i zdravlje (fizičko i
Špedicija [Shpeditimi; Shipping (con-
tract); Speditionsvertrag] - Špedicija je
pravni odnos obaveza, koja ima za cilj
otpremu ili transport robe. Ugovorom o
otpremanju obavezuje se špediter da u
cilju prevoza određene stvari zaključi u
svoje ime i za račun nalogodavca ugovor
o prevozu i druge ugovore potrebne za
izvršenje prevoza, kao i da obavi ostale
uobičajene poslove i radnje, a nalogoda-
440
vac se obavezuje da mu isplati određenu
naknadu (član 848. i dalje ZOO). Za od-
nose nalogodavca i špeditera koji nisu
regulisani prema ovom delu, primenjuju
se pravila za ugovor o komisiji, odnosno
trgovačkom zastupanju.
Šteta [Dëmi; Damage; Schaden] - Šteta
je bilo koje neželjeno narušavanje
imovine ili subjektivnih prava nekog lica.
Međutim, spremnost da se smanji bo-
gatstvo je trošak. Šteta je takođe za-
konski definisana u članu 137. ZOO kao
umanjenje nečije imovine (obična šteta) i
sprečavanje njenog povećanja (izgublje-
na korist), kao i nanošenje drugome
fizičkog ili psihičkog bola ili straha (ne-
materijalna šteta). Šteta može biti
različita i to direktna ili indirektna, bilo
materijalna ili nematerijalna. Šteta može
da bude uzrokovana na dva načina:
‛činjenjem’ i ‛nečinjenjem’. Šteta može
da nastane kao posledica ‛činjenjem lju-
di’, ‛opasnih stvari’, odnosno ‛opasnih
delovanja ’.
- Materijalna šteta [Dëm material; Ma-
terijalna šteta; Material damage; ma-
terieller Schaden] - materijalna šteta
se pre svega odnosi na oštećenje mate-
rijalnih stvari, imovine i bogatstva.
- Moralna šteta [Dëm material; Moral-
na Šteta; Moral damage; immateriel-
ler Schaden] - može da uključuje
gubitak života, integritet osobe,
psihičko), slobodu, itd.
- Nepopravljiva šteta [Dëmi i pa-
riparueshëm; Irreparable damage; Ir-
reparabler Schaden] - Šteta se smatra
nepopravljivom ako ne može razumno
da se obešteti odšteti finansijskiom
nadoknadom ili se ne može vratiti na
prvobitne im uslove ima koji su post-
ojali bili pre nastanka upanja štete.
Ovaj izraz se obično koristi u sudskim
 sporovima kada se od suda zahteva od
suda da izda preliminarni nalog ili
privremenu meru koja se odnosi na
predmet spora.
- Egzistencijalna šteta [Dëmi ekzisten-
cial; Existential damage; Existenziel-
ler Schaden] - U praksi i pravnoj dok-
trini nekih zemalja, nailazi se na kon-
cept egzistencijalne štete. Egzistenci-
jalna šteta je povezana sa oštećenjem
fizičkih i kreativnih psihičkih sposob-
nosti koje mogu da budu kulturna,
umetnička i sportska priroda
oštećenog lica, koje dovode do toga da
lice gubi priliku da pokaže svoju
ličnost u društvenim odnosima i spol-
jnom svetu.
- Šteta preko polovine [Dëmtimi përtej
gjysmës; Damage beyond half;
Schaden über die Hälfte] - Videti:
Prekomerna šteta.
- Prekomerna šteta [Dëmtimi përtej
mase; Damage beyond measure;
Übermäßige (Erhebliche) Schädigung]
- Damage beyond measure (laesio
enormis). Abnormalna šteta (laesio
enormis). Ako u pravnom odnosu sa
recipročnim obavezama postoji
očigledna disproporcija između
recipročnih pozajmica, tada oštećeni
može da zatražiti poništenje ugovora
(član 122. ZOO-a). Tipičan slučaj je
na primer: udvostručiti običnu kamat-
nu stopu.
T neki osnovni uslovi, propisani u ZN.
Tajni pronalazak [Shpikjet sekrete;
Secret inventions; Geheime Erfindungen]
- Tajni pronalazak je pronalazak koji se
odnosi na državne interese, kao što su
nacionalna odbrana ili bezbednost
države. Tajni pronalazak istovremeno
predstavlja državnu tajnu. Nadležni
organ za odlučivanje o tajnim
pronalascima je Savet bezbednosti
Kosova, koji posebnim aktima definiše
posebne uslove i postupak za tajne
pronalaske.
Tapija [Tapia; Tapia; Tapia] - Pravni
institut iz istorije prava na Kosovu. U
prošlosti na Kosovu, za evidencija o
katastarskoj imovini važio je sistem
tapija. Tapija je bio zvanični javni
dokument u kojem se beležilo pravo
svojine na nepokretnost i izdavana je
pojedincima u svojstvu titulara od strane
tadašnjih nadležnih organa.
Tazbina [Krushqia; Affinity;
Schwägerschaft] - Tazbina je veza koja
se stvara između supružnika sa rođacima
drugog supružnika (kao što je: svekar i
snaha, zet i tašta, itd.). Videti: Srodstvo
po tazbini.
Testament [Testament; Testament;
Testament] - Testament je izjava
poslednje volje iznete na zakonom
predviđen način, kojom ostavilac nalaže
kako da se postupa sa njegovom
imovinom nakon njegove smrti (član 69.
ZN). Testament je pravni posao, ali
jednostrani pravni posao, gde će se
izjaviti samo jedna volja i u ovom
slučaju, volja ostavioca. Izjava volje će
uvek imati prednost nad zakonskim
nasleđivanjem. Stoga, nakon smrti
ostavioca, pre početka određivanja
naslednika, uvek mora biti utvrđeno da li
je ostavilac ostavio testament. Da bi
testament bio važeći, moraju se ispuniti
Testament se može sastaviti u pisanoj
formi, usmeno pred svedocima, pred
sudom, pred javnim beležnikom i u
izuzetnim okolnostima.
- Opoziv testamenta [Revokimi i
testamentit; revocation of testament;
Widerruf des Testaments] - je
opozivanje (odustajanje) od izjave
441
 volje izražene testamentom od strane
ostavioca. Opoziv testamenta može
izvršiti samo ostavilac i to izričitom
izjavom (pisanjem, opozivanjem ili
cepanjem) ili čak prećutno,
sastavljanjem novog testamenta, koji
automatski opoziva prethodni
testament (član 107-109 ZN).
- Poništaj testamenta [Nuliteti i
testamentit; nullity of testament
Nichtigkeit des Testaments] - privredno ili komercijalno društvo koje
testament kao izraz poslednje volje
ostavioca (ostavioca koji je sastavio
testament) može se proglasiti
nevažećim, znači ništavim. To znači
da su pravne posledice takvog
testamenta ništave i to ex tunc (od
početka). Testament se može proglasiti
ništavim samo iz razloga izričito
predviđenih zakonom, jer ostavilac
nije imao sposobnost da sastavi
testament (član 72. ZN) ili zato što
testament nije sastavljen prema
propisanom obliku, npr: nedostaje
potpis (član 85. ZN).
Titulus executionis (lat.) - Videti:
Izvršni dokument.
Traditio (načelo) [Traditio (Parimi);
Traditio (principle); Tradition (prinzip)] -
To je osnovno načelo građanskog prava u
Austriji i u mnogim drugim zemljama,
uključujući i Kosovo, prema
tradicionalnom i prevladavajućem
mišljenju. Prema ovom načelu, za prenos
svojine, potreban je pravni posao kao
pravni osnov (na pr: ugovor o prodaji) i
realan postupak, predaja, ako se radi o
pokretnoj imovini ili upis, ako je predmet
pravnog posla nepokretnost.
Treće lice [Personi i tretë; Third person;
Dritte Person] - Treće lice je lice koje
direktno ili indirektno može da bude
uključeno u pravni odnos.. Obično je
pravni odnos povezan sa odnosima iz-
442
među strana. Međutim, u određenim
slučajevima treće lice može da bude fa-
vorizovano ili oštećeno, na pr: ugovor
dva lica u korist trećeg. U postupak
(građanski) se može uključiti i treće lice,
na primer: umešač, prevodilac, veštak,
itd.
Trgovac [Tregtar; Trader; Kaufmann] -
Trgovac je svako fizičko ili pravno lice
koje prodaje ili posluje na tržištu kao
obavlja svoju trgovačku delatnost ili lice
koje posluje u ime ili za račun
veletrgovaca ili proizvođača.
Trgovačka marka [Markat tregtare;
Trademarks; Marke] - Trgovačka marka
se zove svaki grafički znak ili određena
reč, uključujući i lična imena, dizajn,
slova, brojeve, oblik robe ili njenu
ambalažu, boje ili kombinacije svega što
identifikuje privredni subjekt u
ekonomskim i pravnim odnosima. Ovaj
privredni subjekt može biti fizičko ili
pravno lice. Svrha trgovačkih marki je da
takve oznake razlikuju robu ili usluge
preduzeća od robe ili usluga drugih
preduzeća. Polje trgovačkih maraka na
Kosovu je regulisano posebnim
zakonom, odnosno Zakonom o
trgovačkim markama.
- Pravo na trgovačku marku [E drejta
për markë tregtare; the right to a
trademark; Das Recht auf Marke] -
Pravo na trgovačku marku se dobija
upisom u registar trgovačkih maraka
koji vodi nadležni organ (videti:
Agencija za industrijsku svojinu).
Registrovana trgovačka marka je
isključivo pravo njenog vlasnika.
Vlasnik trgovačke marke ima pravo da
koristi svoju trgovačku marku za robu
i usluge za koju je registrovao i ima
pravo da zabrani korišćenje trećim
licima, bez njegovog odobrenja. Ovo
 pravo korišćenja trgovačke marke,
vlasnik može preneti na druga lica
posebnom dozvolom ili licencom
(videti: Licenca za trgovačke marke).
Vlasnik trgovačke marke može biti
lokalni i međunarodni ekonomski
subjekt (član 4.2 ZTM).
Trgovinsko zastupanje [Përfaqësimi
tregtar, Commercial representation; Han-
delsvertreter] - Trgovinsko zastupanje je
posebna vrsta ugovora o zastupanju (član
804 i dalje ZOO). Ugovorom o
trgovinskom zastupanju obavezuje se
zastupnik da nađe druga preduzeća i
zaključi privredne ugovore sa njima u
ime i za račun zastupane strane. Zastu-
pana strana je dužna da nadoknadi
trgovinskog zastupnika za izvršenu
uslugu.
Trgovinska delatnost [Veprimtaria treg-
tare; Commercial activity; Gewerbliche
Tätigkeit] - Trgovinska delatnost je svaka
redovna aktivnost koja uključuje ponudu,
obezbeđivanje ili proizvodnju dobara,
usluga, imovine i/ili radova licu ili
društvu u zamenu za ili očekujući bilo
koju vrstu plaćanja ili naknade, pod
uslovom da se ne smatra da radnik koji
obavlja usluge za svog poslodavca
obavlja komercijalnu delatnost sve dok
se takve usluge ne nadoknade u skladu sa
ugovorom zaposlenog kod poslodavca.
TRIPS - Sporazum o trgovinskim
aspektima prava na intelektualnu svojinu
(TRIPS Sporazum) [Marrëveshja për
Aspektet Tregtare të Drejtave të
Pronësisë Industriale; Agreement on
Trade-Related Aspects of Intellectual
Property Rights (“TRIPS Agreement”)] -
Sporazum o trgovinskim aspektima prava
na intelektualnu svojinu (TRIPS
Sporazum), koji je stupio na snagu 1.
januara 1995. godine, smatra da je aneks
Sporazuma o osnivanju Svetske
trgovinske organizacije (SOSTO), a koja
je obavezna za sve članove SOSTO. Cilj
ovog sporazuma je bio da se izbegnu
prepreke za međunarodnu trgovinu i
istovremeno stvori zakonska
infrastruktura za efikasnu i adekvatnu
zaštitu prava na intelektualnu svojinu,
obezbeđivanje mera bezbednosti i
postupkea za ostvarivanje prava na
intelektualnu svojinu. Da bi se olakšalo
sprovođenje ovog Sporazuma, razvijene
zemlje članice će obezbediti, na zahtev i
pod uslovima i međusobno dogovorenim
rokovima, tehničku i finansijsku saradnju
za dobrobit zemalja članica u razvoju i
manje razvijenih zemalja članica. Ova
saradnja će uključivati pomoć u pripremi
zakona za zaštitu i sprovođenje prava na
intelektualnu svojinu, i sprečiti njegovu
zloupotrebu i podršku u vezi sa
uspostavljanjem i jačanjem institucija
(kancelarija) i relevantnih agencija u ovoj
oblasti, uključujući i obuku osoblja (član
67. TRIPS).
Troškovi luksuza [Shpenzimet e luksit;
Luxury expenditures;
Luxusverwendungen] - Za troškove
luksuza se smatraju troškovi koji
povećavaju udobnost stvari i njegovu
dekoraciju (videti: član 95. ZVDSP).
Tumačenje [Interpretimi; Interpretation;
Auslegung] - Tumačenje znači
komentarisanje i davanje pravog
shvatanja normi i pravnih pravila. Da bi
se postiglo razumevanje normi mogu se
koristiti različite metode i to hronološki:
jezičko tumačenje (u procesu tumačenja
počinje sa otkrivanjem značenja reči,
dakle teksta; sistematsko tumačenje
(koncept ili pravila se tumače uzimajući
u obzir čitav pravni poredak); istorijsko
tumačenje (koja je bila namera
zakonodavca da reguliše određenu
normu); teleološko tumačenje (obično u
443
tumačenju starih normi, kada se
posmatraju u aktuelnom smislu);
tumačenje u skladu sa direktivama EU,
jedinstvenog prava (npr: CISG) i
uporednog prava. U zavisnosti od
predmeta tumačenja, možemo imati
autentično tumačenje, sudsko i (tužba je dozvoljena ili nedozvoljena).
doktrinarno. Pored tumačenja zakona,
dakle normi, često se u praksi zahteva i
tumačenje ugovora, konkretnije,
tumačenje izjava volje. Da bi se razumela
izjava volje, primenjuju se druga pravila.
Tužba [Padia; Lawsuit; Klage] - Tužba
je prva procesna radnja tužioca, kojom se
od suda traži sudska zaštita (član 252,
253 ZPP). Bez tužbe nema sudskog
postupka. Prema kriterijumu svrhe
tužioca i sadržaju tužbe, razlikujemo
tužbu za obavezivanje, utvrđivanje i
izmenu. Tužbom za obavezivanje, tužilac
traži ispunjenje obaveze (npr: isplatu
cene, naknadu štete, itd). Tužbom za
utvrđivanje, tužilac traži utvrđivanje da li
postoji pravni odnos (npr: da li postoji
važeći ugovor), dok tužbom za izmenu,
tužilac može da traži izmenu pravnog
odnosa, na primer: razvod braka. Samo
tužba za izmenu se izričito reguliše
zakonom (vidti: član 254. ZPP), dok se
tužbe za obavezivanje i izmenu
predviđaju samo indirektno i implicitno u
ZPP i drugim zakonima, npr: u ZP.
- Dozvoljenost tužbe [Lejueshmëria e
padisë; permissibility of lawsuit
Zulässigkeit der Klage] - Dozvoljenost
tužbe (prihvatljivost tužbe) se odnosi
na činjenicu da li je tužba tužioca
dozvoljena ili nedozvoljena. Ako je
tužba dozvoljena, nastavlja se
postupak za donošenje odluke, ako je
tužba osnovana; u suprotnom, tužba se
odbacuje kao nedozvoljena. Da bi
tužba bila dozvoljena, moraju se
ispuniti sve proceduralne pretpostavke
444
za tužbu. Zapravo, pojam
„dozvoljenosti“ tužbe nije poznat
zajednici pravnika, iako je takav
pojam precizan i sadržajan. Čak i u
zajednici pravnika, mnogo više se
koristi ovaj pojam u obliku prideva
- Osnova/osnovanost tužbe [themelësia
e padisë; ground of lawsuit;
Begründetheit der Klage] - Osnova za
tužbu se odnosi na činjenicu da li je
tužba osnovana ili neosnovana. Ako je
tužba osnovana ona se prihvata. Ako
je tužba neosnovana, tada je ona bez
osnova, i trebalo bi je odbiti. Da li je
tužba osnovana, zavisi od normi
materijalnog prava, na pr: da li je
vlasnik podneo tužbu za vraćanje
imovine, tada to zavisi od normi
imovinskog prava, ukoliko je ta tužba
zasnovana.
Tužilac [Paditësi; Claimant; Kläger] -
Tužilac je strana u građanskom postupku,
koja podnosi tužbu sudu i traži od njega
sudsku zaštitu.
Tuženi [Padituri (i); Respondent;
Beklagter] - (i) Tuženi je stranka u
građanskom postupku protiv koje je
podneta tužba sudu. U vezi sa tim ko je
tužena strana, važi formalni koncept,
prema kojem je to ona strana koja je u
tužbi imenovana kao takva.
Tužba zbog uznemiravanja prava
svojine [Padia mohuese; Negative
lawsuit; Eigentumsfreiheitsklage] -
Videti: Actio negatoria.
Tužba za povraćaj [Padia e rikthimit;
Return lawsuit; Eigentumsklage] -
Videti: Actio reivindicatio.
Tužbeni zahtev [Kërkesëpadia;
Statement of claim; Klagebegehren] -
Tužbeni zahtev je petitum (deo) tužbe,
kojim se traži pravna zaštita. Tužba, u
materijalnom smislu, ima tri glavna dela i
to, uvodni deo, tužbeni zahtev i
obrazloženje. Dakle, tužbeni zahtev je
najvažniji deo tužbe i njime se formuliše
mišljenje tužioca, kako treba da izgleda
izreka buduće odluke suda.
U razmeni, itd. je To je način zaključivanja
Ugovor [Kontrata; Contract; Vertrag] -
Ugovor je pravni posao dve strane,
odnosno sporazum između dva subjekta,
koji izaziva pravne posledice. Pošto je
ugovor sporazum, tada je za njegovo
zaključivanje uvek potrebna voljna
saglasnost. Ova volja se, u principu,
izjavljuje ponudom i prihvatanjem
ponude. Ugovor je, bez sumnje, glavni
pravni posao, kako u pravnom, tako i u
ekonomskom smislu, i kao takav
predstavlja apsolutno glavni osnov
privatnog prava. Zakon predviđa samo
osnovne i neophodne okvire za sklapanje
ugovora, a strane su slobodne da zaključe
ugovor po želji na osnovu načela
slobodne volje (videti: član 15 i dalje
ZOO). Sloboda ugovaranja je osnova
svakog slobodnog, ekonomskog i
demokratskog poretka. Pošto se
primenjuje sloboda ugovaranja, u
principu, za njegovu valjanost nije
potreban pisani oblik, osim ako zakon
predviđa nešto drugo, na primer:
zaključivanje ugovora o nepokretnosti,
kreditu itd.
(Ugovor) o preduzetništvu [Sipërmarrja
(kontrata); Entrepreneurship (contract);
Unternehmer] - Ugovor o preduzetništvu
odgovora ugovoru o delu. Ugovor o
preduzetništvu podrazumeva sporazum
između strana, kojim se strana
(preduzetnik ili izvršilac radova)
obavezuje da uspešno obavi neki posao, a
drugo lice (naručilac) je dužan da plati
određenu naknadu. Videt i: Ugovor o
delu.
Ugovori van poslovnih prostorija
[Kontratat jashtë lokaleve afariste; Door
to door sale; Haustürgeschäfte] - Ne treba
da nas buni naziv „Ugovor van poslovnih
prostorija“ ili „Ugovor na daljinu“. To
nije vrsta ugovora, npr: ugovor o prodaji,
ugovora i to kao odraz
transponovanja/prenošenja Direktiva EU
u pravo Kosova. Pod tim se podrazumeva
zaključivanje ugovora, (npr: o prodaji)
između preduzetnika i potrošača u stanu,
na radnom mestu, na ulici, itd. Specifično
je da je u ovom odnosu potrošač zaštićen
pravom da se efektivno povuče iz ovog
ugovora, ne navodeći čak ni razloge. Po
pravilu, potrošač ima pravo da se povuče
iz ugovora u roku od 15 dana od
zaključivanja ugovora i to bez ikakvog
razloga i bez pravnih posledica. Na
Kosovu, ovo pitanje nije regulisano kako
treba, a ZOO ne propisuje nijednu
odgovarajući normu. Zakon o zaštiti
potrošača (2012) ima mnogo više
karakter javnog prava i nije preneo
Direktive EU u vezi sa zaštitom
potrošača.
Ugovor na daljinu [Kontratat në
distancë; Distance contract;
Fernabsatzvertrag] - Napred navedeni
ugovori van poslovnih prostorija se
razlikuju od ugovora na daljinu samo
zbog činjenice da se ugovori na daljinu
zaključuju elektronskim sredstvima
komunikacije. Ovaj institut je takođe
odraz Direktiva EU o zaštiti potrošača.
Ugovor u korist trećeg lica [Kontrata në
dobi të personit të tretë; Contract in favor
of a third person; Vertrag zugunsten
Dritter] - Ugovor u korist trećeg lica je
pravni odnos između poverioca i
dužnika, prema kojem treće lice stiče
pravo prema dužniku (član 131. i dalje
ZOO). Kada neko, u svoje ime, ugovori
445
potraživanje u korist trećeg lica, onda
treće lice stiče sopstveno i neposredno
pravo prema dužniku, ukoliko nije što
drugo ugovoreno ili ne proizlazi iz
okolnosti posla. Ugovarač ima pravo da
traži da dužnik prema trećem licu izvrši
ono što je ugovoreno u korist tog trećeg
lica. Tipičan slučaj je na primer: ugovor
o životnom osiguranju za određeno liceza
slučaj smrti.
Ugovorna kazna [Dënimi kontraktues;
Contractual penalty; Vertragsstrafe] -
Poverilac u obligacionom odnosu ima
pravo da traži od dužnika da ispuni
obavezu, a dužnik je obavezan da je
savesno i u celosti ispuni u skladu sa nje-
govim sadržajem. Ugovorena kazna
predstavlja sredstvo ličnog obezbeđivan-
ja za izvršenje ugovora od strane dužni-
ka. Ugovorena kazna postoji onda kada
se poverilac i dužnik dogovore da će
dužnik isplatiti poveriocu određeni
novčani iznos ili pribaviti neku drugu
materijalnu korist ako ne ispuni svoju
obavezu ili ako zakasni sa njenim ispun-
jenjem (član 253. ZOO. Ugovorna kazna
se ne može ugovoriti za novčane
obaveze).
Ugovor o doživotnom izdržavanju
[Mbajtja e përjetshme (kontrata); Life-
long maintenance (contract); Le-
benslanger Unterhalt (Vertrag)] - Ugovor
o doživotnom izdržavanju je pravni ob-
ligacioni odnos prema kojem je jedna
strana dužna da vodi računa o drugoj ili
trećem licu, a druga ugovorna strana je
dužna da posle smrti prenese svu
imovinu ili deo toj strani (član 560 i
dalje). Ovaj ugovor važi samo u od-
ređenom oblikui uz notarski akt.
Ukidanje poslovne sposobnosti [Heqja
e zotësisë për të vepruar; Abolition of the
capacity to act english; Entziehung der
Handlungsfähigkeit] - Puna poslovna
446
sposobnost se stiče ipse iure (po zakonu)
sa dostizanjem punoletstva (18 godina).
Ali, iz raznih razloga (mentalne bolesti,
društvene devijacije, itd) se može desiti
da neko punoletno lice nije u stanju da
rasuđuje o svom činjenju ili nečinjenju.
Da bi sačuvao njegov interes i šire,
predviđena je mogućnost oduzimanja
pravne sposobnosti. Za to je predviđen
poseban vanparnični postupak, gde sud,
rešenjem, odlučuje da li su ispunjeni
zakonski uslovi da se nekome oduzme
poslovna sposobnost (član 31 i dalje
ZVP). Sud može rešenjem nekome da
oduzme poslovnu sposobnost; da
delimično oduzme poslovnu sposobnost
(na pr. nema pravo da prodaje stvari).
Ako su prestali uslovi za oduzimanje
poslovne sposobnosti, tada sudmože da
vrati nečiju poslovnu sposobnost.
Ulaganje [Investim; Investment;
Investition] - Ulaganje znači direktno
uključivanje kapitala u određenu sferu
privrede, industrije, rudarstva, itd. Taj
kapital može biti privatni (privatno
ulaganje), javni (javno ulaganje) ili
kombinacija oba (javno-privatno
ulaganje).
Ultima ratio (lat.) - Poslednji argument;
poslednje rešenje; poslednja sredstva
koja će se koristiti, na primer: zbog
načela ekonomizacije, sudska zaštita
tužbom bi trebalo da bude poslednji
način rešavanja sporova između različitih
subjekata. Treba očekivati da strane
pokušaju da pronađu rešenje za sporna
pitanja u društvenoj i prijateljskoj
atmosferi.
Ultra vires (lat.) - Van nadležnosti. Ultra
vires je situacija kada o pravnom pitanju
odlučuje nekompetentan organ ili
proširuje svoj autoritet van svoje
nadležnosti odlučivanja. Ultra vires
Doctrine je jedna od tipičnih
karakteristika anglosaksonskog pravnog
sistema u privatnom pravu, prema kome
sam odbor direktora odgovara i
obavezuje se ako je delovao van
zakonskih ovlašćenja statuta poslovnog
društva.
Umešač [Ndërhyrësi; Intervenor;
Nebenintervenient] - Umešač ili
intervinient je treće lice (fizičko ili
pravno), koje je stupilo u građanski
postupak kako bi pomoglo tužiocu ili
tuženom. Dakle, umešač nije stranka, već
treće lice koje ima pravni interes da
pomogne jednoj strani u građanskom
sporu (član 271 i dalje ZPP).
Univerzalni naslednik [Suksesor
universal; Universal successor;
Gesamtrechtsnachfolge] - Univerzalnim
naslednikom se, u naslednom pravu,
naziva lice koje nasledi celokupnu
imovinu ostavioca ili jedan njen deo. Za
razliku od jedinog naslednika (legatar),
univerzalni naslednik pored nasleđivanja
imovine (aktiva) takođe preuzima i
obaveze ili dugove ostavioca (pasiva).
Univerzalni naslednik, takođe, može da
ostvari pravo na nasledstvo po dva
pravna osnova, po zakonu i testamentom.
Universitates rerum (lat.) - Mnoštvo
stvari koje čine jedinstvenu celinu.
UNCITRAL - Komisija Ujedinjenih
nacija za međunarodno trgovinsko pravo.
To je Komisija Ujedinjenih nacija za
međunarodno trgovinsko pravo, koja je
osnovana 1966. godine od strane
Generalne skupštine Ujedinjenih nacija.
Upravljanje [Administrimi;
Administration; Verwaltung] - U
privatnom pravu, upravljanje znači
korišćenje objekta nad kojim pravo imaju
dva ili više lica. Pravna priroda ovih
prava ovih subjekata na tom objektu je
nevažna, može da bude suvlasništvo,
zajednička imovina, susvojina,
zajedničko korišćenje, itd. Kao tipičan
slučaj, mogu se pomenuti norme iz člana
53 i dalje ZVDSP.
Uređenje zemljišta [Rregullimi i tokës;
Land consolidation; Bodenordnung] -
Uređenje zemljišta, drugačije poznato
kao komasacija znači usmeravanje i
uređenje granica (međa) različitih
katastarskih parcela radi poboljšanja
projektovanja ruralnih sredina, razvoja i
što ekonomičnijeg i racionalnijeg
korišćenja zemljišta.
Uslov (pravnog posla) [Kushti (i punës
juridike; Condition (of legal transaction);
Bedingung (des Rechtsgeschäfts)] -
Uslov je neizvesna činjenica, od koga
zavisi i zaključivanje pravnog posla,
obično ugovora. Zbog osnovnog načela
privatnog prava i načela slobodne
autonomije volje, subjekti prava imaju
pravo da zaključe pravni odnos i da je taj
pravni odnos uslovljen bilo kojim
uslovom (član 59 i dalje ZOO).
Sporazum strana za uslov znači da
pojavljivanje ili nepojavljivanje pravnih
posledica prema sporazumu zavisi od
nekog budućeg događaja za koji se još ne
zna da li će se dogoditi. Uslov treba
dozvoliti i da ne bude u suprotnosti sa
javnim redom i moralom i kategoričkim
odredbama. Kao tipičan slučaj, može biti
npr: stric obeća nećaku da će mu kupiti
novi automobil ako završi fakultet sa
visokim ocenama.
Usvojenje [Adoptimi; Adoption;
Adoption] - Usvojenje je pravni institut
porodičnog prava, prema kome se na
pravnom putu, pravni odnos između
maloletnika (usvojenika) i odraslog lica
(usvojioca) utvrđuje pravnim sudskim
aktom. Ovaj pravni institut reguliše ZPK
odredbama od 160 do 202, ali bez
ograničenja. Sa društvenog aspekta,
usvojenje je dozvoljeno jer se smatra da
447
služi blagostanju i dobrobiti deteta
stvaranjem zdravog odnosa roditelj-dete.
Prema zakonskim odredbama ZPK-a,
usvojenje je prepreka braku, a lica u
srodstvu usvajanjem ne mogu da sklope
brak, kao i krvni srodnici.
- Usvojenik - [(i) Adoptuari; Adoptee;
Adoptivkind] - Usvojenik može da
bude samo maloletno dete, član 174.
ZPK-a (videti: maloletnik).
- usvojilac - [Adoptuesi; Adopter;
Adoptiveltern] - usvojilac može da
bude samo radno sposobno lice i koje
ima lične kvalitete neophodne za
uspešno ostvarivanje roditeljskih prava
i obaveza i mora da ima 21. godinu
starosti (član 176. ZPK-a). Supružnici
mogu da usvoje dete samo zajednički,
izuzetno samo jedan od supružnika
može da usvoji dete, ali to zahteva i
saglasnost drugog supružnika. Lice
koje nije u braku može i samo da
usvoji dete.
Usvajanje [Birësimi; english; german] -
Videti: Usvojenje.
Usufrukt [Uzufrukti; english; german] -
Videti: Plodouživanje.
Uverenje/Potvrda [Certifikatë; Certifi-
cate; Zertifikat] - Uverenje je dokument
ili dopis koji izdaje organ koji je određen
da dokaže autentičnost činjenice ili
službene radnje. Uverenje se obično izda-
je za potvrđivanje ili dokazivanje neke
činjenice ili radnje. Na primer: uverenje
o građanskom stanju (rođenje, brak,
smrt), uverenje o obrazovanju (ocene,
studije), itd.
Uvodni deo presude [Pjesa hyrëse
aktgjykimit, Introductory part of
Judgment; Urteilskopf] - Videti: Presuda.
Uvreda [Fyerja; Insult; Beleidigung] -
Uvreda znači izjavljivanje, ponašanje,
objavljivanje izjave upućene drugom licu
koja je uvredljiva i koja krši njegov
448
ugled. Cilj povrede delom uvredasu
ličnost i čast osobe. Na Kosovu, delo
uvreda je trenutno dekriminalizovano, što
znači da ne predstavlja krivično delo
prema odredbama Krivičnog zakonika.
Međutim, sa tim u vezi je donet
građanski zakon protiv klevete i uvrede.
To znači da se usvajanjem ovog zakona,
za omalovažavanje časti i ugleda svakog
građanina ne može izreći zatvorska
kazna, ali oštećeni može da u parničnom
postupku podnese zahtev pred
građanskim sudovima za naknadu
moralne i materijalne štete. Građansku
tužbu za naknadu štete mogu podneti
samo fizička lica. Javnim organima nije
dozvoljeno da podnose zahtev za
naknadu štete prouzrokovane uvredom,
međutim, javni službenici, privatno, i
isključivo u ličnom svojstvu, mogu da
podnesu zahtev za naknadu štete nastale
uvredom.
Uzanse [Uzansat; Uzanse Usance] -
Videti: Poslovni običaji.
Uzročna veza [Lidhja kauzale; Causal
link; Kausalverbindung] - Videti:
Uzročnost.
Uzrok [Kauza; Cause; Causa] - Videti:
Osnov pravnog posla.
Uzročnost [Kauzaliteti; Causality;
Kausalität] - Objektivno stanje pojave ike
koja izaziva štetu je pored činjenja ili
nečinjenja i posledice i uzročnost.
Uzročnost je veza između činjenja ili
nečinjenja i posledica. Dok se u
krivičnom pravu primenjuje, u načelu,
teorija ekvivalentnosti, u građanskom
pravu važi teorija adekvatnosti. Prema
teoriji adekvatnosti, za posledicu je kauza
ili uzrok činjenja ili nečinjenja, ako takva
radnja prema opštem ljudskom iskustvu
može biti uzrok za izazivanje posledice.
Zbog toga je uzrok samo ono činjenje ili
nečinjenje tipično za izazivanje takve
posledice. Činjenje jednog lica mu se ne
može pripisati ako prema opštem
iskustvu takvo činjenje nije izazvalo
takvu posledicu. Ako oštećeni u
saobraćajnoj nesreći premine u bolnici
zbog infekcije, lice koje je izazivalo štetu
prema teoriji adekvatnosti ne može se
smatrati odgovornim za smrt, jer mu se
ne može pripisati smrt oštećenog.
Uviđaj [Këqyrja në vend; Spot
observation; Augenschein] - Direktni
uviđaj. Uviđaj na licu mesta je sredstvo
dokazivanja u građanskom postupku,
izričito predviđen zakonom (videti: član
326 i dalje ZPP). Ovo dokazno sredstvo
znači percepiranje objekata čulom sluha i
vida od strane suda. Uviđaj se takođe
može uraditi uz učešće veštaka i uvek se
sastavlja zapisnik o toku ovog dokaznog
sredstva. Tipični slučajevi uviđaja na licu
mesta su uviđaji različitih nesreća,
prirodnih pojava i kod postupaka zbog
ometanja poseda, itd.
V postupku, jer u ovom slučaju na direktan
Vanbračna zajednica [Bashkësia
jashtëmartesore, Out-of-matrimony rela-
tionship; Nichteheliche Gemeinschaft] -
Vanbračnom zajednicoma se smatra fak-
tički odnos između muškarca i žene koji
žive u paru, karakterisan jednim
zajedničkim životom koji ima karakter
stabilnosti i kontinuiteta. Ovu vrstu van-
bračne zajednice ZPK naziva i faktička
zajednica (član 39). Faktička zajednica
(vanbračna zajednica) uživa status bračne
zajednice i jednaka je bračnom statusu u
pogledu prava i obaveza za staranjem,
uzajamnom finansijskom podrškom i
imovinskim pravima kao što je
definisano u ZPK. Međutim, pod
uslovom da u ovoj vanbračnoj zajednici u
vreme njenog formiranja nisu postojale
prepreke ili bračne zabrane, kao što su:
postojeći brak, krvno srodstvo zabran-
jenog stepena po ovom zakonu, odgova-
rajući pol, psihička bolest i nesposobnost
rasuđivanja.
Vanparnični postupak [Procedura
jokontestimore, Out contentious proce-
dure; Verfahren der freiwilligen
Gerichtsbarkeit] - Vanparnični postupak
je građanski postupak priznavanja (cog-
nitio), u kojem se kao i u parničnom
postupku odlučuje o pitanjima
građanskog prava. Ova razlika u par-
ničnom i vanparničnom postupku je
uzeta prema nemačko-austrijskom mod-
elu i kao takva ostaje i dalje. Razlika iz-
među ova dva građanska postupka se ne
može izvršiti u jezičkom smislu, jer se
spor rešava u parničnom postupku, a ''van
parnica'' se rešava u vanparničnom
postupku, jer ako ne postoji „spor“ ne
postoji ni razlog za vođenje postupka. Pi-
tanje se tiče nečeg drugog i ova razlika je
važna zbog različitih pravnih posledica,
ako se jedno pitanje reši u vanparničnom
i primaran način ne bi važio ZPP, već
ZVP. Jedno čisto i formalno ograničenje
se ne može izvršiti, jer postoje „sporna“
pitanja koja se rešavaju u vanparničnom
postupku, međutim, suština leži u
činjenici da je ZVP predvideo da se ona
rešavaju u vanparničnom postupku.
Međutim, savremena teorija se zasniva
na načelu posvećenosti i to da je uvek
prvenstveno potrebno pogledati ZVP,
ako je izričito predviđeno koja se pitanja
rešavaju u vanparničnom postupku, uz
napomenu da je važeć ZVP. I ZVP
izričito definiše koja se pitanja mogu
rešavati u ovom postupku, kao što su:
postupak za upravljanje i podelu
zajedničkih stvari, postupak o raz-
matranju nasledne imovine, kao i neki
drugi statusni vanparnični postupci.
449
Verbalno (načelo) [Verbal (parimi);
Verbal (principle) Mündlichkeit
(Prinzip)] Verbalno načelo je jedno od
glavnih načela u parničnom postupku,
prema kome sud uzima u obzir one
činjenice i dokaze koje su na sednici
usmeno iznele strane i drugi učesnici.
Ovo načelo se često krši u postupku
pozivajući se na dostavljene dokumente.
Veridba [Fejesa; Engagement;
Verlöbnis] - Veridba je obostrani
sporazum i obećanje dva lica suprotnog
pola da se u budućnosti venčaju.Veridba
predstavlja pod-institut porodičnog prava
i regulisana je članom 9. ZPK. Ako se
veridba ne završi brakom, svako vereno
lice može zatražiti od drugog da vrati
poklone koje je dalo prilikom veridbe. U
ovom slučaju mogu da se primene pravila
za bogaćenje bez osnove u skladu sa
ZOO. Ako jedan od verenika premine,
pravo da traži naknadu štete, neće biti
izvršeno.
Verodostojni dokument [Dokumenti i
besueshëm; Authentic document;
Authentische Urkunde] - Izvršni organ
može da odredi izvršenje ne samo na
osnovu izvršnog dokumenta (član 22.
ZIP), već i na osnovu verodostojnog
dokumenta (član 21, 29, ZIP).
Verodostojnim dokumentom u smislu
izvršenja se smatraju menice i čekovi,
izvodi i overeni računi za plaćanje
komunalnih usluga, kao i drugi
dokumenti koji prema zakonu imaju
svojstvo javnih dokumenata (npr:
dokument notara ili privatnog izvršitelja,
itd).
Veštak [Eksperti; Expert;
Sachverständiger] - Veštak je sredstvo za
dokazivanje u parničnom postupku (član
356 i dalje ZPP). Veštak daje svoje
stručno mišljenje na osnovu stručnog i
naučnog znanja koje se tiče jedne
450
činjenicu. Veštak se imenuje na predlog
strana, a u pojedinim slučajevima i suda.
Veštak je dužan da, u određenom roku,
dostavi sudu svoje stručno mišljenje i
brani svoje mišljenje i u postupku za
izvođenje dokaza na glavnom ročištu.
Veštak ima pravo da primi naknadu za
svoje veštačenje. Pre toga, troškove
veštačenje snosi predlagač, a ako se
podnese zajednički predlog, tada
jednako, troškove snose strane. Sud
samostalno, prema slobodnom nahođenju
ceni data veštačenja.
Veštačenje [Ekspertiza; Expertise;
Sachverständigengutachten] - Videti:
Veštak.
Victus victori in expensis est
condemnandus (lat.) - Strana koja gubi
u procesu snosiće parnične troškove
strane koja dobije spor. Reč je o institutu
troškova postupka, videti: Troškovi
(parnični).
Vis major (lat.) - Viša sila. Videti: Viša
sila.
Volja [Vullneti; Will; Wille] - Videti:
Izjava o volji. Pravni posao i ugovor.
Viša sila [Fuqia madhore; Force
majeure; Höhere Gewalt] - Vis major.
Viša sila je izraz koji se odnosi na
postupke koji su van ljudske kontrole i
volje ili su Božija dela. To su obično
prirodne katastrofe, požari, vremenske
nepogode ili slični događaji, rat (bilo da
je proglašen ili ne) ili uslovi koji
proizilaze iz ratnih dejstava, revolucije,
nereda, građanskih sukoba, formalnih ili
na neki drugačiji način neprijateljstava,
nasilja u neredima, protestima,
blokadama, embargo ili bilo koje druge
nezakonite radnje protiv javnog reda i
vlasti.
Vraćanje poslovne sposobnosti [Kthimi
i aftësisë/zotësisë për të vepruar; Return
of ability/capacity to act;
Rückgewinnung der Geschäftsfähigkeit]
- Videti: Oduzimanje poslovne
sposobnosti.
Vraćanje u pređašnje stanje [Kthimi ne
gjendjen e mëparshme;Wiedereinsetzung
in den vorigen Stand] - Vraćanje u
pređašnje stanje - Restitutio in integrum.
Ako u proceduralnom roku nije
preduzeta nikakva proceduralna radnja
(npr: nije uložena žalba), tada se može
podneti predlog za vraćanje u pređašnje
stanje, ukoliko su ispunjeni predviđeni
uslovi. Vraćanje u pređašnje stanje se
može tražiti ako iz objektivnih razloga u
prekluzivnom roku nije preduzeta
proceduralna radnja. Ako se usvoji
vraćanje u pređašnje stanje, smatra se da
nije istekao prekluzivni rok i tada se
mogu preduzeti proceduralne radnje koje
su propuštene (izostavljene) (videti: član
129 i dalje ZPP).
Vrhovni sud [Gjykata Supreme;
Supreme court; Oberster Gerichtshof] -
Vrhovni sud je sud najvišeg stepena i
poslednji u hijerarhiji sudske vlasti u
Republici Kosovo, sa sedištem u Prištini,
a koji odlučuje po vanrednim sredstvima
pobijanja odluke (član 103. URK i
članovi 21-24 ZS). Vrhovni sud po
pravilu odlučuje u sastavu o od
profesionalnih sudija, sa izuzetkom opšte
sednice Vrhovnog suda (član 23. ZS). U
Vrhovnom sudu su osnovana i dva
odvojena departmana u vidu komore ili
veća. Žalbeno veće Kosovske agencije za
imovinu je odgovorno za razmatranje
pitanja za koje je nadležna isključivo ova
Agencija, na osnovu Zakona o kosovskoj
agenciji za upoređivanje i verifikaciju
imovine iz 2016. godine. U Vrhovnom
sudu je osnovano još jedno posebno
veće, takozvana Posebna komora
Vrhovnog suda (član 22, I 5 ZS), koja se
bavi vršenjem sudske vlasti u vezi sa
stvarima koje se odnose na pitanja
privatizacije, za koja je nadležna
Kosovska agencija za privatizaciju
(ranije Kosovska poverilačka agencija)
(Zakon o kosovskoj agenciji za
privatizaciju).
Z
Zabluda [Lajthimi; Mistake; Irrtum] -
Videti i ništavost ugovora i pravnog
posla. Zabluda je izbegavanje izjave
volje određenog lica, na pr: neko navede
određen iznos, iako je mislio neki drugi
iznos. Lice u zabludi može zahtevati da
se takav ugovor zaključen u zabludi
proglasi ništavim, ali tek onda, ako se ta
zabluda može smatrati „suštinskom“
(članovi 46, 47 ZOO).
Zahtev [Kërkesa; Claim; Forderung] -
Zahtev je potraživanje poverioca prema
dužniku za ispunjenje određene obaveze.
Zahtev može biti različit, obaveza sе
obično sastoji od novčanog potraživanja.
Zahtev za zaštitu zakonitosti [Kërkesa
pёr mbrojtjen e ligjshmёrisё; Request for
protection of legality; Antrag auf Schutz
der Gezetzmäßigkeit] - Zahtev za zaštitu
zakonitosti se takođe smatra vanrednim
sredstvom za osporavanje odluke (član
245 i dalje ZPP). Specifičnost ovog
pravnog sredstva je da ga može podneti
samo državno tužilaštvo, po službenoj
dužnosti ili na inicijativu stranke, u roku
od 30 dana od dana pravosnažnosti
odluke. Iako nije izričito navedeno, u
vezi sa zahtevom za zaštitu zakonitosti
odlučuje Vrhovni sud i samo iz razloga
navedenih u zahtevu koji su predviđeni
zakonom. U principu, u vezi sa ovim
pravnim sredstvom postoje ustavne
sumnje zbog činjenice da ovo sredstvo
može da koristi samo jedan subjekt, a to
je državno tužilaštvo, a ne direktno same
stranke.
451
Zajam [Huaja; loan; Darlehen] - Zajam
je ugovor kojim se zajmodavac
(poverilac) obavezuje da preda
zajmoprimaocu (dužnik) određenu sumu
novca ili bilo koju drugu stvar, a
zajmoprimalac je obavezan da mu nakon
nekog vremena vrati taj iznos novca ili
stvar iste vrste i kvaliteta (član 567 i dalje
ZOO). Kao što se može primetiti, ZOO
ne pravi razliku između zajma za iznos
novca i drugih stvari. U bankarskoj
terminologiji, mnogo više se koristi
pojam kredit, za ugovor o zajmu za
određeni novčani iznos, gde su
zajmodavci, obično, finansijske
institucije.
Zajednička dobra/imovina [Pasuritë e
përbashkëta; Common assets;
Allgemeineigentum] - Zajednička
imovina je opšte dobro (vazduh, voda,
itd), koja su res extra commercium i
mogu ih svi koristiti (član 12. ZVDSP).
Međutim, posebnim zakonom se može
predvideti regulisanje i korišćenje ovih
prirodnih dobara.
Zajedničko vlasništvo [Pronësia e
përbashkët; Joint ownership;
Gesamteigentum] - Videti: Svojina.
Zajednička imovina supružnika
[Pasuria e përbashkët e bashkëshortëve;
Joint property of consorts english;
Gesamthandseigentum der Ehegatten] -
Zajednička imovina supružnika je
imovina koju su supružnici sticali od
trenutka sklapanja braka i njegovog
trajanja i zajednički su vlasnici u
jednakim delovima (videti: Zajednička
imovina). Zajedničku imovinu
supružnika čine: imovina stečena radom
svakog supružnika tokom trajanja braka,
kao i prihodi ostvareni od takve imovine,
uključujući stvarna prava i obaveze;
imovina supružnika stečena zajedno kroz
igre na sreću. Zajedničkom bračnom
452
imovinom tokom braka, supružnici
upravljaju i njome raspolažu zajedno i
sporazumno (član 47. ZPK). Iako se
imovina supružnika tretira u delu ZPK,
treba napomenuti da se u vezi sa načinom
upravljanja, raspodele ili određivanja
prava na tu imovinu primenjuju i drugi
zakoni kao što su: ZVDSP i ZOO.
Zaključak [Konkluzioni; Conclusion;
Konklusion] - Zaključak je vrsta odluke
koju donosi sud i privatni izvršitelj u
postupku izvršenja u vezi sa pitanjima
koja se ne odnose na dozvolu ili
odbijanje predloga za izvršenje, već na
vođenje postupka (član 3. ZPP).
Zaključkom se odlučuje na primer: o
sazivanju sednice u postupku izvršenja, o
sazivanju sednice o prodaji predmeta
izvršenja itd.
Zaključivanje ugovora [Lidhja e
kontratës; Vertragsschluss; Conclusion of
contract] - Pitanje kada se ugovor smatra
zaključenim ima poseban značaj u
pravnom životu, jer od trenutka
zaključenja ugovora zavisi i rešavanje
nekih pitanja u vezi sa efektima obaveza
i različitim pitanjima prilikom njegovog
eventualnog rešavanja. Prema ZOO,
ugovor se zaključuje u trenutku kada
ponuđač dobije izjavu ponuđača da
prihvata ponudu. Što se tiče mesta,
smatra se da je ugovor zaključen u mestu
gde je ponuđač imao sedište, odnosno
mesto boravka u vreme kada je ponuda
izvršena (član 21. ZOO).
Zakup [Qiraja; Lease; Miete] - Ugovor o
zakupu je pravni obligacioni odnos kojim
se zakupodavac obavezuje da zakupcu
preda određenu stvar (obično objekat ili
stan), dok se zakupac obavezuje da
isplati zakupodavaocu ugovoreni iznos
(obično periodično) (član 585 i dalje
ZOO). Zakupac ima pravo da preda stvar
nekom drugom licu ukoliko se tome ne
protivi zakupodavaoc. Ovaj pravni odnos
zakupa se okončava ex lege u momentu
prekida ugovora o zakupu.
Zalog (pravo) [Pengu (e drejta); Pledge
(right); Pfand (Recht)] - Pravo na zalog
je pravo osiguranja stvari koje
zalogodavac daje primaocu zaloga tako
da on može izvršiti svoje potraživanje
prodajom založene stvari ako dužnik ne
plati obavezu. Zalog takođe može da
ostavi dužnik i treće lice. Naziva se pravo
na obezbeđivanje nepokretnosti, jer
primalac zaloga ima pravo da ostvari
potraživanje samo uz prodaju založene
stvari, za razliku od prava ličnog
obezbeđenja (npr: kaucija). U zavisnosti
od zaloga, razlikuje se založno pravo
(pignus), ukoliko je zalog pokretna
imovina (odredbe člana 130 i dalje
ZVDSP) i hipoteka, ako je zalog
nepokretnost (odredbe člana 172 i dalje
ZVDSP).
Zapisnik [Procesverbali; Minutes;
Protokoll] - Zapisnik je javni dokument u
koji se unose i zavode procesne radnje
preduzete u sudu ili u nekom drugom
javnom organu. U građanskom postupku
zapisnik je izričito uređen (članovima od
134.-140. ZPP) i kao javni dokument ima
dokaznu moć apsolutne tačnosti, osim
ako se ne dokaže suprotno.
Zaplena [Sekuestrimi; Sequestration;
Beschlagnahme] - Zaplena je institut
izvršnog prava, što znači evidentiranje i
oduzimanje predmeta i prava dužnika
radi prinudnog izvršenja potraživanja
poverilaca (član 86 i dalje ZIP). Proces
realizacije potraživanja poverioca u
izvršnom postupku nakon donošenja
odluke, obično, prolazi kroz
evidentiranje, popisivanje, zaplenu i
prodaju stvari (pokretna ili nepokretna
imovina). Način zaplene zavisi od
metoda izvršenja (na pr: prodaja
nepokretne stvari, izvršenje bankarskih
računa, itd.). Zaplenom se stvara pravo
pravnog zaloga poverioca nad stvarima
dužnika.
Zastupanje [Përfaqësimi;
Representation; Vertretung] - Zastupanje
je davanje ili primanje izjave volje od
lica (zastupnika) u ime i za račun drugog
lica (zastupane strane) (članovi 72 i dalje
ZOO). Stoga, zastupnik deluje u ime i za
račun strane, za razliku od poverenika ili
administratora, koji deluju u ime, ali za
račun zastupane strane. Zastupanje je
regulisano i normama formalnog prava
(član 73. i dalje ZPP). Postoje različite
vrste zastupanja, kao što su pravno
zastupanje, uz punomoćje i statutom. U
slučaju zastupanja, sve radnje ili propusti
zastupnika biće u korist ili protiv
zastupane strane ako je zastupnik
postupao u okviru predviđenog cilja.
Videti: Zastupnik.
Zastupnik [Përfaqësuesi;
Representative; Vertreter] - Zastupnik je
lice koje postupa u ime i za račun nekog
drugog. To znači da svaki postupak ili
propust ide direktno u korist ili protiv
zastupane strane. Zastupano lice je lice
za koje zastupnik postupa. Zastupnik
može biti zakonski, uz punomoćje i
prema odluci suda. Zakonski zastupnik se
imenuje u skladu sa zakonom (ex lege),
na pr: roditelji su zakonski zastupnici
deteta jer dete nema poslovnu niti
proceduralnu sposobnost. Ovlašćeni
zastupnik se imenuje ugovorom kojim se
određuje cilj i vid punomoćja. Odlukom
suda se može imenovati zastupnik u
slučajevima kada se licu određuje
staratelj.
Zastupana strana [(i) Përfaqësuari,
Represented party; Vertretener] - Videti:
Zastupnik.
453
Zastarelost [Parashkrimi, Limitation;
Verjährung] - Zastarelost ima efekat
proceduralnog prigovora. Dakle, ako se
strana ne pozove na zastarelost, tada sud
ne vodi računa o tome ex officio. Ako
neko ispuni obavezu, iako je bio upoznat
sa zastarevanjem potraživanja, on ne
može da traži vraćanje uplate, čak ni
preko instituta bogaćenje bez osnove, jer
se zastareli zahtev ne gubi, a suprotna
strana stiče pravo da ga ospori, ako je
zahtev zastareo. Ovaj institut je regulisan
mnogim odredbama različitih zakona, a
glavna osnova je regulisana odredbama
članova 341 i dalje ZOO. Ove odredbe
regulišu pojam zastarevanja i rokove
zastarevanja.
Zaštita poseda [Mbrojtja e posedimit;
Protection of possession; Besitzschutz] -
Zaštita poseda je zaštita legitimnog
držaoca tokom ostvarivanja njegove
faktičke kontrole na određenoj stvari.
Pravna zaštita ometanja državine se
ostvaruje u sudu tužbom zbog ometanja
državine. Ova zaštita je potrebna ako je
držaocu onemogućeno korišćenje stvari i
ako mu je oduzeto držanje stvari. Ako je
držalac nezakonito lišen državine, on
može zahtevati vraćanje državine od lica
koje ga ometa u tome, čija je državina
manjkava u odnosu na njega. Ako se
državina nezakonito smeta, držalac može
od lica koje vrši smetnje zahtevati da
prekine smetnje. Ako se očekuju buduća
ometanja, držalac može tražiti sudsku
zaštitu (član 113. ZVDSP). Čak je i
rimsko pravo u vezi sa zaštitom državine
predviđalo dva oblika ometanja državine,
a za oba oblika je predviđalo i posebna
sredstva, takozvana: interdicta, kao što
su: interdicta retinendae possessionis -
koje je imalo za cilj državinu bez
ometanja; i interdicta recuperandae
possessionis ili interdicta restitutoria
454
possessionis - za obnovu ili vraćanje
državine u slučajevima kada je bilo
potpunog lišavanja od državine. Zaštita
državine, iako je regulisana zakonskim
materijalnim odredbama ZVDS, na
poseban način, u sporovima kada se
ometa državina primenjuju se druge
odredbe ZPP-, pod uslovom da takve
posebne odredbe nisu regulisane (član
478. ZPP).
Zaštita svojine [Mbrojtja e pronësisë;
Protection of ownership; Eigen-
tumsschutz] - Svojina je centralni pravni
institut za stvarno pravo i zaštićeno je i
Ustavom (član 46. URK). Naravno da su
i druga, stvarna, prava, zaštićena za-
konom, na primer: državina, pravo zalo-
ga, itd. Međutim, svojina je, kao centralni
institut, prirodno zaštićena i zakonima,
ali i ZVDSP, na primer: zahtev za preda-
ju stvari, član 93. ZVDSP. Međutim,
koncept svojine je prema Ustavu mnogo
širi, a štite se i druge vrednosti imovine
koje se ZVDSP ne mogu zaštiti zbog
pravnog karaktera svojine prema
ZVDSP.Svojina je zaštićena u proces-
nom, upravnom i krivičnom pravu. Tak-
va sveobuhvatna zaštita proizilazi iz
ustavne obaveze da svojina uživa ustavni
nivo i zaštićena je Ustavom. Ovu zaštitu
uživaju ne samo fizička, već i pravna li-
ca.
Zatezna kamata [Kamatëvonesa; Penal-
ty interest; Verzugszins] - Videti: Ka-
mata.
Zelenaštvo [Fajde; Usury; Wucher] -
Zelenaštvo ili zelenaški ugovor spada u
kategoriju zabranjenih ugovora koji se
smatraju ugovorom sa ništavim dejst-
vom. Smatra se da su takvi zato što se
zaključuju u slučajevima kada neko, kor-
isteći stanje nužde ili teško materijalno
stanje drugog, njegovo nedovoljno is-
kustvo, lakomislenost ili zavist, ugovori
za sebe ili za nekog trećeg, korist koja je
u očiglednoj nesrazmeri sa onim što je on
drugom dao ili učinio, ili se obavezao da
da ili učini. Ovaj ugovor može postati
važeći ako oštećeni traži da se njegova
obaveza svede na pravičan iznos, tada će
sud prihvatiti ovaj zahtev, ako je to
moguće i, u tom slučaju, ugovor sa od-
ređenom izmenom ostaje na snazi. Takav
zahtev za smanjenje obaveze na pravičan
iznos može se podneti u roku od pet go-
dina od zaključenja ugovora (član 123.).
Zemljišne knjige [Librat e Tokës; Land
register; Grundbuch] - Videti: Regitar
nepokretnosti
Zgrada [Ndërtesa; Building; Gebäude] -
Videti: Nepokretnost.
Zloupotreba prava [Keqpërdorimi i të
drejtave; Misuse of rights; Rechtsmiss-
brauch] - Pravo je skup pravnih normi
kojima se regulišu zakonski materijalni,
pravni i procesni odnosi. To znači da
svaki pojedinac, odnosno fizičko i pravno
lice, ima mogućnost ostvarivanja prava
javne i privatne pravne prirode.
Međutim, upotreba prava, iako
predviđena, nesrazmerno i nepotrebno
može dovesti do „zloupotrebe prava“, sa
posledicom, jer bi primena ovog
predviđenog prava drugom nanela štetu
ili bi mogla biti zabranjena. Zloupotreba
prava se smatra u onim slučajevima kada
entitet vrši materijalno ili proceduralno
pravo ne da bi ostvario svoje pravo, već
da bi naneo štetu drugoj strani. Tipičan
slučaj zloupotrebe prava može izgledati
kao kontradiktorno ponašanje stranke u
postupku (venire contra factum propri-
um), npr: kada prilikom sklapanja nagod-
be iz materijalnog prava ili sudskog po-
ravnanja, povuče tu izjavu.
Ž
Žalba [Ankesa; Appeal; Berufung] -
Žalba je redovno sredstvo za osporavanje
odluke kojom se osporava odluka javnog
organa ili suda i dozvoljena je u bilo ko-
joj vrsti postupka. U građanskom
postupku, žalba je dozvoljena protiv od-
luka prvostepenog suda zbog povreda
proceduralnih odredbi, pogrešne primene
činjeničnog stanja i pogrešnog utvrđivan-
ja činjeničnog stanja (član 182. ZPP).
Žalba ima suspenzivni efekat, tako da
žalbena odluka ne može postati pra-
vosnažna i mora se podneti u pismenom
obliku i u propisanom roku, najčešće u
roku od 15 dana (član 176. i dalje ZPP).
U žalbenom postupku, ceniće se, u
načelu, samo one činjenice i dokazi koji
su podneti i razmotreni u prvostepenom
sudu (član 180. ZPP). Žalbeni sud raz-
matra žalbu, po načelu dostupnosti, samo
u granicama žalbe, osim kada sud po
službenoj dužnosti ispituje i nekoliko
drugih uzroka (vidi: član 194. ZPP). Žal-
ba kao redovno sredstvo za osporavanje
odluke je takođe dozvoljena u vanpar-
ničnom postupku (član 17. i dalje ZPP) i
u izvršnom postupku (članovi 67 i dalje
ZPP).
Žalbeno veće Kosovske agencije za
imovinu [Kolegji i Apelit të Agjencionit
Kosovar të Pronës; Appellate Panel of
the Kosovo Property Agency; Eigen-
tumsagentur]. Videti: Vrhovni sud Koso-
va.
455
456
JAVNO PRAVO

457
458
А koje zakon predviđa diskreciju u skladu
A posteriori - Latinski izraz koji podra-
zumeva „ono što sledi“. U teoriji sudske
kontrole ovaj izraz se odnosi na naknad-
nu kontrolu akta, odnosno nakon stupanja
na snagu pravnog akta.
A priori - Latinski izraz koji znači
„prethodno, ono što je od ranije “; u teor-
iji sudske kontrole ovaj izraz se odnosi
na preliminarnu kontrolu akta, znači
kontrola a priori ili prethodna kontrola.
Ab initio - Latinski izraz koji u pravnom
kontekstu znači „od početka“. Uglavnom
se odnosi na vremensku dimenziju
stvaranja pravnih efekata odluke ili
pravnog akta.
Abrogatio [Abrogim; Abrogation; Auf-
hebung] - Prestanak važenja, ukidanje
zakona ili pravnog akta putem formalnog
pravnog postupka. Videti: Ukidanje.
Acquis Communautaire - Francuski iz-
raz koji se odnosi na pravni poredak EU.
Ovaj izraz se koristi za označavanje svih
traktata EU i primarnog i sekundarnog
zakonodavstva EU (propisa, direktiva i
odluka), kao i osnovnih principa, sudskih
odluka i osnovnih prava koja čine celovi-
tost prava EU.
Acta Publica - Latinski izraz koji se
koristi za identifikaciju predmeta i akata
opšteg ili uopštenog karaktera. Ovaj
pojam se obično odnosi na regulisanje pi-
tanja putem javnih vlasti.
Administrativna diskrecija [Diskrecion
administrativ; Administrative discretion;
Verwaltungsermessen] - diskreciona
vlast je mogućnost koja se, zakonom daje
javnom organu za odlučivanje, birajući
između dve ili više legitimnih akcija.
Administrativni organ koji vrši diskre-
cionu vlast ne treba da pređe granice
definisane zakonom i izbor se treba
učiniti samo u cilju postizanja svrhe za
sa principom srazmernosti.
Administrativno uputstvo [Udhëzim
administrativ; Administrative instruction;
Verwaltungsanweisung] - podzakonski
akti koji se usvajaju na osnovu ovlašćen-
ja datih zakonom kako bi se dalje reguli-
sala organizaciona i proceduralna pitanja
relevantnog zakona. Nakon što za-
konodavac nije mogao da na detaljan
način reguliše sva pitanja koja spadaju u
oblast delovanja zakona, on ovlašćuje od-
ređeni javni organ (uglavnom ministarst-
va i izvršne agencije) da u okviru svojih
pravnih odgovornosti dalje reguliše or-
ganizacione ili proceduralne aspekte
kako bi se omogućila pravilna primena
zakona.
Advokat [Avokat; Lawyer/Attorney at
law; Anwalt; barrister] - Pravni stručnjak
registrovan ili licenciran preko Advo-
katske komore koji se bavi pružanjem
pravne pomoći fizičkim i pravnim licima
radi zaštite njihovih sloboda, prava i in-
teresa.
Advokatura [Avokatura; Bar; An-
waltschaft] - Slobodna i nezavisna
profesija koja se sastoji od pružanja
pravne pomoći i zastupanja fizičkih i
pravnih lica, kako bi se osigurala efi-
kasnija zaštita sloboda i prava, utvrđenih
zakonom.
Advokatska komora [Oda e Avokatëve;
Bar Association; Rechtsanwaltskammer]
- AKK je profesionalna organizacija sa
statusom pravnog lica, koja je nadležna
za regulisanje i kontrolu profesije advo-
kata na Kosovu, kao slobodne pravna
profesija. Advokatska komora
funkcioniše na osnovu principa članstva
advokata koji deluju na Kosovu. Među
glavnim funkcijama komore je licenci-
ranje advokata i nadzor njihove delatnos-
459
ti prema važećem zakonodavstvu na Ko-
sovu.
Afrička povelja o ljudskim pravima
[Karta Afrikane e te Drejtave te Njeriut;
African Charter on Human Rights; Afri-
kanische Menschenrechtscharta] - je mul-
tilateralni sporazum o ljudskim pravima i
slobodama koji se primenjuje na af-
ričkom kontinentu. Ovaj instrument za
ljudska prava je usvojila Afrička unija
1981. godine i stupio je na snagu 21. ok-
tobra 1986. godine. Pored činjenice da
ovaj instrument garantuje ljudska prava i
slobode, odredio je i formiranje Afričkog
suda za ljudska prava, koji je odgovoran
za nadgledanje i tumačenje povelje.
Agencija za industrijsku imovinu
[Agjencia për Pronësi Industriale; Indus-
trial Property Agency; Agentur für Gew-
erbliches Eigentum] - Javni organ
nadležan za registraciju i pravnu zaštitu
pronalaska, robne marke, industrijskog
dizajna, označavanja porekla, geo-
grafskih oznaka i topografija integrisanih
krugova.
Agencija za statistiku Kosova [Agjen-
cia e Statistikave e Kosovës; Agency of
Kosovo for Statistics; Statistikagentur
des Kosovos] - Javna ustanova koja se
bavi prikupljanjem, obradom i ob-
javljivanjem zvaničnih statističkih po-
dataka.
Agencija protiv korupcije [Agjencia
Kundër Korrupsionit; Anti-Corruption
Agency; Antikorruptionsagentur] - je
nezavisan organ specijalizovan za
sprovođenje državnih politika za suzbi-
janje i sprečavanje korupcije na Kosovu.
Akademija pravde [Akademia e
Drejtësisë; Academy of Justice; Justi-
zakademie] - AP je nezavisna javna in-
stitucija nadležna za organizovanje obuke
za sudije, državne tužioce i administra-
tivno sudsko i tužilačko osoblje u
460
koordinaciji sa SSK i TSK oko potreba
za obučavanjem u. Organizacija i
funkcionisanje AP su regulisani Za-
konom br. 05/L -095 o Akademiji prav-
de.
Aklamacija [Aklamacion; Acclamation;
Akklamation] - Javno i simbolično odo-
brenje dela ili pitanja uglavnom putem
aplauza ili neke druge simbolične i
demonstrativne radnje.
Alternativni glas [Votë alternative; Al-
ternative vote; Alternative Stimme] - iz-
borni sistem prema kojem glasači rangi-
raju kandidate prema svom izboru.
Amandman 10. Ustava SAD
[Amendamenti i 10-të i Kushtetutës së
SHBA-ve; USA Constitutional amend-
ment nr. 10; Zusatzartikel 10 zur Verfas-
sung der USA] - navodi da „Prava koja
nisu ovim Ustavom data Sjedinjenim
Državama, niti su uskraćena državama,
ostavljena su svakoj pojedinoj državi ili
narodu. Amandman 10. je ratifikovan 15.
decembra 1791. godine. Ovaj Amandman
izražava princip federalizma i određuje
odnos između pojedinačnih država i fed-
eracije, određujući da federalni organi
poseduju samo one nadležnosti koje su
utvrđene Ustavom Sjedinjenih Država.
Sve preostale nadležnosti su rezervisane
za države i narod.
Amandman 10. Ustava SAD - određuje
sledeće „Sudska vlast Sjedinjenih Država
se neće tumačiti da se proteže na neki
spor ili zahtev, koji pokreću ili vode pro-
tiv jedne od Sjedinjenih Država građani
neke druge države ili građani i podanici
neke strane države. Ovaj Amandman je
usvojio Kongres 4. marta 1794. godine i
ratifikovale su ga države 7. februara
1795. godine, zabranjujući tako federal-
nim sudovima da tretiraju tužbe protiv
država, ako su te tužbe zasnovane na fed-
eralnom zakonu. U sudskoj praksi SAD,
pokrenuto je nekoliko individualnih tužbi
pred Vrhovnim sudom protiv nekoliko
država. Jedna od tih tužbi je bila
Chisholm protiv Džordžije (1793. god.),
u kojoj je jedan državljanin Južne Ka-
roline (Chisholm) tužio Džordžiju za
neisplaćene dugove do kojih je došlo
tokom rata za nezavisnost. Ovim
amandmanom je srušena odluka Vrhov-
nog suda u slučaju Chisholm v. Georgia
(1793) da federalni sudovi imaju vlast da
šalju slučajeve upućene od građana pro-
tiv država, i države nisu uživale suvereni
imunitet od državljana drugih država u
federalnom sudu. Na taj način, amand-
man je pojasnio član III. stav 2. Ustava,
koji daje jurisdikciju sudskim različi-
tostima da šalje slučajeve „između jedne
države i državljana druge države“.
Amandman 12. Ustava SAD-a
[Amendamenti i 12-të i Kushtetutës së
SHBA-ve; USA Constitutional amend-
ment nr. 12; Zusatzartikel 12 zur Verfas-
sung der USA] - ratifikovan 1804.
godine, utvrđuje proceduru za izbor
predsednika i potpredsednika. Ovaj
amandman je zamenio utvrđenu proce-
duru u članu 2. stav 1. tačka 3. kojim je
početno funkcionisalo izborno telo, kako
bi onemogućilo situaciju koja se desila
nakon izbora 1800. godine na kojima su
Džeferson i Bur dobili jednakbroj
glasova u izbornom telu, omogućujući
tako izbor predsednika u Predstavničkom
domu. Prema ovom amandmanu, birači
glasaju odvojeno ili posebno za kandi-
date za predsednika i potpredsednika.
Amandman 13. Ustava SAD-a
[Amendamenti i 13-të i Kushtetutës së
SHBA-ve; USA Constitutional amend-
ment nr. 13; Zusatzartikel 13 zur Verfas-
sung der USA] - je od posebne važnosti
jer je ukinuo ropstvo u SAD i prinudno
služenje. Prema ovom amandmanu „ni
ropstvo ni prinudno služenje, sem kao
kazna za zločin za koji krivac bude pro-
pisno osuđen, ne postoje unutar teritorije
Sjedinjenih Država ili u bilo kojoj zoni
koja se nalazi pod njenom jurisdikcijom“.
Amandman 1. Ustava SAD
[Amendamenti i 1 i Kushtetutës së
SHBA-ve; USA Constitutional amend-
ment nr. 1; Zusatzartikel 1 zur Verfas-
sung der USA] - usvojen je 15. decembra
1791. godine, kao jedan od deset izmena
koji čine Zakon o pravima (Bill of
Rights). Prema ovom amandmanu „Kon-
gres ne može da donosi nikakav zakon o
ustanovljenju religije, kao ni o zabrani
slobodnog ispovedanja vere, ni zakon
koji ograničava slobodu govora i štampe
ili pravo naroda na mirne zborove i na
upućivanje peticije vladi za ispunjavanje
zahteva“. Ovaj amandman se smatra za
jedan od najvažnijih u američkoj
ustavnoj demokratiji jer garantuje slo-
bodu verovanja, slobodu govora i
štampe, kao i slobodu okupljanja i pet-
icije koje čine osnov demokratskog
sistema vladavine. Iako tekst amandmana
1. Ustava Amerike na apsolutan način
zabranjuje ograničavanje vršenja ovih
sloboda, Vrhovni sud SAD je, u slučaju
Brandenburg protiv Ohaja (1969)
podvukao doktrinu „jasne i prisutne
opasnosti“ argumentujući da samo oni iz-
razi koji podstiču i prouzrokuju ne-
posredne protivzakonite radnje ne uživa-
ju ustavnu zaštitu, u smislu amandmana
1. Ustava SAD.
Amandman 20. Ustava SAD
[Amendamenti i 20-të i Kushtetutës së
SHBA-ve; USA Constitutional amend-
ment nr. 20; Zusatzartikel 20 zur Verfas-
sung der USA] - određuje datum početka
i završetka predsedničkih mandata i
Kongresa. Ovaj amandman je predložen
od senatora Džordž-a W. Norris-a iz Ne-
461
braske 1933. godine, kako bi izbegli in-
stitucionalne krize povodom početka
predsedničkih mandata i Kongresa, skra-
tivši tako trajanje koje je postojalo od
dana izbora i početka mandata
Predsednika i Kongresa. Ovaj amandman
reguliše i ustavnu situaciju kada ne može
imati izabranog predsednika (President -
elect) bilo to zbog smrti ili zbog
neuspeha izabranog predsednika da se
kvalifikuje za poziciju.
Amandman 25. Ustava SAD-a
[Amendamentii 25-të i Kushtetutës së
SHBA-ve; USA Constitutional amend-
ment nr. 25; Zusatzartikel 25 zur Verfas-
sung der USA] - ratifikovan je 1964.
godine tokom administracije predsednika
Johnson, sa izmenama oko toga šta će se
desiti ako jedan predsednik ili pot-
predsednik umre, da ostavku ili ako nije
u stanju da vrši ulogu predsednika. Ovaj
amandman određuje da u slučaju stalnog
odsustva predsednika (na primer, u
slučaju smrti, smene ili ostavke), položaj
predsednika zauzima potpredsednik.
Ovaj amandman se odnosi i na pitanje
ustavne nesposobnosti da vrši vlast
predsednika. U takvoj situaciji, prema
ovom amandmanu, predsednik pismeno
informiše predsednika Senata i Pred-
stavnički dom o nesposobnosti da vrši
funkciju. Prema članu 4. amandmana 25.
Ustava SAD-a, kada je predsednik u pot-
punosti nesposoban da vrši svoju dužnost
onda potpredsednik i većina glavnih
funkcionera mogu da upute pismo
predsedniku Senata Pro Tempore i
predsedniku Predstavničkog doma na-
vodeći da predsednik nije u stanju da vrši
vlast i obaveze i potpredsednik odmah
preuzima položaj predsednika.
Amandman 2. Ustava SAD-a
[Amendamenti i 2-të i Kushtetutës së
SHBA-ve; USA Constitutional amend-
462
ment Nr. 2; Zusatzartikel 2 zur Verfas-
sung der USA] - određuje da „Pošto je
dobro organizovana zemaljska odbrana
potrebna za bezbednost slobodne države,
ne sme se kršiti pravo naroda da nosi
oružje“. Ovo ustavno pravo spada u
okviru Zakona o pravima (Bill of Rights)
i usvojeno je kako bi omogućili
američkim građanima pravo da spreče
ugnjetavanje, kako bi osigurali
sprovođenje zakona i kako bi se organi-
zovali u samoodbrani preko dobro or-
ganizovane zemaljske odbrane (milicije)
regulisane na osnovu zakona.
Amandman 2. Ustava SAD-a - određuje
da „Nijedan vojnik u vreme mira ne sme
da stanuje u privatnoj kući bez pristanka
vlasnika, a ni u vreme rata, ako se to ne
propiše zakonom“. Ovaj amandman je
ratifikovan 1791. godine kako bi se od-
lučilo da vojne snage ne mogu da se
smeste u privatnim kućama, bez saglas-
nosti vlasnika, a za vreme rata, vojska
može da smesti svoje snage u privatnim
kućama jedino u skladu sa zakonskim
postupcima. Glavni cilj trećeg amand-
mana je ograničavanje arbitrarnosti
vojnog osoblja i zaštite protiv zloupotre-
ba koja se mogu desiti od vojske u vreme
mira i rata, garantujući nepovredivost
kuće.
Amandman 2. Ustava SAD-a - određuje
sledeće „ne sme se neopravdanim pre-
tresima i zaplenom kršiti pravo građana
na bezbednost ličnosti, stanova, hartije
od vrednosti, imovine. Nalog za pretres i
hapšenje se može izdati jedino u slučaju
verovatnog osnova potkrepljenog
zakletvom ili svečanom izjavom, i kada
bude detaljno određeno mesto na kome
treba izvršiti pretresanje, sa imenima lica
ili stvari koje treba zapleniti“. Amand-
man 2. Ustava SAD-a - garantuje
pravičan sudski postupak. Prema ovom
amandmanu „U svim krivičnim gonjen-
jima optuženi uživa pravo na brzo i javno
suđenje od strane nepristrasne porote
države i oblasti u kojoj je krivično delo
izvršeno i gde je prethodno izvršena
istraga prema zakonu. Optuženi ima pra-
vo da bude obavešten o prirodi i osnovi
optužbe, pravo da bude suočen sa sve-
docima protiv sebe, pravo da se obavez-
no privedu svedoci u njegovu korist i
pravo na pomoć advokata branioca“.
Amandman 7. Ustava SAD-a
[Amendamenti i 7-të i Kushtetutës së
SHBA-ve; USA Constitutional amend-
ment nr. 7; Zusatzartikel 7 zur Verfas-
sung der USA] - pruža ustavnu garanciju
o suđenju civilnih predmeta, utvrđujući
da se„u parnicama gde sporna suma
premašuje 20. dolara, garantuje pravo na
suđenje s porotom“.
Amandman 8. Ustava SAD-a
[Amendamenti i 8-të i Kushtetutës së
SHBA-ve; USA Constitutional amend-
ment nr. 8; Zusatzartikel 8 zur Verfas-
sung der USA] - utvrđuje sledeće „ne
smeju se tražiti prekomerne novčane
kaucije, niti propisivati neumerene
novčane kazne, ni određivati surove i
neuobičajene kazne”.
Američki Kongres [Kongresi Amerikan;
US Congress; Amerikanischer Kongress]
- zakonodavno telo određeno Ustavom
Sjedinjenih Država (član 1.) koje se
sastoji od Predstavničkog doma (435 čla-
nova) i Senata (100 članova). Senat se
sastoji od 2 senatora koji rade na mandat
od šest godina, a svaki predstavnik u
Predstavničkom domu predstavlja oko
600.000 ljudi u dvogodišnjem mandatu.
Autori Ustava odlučili su da svaka država
bude jednako zastupljena u Senatu, a
predstavništvo u Predstavničkom domu
treba da bude prema stanovništvu države.
Na taj način, najnaseljenija država u
SAD-u, Kalifornija, trenutno ima 53.
predstavnika a sedam država ima samo
jednog predstavnika: Aljaska, Delaver,
Montana, Severna Dakota, Južna Dakota,
Vermont i Vajoming. Sem zakonodavne
funkcije, Kongres takođe vrši i druga
ovlašćenja kontrole kao što je nadležnost
za održavanje procesa „impičmenta“ pro-
tiv visokih zvaničnika, potvrđivanje
izvršnih predsedničkih i sudskih imeno-
vanja od strane Senata, uključujući i
nadležnost Kongresa za javna saslušanja
i istražnu funkciju putem određenih
komisija u pogledu zakonodavnog
procesa ili rada viših zvaničnika.
Amicus curiae - Latinski izraz koji po-
drazumeva „prijatelje suda“. U sudskom
diskursu koristi se kako bi imenovali lica
ili stručne organizacije koje nisu stranke
u sudskom postupku ali koje Sud poziva
da pruže pravne savete o slučaju koji je
predmet sudskog razmatranja. Lica
pozvana od strane Suda u ovom svojstvu
izrađuju i predstavljaju svoje podneske
sudu, čime utiču na odluku suda. Prema
članu 53. PRUSK, ako USK smatra da je
to neophodno u svrhu pravilne analize i
odlučivanja o slučaju, može pozvati ili
pružiti dozvolu organizaciji ili licu da se
javi pred njom i kako bi dao usmenu ili
pismenu izjavu o bilo kakvom
specifičnom pitanju koje odredi Sud. Cilj
amicus curiae je da pruži Sudu, pod čijim
je razmatranjem spor od javnog interesa,
pravne argumente ili stručna mišljenja
koja mogu da pomognu Sudu u
pojašnjenju kompleksnih pravnih pitanja,
minimizirajući rizik pravnih ili
činjeničnih grešaka.
Amnestija [Amnesti; Amnesty; Amnes-
tie] - Potpuno oslobađanje od krivičnog
gonjenja ili izvršenja kazne, uglavnom za
krivična dela usmerena protiv ugrožavan-
ja teritorijalnog integriteta države,
463
ugrožavanja ustavnog poretka, podstican-
ja govora mržnje, podele ili nacionalne,
rasne, verske ili etničke netrpeljivosti,
itd. Kriterijumi i procedure za odobra-
vanje amnestije, utvrđuju se posebnim
zakonom.
Apelacioni sud Kosova [Gjykata e Ape-
lit e Kosovës; Court of Appeal of Koso-
vo; Berufungsgericht Kosovo] - je dru-
gostepeni sud u Republici Kosovo i ima
teritorijalnu nadležnost na čitavoj teritori-
ji Republike Kosovo. Sedište suda je u
Prištini. Ovaj sud je nadležan da razmatra
žalbe protiv odluka prvostepenih sudova,
da odlučuje o sukobu nadležnosti između
osnovnih sudova i da odlučuje o drugim
pitanjima utvrđenim zakonom.
Apsolutna monarhija - [Monarki abso-
lute; Absolute monarchy; Absolute Mon-
archie] - oblici apsolutne monarhije se
uglavnom odnose na period apsolutizma
iz 16. i 17. veka i simbolizuju modele
vladavine u kojima se cela državna vlast
koncentrisala oko monarha. U ovim sis-
temima, monarh je odgovarao samo
Bogu a ne građanima i njegova vlast nije
bila predmet ustavnih ili zakonskih
ograničenja. Vladavina kralja Francuske
Luja XIV (1643 - 1715) je najadekvatnija
personifikacija apsolutizma i surovosti
apsolutnih monarhija u tom periodu.
Apsolutna većina [Shumicë/a absolute;
Absolute majority; Absolute Mehrheit] -
formula za glasanje i odlučivanje u ko-
legijalnim telima (parlamentu, skupštini
opštine, itd.) prema kojima je za do-
nošenje odluke potrebno odobravanje
(saglasnost) većine svih članova kolegi-
juma (znači jedan (1), više od polovine
svih članova organa). U nekim
slučajevima, Ustav Kosova je utvrdio ap-
solutnu većinu kao prag za donošenje od-
luka od strane Skupštine Kosova. Na
primer, član 86. stav 5. ustava (kod
464
trećeg kruga za izbor predsednika)
definiše se sledeće: „kandidat koji dobije
većinu glasova svih poslanika, bira se za
predsednika Republike Kosovo“.
Takođe, član 95. stav 3. Ustava Kosova,
definiše da se „Vlada smatra izabranom
ako dobije većinu glasova svih poslanika
Skupštine Kosova“.
Apsolutno nepromenjeni članovi [Nene
absolutisht të pandryshuara; Absolutely
non-amendable articles; Absolut nicht
änderbare Artikel/Ewigkeitsgarantie] - u
ustavnom pravu, poznate kao klauzule
večnosti; članovi ustava koji ne podležu
ustavnim amandmanima ni pod kojim
okolnostima ili procedurama Na taj
način, mnogi ustavi sadrže takozvane
klauzule večnosti koje proglašavaju neke
ustavne odredbe kao nepromenjive, kao
što je Ustav Nemačke iz 1949. godine
(član 79.3 zabranjuje ustavne amand-
mane koji menjaju karakter federalizma),
Ustav Italije iz 1947. godine (u članu
139. zabranjuje izmenu oblika vladavine)
a Ustav Francuske iz 1958. godine (u
članu 89.5 navodi da republički oblik
vladavine neće biti predmet bilo kakve
promene).
Apsolutno pravo [E drejtë absolute; Ab-
solute right; Absolutes Recht] - ljudsko
pravo koje, za razliku od relativnog
prava, uživa apsolutnu zaštitu i na koje se
ne mogu nametnuti zakonska ograničen-
ja, npr. pravo na ljudsko dostojanstvo.
Apstraktna kontrola norme [Kontrolli
abstrakt i normës; Abstract norm control;
Normenkontrolle] - Procedure in abstrac-
tia kontrole ustavnosti imaju za cilj
zaštitu objektivnog prava, odnosno
ustavnog poretka i pokreću ih organi cen-
tralne vlasti, kao što su skupština,
predsednik, vlada ili ombudsman. Prema
Ustavu Kosova, zahtev za objektivnu
zaštitu ustavnosti mogu podneti Skupšti-
na Kosova, predsednik Republike, Vlada
i narodni advokat. Ovi ustavni organi su
ovlašćeni da pokrenu proceduru ustavne
kontrole vezano za pitanje usklađenosti
zakona, ukaza predsednika i odluka
premijera, kao i uredbi Vlade, sa
Ustavom, ili da dovedu pred Ustavni sud
usklađenost statuta opštine sa Ustavom.
Arhuska konvencija [Konventa Aarhus;
Aarhus Convention; Aarhus-Konvention]
- konvencija UNECE (OUN Privredna
komisija za Evropu) o pravu na infor-
macije, učešće javnosti u odlučivanju i
pristupu pravodi po pitanjima ekologije,
usvojena je 25. juna 1998. godine u
danskom gradu Aarhus (Arhus). Ova
konvencija postavlja niz prava javnosti i
obaveza državnih vlasti, kako bi ojačali
ekološku demokratiju. Konvencija sadrži
tri osnovna stuba: 1. Pravo javnosti da
ima i traži informacije o životnoj sredini;
2. Pravo javnosti da učestvuje u donošen-
ju javnih odluka o pitanjima životne
sredine; 3. Pravo javnosti da se žali sudu
o pitanjima životne sredine. Okupljanje
stranaka, kao glavni organ Konvencije,
osigurava kontinuirano razmatranje
sprovođenja Konvencije, na osnovu
redovnog izveštavanja od svih strana, i
utvrđuje fakultativne prakse bez kon-
frontacije, bez sudova, već savetodavne
prirode, za razmatranje usklađenosti sa
članovima ove konvencije.
Američka konvencija o ljudskim
pravima [Konventa Amerikane për të
Drejtat e Njeriut; American Convention
on Human Rights; Menschenrechtskon-
vention] - je međunarodni instrument za
ljudska prava, usvojen od zemalja zapad-
ne hemisfere, 22. novembra 1969. godine
i koja je stupila na snagu 1978. godine.
Nadležni organi za nadzor usklađenosti
sa Konvencijom su: a) Međuamerička
komisija za ljudska prava i b)
Međuamerički sud za ljudska prava.
Kako se navodi i u Preambuli Konvenci-
je, svrha ovog međunarodnog instrumen-
ta za ljudska prava je „da u ovoj hemis-
feri, u okviru demokratskih institucija,
konsoliduje sistem ličnih sloboda i
društvene pravde na osnovu poštovanja
osnovnih ljudskih prava“.
Aristokratija [Aristokraci; Aristocracy;
Aristokratie] - Od grčkog aristos
„odličan“ i kratos „moć“, podrazumeva
vladavinu kroz istaknutu političku klasu.
Pored korišćenja ovog izraza u antičkoj
Grčkoj i Rimu, ovaj izraz se odnosi i na
vladajuću klasu u srednjovekovnim
oblicima vlasti, gde je postojao privi-
legovani društveni i politički status, kao
što su bili članovi kraljevskih porodica,
kraljevski savetnici, feudalno plemstvo,
baroni itd.
Autokratija [Autokracia; Autocracy;
Autokratie] - U teoriji političkih sistema,
izraz „autokratija“ podrazumeva samo-
vladavinu, znači kada je cela državna
vlast usredsređena na jednog vladara,
koji upravlja u apsolutnom obliku i bez
ograničenja u obliku mehanizma
političke ili građanske kontrole.
Autonomija [Autonomi; Autonomy; Au-
tonomie] - Ovaj izraz nosi više značenja.
U ustavnom pravu, odnosi se na pravo
administrativno - teritorijalnih jedinica za
samoupravnu politiku i na pravo reguli-
sanja javnih pitanja nezavisno od cen-
tralne vlasti. Ustavni obim autonomne
oblasti zavisi od ustavnog položaja same
autonomne jedinice. U nekim zemljama,
poput Španije i Italije, autonomne regije
imaju pravo da upravljaju delom javnih
pitanja koja nisu eksplicitno rezervisana
za centralnu vlast. Ovaj izraz se takođe
koristi i u kontekstu opštinske autonomi-
je, odnosno prava opštinskih zajednica da
465
u okviru zakona regulišu iupravljaju, do-
brim delom javnih poslova.
B lamente, kao što je Velika Britanija
Bečka konvencija o sukcesiji država u
vezi sa ugovorima [Konventa e Vjenës
mbi trashëgimin e shteteve në lidhje me
traktatet; Vienna Convention on Succes-
sion of States in respect of Treaties;
Wiener Konvention über die Staaten-
nachfolge in Verträge (WKRSV)] - ovu
Konvenciju je usvojila OUN 1978.
godine i stupila je na snagu 1996. godine
i ima za cilj kodifikaciju pitanja
nasledstva/ sukcesije međunarodnih ugo-
vora sklopljenih između država.
Bečka konvencija o pravu na ugovore
[Konventa e Vjenës për të Drejtën e
Traktateve; Vienna Convention on the
Law of Treaties; Wiener Übereinkom-
men über das Recht der Verträge
(WÜRV)] - je ugovor OUN u vezi sa
međunarodnim pravom o ugovorima iz-
među država. Usvojen je 23. maja 1969.
godine i stupio je na snagu 27. januara
1980. godine. Sadrži principe i norme ko-
je regulišu upravljanje međunarodnih
ugovora. Ova konvencija se sprovodi za
ugovore sklopljene između država i regu-
liše glavna pitanja u vezi sa zaključivan-
jem ugovora, pristupanjem, stupanjem na
snagu i primenom rezervisanosti u Kon-
venciji, itd. Do sada je 116. zemalja rati-
fikovalo Konvenciju.
Bikameralizam [Bikameralizëm; Bi-
cameralism; Zweikammersystem] - Bundestag - je donji dom parlamenta
Dvodomna organizacija parlamenta gde
jedan dom (donji dom) predstavlja
svenarodni suverenitet, a drugi dom
(gornji dom) služi za zastupanje saveznih
ili regionalnih jedinica. Dvodomni par-
lamenti se primenjuju uglavnom u savez-
nim državama i onima sa regionalnim
načinom organizovanja, kao što su SR
466
Nemačka, SAD, Austrija, Kanada, Bel-
gija, Italija, itd. Međutim, čak i neke uni-
tarne države su osnovale dvodomne par-
(Predstavnički dom i Dom lordova) i
Francuska (Narodna skupština i Senat).
Biračko telo [Elektorat; Electorate;
Wählerschaft] - skup registrovanih birača
koji imaju pravo glasa i uživaju pravo
glasanja na lokalnim, regionalnim ili cen-
tralnim izborima, u skladu sa izbornim
zakonodavstvom. Enel vs. Costa (1964) -
Videti „princip premoći /supremacije
prava EU“.
Birokratija [Burokraci; Bureaucracy;
Bürokratie] - Sistem odlučivanja
službenika uprave ili državnih službenika
koje nije birao narod. Birokratija je usko
povezana sa upravnim i javnim od-
lučivanjem, načinom upravljanja javnim
poslovima i administrativnim proce-
durama. Stoga, u svakodnevnom životu,
ovaj izraz se koristi i za odražavanje
slabosti i mana državne /javne uprave.
Blasfemija [Blasfemi; Blasphemy; Blas-
phemie] - je uvreda i huljenje na Boga,
svetih ljudi ili objekata. U nekim drža-
vama, blasfemija je zakonski zabranjena,
i sankcioniše se odredbama krivičnog za-
kona.
Bundesrat - Savezni savet je gornji dom
nemačkog i austrijskog parlamenta i za-
konodavno telo koje zastupa savezne
jedinice u Republici Nemačkoj i Repub-
lici Austriji.
Savezne Nemačke. Strukturno se može
upoređivati sa Predstavničkim domom
Sjedinjenih Američkih Država ili Bri-
tanskog parlamenta (House of Com-
mons). Nemački Bundestag direktno bira
naroda. Glavne funkcije Bundestaga su
zakonodavna funkcija i parlamentarna
kontrola vlade. Bundestag je takođe
nadležan za izbor i razrešenje nemačkog
saveznog kancelara.
Budžet [Buxhet; Budget; Haushalt] -
Posebnim zakonom odobren finansijski
iznos, za podršku programa i kategorija
rashoda budžetskih organizacija u okviru
države.
Budžetska organizacija [Organizatë
buxhetore; Budget organization;
Haushaltsorganisation] - svi državni i lo-
kalni organi, kao što su ministarstva,
opštine, agencije i institucije koje prima-
ju sredstva iz državnog budžeta prema
zakonu o budžetu.
C opštem upravnom postupku na Kosovu,
Centralna izborna komisija [Komisioni
Qendror i Zgjedhjeve; Central Election
Commission; Zentrale Wahlkommission]
- je nezavisni ustavni organ koji pripre-
ma, nadgleda, upravlja i verifikuje sve
akcije koje se tiču procesa izbora i refer-
enduma, i proglašava rezultate istih.
Komisija se sastoji od jedanaest (11) čla-
nova. Predsedavajućeg Centralne izborne
komisije imenuje predsednik Republike
Kosovo iz redova sudija Vrhovnog suda i
sudova sa apelacionom jurisdikcijom.
Civilno društvo [Shoqëri civile; Civil
society; Zivilgesellschaft] - ovaj pojam
se obično odnosi na nevladine organi-
zacije (NVO), udruženja, asocijacije ili
interesne grupe koje kroz svoje aktivnosti
utiču na organe koji donose odluke u od-
ređivanju politika i razvojnih reformi.
Common law/Opšte (običajno) pravo -
izvor prava koji se uglavnom oslanja na
sudske odluke i mišljenja, nego na za-
kone i druge normativne akte. Ovaj izraz
se koristi za identifikaciju vrste pravnog
sistema (pravne porodice) za razliku od
sistema građanskog prava. Posebna
karakteristika „common law“ je pravo
presedana, to jest odlučivanje o sudskim
predmetima prema pređašnjim odlukama
(pređašnje odluke). Procenjeno je da oko
1/3 zemalja sveta pripada ovoj pravnoj
porodici, uključujući Veliku Britaniju,
Sjedinjene Države, Kanadu, Australiju
itd.
Ć
Ćutanje administracije [Heshtje Ad-
ministrative; Administrative silence;
Verwaltungsschweigen] - nepostupanje
javnog organa ili javne uprave d u za-
konski utvrđenom roku za okončanje up-
ravnog postupka ili izdavanje upravnog
akta. Prema Zakonu br. 05/ L - 031 o
(član 127.) „Žalba protiv ćutanja admin-
istracije može da se podnese ne ranije od
sedam (7) dana i ne kasnije od dva (2)
meseca posle isteka roka za obavešta-
vanje o upravnom aktu.
Č
Članovi Konfederacije (1777-1781)
[Nenet e Konfederatës (1777-1781); Ar-
ticles of Confederation (1777-1781);
Artikel der Konföderation (1777-1781)] -
Ustavni akt izrađen 1777. godine nakon
proglašenja nezavisnosti SAD, koji je
služio za definisanje ustavnih nadležnosti
centralne vlasti i država članica u
Sjedinjenim Državama. Pošto su članovi
konfederacije proizveli slabu federalnu
vladu, dajući 13. država članica, široki
suverenitet ovaj ustavni dokument je za-
menjen Američkim ustavom iz 1787.
godine, koji je uspostavio jaču federalnu
vladu.
D
Decentralizacija [Decentralizim; Decen-
tralization; Dezentralisierung] - u opštem
smislu, decentralizacija podrazumeva
467
proces prenošenja dela sopstvenih
nadležnosti na opštinske ili regionalne
jedinice, omogućavajući im pravo da
uređuju i upravljaju, unutar zakona i pod
njihovim nadležnostima, dobrim delom
javnih pitanja.
D Hondt-ov sistem - formula za
raspodelu mesta u parlamentu koji je
drugačijepoznat kao metoda d’Hondt,
koja je imenovana prema belgijskom ma-
tematičaru iz 1870. godine. Ovo pred-
stavlja proporcionalni sistem prema ko-
jem se mesta u parlamentu dele propor-
cionalno dobijenim glasovima na par-
lamentarnim izborima. Za više, pogledati
proporcionalni izborni sistem.
De facto - Latinski izraz koji se koristi za
izražavanje „činjeničnog i trenutnog
događaja“, za razliku od izraza „de jure“
koji izražava radnju prema zakonu i
pravu.
De jure - Latinski izraz „po zakonu“, de-
lovanje prema zakonodavstvu na snazi,
ili zakonski.
Deklaracija o nezavisnosti Republike
Kosovo [Deklarata për Pavarësi e Repub-
likës së Kosovës; Declaration of Inde-
pendence of the Republic of Kosovo; Die
Erklärung zur Unabhängigkeit des Koso-
vo] - je najvažniji politički i ustavni
dokument Republike Kosovo. Ova izjava
je usvojena na vanrednoj sednici
Skupštine, održanoj 17. februara 2008.
godine u Prištini, kojom su demokratski
izabrani rukovodioci kosovskog naroda
proglasili Kosovo za nezavisnu i su-
verenu državu. Legitimni predstavnici su
proglasili Kosovo demokratskom, seku-
larnom i multietničkom republikom,
vođenomprincipima nediskriminacije i
ravnopravne zaštite prema zakonu.
Dekret/Ukaz [Dekret; Decree; Dekret] -
podzakonski akt koji uglavnom izdaje šef
države ili premijer u okviru njihovih
468
ustavnih i zakonskih ovlašćenja za od-
lučivanje o stvarima koja su pod
njihovom ustavnom nadležnošću. Prema
članu 84. stav 4. URK, predsednik „do-
nosi dekrete u saglasnosti sa ovim
Ustavom“. Primeri predsedničkih dekreta
su imenovanja sudija ili tužilaca, dekret o
raspuštanju parlamenta, objavljivanju
vanrednog stanja, proglašenju usvojenih
zakona od strane skupštine, itd.
Delegiranje/poveravanje nadležnosti
[Delegim; Delegation; Delegierung] - U
pravu lokalne samouprave, delegiranje
podrazumeva prenošenje nadležnosti or-
gana centralne vlasti putem zakona i
njihovo privremeno izvršenje od strane
nižih jedinica lokalne samouprave. Pre-
ma ZLS, centralna vlast na Kosovu može
preneti odgovornost na opštine, u skladu
sa zakonom, za sledeće nadležnosti: a)
vođenje katastarskih knjiga; b) vođenje
matičnih knjiga; c) registracija glasača;
d) registracija firmi, poslovnih subjekata
i izdavanje licenci; e) raspodela naknada
u pogledu socijalne pomoći (osim penzi-
ja) i; f) zaštita šuma na teritoriji opštine u
skladu sa ovlašćenjima poverenim od
strane centralne vlasti, uključujući izda-
vanje dozvola za seču šume na osnovu
propisa koje je usvojila Vlada.
Demokratija [Demokraci; Democracy;
Demokratie] - Među najranijim oblicima
političkog učešća građana u političkom i
državnom životu. Izraz „demokratija“
potiče od grčkog (demos - narod i kratos
-autoritet/ vladavina) što podrazumeva
vladavinu naroda. Međutim, koncept
antičke demokratije je bio inkluzivan jer
su samo građani sa punim političkim
pravima imali pravne privilegije da od-
lučuju o političkim pitanjima. Kao
najrasprostranjeniji model političkih
sistema u svetu, demokratija se oslanja
na princip da vlast vrši narod, proističe iz
naroda i realizuje se kroz njega. Stoga se
svaka demokratija realizuje samo kroz
podršku naroda kako bi legitimisali
državnu vlast na demokratski način, kroz
slobodne i poštene izbore. Ali, da bi
funkcionisala, demokratija mora biti zas-
novana na ustavnom principu podele i
recipročne kontrole zakonodavne, izvršne
i pravosudne vlasti, garantovanjem
političkih sloboda i prava i poštovanjem
političkih prava nevećinskih zajednica.
Iako se ostvarivanje političke volje
građana može direktno izvršiti (direktna
demokratija) danas uglavnom dominira
realizacija političke volje preko izabranih
političkih predstavnika (predstavnička
demokratija).
Demos - iz grčkog jezika demos - narod.
U političkoj literaturi, demos se odnosi
na narod, narodni suverenitet.
De Novo - latinski izraz koji znači „od
početka“ i odnosi se na novi sudski
postupak za slučaj.
Departman/Odeljenje [Departament;
Department; Abteilung] - Unutrašnja or-
ganizaciona jedinica ministarstva ili vla-
dino odeljenje.
Desničarska politička orijentacija
[Djathtizëm; Rightism; Das politische
Rechte] - Programska i ideološka ori-
jentacija političkih partija koje se os-
lanjaju na ideju jake države, individual-
nih prava i slobodnu ekonomsku konku-
renciju. Desničarske političke partije se
uglavnom angažuju za strože i konzerva-
tivnije mere u sistemu upravljanja, favor-
izujući više individualna prava od kolek-
tivnih vrednosti. U ekonomskom sektoru,
desničarske stranke podržavaju individu-
alne inicijative i ekonomski biznis. U
okvir desničarskih pokreta spadaju des-
ničarske političke partije kao što su: kon-
zervativne partije, demohrišćanske,
nacionalističke partije i ekstremne des-
ničarske političke partije (fašističke i ra-
sističke partije).
Diplomatski imunitet [Imunitet diplo-
matik; Diplomatic immunity; Diploma-
tische Immunität] - skup privilegija i
pravnih zaštita koje uživaju diplomate u
inostranstvu. Svrha privilegija i imuniteta
nije kako bi pojedinci imali korist od
istih, već da se osigura efikasna funkcija
diplomatskih misija kao predstavnika
država. Diplomatski imunitet se detaljno
reguliše Bečkom konvencijom o diplo-
matskim odnosima (1961.) i Bečkom
konvencijom o konzularnim odnosima
(1863.).
Diplomatski predstavnici [Përfaqësues
diplomatikë; Diplomatic representative;
Diplomatische Vertreter] - službenik ko-
ga je jedna država odredila da obavlja
diplomatske funkcije i službe u jednoj ili
više država ili u međunarodnoj organi-
zaciji.
Direktiva (EU) [Direktivë (BE); Di-
rective (EU); Richtlinie (EU)] - U
evropskom pravu, direktiva predstavlja
sekundarni pravni akt Evropske unije
koji zahteva od država članica da postig-
nu određeni rezultat bez diktiranja
pravog instrumenta za postizanje tog re-
zultata. Glavna razlika između direktive i
regulative EU je ta da su regulative sa-
mo-izvršive i ne zahtevaju mere za
izvršenje. Direktive usvaja Savet i Par-
lament, u skladu sa procedurama pro-
pisanim u traktatima EU i nakon usvajan-
ja, prenose se na pravni sistem država
članica, kako bi se omogućilo njihovo
sprovođenje.
Diskriminacija [Diskriminim; Discrimi-
nation; Diskriminierung] - Situacija u ko-
joj se lice tretira manje povoljno od dru-
gog licaa u sličnoj situaciji, na osnovu
nacionalne pripadnosti ili veze sa nekom
zajednicom, socijalnog ili nacionalnog
469
porekla, rase, etničke pripadnosti, boje,
rođenja, porekla, pola, roda, rodnog iden-
titeta, seksualne orijentacije, jezika,
državnosti, verske pripadnosti i vere,
političke pripadnosti, političkog ili dru-
gog mišljenja, socijalnog ili ličnog stanja,
starosti, porodičnog ili bračnog stanja,
trudnoće, materinstva, imovinskog stanja,
zdravstvenog stanja, ograničene sposob-
nosti, genetskog nasleđa ili neke druge
osnove.
Doktrina direktnog efekta [Doktrina e
efektit të drejtpërdrejtë; Direct effect
doctrine; Unmittelbare Anwendbarkeit] -
Jedna među najvažnijim principima
evropskog prava na osnovu kojeg po-
jedinci mogu da traže direktnu primenu
odredbe evropskog zakona pred domaćim
sudovima ili pred SPEU. Iako se ovaj
princip ne definiše izričito u traktatima,
iz sudske prakse je potvrđeno u predmetu
Van Gend en Loos (1963) u kojem je Sud
naveo da evropsko pravo, ne samo da
nameće obaveze zemljama EU, već i
definiše prava za pojedince.
Doktrina horizontalnog efekta [Doktri-
na e efektit horizontal; Horizontal effect
doctrine; Lehre von der Mittelbaren
Drittwirkung (Ausstrahlungswirkung)] -
Koncept nemačkog prava prema kojem
su redovni sudovi, u slučaju razmatranja
sporova između privatnih lica u okviru
građanskog prava, obavezni da daju
priznanje i posebno razumevanje osnov-
nih prava definisanih Ustavom. Prema
ovoj doktrini, ustavna prava sadrže sis-
tem visokih i objektivnih vrednosti koje
se moraju uzeti u obzir prilikom rešavan-
ja građanskih sporova (vidi predmet
Lüth, odluka USSN, 1958. god.).
Doktrina političkih pitanja [Doktrina e
pyetjeve politike; Political question doc-
trine; Die Lehre der politischen Fragen] -
Jurisprudencijalna politika koja se mani-
470
festuje naročito u američkom ustavnom
pravu, što predstavlja uzdržavanje sudo-
va da ne rešavaju predmete koje bi bolje
rešavale druge grane državne vlasti, bilo
zbog toga što je spor duboko politički ili
zbog nedostatka nadležnosti da sude
predmete. Test „političkog pitanja“ u
američkoj jurisprudenciji sadrži najos-
novnije kriterijume za prihvatljivost,
postavljanjem granica za sudsko raz-
matranje i da li je navodni predmet
političko pitanje (videti slučaj Baker vs.
Carr - 1962. god.). Baker vs. Carr - 1962)
Doktrina o osnovnoj strukturi Ustava
[Doktrina e strukturës themelore të
Kushtetutës; Constitutional basic struc-
ture doctrine; Grundstrukturlehre der
Verfassung] - doktrina o ustavnom
tumačenju prema kojoj su neke vrednosti
i osnovni principi ustava božanski i ne
mogu biti predmet ustavnih promena. U
slučaju Kesavananda v. State of Kerala
1973. godine, Vrhovni sud Indije je pre-
sudio da parlament ne može da uskrati ili
ukine osnovna prava i slobode ili izmeni
osnovnu strukturu Ustava i njegove
vrednosti, kao što su supremacija Ustava,
republička priroda države, sekularizam i
princip podele vlasti.
Drugo čitanje predloga zakona [Shqyr-
timi i dytë i projektligjit; Second reading
of a draft law; Zweite Lesung des Ge-
setzesentwurfs] - prema PSK podra-
zumeva raspravu i glasanje o amandman-
ima koje je predložio funkcionalni odbor
- izvestilac amandmanima koje su pred-
ložili drugi odbori, parlamentarne grupe,
vlada i poslanici. Nakon usvajanja
amandmana, glasa se o tekstu predloga
zakona u celosti, sa usvojenim izmena-
ma.
Država [Shtet/i; State; Staat] - među naj-
prihvatljivim definicijama države je
definicija nemačkog akademika i soci-
ologa Maks Vebera, prema kojoj je
država politička organizacija sa central-
izovanom vladom koja drži monopol le-
gitimne upotrebe sile unutar određene
teritorije.
Državljanstvo [Shtetësi; Citizenship;
Staatsangehörigkeit] - pravni odnos iz-
među određene zemlje i lica koji rezultira
međusobnim pravima i obavezama.
Države definišu različite načine sticanja
državljanstva, kao što je rođenjem, usva-
janjem, naturalaizacijom ili na osnovu
međunarodnog sporazuma. Kosovski Za-
kon br. 04/ L - 215 o državljanstvu od-
ređuje način sticanja, gubitka i povraćaja
državljanstva Republike Kosovo.
Državna agencija za zaštitu ličnih po-
dataka [Agjencia Shtetërore për Mbro-
jtjen e të Dhënave Personal; National
Agency for the Protection of Personal
Data; Staatsagentur für den Datenschutz]
- nezavisna agencija, odgovorna za nad-
zor sprovođenja propisa za zaštitu po-
dataka i koja unapređuje i podržava os-
novna prava za zaštitu ličnih podataka.
Državna neutralnost [Neutraliteti sht-
etëror; State neutrality; Staatliche Neu-
tralität] - zvanična deklaracija jedne
države da je neutralna u svim budućim,
potencijalnim sukobima uključujući i
pridruživanjuvojnopolitičkim organizaci-
jama. Na primer, 1955. godine, Austrijski
parlament je ustavnim zakonom usvojio
„Deklaraciju o neutralnosti“ čime je Aus-
trija proglašena trajno neutralnom.
Državna neutralnost može biti zagaranto-
vana i međunarodnim ugovorom, kao što
je slučaj sa Švajcarskom, koja od Bečkog
kongresa iz 1815. godine uživa trajnu
neutralnost.
Državni organ [Organi Shqyrtues i Pro-
kurimit; Procurement Review Body
(PRB); Beschaffungsüberprüfungsstelle]
- u opštem smislu, ovaj izraz se odnosi na
tri glavna organa centralne vlasti (za-
konodavni, izvršni i sudski organ)
uključujući i upravne, civilne ili vojne
vlasti i jedinice lokalne samouprave (kao
što su opštine), koje sprovode državnu
vlast oslanjajući se na Ustav i zakone. U
ustavnim demokratijama, ipak, vlast
državnih organa je ograničena ustavnim i
zakonskim odredbama, a njihove odluke i
aktivnosti su predmet sudske ili ustavne
kontrole.
Državni/Civilni službenik [Nëpunës
civil; Civil servant; Beamte] - lica koja
su zaposlena u organima javne uprave,
koja se zapošljavaju na osnovu zasluga
nakon što su prošli procedure za izbor
utvrđene zakonom. Civilni službenici su
državni funkcioneri, politički nepristras-
ni, koji vrše javne funkcije i administra-
tivne poslove u skladu sa pravilima civil-
ne službe. Status civilnih službenika, kao
i njihov radni odnos u institucijama cen-
tralne i lokalne uprave u RKS uređuje se
Zakonom br. 03/ L - 149 o civilnoj službi
Republike Kosovo.
Državna uprava - Celina državnih orga-
na na centralnom i lokalnom nivou koja
vrše administrativne usluge u skladu sa
važećim zakonima. Ovaj izraz uključuje
ministarstva i izvršne agencije, kao i dru-
ga tela na centralnom ili lokalnom nivou,
kojima je preneto izvršavanje javnih
ovlašćenja po zakonu. Konkretnije, orga-
ni državne uprave obavljaju državni
posao, kao npr. predlaganje razvojnih
politika; sprovođenje zakona i podza-
konskih akata; uspostavljanje administra-
tivnih procedura o pravima i obavezama
građana i pravnih lica i obavljanje poslo-
va od javnog interesa. Delokrug organa
državne uprave na Kosovu regulisan je
Zakonom br. 03/l-189 o državnoj upravi
Republike Kosovo.
471
Državno pravobranilaštvo [Avokatura
Shtetërore; State Advocacy; Staatliche
Anwaltschaft] - je centralno telo uprave u
okviru Ministarstva pravde koja zastupa,
savetuje i štiti javne organe Republike
Kosovo, utvrđenim zakonom o uprav-
ljanju javnim finansijama i odgo-
vornostima, u sudskom postupku, ar-
bitraži i u upravnom postupku.
Državni udar (Coup d’etat) [Grushtsht-
et (Coup détat); Coup d’etat;
Staatsstreich (Coup d'état)] - je rušenje
vlade vojnom silom i na neustavan način
od strane pripadnika jedne grupe,
uglavnom vojne, sa ciljem preuzimanja
kontrole državne vlasti.
Državni savet [Këshilli i Shtetit; Council
of State; Staatsrat] - (francuski: Conseil
d'État) je najviši stepen administrativne
pravde u Francuskoj. Poreklo Saveta da-
tira iz 1302. godine, a pretrpelo je reor-
ganizaciju 1872. godine pod Napoleo-
novom vladavinom i dobilo dodatna
ovlašćenja. Pored razmatranja adminis-
trativnih žalbi građana, ova institucija,
takođe, obavlja i funkciju savetodavnog
pravnog tela za izvršnu vlast, jer savetuje
Vladu u izradi nacrta zakona, propisa i
ukaza.
Državni sekretar [Sekretar i Shtetit;
Secretary of State; Staatssekretär] - viso-
ki zvaničnik federalne vlade SAD, koji
vodi američki Stejt department.
Američkog državnog sekretara imenuje
predsednik Sjedinjenih država na osnovu
potvrde odbora senata za spoljne odnose.
Dom lordova - gornji dom dvodomnog
(bikamerlanog) britanskog parlamenta.
Među glavnim funkcijama Doma lordova
je razmatranje i usvajanje zakona zajedno
sa Predstavničkim domom, kao i par-
lamentarna kontrola vlade. Ranije je
obavljao i pravosudnu funkciju radeći
kao najviši Sud za žalbe u Velikoj
472
Britaniji u vezi sa građanskim i krivičnim
predmetima. 1999. godine, prekinuta je
praksa određivanja naslednika lordova,
izmenivši tako sistem imenovanja lordo-
va. Zakon o Domu lordova (1999), osno-
vao je posebnu Komisiju za imenovanje
lordova kako bi se podigli standardi
predstavljanja, a jedan deo duhovnih
Lordova imenuje Anglikanska crkva
prema utvrđenim kriterijumima.
Dvopartijski sistemi [Sisteme dy-
partiake; Two-party systems; Zweipartei-
ensysteme] - politički sistemi u kojima se
politički rivalitet za mandat parlamen-
tarne ili predsedničke vlade vodi
uglavnom između dve najveće političke
stranke. Na pr. Sjedinjene Države su
tipičan primer dvopartijskog sistema sa
političkom i programskom konkurenci-
jom koja se tradicionalno vodi između
Demokratske i Republikanske partije.
Dž
Džepni veto [Vetoja e xhepit; Pocket ve-
to; Pocket Veto] - ispoljava se kada
predsednik SAD ne koristi pravo veta niti
potpisuje zakon koji je usvoji Kongres u
periodu kada je rad Kongresa obustavljen
ili završen.
E
Ekološka nesreća [Aksident mjedisor;
Environmental accident; Umweltumfall]
- Neočekivani i nekontrolisani događaj
koji se dešava oslobađanjem, ispuštanjem
ili odlaganjem opasnih materija u životnu
sredinu.
Ekološko pravo [E drejta mjedisore;
Environmental law; Umweltrecht] - skup
zakona, konvencija podzakonskih akata
koji regulišu integrisani sistem za zaštitu
životne sredine. Ekološko pravo ima za
cilj zaštitu životne sredine i biodiver-
ziteta promovišući koncept održivog
razvoja. Ekološka akta imaju za cilj
učešće javnosti u donošenju odluka u ob-
lasti životne sredine, racionalno korišćen-
je prirodnih resursa i regionalnu i
međunarodnu saradnju u oblasti ekologi-
je. Čuvanje životne sredine je ustavna
vrednost na Kosovu (član 52.) prema ko-
jem su životna sredina i nacionalno
nasleđe odgovornost svakog lica i in-
stitucije. Javne vlasti su dužne da se an-
gažuju kako bi svakom licu garantovale
mogućnost uticaja na odluke koje se tiču
životne sredine u kojoj žive. I Ustav Šva-
jcarske (član 73.) je odredio da će feder-
alni organi i kantoni potruditi da osig-
uraju uravnotežen odnos između prirode i
zahteva građana, kako bi osigurali održiv
razvoj.
Ekološke informacije [Informacion
mjedisor; Environmental information;
Umweltinformation] - bilo koja pismena,
vizuelna, usmena, elektronska ili druga
pisana informacija ili drugi materijal koji
se odnosi na stanje ekoloških sastojaka,
mera, izveštaje, analize kao i stanja ljud-
skog zdravlja (videti: Zakon o zaštiti
životne sredine br. 03/ L - 025 Republike
Kosovo).
Ekološka dozvola [Leje mjedisore; En-
vironmental permit; Um-
weltgenehmigung] - pismena saglasnost
koja se izdaje od strane javnih organa za
određene vrste aktivnosti i projekte koji
mogu prouzrokovati poremećaje u
životnoj sredini.
Ekološka saglasnost [Partitë e gjelbërta;
Green parties; Grüne Parteien] - prema
pravnim standardima za ekologiju,
uključujući i Zakon o proceni uticaja na
životnu sredinu na Kosovu, određeni
javni ili privatni projekti koji mogu imati
značajan uticaj na životnu sredinu,
podležu upravnom postupku za dobijanje
ekološke saglasnosti. Svrha ekološke sa-
glasnosti je da spreči i smanji negativne
uticaje na životnu sredinu, kao rezultat
izvršenja projekta.
Ekstradicija/Izručenje [Ekstradim; Ex-
tradition; Auslieferung] - zakonski
postupak prema kojem država, na osnovu
formalnog zahteva, predaje optuženog ili
osuđenog za izvršenje zločina, drugoj
državi ili drugoj nadležnosti.
Engleski zakon o pravima (1689) [Ligji
Anglez për të Drejtat (1689); Bill of
Rights (1689); English Bill of Rights
(1689)] - među najranijim ustavnim ak-
tima u Engleskoj na osnovu kojeg je os-
nažena podela vlasti i garantovana indi-
vidualna prava i slobode, uključujući
pravo na izražavanje.
EULEKS - Misija Evropske unije
uspostavljena na Kosovu 2008. godine,
kako bi pomogla institucijama, pra-
vosudnim organima i agencijama za
sprovođenje zakona u razvoju delotvorne
pravde zasnovane na vladavini prava.
Eutanazija [Eutanazi; Euthanasia; Eu-
thanasie] - Iz grčkog jezika „dobra smrt“.
Ovaj izraz podrazumeva nameran prekid
života, na zahtev lica koje želi da umre.
Drugačije se definiše i kao ubistvo iz mi-
losrđa, jer se primenjuje u slučajevima
kada lice boluje od teške i neizlečive
bolesti. Eutanazija može da bude aktivna,
kada se bolesnom licu pomaže u prekidu
života ili pasivna, gde se ne preduzima
ništa da mu se produži život. ESLJP u
slučaju Pretty vs. Ujedinjeno Kraljevstvo,
je zadržao neutralan stav u pogledu eu-
tanazije jer je odbio da zaključi da li je
eutanazija u skladu sa članom 2. (pravo
na život) EKLJP.Sud je odlučio da je na
državama članicama da regulišu ovo pi-
tanje unutrašnjim aktima.
Evropska centralna banka [Banka
Qëndrore Evropiane; European Central
473
Bank; Europäische Zentralbank] - Jedan
od organa EU i Centralna banka za
većinu država EU koji su prihvatili evro
za svoju valutu. ECB ima svoje sedište u
Frankfurtu i nadležna je za formulisanje
bankarske politike EU i za nadgledanje
primene monetarnih politika u zemljama
članicama EU.
Evropska komisija [Komisioni Evropi-
an; European Commission; Europäische
Kommission] - među najvažnijim organ-
ima Evropske unije jer je odgovorna za
izradu nacrta akata EU, primenu njenih
odluka i zagarantovaanjeprimene prava
EU. Komisija funkcioniše kao izvršno te-
lo i ima slične karakteristike kao državna
vlada. Trenutno, u okviru Evropske
komisije deluje 28. članova Komisije
(neformalno poznati kao „komesari“),
koji se biraju prema formuli „jedan član
po svakoj državi članici“. Sedište komisi-
je se nalazi u Briselu i Luksemburgu.
Evropska konvencija za zaštitu ljud-
skih prava i osnovnih sloboda i njeni
protokoli [Konventa Evropiane për
Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive
Themelore të Njeriut dhe Protokollet e
saj; European Convention for the Protec-
tion of Human Rights and Fundamental
Freedoms and its Protocols; Konvention
zum Schutz der Menschenrechte und
Grundfreiheiten und ihre Protokolle] -
Ovaj sporazum je usvojen od Saveta
Evrope 1950. godine i stupio je na snagu
1953. godine, kako bi se garantovali i
osigurali sprovođenje sloboda i individu-
alnih i političkih prava. Konvencija je
ratifikovana od 47. država i sprovodi se
za geografsko područje od preko 800
miliona ljudi. Prema članu 1. Konvencije,
svaka ugovorna strana je obavezna da šti-
ti slobode i ljudska prava zagarantovane
Konvencijom. Sadržaj prava i sloboda
zagarantovanih ovom Konvencijom
474
postepeno je proširen, uključujući imov-
inska prava, pravo na obrazovanje, pravo
izbora, pravo protiv diskriminacije i slo-
bodu kretanja. Protokoli konvencije su
ukinuli smrtnu kaznu u svim
okolnostima. Primena sloboda i prava
zagarantovanih Konvencijom omogućuje
se preko Evropskog suda za ljudska
prava, koji prima zahteve od svih lica,
nevladinih organizacija ili grupe pojedi-
naca koji tvrde da su žrtve kršenja prava
utvrđenih Konvencijom ili njenim proto-
kolima, od strane jedne od visokih ugo-
vornih strana. Od stupanja na snagu, uti-
caj Konvencije u evropskom pravnom
prostoru je bio bez presedana, kako u
sprovođenju pravnih reformi u državama
članica, tako i u poboljšanju primene
nacionalnih standarda za zaštitu ljudskih
prava i sloboda. U nekim državama, kao
što je Velika Britanija, Konvencija je
uključena u poseban zakon, a u drugim
državama, kao što je Republika Austrija,
Evropska konvencija je dobila ustavni
status. Visok pravni položaj je dat Kon-
venciji i Ustavom Kosova, koji je Kon-
venciju uključio na spisak međunarodnih
akata za ljudska prava koja se direktno
primenjuju u Republici Kosovo, dajući
im prednost, u slučaju sukoba, nad od-
redbama zakona i drugih akata javnih in-
stitucija. Ustav Kosova takođe zahteva
od javnih vlasti da ljudska prava i osnov-
ne slobode, zagarantovane Ustavom, bu-
du tumačeni u skladu sa odlukama
Evropskog suda za ljudska prava.
Evropski ombudsman [Ombudspersoni
Evropian; European Ombudsman; Eu-
ropäischer Bürgerbeauftragte] - je
nezavisni organ koji funkcioniše u okviru
Evropske unije i koji sprovodi istragu
žalbi građana, udruženja i preduzeća pro-
tiv radnji institucija EU. Evropski om-
budsman naročito istražuje navode o ne-
pravednom ponašanju, diskriminaciji,
nedostatku informacija ili nepravednim
procedurama. Evropskog ombudsmana
bira Evropski parlament na petogodišnji
mandat, sa pravom na ponovni izbor.
Evropski sud za ljudska prava [Gjyka-
ta Evropiane për të Drejtat e Njeriut; Eu-
ropean Court of Human Rights (ECtHR);
Europäischers Gerichtshof für
Menschenrechte] - ESLJP je nadnacion-
alni sud osnovan 1959. godine u okviru
Saveta Evrope za odlučivanje o zahtevi-
ma koje su podneli pojedinci, nevladine
organizacije i države u vezi sa kršenjem
prava i sloboda utvrđenih EKLJP.
Nadležnost suda se takođe proteže i na
pitanja u vezi sa tumačenjem i primenom
Konvencije i protokola koji se odnose na
nju. Sud se sastoji od 47 članova koliki je
trenutni broj država članica u Savetu
Evrope. Kada sud utvrdi da je došlo do
povrede Konvencije ili njenih protokola,
Sud može da dodelipravednu nadoknadu
oštećenom licu. Odluke suda su obave-
zujuće i njihovu primenuvrši Komitet
ministara Saveta Evrope. Uloga ovog
Suda je bila izvanredna u evropskom
pravnom prostoru, što je uticalo na
poboljšanje poštovanja ljudskih prava i
sloboda i učinilo da postepeno stekne
atribut Evropskog ustavnog suda o ljud-
skim pravima.
Evropska povelja o lokalnoj autonomi-
ji [Karta Evropiane për Autonomi Lo-
kale; European Charter of Local Self-
Government; Europäische Charta der
kommunalen Selbstverwaltung] - usvo-
jena je 1985. godine od strane Saveta
Evrope kao regionalni instrument za un-
apređenje principa lokalne samouprave u
evropskom ustavnom prostoru. Među os-
novnim ciljevima Povelje je
uspostavljanje ustavnih osnova prava o
lokalnoj samoupravi, posvećenost država
članica da jedinicama lokalne samou-
prave daju adekvatan stepen političke, fi-
nansijske i administrativne autonomije
kako bi ispunili prava građana za efek-
tivnu lokalnu samoupravu. Strane u ovoj
Povelji, takođe su postigle saglasnost da
lokalne zajednice treba da uživaju pravo
na zahtev nadležnosti kako bi se osig-
uralo slobodno vršenje njihovih
ovlašćenja i poštovanje principa lokalne
autonomije priznate ustavom ili domaćim
zakonom. Ustav Republike Kosovo, u
članu 123. navodi da se delovanje organa
lokalne samouprave zasniva, između ost-
alog, i na Evropsku povelju o lokalnoj
samoupravi u meri u kojoj to zahteva
zemlja potpisnica.
Evropska Povelja o regionalnim ili
manjinskim jezicima [Karta Evropiane
për gjuhet Regjionale apo Minoritare;
European Charter for Regional or Minor-
ity Languages; Europäische Charta der
Regional- oder Minderheitensprachen] -
je evropski sporazum usvojen 1992.
godine pod pokroviteljstvom Saveta
Evrope radi zaštite i promovisanja is-
torijskih i manjinskih jezika u Evropi.
Evropska socijalna povelja [Karta So-
ciale Evropiane; The European Social
Charter; Europäische Sozialcharta] - je
ugovor Saveta Evrope koji garantuje os-
novna socijalna i ekonomska prava. Ovaj
instrument EU garantuje širok spektar
ljudskih prava vezanih za zapošljavanje,
stanovanje, zdravstvo, obrazovanje, soci-
jalnu zaštitu i blagostanje. Povelja
posvećuje pažnju zaštiti ugroženih ljudi,
kao što su starije osobe, deca, osobe sa
invaliditetom i migranti. Ugovor utvrđuje
da države članice garantuju uživanje
gorepomenutih prava bez diskriminacije.
Ovaj instrument je imao snažan uticaj ne
samo na nacionalne već i na nadnacion-
alne zakone kao što je pravo EU u oblasti
475
garantovanja zaštite socijalnih prava.
Ugovor povelje je jedan od najistaknuti-
jih standarda ljudskih prava u Savetu
Evrope, jer su 43. od 47. država članica
Saveta Evrope deo Povelje od 1961.
godine ili u revidiranoj povelji, izrazile
široko razumevanje za socijalna prava.
Evropska unija - Nadnacionalna
političko ekonomska organizacija koja se
sastoji od 28 država članica, koje su
prenele deo svog suvereniteta ovoj or-
ganizaciji radi koordinacije aktivnosti, u
oblasti carinske unije; uspostavljanju
pravila konkurencije, neophodnih za
funkcionisanje unutrašnjeg tržišta; mone-
tarnu politiku za države članice, čija je
valuta evro i zajedničku trgovinsku poli-
tiku. Glavni organi EU su: Evropski
savet, Evropski parlament, Savet minis-
tara, Evropska Komisija, Evropski sud
pravde, Evropska centralna banka i
Evropski ombudsman.
Evropski parlament [Parlamenti
Evropian; European Parliament; Eu-
ropäisches Parlament] - je jedan od
najvažnijih organa za odlučivanje u EU.
Ovaj organ se legitimiše putem direktnih
izbora poslanika skupštine, a poslanička
mesta se dele proporcionalno broju
stanovnika svake države članice. Sa iz-
menama ugovora, nadležnosti parlamenta
se kontinuirano osnažuju, kako u za-
konodavnoj oblasti, tako i u budžetskim.
Dobar deo evropskog zakonodavstva sa-
da podleže postupku zajedničkog od-
lučivanje preko Parlamenta i Saveta. Par-
lament trenutno ima 751. poslanika koji
se biraju na mandat od pet godina. Treba
navesti da se poslanička mesta u par-
lamentu dele na osnovu programske i
partijske orijentacije, a ne na osnovu et-
ničke pripadnosti.
476
Evropski Savet [Këshilli Evropian; Eu-
ropean Council; Europäischer Rat] - Vi-
deti „Savet Evropske unije“.
Evropska kulturna konvencija [Kon-
venta Kulturore Evropiane; European
Cultural Convention (ECC); Europäisch-
es Kulturabkommen] - EKK je
međunarodni sporazum, usvojen 1954.
godine koji ima za cilj evropsku saradnju
u oblasti kulture, obrazovanja, omladine i
sporta. Svrha ove Konvencije je pod-
sticanje kulturne saradnje između država
i očuvanje kulturnog nasleđa kao dela
zajedničkog evropskog nasleđa.
Ex officio - Latinski izraz koji u
pravnom kontekstu znači „po službenoj
dužnosti“. Ovaj izraz se koristi uglavnom
u proceduralnom pravu i odnosi se na
vođenje sudskih postupaka ili pravnih
radnji na inicijativu državnih organa, od-
nosno jednostrano. U nekim slučajevima,
ovaj izraz se koristi i za sticanje prava ili
pravnih povlastica. Na primer, Ustav
Francuske (član 56.) je, definišući sastav
Ustavnog saveta odredio da će sem devet
članova Veća, svi bivši predsednici re-
publike biti članovi Ustavnog saveta
prema službenoj dužnosti.
F
Federalizam [Federalizëm; Federalism;
Föderalismus] - Videti „federalna
država“.
Fiskalna godina [Viti fiskal; Fiscal year;
Haushaltsjahr] - fiskalna ili budžetska
godina je period od 1. januara do 31. de-
cembra iste godine, na koji se državni or-
gani pozivaju u budžetske ili poreske
svrhe.
Francuska deklaracija o ljudskim i
građanskim pravima (1789) [Deklarata
Franceze për të Drejtat e Njeriut dhe të
Qytetarit (1789; French Declaration of
the Rights of the Man and of the Citizen
(1789); Die französische Erklärung der
Menschen- und Bürgerrechte (1789)] - je
jedan od najvažnijih akata o ljudskim
pravima u političkoj istoriji čovečanstva
koja je usvojena 1789. godine. Pod uti-
cajem prirodnog prava, ova deklaracija je
uspostavila katalog sloboda i osnovnih
ljudskih prava, kao što su pravo na život,
pravo na jednakost, pravo na pravično
suđenje, slobodu veroispovesti i iz-
ražavanja, imajući tako ogroman uticaj
ne samo tokom Francuske revolucije od
1789. godine, već i u kasnijem uključenju
ovih vrednosti i prava u ustave različitih
država u svetu. Još u to vreme, član 16.
ove Deklaracije je utvrdio da ne postoji
ustav u društvu u kojem ljudska prava ni-
su zagarantovana i u kojoj vlast nije po-
deljena, ukazujući tako na potrebu podele
i recipročne kontrole vlasti. Vredi napo-
menuti da se trenutni Ustav Francuske
verno poziva na Francusku deklaraciju o
ljudskim i građanskim pravima u uvod-
nom delu.
Francuski Ustav iz 1791. godine
[Kushtetuta e Francës e vitit 1791;
French Constitution of 1791; Frankreichs
Verfassung des Jahres 1791] - Prvi fran-
cuski ustav (i drugi u Evropi), koji je
srušio apsolutnu monarhiju kralja Luja
XVI i postavio temelje ograničene
ustavne monarhije. Ustav je ukinuo stari
režim (ancien regime) i potvrdio je prin-
cipe proglašene Francuskom deklara-
cijom o ljudskim i građanskim pravima iz
1789. godine. Zakonodavna vlast je pov-
erena Narodnoj skupštini, izvršna vlast
kralju i vladi, a sudska vlast je zadržana
kao nezavisna od dve druge vlasti. Ovaj
ustav ima posebnu važnost jer je
zabeležio istorijsku pobedu nad apsolut-
nom kraljevskom moći i potvrdio slo-
bode i prava građana i princip narodnog
suvereniteta. Međutim, u istoriji ustavnog
prava poznat je kao kratkotrajan ustav jer
je ukinut dolaskom Jakobinaca i repub-
likanskih snaga na vlast, i zamenjen
Ustavom iz 1793. godine.
G
Generalna skupština OUN, osnovana
1945. godine, na osnovu Povelje Uje-
dinjenih Nacija. Generalna skupština
Ujedinjenih nacija je jedan od šest
glavnih organa Ujedinjenih nacija i jedi-
no telo u kojem je jednaka zastupljenost
svih zemalja članica. Generalna skupšti-
na OUN je važno telo za donošenje od-
luka, kreiranje politike i predstavljanja.
Odluke o važnim pitanjima, kao što su
mir i bezbednost, prijem novih članova i
pitanja budžeta, zahtevaju dvotrećinsku
većinu. Prema Povelji Ujedinjenih nacija,
Generalna skupština je nadležna za usva-
janje budžeta Ujedinjenih nacija, za izbor
nestalnih članova Saveta bezbednosti i
članove Saveta i drugih organa Uje-
dinjenih nacija. Generalna skupština je
takođe nadležna za davanje preporuka za
održavanje međunarodnog mira,
uključujući razoružanje, i za davanje pre-
poruka za mirno rešavanje bilo kakve
situacije koja može narušiti prijateljske
odnose između zemalja.
Glas - Videti „pravo na glasanje“.
Govor mržnje [Gjuha e urrejtjes; Hate
speech; Hassreden] - različiti oblici iz-
ražavanja i upućeni u takvim
okolnostima gde se ispoljavanjem mržnje
protiv određene rasne, etničke, polne,
verske grupe, ili različite seksualne ori-
jentacije, itd. izaziva nasilje i mržnja
među zajednicama. Govor mržnje ne uži-
va ustavnu zaštitu prema članu 40. URK,
na osnovu kojeg javni organi mogu da
nametnu ograničenje u vršenju slobode
izražavanja, ako je takvo nešto potrebno
za sprečavanje podsticanja i izazivanja
477
nasilja i neprijateljstva, na osnovu rasne,
nacionalne, etničke ili verske mržnje. I
MPGPP zabranjuje bilo kakvo zago-
varanje nacionalne, rasne ili verske
mržnje koje predstavljaju podsticaj za
diskriminaciju, neprijateljstvo ili nasilje.
Građanska inicijativa [Iniciativa
Qyteare; Citizens’ initiative; Volks-
entscheid] - među oblicima neposredne
demokratije i izražavanja narodnog su-
vereniteta, koji uključuje pravo građana
da preduzimaju zakonsku inicijativu ili
peticiju za pitanje koje zahteva za-
konodavni postupak. Prema članu 79.
URK, pored predsednika Republike Ko-
sovo, Vlade i poslanika skupštine, ini-
cijativu za predlaganje zakona možeda
preduzme najmanje deset hiljada
građana, bilo izradom nacrta zakona ili
predlogom za izradu određenog nacrta
zakona. Među državama koje priznaju i
sprovode građansku inicijativu je Šva-
jcarska koja u svom Ustavu definiše pra-
vo građanske inicijative za reviziju Usta-
va. Građanska inicijativa u Švajcarskoj
takođe se sprovodi i na nivou kantona.
Građanska inicijativa - „Građanska ini-
cijativa“ podrazumeva grupu ljudi koji se
dobrovoljno priključuju jednoj
zajedničkoj idejnoj osnovi, interesu ili
zajedničkom cilju, u cilju biranja svojih
kandidata, ali koji ne žele da formiraju
političku partiju.
H Instrument za pretpristupnu pomoć
HUDOC - elektronska baza podataka o
presudama i savetodavnim mišljenjima
Evropskog suda za ljudska prava. Ova
baza podataka je dostupna na https:
//www.echr.coe.int.
478
I
Ibid - latinska skraćenica od reči
„ibidem“ što znači „na istom mestu“.
Uglavnom se koristi kada se citiraju
izvori kako bi ukazali na to da izvor
dolazi iz prethodnog citata.
Ignorantia juris non excusat - latinski
pravni izraz prema kojem lice koje nije
svesno zakona ne može da izbegne odgo-
vornost kršenja tog zakona jer nije bilo
upoznato sa njegovim sadržajem.
Impičment [Impicment; Impeachment;
Amtsenthebungsverfahren] - javna op-
tužba podignuta od strane parlamenta
premavisokim državnim zvaničnicima,
uključujući i šefa države. Primenjuje se u
nekim ustavnim sistemima, kao što su
SAD, Rusija, Južna Koreja, Brazil, itd. U
Sjedinjenim Državama, ovaj postupak se
pokreće na zahtev Predstavničkog doma,
koji vrši funkciju optužnog organa, dok
se postupak odvija u vidu suđenja od
strane Senata. U američkoj političkoj is-
toriji, dva bivša predsednika SAD su se
suočila sa optužbom „impičment“:
Predsednik Endru Džonson 1868. godine
i predsednik Bil Klinton 1998. godine.
Dok je američki predsednik Ričard Nik-
son podneo ostavku nakon što je protiv
njega pokrenut postupak.
Individualni organ [Organ individual;
Individual state organ; Individualorgan] -
državni ili javni organi u kojima je od-
lučivanje individualno a ne kolektivno.
[Instrumenti i ndihmes se para-
anetaresimit; Instrument for Pre-
Accession; Assistance Instrument für
Heranführungshilfe (IPA)] - IPA je način
kojim EU podržava reforme u „zemljama
u procesu proširenja“, uz finansijsku i
tehničku pomoć za jačanje kapaciteta
zemalja tokom procesa pridruživanja EU.
Inspekcija [Inspektim; Inspection; In-
spektion] - je oblik kontrole koju javni
organ obavlja radi provere poštovanja
zakonskih zahteva od strane subjekta in-
spekcije.
Interpol - je međunarodna organizacija
koja olakšava međunarodnu saradnju
policije.
In absentia - latinski izraz koji se odnosi
na sudske postupke održane u odsustvu
stranke, tj. održano suđenje u odsustvu
stranke.
Intra Vires - latinski izraz koji podra-
zumeva „u okviru zakona“, odluka
doneta u okviru ovlašćenja organa. Videti
„ultra vires“.
Iscrpljivanje pravnih sredstava [Shter-
im i mjeteve juridike; Exhaustion of legal
remedies; Erschöpfung des Rechtsweges]
- u upravnom pravu, iscrpljivanje pravnih
sredstava se odnosi na zahtev/ zakonski
kriterijum gde stranka može da pokrene
postupak upravnog spora jedino nakon
iscrpljivanja raspoloživih pravnih sred-
stava. Zahtev za iscrpljivanje pravnih
sredstava je kriterijum za podnošenje po-
jedinačne ustavne žalbe ustavnom sudu.
Prema članu 113. URK „Pojedinci mogu
da pokrenu postupak ako su njihova
prava i slobode koje im garantuje ovaj
Ustav prekršena od strane javnih organa,
ali samo kada su iscrpeli sva ostala prav-
na sredstva definisana zakonom“.
Istovetnost [Origjinalizmi; Originalism;
Originalität] - Doktrina ustavnog
tumačenja prema kojoj se značenje
ustavne norme određuje prema original-
nom značenju koju je ta norma imala u
trenutku njenog usvajanja. Ovaj način
sudskog tumačenja zasniva se na is-
torijskom kontekstu usvajanja norme i
poriče stav da je ustav progresivan
dokument koji se razvija prilagođavajući
se dinamici promene državnih okolnosti.
Izabrani predsednik [President i
zgjedhur; President elect; Gewählter
Präsident] - odnosi se na predsednika koji
je izabran ali još uvek zvanično nije
preuzeo dužnost. Na primer,
napredsedničkim izborima u SAD, post-
oji prelazni period od momenta izbora
predsednika do trenutka inauguracije
predsednika, koja se prema američkom
ustavu održava 20. januara.
Izborna jedinica [Zonë zgjedhore; Elec-
toral area; Wahl-
zone/Wahleinheit/Wahlbezirk] - izborna
jedinica je teritorijalna oblast u kojoj bi-
račko telo bira članove predstavničkog
organa na centralnom, regionalnom ili
lokalnom nivou. Na primer, za svrhe par-
lamentarnih izbora, izborna teritorijalna
mapa u Velikoj Britaniji podeljena je na
ukupno 650 izbornih jedinica koliki je i
ukupan broj članova u Predstavničkom
domu (House of Commons). S druge
strane, Republika Kosovo ima samo jed-
nu izbornu jedinicu.
Izborni prag [Prag elektoral; Electoral
threshold; Wahlhürde] - minimalni broj
traženih glasova koji je potreban kandi-
datu ili političkoj partiji za obezbeđivanje
zastupljenosti u parlamentu. Ovaj institut
izbornog prava se koristi u proporcional-
nim izbornim sistemima i ima za cilj da
preko ove izborne barijere podstakne
male partije da stupe u predizborne spo-
razume sa većim političkim partijama
kako bi optimalizovale političku
zastupljenost. Izborni prag je definisan
Zakonom br. 03/ L - 073, o opštim iz-
borima u Republici Kosovo prema kojem
se 100 skupštinskih mesta deli na osnovu
ukupnog broja važećih glasova koji je
dobio svaki politički subjekat, odnosno a)
među političkim partijama koje pred-
stavljaju srpsku zajednicu i druge ne-
većinske zajednice i među političkim
479
partijama koje ne predstavljaju srpsku
zajednicu i ne-većinske zajednice koje su
dobile najmanje pet procenata (5%) od
ukupnog broja važećih glasova na iz-
borima za Skupštinu.
Izborno telo [Kolegj elektoral; Electoral
College; Wahlmännerkollegium] - Ut-
vrđen članom 2. Ustava SAD, Izborno te-
lo je formalni organ koji bira predsednika
i potpredsednika Sjedinjenih Država.
Svaka država ima onoliko „birača“ u iz-
bornom telu koliko ima predstavnika i
senatora u Kongresu Sjedinjenih Država,
a okrug Kolumbije ima tri birača. Na
predsedničkim izborima SAD, glasači
glasaju za biračku listu (znači za el-
ektore) koji obećavaju da daju svoje
glasove u Izbornom telu. Izborno telo
ima 538. glasača/elektora (broj koji je
podjednak sa brojem predstavnika u
Predstavničkom domu i Senatu) i jedan
kandidat treba da dobije 270 izbornih
glasova (znači polovina ukupnog broja
plus jedan glas) kako bi dobio poziciju
šefa države.
Izborno veće za žalbe i predstavke
[Paneli Zgjedhor për Ankesa dhe Pa-
rashtresa; Election Complaint and Appeal
Panel (ECAP); Wahlbeschwerdeauss-
chuss] -Prema izbornom pravu u Repub-
lici Kosovo, IVŽP je nezavisni organ koji
je nadležan za odlučivanje u vezi sa žal-
bama koje se tiču izbornog postupka
prema zakonu i izbornim pravilima.
Izdvojeno mišljenje [Mendim i ndarë;
Dissenting opinion; Abweichende Mein-
ung] - je neslaganje jednog ili više sudija
u vezi sa odlukom većine koje je odložilo
donošenje sudske odluke. Izdvojena
mišljenja se sprovode kada se sudski
predmeti razmatraju i odlučuju u sudskim
većima, na osnovu kojih se daju
obrazloženja za neslaganje sa mišljenjem
većine u sudskom postupku. Izdvojena
480
mišljenja su izražena praksa u radu
ustavnih sudova i Evropskog suda za
ljudska prava.
Izrada pravnih propisa [Hartimi ju-
ridik; Legal drafting; Erlass von
Rechtsakten] - skup pravila i postupaka
za izradu opštih pravnih akata (zakoni,
uredbe, administrativna uputstva, itd.). u
širem smislu, proces izrade pravnih pro-
pisa uključuje, ali se ne ograničava, na
sledeće korake: a) zakonsku inicijativu,
b) izradu akta i javnu konsultaciju c)
razmatranje i usvajanje pravnog akta, d)
objavljivanje u službenom listu i e) stu-
panje na snagu pravnog akta. Pravila za
pravnu izradu u Republici Kosovo su
raspodeljena i nalaze se u Ustavu Koso-
va, u Zakonu 04/ L - 025 o za-
konodavnim inicijativama, Poslovniku o
radu Vlade, br. 09/ 2001 i Pravilniku br.
13/ 2013 o pravnoj službi vlade.
Izvršna agencija [Agjenci ekzekutive;
Executive agency; Exekutivagentur] -
Nezavisni upravni organ koji se osniva
zakonom i vrši izvršna ovlašćenja u
okviru svog delokruga.
Izvor prava [Burim i së drejtës; Source
of law; Rechtsquelle] - Poreklo i
složenost pravnih standarda koja
formiraju vladavinu prava države. Izvori
prava na oblik njihovog pojavljivanja
mogu biti pisani (znači u obliku pisanih
pravnih akata) ili nepisani (u obliku
tradicije, prakse itd.). U kontinentalnom
pravnom sistemu, izvori prava su
uglavnom napisani u ustavu, zakonima i
podzakonskim aktima (npr. u Nemačkoj,
Italiji, Francuskoj, Austriji, itd.). U
međuvremenu, u anglosaksonskom
pravnom sistemu, pored pisanih pravnih
akata, izvor prava su i prethodne odluke
sudova, odnosno sudska praksa. Ovaj
model zakona se više primenjuje u Ve-
likoj Britaniji, Kanadi, SAD, Australiji,
itd.
Ius Publicum - iz latinskog „javno pra-
vo“. Za razliku od ius privatum (privatno
pravo) koje uređuje ugovorne odnose iz-
među pojedinaca, javno pravo reguliše
odnose između državnih organa sa jedne
strane i građana s druge strane (videti i
javno pravo u privatnom pravu).
Izvršna vlast [Pushtet ekzekutiv; Execu-
tive power; Exekutive] - savremeni sis-
temi upravljanja se oslanjaju na princip
podele zakonodavne, izvršne i sudske
vlasti. Izvršna vlast čini posebnu granu
državne vlasti koja je nadležna za
primenu državnih zakona i politika.
Ustavna organizacija i delokrug izvršne
vlasti se određuje modelom upravljanja
koji primenjuje država. U predsedničkim
sistemima, izvršnu vlast vršišef države i
šefovi izvršnih odeljenja, a u parlamen-
tarnim sistemima izvršnu vlast vrši vlada
kao kolektivni državni organ koji podleže
parlamentarnom nadzoru i odgovornosti.
Među najvažnijim funkcijama izvršne
vlasti je izrada razvojnih programa i poli-
tika, predlaganje zakona i usvajanje pod-
zakonskih akata (pravilnika, smernica,
itd.). Prema članu 4. URK, izvršnu vlast
vrši Vlada Republike Kosovo koja je od-
govorna za primenu zakona i državnih
politika i podleže parlamentarnoj kontro-
li.
J međunarodni sporazumi i obavezna
Javni interes [Interes publik; Public in-
terest; Öffentliches Interesse] - svako pi-
tanje od posebnog značaja za javnost i
zajednicu kao i za njihova prava,
zdravlje, životnu sredinu, itd.
Javno konsultovanje [Konsultim publik;
Public consultation; Öffentliche Konsul-
tation] - institucionalni proces učešća i
konsultovanja javnosti o javnoj politici,
nacrtima normativnih akata ili nacrta
konkretnih dokumenata. Cilj javne kon-
sultacije je osiguranje transparentnosti i
sveobuhvatnosti u procesu odlučivanja
javnih vlasti.
Javni organ [Autoritet publik; Public au-
thority; öffentliche Gewalt] - obim
nadležnosti i ovlašćenja državnog ili
javnog organa, utvrđen zakonom, da od-
lučuje o pravima, obavezama ili in-
teresima fizičkog ili pravnog lica.
Javno pravo [E drejtë publike; Public
law; Öffentliches Recht] - Videti „Ius
Publicum“.
Javno preduzeće [Ndërmarrje publike;
Public enterprise; Öffentliches Un-
ternehmen] - svako preduzeće nad kojim
jedan ili više javnih organa, na osnovu
vlasništva, mogu neposredno ili posredno
vršiti dominantan uticaj u tom preduzeću,
finansijsko učešće u tom preduzeću i/ ili
odredbe koje regulišu to preduzeće.
Javni tužilac [Prokuror publik; Public
prosecutor; Staatsanwalt] - je državni or-
gan koji ima zakonsko ovlašćenje da goni
lica koja su optužena da su počinila
krivična dela.
Jus cogens - iz latinskog „obavezno pra-
vo“, odnosi se na osnovne principe i
norme međunarodnog prava od kojih nije
dozvoljeno odstupanje ili derogacija. U
nekim zemljama, ove norme prevladava-
ju parlamentarne zone. Na primer, prema
članu 18. URK, „Ratifikovani
načela međunarodnog prava imaju
premoć nad zakonima Republike Koso-
vo“. U okviru pravno obavezujućih
međunarodnih normi, uključene su
norme za zabranu rasne diskriminacije,
genocid, zločine protiv čovečnosti, za-
brana mučenja, itd.
481
K pravo da vrši reviziju a) ekonomskih ak-
Kancelar [Kancelar; Chancellor;
Kanzler] - službeni naziv koji se koristi
za neke visoke položaje u institucional-
nom životu različitih država. U osnov-
nom zakonu Savezne Republike
Nemačke, ovaj pojam se odnosi na
saveznog kancelara, što je ustavni
položaj koji je jednak položaju premijera.
I u Austrijskom ustavu, zvanični naziv za
premijera je Kancelar.
Kanton - a) termin koji se koristi za
identifikovanje administrativnih podela
unutar teritorije jedne države b) zvanični
naziv jedinica (država) članica švajcarske
konfederacije. Prema švajcarskom ustavu
(1999. god.) kantoni uživaju visok stepen
suvereniteta i ostvaruju sva svoja prava,
osim onih koja nisu data od strane kon-
federacije.
Kanon/Zakonik [Kanun; Canon; Kanun]
- Sažetak moralnih i običajnih pravila u
posebnom dokumentu. Među kanonima
od posebnog značaja za albansko
običajno pravo bio je Kanon Lekë
Dukagjini-ja. Ovaj kanon sadrži 1262
člana i 12. knjiga, koja se bave širokim
spektrom građanskih i krivičnih predme-
ta.
Kancelarija generalnog revizora Ko-
sova [Auditori i Përgjithshëm i Kosovës;
Auditor General of the Republic of Ko-
sovo; Generalauditor des Kosovo] - Au-
ditori i Përgjithshëm i Kosovës Napome-
na: u upotrebi je novo ime: Zyra
Kombëtare e Auditimit - Nacionalna
kancelarija za reviziju - Spada u okvir
nezavisnih ustavnih institucija i pred-
stavlja najvišu instituciju za ekonomsku i
finansijsku kontrolu u Republici Kosovo.
Generalnog revizora Kosova bira
Skupština, većinom glasova svih pos-
lanika Skupštine na predlog predsednika
Republike Kosovo. Ova institucija ima
482
tivnosti javnih institucija i drugih
državnih pravnih lica; b) da koristi i štiti
javna sredstva organa centralne i lokalne
uprave i; c) ekonomskih aktivnosti javnih
preduzeća i drugih pravnih lica u kojima
država ima udeo u akcijama, ili kada
država garantuje njihove kredite i
obaveze.
KFOR - skraćenica za Kosovske snage,
(Kosovo Force), koje predstavljaju op-
erativnu misiju NATO-a za podršku mira
na Kosovu. KFOR je razmešten na Ko-
sovu u junu 1999. godine, nakon
okončanja 78-dnevne vazdušne kampanje
NATO-a protiv Srbije i Miloševićevog
režima, na osnovu Rezolucije 1244
(1999.) Saveta bezbednosti Ujedinjenih
nacija. U početku je oblast delovanja
KFOR-a na Kosovu bila široka, kao što
je obezbeđivanje javnog reda i bezbed-
nosti, demilitarizacija Oslobodilačke
vojske Kosova, podrška humanitarnim
akcijama na Kosovu kroz međunarodno
civilno prisustvo, kao i de-miniranje i
obnova, itd. Nakon proglašenja
nezavisnosti Kosova, uloga NATO,
pored održavanja bezbednosti na Ko-
sovu, više je fokusirana na podršku KBS
u izgradnji njenih operativnih kapaciteta.
Koalicija [Koalicion; Coalition; Koali-
tion] - u izbornom pravu, termin „koalici-
ja“ označava sporazum između dva ili
više političkih subjekata koji se slažu da
koordiniraju partijske resurse i
zajedničke akcije za podizanje izbornih
rezultata na centralnim i lokalnim iz-
borima. Prema Zakonu o izborima br. 03/
L - 073, koalicija između političkih parti-
ja može biti sertifikovana da se kandiduje
na izborima pod jednim imenom i u tom
slučaju, koalicija se tretira kao jedinstve-
ni politički subjekat. Pored izborne
koalicije u parlamentarnim sistemima,
pojavljuje se i koaliciona vlada. Kada ni-
jedna od političkih partija ne uspe da
osvoji neophodnu parlamentarnu većinu
za formiranje vlade, najveća stranka u
parlamentu ulazi u dogovore sa drugim
političkim partijama koje su pred-
stavljene u parlamentu, radi formiranja
vlade. Koalicione vlade su tipične za
višepartijske političke sisteme poput
Italije i Nemačke.
Kohabitacija [Kohabitacion; Cohabita-
tion; Kohabitation] -je politička situacija
koja se manifestuje u polu-predsedničkim
sistemima kao što je Francuska, kada je
predsednik iz druge političke partije od
većine članova parlamenta. U ovim
slučajevima, predsednik je obavezan da
koncenzusom imenuje premijera, koji
uživa podršku većine parlamenta kako bi
se izbegla politička kriza.
Kolektivni organ - državni ili javni or-
gani u kojima je odlučivanje kolektivno,
znači pripada određenom broju pred-
stavnika ili zvaničnika, na primer
skupština.
Komisija za istinu [Komisioni i së vër-
tetës; Commission of Truth; Kommission
der Wahrheit] - je mehanizam tranzitne
pravde koja za cilj ima otkrivanje i
rešavanje zločina i počinjenih krivičnih
dela nad civilnim stanovništvom.
Komisije za istinu su alternativni instru-
menti, koje osnivaju države u zemlji/ ili
pored pravosudnih mehanizama, kako bi
stvorili prostor za rešavanje i utvrđivanje
počinjenih krivičnih dela, kao način za
otkrivanje istine i ponovnog
uspostavljanja poverenja i ljudskog dos-
tojanstva.
Kolektivna prava [Të drejtat kolektive;
Collective rights; Kollektive Rechte] - za
razliku od individualnih prava, kolektiv-
na prava se garantuju određenoj zajednici
kako bi optimalizovali delotvorniju
zaštitu prava koja pripadaju određenoj
društvenoj grupi. U okviru kolektivnih
prava spadaju i pravo na mir, pravo na
samoopredeljenje, pravo na zdravu
životnu sredinu, pravo na kulturni iden-
titet, itd.
Kolektivni ugovor - Sporazum sklopljen
između poslodavaca i zaposlenog preko
sindikata koji deluju kao predstavnici
zaposlenih, na osnovu kojeg se jasno ut-
vrđuju i regulišu prava, odgovornosti i
obaveze ugovornih strana u oblasti
radnih odnosa.
Komonvelt (Commonwealth) - je
međudržavna organizacija koja se sastoji
od Ujedinjenog Kraljevstva i 51. su-
verene države, uglavnom bivših eng-
leskih kolonija koje su izabrale da održe
prijateljstvo i saradnju i koje prihvataju
britanskog monarha kao simboličnog
vođu ove zajednice između država.
Vrednosti Komonvelta su definisane
Poveljom Komonvelta koja je usvojena
2012. godine i potpisana od strane
Kraljice Elizabete II na dan Komonvelta,
11. marta 2013. godine.
Komunistički ustavi [Kushtetutat
komuniste; Communist constitutions;
Kommunistische Verfassungen] - pro-
gramski i ideološki ustavi socijalističkih
zemalja, ponekad nazivani i „fasadni
ustav“ zbog nedostatka pravilnog
sprovođenja u praksi. Sve
istočnoevropske države, nakon završetka
Drugog svetskog rata pa do raspada
komunizma i prelaska na demokratiju,
delovale su prema ovim ustavima koji ni-
su imali poseban značaj za ustavni život i
vladavinu prava.
Konceptni dokument [Koncept doku-
ment; Concept document;
Konzeptdokument] - efikasan instrument
za pretvaranje razvojnih politika u za-
konodavne instrumente. Koncept doku-
483
ment čini sveobuhvatno razmatranje
ciljeva i glavnih karakteristika jednog
predloga i različitih opcija za rešavanje
odgovarajućih pitanja. Prema Uredbi br.
09/2011 Vlade Republike Kosovo „organ
predlagač ne može da inicira izradu za-
konodavstva ili detaljnu razradu pre-
poruka dok Vlada ne donese odluku u
vezi sa konceptnim dokumentom koji je
dostavljen“.
Konfederacija [Konfederatë; Confedera-
tion; Konföderation] - za razliku od fed-
eracije koja čini složenu državu, konfed-
eracija je savez država koji čuvaju svoj
suverenitet i delegiraju samo određena
ovlašćenja centralnoj vlasti, ali ne dele-
giraju svoj suverenitet. Na primer,
Američka konfederacija (1781. - 1787.
god.), bio je blaži savez država u okviru
kojeg su države zadržale svoj suverenitet.
Konfederacija se obično, uspostavlja
međunarodnim ugovorom ili traktatom za
razliku od saveznih država koje su
utemeljene i regulisane Ustavom, kao akt
sa najvišom pravnom snagom (npr. SAD,
Nemačka, Austrija, Belgija, itd.).
Konkretna kontrola norme [Kontrolli
konkret i normës; Concrete norm control;
Konkrete Normenkontrolle] - Konkretna
kontrola ustavne norme ima za cilj zaštitu
subjektivnog prava u slučaju koji je
konkretan, individualan i aktuelan. U
ustavnoj pravdi, ove procedure ustavne
kontrole uglavnom pokreću pojedinci
putem individualnih zahteva, ili sudovi
putem upućivanja zahteva pre suđenja. U
Sjedinjenim Državama preovlađuje samo
konkretna ustavna kontrola jer Federal-
nim sudovima nije dozvoljeno da rešava-
ju slučajeve koji ne predstavljaju aktue-
lan i konkretan sukob (engleski „case or
controversy“).
Konstitucionalizam [Konstitucional-
izim; Constitutionalism; Konstitutional-
484
ismus] - regulisanje sistema vladavine
kroz ustavne norme, uključujući garanto-
vanje ustavnih prava i sloboda i
uspostavljanje kontrole i ravnoteže iz-
među grana državne vlasti.
Konstruktivni predlog za izlasavanje
nepoverenje [Mocion i Votëbesimit;
Constructive vote of no confidence; Kon-
struktives Misstrauensvotum] - podra-
zumeva da parlament može da izrazi
nepoverenje vladi, samo izborom
sledećeg premijera, većinom glasova svih
poslanika skupštine. Videti član 67. Os-
novnog zakona Savezne Republike
Nemačke.
Konsultativni savet za zajednice
[Këshilli Konsultativ për Komunitete;
Consultative Council for Communities;
Konsultativrat für Gemeinschaften] - je
ustavna institucija koja deluje pod
nadležnošću predsednika Republike Ko-
sovo, u kojoj su zastupljene sve zajednice
na Kosovu. Savet, između ostalih, čine
predstavnici udruženja zajednica. Kon-
sultativni savet za zajednice ima za cilj
redovnu razmenu informacija između
zajednica i Vlade Kosova i zajednicama
pruža mogućnost da u ranoj fazi komen-
tarišuzakonodavne i političke inicijative
koje Vlada može pripremiti kako bi se i
njihovi stavovi uključili u takve projekte
i programe.
Kontrola ustavnosti predloga ustavnih
amandmana [Këshilli Konsultativ për
Komunitete; Consultative Council for
Communities; Konsultativrat für Ge-
meinschaften] - je prethodna kontrola
usklađenosti predloga ustavnih amand-
mana sa samim ustavom. Ovu kontrolu
sprovode ustavni sudovi koji imaju
nadležnost da procene da li proces
ustavnih promena krši osnovnu strukturu
ili temeljne vrednosti sadržane u ustavu.
Ovaj sistem procene usklađenosti pred-
loga ustavnih amandmana, određuje se
članom 113. URK, prema kojem
„Predsednik Skupštine Kosovo“ treba da
uputi predložene ustavne amandmane pre
usvajanja u Skupštini, kako bi se utvrdilo
da li predloženi amandmani smanjuju
prava i slobode zagarantovane u Po-
glavlju II. Ustava“.
Konvencija protiv mučenja i drugih
okrutnih, nehumanih i ponižavajući
postupaka ili kažnjavanja [Konventa
kundër Torturës dhe Trajtimeve e
Ndëshkimeve të tjera Mizore,
Jonjerëzore dhe Poshtëruese; Convention
against Torture and Other Cruel, Inhu-
man or Degrading Treatment or Punish-
ment; Übereinkommen gegen Folter und
andere grausame, unmenschliche oder
erniedrigende Behandlung oder
Strafe/UN-Antifolterkonvention] - usvo-
jena je od strane Generalne skupštine
OUN 10. decembra 1984. godine i stupila
je na snagu 26. juna 1987. godine. Prema
ovoj Konvenciji, države su dužne da
preduzmu efektivne zakonske, adminis-
trativne, sudske mere kako bi sprečili
dela mučenja na bilo kojoj teritoriji pod
njenom nadležnošću i ni pod kojim
okolnostima (uključujući vanredno stan-
je, ratno stanje ili unutrašnje političke
nestabilnosti) ne mogu služiti kao osnov
za primenu mučenja. Konvencija o
eliminisanju svih oblika diskriminacije
nad ženama - Ova Konvencija je stupila
na snagu 1981. godine, kojom se ugo-
vorne strane (države) obavezuju da
preduzmu odgovarajuće mere u svim ob-
lastima, pogotovo u političkoj socijalnoj,
ekonomskoj i kulturnoj oblasti, kako bi
osigurali potpun razvoj i napredak žena u
cilju garantovanja ostvarivanja i uživanja
ljudskih prava i osnovnih sloboda na os-
novu ravnopravnosti sa muškarcima (član
3. Konvencije). Među merama koje se
predviđaju ovom Konvencijom je
uključivanje principa ravnopravnosti
muškaraca i žena, obezbeđivanje sudske
zaštite prava žena na osnovu
ravnopravnog postupanja s muškarcima, i
obezbeđivanje preko nacionalnih sudova,
efektivne zaštite žena protiv bilo kakvog
diskriminatornog postupka, u nacionalne
ustave. Ova konvencija je deo osam
međunarodnih instrumenata za ljudska
prava koja se direktno sprovodi u
pravnom poretku Republike Kosovo (vidi
član 22. URK).
Konvencija o eliminisanju svih oblika
rasne diskriminacije [Konventa për
Eliminimin e të gjitha Formave të Dis-
kriminimit ndaj Gruas; Convention on
the Elimination of All Forms of Discrim-
ination Against Women; Übereinkom-
men zur Beseitigung jeder Form von
Diskriminierung der Frau] - odobrena je i
otvorena za potpisivanje i ratifikaciju od
strane Generalne skupštine Rezolucijom
2106 A (XX) od 21. decembra 1965.
godine. Ova Konvencija propisuje
obavezu države da kazni rasnu diskrimi-
naciju i da svim odgovarajućim
sredstvima i bez odlaganja, prati svaki
oblik rasne diskriminacije, kao i dapo-
mogne razumevanju između svih rasa.
Konvencija o pravima deteta [Konven-
ta për të Drejtat e Fëmijës; Convention
on the Rights of the Child (CRC);
Übereinkommen über die Rechte des
Kindes /UN-Kinderrechtskonvention] -
KPD je usvojena od strane Generalne
skupštine OUN 1989. godine i stupila je
na snagu 1990. godine, kako bi se deci
pružila posebna pravna i institucionalna
zaštita. Konvencija definiše čitav spektar
građanskih, kulturnih, ekonomskih,
društvenih i političkih prava za decu.
Ova Konvencija spada u grupu
međunarodnih akata o ljudskim pravima
485
koja se direktno sprovode u Republici
Kosovo.
Konzervativna partija - političke partije
sa desničarskom orijentacijom, koje u
političkim i programskim ideologijama
uključuju očuvanje status quo-a i ak-
tuelnog društvenog poretka. Konzerva-
tivni politički pokreti nastali su krajem
18. veka kao odgovor na revolucionarne
promene u Engleskoj i Francuskoj (1789.
god.) u nastojanju da se očuva monarhija
i aristokratska klasa, veza države sa
crkvom, itd. Ove političke partije se
zalažu za promovisanje privatne imovine
i privrede, zaštite tradicionalnih vrednosti
i kulturnih institucija i za stvaranje
snažne pravne države. Pored Laburističke
partije, Konzervativna partija je među
najglavnijim partijama koje dominiraju
na političkoj sceni u Velikoj Britaniji.
Kosovska agencija za zaštitu životne
sredine [Agjencioni për Mbrojtjen e
Mjedisit i Kosovës; Kosovo Environmen-
tal Protection Agency; Umwelt-
schutzagentur Kosovos] - je nezavisan
organ za pružanje informacija o životnoj
sredini i razvoj informacionog sistemaza
zaštitu životne sredine i stanje životne
sredine na Kosovu.
Kosovske bezbednosne snage [Forca e
Sigurisë e Kosovës; Kosovo Security
Force; Sicherheitskräfte des Kosovo] -
Nacionalne bezbednosne snage Repub-
like Kosovo koje, pored pružanja
bezbednosti, takođe učestvuju i u
operacijama reagovanja na krize,
uključujući i operacije očuvanja mira i
pružanju pomoći civilnim vlastima u pri-
rodnim katastrofama i drugim vanrednim
situacijama.
Kraljevska saglasnost [Pëlqim
mbretëror; Royal assent; Zustimmung
des Monarchen] - formalno proglašenje
zakona koji je usvoji parlament, od strane
486
monarha. Iako je kraljevska saglasnost
ustavni instrument kontrole nad par-
lamentom, odbijanje davanja kraljevske
saglasnosti je retka praksa u ustavnim
monarhijama. Na primer, u Velikoj
Britaniji gde je kraljevska saglasnost
vekovna tradicija, usvojeni tekst zakona
se šalje Kraljici na formalno usvajanje,
što predstavlja završnu fazu za-
konodavnog procesa. U ustavnom jeziku,
ovaj instrument je poznat kao kraljevska
saglasnost (engleski: Royal assent).
Kriterijumi iz Kopenhagena [Kriteret e
Kopenhagës; Copenhagen Criteria; Ko-
penhagener Kriterien] - su kriterijumi ko-
je države kandidati treba da ispune za
članstvo u Evropskoj uniji. Ovi kriteri-
jumi, poznati kao kriterijumi iz Ko-
penhagena postavljeni su od strane
Evropskog saveta 1993. godine i
obuhvataju: stabilnost institucija koje
garantuju demokratiju, vladavinu prava,
ljudska prava i zaštitu manjina, tržišnu
ekonomiju i sposobnost da se nosi sa
konkurentskim pritiskom i tržišnim
snagama unutar EU. U okviru ovih krite-
rijuma spadaju i sposobnost države da
preuzme obaveze članstva, uključujući i
sposobnost za efikasno sprovođenje
pravila, standarda i politika koje čine telo
prava EU („acquis“).
Kulturna prava [Të drejta kulturore;
Cultural rights; Kulturelle Rechte] -
smatraju se savremena prava, koja imaju
za cilj ostvarivanje kulturnog i naučnog
potencijala pojedinca i društva u celini. U
okvir kulturnih prava uglavnom spadaju
pravo na umetnost i naučno stvaralaštvo,
kao i akademska sloboda. URK sadrži
nekoliko članova koji garantuju kulturna
prava, uključujući prava manjinskih
zajednica na unapređenje i očuvanje kul-
turnog nasleđa zajednica i njihovih pri-
padnika.
Kvalifikovana većina [Shumicë e kuali-
fikuar; Qualified majority; Qualifizierte
Mehrheit] - određena većina glasova,
veća od polovine koja je potrebna za do-
nošenje odluke. U ustavnom pravu, do-
nošenje odluka prema kvalifikovanoj
većini primenjuje se uglavnom za važna
pitanja, kao što su izmena ustava, rati-
fikacija međunarodnih sporazuma, raspu-
štanje parlamenta, razrešenje visokih
državnih službenika, itd. i Ustav Kosova
je utvrdio donošenje odluka prema
kvalifikovanoj većini, kao na primer za
izmenu Ustava (član 65.), ratifikaciju
nekoliko međunarodnih sporazuma (član
18.), usvajanje Poslovnika o radu
skupštine (član 76.) raspuštanje
Skupštine (član 82.), itd.
Kvorum [Kuorum; Quorum; Quorum] -
neophodan broj članova za donošenje od-
luke. Prema Ustavu Kosova (član 69.),
Skupština Kosova ima kvorum kada je
prisutno više od polovine svih poslanika
skupštine.
Kvota [Kuotë; Quota; Quote] - U
ustavnom pravu, odnosi se na propor-
cionalni deo ukupne celine koja se
zahteva prema ustavu ili zakonu, koji
pripada jednom licu, društvenoj, etničkoj,
političkoj ili rodnoj grupi. Na primer,
prema Ustavu Kosova (član 103.)
„najmanje petnaest odsto (15%) sudija
Vrhovnog suda, ali ne manje od troje (3)
sudija, će dolaziti iz redova zajednica ko-
je ne čine većinu na Kosovu“. Ili, prema
članu 64. Ustava Kosova, Skupština ima
sto dvadeset (120) poslanika koji su iza-
brani tajnim glasanjem, na osnovu ot-
vorenih lista. Mesta u Skupštini se dele
između svih partija, koalicija, građanskih
inicijativa i nezavisnih kandidata, pro-
porcionalno broju važećih glasova dobi-
jenih na izborima za Skupštinu. 2. U
sklopu ove podele, dvadeset (20) od sto
dvadeset (120) mesta, je zagarantovano
za predstavnike zajednica koje nisu
većina na Kosovu.
L
Land (države) [Landi/et; Land (s);
Land/Länder] - ovaj naziv se odnosi na
savezne jedinice ili države u nemačkoj i
austrijskoj federaciji. U ove dve države,
landi (Nemački: Länder) uživaju za-
konodavne, izvršne i pravosudne
nadležnosti, izuzev nadležnosti koje su u
isključivoj oblasti saveznih organa. Od
ujedinjenja 1990. godine, Nemačka se
sastoji od 16. država a savezna austrijska
mapa se sastoji od 9. država sa Bečom u
ulozi savezne jedinice i kao austrijska
prestonica.
Legitimitet [Legjitimitet; Legitimacy;
Legitimität] - U kontekstu sistema uprav-
ljanja, ovaj naziv se odnosi na demo-
kratsku prihvatljivost sistema ili auto-
riteta. U nekim slučajevima, vlasti ili sis-
temi mogu biti legalni ali ne i legitimni,
jer nisu bili predmet izborai nisu pro-
izvod političke volje naroda.
Levica [Majtizëm; Leftism; Die Linke] -
Programska i ideološka orijentacija
političkih partija koje podržavaju ideju
socijalne jednakosti, kolektiviteta i do-
datnih mera kontrole vlade u ekonomiji.
Podela političkih partija na leve ili desne
partije, ima svoju genezu u Generalnoj
skupštini (Estates General) Francuske
revolucije (1789. god.) u kojoj su, pos-
lanici koji su sedeli na levoj strani bili
protivnici monarhije a oni koji su sedeli
na desnoj strani su favorizovali institucije
starog režima. Levu političku orijentaciju
u standardnijoj formi imaju socijalističke
partije, a ekstremniju dimenziju levice
zastupaju komunističke partije.
487
Lex - iz latinskog „zakon“. Odnosi se na
pozitivno pravo, posebno za zakon koji je
usvojila skupština i koji je na snazi.
Lex posterior derogat priori - iz
latinskog „kasniji zakon ukida pređašnji
“. Pravno tumačenje prema kojem kasniji
zakon preovlađuje nad prethodnim za-
konom.
Lex suprema - iz latinskog „vrhovni za-
kon, osnovni zakon“, znači najviši čin
unutar pravnog poretka.
Liberalna partija [Parti liberale; Liberal
party; Liberale Partei] - su partije levog
ili desnog centra koje se zalažu za liber-
alnije mere i instrumente u političkom,
ekonomskom, kulturnom i socijalnom
poretku, uključujući, ali se ne ograničav-
ajući na ljudska prava i slobode.
Licenca [Licencë; Licence; Lizenz] -
službeni dokument, koji izdaje nadležni
organ, koji omogućava kandidatu da vrši
regulisanu profesiju.
Lokalna uprava [Qeverisje Lokale; Lo-
cal Governance; Lokale Regier-
ungsgewalt] - Prema Evropskoj povelji o
lokalnoj samoupravi (član 3), pod lo-
kalnom samoupravom se podrazumeva
pravo i efektivna sposobnost lokalnih
zajednica da na osnovu zakona, regulišu i
upravljaju znatnim delom javnih poslova
na osnovu vlastite odgovornosti i u korist
lokalnog stanovništva.Ovo pravo vrše
saveti ili skupštine, sastavljene od člano-
va koji su slobodno izabrani tajnim,
jednakim, neposrednim i univerzalnim
glasanjem, i koji mogu imati izvršne or-
gane koji su njima odgovorni.
Lokalna samouprava - Videti „lokalna
uprava“.
Lord - Član Doma lordova u britanskom
parlamentu. Za više videti Dom Lordova.
488
M
Magna Carta/Velika povelja - Usvajan-
jem Velike povelje 1215. godine, zapo-
čeo je period ustavnog ograničenja
kraljevske vlasti u Engleskoj kraljevini
12. veka. Engleski baroni su obavezali
kralja Džona da potpiše Povelju
obezbeđujući pravo da se suprotstave na-
siljem u slučaju ugrožavanja prava ut-
vrđenih u ovom dokumentu.. Između
garantovanih prava u Velikoj povelji je i
princip vladavine prava, što znači da
svako, čak i sam Kralj, podleže zakonu
kao i pravo slobodnih ljudi da imaju
pristup na nezavisni sudski postupak.
Ovaj dokument je još uvek formalno
izvor ustavnog prava u Velikoj Britaniji i
računa se među najuticajnije instrumente
u procesu konstitucionalizacije sloboda i
osnovnih prava, kao i ograničenja vlasti u
ustavnim demokratijama svugde u svetu.
Marbury protiv Madison (1803) -
među najslikovitijim i najranijim
slučajevima u istoriji američke jurispru-
dencije kojom odlukom je Vrhovni sud
SAD uspostavio temelje sudske kontrole
ustavnosti. Sudska odluka je izazvala
široku debatu u SAD, pošto Ustav nije
izričito definisao pravo Vrhovnog suda
da zakone američkog Kongresa proglasi
za neustavne.
Međunarodna organizacija [Organizatë
ndërkombëtare; International organiza-
tion; Internationale Organisation] - osno-
vana međunarodnim ugovorom, koja se
reguliše međunarodnim pravom i
raspolaže svojim međunarodnim pravnim
personalitetom.
Međunarodna zdravstvena organizaci-
ja [Organizata Ndërkombëtare e
Shëndetësisë; World Health Organiza-
tion; Weltgesundheitsorganisation] -
specijalizovana agencija UN, osnovana
1948. godine koja ima za cilj unapređen-
je usluga i politika u oblasti javnog
zdravlja.
Međunarodna organizacija rada [Or-
ganizata Ndërkombëtare e Punës; Inter-
national Labour Organization; Interna-
tionale Arbeitsorganisation] - speci-
jalizovana agencija UN osnovana1946.
godine koja ima za cilj poboljšanje uslo-
va rada i prava u okviru pravnih sistema
država članica.
Međunarodni pakt o građanskim i
političkim pravima i njeni protokoli
[Pakti Ndërkombëtare për të Drejtat Civi-
le e Politike dhe Protokollet e saj; Inter-
national Covenant for the Civil and Polit-
ical Rights and its Protocols (ICCPR); In-
ternationaler Pakt über bürgerliche und
politische Rechte] - MPGPP usvojen je
od Generalne skupštine Rezolucijom
2200 od 16. decembra 1966. godine i
stupio je na snagu 23. marta 1976.
godine. On uključuje širok spektar indi-
vidualnih sloboda i političkih prava.
Sprovođenje MPGPP nadgleda Komitet
Ujedinjenih nacija za ljudska prava
(posebno telo u Savetu za ljudska prava
Ujedinjenih nacija), koje razmatra redov-
ne izveštaje država članica o tome kako
se sprovode prava utvrđena ovim pak-
tom. Za razliku od UDLJP (1948),
MPGPP proizvodi obavezujuće pravno
dejstvo za strane potpisnice. U
međuvremenu, treba se navesti da
MPGPP spada u grupu međunarodnih
akata o ljudskim pravima koja se
direktno primenjuju u pravnom sistemu
Kosova (član 22. URK).
Međunarodno pravo [E drejta ndërk-
ombëtare; International law; Völkerrecht]
- Iako ne postoji univerzalno prihvaćen
koncept definisanja međunarodnog
prava, ovaj pojam podrazumeva zbirk
pravno obavezujućih normi, principa i
pravila za regulisanje odnosa između
država i naroda. Međunarodno pravo
uključuje ne samo države, već i
međunarodne organizacije, a u određen-
im slučajevima i pojedince (međunarod-
no krivično pravo). Izvori međunarodnog
prava najbolje su sažeti u članu 38. Statu-
ta Međunarodnog suda pravde, prema ko-
jem međunarodno pravo ima tri glavna
izvora: međunarodne traktate, pravila i
opšte pravne principe, dok sudske odluke
i pravna nauka mogu da se primenjuju
samo kao pomoćni instrumenti u
tumačenju zakona.
Međunarodni monetarni fond (MMF)
[Fondi Monetar Ndërkombetar; Interna-
tional Monetary Fund (IMF); Internatio-
naler Währungsfonds (IWO)] - (MMF) je
međunarodna organizacija koja se an-
gažuje u podsticanju globalne monetarne
saradnje kako bi se osigurala finansijska
stabilnost država članica, radi olakšanja
međunarodne trgovine i podsticanja vi-
soke zaposlenosti putem održivog
ekonomskog rasta.
Međunarodni sud pravde [Gjykata
Ndërkombëtare e Drejtësisë; Internation-
al Court of Justice (ICJ); Internationaler
Gerichtshof] - MSP je glavni pravosudni
organ Ujedinjenih nacija. Osnovan je
1945. godine Poveljom ujedinjenih naci-
ja, a njegovo sedište se nalazi u Hagu
(Holandija). Sud se sastoji od 15. sudija,
koji se biraju od strane Generalne
skupštine Saveta bezbednosti na mandat
od devet godina. MSP je nadležan za
rešavanje sporova između država i daje
savetodavna mišljenja o pravnim pitan-
jima koja prosleđuju ovlašćeni organi
Ujedinjenih nacija.
Među-ministarske komisije [Komitetet
ndërministrore; Interministerial Commit-
tee; Interministerielle Ausschüsse] -
savetodavni organi vlade gde se prethod-
no raspravlja o politikama, važnim pitan-
489
jima iz izvršne aktivnosti, kao i o projek-
tima od posebne važnosti.
Memorandum sa objašnjenjima
[Memorandum Shpjegues; Explanatory
memorandum; Erläuterungsmemoran-
dum] - je dokument sa objašnjenjima
nacrta zakonodavnog akta koji razrađuje
glavna tretirana pitanja; njihove ciljeve i
njihovu međusobnu povezanost sa vla-
dinim prioritetima, i daje preporučenu
opciju. Veoma je važan instrument koji
prethodi zakonodavnom procesu i in-
formiše tela koja donose odluke o uti-
cajima i regulatornim opcijama nacrta
zakonodavnog akta.
Ministar [Ministër; Minister; Minister] -
u etimološkom smislu, izraz „ministar“
dolazi od francuskog „ministre“ što znači
„sluga“ a istorijski, u periodu sred-
njevekovnih monarhija, ministri su služili
kao podređeni kralju. U političkom
diskursu, izraz „ministar“ znači član vla-
dinog kabineta koji vodi određeno odel-
jenje. Kao državno telo, on je deo izvršne
vlasti. Njihov izbor i nadležnosti se od-
ređuju modelom vladavine. Tako, u par-
lamentarnim demokratijama, ministre,
kao članove vladinog kabineta, bira par-
lament i podležu parlamentarnom nad-
zoru. U polupredsedničkim sistemima
(npr. u Francuskoj), ministre imenuje šef
države na predlog premijera, ali moraju
imati parlamentarnu podršku za obavljan-
je svojih dužnosti. U predsedničkim sis-
temima, međutim, (npr. SAD) državne
sekretare (pojam ekvivalentan pojmu
ministar) imenuje predsednik uz saglas-
nost Senata. U državama koje nemaju
jaku podelu vlasti, ministri mogu biti i
članovi parlamenta, kao što je to u Ve-
likoj Britaniji. Bez obzira na modele za
njihov izbor, ministri su odgovorni za iz-
radu razvojnih politika i za njihovo pret-
varanje u pravne instrumente, kao što su
490
predlozi zakona, podzakonski akti, od-
luke, itd.
Monarhija [Monarki; Monarchy; Mon-
archie] - oblik vlasti u kojoj je šef države
kralj, kraljica ili kraljevska porodica. U
monarhističkim državama, šef države se
stavlja na tu dužnost putem načela
nasleđivanja, na neograničeni mandat, za
razliku od republikanskog oblika vlasti u
kojem je mandat šefa države ograničen.
Smatra se da je među najranijim oblicima
organizacije državne vlasti, a u etimolo-
škom smislu znači „vladati sam“ (iz
srednjevekovnog francuskog jezika
„monarque“). U ranim političkim sistem-
ima, moć monarha je bila prilično široka
i neograničena, ali sa širenjem građan-
skih pokreta za ograničenje moći monar-
ha i potvrđivanje suvereniteta naroda,
ova vlast je znatno ograničena. Trijumf
parlamentarizma nad oblicima apsolutnih
monarhija omogućio je uspostavljanje
ustavnog modela ograničene monarhije.
U ovim sistemima (koji se sem Velike
Britanije uglavnom prostiru u državama
severne Evrope) vlast monarha je, u
suštini, ostala samo formalna i ceremoni-
jalna i u ovom sistemu ustavne monarhije
kralj vlada ali ne upravlja.
Monizam [Monizmi; Monism; Mon-
ismus] - je doktrina međunarodnog prava
po kojoj su domaće i međunarodno pravo
deo jednog jedinstvenog normativnog ili
pravnog sistema. Prema ovom konceptu,
međunarodni sporazumi nakon ratifikaci-
je postaju deo domaćeg pravnog sistema i
sprovode se na isti način kao i domaći
zakoni države.
Multietnička država - država koju
karakteriše etnička raznolikost, u kojoj,
pored većinske zajednice, uzajamno
deluju i druge nevećinske zajednice.
N Evropske unije ili određivanja valjanosti
Nadležnost [Kompetencë; Competency;
Zuständigkeit] - je ovlašćenje dato
ustavom i/ ili zakonom jednom organu
centralne ili lokalne vlasti za vršenje
funkcije ili određenih odgovornosti.
Nadnacionalna organizacija [Organiza-
të supra-nacionale; Supra-national organ-
ization; Supranationale Organisation] - je
nadnacionalna organizacija koja čini uje-
dinjenje nezavisnih država koje dobro-
voljno prenose deo svog suvereniteta
kako bi omogućile donošenje odluka u
nadnacionalnoj organizaciji, za dobrobit
svih i kolektivnih interesa njihovih
građana. Evropska unija je tipičan primer
nadnacionalne organizacije uspostavljena
posebnim ugovorom kojim su Visoke
ugovorne strane (države) odlučile da
neke zajedničke ciljeve Unije (na pr.
jedinstveno tržište, osnivanje ekonomske
i monetarne unije, itd.) postignu kroz
ovaj oblik delegiranja nacionalne vlasti
na nivou jedne nadnacionalne organizaci-
je.
Nadnacionalna sudska kontrol
[Kontrolli gjyqësor supra-nacional; Su-
pranational judicial review; Supranatio-
nale-gerichtliche Kontrolle] - pravosudna
kontrola nadnacionalnih sudova (kao što
su Evropski sud za ljudska prava
(ESLJP) i Sud pravde Evropske unije),
protiv odluka i postupaka sudova/ vlasti
država članica. U oblasti prava EKLJP,
nadnacionalna kontrola se ispoljava kada
ESLJP oceni da li je intervencija javnog
organa jedne ugovorne strane (države
članice) u skladu sa Konvencijom i
njenom sudskom praksom. Dok se u
okviru prava EU ova kontrola manifestu-
je kada SP EU donosi preliminarne od-
luke prema zahtevu sudova ili tribunala
država članica povodom tumačenja prava
usvojenih akata od institucija EU.
Namensko tumačenje [Interpretim
qellimor; Purposive Interpretation;
Zweckauslegung] - teorija pravnog
tumačenja prema kojoj je značenje
ustavno-pravne norme najbolje
definisano uzimajući u obzir cilj iz-
rađivača u vreme izrade i usvajanja te
norme.
Narodni advokat/Ombudsman [Om-
budsperson; Ombudsperson; Der Bürger-
beauftragte/Ombudsmann] - Nezavisna
institucija za razmatranje zahteva pojedi-
naca u vezi sa kršenjem ljudskih prava i
procenu da li radnje ili odluke javnih or-
gana ugrožavaju prava i slobode zagar-
antovane ustavom ili međunarodnim ak-
tima za ljudska prava, posebno EKLJP-
om. Kao čuvar sloboda i ljudskih prava,
narodni advokat može da preporuči za-
konodavnim, izvršnim i pravosudnim or-
ganima preduzimanje upravnih, proce-
duralnih i zakonskih mera za poboljšanje
i unapređenje zaštite ljudskih prava i slo-
boda, jednakosti i nediskriminacije.
Namenski prihodi [Të ardhurat e dedi-
kuara; Dedicated income; Einkommen] -
znači javni novac koji proizilazi iz
specifičnog izvora prihoda i koji se pre-
ma zakonu mora dodeliti određenoj
budžetskoj organizaciji i/ ili za određenu
svrhu.
NATO - Organizacija Severnoatlantskog
pakta, poznata i pod nazivom Severno-
atlantski savez, predstavlja međudržavni
vojni savez koji se sastoji od nekoliko
država članica Severne Amerike i
Evrope. Osnovan 4. aprila 1949. godine
da bi promovisao demokratske vrednosti;
NATO promoviše i definiše oblike kon-
sultacija i saradnje između država član-
ica, o pitanjima odbrane i bezbednosti.
NATO trenutno ima 29. država članica.
491
Među najrelevantnijim članovima spora-
zuma o osnivanju NATO je član 5. prema
kojem će „svaki oružani napad protiv
jedne ili više država u Evropi ili Severnoj
Americi, biti nazvan napadom na sve“,
obavezujući države članice da pomognu
napadnutu državu, uključujući i upotrebu
oružanih snaga, kako bi ponovo
uspostavili i očuvali bezbednost u
severno-atlantskom području. NATO je
1999. godine odigrao veoma važnu ulogu
na Kosovu, čime je podržao međunarod-
ne humanitarne napore i koordinirao i
podržao međunarodno civilno prisustvo.
Neophodno mešanje u demokratskom
društvu [Ndërhyrja e domosdoshme në
shoqërinë demokratike; Necessary inter-
ference in democratic society; Erforderli-
cher Eingriff in die demokratische Ge-
sellschaft] - među osnovnim principima
za ocenjivanje ograničenja ljudskih
prava, koje je izradio Evropski sud za
ljudska prava, prema kojem svako
ograničenje ljudskih prava, sem što mora
da bude zakonito, mora se smatrati „po-
trebnim za demokratsko društvo“ radi
postizanja legitimnog cilja. Ovaj princip
definiše i URK (član 55.) prema kojem se
„prava i osnovne slobode garantovane
ovim Ustavom, mogu ograničiti samo do
one mere do koje su neizbežne, kako bi
se u otvorenom i demokratskom društvu
ispunio cilj zbog kojeg je dozvoljeno
ograničenje‘‘.
Neposredni efekat [Efekti direkt; Direct
effect; Unmittelbare Anwendung] - među
najvažnijim principima koje je odredio
SPEU (videti slučaj Van Gend & Loos
br. 26/62) prema kojem se neki pravni
akti EU neposredno primenjuju u
pravnim sistemima država članica. Prema
ovom principu, ovi pravni akti EU od-
ređuju konkretna prava i obaveze pojedi-
492
naca i nacionalni sudovi ih moraju
primenjivati direktno.
Nepovredivost stana [Paprekshmëria e
banesës; Inviolability of the home; Un-
verletzlichkeit der Wohnung] - među po-
jedinačnim ustavnim pravima prema
kojima kontrola stana može da se izvede
isključivo samo na osnovu sudske odluke
i kada je mešanje neophodno za postizan-
je legitimnog cilja (na pr. ako je neo-
phodno da se izvrši zakonito hapšenje,
prikupljanje dokaza za koje postoji rizik
od gubitka ili za direktno i ozbiljno ot-
klanjanje rizika po ljude i imovinu).
Nepovredivost stana je garantovana čla-
nom 36. stav 4. URK i članom 8. EKLJP,
u okviru prava za poštovanje privatnog i
porodičnog života.
Nezavisna komisija za medije
[Komisioni i Pavarur për Media; Inde-
pendent Media Commission; Unabhäng-
ige Kommission für Medien] - je
nezavisna ustavna institucija koja regu-
liše spektar emiterskih frekvencija u Re-
publici Kosovo, licencira javne i privatne
emitere, određuje i sprovodi politiku
emitovanja i vrši druge nadležnosti ut-
vrđene zakonom.
Nevladina organizacija [Organizata Jo-
Qeveritare; Non-Governmental Organi-
zation; Nichtregierungsorganisation] - je
neprofitna organizacija osnovana na do-
brovoljnoj osnovi i u određene društvene
i humanitarne svrhe. Kroz različite forme
i mehanizme zalaganja, NVO vrše uticaj
na javne vlasti u sprovođenju politika od-
rživog i društvenog razvoja delujući kao
straža javnih vlasti u procesu donošenja
odluka.
Nezavisni nadzorni odbor za civilnu
službu Kosova [Këshilli i Pavarur
Mbikëqyrës për Shërbimin Civil të Ko-
sovës; Independent Oversight Board of
Kosovo Civil Service; Unabhängiger
Aufsichtsrat für den öffentlichen Dienst
Kosovos] - je nezavisno telo koje rešava
žalbe civilnih službenika i osigurava
poštovanje svih pravila i principa koji
uređuju civilnu službu u Republici Koso-
vo. Odbor se sastoji od sedam (7) člano-
va koje bira Skupština Republike Koso-
vo, a njegov sastav odražava multietnički
i rodni karakter Kosova, pošto se dva (2)
člana biraju iz redova nealbanske
zajednice i dva (2) člana moraju da budu
žene. Odbor vrši tri glavne funkcije: a)
odlučuje o žalbama civilnih službenika,
b) odlučuje da li je imenovanje civilnih
službenika na rukovodećim nivoima
učinjeno u skladu sa pravilima i prin-
cipima utvrđenim Zakonom o civilnoj
službi i c) nadgleda primenu pravila i
principa zakona o civilnoj službi.
Nomos - iz grčkog „zakon, nalog“, stoga
pravni akt, pravna norma. Za više, videti
„Zakon“.
O Licensing board; Lizensierungsvorstand]
Obaveštajna agencija [Agjencia e In-
teligjencës; Kosovo Intelligence Agency;
Nachrichtenagentur Kosovos] - licenciranja za određenu profesiju.
Obaveštajna agencija Kosova (OAK) deo
je nezavisnih agencija u oblasti bezbed-
nosti. Prema članu 129. Ustava Kosova,
OAK je nadležna da istražuje, otkriva i
nadgleda moguće pretnje po unutrašnju
bezbednost Republike Kosovo. Aktivnos-
ti OAK podležu skupštinskom nadzoru
kako bi se osiguralo da su aktivnosti
OAK legitimne, profesionalne i propor-
cionalne. Na poseban način, OAK pruža
informacije o eventualnim pretnjama
iznutra i izvan teritorije, o međunarod-
nom ili lokalnom terorizmu, proizvodnji
narkotika i trgovini ljudima, organi-
zovanom kriminalu, privrednom krimi-
nalu, sabotaži i svim drugim pitanjima
vezanim za bezbednost na Kosovu. Pitan-
ja organizovanja i funkcionisanja OAK
na Kosovu regulisana su Zakonom br. 03
/ l-063 o Obaveštajnoj agenciji Kosova.
Obavezni mandat [Mandat detyrues;
Imperative mandate; Obligatorisches
Mandat] - Ograničeni mandat poslanika
koji je inače poznat kao imperativni
mandat, koji se primenjivao u sistemima
delegiranja, u kojima su poslanici pri-
hvatali obavezne pozicije od strane iz-
borne jedinice prilikom donošenja odluka
ili stavova u parlamentu. Smatra se
ograničenim mandatom jer ne dozvoljava
poslanicima da budu slobodni i da tokom
donošenja odluka u parlamentu sprovode
svoja ubeđenja na ispravan nači.
Obiter Dictum - iz latinskog „uzgred
rečeno“; u doktrini sudskog obrazloženja
podrazumeva komentare sudija u okviru
presude kao deo sudskog mišljenja koja
nisu nužno značajna za donošenje odluke
i ne smatraju se pravno obavezujućim.
Odbor za licenciranje [Bordi licencimit;
- Jedinica koju osniva nadležan organ ra-
di upravljanja svim aspektima stručnog
Odbor za prava i interese zajednica
[Komisioni për të Drejtat dhe Interesat e
Komuniteteve; Committee on Rights and
Interests of Communities; Ausschuss für
die Rechte und Interessen der Gemein-
schaften] - je stalni odbor Skupštine Ko-
sova. Ovaj odbor čini jedna trećina (1/3)
članova koji predstavljaju grupu poslani-
ka Skupštine, koji drže mesta rezervisana
ili zagarantovana za srpsku zajednicu, od
jedne trećine (1/3) članova koji pred-
stavljaju grupu poslanika Skupštine koji
drže mesta rezervisana ili garantovana za
druge nevećinske zajednice, i od jedne
trećine (1/3) članova većinske zajednice
koji su zastupljeni u Skupštini.
493
Odluka [Vendim; Decision; Bes-
cheid/Entscheidung] - pravni akt javnog
organa. Odluke mogu biti konkretna i in-
dividualna akta u slučajevima kada regu-
lišu ili odlučuju individualno ili ap-
straktno pitanje, a u slučajevima kada
uspostavljaju opšta pravila ponašanja,
odluke imaju karakter opštih normativnih
akata.
Okvirna konvencija Saveta Evrope za
zaštitu nacionalnih manjina [Konventa
Kornizë e Këshillit të Evropës për Mbro-
jtjen e Pakicave Kombëtare; Council of
Europe Framework Convention for the
Protection of National Minorities; Rah-
menkonvention zum Schutz nationaler
Minderheiten] - među evropskim instru-
mentima ljudskih prava kroz koje su
države članice dužne da očuvaju i zaštite
etnički, jezički i verski identitet bilo ko-
jeg pripadnika nacionalne manjine i
stvore neophodne uslove za izražavanje,
očuvanje i razvijanje tog identiteta. Ova
konvencija je deo spiska međunarodnih
instrumenata koja se direktno sprovodi u
Republici Kosovo, prema članu 22.
URK.
Okvirna konvencija o klimatskim
promenama [Konventa Kornizë për
Ndryshime Klimatike; Framework Con-
vention on Climate Changes; Klimarah-
menkonvention der Vereinten Nationen]
- je međunarodni sporazum o životnoj
sredini, usvojen 9. maja 1992. godine
koji ima za cilj borbu protiv klimatskih
promena i smanjenje koncentracije gas-
ova staklene bašte uatmosferu.
Oligarhija [Oligarkia; Oligarchy; Oli-
garchie] - iz grčkog (oligarkhía) što znači
'malo' i “arkho”, što znači 'vladati ili ko-
mandovati'. Dakle, to je oblik vladavine u
kojem vlast ima mali broj ljudi.
Ombudsman [Ombudsperson; Ombud-
sperson; Der Bürgerbeauftrag-
494
te/Ombudsmann] - ova institucija je nas-
tala u Kraljevini Švedskoj (1809) osniv-
anjem ombudsmana kao organa izvan
izvršne vlasti, za ocenu parlamentarnih
zakona. Iako se nadležnosti ombudsmana
razlikuju od države do države, ombuds-
man je državni službenik koji razmatra
žalbe građana na rad organa državne
vlasti. U nekim pravnim sistemima, kao
na Kosovu, ombudsman može da uputi
povrede ljudskih prava i sloboda po
službenoj dužnosti (ex officio), ili može
da uputi navodnu tvrdnju Sudu. Na Ko-
sovu, ovu funkciju vrši Ombudsman, koji
nadgleda i štiti prava i slobode pojedi-
naca od nezakonitih i nepravilnih radnji
ili nepostupanja javnih vlasti.
Opoziv [Revokim; Revocation;
Widerruf] - u upravnom pravu odnosi se
na oduzimanje ovlašćenja ili date
dozvole na osnovu zakonskih ovlašćenja,
kao npr. opoziv licence. U parlamentar-
nom pravu, ovaj izraz se odnosi na
oduzimanje ili ukidanje parlamentarnog
mandata pre njegovog isteka, i sprovodi
se uglavnom u onim državama koje
primenjuju povezani ili imperativni par-
lamentarni mandat.
Opština [Komuna; Municipality; Ge-
meinde] - u opštem smislu, opština pred-
stavlja osnovnu jedinicu lokalne samou-
prave, a u etimološkom smislu, pojam
opština potiče iz latinskog „communia“
što znači zajednica ili zajednička pitanja
za zajednicu. U mnogim zemljama, kao
što je Francuska, opština predstavlja os-
novnu jedinicu organizacije lokalne
samouprave. Na osnovu principa decen-
tralizacije, opština vrši sva ovlašćenja
koja nisu izričito rezervisana za organe
centralne vlasti. I u Republici Kosovo,
opštine predstavljaju osnovnu jedinicu
lokalne samouprave koja se sastoji od
građana zajednica na određenoj teritoriji
utvrđenoj zakonom. Prema Ustavu Re-
publike Kosovo i Zakonu o lokalnoj
samoupravi na Kosovu 03/L-040, opštine
uživaju adekvatnu političku, upravnu i
finansijsku autonomiju, omogućavajući
građanima učestvovanje u procesu od-
lučivanja u opštinskim organima.
Opštinske nadležnosti [Kompetencë
komunale vetanake; Municipal own
competencies; Selbstverwaltungskompe-
tenzen] - su isključive nadležnosti opšti-
na, koje su date opštinama na osnovu
Ustava ili zakona i koje su suštinske za
pružanje opštinskih usluga i za samo ad-
ekvatno funkcionisanje lokalne samou-
prave uopšte.
Opštinski pravilnik [Rregullore komu-
nale; Municipal regulation; Kommunale
Verordnung] - je opštinski akt koji usvaja
Skupštine opštine radi daljeg uređivanja
određenog delokruga u skladu sa za-
konodavstvom na snazi.
Organ civilnog vazduhoplovstva [Auto-
riteti Civil i Aviacionit; Civil Aviation
Authority; Zivilluftfahrtbehörde] - strane i građana, sa druge. Ova prava
Nezavisna ustavna institucija koja regu-
liše aktivnosti civilnog vazduhoplovstva
u Republici Kosovo i pruža usluge
vazdušne plovidbe.
Organizacija za evropsku bezbednost i
saradnju [Organizata për Bashkëpunim
dhe Siguri në Evropë; Organization for
Security and Cooperation in Europe
(OSCE); Organisation für Sicherheit und
Zusammenarbeit in Europa] - OEBS je
međunarodna organizacija osnovana na
Konferenciji o bezbednosti i saradnji u
Evropi 1973. godine koja se bavila
bezbednosnim pitanjima tokom hladnog
rata. Njena misija se postepeno širila
kako bi se unapredili poštovanje ljudskih
prava i sloboda, ekološka prava, pošto-
vanje manjinskih zajednica i procesi
demokratizacije. OEBS se trenutno
sastoji od 57. država članica i ima svoje
misije u mnogim zemljama širom sveta,
uključujući i Kosovo.
Organski statut [Statuti Organik; Ogan-
ic statute; Organisches Statut] - poznat
kao prvi ustav albanske države nakon
proglašenja nezavisnosti. Ovaj akt je iz-
radila međunarodna komisija za kontrolu,
koja je 1914. godine proglasila Albaniju
„suverenom nasleđenom kneževinom“
pod vođstvom nemačkog princa Vilhema
Vida. Statut je regulisao oblik vlasti,
međunarodnu poziciju Albanije, odnos
između državnih vlasti, oružanih sila i
organa pravosuđa.
Osnovna prava i slobode [Të drejtat dhe
liritë themelore; Fundamental rights and
freedoms; Grundrechte und Grundfrei-
heiten] - Osnovna prava i slobode koja se
garantuju ustavom i/ ili primarnim za-
konodavstvom. Osnovna prava i slobode
predstavljaju najvažniji segment ustavne
demokratije jer se preko njih određuje
odnos između državne vlasti s jedne
mogu biti apsolutna (na primer pravo na
ljudsko dostojanstvo, pravo nepodvrga-
vanja mučenju, kažnjavanju i nehu-
manom, okrutnom ili ponižavajućem
postupanju), znači prava za koja nije
dozvoljeno nikakvo ograničenje ili rela-
tivno, znači osnovna prava i slobode koja
mogu podlegati zakonskim ograničen-
jima u određenim slučajevima. Osnovna
prava i slobode, kako je definisao
Ustavni sud Nemačke u slučaju Lüth
(1958. godine) na prvom mestu, su prava
za zaštitu građana od strane države i
predstavljaju objektivan sistem vrednosti
koji obavezuje sve državne organe i
primenjuje se u svim pravnim oblastima.
Osnovni zakon [Ligji Themelor; Basic
law; Grundgesetz] - odnosi se na primar-
ni zakon, zakon nad zakonima. Može
495
imati značenje ustava, kao u Saveznoj
Republici Nemačkoj (nemački das
Grundgesetz (GG) gde Osnovni zakon
ima atribute ustava. Za više, videti
„Ustav“.
Ostavka [Dorëheqje; Resignation; Rück-
tritt] - je cilj dobrovoljnog odricanja ili
prestanka javne ili političke funkcije.
Podnošenje ostavke podrazumeva prekid
određenog radnog odnosa ili mandata.
P Parlamentssouveränität] - U parlamen-
Pacta sunt servanda - Princip
međunarodnog prava gde su ugovori
obavezni i moraju da se poštuju.
Parafiranje [Parafim; Initials; Initiale] -
akt kojim ovlašćena lica stavljaju ini-
cijale kako bi pokazali da su se složili sa
konačnim tekstom sporazuma.
Parlament [Parlament; Parliament; Par-
lament] - predstavnički organ izabran na
slobodnim i demokratskim izborima koji
vrši zakonodavnu funkciju, a u nekim
sistemima vladavine (kao što je par-
lamentarni sistem) vrši i izborne i nad-
zorne funkcije, kao što je izbor vlade ili
šefa države. Parlament predstavlja su-
verenitet naroda i smatra se kolevkom
demokratije, jer preko ovog organa, par-
lamentarne partije razmatraju i usvajaju
najvažnije političke odluke za državu i
pravo kao što su usvajanje ustavnih
amandmana, zakona, budžeta, ratifikacija
međunarodnih sporazuma itd. Zavisno od
oblika državnog uređenja, parlamenti
mogu biti jednodomni (monokameralni),
koji se više primenjuju u unitarnim drža-
vama ili dvodomni (bikameralni), koji se
više primenjuju u državama sa saveznim
državnim uređenjem (SAD, Nemačka,
Belgija, Austrija, itd.).
Parlamentarizam [Parlamentarizëm;
Parliamentarism; Parlamentarismus] -
ovaj izraz se odnosi na parlamentarni
496
život, rad političkih partija i samu
ustavnu ulogu parlamenta u sistemu vla-
davine. U širem smislu, parlamentarizam
podrazumeva unakrsno delovanje između
parlamenta, vlade i šefa države (za više,
videti parlamentarni sistem vladavine),
koji se izražava političkim konsenzusom
i recipročnom kontrolom u donošenju od-
luka.
Parlamentarni suverenitet [Sovranitet
parlamentar; Parliamentary sovereignty;
tarnoj teoriji, ovaj izraz podrazumeva da
je jedino parlament nosilac narodnog su-
vereniteta, stoga je ustavna uloga parla-
menta vrhovna i neprikosnovena, jer par-
lament predstavlja političku volju naroda
koja se ispoljava kroz parlamentarne iz-
bore. Ovaj ustavni princip se naročito
primenjuje u Velikoj Britaniji i podra-
zumeva da je jedino parlament za-
konodavno telo čiji akti ne mogu biti
ukinuti od strane suda.
Parlamentarno pravo [E drejta par-
lamentare; Parliamentary law; Parlamen-
tarisches Recht] - skup pravila, institucija
ili procedura za pravilno funkcionisanje
parlamenta i parlamentarnog života
uopšte. Parlamentarna pravila se
uglavnom određuju unutrašnjim aktom o
organizaciji i radu parlamenta, kao što je
Poslovnik o radu. Slično tome, pitanja
organizovanja i funkcionisanja Skupštine
Kosova su detaljnije regulisana kroz
Poslovnik o radu Skupštine Kosova.
Parlamentarna demokratija [Demo-
kraci parlamentare; Parliamentary de-
mocracy; Parlamentarische Demokratie]
- Videti „parlamentarni sistem“.
Parlamentarna/skupštinska komisija
[Komision parlamentar; Parliamentary
committee; Parlamentarischer
Ausschuss] - radno telo u parlamentu ko-
je čini određen broj poslanika za raz-
matranje nacrta zakona, procenu primene
zakona ili za kontrolisanje delatnosti jed-
nog određenog ministarstva. Prema par-
lamentarnom pravu u Republici Kosovo
skupština može da imenuje stalne odbore,
funkcionalne odbore i ad hoc odbore,
koji moraju da odražavaju politički
sastav Skupštine.
Parlamentarna grupa [Grup parlamen-
tar; Parliamentary group; Fraktion] - je
udruživanje članova skupštine (poslani-
ka) u posebnu grupu prema njihovoj
partijskoj pripadnosti ili prema pro-
gramskim orijentacijama (kao što je
slučaj sa parlamentarnim grupama u
Evropskom parlamentu). Parlamentarne
grupe se formiraju na početku rada za-
konodavnog tela i zavisno od načina unu-
trašnje organizacije skupštine, uživaju
široka ovlašćenja prilikom podnošenja
zakonskih i parlamentarnih predloga.
Prema PSK, za stvaranje parlamentarne
grupe potrebno je 5 odsto poslanika
skupštine ili najmanje (6) poslanika.
Parlamentarna interpelacija [Inter-
pelancë parlamentare; Parliamentary in-
terpellation; Parlamentarische Interpella-
tion] - Parlamentarni zahtev/podnesak
(mocija) koji podnosi poslanik ili par-
lamentarna grupa, kako bi se razmotrilo
pitanje vezano za rad Vlade ili određenog
ministarstva. Parlamentarna interpelacija
je instrument parlamentarne kontrole nad
radom vlade ili njenih odeljenja. Prema
poslovniku Skupštine Kosova, parlamen-
tarna grupa koja je predložila interpela-
ciju, dobija reč na početku i na kraju par-
lamentarne rasprave. Po pravilu, otvorena
rasprava o parlamentarnoj interpelaciji
završava se glasanjem.
Parlamentarna istraga [Hetim Par-
lamentar; Parliamentary investigation;
Parlamentarische Untersuchung] - je par-
lamentarni nadzorni instrument vlade ili
nezavisnih institucija. Prema Zakonu
03/L-176 o parlamentarnoj istrazi, par-
lamentarna istraga je proceduralna radnja
koja se preduzima od strane komisije radi
obelodanjivanja nekog slučaja ili od-
ređenog pitanja, bez optuženih lica i bez
podizanja optužnice.
Parlamentarni mandat [Mandat par-
lamentar; Parliamentary mandate; Par-
lamentarisches Mandat] - izraz koji se
koristi u parlamentarnim praksama i po-
drazumeva dobijenu vlast političkih
predstavnika na parlamentarnim izbori-
ma. Poslanici kao zastupnici naroda, svoj
mandat dobijaju na demokratski način,
koji vrše unutar ustavnih rokova i može
se obnoviti ponovo na osnovu parlamen-
tarnih izbora. Prema URK (član 70),
Mandat poslanika Skupštine Kosova
počinje na dan potvrđivanja izbornih re-
zultata i može prestati ili postati nevažeć
ako poslanik: (1) ne položi zakletvu; (2)
da ostavku; (3) se imenuje za člana Vlade
Kosova; (4) istekne mandat Skupštine;
(5) neopravdano odsustvuje šest (6)
meseci u kontinuitetu sa sednica
Skupštine; (6) je kažnjen pravosnažnom
odlukom suda za krivično delo koje je
kažnjivo zatvorom na jednu ili više godi-
na; (7) u slučaju njegove/njene smrti;
Parlamentarna monarhija [Monarki
parlamentare; Parliamentary monarchy;
Parlamentarische Monarchie] - sistem
vladavine u kojem monarh vrši uglavnom
formalne i ceremonijalne nadležnosti, a
pravu ustavnu vlast vrši vlada (izvršna
vlast) koja bi trebalo da ima parlamen-
tarnu podršku za sprovođenje svog pro-
grama. Ovaj sistem vladavine se primen-
juje u nekoliko država, kao što su Velika
Britanija, Holandija, Norveška, Švedska,
Španija, Danska, Belgija, Kanada itd.
Parlamentarno/skupštinsko nepo-
verenje [Mocion i Votëbesimit; Con-
497
structive vote of no confidence; Kon-
struktives Misstrauensvotum] - u parlamentu. Definišuće karakteristike
prevremeni prestanak / gubitak mandata
vlade od strane parlamenta. Praktikuje se
u parlamentarnim i polupredsedničkim
sistemima i manifestuje se se kada par-
lamentarna većina ne potvrdi svoj po-
dršku vladi i njenom programu. U
zavisnosti od ustavnih normi koje se
sprovode u ovim državama, obično,
uspešno izglasavanje nepoverenja podra-
zumeva ostavku vlade i formiranje novog
vladinog kabineta. Prema članu 100.
URK „smatra se da je predlog za izglasa-
vanje nepoverenja usvojen kada je
glasalo više od polovine poslanika
Skupštine Kosova“.
Parlamentarno pitanje [Pyetje par-
lamentare; Parliamentary question; Par-
lamentarische Anfrage] - instrument par-
lamentarne kontrole vlade putem kojeg
poslanici podnose članovima vlade us-
mena ili pisana pitanja o nekom ili politi-
ci tražeći detalje u vezi sa postavljenim
pitanjem. Cilj parlamentarnih pitanja je
da se članovi vlade drže odgovornim za
svoje akcije ili politike. Stoga se ona
smatraju sredstvom informisanja
sredstvom članova parlamenta o post-
avljenom pitanju. Proceduralni aspekti
vezano za podnošenje parlamentarnih pi-
tanja u Republici Kosovo regulišu se
Poslovnikom o radu Skupštine Kosova.
Parlamentarni system [Sistem par-
lamentar; Parliamentary system; Par-
lamentarisches System] - među
najrasprostranjenijim modelima uprav-
ljanja u kojima se izvršna vlast (koju
uglavnom vrši vlada) bira i nadgleda od
strane parlamenta. Međutim, pošto čla-
novi izvršne vlasti uglavnom drže visoke
pozicije unutar partije koja ima većinu u
parlamentu, saradnja između vlade i par-
lamenta postaje lakša za usvajanje za-
498
kona ili reformi koje zahtevaju usvajanje
parlamentarnog sistema su a) vladu bira i
razrešava parlament; b) parlament vrši
parlamentarnu kontrolu rada i politika
vlade; c) parlament može izglasati nepo-
verenje vladi; d) uprkos činjenici da par-
lament nadzire vladu, u parlamentarnim
modelima primenu zakonodavnih politi-
ka i državnih reformi vrši vlada.
Predsednički sistem [Sistem presiden-
cial; Presidential system; Präsidialsys-
tem] - sistem vlasti u kojem se za-
konodavna i izvršna vlast grade na odvo-
jeni način, legitimitetom datim direktno
od građana (na demokratskim izborima) i
gde izvršnu vlast uglavnom vrši šef
države i/ ili kabineta kojeg on/ ona od-
redi. Razlike koje karakterišu
predsedničke sisteme su: a) državna vlast
je podeljena na striktniji način; b) šefa
države drektno biraju građani i ne
podleže parlamentarnoj kontroli, i uživa
šire ustavne i izvršne nadležnosti od šefa
države u parlamentarnim modelima; c)
šef države ne može da raspusti parla-
ment, ali raspolaže nekim instrumentima
ustavne kontrole, kao što je pravo
vraćanja zakona na ponovno razmatranje;
d) parlament ne može da raspusti vladu
kao u parlamentarnim sistemima.
Predsednički sistem se primenjuje u
SAD-u, Brazilu, Argentini i u nekim
državama centralne i južne Amerike.
Persona Non Grata - latinski izraz koji
se koristi u diplomatskom pravu i znači
„nepoželjna osoba“. Odnosi se na lice ili
stranog zvaničnika koji se proglašava
nepoželjnim u državi domćinu ili u drža-
vi gde je akreditovan.
Peticija prava (1628) - usvojena je
1628. godine i predstavlja engleski
ustavni dokument koji je afirmisao slo-
bode i prava pojedinaca, zahtevajući
poštovanje ovih prava i od strane kralja.
Ovaj ustavni dokument je, između ost-
alog, definisao i zabranu za nametanje
proizvoljnog poreza, proizvoljnih zatvor-
skih kazni i bez sudske odluke, zabranu
proglašenja ratnog stanja u mirovnim
okolnostima, itd.
Pilot presude [Aktgjykimet Testuese; Pi-
lot judgments; Piloturteile] - Specijalni
postupak Evropskog suda za ljudska
prava za rešavanje broja sličnih i
ponovljenih slučajeva. Da bi se
eliminisali sistematski problemi koji se
odnose na kršenje Konvencije od
ponovljenih slučajeva koji se odnose na
Evropski sud za ljudska prava iz sličnog
razloga, ESLJP donosi pilot presudu u
jednom slučaju, čije rešenje se proširuje
ili ima efekta i u drugim slučajevima na
koje se odnosi sistem Konvencije. Prvu
pilot presudu, ESLJP je doneo u slučaju
Broniowski protiv Poljske (2004) u vezi
sa kršenjem prava svojine koja je uticala
na 80.000 građana u Poljskoj. I USK na
osnovu člana 38. PRUS-a (pilot presude)
određuje da „kada se Sudu podnesu slični
ili identični podnesci, koji proizilaze iz
iste osporene mere, Sud većinom glasova
sudija može da izabere jedan ili više
podnesaka koje će razmatrati kao prior-
itetne“.
Plebiscit [Plebiszit; Pebiscite; Plebiszit] -
je jedan od oblika direktne demokratije
putem kojeg se građani sa pravom glasa
izjašnjavaju o važnim političkim,
državnim ili međunarodnim pitanjima.
To je praktikovano još u Rimskoj Repub-
lici kako bi se opisao proces usvajanja
zakona od strane Plebejske Skupštine. U
nekim slučajevima, plebiscit se takođe
koristi i kao sinonim za izraz „referen-
dum“. Tehnički, u plebiscitnim oblicima,
glasači samo potvrđuju ili odbijaju od-
ređeni predlog, na pr. promenu oblika
vladavine ili ujedinjenje sa drugom
državom.
Plenarna sednica [Seancë plenare; Ple-
nary session; Plenarsitzung] - u par-
lamentarnoj praksi, plenarne sednice se
odnose na parlamentarne sastanke za
razmatranje i glasanje o predlozima za-
kona i razmatranje i odlučivanje o dru-
gim pitanjima iz nadležnosti parlamenta.
Prema PS, parlamentarna sesija je
„prolećni i jeseni period tokom kojih
Skupština radi tokom godine“.
Podela vlasti [Ndarja e pushtetit; Separa-
tion of powers; Gewaltenteilung] -
Ustavna doktrina po kojoj državne vlasti
(zakonodavna, izvršna i sudska vlast)
moraju da budu razdvojene i recipročno
kontrolisane kako bi se osigurala sta-
bilnost u sistemu upravljanja; među
glavnim principima američkog sistema
vlasti u SAD po kojem tri grane državne
vlasti imaju ustavno jednaka ali
recipročno kontrolisana ovlašćenja kako
bi sprečila koncentracijaa ustavne moćina
jedan državni organ. Među prvim pred-
stavnicima te teorije su bili John Locke i
Montesquie (1748) koji su princip podele
vlasti smatrali efikasnim instrumentom
za izbegavanje tiranije i sprečavanje
monopola izvršne vlasti u sistemu vla-
davine.
Podzakonski akt [Akt nënligjor; Subsid-
iary act; Untergesetzlicher Akte] - Za
razliku od zakona kao primarnog akta,
podzakonski akti su sekundarni pravni
akti koji su, uglavnom, odobreni od
strane izvršnih organa u cilju detaljnijeg
regulisanja pitanja koja se tretiraju rele-
vantnim zakonom. Podzakonski akti se
smatraju delegiranim jer o Skupština, za-
konima, ovlašćuje izvršne organe, kao
što su vlada ili ministarstva, za njihovo
usvajanje. U okviru podzakonskih akata
na Kosovu, uključeni su, ali se ne
499
ograničavaju, pravilnici, administrativna
uputstva i poslovnici o radu. Proces iz-
rade podzakonskih akata je fleksibilniji i
manje formalan u poređenju sa procesom
usvajanja zakona, s obzirom da organ za.
Pojedinačni ustavni zahtev [Kërkesë
individuale kushtetuese; Individual con-
stitutional referral; Individualverfas-
sungsbeschwerde] - Videti „ustavna žal-
ba“.
Pokrajina [Provincë; Province; Provinz]
- administrativno-teritorijalni region unu-
tar jedne države koja, prema uslovima
ustavne regulative, uživa ograničene
nadležnosti samouprave. Za više, videti
„autonomija “.
Policijska vlast [Pushtet policor; Police
power; Polizeigewalt] - skup policijskih
ovlašćenja države zasnovanih na zakonu.
Među osnovnim principima policijske
vlasti su a) zakonitost; b) nediskriminaci-
ja; c) poštovanje ljudskih prava i osnov-
nih sloboda; d) proporcionalnost; e)
politička nepristrasnost; f) transparent-
nost; g) čuvanje poverljivih informacija
i) kontrola i odgovornost.
Politička nauka [Shkencë politike; Polit-
ical science; Politikwissenschaft] -
društvena nauka koja proučava politiku,
sisteme upravljanja i političku misao.
Politička nauka izučava oblike organi-
zovanja i osmišljavanje politike kao i
ispoljavanje ovih sistema u nacionalnom
i međunarodnom kontekstu.
Politička partija [Parti politike; Political
party; Politička partija] - organizovanje
pojedinaca koji se dobrovoljno ujedinjuju
na osnovu zajedničkih političkih ideja,
interesa i stavova, sa ciljem vršenja uti-
caja na državnu i javnu politiku, izborom
njihovih predstavnika u predstavničkim
organima, na opštinskom, regionalnom,
kulturnom i nadnacionalnom nivou (kao
što je Evropski Parlament). Glavni cilj
500
političkih partija je izbor njihovih kandi-
data kako bi sprovodili partijske pro-
grame i politike i omogućili njihovu
primenu u praksi. Partije zelenih su
političke partije koje se u svom
partijskom programu zalažu za održiv
ekonomski razvoj kroz očuvanje i zaštitu
životne sredine i biodiverziteta.
Politička prava [Të drejta politike; Po-
litical rights; Politische Rechte] - su indi-
vidualna prava koja imaju za cilj
uključivanje i učešće pojedinaca u
političkom životu, na jednak način. U
okviru političkih prava spadaju sloboda
izražavanja, sloboda štampe, sloboda ud-
ruživanja, sloboda okupljanja i pravo
glasa. Ova prava se smatraju značajnim
za funkcionisanje demokratije, političkog
pluralizma i učešća javnosti u od-
lučivanju.
Politički pluralizam [Pluralizëm politik;
Political pluralism; Pluralismus] - U
političkoj teoriji ovaj termin podra-
zumeva politički sistem koji se oslanja i
funkcioniše na osnovu konkurencije i
slobodnog duha političkih partija,
građanskih inicijativa i drugih partijskih
subjekata.
Politički subjekt [Subjekti politik; Polit-
ical entity; Politische Einheit] - Politička
stranka, koalicija, građanska inicijativa ili
nezavisni kandidat.
Političko pitanje [Pyetje politike; Politi-
cal question; Politische Anfragen] - Siehe
Videti „doktrina političkih pitanja“.
Polupredsednički sistem [Sistemi semi-
presidencial; Semi-presidential system;
Semipräsidentielles System] - vladajući
sistem u kojoj šefa države bira direktno
narod, a vlada koju šef države određuje
mora da ima podršku parlamenta kako bi
izvršavala svoju funkciju. U ovim sistem-
ima, ustavna uloga šefa države je mnogo
važnija od ustavne uloge šefa države u
parlamentarnim sistemima. Ali u ovim
sistemima, vlada nije potpuno nezavisna
od parlamenta, kao u predsedničkim
državama jer treba imati parlamentarnu
podršku kako bi sprovela svoj program.
Francuska se smatra tipičnim predstavni-
kom ovog modela vlasti nakon usvajanja
Ustava pete Republike u Francuskoj
1958. godine.
Polje slobodne procene [Margjina e
vlerësimit; Margin of appreciation; Er-
messensspielraum] - je jedan od interpre-
tativnih principa u okviru sistema EKLJP
prema kojem države (države potpisnice)
uživaju diskrecioni prostor da izbegnu
garancije Povelje povodom sprovođenja
određeni administrativnih ili sudskih me-
ra u ograničavanju sloboda i prava zagar-
antovanih Konvencijom. Prema ovoj in-
terpretativnoj formuli, ESLJP vrši proce-
nu da li, i u kojem stepenu je potrebno
ograničenje prava, ocenjujući odnos iz-
među pojedinačne slobode i nacionalnog
prava u odgovarajućem slučaju (videti:
Leyla Şahin protiv Turske, 2005).
Pomilovanje [Falja; Pardon; Begnadi-
gung] - Ustavni prerogativ šefa države za
oslobađanje osuđenog od izdržavanja
kazne koja je izrečena pravosnažnom
sudskom odlukom. Ovaj akt se retko
koristi u humanitarne svrhe (milosrđe) i u
slučajevima kada su kriterijumi utvrđeni
zakonom (na primer težina zločina; rizik
od povratka, iskreno pokajanje, pokazi-
vanje časnog ponašanja i karaktera itd.).
Prema članu 84. URK, predsednik repub-
like može da izrekne pomilovanje. Ipak,
pomilovanje predstavlja sporno pitanje u
ustavnoj teoriji zbog intervencije šefa
države u pravosnažnoj odluci državnog
organa.
Poreski obveznici [Tatimpagues; Tax-
payers; Steuerzahler] - prema Zakonu br.
05/L - 028 o porezu na lične prihode,
poreski obveznici su rezidentna i nere-
zidentna fizička lica, samostalna
trgovačka preduzeća, partnerstva i kom-
panije koje primaju ili ostvaruju bruto
prihode.
Poslanici [Deputetë; Deputy;
Abgeordnete] - Izabrani predstavnici na-
roda u nacionalnom, regionalnom ili
nadnacionalnom zakonodavstvu
(Evropskom parlamentu) koji vrše svoju
funkciju predstavljanja, na određeni
mandat.
Poslovnik o radu [Rregullore e Punës;
Rules of procedure; Geschäftsordnung] -
podzakonski akt zakonodavnog, izvršnog
ili sudskog organa za dalje uređenje pro-
ceduralnih pitanja i procedure donošenja
odluka, u skladu sa ustavom i zakonom.
Tako, na primer, prema članu 76. URK
“Poslovnik o radu Skupštine se usvaja sa
dve trećine (2/3) glasova svih poslanika
Skupštine i isti određuje unutrašnju or-
ganizaciju i način rada Skupštine.”
Poslovnik o radu Skupštine [Rregullore
e Punës; Rules of procedure of the As-
sembly; Geschäftsordnung des Parla-
ments] - skup proceduralnih pravila i ra-
da za funkcionisanje Skupštine Repub-
like Kosovo, njenih radnih tela i prava i
obaveza poslanika. Poslovnik o radu
Skupštine se usvaja sa dve trećine (2/3)
glasova svih poslanika.
Povelja EU o osnovnim pravima (Eu-
ropean Union Charter of Fundamental
Rights) [Karta për të Drejtat e Njeriut e
BE-së; European Union Charter of Fun-
damental Rights; Charta der Grundrechte
der Europäischen Union] - Povelja EU je
postala pravno obavezujuća za EU, stu-
panjem na snagu Lisabonskog ugovora u
decembru 2009. godine. Pored osnovnih
prava i sloboda, ova Povelja takođe
uključuje osnovna prava „treće generaci-
je“ kao što su: zaštita podataka, pravo na
501
transparentnu administraciju, itd. Sva
prava zagarantovana EKLJP takođe su
uključena u ovaj dokument.
Povelja Ujedinjenih nacija [Karta e Or-
ganizatës së Kombeve të Bashkuara;
Charter of the United Nations Organiza-
tion; Charta der Vereinigten Nationen] -
je osnivački akt UN. Ovaj multilateralni
sporazum je potpisan 26. juna 1945.
godine u San Francisku (SAD) i stupio je
na snagu 24. oktobra 1945. godine. Pred-
stavnici država okupljeni u San Francis-
ku, prihvatili su Povelju Ujedinjenih
nacija, čime su stvorili međunarodnu or-
ganizaciju pod nazivom „Ujedinjene
nacije“. Član 1. Povelje izražava svrhu
formiranja OUN, kojom se, između ost-
alog, određuje da se organizacija obave-
zuje na očuvanje svetskog mira i
međunarodne bezbednosti, sprečavanjem
i izbegavanjem pretnji po mir kao i
rešavanje međunarodnih sukoba mirnim
sredstvima, prema načelima pravde i
međunarodnom pravu. Povelja ima
karakteristike ne samo konstitutivnog,
već i regulativnog akta jer definiše vlada-
juću strukturu OUN, definiše pravne or-
gane organizacije, njihovu oblast rada i
definiše proces izmene i dopune i rati-
fikacije ovog svetskog pravnog instru-
menta.
Povlačenje iz Evropske unije [Tërheqja
nga Bashkimi Evropia; Withdrawal from
the European Union; Austritt aus der Eu-
ropäischen Union] - podrazumeva pravni
i politički proces kada država članica
Evropske unije odluči da ne bude članica
Unije. Prema ugovoru o Evropskoj uniji,
iz 2007. godine, član 50. propisije da
„svaka država članica može da odluči da
se povuče iz Unije u skladu s njenim
ustavnim zahtevima“. Ovaj proces je
pokrenula Velika Britanija kada su 2016.
502
godine Britanci, referendumom odlučili
da napuste EU.
Pravilnik [Rregullore; Regulation; Ver-
ordnung] - podzakonski akt koji se usvaja
za sprovođenje zakona u cilju daljeg reg-
ulisanja određene oblasti ili sektora, na
pr. pitanja životne sredine, javnog
zdravlja, javne uprave, itd. Prema članu
93. URK, vlada je nadležna za donošenje
odluka i pravilnika neophodnih za
primenu zakona.
Pravo na štrajk [E drejta e grevës; Right
to strike; Streikrecht] - pravo organi-
zovanog prekida rada od strane zapo-
slenih, u cilju ostvarivanja ekonomskih,
socijalnih i profesionalnih prava i in-
teresa iz radnog odnosa.
Pravo na lični integritet [E drejta e in-
tegritetit personal; Right to personal in-
tegrity; Recht auf persönliche Integrität] -
Jedno od najosnovnijih prava u katalogu
sloboda i ljudskih prava koji ima za cilj
zaštitu fizičkog i psihičkog integriteta po-
jedinca. Pored nacionalnih ustava, ovo
pravo je zagarantovano i velikim brojem
međunarodnih akata o ljudskim pravima
(UDLJPS, MPGPP, EKLJP), međusobno
povezanim sa pravom da se ne podvrgava
mučenju i ponižavajućim merama. Ustav
Kosova je na poseban način utvrdio da je
lični integritet nepovrediv i naročito
uključuje pravo pojedinca da: (a) donosi
odluke o reprodukciji, prema pravilima i
postupcima utvrđenim zakonom; (b) pra-
vo na kontrolu nad sopstvenim telom u
skladu sa zakonom; (c) pravo na
nepodvrgavanje lekarskom lečenju protiv
njegove volje, u skladu sa zakonom; (d)
pravo da ne učestvuje u medicinskim ili
naučnim eksperimentima, bez njegove
prethodne saglasnosti.
Pravo na slobodu i bezbednost [E
Drejta e lirisë dhe sigurisë; Right to free-
dom and security; Recht auf Freiheit und
Sicherheit] - jedno od najvažnijih prava
prema kojem niko ne može biti lišen slo-
bode, osim u slučajevima određenim za-
konom i na osnovu odluke nadležnog su-
da. Ovo pravo, detaljnije je definisano u
članu 29. URK i članu 5. EKLJP.
Pravo na sklapanje braka [E drejta e
martesës; Right to marriage; Das Recht
auf Ehe] - Pravo na sklapanje braka spa-
da u osnovna ljudska prava koja su
zagarantovana nacionalnim ustavima kao
i međunarodnim aktima o ljudskim
pravima. Na polju Ustava, pravo na
sklapanje braka uključuje pravo svakoga
da sklopi brak i pravo na stvaranje
porodice u skladu sa zakonom. S druge
strane, u oblasti međunarodnog prava o
ljudskim pravima, pravo na sklapanje
braka je zagarantovano članom 23.
MPGPP, prema kojem „pravo muškaraca
i žena na brak i formiranje porodice mora
se priznati početkom doba zrelosti“.
Pravo na zdravu životnu sredinu [E
drejta në mjedis të shëndosh; Right to a
healthy environment; Recht auf eine ge-
sunde Umwelt] - spada u katalog sa-
vremenih sloboda i prava i podrazumeva
pravo pojedinca da živi u zdravom i
čistom okruženju.
Pravo na reagovanje [E drejta për rea-
gim; Right to reaction; Recht auf
Richtigstellunge] - pravo lica koje se
pominje u pisanim ili elektronskim medi-
jima o kojem ili zbog kojih činjenica su
na raspolaganje javnosti iznete infor-
macije za koje izjavljuje da su netačne,
da ostvaruje pravo na reagovanje kako bi
se ispravile činjenice koje uznemiravaju
to lice.
Pravo na privatnost - [E drejta e
privatësisë; Right to privacy; Recht auf
Privatsphäre] ustavno pravo pojedinaca
prema kojem su privatni i porodični
život, nepovredivost stana ili tajnost
pisama, telefonske i druge elektronske
komunikacije nepovredivi. Prema članu
36. URK, javne vlasti mogu postaviti
ograničenja na ovo pravo jedino na os-
novu sudske odluke, i jedino ako je to
mešanje neophodno za vođenje krivičnog
postupka, za zaštitu zemlje, na zakonom
propisan način. I EKLJP u članu 8.
garantuje pravo na privatnost.
Pravo na rad i obavljanje profesije [E
drejta e punës dhe ushtrimit të profe-
sionit; Right to work and exercise profes-
sion; Berufsfreiheit] - pojedinačno i
ustavno pravo društveno - ekonomskog
karaktera, prema kojem svako lice koje
ispunjava definisane zakonske kriteriju-
me, uživa pravo na rad i pravo na izbor
profesije. Pravo na rad podrazumeva da
će država svima ponuditi jednake
mogućnosti i šanse u oblasti zapošljavan-
ja i u skladu sa procedurama i kriteriju-
mima utvrđenim zakonom (starost, obra-
zovna i stručna priprema, itd.), ali to ne
mora nužno da podrazumeva obavezu
države da obezbedi posao. Ovo pravo
takođe podrazumeva da niko ne može da
bude primoran na prinudni rad, izuzev
posla ili usluga predviđenih zakonom za
lica osuđena pravosnažnom odlukom,
tokom izdržavanja kazne ili u slučajevi-
ma vanrednog stanja. Pravo na rad se
takođe garantuje još nekim međunarod-
nim aktima o ljudskim pravima, kao što
su Međunarodni pakt o socijalnim,
ekonomskim i kulturnim pravima,
Deklaracija MOR, Evropska povelja o
ljudskim pravima, itd.
Pravo na pristup javnim dokumentima
[E Drejta e Qasjes në Dokumente Pub-
like; Right to access public documents;
Recht auf Zugang zu öffentlichen Doku-
menten] - pravo na pristup službenim
dokumentima u posedu organa javnih
vlasti. Među osnovnim principima javne
503
uprave je transparentnost, i to uključuje i
obaveze javnih vlasti da budu otvorene
za građane i da objavljuju materijale,
dokumente i informacije koje državni or-
gani čuvaju, izuzev onih informacija čija
je podela ograničena zakonom.
Pravo veta [E drejta e vetos; Right of ve-
to; Vetorecht] - U opštem smislu pred-
stavlja pravo Vlade da se suprotstavi ili
da blokira odluku ili akt druge Vlade. U
ustavnoj teoriji, odnosi se na pravo šefa
države da se suprotstavi zakonu koji je
usvojio parlament i čini jasan ustavni in-
strument kontrole snaga. Zakone usvo-
jene u parlamentu potpisuje (proglašava)
pre stupanja na snagu, šef države. Od-
bijanje potpisivanja zakona, iz ustavnih
razloga, predstavlja pravo veta. Prema
članu 84. stav 6. URK, predsednik ima
pravo da vrati usvojene zakone na
ponovno razmatranje, ako smatra da su
štetni za legitimne interese Republike
Kosovo ili za jednu ili više njenih
zajednica. U parlamentarnim sistemima,
pravo veta se obara parlamentarnom
većinom (obično je potrebna apsolutna
većina glasova kako bi oborilo veto), za
razliku od predsedničkih sistema poput
Sjedinjenih Država, gde je za oba Doma
američkog kongresa potrebno 2/3 glasova
kako bi oborili predsednički veto. Pravo
veta se primenjuje i na prava
međunarodnih organizacija. Na primer,
svaki od 5 članova Saveta bezbednosti
OUN može staviti veto na odluke Saveta.
Pravo glasa [E drejta e votës; Right to
vote; Wahlrecht] - Ustavno i građansko
pravo za biranje poželjnih političkih
predstavnika na lokalnom ili centralnom
nivou. Pasivno pravo glasanja predstavlja
pravo kandidovanja za predstavničku
poziciju (poslanik ili odbornik, itd.).
Prema članu 45. URK „svaki državljanin
Republike Kosovo koji je napunio
504
osamnaest godina, čak i na dan izbora,
ima pravo da bira i bude biran, osim ako
je to pravo ograničeno odlukom suda“. I
EKLJP u članu 3. Protokola 1. garantuje
pravo na glasanje, određujući da države
članice „uzimaju obavezu da u razumnim
vremenskim intervalima organizujuslo-
bodne izbore sa tajnim glasanjem, pod
uslovima koji obezbeđuju slobodno iz-
ražavanje mišljenja naroda o izboru za-
konodavnog organa“.
Pravo na azil [E drejta në azil; Right to
asylum; Recht auf Asyl] - ovo pravo po-
drazumeva pravo pojedinca da traži
utočište i pravnu zaštitu od druge države
zbog progona, terora ili političkih i ver-
skih razloga njegove države. Ovo pravo
na poseban načingarantuje član 14.
UDLJP (1948. god.), prema kojem
„svako ima pravo da traži i uživa utočište
u drugim mestima zbog progona. Ovo
pravo ne može da traži niko u slučaju
progona koja se stvarno zasnivaju na
teškim krivičnim delima ili postupcima
koji su u suprotnosti sa ciljevima i prin-
cipima Ujedinjenih Nacija. „Ustav Koso-
va ne sadrži ustavno pravo na azil, već to
pravo reguliše Zakon br. 04/ L - 217 o
azilu, koji se bavi uslovima i proce-
durama za priznavanje statusa izbeglice,
dodatnom zaštitom, privremenom zašti-
tom, statusom, pravima i obavezama
azilanata.
Pravo na dostojanstvo [E drejta e din-
jitetit; Right to dignity; Das Recht auf
Würde] - Jedno od najosnovnijih ljudskih
prava i osnova za ostvarivanje svih indi-
vidualnih prava i sloboda. Pravo na dos-
tojanstvo ima za cilj zaštitu pojedinaca
od ponižavajućih, omaložavajućih i
nečovečnih mera i dela i time predstavlja
jednu od najviših pravnih vrednosti
ustavnog poretka. Za razliku od većine
drugih prava, ono je deo kategorije ap-
solutnih prava protiv koje se ne
dozvoljava nikakav izuzetak u smislu
uvođenja ograničenja na njegovo vršenje.
Mnogi ustavi i međunarodni akti o ljud-
skim pravima garantuju pravo na ljudsko
dostojanstvo. Stoga, u svojoj preambuli,
Univerzalna deklaracija o ljudskim
pravima Ujedinjenih nacija ističe da je
„priznavanje urođenog dostojanstva i
jednakih i neotuđivih prava svih članova
ljudske porodice temelj slobode, pravde i
mira u svetu“. S druge strane, Osnovni
nemački zakon u članu 1. stav 1. Je
definisao da je dostojanstvo čoveka ne-
dodirljivo a poštovanje i njegova zaštita
su obaveza svih državnih vlasti. I ustav
Kosova u članu 23. Definiše: „Ljudsko
dostojanstvo je nepovredivo i predstavlja
osnov svih ljudskih prava i osnovnih slo-
boda“.
Pravo na jednakost [E drejta e barazisë;
Right to equality; Gleichheitsgrundrecht]
- podrazumeva pravo na jednak tretman i
zabranu bilo kakve neposredne ili
posredne diskriminacije na osnovu
nacionalne pripadnosti ili veze sa nekom
zajednicom, socijalnog ili nacionalnog
porekla, rase, etničke pripadnosti, boje,
rođenja, porekla, pola, roda, rodnog iden-
titeta, seksualne orijentacije, jezika,
državljanstva, verske pripadnosti i religi-
je, političke pripadnosti, političkog ili
drugog mišljenja, socijalnog ili ličnog
stanja, starosti, porodičnog ili bračnog
stanja, trudnoće, materinstva, imovinskog
stanja, zdravstvenog stanja, ograničene
sposobnosti, genetskog nasleđa ili neke
druge osnove. Pravo na jednakost se
garantuje članom 24. URK i Zakonom br.
05/ L - 021 o zaštiti od diskriminacije.
Pravo na imovinu [E drejta në pronë;
Right to property; Recht auf Eigentum] -
je jedno od najvažnijih ljudskih prava ko-
je uživa ustavnu i međunarodnu zaštitu.
Prema ovom pravu, svako fizičko ili
pravno lice a) ima pravo na mirno
uživanje imovine i bogatstva i b) ne
može biti lišen svoje imovine, osim iz
razloga od javnog interesa i pod uslovima
utvrđenim zakonom i opštim načelima
međunarodnog prava. Pravo na imovinu
takođe garantuju i međunarodni instru-
menti za ljudska prava. UDLJP, u članu
17. navodi da svako ima pravo da
poseduje imovinu i niko ne može biti
proizvoljno lišen njegove imovine. I
Evropska konvencija o ljudskim pravima
takođe zabranjuje proizvoljno lišavanje
od imovinskih prava, navodeći da se
lišavanje od tog prava može doneti samo
zakonom i ako je radnja opravdana u
svrhe javnog interesa.
Pravo na rad [E drejta në punë; Right to
work; Recht auf Arbeit] - ovo pravo pri-
pada grupi društveno - ekonomskih
prava, čijom realizacijom pojedinci
uspevaju da osiguraju materijalna dobra i
socijalnu zaštitu. Podrazumeva pravo po-
jedinca da radi i pravo da slobodno bira
posao. Pravo na rad takođe obuhvata
pravo na rad pod povoljnim uslovima za
rad bez ikakve diskriminacije kao i pravo
da za isti posao dobije jednaku nagradu.
Prema URK prinudni rad je zabranjen,
izuzev posla ili usluga koje vrše lica
osuđena pravosnažnom odlukom, tokom
izdržavanja kazne ili u slučajevima
vanrednog stanja.
Pravo na obrazovanje [E drejta për Ar-
simim; Right to education; Recht auf
Bildung] - ovo pravo je deo kataloga
ustavnih sloboda i prava i utvrđeno bro-
jnim međunarodnim aktima o ljudskim
pravima, uključujući MPESKP (član 47).
Pravo na obrazovanje podrazumeva
sledeće: a) nikome ne može biti usk-
raćeno pravo na obrazovanje i b) državni
organi moraju da osiguraju da osnovno
505
obrazovanje bude obavezno i besplatno
za sve, kako bi se svima, bez razlike,
obezbedio pristup osnovnom obra-
zovanju. U ovom duhu je i član 47. URK,
koji propisuje da: „svako lice ima pravo
na besplatno osnovno obrazovanje.
Obavezno obrazovanje je regulisano za-
konom i finansira se iz javnih sredstava“.
Pravo na pravično suđenje [E drejta për
gjykim të drejtë; Right fo a fair trial;
Recht auf ein faires Verfahren] - je među
najosnovnijim pravima pojedinca koje
uključuje pravo da se ima pravično i ne-
pristrasno suđenje u razumnom roku i od
nezavisnog suda osnovanog zakonom.
Pravo na pravično suđenje je definisano
članom 31. URK i članom 6 EKLJP.
Pravo na život [E drejta ne jetë; Right to
live; Recht auf Leben] - je jedno od
najfundamentalnijih ljudskih prava jer
ostvarivanje svih drugih prava zavisi od
samog života. Pravo na život podra-
zumeva da je ljudski život zagarantovan i
da niko ne može biti proizvoljno lišen
prava na život. Ovo pravo je zagaranto-
vano nizom međunarodnih akata o ljud-
skim pravima, kao što su Univerzalna
deklaracija o ljudskim pravima i
Međunarodni pakt o građanskim i
političkim pravima. Pravo na život se
takođe garantuje ustavnim normama.
Ustav Kosova (član 25.) garantuje pravo
na život i izričito zabranjuje izricanje
smrtne kazne. Ustav Nemačke (član 2.
stav 2) garantuje svima pravo na život.
Pravo na život je zagarantovano i
Evropskom konvencijom o ljudskim
pravima, koja u članu 2. propisuje da
„niko ne sme biti namerno lišen života,
osim u slučaju smrtne kazne, nakon pre-
sude za krivično delo za koje je ova
kazna propisana zakonom“. Iako je smrt-
na kazna ukinuta naknadnim izmenama i
dopunama Konvencije, prema članu 2.
506
Konvencije, ne smatra se da je lišavanje
života u suprotnosti sa Konvencijom u
slučajevima kada intervencija dolazi kao
rezultat upotrebe sile za zaštitu lica od
nezakonitog nasilja; kako bi se izvršilo
zakonito hapšenje ili kako bi se suprot-
stavilo neredima ili ustanku.
Pravo na zdravu životnu sredinu [E
drejta në mjedis të shëndosh; Right to a
healthy environment; Recht auf eine ge-
sunde Umwelt] - je jedno od prava mlađe
generacije prema kojem su javni organi
dužni da se, prema unutrašnjim zakonima
i međunarodnim aktima, staraju za
poboljšanje stanja životne sredine, veza-
no za kvalitet života i zaštitu ljudskog
zdravlja, i da uskladi ekonomski razvoj
sa osnovnim principima zaštite životne
sredine u okviru koncepta održivog
razvoja. I Ustav Kosova (član 52.)
posvetio je posebnu pažnju zaštiti životne
sredine propisujući da: „priroda i bio-
diverziteti, životna sredina i nacionalno
nasleđe jesu obaveza svakog lica“ i „in-
stitucije javne vlasti su dužne da se an-
gažuju kako bi svakom licu garantovale
mogućnost uticaja na odluke koje se tiču
životne sredine u kojoj živi“.
Pravo na privatnost [E drejta e
privatësisë; Right to privacy; Recht auf
Privatsphäre] - među osnovnim ljudskim
pravima prema kojem niko ne može da
bude prisiljen da javno objavi lične po-
datke, osim ako to ne zahteva zakon,
Prema ovom pravu, svako prikupljanje,
korišćenje i objavljivanje ličnih podataka
može se vršiti samo uz prethodnu saglas-
nost lica, osim u izuzetnim i slučajevima
unapred određenim zakonom. Prema
URK (član 36.) tajnost prepiske, telefon-
skih razgovora i drugih sredstava opšten-
ja je neotuđivo pravo. Ovo pravo se može
uskratiti samo privremeno i na osnovu
odluke suda, ako je to neophodno za
vođenje krivičnog postupka ili zaštitu
zemlje, na zakonom propisan način.
Prava zajednica [Të drejtat e
Komuniteteve; Rights of communities;
Gemeinschaftsrechte] - proširena prava
(pored ljudskih prava i osnovnih sloboda)
koje uživaju pripadnici određene
zajednice. Prema URK (član 57.) pri-
padnici zajednica su „stanovnici koji pri-
padaju istoj nacionalnoj ili etničkoj, jez-
ičkoj ili verskoj grupi, koji su tradicion-
alno prisutni na teritoriji Republike Ko-
sovo (zajednice)“ koji uživaju posebna
ustavna prava (na pr. pravo na očuvanje
kulturnog i verskog nasleđa).
Pravično suđenje [E drejta për gjykim të
drejtë; Right fo a fair trial; Recht auf ein
faires Verfahren] - među najosnovnijim
proceduralnim ljudskim pravima, koja
uključuju, između ostalog, i pravo po-
jedinca da bude saslušan u sudskom
postupku, pravo da se smatra nevinim
dok se krivica ne dokažesudskom od-
lukom, pravo optuženog da bude in-
formisan u što kraćem roku i na svom
maternjem jeziku o optužbi po kojoj se
tereti, pravo da se brani i da ne bude
ograničen da svedoči protiv sebe ili da
prizna svoju krivicu. Ovo pravo se
garantuje članom 6. Evropske konvencije
o ljudskim pravima i članom 30. i 31.
URK.
Pravna klinika [Klinikë juridike; Eng-
lish word; Studentische Rechtsberatung]
- praktična demonstracija primene prava
u rešavanju sporova koji se, uglavnom,
odnose na pravne škole ili programe
pravne obuke. Pravne klinike nailaze na
široko rasprostranjenu primenu u
američkom sistemu pravnog obrazovanja.
Pravno mišljenje [Opinion juridik; Le-
gal opinion; Rechtsgutachten] - odnosi se
na razjašnjenje ili pravno tumačenje u
vezi sa određenim pitanjima. U nekim
pravnim sistemima pravno mišljenje po-
drazumeva obrazloženje sudske odluke,
odnosno pravni stav koji sud ima u vezi
sa sudskim predmetom.
Pravno pitanje [Çështje juridike; Legal
matter; Rechtsfrage] - ovaj izraz se od-
nosi na pravno pitanje, odnosno na slučaj
koji se rešava u skladu sa zakonskom
normom, za razliku od činjeničnih pitanja
koja se odlučuju na osnovu utvrđenih
činjenica i dokaza.
Pravna sigurnost [Siguria juridike; Le-
gal certainty; Rechtssicherheit] - pravni
institut po kojem bi zakoni morali da bu-
du jasni i da ih ne prati pravna nesig-
urnost. Štaviše, koncept pravne sigurnosti
podrazumeva da zakoni ne mogu imati
retroaktivno dejstvo jer bi to ugrozilo
pravnu sigurnost građana.
Pravni sistem [Sistem juridik; Legal sys-
tem; Rechtssystem] - skup svih pravnih
normi države ili nadnacionalne organi-
zacije kao što je Evropska unija. Iako
pravni sistemi mogu biti različiti u obliku
i sadržaju, oni uglavnom uključuju
ustavne norme, ratifikovane međunarod-
ne sporazume, zakone, podzakonska ak-
ta, ustavne konvencije i zakone, kao i
sudsku praksu. Glavni pravni sistemi u
svetu su sistem građanskog/civilnog
(kontinentalnog) prava, pravni sistemi
sudske prakse (common law), musliman-
ski pravni sistemi (šerijatsko pravo) i
hibridni pravni sistemi.
Preambula - iz latinskog „preambulus“
što znači „uvodni deo“. Uvodni deo
pravnog akta (ustava, zakona,
međunarodnih konvencija, itd.) putem
kojeg se izražavaju ciljevi, principi i
vrednosti koje bi trebalo postići iz-
ražavanjem idejnog karaktera akta. Na
primer, preambula Ustava SAD, navodi:
„Mi, narod Sjedinjenih Država, da bismo
stvorili savršeniji savez, utemeljili prav-
507
du, osigurali mir u zemlji, pobrinuli se za
zajedničku odbranu donosimo ovaj
Ustav“. U ustavnom pravu, preambula se
smatra neoperativnim delom ustavnog
teksta.
Predlog [Mocion; Motion; Antrag] - u
parlamentarizmu, odnosi se na sadržajni
ili proceduralni predlog poslanika koji
zahteva razmatranje i glasanje, u skladu
sa poslovnikom skupštine.
Predlog za izglasavanje nepoverenja -
Parlamentarni postupak koji se događa da
bi se potvrdilo postojanje parlamentarne
podrške vladi. Prema URK, (član 100.)
predlog za izglasavanje nepoverenja vla-
di se može pokrenuti na predlog 1/3 svih
poslanika SK a predlog za izglasavanje
nepoverenja se smatra prihvatljivim ako
je za njega glasala većina svih poslanika
SK.
Prvo čitanje predloga zakona [Shqyr-
timi i parë i një projektligji; First reading
of a draft law; Erste Lesung eines Geset-
zentwurfs] - je preliminarni zakonodavni
dokument koji pripremajuorgani koji
uživaju pravo na inicijativu zakona u
cilju regulisanja ili promene određene
oblasti ili politike. Predlog zakona je
predmet konsultacija i razmatranja pre
nego što postane predmet usvajanja od
strane parlamenta
Predsednik [President; President; Präsi-
dent] - u diskursu ustavnog prava,
predsednik se koristi kao izraz za šefa
države u državama sa republičkim
režimom. U državama koje imaju
predsednički ili polupredsednički upravni
sistem, poput Sjedinjenih Država i Fran-
cuske, predsednik vrši proširene ustavne i
izvršne nadležnosti. Dok, u parlamentar-
nim republikama, šef države uglavnom
vrši formalne i ceremonijalne nadležnos-
ti, predstavlja jedinstvo naroda i ne vrši
neku drugu javnu ili političku funkciju.
508
Predsednik može biti i kolektivni organ,
kao što je Švajcarsko savezno veće koje
vrši ustavnu funkciju kolektivnog šefa,
države i vlade. I Predsedništvo Bosne i
Hercegovine se takođe smatra za kolek-
tivnog šefa države.
Predsednik skupštine opštine
[Kryesuesi i Kuvendit të Komunës;
Chairperson of the Municipal Assembly;
Vorsitzender der Gemeindeversa-
mmlung] - bira skupština opštine,
većinom glasova ukupnog broja iza-
branih odbornika. Glavne funkcije
predsednika skupštine opštine uključuju
sazivanje i predsedavanje sednicama
skupštine, određivanje dnevnog reda za
sastanak skupštine uz dogovor sa
predsednikom opštine. Takođe, na svim
sastancima skupštine opštine i njenim
odborima, svako lice, uključujući i
predsednika ima po jedan glas, ali
predsednik SO ima dodatni glas ako je
glasanje izjednačeno, za ili protiv nekog
predloga.
Predstavnički dom - donji dom Bri-
tanskog parlamenta koji ima 650. članova
koje britansko biračko telo biraj da
zastupaju njihove interese i prava. Među
ključnim nadležnostima Doma je za-
konodavna funkcija i kontrola rada Vlade
kroz parlamentarna pitanja i druge in-
strumente parlamentarne kontrole. Iako
Vladu formalno ne bira Predstavnički
dom, ona mora da ima podršku Doma
kako bi vršila svoju funkciju. Pred-
stavnički dom može da usvoji predlog za
glasanje nepoverenja vladi, ali se ovaj
mehanizam kontrole vlasti retko mani-
festuje u Britanskom parlamentarnom
životu zbog većinskog izbornog sistema
koji generiše široku podršku vladajuće
koalicije u parlamentu.
Predsedništvo parlamenta [Kryesia e
parlamentit; Presidency of the parlia-
ment; Parlamentspräsidium] - čine ga
predsednik i potpredsednik parlamenta, i
odgovorno je za administrativno
funkcionisanje parlamenta i deluje u
skladu sa poslovnikom o radu parlamen-
ta.
Predsednik parlamenta [Kryetari i par-
lamentit; Chairman of the Parliament;
Parlamentspräsident] - je predstavnik
parlamenta i vodi parlamentarne sednice.
Predsednika parlamenta bira i razrešava
parlamentarna većina. Njegove glavne
funkcije su predstavljanje parlamenta,
sazivanje i predsedavanje parlamentar-
nim sednicama; potpisivanje parlamen-
tarnih akata, itd.
Prejudicijalno/Incidentalno upućivan-
je [Referimi incidental; Incidental refer-
ral; Inzidente Normenkontrolle] - u
diskursu ustavne kontrole, prejudicijalno
upućivanje je pravo sudova da traže od
višeg suda (uglavnom ustavnog suda)
konačnu ocenu ustavnosti zakona koji se
primenjuje u stvari koja je predmet
sudskog razmatranja. Drugačije, u
ustavnoj teoriji poznat je i izrazom
„pretpretresni podnesak“ zbog toga jer se
sudska odluka suda koji upućuje u vezi
sa stvari koja je predmet suđenja, donosi
jedino nakon što Ustavni sud odluči o
ustavnosti osporenog zakona. Prejudici-
jalno upućivanje je utvrđeno članom 113.
stav 8. Ustava Kosova, prema kojem su-
dovi imaju pravo da upute Ustavnom su-
du pitanja vezana za saglasnost zakona sa
Ustavom ako je ta saglasnost pokrenuta
tokom sudskog postupka i relevantni sud
nije siguran u saglasnost osporenog za-
kona sa Ustavom i ako odluka relevant-
nog suda o određenoj stvari zavisi od sa-
glasnosti zakona o kojem je reč.
[Napomena: U URK pod ovim članom
umesto Vrhovni sud treba da stoji
Ustavni sud.]
Prekršaji [Kundërvajtje; Minor offense;
Vergehen] - uglavnom se odnose na
postupke i ponašanja kojima se ugrožava
javni red i mir, ili druge vrednosti ut-
vrđene zakonodavstvom na snazi.
Prekršaji su laka dela i obično se počin-
iocima prekršajnih dela izriču lakše
sankcije, kao što su upozorenja, kazne,
zabrana upravljanja vozilom, zabrana
vršenja profesije, delatnosti ili dužnosti,
itd.
Prekršajna sankcija [Sanksion
kundërvajtës; Minor-offence sanction;
Sanktion von Vergehen] - sankcija koja
se izriče na osnovu prekršajnog postupka
i uglavnom obuhvata sankcije, kao što je
opomena; novčana kazna; kazneni bodo-
vi; prestanak važenja vozačke dozvole;
zabrana vožnje; zabrana obavljanja
profesije, delatnosti ili dužnosti;
proterivanje stranaca iz zemlje.
Prelazna odredba [Dispozitë kalimtare;
Transitional provision; Übergangsbes-
timmung] - Odredba kojom se uređuje
prenos ovlašćenja/ odgovornosti iz
prethodnog pravnog akta na novi pravni
akt i omogućava prelazak na proces
sprovođenja novog pravnog akta.
Preliminarna odluka [Vendimi prelimi-
nar; Preliminary decision; Vora-
bentscheidung] - Odluka Evropskog suda
pravde o tumačenju zakona Evropske
unije pokrenuta na osnovu zahteva nekog
suda države članice Evropske unije. Pre-
liminarne odluke o tumačenje prava EU
su pravno obavezujuće za relevantni sud.
Premijer [Kryeministër; Prime Minister;
Premierminister] - je vođa kabineta,
uglavnom u državama modelovanim
prema parlamentarnom ili polup-
redsedničkom sistemu. Poreklo ove
političke institucije srećemo u Engleskoj,
početkom XVIII veka, period koji se od-
nosi na imenovanje Roberta Valpolea za
509
premijera (koji je tehnički priznat kao
prvi premijer, ali i sa najdužim manda-
tom u istoriji engleskih premijera). U
parlamentarnim i polupredsedničkim sis-
temima, premijer kao vođa vlade, organ-
ski je povezan sa parlamentom, kako u
pogledu izbora i potrebe za parlamentar-
nom podrškom, tako i kada se tiče
primene razvojnih politika i za-
konodavnog plana. U nekim parlamen-
tarnim državama, kao i u Velikoj Britani-
ji, premijer ima i položaj formalnog lid-
era vlade, kao i položaj poslanika. Dok,
prema URK, premijer vrši široke ustavne
odgovornosti, uključujući upravljanje
vladom i njenim politikama; sprovođenje
vladinih zakona i politika, smenu minis-
tara bez saglasnosti skupštine, itd.
Prenos suvereniteta [Bartja e sov-
ranitetit; Delegation of sovereignty; Sou-
veränitätsübertragung] - Delimičan
prenos suverenih nadležnosti jedne
države u Evropsku uniju/ ili u neku drugu
međuvladinu instituciju radi postizanja
ciljeva međuvladine organizacije, po-
gotovo u oblastima bezbednosti, odbrane
zajedničkog tržišta, itd. u ustavnom
pravu, ove klauzule poznate su kao
ustavne klauzule za delimičan prenos su-
vereniteta na međuvladinu organizaciju.
Prema tome, Ustav Kosova u članu 20.
propisuje da „Republika Kosovo, na os-
novu ratifikovanih međunarodnih spora-
zuma, može preneti državne nadležnosti
međunarodnim organizacijama po od-
ređenim pitanjima“. Ovi sporazumi o de-
limičnom delegiranju suvereniteta i
učešću u međuvladinim organizacijama
mogu utvrditi direktnu primenu i nadmoć
nad normama međudržavne organizacije
(kao što je slučaj sa principom suprema-
cije prava EU), dok ustavni postupak za
ratifikaciju ovih sporazuma uglavnom
zahteva kvalifikovanu većinu glasova u
510
skupštini ili referendum za njihovo usva-
janje.
Presedan [Precedent; Precedent;
Präzedenzfall] - Presedan je izvor prava u
pravnim sistemima sudske prakse (com-
mon law/običnog prava). Presedan je ran-
ija sudska odluka koju sud uzima u obzir
pri odlučivanjuu sudskom predmetu.
Presedan se primenjuje kada su činjenice
i okolnosti predmeta u razmatranju slične
ili iste sa odlukom koja služi kao prese-
dan.
Prima facie - sa latinskog jezika „na prvi
pogled“. Koristi se u sudskom postupku
kako bi se konstatovalo da jedna činjeni-
ca ili pravo postoji, osim ako drugačije je
konstatovano.
Princip otvorene uprave [Parimi i ad-
ministratës së hapur; Principle of trans-
parent administration; Grundsatz der of-
fenen Verwaltung] - po kojem organi
državne uprave moraju da postupaju
transparentno prilikom odlučivanja o up-
ravnim pitanjima i da garantuju pravo
strane da bude informisana o toku up-
ravnog postupka, da garantuju pristup
dosijeu i njegovim dokumentima i pravo
obaveštavanja sredstvima odgovarajućim
za upravni postupak.
Princip efikasnosti [Parimi i efikasitetit;
Principle of efficiency; Grundsatz der Ef-
fizienz] - princip upravnog postupka
prema kojem organ koji sprovodi upravni
postupak treba da ga sprovede brzo i bez
odlaganja, izbegavajući nepotrebne
radnje i troškove. Efikasnost u upravnom
postupku sprečava zloupotrebu i odlag-
anje ostvarivanja prava stranaka i
omogućava donošenje upravne odluke u
okviru zakonom utvrđenih rokova.
Princip prednosti prava Evropske uni-
je [Parimi i epërsisë të së drejtës së
Bashkimit Evropian; Primacy of the EU
law; Grundsatz des Vorrangs des Un-
ionsrechts] - sudska doktrina SPEU (Cos-
ta protiv Enel 5. jul 1964. god. Slučaj
6/64) prema kojem ugovori i za-
konodavstvo EU imaju prednost nad
pravom država članica. Prema ovom
principu, svi nacionalni sudovi su
obavezni da odbiju primenu neke od-
redbe domaćeg zakona koja je u su-
protnosti sa zahtevima prava EU. Važno
je napomenuti da je neuspeli ustavni
Lisabonski ugovor (član 1 - 6) sadržao
izričitu odredbu koja je jasno definisala
nadmoć prava EU nad pravom država
članica.
Princip zakonitosti [Parimi i proporcionalitetit; Principle of propor-
ligjshmërisë; Principle of legality;
Rechtsmäßigkeitsgrundsatz] - ovaj izraz
sadrži nekoliko značenja. Prvo, podra-
zumeva da najniži pravni akti (opšti
pravni akti i pojedinačni pravni akti)
moraju da se oslanjaju i budu u skladu sa
zakonom kao primarnim izvorom prava.
Drugo, ovaj princip podrazumeva da
celokupna aktivnost državnih organa tre-
ba da se oslanja na zakone i podzakonska
akta. Primena principa zakonitosti je
jedan od najglavnijih uslova za ostvari-
vanje vladavine prava. Ovaj princip se
uglavnom izražava u funkcionisanju or-
gana javne uprave koji usvajaju pojedi-
načna akta, odlučujući o pravnim pravi-
ma i interesima pravnih lica. Prema tome,
bilo koja upravna radnja koja ugrožava ili
može ugroziti jedno pravo ili pravni in-
teres jednog lica, treba da bude odobrena
zakonom.
Princip nediskriminacije [Parimi i mos-
diskriminimit; Principle of non-
discrimination; Nicht-
Diskriminierungsgrundsatz] - je ustavni
princip prema kojem su svi jednaki pred
zakonom i niko ne može biti diskri-
minisan na osnovu rase, boje, roda, jezi-
ka, vere, političkog mišljenja ili drugog,
nacionalnog ili društvenog porekla, veze
sa nekom zajednicom, imovine,
ekonomskog, socijalnog stanja, seksualne
orijentacije, rođenja, ograničene sposob-
nosti ili nekog drugog ličnog statusa.
Princip nediskriminacije je utvrđen u
članu 24. URK i u nizu proceduralnih i
materijalnih zakona.
Princip kontrole i ravnoteže [Parimi i
kontrollit dhe baraspeshës; Principle of
checks and balances; Grundsatz der
checks and balances] - Videti „podela
vlasti“.
Princip proporcionalnosti [Parimi i
tionality; Verhältnismäßigkeitsgrundsatz]
- prema ovom principu, mešanje javnih
vlasti u ograničavanju ljudskih prava i
sloboda može se izvršiti na propor-
cionalan način i u meri u kojoj je to po-
trebno za postizanje legitimnogcilja.
Ovaj princip se široko primenjuje u
sudskoj praksi Evropskog suda za ljudska
prava. Proporcionalnost se oslanja na
ideju da se mešanje u ostvarivanje ljud-
skih prava i sloboda vrši na pravnoj os-
novi, a mere mešanja (ograničenja) ne
treba da prevazilaze ono što je neo-
phodno u demokratskom društvu. U
pravu EU, međutim, ovaj princip podra-
zumeva da sadržaj mera i akcija EU, kao
nadnacionalne organizacije, ne može da
pekorači ono što je neophodno za posti-
zanje ciljeva ugovora.
Princip supsidijarnosti [Parimi i subsid-
iaritetit; Principle of subsidiarity; Subsid-
iaritätsgrundsatz] - među osnovnim prin-
cipima Evropske povelje o lokalnoj au-
tonomiji i Zakona o lokalnoj samoupravi
u Republici Kosovo, prema kojem vršen-
je funkcija i nadležnosti na nivou vlasti
(opštine, grada, regiona, itd.) treba da se
vrši što bliže zajednici, imajući u vidu
važnost i prirodu zadataka, kao i zahteve
511
za veću efikasnost u obavljanju adminis-
trativnih usluga.
Princip usmenog razmatranja [Parimi i
shqyrtimit verbal); Principle of verbal re-
view; Grundsatz der mündlichen Prüfung
(Mündlichkeitsgrundsatz] - među prin-
cipima upravnog spora prema kojem sud
tokom odlučivanja o upravnom predmetu
daje strankama u postupku pravo da budu
saslušani i da u sudskom postupku pred-
stave dokaze i usmene argumente.
Izuzetno, prema članu 38. Zakona o up-
ravnim sporovima na Kosovu „Sud može
rešavati stvar bez usmene rasprave, ako
raspolaže činjenicama i ako su stranke
dale svoju pismenu saglasnost “.
Prinudni ili prisilni rad [Puna e
detyruar ose e dhunshme; Forced or
compulsory labour; Zwangsarbeit] -
Pozivajući se na Konvenciju br. 29. Gen-
eralne konferencije Međunarodne organ-
izacije rada, izraz „prinudni rad“ podra-
zumeva svaki rad ili uslugu koja se pod
pretnjom neke kazne traži od lica i za
koju se to lice nije dobrovoljno ponudilo.
Prema članu 4. stav 2. EKLJP, nikome se
ne dozvoljava da bude prinuđen da
obavlja prinudni rad ili obavezni rad,
izuzev rada koji se traži od pritvorenog
lica pod uslovima određenim zakonom;
rada tokom vojne službe ili u slučaju kri-
za ili prirodnih katastrofa, kao i rada i
usluga koja se smatraju delom građan-
skih obaveza. Prinudni rad je takođe za-
branjen članom 28. URK.
Prisutni i koji glasaju [Prezent dhe që
votojnë; Present and voting; Anwesenheit
und Abstimmung] - Videti „glasanje“.
Priznanje [Njohje; Recognition;
Anerkennung] - u međunarodnom pravu
odnosi se na akt priznavanja države od
strane druge države.
Procena finansijskog uticaja [Vlerësimi
i ndikimit financiar; Financial Impact
512
Assessment; Gutachtenerstellung zu den
finanziellen Auswirkungen] - važan in-
strument u zakonodavnom postupku
preko kojeg se vrši procena finansijskog
uticaja predloga zakona.
Procena regulatornog uticaja - PRU je
dokument koji ima za cilj detaljnu siste-
matsku procenu mogućih uticaja novog
zakona ili pravilnika na pravni sistem.
Zajedno sa procenom finansijskog uti-
caja, PRU se smatra jednim od najvažni-
jih dokumenatau okviru procesa izrade
zakonodavnih politika.
Proglašenje [Promulgim; Promulgation;
Verkündung] - formalno proglašenje
usvajanja zakona. Iz latinskog „promul-
gatus“ - „dati do znanja ili poznato“.
Proglašenje se, obično, vrši nakon usva-
janja zakona i nakon njegovog stupanja
na snagu. U Republici Kosovo, pro-
glašenje zakona koje je usvojio parla-
ment vrši šefa države u roku od 8 dana
od dana njihovog prijema. Proglašavanje
zakona je ustavna nadležnost šefa džave
u mnogim republičkim državama, poput
Sjedinjenih Država, Nemačke, Italije,
Francuske, itd. a proglašenje zakona u
monarhističkim državama je ustavni pre-
rogativ monarha i formalno se zove
kraljevska saglasnost (Royal Assent).
Prosta većina [Shumicë e thjeshtë; Sim-
ple majority; Einfache Mehrheit] - oblik
donošenja odluka u parlamentu gde j za
donošenje zakona, odluka ili drugih akata
potrebna većina glasova poslanika koji su
prisutni i koji glasaju.
Protest [Protestë; Protest; Protest] - po-
drazumeva odlučno protivljenje nepravdi
ili nezakonitom postupku. To je izraz
neslaganja sa nečim na odlučan način.
Pravo na protest na Kosovu, regulisano je
Zakonom br. 03/ L - 118 o javnim
okupljanjima.
Protokol [Protokol; ProtoCol; Protokoll]
- Izmene i dopune međunarodnog spora-
zuma.
Prvo čitanje predloga zakona [Shqyr-
timi i parë i një projektligji; First reading
of a draft law; Erste Lesung eines Geset-
zentwurfs] - Prema Poslovniku o radu
Skupštine Kosova, prvo čitanje podra-
zumeva raspravu i glasanje u načelu.
Podzakonski akt [Akt nënligjor; Subsid-
iary act; Untergesetzlicher Akte] - Za
razliku od zakona kao primarnog akta,
podzakonski akti su sekundarni pravni
akti koji su, uglavnom, odobreni od
strane izvršnih organa u cilju detaljnijeg
regulisanja pitanja koja se tretiraju rele-
vantnim zakonom. Podzakonski akti se
smatraju delegiranim jer o Skupština, za-
konima, ovlašćuje izvršne organe, kao
što su vlada ili ministarstva, za njihovo
usvajanje. U okviru podzakonskih akata
na Kosovu, uključeni su, ali se ne
ograničavaju, pravilnici, administrativna
uputstva i poslovnici o radu. Proces iz-
rade podzakonskih akata je fleksibilniji i
manje formalan u poređenju sa procesom
usvajanja zakona, s obzirom da organ za
usvajanje ima potpunu autonomiju u iz-
radi i usvajanju akta prema delokrugu
zakona koji podzakonski akt ima za cilj
da primeni. Prema uputstvima Vlade Ko-
sova za reviziju podzakonskih akata
usvojenih od strane Vlade i ministarsta-
va, da bi neki podzakonski akt ostao na
snazi, on treba da bude a) neophodan, b)
zakonit i c) "prijateljski" prema poslo-
vanju.
Poništaj [Anulim; Annulment; Auf-
hebung] - Ovaj izraz podrazumeva
zvaničnu izjavu da je pravni akt, spora-
zum ili ugovor zakonski nepostojeći,
dakle, prestaje da postoji. Na primer, u
upravnom postupku, upravni akt će pro-
izvesti pravno dejstvo sve dok nije
poništen ili ukinut po službenoj dužnosti
ili kao rezultat vršenja upravnih ili
pravnih lekova. U upravnom pravu, up-
ravni akt se može poništiti ako je izdat
pod pritiskom, iznudom, ucenom, preva-
rom, pretnjom, mitom ili pod uticajem
drugog krivičnog dela. Treba navesti da
prema članu 53. Zakona o upravnom
postupku Kosova „Poništaj upravnog ak-
ta ima posledice u prošlosti (retroak-
tivno), a stavljanje upravnog akta van
snage ima posledice samo u budućnosti.
Poništaj i stavljanje van snage može biti
delimično ili u celosti.
Poslodavac [Punëdhënësi; Employer;
Arbeitgeber] - Prema zakonu o radu br.
03/L-212 poslodavac je fizičko ili pravno
lice koje zaposlenom pruža zaposlenje i
plaća za pruženi rad ili usluge.
Prethodno pitanje [Çështja paraprake;
Preliminary issue; Vorfrage] - je institut
upravnog prava prema kojem, ako javni
organ koji vodi postupak dođe do prob-
lema, čije rešenje je preduslov za
rešavanje glavnog slučaja i koji pred-
stavlja nezavisno pravno pitanje
(prethodno pitanje), za čije rešavanje je
nadležan sud ili drugi organ, javni organ
koji vodi postupak će obustaviti glavni
slučaj dok se prethodno pitanje ne reši i
obavestiće stranku o donetoj odluci o
obustavljanju.
Prirodno pravo [E Drejta natyrore; Nat-
ural law; Naturrecht] - teorija prava pre-
ma kojoj se određena prava stiču rođen-
jem i ona su egzistencijalni deo pojedin-
ca, bez obzira na pisane norme ili neki
drugi autoritet. Prema ovoj teoriji, neka
prava, kao što su: pravo na život, sloboda
mišljenja, sloboda verovanja, itd. smatra-
ju se prirodnim pravima koje lice uživa
nezavisno od pozitivnog prava. Rani
predstavnici prirodnog prava bili su Cice-
ron i Aristotel, a ovu teoriju su kasnije
513
razradili kolosi srednjevekovne političke
filozofije, kao što su Thomas Aquinas,
Hugo Grotius (1583-1645) i Tomas Hobs
(1588-1679).
Privremene mere [Masat e përkohshme;
Interim measure; Einstweilige Anord-
nung] - odnosi se na pravo suda ili
Ustavnog suda da, po službenoj dužnosti,
ili na zahtev stranke uvede privremene
mere u predmetu koji je predmet sudskog
postupka, ako je potrebno, kako bi se iz-
begao rizik ili nepopravljiva šteta, i ako
je uvođenje ovih privremenih mera od
javnog interesa.
Pro bono - latinski izraz koji se odnosi
na usluge i pravne poslove koje se vrše
besplatno.
Procena uticaja na životnu sredinu
[Vlerësim i ndikimit në mjedis; Envi-
ronmental Impact Assessment (EIA);
Umweltverträglichkeitsprüfung] - u
pravu na zaštitu životne sredine, PUŽS je
proces koji ocenjuje utvrđivanje potenci-
jalne štete od građevinskih i drugih de-
latnosti.
Proporcionalna zastupljenost [Përfa-
qësim proporcional; Proportional repre-
sentation; Verhältniswahl] - izborni sis-
tem prema kojem se podela mesta u par-
lamentu vrši u proporciji sa postignutim
izbornim rezultatom. Za razliku od iz-
bornog sistema većine, ovaj sistem je po-
godniji za manje političke partije i ne-
većinske zajednice jer stvara više mesta
za političku zastupljenost u parlamentu.
Proporcionalni izborni sistem se primen-
juje i u Republici Kosovo. Prema URK
(član 64) „Mesta u Skupštini su podelje-
na između svih partija, koalicija, građan-
skih inicijativa i nezavisnih kandidata,
proporcionalno broju važećih glasova
dobijenih na izborima za Skupštinu“.
Proporcionalni izborni system [Sistem
zgjedhor proporcional; Proportional vot-
514
ing system; Verhältniswahlsystem] -
prema kojem se parlamentarni mandati
dele proporcionalno glasovima koje su
političke partije dobile tokom centralnih
ili lokalnih izbora. Proporcionalni izborni
sistemi mogu da sadrže različite pod-
modele i mogu se povezati sa izbornim
pragom, odnosno minimalnim brojem
glasova koji jedan politički subjekt treba
da osvoji na izborima kako bi bio
zastupljen u parlamentu. Proporcionalni
sistem je veoma izražen u evropskim
demokratijama jer se smatra da pruža ad-
ekvatniju zastupljenost različitih
političkih, etničkih, socijalnih i drugih
grupa, i za razliku od većinskog sistema,
pogodniji je za manje partije. I izborni
sistem u Republici Kosovo je propor-
cionalan, i prema članu 64. URK, „mesta
u Skupštini podeljena su među partijama,
koalicijama, građanskim inicijativama i
nezavisnim kandidatima, proporcionalno
broju važećih glasova dobijenih na iz-
borima za Skupštinu“.
Proširene opštinske nadležnosti [Kom-
petencë komunale e zgjeruar; Municipal
enhanced competencies; Erweiterte
kommunale Zuständigkeit] - utvrđene
Zakonom o lokalnoj samoupravi u Re-
publici Kosovo, koje se daju opštinama
srpske zajednice, pored vršenja sopstve-
nih nadležnosti, u oblasti zdravstva,
obrazovanja i u izboru komandira
policijskih stanica na Kosovu.
R
Raspuštanje parlamenta [Shpërndarje e
parlamentit; Dissolution of the parlia-
ment; Auflösung des Parlaments] - oz-
načava kraj zakonodavstva i organi-
zovanje novih izbora za kontituisanje no-
vog parlamenta. Raspuštanje parlamenta
se ispoljava u modelima parlamentarnog
i polupredsedničkog upravljanja i do
njega može doći zbog političke krize u
parlamentu ili kada vlada izgubi poveren-
je skupštine putem parlamentarnog
zahteva za izglasavanje nepoverenja.
Prema članu 82. URK, Skupština se ras-
pušta na sledeći način: (a) ukoliko se u
roku od 60 dana od dana imenovanja
mandatara od strane predsednika RK, ne
formira vlada; (b) ukoliko za raspuštanje
Skupštine glasa 2/3 svih poslanika; (c)
ukoliko se u roku od 60 dana od dana
započinjanja procedure izbora ne izabere
predsednik Republike Kosovo i (d) na-
kon uspešnog izglasavanja nepoverenja
vladi.
Rasprava u upravnom sporu [Shqyrtim
administrativ; Administrative review;
Verwaltungsüber-
prüfung/Verwaltungsrechtliche Über-
prüfung] - je pravo organa centralne vlas-
ti (vlade) da razmotri zakonitost i saglas-
nost akata lokalnih vlasti u oblasti dele-
giranih ili proširenih nadležnosti.
Rasprava ex ante - sudska pretpretresna
rasprava, ili a priori. Odnosi se na pre-
ispitivanje zakonitosti ili ustavnosti akta
pre njegovog stupanja na snagu.
Rasprava ex post - iz latinskog „ex post
facto“ nakon činjenice, kasniji, retrospek-
tivni; odnosi se na naknadnu sudsku
kontrolu.
Rasprava o usklađenosti [Shqyrtimi i
përshtatshmërisë; Compliance review;
Compliance-Prüfung] - proces revidiran-
ja nadzornog tela kako bi se osiguralo da
su delegirane nadležnosti izvršene u
skladu sa pravilima, kriterijumima i
standardima koje je utvrdila centralna
vlasti i kako bi se osiguralo da su mere
koje je preduzela opština bile odgova-
rajuće za postizanje ciljeva i odgova-
rajućih rezultata definisanih od strane or-
gana centralne vlasti.
Ratifikacija [Ratifikim; Ratification;
Ratifizierung] - u međunarodnom pravu,
ratifikacija predstavlja međunarodni
pravni akt putem kojeg država daje svoju
saglasnost da bude obavezna prema od-
redbama jednog međunarodnog ugovora
ili sporazuma. U domaćem pravu, ova
saglasnost može zahtevati usvajanje od
strane parlamenta ili predsednika,
zavisno od objekta međunarodnog spora-
zuma i državnog uređenja. Prema članu
18. URK, ratifikacija međunarodnih spo-
razuma za (a) teritoriju, mir, saveze,
politička i vojna pitanja; (b) prava i os-
novne slobode; (c) članstvo Republike
Kosovo u međunarodnim organizacija-
ma; (d) preuzimanje finansijskih obaveza
od strane Republike Kosovo, zahteva
odobrenje skupštine, izraženo od strane
2/3 svih poslanika Skupštine.
Ratio decidendi - iz latinskog „razlozi za
odlučivanje“. Koristi se za opisivanje
principa/ pravnih normi na osnovu kojih
sud dolazi do sudske odluke. Odlučivanje
o stvari koja je predmet sudskog raz-
matranja donosi se iz činjenica i razloga
koje je sud uzeo u obzir za donošenje
svoje odluke, kao i same njegove odluke
vezane za stvar.
Ratione materiae - ovaj izraz ima
značenje stvarne nadležnosti. Kao pravni
kriterijum se koristi za procenu da li
predmet spada u nadležnost suda za raz-
matranje. Za više, videti Poslovnik o radu
Ustavnog suda (pravilo 39).
[Napomena: U novom Poslovniku umes-
to pravila 36 je pravilo 39.]
Ratione personae - ovaj izraz se odnosi
na „ovlašćenu stranu“, odnosno da li je
zahtev podnela ovlašćena strana. Za više,
videti Poslovnik o radu Ustavnog suda
Kosova (pravilo 39).
Ratione temporis - ovaj izraz se odnosi
na vremensku nadležnost suda, znači da
515
će sud proglasiti zahtev/ žalbu pri-
hvatljivom u formalnom smislu jedino
ako je podnet/a unutar roka utvrđenog
ustavom ili zakonom. Na primer, prema
ZUSRK (član 47.) „svaki pojedinac ima
pravo da traži pravnu zaštitu od Ustavnog
suda ako smatra da su njegova individu-
alna prava i slobode zagarantovani
Ustavom, povređena od strane nekog
javnog organa. Pojedinac može podneti
zahtev samo nakon što je iscrpeo sve
pravne lekove utvrđene zakonom“ i u
roku od četiri (4) meseca od dana kada je
podnosiocu dostavljena sudska odluka ili
od dana kada je odluka ili akt javno ob-
javljen.
Razumno vreme [Kohë e arsyeshme;
Reasonable time; Angemessene Zeit] -
podrazumeva da upravni i sudski
postupci u okviru kojih se odlučuje o
pravima i pravnim interesima pojedinca,
moraju biti objavljeni bez odlaganja i
završeni u razumnom roku.
Referendum [Referendum; Referendum;
Referendum/Volksentscheid] - Instru-
ment direktne demokratije kojim građani
odlučuju o nekom fundamentalnom aktu
(npr. ustav, osnovni zakon) ili nekom
važnom državnom pitanju (definisanje
oblika vladavine, ulazak u neku
međunarodnu organizaciju, itd.).
Region [Regjion; Region; Region] - je
administrativno-teritorijalna jedinica
sastavljena od nekoliko opština sa geo-
grafskim, tradicionalnim, ekonomskim,
socijalnim i zajedničkim interesima. Re-
gioni uživaju određeni stepen autonomije
od centralne vlasti, kao što su oblast
javnih usluga, javna administracija i soci-
jalne i fiskalne usluge. Regionalno
ustavno uređenje je veoma izraženo u
Italiji i Španiji.
Regulativa EU [Rregullore e BE-së; EU-
Regulation; EU-Verordnung] - pravni akt
516
EU koji se za razliku od Direktiva,
direktno primenjuje u pravnom sistemu
države članice.
Regulatorna kancelarija za energiju
[Zyra e Rregullatorit për Energji; Energy
Regulatory Office; Energie-
Regulierungs-Büro] - je nezavisna
agencija u sektoru energije, osnovana
Zakonom o regulatoru energije 05/L-084,
koji izdaje licence u oblasti energije, ser-
tifikuje operatere prenosa energije u en-
ergetskom sektoru, stvara efikasno
funkcionisanje konkurentnih energetskih
tržišta, zaštitu potrošača, i određuje krite-
rijume za regulisanje tarifa i uslove za
snabdevanje električnom energijom.
Regulatorna komisija za javne nabav-
ke [Komisioni Rregullativ i Prokurimit
publik KRPP; Public Procurement Regu-
latory Commission PPRC; Beschaffung
RKÖB] RKJN je nezavisna agencija u
Republici Kosovo koja je odgovorna za
razvoj, funkcionisanje i opšti nadzor
sistema javnih nabavki na Kosovu.
Republika - iz latinskog „res publica“
što znači „javni poslovi“. U kontekstu
političkih nauka, republika se koristi za
imenovanje država sa republičkim ob-
likom vladavine, oblikom vladavine u
kojem građani demokratskim izborima
legitimišu svoje političke predstavnike,
kao što je šef države, članovi skupštine,
itd. Za razliku od monarhije, organi-
zovanje šefa države u republičkim sis-
temima karakterišu dve osnovne ustavne
karakteristike: prvo, izbor šefa države
vrše građani (bilo posredno ili neposred-
no, uglavnom od strane parlamenta) i
drugo, izbor šefa države se vrši na
ograničeni mandat. Većina zemalja u
Evropi, uključujući i Republiku Kosovo,
imaju republički oblik vladavine. U
opštem smislu, izraz „republika“ ima
svoje značenje države koja se oslanja na
princip narodnog suvereniteta.
Revolucionarni ustavi [Kushtetutat
revolucionare; Revolutionary constitu-
tions; Revolutionäre Verfassungen] -
ustavi koji su proizvod revolucionarnih
snaga i velikih društveno-političkih
promena, kao na primer Francuski ustav
iz 1791. i 1793. godine.
Rezolucija 1244 Saveta bezbednosti
[Rezoluta e Këshillit të Sigurimit 1244;
Resolution 1244 of the Security Council;
Resolution 1244 des UN-
Sicherheitsrates] - usvojena je 10. juna
1999. godine. Rezolucija je utvrdila
uspostavljanje civilnog i vojnog
međunarodnog prisustva na Kosovu koje
će obezbediti privremenu međunarodnu
administraciju, utvrdila povlačenje i
sprečavanje povratka vojnih, policijskih i
paravojnih srpskih snaga na Kosovo i
uspostavila organizovanje i nadzor
razvoja privremenih institutcija demo-
kratske samouprave sve do konačnog
političkog rešenja za Kosovo.
Rezervacija [Rezervim; Reservation;
Vorbehalt] - jednostrana izjava
nadležnog državnog organa u trenutku
potpisivanja, ratifikacije, prihvatanja ili
usvajanja sporazuma koji ima za cilj
izuzeće ili izmenu pravnih dejstava po-
jedinih odredbi.
Rezolucija [Rezolutë; Resolution; Reso-
lution] - U parlamentarnoj praksi, to po-
drazumeva formalan piani zahtev kojim
skupština izražava svoj stav po od-
ređenom pitanju. Ovaj izraz se takođe
koristi i u pravu međunarodnih organi-
zacija u vezi sa određenim pitanjem, npr.
rezolucijama Generalne skupštine ili
Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija.
Rigidan ustav [Kushtetuta rigjide;
Rigide Verfassung; Rigid constitutions] -
U tipologiji klasifikacija ustava, poznat je
kao jak ustav. Osnovne karakteristike
ovih ustava su te da je za njihovu izmenu
neophodna a) kvalifikovana parlamentar-
na većina i b) postupak složeniji od
postupka za usvajanje zakona. Prema
rečima britanskog pravnika Dicey, ustavi
kao akti sa najvišom pravnom snagom,
ne mogu se menjati sa istom lakoćom
kao i skupštinski zakoni. Izuzev Velike
Britanije koja primenjuje model mekog
ili fleksibilnog ustava, danas većina
država primenjuju model rigidnih/jakih
ustava. I Ustav Kosova je u rugidnoj
formi i sadržaju, jer je za njegovu izmenu
neophodno dve trećine (2/3) svih pos-
lanika Skupštine, uključujući i dve
trećine (2/3) svih poslanika skupštine
koji imaju rezervisana ili zagarantovana
mesta za predstavnike nevećinskih
zajednica u Republici Kosovo. Skupština
može usvojiti Ustavne izmene jedino na-
kon ocene amandmana predloženog od
strane Ustavnog suda, kao odgovarajuće
sa pravima i slobodama, predviđenim u
poglavlju 2. Ustava.
Rodna ravnopravnost [Barazia gjinore;
Gender equality; Gleichstellung der Ges-
chlechter] - Jednako ostvarivanje indi-
vidualnih prava između žena i muškara-
ca, uključujući jednake mogućnosti i
jednaku podelu sredstava i/ili beneficija.
Ropstvo [Skllavëria; Slavery; Sklaverei]
- je stanje u kojem je pojedinac u vlas-
ništvu drugog, pri čemu se smatra za
imovinu ili stvar. Ovaj oblik ropstva po-
jedinaca i njihovog lišavanja od funda-
mentalnih prava se manifestovao u
robovlasničkim i feudalnim društvima i
postepeno je postepeno počeo da se ukida
sa podizanjem političke svesti evropskih
društva da su svi ljudi slobodni i jednaki.
I URK u članu 28. definiše da „niko ne
može da se drži u ropstvu ili u položaju
sličnom ropstvu“.
517
S obavezno da pruža informacije i procenu
Savet bezbednosti OUN [Këshilli i Sig-
urimit të OKB-së; Kosovo Security
Council; Sicherheitsrat der VN] - Savet
bezbednosti je osnovan prema Povelji
Ujedinjenih nacija. Među ključnim od-
govornostima Saveta je održavanje
međunarodnog mira, razvoj prijateljskih
odnosa među narodima; saradnja u
rešavanju međunarodnih problema i
promovisanje poštovanja ljudskih prava
kao i harmonizacija delovanja nacija.
Savet bezbednosti sastoji se od deset iza-
branih članova i pet stalnih članova
(SAD, Kina, Francuska, Ujedinjeno
Kraljevstvo i Ruska Federacija). Gener-
alna skupština svake godine bira pet nes-
talnih članova (ukupno 10) na
dvogodišnji mandat, uzimajući u obzir
zahteve za regionalno predstavljanje u
ovom telu. Poglavlje VI Povelje OUN
obavezuje Savet da pronađe mirno rešen-
je sukoba, bez upotrebe sile. To podra-
zumeva potpun ili delimičan prekid
ekonomskih odnosa, železničkog, mor-
skog i vazdušnog saobraćaja, poštanskog,
telegrafskog i radijskog pristupa i drugih
mogućnosti kretanja, kao i prekida dip-
lomatskih odnosa. Poglavlje VII ovlašću-
je Savet da uvede prinudne mere ako se
predviđene mere smatraju nedovoljnim
ili nisu dale efikasan rezultat. Ove mere
za očuvanje i uspostavljanje svetskog mi-
ra i međunarodne bezbednosti uključuju
kopnene, morske i vazdušne oružane
snage.
Savet bezbednosti Kosova [Këshilli i
Sigurisë i Kosovës; Kosovo Security
Council; Kosovos Sicherheitsrat] - je
nadležan za pripremu strategije bezbed-
nosti za Republiku Kosovo i vrši
savetodavnu ulogu po svim pitanjima
vezanim za bezbednost u Republici Ko-
sovo. Štaviše, ovo ustavno telo je
518
bezbednosne situacije na Kosovu, kako
bi Vladi Republike Kosovo omogućilo
donošenje relevantnih odluka u vezi
bezbednosnih pitanja.
Savet za stabilizaciju i pridruživanje
[Këshilli i Stabilizim-Asociimit; Stabili-
zation and Association Council; Stabil-
itäts- und Assoziationsrat] - SSP je telo
osnovano prema članu 126. Zakona br.
05/ L - 069 o ratifikaciji Sporazuma o
stabilizaciji i pridruživanju, između Re-
publike Kosovo s jedne strane, i
Evropske unije i Evropske zajednice za
atomsku energiju, s druge strane, kako bi
godišnje razmatrali sprovođenje SSP-a i
usvajanje i sprovođenje zakonskih, ad-
ministrativnih, institucionalnih i
ekonomskih reformi na Kosovu.
Savet ministara EU [Këshilli i Min-
istrave i BE-së; Council of Ministers of
the European Union; Ministerrat der EU]
- poznat kao Savet ministara, služi kao
organ koji zastupa politike država članica
EU, u zavisnosti od pitanja koja se raz-
matraju ili zahtevaju donošenje odluka na
nivou Evropske unije. Na primer, ako se
radi o životnoj sredini, Savet će se
sastojati od ministara za zaštitu životne
sredine iz svih država članica. Među
glavnim funkcijama Saveta su: a) usva-
janje zakonodavstva (regulativa, direk-
tiva) u saradnji sa Evropskim parlamen-
tom, b) uspostavljanje ekonomskih poli-
tika i sprovođenje spoljne politike i
bezbednosti, i c) usvajanje budžeta EU u
saradnji sa Evropskim parlamentom.
Savetom predsedava Ppredsednik Saveta
na period od 6. meseci. Ova funkcija je
rotirajuća kako bi svaka država članica
imala priliku da preuzme vodeću ulogu
Saveta, pomažući da se osigura kontinui-
tet rada EU u Savetu.
Savet Evropske unije [Këshilli i Bash-
kimit Evropian; Council of Europe; Eu-
ropäische Rat] - najviši politički organ
unutar EU. Uključuje šefove država ili
premijere iz država članica EU i okuplja
se 4 puta godišnje kako bi razgovarali o
strateškim i političkim orijentacijama
EU. Dakle, Evropski savet nije za-
konodavno telo, već samo odlučuje o
agendi politike EU, usvajajući zaključke
o aktivnostima koje treba preduzeti u
budućnosti.
Savet Evrope [Këshilli i Bashkimit
Evropian; Council of Europe; Eu-
ropäische Rat] - pan-evropska politička
organizacija osnovana 1949. godine radi
jačanja demokratije, unapređenja ljudskih
prava i sloboda i za podršku sprovođenja
vladavine prava. Trenutno, Savet Evrope
se sastoji od 47 država članica. Usvajan-
jem Evropske konvencije o ljudskim
pravima i osnovnim slobodama, Savet
Evrope je 1950. godine imao snažan uti-
caj na proces demokratizacije i zaštite
ljudskih prava i sloboda. Ovaj uticaj EU
je posebno izražen u zemljama istočne
Evrope, koje su nakon pada komunizma i
prelaska u demokratiju preduzele duboke
političke, ustavne i zakonske reforme. U
organizacionoj strukturi Saveta Evrope
deluju dva centralna tela: a) Parlament i
Komitet ministara i 3 institucije a)
Evropski sud za ljudska prava b) Kongres
lokalnih i regionalnih vlasti i c) Komesar
za ljudska prava.
Savetodavno mišljenje [Mendim
këshillëdhënës; Advisory opinion;
Rechtsgutachten] - je pravno mišljenje
suda ili tribunala o određenom pitanju
pravne prirode. U međunarodnom pravu,
poznata je praksa MSP za davanje
savetodavnih mišljenja, koja osim u
posebnim slučajevima, nemaju obave-
zujuće pravno dejstvo. Organ, agencija ili
organizacija koja podnosi zahtev, slo-
bodna je da odluči kojim pravnim in-
strumentom želi da primeni ova mišljen-
ja.
Savezna država [Shtet federal; Federal
state; Bundesstaat] - za razliku od unitar-
nih država, savezna država je skup dve ili
više državakoje uživaju široku političku
nezavisnost u okviru savezne države. Po
prvi put, u savremenom smislu, federaci-
ja je osnovana Ustavom SAD 1787.
godine. Ovaj oblik državnog uređenja se
realizuje kroz savezni ustav, koji određu-
je, u vertikalnom kontekstu, granice
ustavnih odgovornosti organa federaci-
je/saveza (zakonodavne, izvršne i sudske
vlasti) na jednoj strani, i nadležnosti fed-
eralnih/saveznih jedinica (država) na
drugoj strani. Iako je obim nadležnosti
savezne države različit od države do
države, u okviru tipičnih saveznih
nadležnosti spadaju, na primer, pravo na
izmenu saveznog ustava, usvajanje
saveznih zakona, zastupanje savezne
države u međunarodnim odnosima ili pi-
tanja koja se tiču vojske i valute. Granicu
između nadležnosti saveza i saveznih
jedinica savezni ustavi, obično, određuju
na osnovu opisa takozvanih izvršnih
nadležnosti saveza, preko klauzule gde se
kaže da „svako pitanje koje nije određeno
u nadležnost saveza spada u nadležnost
organa savezne jedinice“. Državna or-
ganizacija država prema modelu savez-
ništva je veoma rasprostranjena u svetu i
primenjuje se uglavnom u zemljama sa
značajnim etničkim, jezičkim i verskim
razlikama, kao što je Švajcarska, Belgija,
Ruska Federacija, Indija, Australija,
Nemačka, Pakistan, Brazil, itd.
Saglasno mišljenje (concurring opin-
ion) [Mendim konkurrues (concurring
opinion); Concurring opinion; Konkurri-
erende Meinung] - Prema članu 50.
519
PRUSK, saglasno mišljenje znači „slag-
anje sa presudom Suda ali neslaganje sa
datim obrazloženjem“.
Sekularizam [Laiciteti; Laicity; Laizität]
- Videti „sekularna država“.
Sekularna država [Shtet laik; Secular
state; Laizistischer Staat] - ustavni prin-
cip koji razdvaja državne institucije od
verskih. U nekim državama, sekularizam
se smatra jednim od osnovnih ustavnih
principa kao što je u Turskoj i Francus-
koj. Prema članu 8. URK, Republika Ko-
sovo je sekularna i neutralna država po
pitanjima verskih uverenja.
Senat [Senat; Senate; Senat] - ovaj izraz
se odnosi na gornji dom parlamenta. Na
primer, američki kongres se sastoji od
predstavničkog doma i senata (koji
uključuje isti broj predstavnika za svaku
federalnu jedinicu, nezavisno od broja
stanovnika). Ovaj ustavni naziv za gornje
domove u parlamentu se koristi i u dru-
gim državama, kao što su Francuska,
Španija, Kanada, Australija, Holandija,
itd.
Sindikat [Sindikatë; Trade union; Sindi-
kat] - nezavisna organizacija, stvorena
dobrovoljnim ujedinjavanjem zaposlenih,
čiji je cilj zastupanje i zaštita zakonskih
prava i ekonomskih, društvenih i profe-
sionalnih interesa njihovih članova.
Skupština [Asamble; Assembly; Versa-
mmlung] - Videti „parlament“.
Slobodan mandat [Mandat i lirë; Free
mandate; Freies Mandat] - Parlamentarni
standard u predstavničkoj demokratiji
prema kojem je poslanik predstavnik na-
roda i ne podleže bilo kakvoj drugoj
obavezi. Obavezni mandat je zabranjen u
Francuskoj od 1789. godine a Ustav
Francuske (od 1958. godine) utvrđuje da
će se „obavezni mandati proglasiti ne-
važećim“. I URK, u članu 79. izričito za-
branjuje obavezne mandate za poslanike,
520
a Poslovnik o radu Skupštine Kosova u
članu 10. (zakletva poslanika) zahteva da
poslanici polože zakletvu da će časno i
posvećeno vršiti svoju dužnost i dosto-
janstveno zastupati narod, interese Koso-
va i sve njegove građane.
Sloboda mišljenja [Liria e mendimit;
Freedom of thought; Meinungsfreiheit] -
među najosnovnijim ljudskim slobodama
na osnovu kojih svako uživa pravo na
imanje svog mišljenja i stava, bez obzira
na ubeđenje drugih i bez toga da podležu
pravnim ograničenjima. Kao takva, blis-
ko je povezana sa slobodom izražavanja i
slobodom verovanja. Sloboda mišljenja
se garantuje ne samo nacionalnim
ustavima već i međunarodnim aktima o
ljudskim pravima kao što je UDLJP
(1948) koja u članu 18. predviđa da
„Svako ima pravo na slobodu mišljenja i
izražavanja; ovo pravo uključuje slobodu
mišljenja bez mešanja kao i slobodu
traženja, dobijanja i širenja informacija i
ideja bilo kojim sredstvima, bez obzira
na granice“.
Sloboda udruživanja [Liria e bashkimit;
Freedom of association; Vereinigungs-
freiheit] - pravo osnivanja organizacije
(na pr. udruženje, fondacija, sindikat,
nevladina organizacija, itd.) i pravo na
učešće u aktivnostima ove organizacije.
Pravo na udruživanje može biti predmet
ograničenja utvrđenih zakonom, ako je za
to potrebna zaštita ustavnog poretka, slo-
boda i ljudskih prava, sprečavanje pod-
sticanja rasne, nacionalne, etničke ili
verske mržnje.
Sloboda verovanja, savesti i vero-
ispovesti [Liria e Besimit, e Ndërgjegjes
dhe e Fesë; Freedom of belief, conscien-
tiousness and religion; Religionsfreiheit]
- pravo na prihvatanje i izražavanje vero-
ispovesti, pravo na izražavanje ličnih ub-
eđenja i pravo na prihvatanje ili odbijanje
članstva u verskoj zajednici ili grupi.
Prema članu 38. URK, „niko ne može bi-
ti primoran niti mu se može zabraniti, da
u suprotnosti sa svojim ubeđenjima,
učestvuje u izražavanju vere i javnom
propagiranju svoje vere i ubeđenja“.
Međutim, sloboda veroispovesti, vero-
vanja i savesti može biti ograničena ako
je nešto takvo neophodno za zaštitu
bezbednosti i javnog reda, zdravlja ili
prava drugih lica. Verska sloboda se
garantuje i članom 9. EKLJP.
Sloboda kretanja [Liria e lëvizjes; Free-
dom of movement; Recht auf
Freizügigkeit] - je deo grupe individual-
nih prava i sloboda koja se garantuju
svima, uključujući i strancima koji se le-
galno nalaze na teritoriji jedne države, da
se kreću slobodno i bez ograničenja i da
biraju svoje prebivalište u toj državi.
Prema članu 35. URK, „svako lice ima
pravo da napusti zemlju, a građanima
Kosova se ne zabranjuje pristup na teri-
toriju Republike Kosovo. Prema URK
(član 35. stav 2, 3), sloboda kretanja
može biti ograničena zakonom samo ako
je takvo nešto neophodno za pravni
postupak, za sprovođenje sudske odluke
ili kako bi se ispunila obaveza zaštite
zemlje. Sloboda kretanja se garantuje i
članom 2. Protokola 4. EKLJP, a u
okviru prava EU, sloboda kretanja radni-
ka je osnovno načelo Ugovora, utvrđeno
u članu 45. Ugovora o funkcionisanju
Evropske unije.
Sloboda sindikalnog organizovanja
[Liria e organizimit sindikal; Freedom to
form and join trade unions; Gew-
erkschaftsfreiheit] - Pravo zaposlenih na
osnivanje i udruživanje sindikalnih or-
ganizacija koje slobodno organizuju ak-
tivnosti, sindikalno upravljanje i de-
latnost kako bi zaštitili svoje interese.
Sloboda izražavanja [Liria e shprehjes;
Freedom of expression; Meinungsäußer-
ungsfreiheit (Meinungsfreiheit)] među
najosnovnijim ljudskim pravima zagar-
antovanim nizom međunarodnih ustava i
akata kao što su UDLJP (član 19.),
MPGPP (član 19.), EKLJP (član 10.) itd.
U opštem smislu, sloboda izražavanja
uključuje pravo na izražavanje, širenje i
primanje informacija, mišljenj i drugih
poruka, bez ikakvog ometanja od strane
bilo koga i bez mešanja javnih vlasti.
ESLJP je u svojoj sudskoj praksi kon-
tinuirano smatrao slobodu izražavanja za
kamen temeljac svakog demokratskog
društva i preduslov za ostvarivanje dru-
gih prava. Ipak, kako se navodi u članu
10. stav 2. EKLJP, ovo pravo može da
podleže „formalnostima, uslovljavan-
jima, ograničenjima ili sankcijama
predviđenih zakonom ili neophodnih u
demokratskom životu, u interesu nacion-
alne bezbednosti, teritorijalnog integriteta
ili javne bezbednosti, radi zaštite reda i
sprečavanja kriminala, zaštite zdravlja ili
morala, zaštite dostojanstva ili prava dru-
gih, za sprečavanje širenja poverljivih
podataka ili kako bi se garantovala
nadležnost i nepristrasnost sudske vlasti“.
Slobodu izražavanja garantuje član 40.
URK.
Sloboda okupljanja [Liria e tubimit;
Freedom of gathering; Versammlungs-
freiheit] - podrazumeva pravo organi-
zovanja skupova, protesta i demonstraci-
ja, kao i pravo učestvovanja u njima. Ova
sloboda zagarantovana je članom 43.
URK, a član 11. EKLJP u okviru slobode
okupljanja uključuje i pravo osnivanja
sindikata i učešća u njima sa drugima ra-
di zaštite njihovih interesa. Uprkos
njenom značaju za demokratsko društvo,
sloboda okupljanja može da podleže dru-
gim ograničenjima koja se predviđaju
521
zakonima i koja su neophodna u demo-
kratskom društvu, u interesu nacionalne
ili javne bezbednosti, za zaštitu reda i
sprečavanja kriminala, za očuvanje
zdravlja ili morala, ili za zaštitu prava i
sloboda drugih.
Službeni list [Gazeta Zyrtare; Official
Gazette; Gesetzesblatt] - Zvanično ob-
javljivanje zakona i drugih opštih norma-
tivnih akata. Prema Zakonu o službenom
listu Republike Kosovo, 03/ L - 190, u
okviru Službenog lista Kosova, objavlju-
ju se Ustav Republike Kosovo; zakoni
koje je usvojila Skupština Republike Ko-
sovo a proglasio predsednik Republike
Kosovo; zakoni koje je Skupština Repub-
like Kosovo usvoijla u skladu sa stavo-
vima 4. i 5. člana 80. Ustava Republike
Kosovo; međunarodni sporazumi, odluke
Ustavnog suda, ukazi predsednika Re-
publike Kosovo u slučajevima kada to
traži predsednik; usvojene deklaracije i
rezolucije koje je usvojila Skupština Re-
publike Kosovo, u slučajevima kada to
traži predsednik Skupštine; podzakonski
akti Vlade i ministarstava u slučajevima
kada to traži premijer kao i druga akta
utvrđena posebnim zakonima.
Skupština [Kuvend; Assembly; Versa-
mmlung] - Videti „parlament“.
Skupštinski imunitet [Imunitet par-
lamentar; Parliamentary immunity; Par-
lamentarische Immunität] - osnove
pravnih garancija za skupštinski imunitet
su postavljene krajem 17. veka engleskim
zakonom o ljudskim pravima (Bill of
Rights - 1689), koji je utvrdio da članovi
skupštine/parlamenta ne mogu biti
krivično gonjeni zbog mišljenja ili
njihovih dela u parlamentu. Skupštinski
imunitet podrazumeva pravo članova
skupštine da iznose i preduzimaju
skupštinske radnje u parlamentu (glasan-
je, diskusije i odlučivanje), bez podvrga-
522
vanja krivičnom gonjenju, građanskim
tužbama ili razrešenju za dela vezana za
obavljanje mandata u parlamentu. U Ve-
likoj Britaniji, pravo članova Pred-
stavničkog doma i Doma lordova da vrše
svoje funkcije kao poslanici, bez spol-
jašnjeg uticaja, priznaje se kao parlamen-
tarna privilegija (parliamentary privi-
lege). Prema Ustavu Kosova (član 75.)
„Poslanik Skupštine se ne može uhapsiti
niti pritvoriti dok obavlja svoju funkciju
poslanika Skupštine, bez saglasnosti
većine svih poslanika Skupštine“. Ipak,
ustavne prakse u mnogim zemljama, kao
i na Kosovu, dokazuju da ova ustavna
garancija nema apsolutni karakter, jer je
predviđena mogućnost oduzimanja
skupštinskog imuniteta u slučajevima ka-
da dela ili radnje poslanika ne spadaju u
okvir skupštinskih odgovornosti.
Socijalni dijalog [Dialogu Social; Social
dialogye; Sozialer Dialog] - kako ga
definiše MOR, obuhvata sve vrste pre-
govaranja, konsultacija ili samo razmenu
informacija između predstavnika vlada,
poslodavaca i radnika, o pitanjima od
zajedničkog interesa u vezi sa
ekonomskom i socijalnom politikom.
Sopstveni prihodi opština [Të hyrat
vetanake të komunave; Municipal own
source revenues; Kommunale Ein-
nahmen] - su svi oni prihodi koje opštine
ubiraju na osnovu zakona, koji
obuhvataju opštinske takse, novčane
kazne, tarife za korišćenje, naplate za
javne usluge koje pruža opština, kirije na
nepokretnu imovinu opštine, prihodi od
prodaje opštinske imovine, itd.
Spiker [Spiker; Speaker; Sprecher] -
Predsedavajući nižeg doma britanskog
parlamenta i odgovoran za osiguranje to-
ka rada i rasprava u domu. Ova par-
lamentarna institucija je instalirana i u
drugim zemljama, kao što je Kanada,
SAD, Australija, itd. prema ustavu SAD,
Predstavnički dom (donji dom
Američkog kongresa) bira svog
predsednika (govornika) apsolutnom
većinom glasova da predsedava
sednicama doma. Za razliku od bri-
tanskog modela u kojem je predsedava-
jući doma nepolitičan, predsednik Pred-
stavničkog doma je politički lider ali i
najviši zvaničnik Predstavničkog doma.
Sporazum o stabilizaciji i nije državljanin Republike Kosovo. Ovaj
pridruživanju [Marrëveshja për Stabi-
lizim dhe Asocim; Stabilization and As-
sociation Agreement (SAA); Das Stabi-
lisierungs- und Assoziierungsabkommen]
- SSP je predpristupni instrument
Evropskoj uniji. Sadrži okvir odnosa iz-
među Evropske unije i zemalja Zapadnog
Balkana za sprovođenje ciljeva procesa
stabilizacije i pridruživanja, kao što je
uspostavljanje zone slobodne trgovine
između EU i države potpisnice SSP,
identifikovanje i ispunjivanje zajedničkih
političkih i ekonomskih ciljeva za pod-
sticanje regionalne saradnje. Kosovo je
ratifikovalo SSP sa Evropskom unijom
2015. godine putem Zakona br. 05/ L -
069 o ratifikaciji sporazuma o stabilizaci-
ji i pridruživanju između Republike Ko-
sovo, s jedne strane i Evropske unije i
Evropske zajednice za atomsku energiju,
s druge strane.
Stare decisis - iz latinskog „pridržavaj se
donetih odluka“, je doktrina presedana,
znači poštovanja ranijih sudskih odluka u
rešavanju sudskih stvari. Presedan je
izvor prava u anglosaksonskim državama
ali je malo izražen u pravnim sistemima
kontinentalnog prava, u kojem je zakon,
a ne presedan, glavni izvor prava.
Statut [Statut/i; Statute; Satzung] - ovaj
izraz ima nekoliko značenja: a) u pravu o
lokalnoj samoupravi, izraz „statut“je
glavni zakonski akt koji usvajaopštine a u
skladu sa zakonodavstvom centralne
vlasti koja uređuje unutrašnju organi-
zaciju opštine; b) „statut“ se koristi i da
označi najviši akt nevladinih organizaci-
ja, udruženja ili fondacija.
Stranac [(i/e) huaj; Foreigner; Auslän-
der/in] - svako fizičko lice koje nije
državljanin neke zemlje; prema Zakonu
br. 04/ L - 219 o strancima u Republici
Kosovo, stranac je svako fizičko lice koje
zakon uređuje uslove ulaska, kretanja,
boravka i zapošljavanja stranaca na teri-
toriji Republike Kosovo.
Strateška procena uticaja na životnu
sredinu [Vlerësim strategjik mjedisor;
Environmental Impact Assessment
(EIA); Plan-Umweltprüfung/Strategische
Umweltprüfung] - SPUŽS je proces pro-
cene mogućih uticaja politike, plana ili
programa na životnu sredinu.
Stvarni akt [Akt real; Real act; Realakt]
- Prema Zakonu br. 05/L-031 o opštem
upravnom postupku, stvarni akt je svaka
radnja javnog organa u oblasti upravnog
prava koji nije upravni akt ili administra-
tivni ugovor a koji može da krši pravo ili
pravni interes jednog lica (kao što su
javne informacije, izjave, vođenje evi-
dencije, izdavanje sertifikata, izvršne
radnje i druge faktičke radnje).
Sudija izvestilac [Gjyqtar raportues;
Judge rapporteur; Berichterstatter] - je
sudija izvestilac u slučaju koji priprema
preliminarni izveštaj u vezi sa činjeni-
cama, prihvatljivošću i osnovanošću
ustavnog zahteva. Prema Zakonu o
Ustavnom sudu Kosova, „Sudiju izves-
tioca imenuje predsednik Ustavnog suda
prema utvrđenom postupku Poslovnika o
radu Ustavnog suda“.
Sudska vlast [Pushteti gjyqësor; Judicial
power; Judikative] - nezavisna grana
državne vlasti čija je glavna funkcija
523
tumačenje zakona i deljenje pravde.
Sudskuvlast vrše sudovi, a nezavisne
pravosudne institucije (kao što su Sudski
saveti) su nadležne da osiguraju
nezavisnost i nepristrasnost sudskog
sistema koji se obezbeđuju preko
nezavisnih sudija koji, tokom vršenja
funkcije i donošenja odluka, moraju da
budu nezavisni, nepristrasni, bez ikakvog
uticaja na bilo koji način od strane bilo
kojeg fizičkog ili pravnog lica,
uključujući i javne organe. U Republici
Kosovo, prema članu 4. Zakona 03/L-
199 o sudovima, sudsku vlast vrše sudovi
osnovani prema zakonu, koji obuhvataju
Osnovne sudove, Apelacioni i Vrhovni
sud.
Sudski savet Kosova - [Këshilli
Gjyqësor i Kosovës; Kosovo Judicial
Council (KJC); Justizsrat von Kosovo]
SSK je odgovoran za predlaganje kandi-
data za sudske funkcije (sudije), vrši
premeštaj sudija i sprovodi disciplinske
postupke protiv sudija. SSK je takođe
odgovoran za sudsku inspekciju, sudsku
administraciju, zapošljavanje i nadzor
sudskih administratora i za izradu i
nadgledanje budžeta za pravosuđe.
Sudski aktivizam [Aktivizëm gjyqësor;
Judicial activism; Richterlicher Ak-
tivismus] - Za razliku od sudske uz-
držanosti, sudski aktivizam je snažnija
manifestacija ustavnog tumačenja u
okviru kojeg sudovi određuju javne poli-
tike sa snažnim uticajem na društvo. Kao
filozofija ustavnog tumačenja, pravni ak-
tivizam je u velikoj meri većom pra-
vosudnom kreativnošću i predstavlja jaču
tendenciju ustavnih sudova da ukidaju
odluke zakonodavne, izvršne i sudske
vlasti na osnovu neusklađenosti sa
ustavom.
Sud pravde Evropske unije [Gjykata e
Drejtësisë e Bashkimit Evropian; Court
524
of Justice of the European Union; Eu-
ropäischer Gerichtshof] - među ključnim
telima EU, nadležan za tumačenje prava
EU, za donošenje preliminarnih odluka u
vezi sa primenom prava EU i za garanto-
vanje sprovođenja prava EU. Sud je os-
novan 1952. godine i sedište mu je u
Luksemburgu.
Sudska uzdržanost [Vetëpërmbajtje
gjyqësore; Judicial self-restraint; Richter-
liche Selbstbeschränkung] - manifestacija
sudske uzdržanosti kroz strogo pravno
tumačenje. Jurisprudencijalna politika
koja daje prednost rešavanju sporova
preko drugih grana državne vlasti (za-
konodavna i izvršna vlast), osim kada je
sudska intervencija u spornom slučaju
neophodna i pravno neizbežna.
Sukob nadležnosti [Konflikt për kompe-
tencë; Conflict of jurisdiction; Kompe-
tenzkonflikt] - situacija ili okolnost u ko-
joj dva ili više državnih organa tvrde da
su nadležni za razmatranje ili odlučivanje
određenog pravnog pitanja (aktivni su-
kob) ili se oglašavaju nenadležnima za
razmatranje ili odlučivanje pravnog pi-
tanja (pasivni sukob). Za rešavanje suko-
ba između ustavnih nadležnosti
Skupštine Kosova, Predsednika Repub-
like Kosovo i Vlade Kosova, nadležan je
USK.
Supremacija/premoć Ustava [Epërsia e
Kushtetutës; Supremacy oft he constitu-
tion; Vorrang der Verfassung] - Videti
„Ustav“.
Suverenitet [Sovranitet; Sovereignty;
Souveränität] - ovaj izraz ima nekoliko
značenja. U političkoj teoriji, ovaj izraz
se koristi za državni suverenitet, odnosno
pravo države da vlada na samostalan
način. Državni suverenitet se oslanja na
narodni suverenitet, što podrazumeva da
suverenitet potiče od naroda, pripada
narodu i ostvaruje se preko njega. Iako
savremeni ustavi određuju da je su-
verenitet neodvojiv i nepovrediv, države
kroz ustavne odredbe dozvoljavaju de-
limičan prenos suvereniteta u cilju kolek-
tivne bezbednosti ili evropske integracije,
odlučujući da određena pitanja pređu na
međunarodne organizacije.
Sveobuhvatni predlog za rešenje sta-
tusa Kosova [Propozimi Gjithëpërfshirës
për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës;
Comprehensive Proposal for the Kosovo
Status Settlement; Umfassender
Vorschlag zur Statusregelung des Koso-
vo] - poznat i kao „Ahtisaari-jev plan“ je
bio sveobuhvatni dokument koji je pred-
ložio specijalni izaslanik UN, Martti
Ahtisaari, za konačno definisanje
političkog statusa Kosova. Ahtisaari-jev
plan je utvrdio nezavisnost Kosova kao
jedino stabilno političko rešenje pod
uslovima međunarodnog nadzora, u
početnom periodu. Ahtisarijev plan je
definisao unapređeni okvir principa za
decentralizaciju i zaštitu prava, verskog i
kulturnog identiteta ne-većinskih
zajednica, naročito ne-većinske srpske
zajednice na Kosovu. Sveobuhvatni pred-
log je služio kao osnovni dokument za iz-
radu Ustava Republike Kosovo i do
2012. godine (kraj nadgledane
nezavisnosti Kosova) svi organi vlasti u
Republici Kosovo si bili obavezni da
postupaju u skladu sa principima Sve-
obuhvatnog predloga koji su imali pred-
nost nad svim ostalim zakonskim od-
redbama na Kosovu.
Š mima. (videti originalnost).
Šef države [Shefi i shtetit; Head of state;
Staatsoberhaupt] - javno lice koje zastupa
jedinstvo naroda i državni suverenitet.
Prema članu 4. URK, Predsednik Kosova
predstavlja jedinstvo naroda i legitiman
je predstavnik zemlje unutar i van nje.
Zavisno od modela vladavine, ustavne
nadležnosti šefa države mogu se menjati
od formalnih i ceremonijalnih nadležnos-
ti do osnovnih ustavnih nadležnosti koje
su neophodne za funkcionisanje sistema
upravljanja. Na tipičan način, u par-
lamentarnim sistemima, ustavne odgo-
vornosti šefa države su više ograničene i
uglavnom su ceremonijalne, dok u
predsedničkim državama (kao u SAD)
šef države uživa veliku izvršnu, diplo-
matsku i vojnu moć. U monarhističkim
državama, šef države je monarh, a u
državama sa republičkim uređenjem, šef
države je predsednik republike. Ustavne
prakse priznaju i organizacju veća za šefa
države, kao što je u Švajcarskoj, gde
svaki član Saveznog veća deluje kao
predsednik na godinu dana, i u Bosni i
Hercegovini u kojoj se šef države sastoji
od tročlanog predsedništva.
T
Tajno glasanje [Votimi i fshehtë; Secret
ballot; Geheimwahl] - način glasanja po
kojem se glasanje na izborima ili refer-
endumu vrši tajno ili anonimno. Smatra
se za najdemokratskiji oblik glasanja, jer
birač prilikom glasanja, ne podleže
različitim oblicima uticaja ili pritisaka.
Tekstualizam [Tekstualizëm; Textual-
ism; Textualismus] - doktrina ustavnog
tumačenja prema kojem je značenje
ustavne norme najbolje definisano prema
tekstu koji sadrži ustavne norme (tekstu-
alno tumačenje) a ne prema drugim ob-
jektivnim, istorijskim i drugim kriteriju-
Tender [Tender; Tender;
Ausschreibung] - dokument koji ugo-
vornom organu dostavlja ekonomskiop-
erater, podnošenjem uslova ponude sa
konkretnim obaveštenjem o ugovoru,
obaveštenjem o učešću na tenderu ili
525
nekog drugog zahteva koji je donet ili
pripremljen od strane dotičnog ugo-
vornog autoriteta.
Telo za razmatranje nabavki [Organi
Shqyrtues i Prokurimit; Državni organ;
Procurement Review Body (PRB);
Beschaffungsüberprüfungsstelle] - međunarodnim pravom i realizovan u pi-
nezavisni organ koji je odgovoran za
sprovođenje postupaka za razmatranje
nabavki. Odluke TRN su predmet
sudskog preispitivanja upravnih akata.
Treće čitanje predloga zakona [Shqyr-
timi i tretë i projektligjit; Third reading
of a draft law; Dritte Lesung des Geset-
zentwurfs] - prema PSK, na zahtev pred-
lagača predloga zakona ili funkcionalnog
odbora, Skupština može da odluči da
predlog zakona predstavi na trećem
čitanju u slučajevima kada predlog za-
kona ne dobije odgovarajući broj glasova
za odobrenje u drugom čitanju.
Tužilački savet Kosova [Këshilli Proku-
rorial i Kosovës; Kosovo Prosecutorial
Council (KPC); Staatsanwaltschaftsrat
von Kosovo] - TSK je ustavno telo osno-
vano Ustavom Kosova (član 110.) i od-
govorno jeza regrutovanje, predlaganje,
unapređivanje, premeštanje i disciplinu
tužilaca na način regulisan zakonom.
Savet se sastoji od trinaest (13) članova,
(10 članova iz redova tužilaca i 3 člana
van sistema tužilaštva: 1 član (advokat)
iz Advokatske komore Kosova, 1 član
koji je univerzitetski profesor prava i 1
član, predstavnik građanskog društva).
U mandat određen zakonom.
Udruženje [Asociacioni; Association;
Verband] - Dobrovoljno udruživanje lica
ili organizacija za postizanje zajedničkih
ciljeva i interesa. Udruženja imaju svoje
unutrašnje akte i organe i podležu za-
konskoj regulativi odgovarajuće države.
526
Ugovor [Kontratë; Contract; Vertrag] -
Prema Bečkoj konvenciji o ugovornom
pravu između država i međunarodnih or-
ganizacija ili između međunarodnih or-
ganizacija (1986. god.). Ugovor je
međunarodni sporazum regulisan
sanoj formi: (a) između jedne ili više
država ili više međunarodnih organizaci-
ja; ili (b) između međunarodnih organi-
zacija.
Ugovor o EU [Traktati për BE-në; Trea-
ty on the European Union; EU-Vertrag] -
osnovni instrument za organizovanje i
funkcionisanje Evropske unije, na os-
novu kojeg se određuju vizija i ciljevi
EU, kao i institucije i nadležnosti
ključnih organa EU.
Ukidajuća odredba [Dispozitë shfuqi-
zuese; Repealing provisions; Auf-
hebungsbestimmung] - pravna odredba
čime se jasno utvrđuje prestanak pravnog
dejstva jednog ili više pravnih akata.
Ukidanje [Shfuqizim; Abrogation; Auf-
hebung] - odnosi se na uklanjanje
pravnog akta (ustav, zakon, podzakonski
akt) iz pravnog sistema nakon stupanja
na snagu novog pravnog akta. Ove norme
ili odredbe, u pravnoj terminologiji poz-
nate su kao ukidajuće odredbe i obično se
postavljaju na kraju ustavnog ili za-
konodavnog teksta.
Ultra vires - latinski izraz koji podra-
zumeva „van zakonskih ovlašćenja “.
Koristi se kako bi se označio akt ili delo
koje nema pravnu osnovu ili prevazilazi
Unitarna država [Shtet unitar; Unitary
state; Einheitsstaat] - za razliku od slože-
nih država u kojima se državna vlast deli
između saveza i savezne jedinice
(država), unitarna država je oblik
državnog uređenja u kojem postoji samo
jedan nivo organa centralne vlasti (cen-
tralna vlast) a drugi organi administra-
tivno-teritorijalnih jedinica vrše samo
ona ovlašćenja koja su im dodeljena
ustavom ili zakonom. Većina država u
svetu ima unitarno državno uređenje. U
nekim unitarnim državama (na pr. Velika
Britanija) administrativno - teritorijalne
jedinice uživaju širu političku autonomiju
(princip prenosa/devolucije) a u drugim
državama (na pr. Francuska), primenjuju
se razni modeli decentralizacije vlasti. I
Republika Kosovo takođe ima unitarno
državno uređenje.
Univerzalna deklaracija o ljudskim
pravima [Deklarata Universale për të
Drejtat e Njeriut; Universal Declaration
of Human Rights (UDHR; Allgemeine
Erklärung der Menschenrechte (AEMR)]
- usvojena je od Generalne skupštine
Ujedinjenih nacija 10. decembra 1948.
godine. Iako ova deklaracija nema
obavezujući pravni karakter, to čini prvi
korak koji je OUN preduzela kako bi ko-
dirala u univerzalnom kontekstu slobode
i ljudska prava i kako bi otvorila
mogućnost za efektivniju pravnu zaštitu
ljudskih prava na međunarodnom nivou.
Na temelju ove Deklaracije je upravo iz-
rađen i usvojen Međunarodni pakt o civ-
ilnim i političkim pravima OUN.
Upravna agencija [Administratë sht-
etërore; State administration; Öffentliche
Verwaltung] - je specijalizovani upravni
organ koji osniva Skupštine posebnim
zakonom. Upravne agencije uživaju or-
ganizacionu i funkcionalnu autonomiju i
uglavnom su osnovane da pružaju ek-
spertizu i stručne administrativne usluge
u određenim sektorima javne uprave.
Upravna žalba [Ankesë administrative;
Administrative appeal; Widerspruch
(Verwaltunng)] - delotvoran pravni lek
za zaštitu prava, obaveza i pravnih in-
teresa lica u upravnom postupku. Uprav-
na žalba se podnosi protiv upravnog akta
ili propusta javnog organa da postupi
unutar određenog roka za okončanje up-
ravnog postupka. Upravna žalba se može
podneti ako lice smatra da je upravni akt
donet bez pravne osnove od strane
nekompetentnog organa ili ako je upravni
akt rezultat kršenja odredbi koje se od-
nose na upravni postupak, kršeći tako
prava i pravne interese stranke u up-
ravnom postupku.
Upravni postupak [Procedurë adminis-
trative; Administrative procedure; Ver-
waltungsverfahren] - skup procesnih i
materijalnih radnji javnog organa čiji je
cilj odlućivanje koje se odnosi na prava,
obaveze ili pravne interese lica, raz-
matranja upravnopravnih lekova ili
izvršenje upravnog akta. U Republici
Kosovo, opšti upravni postupak je reguli-
san Zakonom br. 05/ L - 031 o opštem
upravnom postupku. Upravni postupak se
može pokrenuti na zahtev stranke ili ga
pokreće javni organ poslužbenoj dužnos-
ti.
Ustav [Kushtetuta; Constitution; Verfas-
sung] - je najvažniji instrument vla-
davine. Ustav je skup normi ustavne
vrednosti kojima se vrši ograničenje i
podela državne vlasti i garantuju se
ustavna prava i slobode. U pravnom
smislu, Ustav predstavlja najviši pravni
akt u državi. Prema ovom principu, svi
akti koji su sa nižom pravnom snagom,
moraju biti u skladu sa njim. Prema bri-
tanskom pravniku Albert Dicey, Ustav
„se sastoji od svih tih pravila koji ne-
posredno ili posredno utiču na raspodelu
ili vršenje državne vlasti u državi“,
uključujući „sva pravila koja definišu
članove suverene vlasti… kao i vršenje
državne vlasti“. Kao pojam, naziv ustav
je počeo da se primenjuje krajem 18. ve-
ka kao rezultat širenja prvih ustava i
527
rušenja sistema apsolutističke vladavine.
Kao takvi, ustavi su materijalizovali
vekovne napore da se prevaziđe apsoluti-
zam i arbitrarnost, kao i da se otvori put
ustavnoj demokratiji. I sam član 16.
Francuske deklaracije o ljudskim i
građanskim pravima iz 1789. godine,
posebno se odnosio na naziv ustav,
glaseći „smatra se da ono društvo koje ne
garantuje ljudska prava ili podelu vlasti,
uopštenema ustav“. Ustav SAD (1787.
god.), Ustav Poljske (1791. god.) i Ustav
Francuske (1791. god.) smatraju se prvim
savremenim ustavima u svetu. Najčešće
vrste ustava su kodifikovani i nekodi-
fikovani ustavi, nacionalni i nadnacion-
alni ustavi, jaki (kruti) i fleksibilni ustavi,
itd. Strukturno, tekst ustava sadrži uvodni
(neoperativni) i operativni deo, odnosno
normativni deo koji se uglavnom deli na
poglavlja i njihove posebne članove.
Ustavna povreda [Shkelje kushtetuese;
Constitutional violation; Verfassungsver-
letzung] - odnosi se na ustavnu povredu,
ugrožavanje ustava kao najvišeg pravnog
akta od strane državne vlasti, u okviru
vršenja ustavnih nadležnosti. U ustavnoj
pravdi, konkretne ustavne povrede se od-
nose na ugrožavanje nekog od ustavnih
prava i sloboda (dakle ugrožavanje
subjektivnog prava) a kada je ugrožavan-
je ustava posledica opšteg pravnog akta
(zakona, uredbe, itd.) onda je reč o ap-
straktnoj ustavnoj pravdi.
Ustav Norveške (1814. godine)
[Kushtetuta Norvegjeze (1814); Norwe-
gian Constitution (1814); Norwegische
Verfassung (1814)] - usvojen je 17. maja
1814. godine i drugi je najstariji pisani
ustav u svetu koji je još uvek na snazi.
Pod uticajem američkog i francuskog
ustavnog mišljenja, i ovaj ustav je od-
redio princip suvereniteta naroda i prin-
cip podele moći između tri različite grane
528
vlasti. Zbog uspostavljanja ovih ustavnih
principa i garantovanja ustavnih prava i
sloboda, ovaj ustav se smatra za
najnaprednije ustavne tekstove tog
vremena jer je doveo do rušenja apsolut-
ne monarhije i postavio temelje
ograničene ustavne monarhije.
Ustavna demokratija [Demokraci
kushtetuese; Constitutional democracy;
Verfassungsdemokratie] - U užem smislu
predstavlja demokratsku vladavinu zas-
novanu na ustavnim pravilima. Uopšte
gledano, to podrazumeva sistem vla-
davine zasnovan na principu suvereniteta
ljudi, vladavine prava i poštovanja ljud-
skih prava i sloboda. Arhitektura ustavne
demokratije se oslanja na večni princip
recipročne podele i kontrole nadležnosti,
nezavisnog pravosuđa i delotvorne zaštite
sloboda i ustavnih prava kao kamena
temeljca evropskog ustavnog nasleđa.
Ustavna kriza [Krizë kushtetuese; Con-
stitutional crisis; Verfassungskrise] - su-
kobljavajuća situacija u sistemu uprav-
ljanja u kojoj se osnovno političko i
ustavno pitanje ne može rešiti ustavnim
normama ili političkim sredstvima. Ove
krize se obično dešavaju kao rezultat
nejasnoće ustavne norme ili kada ogranci
centralne vlasti imaju dijametralno su-
protne stavove vezano za značenje
ustavne norme, ugrožavajući ozbiljno
ustavno funkcionisanje državnih organa.
Ustavne tradicije [Doket kushtetuese;
Constitutional customs; Verfassungsge-
wohnheiten] - Nepisana ustavna pravila
koja su državni organi sprovodili dugo
vremena i postala su deo izvora ustavnog
prava. Prema nekim naučnicima
ustavnog prava (kao što je britanski ad-
vokat Dicey), ustavne tradicije su samo
prakse ili moralna pravila koja nisu deo
pisanih zakona i ne mogu se zaštititi
putem sudova. Stoga, one predstavljaju
samo ponovljene ustavne prakse za regu-
lisanje ustavnog i institucionalnog života
i primenjuju se pored drugih pisanih
pravnih akata. Ustavne prakse se
uglavnom primenjuju u Velikoj Britaniji,
koja ima nepisano ustavno pravo. Na
primer, jedna od ustavnih tradicija u Ve-
likoj Britaniji je da „Lider parlamentarne
većine u Predstavničkom domu (House
of Commons) treba da bude imenovan za
Premijera“, ili „Kabinet vlade kolektivno
podleže odgovornosti pred parlamen-
tom“.
Ustavna vrednost [Vlerë kushtetuese;
Constitutional value; Verfassungswerte] -
najvažnija pitanja i principi ustava ili
ustavne demokratije. Ove ustavne vred-
nosti služe ne samo kao vodič za državne
organe već su i osnov za vršenje ustavnih
odgovornosti. Među najrasprostranjeni-
jim ustavnim vrednostima su demokrati-
ja, ljudska prava i slobode, vladavina
prava, slobodna ekonomija, itd. U nekim
državama, neke ustavne vrednosti su
stvorile poseban identitet i nepovredive
su kao republički oblik vladavine (Ustav
Francuske i Italije), federalizam (Ustav
Nemačke) ili sekularizam (Ustav Repub-
like Turske). Prema članu 7. URK
„Ustavni poredak Republike Kosovo se
zasniva na principima slobode, mira,
demokratije, jednakosti, poštovanja ljud-
skih prava i sloboda i vladavine prava,
nediskriminacije, imovinskih prava, soci-
jalnog prava, pluralizma, podele državne
vlasti i tržišne ekonomije“.
Ustavna žalba [Ankesë kushtetuese;
Constitutional complaint; Verfassungs-
beschwerde] - delotvorni pravni lek
putem kojeg pojedinci mogu navesti pov-
rede njihovih ustavom zagarantovanih
prava i sloboda pred Ustavnim sudom.
Ovaj pravni lek je supsidijarnog karak-
tera jer pojedinci prvo moraju da traže
pravnu zaštitu svojih prava upravnim ili
sudskim putem. Tek nakon iscrpljivanja
raspoloživih pravnih sredstava, oni mogu
da upute svoje navode Ustavnom sudu.
Ustav Kosova (član 113. stav 7.) garantu-
je pojedincima pravo da navode povrede
njihovih individualnih prava i sloboda,
od strane javnih organa nakon is-
crpljivanja svih pravnih lekova predviđe-
nih zakonom. Iako se ustavna žalba
primenjuje u mnogim evropskim
ustavnim demokratijama, kao što su: Al-
banija, Hrvatska, Slovenija, itd. ovaj
pravni lek je posebno izražen i razvijen u
nemačkoj ustavnoj sudskoj praksi i služi
kao efektivan instrument za ustavnu
zaštitu osnovnih prava i sloboda. (Ver-
fassungsbeschwerde). Treba napomenuti
da je priroda postupka ove ustavne
kontrole konkretna, jer je svrha ustavne
žalbe zaštita subjektivnih (ličnih) prava
od ugrožavanja od strane državnih orga-
na, a ne zaštite objektivnog poretka, kako
se obično manifestuje u apstraktnim
postupcima ustavne kontrole. Prema Za-
konu 03 - L - 121 o ustavnom sudu Ko-
sova, podnosilac zahteva treba precizno
da pojasni: a) koja prava i slobode tvrdi
da su mu povređena; b) koji je konkretan
akt javnog organa koji podnosilac
zahteva želi da ospori i da pruži dokaz da
je c) podnošenje zahteva učinjeno unutar
roka od četiri (4) meseca od datuma kada
je podnosiocu zahteva uručena sudska
odluka ili kada je odluka ili akt javno ob-
javljen.
Ustavni identitet [Identiteti kushtetues;
Constitutional identity; Verfassungsiden-
tität] - osnovni principi i vrednosti
sadržani u Ustavu, koji se smatraju
nepovredivim i vitalnim za ustavni
poredak. Ustavni identitet izrazito iz-
ražava neke ustavne vrednosti, koje služe
kao platforma za jurisprudencijalnu poli-
529
tiku u sistemu ustavne kontrole. Na pri-
mer, prema URK, princip sekularizma i
multietničnosti se smatra delom ustavnog
identiteta. A u nemačkom Ustavu, savez-
na regulativa i osnovna prava i slobode
smatraju se delom ustavnog identiteta.
Ustavni okvir za privremenu samou-
pravu [Korniza Kushtetuese për Vet-
Qeverisje të Përkohshme; Constitutional
Framework for Provisional Self-
Government; Verfassungsrahmen für die
vorläufige Selbstverwaltung] - proglašen
je od strane predstavnika Generalnog
sekretara OUN na Kosovu 2001. godine,
Uredbom 2001/09, preko koje je Misija
Ujedinjenih nacija na Kosovu započela
postepeni prenos nadležnosti sa UNMIK-
a na privremene organe samouprave na
Kosovu. Ovaj akt je definisao hibridnu
formulu upravljanja na Kosovu,
definisanjem ustavnih odgovornosti
privremenih samoupravnih institucija s
jedne strane (delegirane nadležnosti) i
rezervisanih ovlašćenja i odgovornosti
SIGS s druge strane (rezervisane
nadležnosti). Kako je naglasio MSP u
savetodavnom mišljenju 22. jula 2010.
godine, Ustavni okvir je bio deo pose-
bnog pravnog poretka i bio je namenjen,
kako je navedeno u preambuli Ustavnog
okvira, da prenese nadležnosti na
privremene institucije samouprave, kako
bi se olakšalo odlučivanje budućeg sta-
tusa Kosova, uzimajući u obzir sve rele-
vantne faktore, uključujući i volju naro-
da.
Ustavni sud [Gjykata Kushtetuese; Con-
stitutional Court; Verfassungsgericht] -
specijalizovano telo za tumačenje ustava
i za ocenu usklađenosti zakona i drugih
opštih akata sa ustavom. Prvi put je os-
novan u Austriji i Čehoslovačkoj 1920.
godine, pod uticajem ideje austrijskog
pravnika Hansa Kelsena, da se uspostavi
530
poseban čuvar ustavnosti. Ustavni sudovi
funkcionišu u mnogim evropskim demo-
kratijama i šire. Nadležnost ustavnih su-
dova je drugačija ali generalno podra-
zumeva preispitivanje ustavnosti zakona,
rešavanje sukoba nadležnosti između or-
gana centralne vlasti, ustavnu zaštitu os-
novnih prava i sloboda, ustavno raz-
matranje izbornih sporova, ustavno raz-
matranje referenduma, itd.
Ustavno ograničenje [Kufizim
kushtetues; Constitutional limitation;
Verfassungsschranken] - Ovaj termin se
odnosi na određena ograničenja ustavom,
odnosno dozvoljenim ustavnim
ograničenjima u vršenju prava i sloboda,
definisanih u ustavu, kao i ustavna
ograničenja u radu državnih organa.
Ustavno tumačenje [Intepretim
kushtetues; Constitutional interpretation;
Verfassungsauslegung] - definisanje
značenja ustavne norme koja obuhvata
postupak i metodologiju koje koriste
sudije za interpretativno čitanje članova
Ustava. U decentralizovanim sistemima
ustavne pravde, svaki sudija može doneti
odluke tumačenja ustava, dok se u cen-
tralizovanim modelima ustavni sudovi
smatraju za jedini i konačni autoritet za
davanje tumačenja Ustava. Postoje
različiti modeli tumačenja Ustava poput
tekstualnog, namenskog, progresivnog
tumačenja, itd. zavisno od toga koji ele-
ment se smatra neophodnim u od-
ređivanju značenja ustavne norme.
Upravni akt [Akt administrativ: Admin-
istrative act; Verwaltungsakt] - Upravni
akti su odluke organa javne uprave koje
proizvode pravne posledice za strane u
pojedinačnim slučajevima (konkretnim).
Organi javne uprave, u vršenju javnih
ovlašćenja, odlučuju o pravima,
obavezama i pravnim interesima fizičkih
i pravnih lica, putem upravnih akata.
Pošto se o upravnim pitanjima odlučuje
prema upravnim aktima, važno je da se
postupak za donošenje upravnih akata
zasniva na principu zakonitosti, propor-
cionalnosti, pravičnosti i efikasnosti.
Prema ZUP, bitni elementi upravnog akta
su ime organa koji donosi akt, pravni os-
nov za usvajanje akta, imperativni deo
(izreka) koji ukazuje šta je odlučeno i
rok, uslov i troškovi postupka, ako je
primenjivo.
Upravno pravo [E drejtë administrative;
Administrative law; Verwaltungsrecht] -
a) Pravna grana b) celina pravnih normi
za regulisanje organizacije i upravnog akta.
funkcionisanja upravnih organa i agenci-
ja, uključujući i odnose između upravnih
organa i drugih organa državne vlasti.
Upravno pravo je široka pravna grana jer
obuhvata velik broj materijalnih i proce-
duralnih zakona koji regulišu širok
spektar administrativnih pitanja i proce-
dura, kao što su oblasti državne uprave,
životne sredine, javno zdravstvo,
izgradnja, inspekcija, opštinske uprave,
itd.
Upravna pomoć [Ndihma administra-
tive; Administrative assistance; Verwal-
tungshilfe] - institut upravnog prava koji
se ispoljava kada upravni organ, na
zahtev drugog upravnog organa, pruža
pomoć za sprovođenje jedne ili više neo-
phodnih proceduralnih radnji u okviru
upravnog postupka, pogotovo kada organ
podnosilac zahteva ne može sam da oba-
vi te radnje ili kada vršenje radnji od or-
gana podnosioca zahteva nije efektivno,
ili kada su troškovi za njihovo obavljanje
veoma visoki u poređenju sa troškovima
njihovog izvršenja od drugog organa.
Upravna tužba [Padi administrative;
Administrative lawsuit; Verwaltung-
sklage] - je pravni lek kojim se zahteva
sudska zaštita prava i pravnih interesa
fizičkih i pravnih lica, kojima se prava i
interesi ugrožavaju individualnim od-
lukama ili postupcima organa državne
uprave. Upravna tužba se, uopšteno,
može podneti jedino protiv donetog up-
ravnog akta u drugostepenom upravnom
postupku ili protiv upravnog akta
prvostepenog suda, protiv kojeg u up-
ravnom postupku nije dozvoljena žalba.
Upravno pitanje [Çështja administra-
tive; Administrative matter; Verwal-
tungsrechtsangelegenheit] - odnosni se na
sva pitanja koja podležu razmatranju i
odlučivanju u upravnom postupku putem
Upravni spor [Konflikt administrativ;
Administrative conflict; Verwaltung-
skonflikt] - u upravnom sporu, sud od-
lučuje o zakonitosti konačnih upravnih
akata kojim organi uprave, u vršenju
javnih ovlašćenja, odlučuju o pravima,
obavezama i pravnim interesima fizičkih
i pravnih lica. Ova sudska kontrola up-
ravnih akata je od suštinskog značaja
kako bi se osiguralo da odluke i upravni
akti upravnih organa budu zakoniti.
Prema zakonu o upravnom sporu br.
03/L-202 o pravu svakog fizičkog ili
pravnog lica da pokrene upravni spor ako
smatra da je konačnim upravnim aktom u
upravnom postupku povređeno neko pra-
vo ili pravni interes. Narodni advo-
kat/ombudsman na Kosovu kao i druga
udruženja i organizacije koje deluju u
odbrani javnog interesa, mogu pokrenuti
postupak za upravni spor. Suđenje up-
ravnih sporova je pod nadležnošću Os-
novnog suda u Prištini, odeljen-
ja/departmana za upravna pitanja.
Upravni sudija [Gjyqtar administrativ;
Administrative judge; Verwal-
tungsrichter] - Sudija koji razmatra i od-
lučuje o upravnim pitanjima. Prema Za-
konu o sudovima u Republici Kosovo,
531
upravna pitanja se razmatraju u odeljenju
/departmanu za upravna pitanja koje radi
u okviru Osnovnog suda u Prištini, za
celu teritoriju Republike Kosovo.
Usklađivanje zakona [Harmonizim i
Ligjit; Law harmonization; Gesetzeshar-
monisierung] - u kontekstu prava EU,
predstavlja proces usklađivanja nacional-
nih zakona sa acquis communautaire.
Jedan je od kriterijuma za integraciju
zemalja kandidata u Evropsku uniju. To
podrazumeva da države koje teže
članstvu u EU moraju da usklade svoje
nacionalne zakone, pravila i procedure
kako bi se omogućilo direktno i delot-
vorno sprovođenje zakonodavstva EU,
sadržanog u acquis communautaire.
Postupak pravnog usklađivanja proteže
se na različite sektore i predstavlja
prilično složen proces u tehničkom i
pravnom smislu.
Ustav pete republike (1958) [Kushtetuta
e Republikës së Pestë (1958); Constitu-
tion of the Fifth Republic (1958); Verfas-
sung der fünften Republik (1958)] -
usvojen je 4. oktobra 1958. godine čime
je zamenjen Ustav četvrte republike iz
1946. godine. Drukčije je poznat i kao
De Golov Ustav, zbog snažnog uticaja
francuskog predsednika Šarla de Gola u
procesu njegove izrade. Ovaj ustav se os-
lanja na princip podele vlasti između
dvodomnog parlamenta (Narodne
skupštine i Senata), izvršne vlasti koju
vrše predsednik republike i premijer, kao
i sudske vlasti. Preambula Ustava ponovo
potvrđuje važnost Deklaracije o ljudskim
i građanskim pravima iz 1789. godine i
definiše Francusku kao sekularnu i dem-
okratsku državu, zasnovanu na principu
suvereniteta naroda. Među glavnim
karakteristikama ovog Ustava je jačanje
ustavnih ovlašćenja predsednika repub-
like (kao na primer pravo predsednika da
532
imenuje premijera i da predsedava sas-
tancima Saveta ministra, pravo da imenu-
je tri člana u Ustavnom savetu i pravo
stavljanja određenih zakona na narodni
referendum), osnivanje Ustavnog saveta
kao posebnog organa za zaštitu i
tumačenje Ustava, kao i određivanje
specifičnog ustavnog odnosa između
predsednika, vlade i parlamenta, koji se u
ustavnom pravu poznaje kao polup-
redsednički model. Kada predsednik
dolazi iz redova druge političke partije od
većine poslanika, predsednik je obavezan
da koncenzusom imenuje premijera koji
ima podršku većine poslanika, kako bi
izbegli političku krizu. Ova politička
situacija čini kohabitaciju i manifes-
tovana je nekoliko puta u političkoj is-
toriji pete republike. Ustav Francuske je
nekoliko puta pretrpeo ustavne izmene i
dopune, izdvajajući izmene i dopune
ustava vezano za direktan izbor
predsednika republike (1962), revidiranje
ustava kao rezultat ratifikacije Mastri-
htskog ugovora (1992. godine) i sman-
jenje mandata predsednika sa 7 na 5 go-
dina (2000).
Ustav SAD (1787. god.) [Kushtetuta e
SHBA-ve (1787); US Constitution
(1787); Verfassung der USA (1787)] -
smatra se prvim modernim pisanim
ustavom u svetu, koji se zasniva na prin-
cipu suvereniteta naroda i principu
recipročne podele i kontrole nadležnosti.
Ovaj ustav je usvojen na Kongresu u
Filadelfiji 1787. godine i stupio je na
snagu 1789. godine. Smatra se za naj-
kraći ustav u svetu pošto je cela ustavna
materija struktuisana u 7 članova i 27
ustavnih amandmana. Pošto je na snazi
već 228. godina, Ustav SAD je pokazao
svoju održivost da osigura uravnoteženu
ustavnu vladavinu. Prva tri člana Ustava
definišu nadležnost federalnih organa.
Prema Ustavu, Kongres (Predstavnički
dom i Senat) je nosilac zakonodavne
vlasti, a predsednik je nosilac izvršne
vlasti. Sudsku vlast vrši Vrhovni sud i
Federalni sudovi, uključujući i pravo na
ocenu ustavnosti zakona nakon
uspostavljenog presedana u slučaju Mar-
bury vs. (protiv) Madison (1803) nekoli-
ko godina nakon usvajanja američkog
ustava. Član 4. Bavi se odnosima između
država i privilegija građana država, a
član 5. reguliše postupak za usvajanje
ustavnih amandmana. Član 6. Ustava za-
branjuje verske testove za nosioce
dužnosti i bavi se pitanjem javnih dugova
i prednošću Ustava. Član 7. reguliše pi-
tanje stupanja na snagu Ustava. Ustav je
dopunjen sa 10 ustavnih amandmana
1791. godine, koji je inače poznat kao
Zakon o pravima. Ustav SAD se smatra
živim dokumentom jer se pokazao kao
fleksibilan ustavni instrument koji se
prilagođava političkim i ekonomskim
okolnostima u Sjedinjenim Državama.
Ustavna kontrola [Kontrolli kushtetues;
Constitutional control; Verfassung-
skontrolle] - je proces ocene ustavnosti
zakona i drugih normativnih akata
državnih organa. Ova kontrola ima za cilj
da osigura da opšti normativni akti
državnih organa (znači skupštine, šefa
države, vlade i opština) budu u skladu sa
ustavom kao najvišim pravnim aktom. U
većini država koje primenjuju ovaj sis-
tem, ustavnoj kontroli podležu i odluke
Sudova kako bi se ocenilo da li su pov-
ređene neka od prava i sloboda zagar-
antovanih ustavom. U ustavnim demo-
kratijama, ova kontrola se obično pover-
ava ustavnim sudovima kao speci-
jalizovanim telima za ocenu ustavnosti.
Ova kontrola je centralizovana jer samo
Ustavni sud ima nadležnost da oceni
ustavnost normativnih akata. U nekim
državama, kao na primer SAD, ustavna
kontrola je decentralizovana jer pravo na
ustavno razmatranje uživa svaki sud, bez
obzira na sudsku hijerarhiju.
Ustavna konvencija [Konvencion
kushtetues; Constitutional convention;
Verfassungskonvention] - nepisani izvor
ustavnog prava koji reguliše važne
aspekte ustavnog života. Ustavne kon-
vencije nisu zakonodavni akti i nisu kodi-
fikovani. To su više moralna, ustavna
pravila i široko se primenjuju u Eng-
leskoj, Kanadi i Australiji, itd. Među naj-
poznatijim ustavnim konvencijama u
Engleskoj su, na primer Kralj/ Kraljica
treba da prihvati savete Kabineta, ne
može se sazvati nijedan sastanak koji ne
odredi skupština, Parlament se mora
sastati najmanje jednom godišnje, lidera
parlamentarne većine u Predstavničkom
domu (House of Commons) treba imeno-
vati za premijera, itd.
Ustavni poredak [Rend kushtetues;
Constitutional order; Verfassung-
sordnung] - skup ustavnih principa i
normi jedne države ili nadnacionalne or-
ganizacije.
Ustavni savet [Këshilli Kushtetues; Con-
stitutional Council; Verfassungsrat] - po
prvi put je osnovan Ustavom Francuske
iz 1958. godine (koji je trenutno na snazi)
radi zaštite i tumačenja Ustava. Ovaj or-
gan ima 9 članova čiji mandat traje 9 go-
dina. Od njegovih članova, tri imenuje
predsednik Republike, tri predsednik
Narodne skupštine i tri predsednik Sena-
ta. Osim devet članova, u Ustavnom
savetu su, po službenoj dužnosti svi koji
su bili predsednici Republike. Predsedni-
ka Saveta imenuje predsednik republike.
Savet je nadležan da nadgleda regular-
nost izbora predsednika republike, regu-
larnost izbora poslanika i senatora, i daje
preliminarnu ocenu ustavnosti zakona.
533
Odluke Saveta su konačne i protiv njihni-
je dozvoljena žalba.
Ustavni sudija [Gjyqtar kushtetues;
Constitutional judge; Verfassungsrichter]
- Sudije/ članovi Ustavnog suda. U drža-
vama sa centralizovanim sistemom
ustavne kontrole, ustavne sporove raz-
matraju ustavne sudije. Ustavne sudije
nisu sudije od karijere i uglavnom rade sa
ograničenim mandatom. Postupak za
njihovo imenovanje/ izbor se takođe
razlikuje od postupka za imenovanje/ iz-
bor redovnih sudija/od karijere.
Ustavno pravo [E drejtë administrative;
Administrative law; Verwaltungsrecht] -
a) grana javnog prava; b) celokupnost
ustavnih normi i principa koji definišu
oblik državne vlasti, utvrđuju ustavne
nadležnosti državnih organa, odnosno
zakonodavne, izvršne i sudske vlasti i
garantuju ustavna prava i slobode. U
zavisnosti od načina prezentacije i
strukturiranja, ustavno pravo može biti
kodifikovano, znači sumirano u sastavu od troje sudija, kako bi razmotrili
jedinstvenom aktu koji se naziva Ustav,
ili može biti ne-kodifikovano ustavno
pravo koje čini čitav niz pisanih i nepi-
sanih normi (u obliku prakse, ustavnih i
parlamentarnih konvencija, sudskih
predmeta), kao što je slučaj sa engleskim
ustavnim pravom.
Ustavni amandman [Amendament
kushtetues; Constitutional amendment;
Zusatzartikel zur Verfassung] - pred-
stavlja ustavni akt kojim se vrše izmene i
dopune u tekstu Ustava. Nakon njihovog
usvajanja, postaju integralni deo samog
Ustava. Zbog efekta koji oni proizvode u
ustavnom poretku, njihovo odobrenje
zahteva poseban postupak u kombinaciji
sa većom parlamentarnom većinom od
većine potrebne za donošenje zakona. Taj
duh takođe sledi i URK. Prema članu
144. URK, ustavne izmene zahtevaju
534
odobrenje 2/3 svih poslanika Skupštine,
uključujući 2/3 svih poslanika Skupštine
koji imaju rezervisana ili garantovana
mesta za predstavnike nevećinskih
zajednica u Republici Kosovo.
V
Van Gend en Loos (1963) - Videti
„Princip prednosti prava Evropske uni-
je“.
Vanredno stanje [Gjendje e Jashtëza-
konshme; State of Emergency;
Ausnahmezustand] - vanredno stanje se
može proglasiti ako je ozbiljno narušen
ustavni poredak ili javna bezbednost, u
slučajevima prirodnih katastrofa koje
utiču na čitavu teritoriju ili deo teritorije
države ili ako je potrebno preduzimanje
hitnih mera zaštite.
Veće za razmatranje [Kolegj shqyrtues;
Review panel; Überprüfungsgremium] -
Za svaki registrovani zahtev u Ustavnom
sudu, formira se Veće za razmatranje, u
prihvatljivost zahteva. Predsednik
Ustavnog suda Kosova određuje jednog
od određenih sudija u veću za raz-
matranje da radi kao predsedavajući
Veća za razmatranje.
Većinski izborni sistem [Sistem
zgjedhor i shumicës; Majority voting sys-
tem; Mehrheitswahlsystem] - izborni sis-
tem koji za pobednika proglašava
politički subjekt koji je osvojio najveći
broj glasova u jednoj izbornoj jedinici
Ovaj sistem se oslanja na princip „dobit-
nik dobija sve“ i podrazumeva da se par-
lamentarni mandat daje kandidatu koji je
osvojio najveći broj glasova u jednoj iz-
bornoj jedinici. Ovaj sistem se primenju-
je u SAD-u, Velikoj Britaniji i u nekim
anglosaksonskim državama. Većinski iz-
borni sistemi stvaraju dvopartijsku
političku konfiguraciju i uglavnom favor-
izuju velike partije.
Vera - Videti „Sloboda vere“.
Vestfalski mirovni ugovor [Traktati i
Vestfalisë; Treaty of Westphalia; West-
fälischer Frieden] - Mirovni sporazum
koji je usvojen 1648. godine, kojim je
završen tridesetogodišnji razarajući rat u
Evropi. Ovaj ugovor je doneo korenite
promene na političkom, teritorijalnom i
religijskom terenu Evrope, čineći ga da
se smatra jednim od najbitnijih doku-
menata kojim su uspostavljeni temelji
moderne države. Na osnovu Vestfalskog
ugovora osiguran je mir između Holandi-
je i Španije kao i između Francuske i
Svetog rimskog carstva. Ugovor je imao
značajan uticaj i na obezbeđivanje verske
tolerancije u Evropi, dajući
protestantskoj veri isti status kao
ikatoličkoj.
Višepartijski sistem [Sistem shumëpar-
tiak; Multi-party system; Mehrpartei-
ensystem] - partijski sistem u kojem se
nekoliko političkih partija takmiči na
političkoj sceni putem izbora i koje imaju
realne mogućnosti da dobiju mesto u par-
lamentu ili da dobiju izvršne mandate.
Višepartijski sistemi su izraženiji u drža-
vama koje imaju instaliran proporcional-
ni izborni model. Višepartijski sistemi
obično proizvode široke koalicione vlade
i primenjuju se u državama sa parlamen-
tarnim sistemom upravljanja.
Vlada - u širem smislu podrazumeva
državu. Ipak, ovaj pojam se najviše koris-
ti za označavanje državnog organa koji
vrši izvršnu vlast. S obzirom na podelu
vlasti, vlada vrši izvršnu i administra-
tivnu vlast. Ovaj izraz se uglavnom
primenjuje u parlamentarnim i polup-
redsedničkim modelima zbog svoje or-
ganske povezanosti sa parlamentom.
Vladavina prava - [Sundim i së drejtës;
Rule of law; Rechtsstaatlichkeit] - među
osnovnim principima ustavne demokrati-
je i vladavine prava uopšte, prema kojem
svi pojedinci, državni organi i javne i
privatne institucije moraju da podležu
zakonu. Prema ovom principu, svi
moraju da budu jednaki pred zakonom i
niko ne može biti iznad zakona. Vla-
davina prava u širokom smislu uključuje
pravo na vršenje efikasnih pravnih i
sudskih sredstava za zaštitu individualnih
prava, pravne sigurnosti, zabranu retroak-
tivnog delovanja zakona, recipročnu po-
delu i kontrolu vlasti, kao i transparent-
nost i učešće javnosti u procesu donošen-
ja odluka.
Vojska [Ushtri; Military; Armee] - izraz
koji se koristi za oružane snage koje
obezbeđuju nezavisnost zemlje i štite ter-
itorijalnu celinu i ustavni poredak.
Oružane snage su ustavna kategorija i
predmet su građanskog nadzora i
ustavnih obaveza.
Vrhovni sud Kosova [Gjykata Supreme
e Kosovës; Supreme Court of Kosovo;
Oberster Gerichtshof Kosovo] - je
najviša sudska instanca na Kosovu i ima
nadležnost na celoj teritoriji Republike
Kosovo. U okviru Vrhovnog suda nalaze
se i žalbeno veće Kosovske agencije za
imovinu i Specijalna komora Vrhovnog
suda. VSRK uglavnom odlučuje o
vanrednim pravnim lekovima protiv
konačnih odluka, o reviziji protiv odluka
drugostepenih sudskih odluka u spornim
predmetima i utvrđuje principijelne
stavove i pravna mišljenja o pitanjima
koja su važna za jedinstvenu primenu za-
kona.
Vrhovni sud Sjedinjenih Američkih
Država - je najviše sudsko telo u
Sjedinjenim Državama. Ovaj sud čine
predsednik Suda i osam drugih sudija ko-
535
je imenuje predsednik i koji se potvrđuju
uz saglasnost većine glasova Senata. Sud
radi kao apelacioni organ za sve savezne-
sudove i pitanja federalnih zakona i delu-
je kao prvostepeni sud u određenim
slučajevima koji su definisani Ustavom.
Sud je nadležan i za ustavnu kontrolu za-
kona Kongresa, kao i za ustavno
tumačenje, iako ova jurisdikcija nije
izričito definisana u tekstu Ustava SAD.
Z ravnog akta. Ovaj zahtev se može pod-
Zabrana ropstva i prisilnog rada
[Ndalimi i Skllavërisë dhe i Punës së
Detyruar; Prohibition of slavery and
forced labour; Verbot der Sklaverei und
der Zwangsarbeit] - među najvažnijim
ustavnim i međunarodnim garancijama
koje su uticale na ukidanje različitih ob-
lika ropstva i prisilnog rada. Spada u ap-
solutne slobode prema kojima se niko ne
može držati u ropstvu ili u zatočeništvu i
niko ne može da bude prisiljen da vrši
prisilan ili prinudni rad, osim u izričito
definisanim slučajevima po zakonu ili
međunarodnoj konvenciji. Zabrana
ropstva i prinudnog rada garantovana je
članom 4. EKLJP i članom 28. URK.
Zahtev za zaštitu zakonitosti [Kërkesa
për mbrojtjen e ligjshmërisë; Request for
protection of legality; Gesetzmäßigkeit] -
odnosi se na vanredni pravni lek u okviru
upravnog pravosuđa. Prema Zakonu o
upravnim sporovima, javni tužilac može
podneti Vrhovnom sudu Kosova zahtev
za zaštitu zakonitosti protiv pravosnažne
sudske odluke ukoliko smatra da je takva
odluka prekršila bilo koju odredbu za-
kona. O zahtevu za zaštitu zakonitosti
odlučuje Vrhovni sud Kosova.
Zahtev za „slučaj ili prigovor“ - među
kriterijumima sudske kontrole u SAD,
prema kojima se postupak sudske kontro-
le može pokrenuti samo ako pitanje koje
536
je predmet sudskog razmatranja pred-
stavlja sporazum ili konkretan sukob iz-
među strana u sporu.
Zahtev za vanredno preispitivanje
sudske odluke [Kërkesa për rishqyrtim
të jashtëzakonshëm të vendimit gjyqësor;
Request for extraordinary review of a
court decision; Antrag auf außerordent-
liche Überprüfung des gerichtlichen
Urteils] - vanredno pravno sredstvo u
postupku sudskog preispitivanja up-
neti Vrhovnom sudu Republike Kosovo
protiv konačne odluke drugostepenog
nadležnog suda o upravnim pitanjima.
Zahtev se može podneti samo zbog pov-
rede materijalnog prava ili povrede od-
redaba postupka koje bi mogle uticati na
rešavanje predmeta. O zahtevu za
vanredno preispitivanje sudske odluke
odlučuje Vrhovni sud Kosova.
Zajednica/e [Komunitet/e; Communi-
ty/ies; Gemeinschaft/en] - Prema URK,
zajednice su stanovnici koji pripadaju
jednoj istoj nacionalnoj ili etničkoj, jez-
ičkoj ili verskoj grupi, koje su tradicion-
alno prisutne na teritoriji Republike Ko-
sovo, koji uživaju posebna prava pored
utvrđenih osnovnih prava i sloboda po
URK (Poglavlje 2).
Zajednička politika za zaštitu i
bezbednost (EU) [Politika e Përbashkët
për Mbrojtje dhe Siguri (BE); Common
Security and Defence Policy (EU);
Verteidigungspolitik (EU)] - zajednička
politika za zaštitu i bezbednost u okviru
EU uključuje kontinuirano izražavanje
zajedničke zaštitne politike Unije. Prema
Lisabonskom ugovoru, države članice
stavljaju na raspolaganje Uniji civilne i
vojne kapacitete za sprovođenje
zajedničke politike bezbednosti i zaštite
kako bi doprineli ciljevima koje je post-
avio Savet.
Zajednička spoljna i bezbednosna poli-
tika (EU) - zajedničku spoljnu i bezbed-
nosnu politiku primenjuju Visoki pred-
stavnik Evropske unije za spoljne
poslove i politiku bezbednosti i države
članice. Ovim mehanizmom, EU ima za
cilj da realizuje očuvanje mira i jačanje
međunarodne bezbednosti u skladu sa
principima Konvencije Ujedinjenih naci-
ja; promoviše međunarodnu saradnju;
razvoj i konsolidovanje demokratije, vla-
davinu prava i poštovanje ljudskih prava
i osnovnih sloboda.
Zakon [Ligji; Law; Gesetz] - opšti
pravni akt koji usvaja skupština za
uređenje određenog sektora/delatnosti. U
savremenim sistemima vladavine, usva-
janje zakona je nadležnost skupštine.
Preko njih, državna tela vrše konverziju
državnih politika u zakonodavne akte.
Prema članu 79. URK, inicijativu za
predlaganje zakona može preduzeti
predsednik Republike Kosovo iz svoje
nadležnosti, Vlada, poslanici Skupštine i
najmanje deset hiljada građana, iako je u
praksi Vlada glavni organ za pokretanje
predloga zakona. Prema članu 80. URK,
sve zakone usvaja Skupština većinom
glasova prisutnih poslanika, sem u
slučajevima kada je ustavom drugačije
određeno (kao što je slučaj sa vitalnim
zakonodavstvom, za čije usvajanje se
zahtevaju glasovi većine poslanika
Skupštine koji su prisutni i koji glasaju,
kao i većine poslanika Skupštine koji
drže rezervisana ili zagarantovana mesta
za članove nevećinske zajednice). U
okvir vitalnog zakonodavstva, spadaju
zakoni koji menjaju opštinske granice,
osnivaju ili ukidaju opštine, ograničavaju
opseg ovlašćenja opština i njihovo učešće
u međuopštinskim i prekograničnim od-
nosima; zakoni kojima se sprovode prava
zajednica i njihovih pripadnika, izuzev
onih koji su utvrđeni Ustavom; zakoni o
upotrebi jezika; o lokalnim izborima; za-
koni o zaštiti kulturnog nasleđa; o ver-
skoj slobodi ili o sporazumima sa ver-
skim zajednicama; o obrazovanju; o upo-
trebi simbola, uključujući simbole
zajednica i o javnim praznicima;
Zakon o zaštiti potrošača [Ligji për
Mbrojtjen e Konsumatorit; Law on Cos-
tumer Protection; Verbraucherschutzge-
setz] - Zakoni o zaštiti potrošača regulišu
i štite osnovna prava potrošača prilikom
kupovine robe, usluga i drugih oblika na
slobodnom tržištu, kao i obaveze proda-
vaca, proizvođača i dobavljača.
Zakon od vitalnog interesa
[Legjislacioni me Interes Vital; Zakon od
vitalnog interesa; Legislation of vital in-
terest; Gesetze von zentraler Bedeutung]
- Prema URK (član 81.), zakoni od vital-
nog interesa su zakoni za čije usvajanje,
pored usvajanja od strane većine poslani-
ka u skupštini, zahtevaju i saglasnost
nevećinskih zajednica koje su zastupljene
u Skupštini. U okvire zakona od vitalnog
interesa spadaju zakoni koji menjaju
opštinske granice, osnivaju ili ukidaju
opštine, definišu opseg ovlašćenja opšti-
na i njihovo učešće u međuopštinskim i
prekograničnim odnosima; zakoni kojima
se sprovode prava zajednica i njihovih
pripadnika; zakoni o upotrebi jezika i o
lokalnim izborima; zakoni o zaštiti kul-
turnog nasleđa; o verskoj slobodi; o
obrazovanju; o upotrebi simbola.
Zakonodavna inicijativa [Nismë
legjislative; Legislative assistance; Ge-
setzesinitiative] - pravo na iniciranje
procesa izrade zakona. Prema Ustavu
Kosova, inicijativu za predlaganje za-
kona može preduzeti predsednik Repub-
like Kosovo iz svoje nadležnosti, Vlada,
Poslanici skupštine, ili najmanje deset
537
hiljada građana, na način određen za- snimci zvuka, optički ili video snimci u
konom. bilo kom obliku, kao i noseća oprema za
Zakonodavni postupak [Projektligj; automatsku obradu podataka sa instali-
Draft law; Gesetzesentwurf] - skup ranom memorijom ili nosači podataka za
postupaka i procedura za izradu i usva- arhiviranje u digitalnom obliku.
janje zakona. Generalno, zakonodavni
procesi prolaze kroz nekoliko faza kao
što su zakonodavne inicijative, izrada
predloga zakona, razmatranje i usvajanje
predloga zakona, proglašenje zakona i
stupanje na snagu.
Zakonski amandman [Amendament
ligjor; Legal Amendment; Zusatzpara-
graph zum Gesetz] - je izmena i dopuna
postojećeg zakona. Nakon njihovog
usvajanja od strane Skupštine, zakonski
amandman postaje deo odgovarajućeg
zakona.
Zapisnik [Procesverbal; Minutes; Proto-
koll] - pisani dokument koji se obično
vodi na sastancima veća organa u okviru
kojih se uključuju, ali se ne ograničavaju,
na sledeće podatke: datum i mesto
sastanka; članovi koji učestvuju, pitanja o
kojima se raspravlja i navode članova;
odluke koje se donose i način i rezultat
glasanja. Po pravilu, zapisnik se podnosi
na usvajanje na kraju sastanka ili na
početku narednog sastanka, i nakon usva-
janja, zapisnik zajedno potpisuju
predsednik i zapisničar.
Zvanični dokument [Dokument zyrtar;
Official document; Amtliches/Offizielles
Dokument] - Dokumenti bilo kog oblika,
koji su izrađeni, primljeni ili koje čuvaju
javne institucije. Zvanični dokument,
prema Zakonu br. 03/ L - 215 o pristupu
javnim dokumentima na Kosovu je svaki
službeni dokument koji služi za sve-
dočenje ili dokazivanje nečega, bez obzi-
ra na njegov fizički oblik ili karakteris-
tike, pisani ili štampani tekst, mape,
šeme, fotografije, crteži, skice, radni ma-
terijali zvučni, magnetni ili elektronski

538
KRIVIČNO PRAVO

539
540
A stanju izvrši krivično delo, smatra
Aberratio Ictus (lat.) - Latinski izraz
koji znači “skretanje udarca)” izvršioca
krivičnog dela, koji se izražava u
slučajevima kada osoba namerava da
izazove određenu posledicu, ali pogrešno
ostvaruje drugu (neželjenu). U ovim
slučajevima, izvršilac krivičnog dela je
izvršenje usmerio ka određenom subjektu
ili objektu, ali je posledica pogrešno
izazvana drugom subjektu ili objektu. Na
primer: Izvršilac krivičnog dela, umesto
osobe X (koju namerava lišiti života),
pogrešno pogođa osobu Y koja se
slučajno našla na određenom mestu i uz-
rokovana je druga posledica od one koju
je izvršilac želeo. Prema datom primeru,
u krivičnom pravu se smatra da je izvrši-
lac protiv osobe X izvršio pokušaj
ubistva, dok je protiv osobe Y izvršio
krivično delo ubistvo iz nehata.
Abortus [Aborti; Abortion; Schwanger-
schaftsabbruch] - preuranjen prekid trud-
noće, odnosno uklanjanje fetusa iz mate-
rice majke pre rođenja. Zakon Kosova br.
03/L-110 o prekidu trudnoće, izraz
„abortus“ definiše kao „nasilni prekid
trudnoće“ (član 2). Navedeni zakon regu-
liše uslove i uzroke prekida trudnoće.
Slično zakonima drugih država sa ovim
zakonom, glavni uzroci prekida trudnoće
su definisani kao zdravstveni (kada se ut-
vrdi da nastavak trudnoće ili porođaja
ugrožava život i zdravlje majke) i krimi-
nološki (na pr: kada je trudnoća posledica
krivičnog dela silovanja, incesta, itd.). S
druge strane, van uzroka i uslova koje
zakon dopušta za prekid trudnoće, ovaj
akt se definiše kao krivično delo (videti:
„Nedozvoljen prekid trudnoće“).
Actiones liberae in causa (lat.) - Ovom
latinskom izrekom se izražava pravilo u
krivičnom pravu da se lice koje sebe
dovede u neodgovorno stanje i u tom
krivično odgovornim. Dakle, kada lice
namerno ili iz nehata dovede sebe u stan-
je mentalne nesposobnosti i izvrši
krivično delo, to je ne izuzima od
krivične odgovornosti. To je pravilo u
krivičnom zakonu, koje je izuzetak od
načela da „nema krivice, a samim tim
krivične odgovornosti za izvršioca koji je
postupio u neodgovornom stanju u vreme
izvršenja krivičnog dela“. Ovo načelo
KZK definiše u članu 19 (Izvršenje
krivičnih dela u pijanom stanju): „Lice je
krivično odgovorno ukoliko upotrebom
alkohola, narkotika ili na drugi način,
dovede sebe u takvo stanje da ne može
razumeti posledice svojih dela ili pro-
pusta ili da kontroliše svoje ponašanje,
ukoliko su, pre dovođenja sebe u to stan-
je, takve posledice bile nameravane, ili je
krivično delo izvršilo iz nehata, a zakon
propisuje krivičnu odgovornost za
izvršenje tog krivičnog dela iz nehata“.
Takva situacija se može desiti na pr: ako
je osoba X koristila narkotičke supstance
ili alkohol i u tom stanju izazvala
saobraćajnu nesreću automobilom u kojoj
su jedan ili više ljudi izgubili živote, u
ovom slučaju osoba X je krivično odgo-
vorna iako nije u momentu nesreće nije
mogla da kontroliše svoje ponašanje Kao
takav, institut Actiones liberae in causa je
uključen u krivično zakonodavstvo
država, kako bi se izbegla zloupotreba
načela da lice koje nije u stanju da
razume radnju i kontroliše svoje
ponašanje u vreme izvršenja krivičnog
dela, ne odgovara krivično (videti u
ovom rečniku i objašnjenje za pojam:
„Odgovornost”).
Actus reus (lat.) - je objektivni ili spoljni
element krivičnog dela, koji uključuje
radnje ili propuste lica, koji su inkri-
minisani (koja predstavljaju konstitutivne
541
elemente krivičnog dela), koji kada se
utvrde zajedno sa „mens rea“ (subjek-
tivni element, videti: „mens rea“ u ovom
rečniku) predstavljaju osnov za krivičnu
odgovornost. Na primer: kao objektivni
elementi krivičnog dela krađe su: „uz-
imanje tuđe stvari, pokretnih stvari...“ ili
krivičnog dela ubistva „lišavanje života
radnjom “ ili čak krivičnog dela nečinjen-
ja „Nepružanje medicinske pomoći“, kao
objektivni elementi su „nepreduzimanje
radnji koje su prema zakonu obavezne da
se preduzmu.“. Stoga, „Actus reus“ se
sastoji u radnjama ili propustima koji se
pojavljuju u spoljnom svetu, i kao takvi
su definisani kao elementi krivičnog dela.
Actus reus se kao izraz uglavnom koristi
u okviru anglosaksonskog sistema
(Common law).
Adhezioni postupak [Procedura ad-
hezione; Adhesion procedure;
Adhäsionsverfahren] - uključuje
slučajeve kada se u krivičnom postupku,
pored glavne stvari, razmatra i imov-
insko-pravni zahtev oštećenog (što može
biti predmet parničnog postupka). Ovaj
postupak je poznat kao adhezioni ili
pridruženi postupak.
Agresija [Agresion; Aggression; Ag-
gression] - je napadačka radnja, koja
obično uključuje oružani napad ili
agresivan rat sa različitim sredstvima i
metodama, što za posledicu ima i zločine
protiv čovečnosti i civilnog stanovništva.
U okviru krivičnog zakonodavstva, iz-
među ostalog, inkriminišu se i dela koja
podstiču agresiju, posebno agresivni rat.
Stoga, i KZK kao posebno krivično delo
propisuje „Podstrekivanje na agresiju ili
oružani sukob“
(član 162).
- fizička - je nasilje koje se manifestuje
telesnim povredama, lišavanjem živo-
ta, ubistvom i psihičkim nasiljem.
542
- verbalna - je stepen nasilja koje se
manifestuje uvredama, psovkama i
pretnjama.
AIDP (IAPL - International Associa-
tion of Penal Law) - Udruženje za
međunarodno krivično pravo je osnovano
u Parizu 14. marta 1924. godine.
Skraćenica AIDP je akronim imena ud-
ruženja na francuskom jeziku
“L’Association Internationale de Droit
Pénal”, i koristi se zbog tradicije, identif-
ikuje asocijaciju i široko se koristi kao
prefiks od strane krivičara u različitim
zemljama koje su deo AIDP-a. AIDP je
najstarije udruženje specijalista i
istraživača krivičnog prava i jedno od
najstarijih naučnih udruženja u svetu.
Delokrug aktivnosti AIDP-a pokriva: 1)
Krivičnu politiku i kodifikaciju krivičnog
prava; 2) Komparativno krivično pravo;
3) Međunarodno krivično pravo (sa
specijalizacijom iz međunarodnog
krivičnog prava); i 4) ljudska prava u
primeni krivične pravde (za više, videti:
http: //www.penal.org).
Alibi [Alibi; Alibi; Alibi] - latinski izraz,
znači: na drugom mestu, koji u postupku
podrazumeva zaštitu od krivične optužbe,
tvrdeći da optuženi nije bio na mestu gde
je izvršeno krivično delo i zbog toga se
ne može smatrati odgovornim za to.
Ovim se osumnjičeni pravda, posebno
davanjem opisa mesta na kojem se nala-
zio u vreme izvršenja krivičnog dela.
Alternative kazne zatvora [Alternativat
e dënimit me burgim; Alternatives to im-
prisonment sentence; Alternativen zur
Haftstrafen] - su blaže mere i kazne
predviđene kao zamena za kaznu zatvora
za izvršioce krivičnih dela. Izricanje ovih
mera i kazni se sastoji u izbegavanju ili
obustavi izvršenja kazne zatvora za lakša
krivična dela, kada se veruje da se svrha
kažnjavanja može ostvariti i primenom
blažih mera i kazni. Ovde uključujemo
alternativne kazne, uslovno puštanje na
slobodu, medicinske mere i druge mere
koje sprečavaju odvođenje osuđenog lica
u zatvor ili omogućavaju izlazak pre iste-
ka roka predviđenog odlukom suda (vi-
deti u ovom rečniku, i: „Alternativne
kazne“ i „Uslovno puštanje na slobodu”).
Alternativne kazne [Dënimet alterna-
tive; Alternative punishments; Alterna-
tive Strafen] - su krivične kazne koje u
svom sadržaju uključuju neizolovane
mere za izvršioce lakših krivičnih dela,
kad god je moguće izreći takve kazne
umesto kazne zatvora. Kao takve, alter-
nativne kazne su orijentacija savremene
kriminalne politike da se u svim
mogućim slučajevima izbegne kazna
efektivnog zatvora (lišavanje slobode).
KZK je kao alternativne kazne utvrdio:
uslovnu kaznu, polu-slobodu i nalog za
društveno koristan rad.
Amnestija [Amnistia; Amnesty; Amnes-
tie] - akt zakonodavnog organa (parla-
menta) koji se donosi u obliku zakona
kojim se neodređeni broj lica, po imenu,
oslobađa od krivičnog gonjenja, potpuno
ili delimično oslobađa od izvršenja
kazne, zamenjuje se izrečena kazna
blažom kaznom ili se kazna briše iz evi-
dencije osuđenih lica. Zakon koji am-
nestira uključuje određene kategorije
krivičnih dela, određene kategorije
izvršilaca krivičnih dela ili osuđenih lica,
ili uključuje određenu vrstu ili visinu
kazne, bez obzira na vrstu krivičnog dela
i njihovih izvršilaca. Amnestija se takođe
može doneti u obliku abolicije /ukidanja
(kao njen najširi oblik), što znači
oslobađanje od krivičnog gonjenja. U
ovim slučajevima, krivični postupak pro-
tiv izvršioca ne može da se pokrene, a
ako je pokrenut, on se prekida, bez obzira
na fazu u kojoj se nalazi. Stoga se ab-
loicija/ ukidanje može odobriti u svim
fazama krivičnog postupka do donošenja
pravosnažne presude. Kao takva, am-
nestija u obliku abolicije/ukidanja je ap-
solutna proceduralna prepreka za
preduzimanje bilo kakvih radnji u
krivičnom postupku protiv izvršilaca
krivičnih dela obuhvaćenih Zakonom o
amnestiji. Amnestiranje ne utiče na prava
trećih lica (na pr: pravo oštećene strane
na imovinsko pravni zahtev, itd.).
Analogija u krivičnom pravu
[Analogjia në të drejtën penale; Analogy
in Criminal Law; Analogie im Strafrecht]
- Videti u ovom rečniku: “Načelo zakoni-
tosti”, njegova podnačela i sa posebnim
naglaskom videti sledeće: “Načelo
tačnog utvrđivanja krivičnih dela i za-
brane analogije”.
Aut dedere aut punire (lat.) - Latinski
izraz koji izražava obavezu države da
preda, izruči izvršioca krivičnog dela ili
ga kazni. Ovu izreku je formulisao Hugo
Grotius u XVII veku, koja je značila da
izvršioce treba predati u mestu gde su
izvršili krivično delo ili ih treba kazniti u
mestu gde se nalaze. Ovaj izraz se odnosi
na obavezu država da izruče izvršioce
međunarodnih krivičnih dela ili da im
sude, bez obzira na njihovo
državljanstvo. Obaveza se javlja uprkos
ekstra-teritorijalnom karakteru krivičnog
dela i uprkos činjenici da su izvršilac i
žrtva sa tranim državljanstvom.
B
BCS (British Crime Survey) - je anketa
o kriminalu za Englesku i Vels kao
sistematska studija o žrtvama,
sprovedena u ime kancelarije za državnu
statistiku (KDS). Ova anketa ima za cilj
da izmeri stepen kriminala u Engleskoj i
Velsu, tako što anketira oko 50.000 ljudi
starosti 16 i više godina, o zločinima koje
543
su doživeli u prethodnoj godini. Ova an-
keta se posebno odnosi na kriminološka i
viktimološka istraživanja kao poznate
metode za proučavanje broja i dinamike
kriminaliteta.
Bekstvo [Arratisja; Escape; Flucht] - je
udaljavanje lica sa mesta gde je pritvore-
no ili lišeno slobode zakonskom od-
lukom. Begunac se mogao naći u zat-
voru, policijskoj stanici ili i u nekoj dru-
goj zemlji. KZK propisuje kao posebno
krivično delo „Bekstvo lica lišenih slo-
bode“ (član 405).
Beneficium cohaesionis (lat.) - je načelo
u krivičnom postupku u vezi sa redovnim
i vanrednim pravnim sredstvima, što
znači da je sud obavezan da, povoljne
posledice za koje je utvrdio da postoje za
okrivljenog koji je koristio pravno
sredstvo, primeni i za druge okrivljene za
isti krivični slučaj, iako oni nisu pred-
stavili sredstvo ili ga nisu predstavili u
tom pravcu (prednosti povezivanja).
Prema ovom institutu, kada su dva ili
više lica uključena u jedan krivični
postupak i protiv njih je doneta presuda i
ako jedan, uspešno optužen, podnese žal-
bu protiv te presude, tada će se svaka po-
godnost primeniti i za druge saoptužene.
Ovaj institut je takođe u skladu sa osnov-
nim principom jednakosti građana pred
zakonom.
Beneficium novorum (lat.) - podra-
zumeva nove dokaze koji se mogu pred-
staviti u bilo kojoj fazi krivičnog
postupka, kao i nakon pravosnažne
sudske odluke.
Bigamija [Bigamia; Bigamy; Bigamie] -
sklapanje braka dok je lice još uvek u le-
gitimnom braku. Ovaj akt je definisan
kao krivično delo u zemljama u kojima je
po zakonu priznato, prihvaćeno samo
monogamno sklapanje braka između dve
544
osobe. Bigamija je kao krivično delo
takođe definisana u KZK (član 244).
C
Causa criminalis (lat.) - Videti
“Krivična stvar (Causa ciminalis)”.
C.S. (Criminal Statistics) - prikazuje
dokaze o kriminalu koji je počeo u Ve-
likoj Britaniji oko 1820. godine, kada je
statistika počela da se objavljuje, kao
glavni izvor kriminala u toj zemlji.
Ministarstvo unutrašnjih poslova i Zavod
za statistiku je objavljuju e svake godine,
a zločini se navode u 71 rubrici. Osim
kao podaci za britansku državu, ovi
statistički podaci su referenca za
izučavanje kriminala e za mnoge autore i
naučnike.
CEPOL (Europian Union Agency for
Law Enfocement Training) - Agencija
evropske unije koja osmišljava, sprovodi
i organizuje obuku za policiju i druge
službenike iz oblasti sprovođenja zakona.
Corpus Delicti (lat.) - latinski pojam
koji podrazumeva konkretne dokaze o
počinjenom krivičnom delu. Na primer:
leš, ukradena stvar, itd.
Č
Činjenice [Fakte; Facts; Tatsachen] - ob-
jektivno, stvarno postojanje neke stvari,
pojave, procesa, događaja, kvaliteta ili
odnosa utvrđenog na razložan način. U
sistemu krivičnog pravosuđa, važne su
one činjenice (okolnosti, događaji,
činjenje, nečinjenje, posledice, itd.) koje
su definisane kao elementi krivičnih dela.
Činjenje čoveka kao element krivičnog
dela [Veprimi i njeriut si element i ve-
prës penale; Human action as an element
of criminal offence; german] - je činjenje
ili ponašanje lica koje je, prema zakonu,
definisano kao element krivičnog dela.
Stoga, ovaj izraz je činjenje ili nečinjenje
lica koje se manifestuje u spoljnom svetu
i prema zakonu se definiše kao krivično
delo. Da bi bilo od značaja sa pravno-
krivičnog aspekta, činjenje ili nečinjenje
lica treba da bude dobrovoljno. U su-
protnom, činjenja ili nečinjenja koja pro-
izilaze iz upotrebe nasilja nad licem, ne-
dostatka svesti ili koji se na bilo koji
način pokreću protiv volje lica, ne mogu
se smatrati elementom krivičnog dela
(videti takođe u ovom rečniku: „Elementi
krivičnog dela“, „Protivzakonitost kao
element krivičnog dela“ i „Uzroci
isključenja protivzakonitosti”).
D krivičnom pravu, da kada se činjenice re-
Daktiloskopija [Daktiloskopia; Dactylo-
scopy; Daktyloskopie] - je metoda
proučavanja, upoređivanja i klasifikacije
papilarnih linija radi identifikacije osoba,
pre svega izvršilaca krivičnih dela, na
osnovu individualnih karakteristika
papilarnih linija - tragova na koži.
Degradiranje seksualnog integriteta
[Degradimi i integritetit seksual; Degra-
dation of sexual integrity; Verletzung der
sexuellen Integrität] - odnosi se na
slučajeve kada osoba podstrekuje ili
obavezuje drugu osobu da izloži intimne
delove tela ili da preduzme druge nead-
ekvatne radnje koje narušavaju njen sek-
sualni integritet. Ove radnje se obično
karakterišu kao krivična dela. KZK u
članu 33 takođe predviđa kao posebno
krivično delo „Degradiranje seksualnog
integriteta”.
Delikvencija [Delikuencë; Delinquency;
Delinquenz] - kao pojam proističe iz
latinske reči „delinquere“" koja se koristi
za izražavanje ponašanja mladog čoveka
kojeg karakteriše tendencija da izvrši
krivično delo, posebno da izvrši lakša
krivična dela.
Delikvent [Delikuent; Delinquent; De-
linquent] - koristi se za izvršioce
krivičnih dela koji su mladi, obično
maloletna lica starosti od 14-18 godina.
Delo manjeg značaja [Vepra e rëndësisë
së vogël; Act of minor significance;
Kavaliersdelikt] - uključuje slučajeve u
kojima se ostvaruju sve karakteristike
krivičnog dela utvrđene zakonom, ali su
posledice male, izražavajući manju opas-
nost od krivičnog dela i niži stepen
krivične odgovornosti izvršioca. Stoga se
u takvim slučajevima takvo delo ne
smatra krivičnim, a protiv izvršioca se ne
pokreće krivični postupak. Ovo je
krivično-političko i praktično rešenje u
alizuju, iako su tipične, ne sprovodi se
krivičnog gonjenje, jer nema posledica
takvog dela. U ovim slučajevima, i
stepen krivične odgovornosti izvršioca je
nizak, pa njegova kazna nije u skladu sa
samom funkcijom i svrhom krivičnog
prava. Primeri dela sa manjim značajem
su sledeći: kada lice ukrade jabuku na pi-
jaci ili prevara tokom merenja proizvoda
za 1 gram, itd. U ovim slučajevima su
ostvarene sve karakteristike krivičnog
dela krađe, odnosno prevare, ali se to ne
smatra krivičnim delom, jer je ukradena
stvar ili imovinska korist male vrednosti
tako da se manifestuje nizak, zanemarljiv
stepen društvene opasnosti od krivičnog
dela i odgovornosti izvršioca. KZK
takođe priznaje institut dela manjeg
značaja, gde u članu 11 propisuje: “kada
ima obeležja krivičnog dela određenog u
zakonu, delo neće biti smatrano
krivičnim delom ukoliko je delo manjeg
značaja. Delo će biti smatrano delom
manjeg značaja kada je opasnost neznat-
na uzimajući u obzir prirodu ili težinu
dela, odsustvo ili neznatnost željenih
posledica, okolnosti u kojima je delo
545
izvršeno, umanjeni stepen krivične odgo-
vornosti izvršioca, ili lične prilike izvrši-
oca”.
Dekriminalizacija [Dekriminalizimi;
Decriminalization; Entkriminalisierung] -
akt koji određenom ponašanju osobe daje
nebitnu krivično-pravnu važnost, odnos-
no ukida ponašanje koje je bilo određeno
kao krivično delo. Na primer: dekrimi-
nalizacija uvrede i klevete, koja se desila
u mnogim zemljama, uključujući i Re-
publiku Kosovo, i regulisanje građan-
skim zakonodavstvom.
Delictum sui generis (lat.) - je latinski
izraz koji se koristi za slučajeve ne-
običnih, netradicionalnih inkriminacija u
krivičnom zakonodavstvu. Na primer:
utvrđivanje krivične odgovornosti i za
pripremne radnje određenih krivičnih
dela, za postizanje sporazuma o izvršenju
krivičnih dela, itd. Ove inkriminacije se
obično rade iz krivično-političkih razloga
u vezi sa sprečavanjem krivičnih dela
koja se smatraju da su visokog rizika (na
pr: krivično delo terorizma, itd).
Delovanje krivičnog zakona [Veprimi i
ligjit penal; Application of criminal law;
Geltung des Strafgesetzes] - je
sprovođenje krivičnog zakona u od-
ređeno vreme, na određenoj teritoriji,
prema određenim licima, u smislu da je
zakon na snazi i primenjuje ga sistem
krivičnog pravosuđa. U savremenom
krivičnom pravu, posebna pažnja je
posvećena pravovremenosti i teritorijal-
noj važnosti krivičnog zakona (koji su
kao pojmovi, objašnjeni i u ovom
rečniku).
Dezerterstvo [Dezertimi; Desertion;
Fahnenflucht] - znači bežanje iz mesta
službe ili sa određenog zadatka. Obično
se definiše kao krivično delo u Krivičnim
vojnim zakonima, koje se sastoji u iz-
546
begavanju, bekstvu od vojnih obaveza i
dužnosti.
Diverzija/mera skretanja [Diversioni;
Diversion; Diversion] - mera koja
omogućava efikasno rešavanje
konkretnog krivičnog slučaja bez
glavnog pretresa pred sudom u
slučajevima kada je izvršilac izvršio
lakše krivično delo. Ovom alternativnom
merom se izbegava održavanje glavnog
pretresa i izricanje kazne za izvršioca.
Obično je izvršilac obavezan da izvrši
kompenzaciju žrtvi, da se javlja u
policijsku stanicu, da ide na psihološko
savetovanje, itd., a ako ispuni ove
obaveze, krivični postupak protiv njega
se prekida.
Diverzione mere / Mere diverziteta
[napomena: ova formulacija - mere di-
versiteta- se nalazi u Zakoniku o
maloletnicima br. 03/L-193] [Masat e di-
versitetit; Diversity measures; Diversi-
tätsmaßnahmen] - su mere koje sa-
vremene države predviđaju i primenjuju
u svojim krivičnim zakonima protiv
maloletnih prestupnika. Ovo su najlakše
mere koje se izriču maloletnicima. Svrha
diverzionih mera je da se, kada je
moguće, spreči početak postupka protiv
maloletnika, kako bi se pomoglo u
pozitivnoj rehabilitaciji i reintegraciji
maloletnika u zajednicu, u cilju
sprečavanja recidivizma. Ove mere pre-
ma preporukama odgovarajućih
međunarodnih akata (pravila Tokija i Pe-
kinga) predviđa Zakonik pravde o
maloletnicima (ZPM). (. Kao diverzione
mere, ZPM predviđa: 1) izmirenje iz-
među maloletnog izvršioca i oštećene
strane 2). izmirenje između maloletnika i
njegove porodice 3). naknada štete
oštećenoj strani 4) redovno pohađanje
škole 5) prihvatanje zaposlenja ili
osposobljavanja za odgovarajuće zani-
manje koje odgovara njegovim sposob-
nostima i stručnostima 6). obavljanje
neplaćenog društveno korisnog rada u
skladu sa sposobnošću maloletnog
izvršioca da obavlja takav rad 7). Eduko-
vanje u oblasti saobraćajnih propisa i 8).
Psihološko savetovanje.
Dobrovoljno odustajanje od izvršenja
krivičnog dela [Heqja dorë vullnetare
nga kryerja e veprës penale; Voluntary
abandonment of commission of criminal
offence; Rücktritt von der Begehung
einer Straftat] - je poseban institut u
krivičnom pravu, odnosno pravni osnov
koji omogućava sudu da oslobodi od
kazne lice koje je izvršilo pokušaj
krivičnog dela (kada je isto kažnjivo po
zakonu), ali je zatim dobrovoljno
odustalo od izvršenja dela, iako je na os-
novu okolnosti konkretnog slučaja,
krivično delo moglo da se završi ili je
nakon izvršenja krivičnog dela sprečilo
prouzrokovanje posledica. Ovaj poseban
osnov za oslobađanje od kazne za
pokušaj propisan je zbog krivično-
političkih razloga kao podsticaj za lica da
odustanu od okončanja dela i uzima se
kao okolnost u njihovu korist. Kao os-
novni element koji treba da se dokaže
kod ovog instituta je činjenica da li je
“odustajanje od izvršenja krivičnog dela”
dobrovoljno urađeno. U suprotnom, ako
su se za izvršioca pokušaja pojavile pre-
preke koje su mu onemogućile okončanje
krivičnog dela, to ne opravdava primenu
ovog instituta, odnosno nema osnova za
oslobađanje od kazne (na pr: kada je
policija intervenisala, lice protiv kojeg je
usmerena radnja, se udaljilo, itd). U
slučajevima kada su ispunjeni uslovi za
oslobađanje od kazne za dobrovoljno
odustajanje od izvršenja krivičnog dela,
izvršilac će biti odgovoran za delo kojim
je prouzrokovano neko drugo posebno
krivično delo (na pr: ako je izvršilac do-
brovoljno odustao od izvršenja krivičnog
dela, sud ga može osloboditi od kazne za
pokušaj ubistva, ali ako je tom prilikom
izazvao telesne povrede žrtvi, tada će se
izvršilac kazniti za krivično delo telesne
povrede). Ovaj institut je predviđen i u
KZK (član 30).
- Dokazi u krivičnom postupku [Provat
në procedurë penale; Evidence in
criminal proceedings; Beweise im
Strafprozess] - bilo koji podaci ili
sredstva koja u sudskom postupku iz-
ražavaju tačnost određene relevantne
činjenice. Kao takvi, dokazi su poka-
zatelji postojanja činjenica koje treba
razmotriti i utvrditi u krivičnom
postupku.
- materijalni - bilo koje sredstvo ili ma-
terijalni predmet koji je relevantan za
otkrivanje činjenica od značaja za
ispitivanje i rešavanje krivičnog pred-
meta. Ovi dokazi mogu biti različiti,
uključujući svaki predmet, stvar ili
sredstvo korišćeno za izvršenje
krivičnog dela, koji je proizvod
krivičnog dela, itd.
- potpuni - dokazi koji u celosti
dokazuju ili nepostojanje relevantne
činjenice.
- nepotpuni - dokazi koji samo delim-
ično, ne u potpunosti, dokazuju od-
ređenu činjenicu,
- originalni - dokazi koji neposredno ili
u izvornom smislu odražavaju rele-
vantne činjenice. Na primer: iskaz op-
tuženog, svedoka, originalni dokumen-
ti, itd.
- neprihvatljivi - dokazi koji su nepouz-
dani, nemaju podršku i kao takvi ne
mogu potvrditi određene činjenice.
- neposredni - dokazi kojima se ne-
posredno utvrđuje postojanje ili ne-
postojanje relevantnih činjenica. Na
547
 primer: dokazi dobijeni na licu mesta,
itd.
- posredni - dokazi koji indirektno
pomažu u utvrđivanju činjenica. ~ op-
tužni - dokazi koji idu u korist na-
vodima tužilaštva.
- zaštitni - dokazi koji idu u korist okri-
vljenog.
Dopunske kazne [Dënimet plotësuese;
english; Nebenstrafe] - su sankcije ili
mere sekundarnog karaktera, koje se
mogu izreći pored glavnih ili alterna-
tivnih kazni i imaju za cilj da se što pre
postigne svrha kažnjavanja. Ove kazne
izriče sud kako bi se izbegli uslovi i
okolnosti kojimogu uticati da izvršilac u
budućnosti izvrši krivična dela, a koje
imaju dejstvo ograničavanja određenih
prava. KZK takođe predviđa nekoliko
vrsta dopunskih kazni:
- ukidanja prava na izbor - je dopunska
kazna koju sud izrekao izvršiocu koji
je izvršio krivično delo, sa namerom
da bude izabran u institucijama na lo-
kalnom ili centralnom nivou.
- nalog za naknadu gubitka ili štete -
dopunska kazna kojim sud nalaže
izvršiocu krivičnog dela da obešteti ili
nadokandi žrtvu ako utvrdi da je lice
izvršilo krivično delo koje uključuje
krađu, gubitak, oštećenje ili uništa-
vanje imovine.
- zabrana vršenja funkcija u javnoj up-
ravi ili javnoj službi - dopunska kazna
koju sud izriče izvršiocu koji, zloupo-
trebom vršenja funkcije u javnoj upra-
vi ili javnoj službi, izvrši krivično delo
kažnjivo zatvorom
- zabrana obavljanja profesije, de-
latnosti ili dužnosti - ovom dopun-
skom kaznom sud zabranjuje izvršiocu
krivičnog dela vršenje određene
profesije, samostalne delatnosti,
dužnosti, itd., kada je izvršilac zloupo-
548
trebio iste radi izvršenja krivičnog
dela. Sud izriče ovu kaznu kada je
uveren i kada može razumno očekivati
da se vršenje profesije, delatnosti ili
dužnosti može zloupotrebiti da bi se
ponovilo izvršenje krivičnog dela.
- zabrana upravljanja vozilom - dopun-
ska kazna koju sud izriče izvršiocu
krivičnog dela koji ugrožava bezbed-
nost u javnom saobraćaju i koja se
sastoji u zabrani upravljanja vozilom
određenog tipa ili kategorije.
- oduzimanje vozačke dozvole - dopun-
ska kazna koju sud izriče izvršiocu
krivičnog dela koji ugrožava bezbed-
nost u javnom saobraćaju čime izaziva
tešku telesnu povredu ili smrt osobe i
ako sud utvrdi da je dalje učestvovanje
u javnom saobraćaju rizično.
- oduzimanje stvari - znači uzimanje
stvari koje su korišćene ili namenjene
za izvršenje krivičnog dela.
- nalog za objavljivanje presude -
dopunska kazna koju izriče sud kada
utvrdi da je objavljivanje presude u
opštem interesu oštećenog ili drugih
lica, i koje se sastoji u potpunom ili
ponovljenom objavljivanju presude u
novinama, na radiju ili televiziji, o
trošku osuđenog.
- proterivanje stranca sa teritorije Re-
publike Kosovo - dopunska kazna koja
se izriče stranim izvršiocima krivičnog
dela na period od jedne do deset godi-
na. Prilikom izricanja ove dopunske
kazne, sud uzima u obzir vrstu i težinu
krivičnog dela, motive izvršenja
krivičnog dela i veze izvršioca sa Ko-
sovom. Kao takva, ova dopunska
kazna je predviđena i u zakonodavstvu
drugih zemalja (videti, takođe:
„Proterivanje“).
E ističe nešto tako. Međutim, u svetskoj
Elementi krivičnog dela [Elementet e
veprës penale; Elements of criminal of-
fense; Tatbestandsmerkmale der Straftat]
- su elementi koji prema zakonu pred-
stavljaju strukturu krivičnog dela i nje-
govo zakonsko biće. Elementi krivičnog
dela se dele na osnovne elemente (opšte,
koji treba da se izraze da bi postojalo
krivično delo) i posebne elemente (koji
identifikuju određeno krivično delo).
osnovni elementi - su sastavni elementi
koji definišu opšti pojam krivičnog dela.
Osnovni elementi, u principu proističu iz
definicije krivičnog dela po zakonu (vi-
deti definiciju „Krivično delo“ u ovom
rečniku) iz čega proizlazi da su osnovni
ili opšti elementi: a) ljudska radnja; b)
nezakonitost; c) utvrđivanje krivičnog
dela u zakonu, i d) krivična odgovornost
izvršioca - krivica (Svi ovi elementi su
odvojeno objašnjeni i u ovom rečniku).
Oni se dele na elemente objektivne pri-
rode (ljudska radnja, nezakonitost i ut-
vrđivanje krivičnog dela u zakonu) i
subjektivne prirode (krivična odgo-
vornost izvršioca - krivica). Kod svakog
dela, da bi se smatralo da je krivično de-
lo, treba da se izraze ovi elementi koji,
zajedno, čine opštu strukturu krivičnog
dela. Određivanje ovih elemenata ima
bitan značaj za teoriju krivičnog prava i
sudske prakse i predstavlja osnov
tumačenja za sve krivične zakone. U
doktrini krivičnog prava, ova tematika se
ocenjuje kao “Opšta teorija krivičnog
dela”, koja analizira osnovne elemente
krivičnog dela od čijih utvrđivanja
postaje moguće i utvrđivanje načela za
smisao i primenu krivičnih odredbi u
konkretnim slučajevima. Priznanje četiri
osnovna elementa dela (kao što je gore
navedeno) se poklapa sa četiripartitnom
teorijom, iako se u kosovskoj doktrini ne
doktrini, pored teorije četiri elementa
krivičnog dela, postoje i druge teorije
podele elemenata krivičnog dela, kao što
je: tripartitna teorija koja u elemente
krivičnog dela ubraja: činjenično stanje
koje je zakonom utvrđeno kao krivično
delo (određivanje krivičnog dela u za-
konu), nezakonitost i krivičnu odgo-
vornost izvršioca (krivica), zatim i bipar-
titna teorija koja u osnovne elemente
krivičnog dela ubraja: činjenicu utvrđenu
zakonom kao nezakonitu ili činjenicu ob-
jektivno nezakonitu (kao objektivni ele-
ment) i krivicu (kao subjektivni element).
- posebni elementi - uključuju činjenice
koje zakonodavac definiše kao ele-
mente određenog krivičnog dela, koji
određuju oblik krivičnog dela i identif-
ikuju ga. Na primer: posebni elementi
krivičnog dela krađe su: a) uzimanje,
b) tuđe pokretne imovine, c) u cilju
nezakonitog prisvajanja.
Eurojust - agencija Evropske unije koja
se bavi pravosudnom saradnjom u
krivičnim stvarima. Ova agencija je os-
novana 2002. godine kako bi se unapre-
dila borba protiv prekograničnog krimi-
nala promovisanjem istražne i tužilačke
saradnje između agencija država članica
EU.
Europol/Evropol (Agencija Evropske
unije za saradnju u sprovođenju zakona) -
organizacija za policijsku saradnju na
kontinentu Evrope koju je formirala
Evropska unija.
Eutanazija [Eutanazia; Euthanasia; Eu-
thanasie] - čin ubistva vrlo bolesnog ili
veoma starog lica, da se okonča njegova
patnja. Međutim, saglasnost nekog lica
da ga života lišidrugo lice ne isključuje
krivično delo. Ova radnja je dozvoljena u
zakonodavstvu nekih zemalja, na osnovu
549
zakonskog postupka. Prema kosovskom
zakonodavstvu ovaj čin nije dozvoljen.
Evropska konvencija o ekstradiciji
[Konventa Evropiane për Ekstradimin;
European Convention on Extradition; Eu-
ropäisches Auslieferungsabkommen] -
potpisana je 13. decembra 1957. godine u
Parizu (stupila je na snagu 18. aprila
1960. godine) u cilju ostvarivanja bliske
saradnje između država članica u vezi sa
sprovođenjem instituta izručen-
ja/ekstradicije.
Evropska konvencija o međusobnom
pružanju pravne pomoći u krivičnim
stvarima [Konventa Evropiane mbi
Ndihmën e Ndërsjellë në Çështjet Penale;
European Convention on Mutual Assis-
tance in Criminal Matters; Europäisches
Übereinkommen über die Rechtshilfe in
Strafsachen] - prema ovoj Konvenciji,
strane se slažu da pružaju jedna drugoj
najšire mere međusobne pomoći u
prikupljanju dokaza, saslušanju svedoka,
stručnjaka i lica koja se gone. Konvencija
propisuje pravila za izvršenje zamolnice
od strane organa jedne strane koja ima
nameru da pruži ili iznese dokaze u
krivičnom postupku kojeg su pokrenuli
sudski organi druge strane.
Evropska konvencija o međunarod-
nom važenju krivičnih presuda [Kon-
venta Evropiane mbi Vlefshmërinë
Ndërkombëtare të Vendimeve Penale;
European Convention on the Internation-
al Validity of Criminal Judgments; Eu-
ropäisches Übereinkommen über die in-
ternationale Geltung von Strafurteilen] -
je sporazum iz 1970. godine Saveta
Evrope gde države koje se slažu sa ovim
sporazumom priznaju valjanost krivičnih
odluka i kazni izrečenih u drugim drža-
vama koje su ratifikovale sporazum. Spo-
razum takođe dozvoljava izvršenje zat-
vorskih kazni u mestu prebivališta lica
550
ako su obe, i mesto kazne i mesto
prebivališta, strane ugovornice.
Evropska konvencija o nadzoru uslov-
no osuđenih ili uslovno oslobođenih li-
ca [Konventa Evropiane për Mbikëqyrjen
e Personave të Dënuar ose të Liruar me
Kusht; European Convention on the Su-
pervision of Conditionally Sentenced or
Conditionally Released Offenders; Eu-
ropäisches Übereinkommen über die
Überwachung bedingt verurteilter oder
entlassener Personen] - ova Konvencija
je potpisana 30. novembra 1964. godine.
Osnovna ideja ove Konvencije je da
omogući nadzor osuđenog koji živi u od-
ređenoj zemlji i koji je ranije osuđen u
drugoj zemlji. Ova Konvencija ne sadrži
odredbe koje se tiču lica koje je pod
istragom ili optuženo, jer njegova odgo-
vornost još nije dokazana.
Evropska konvencija o suzbijanju
terorizma [Konventa Evropiane për
Ndalimin e Terrorizmit; European Con-
vention on the Suppression of Terrorism;
Europäisches Übereinkommen zur
Bekämpfung des Terrorismus] - ova
Konvencija je doneta 1977. godine radi
olakšavanja izručenja lica koja su izvršila
teroristička dela. Iz tog razloga, Kon-
vencija navodi povrede za koje su strane
obavezne da ne smatraju političkim
krivičnim delom ili kao krivično delo
vezano za političko krivično delo ili kao
krivično delo inspirisano političkim mo-
tivima, odnosno radnjama od posebnog
značaja, kao što su otmica aviona, kid-
napovanje i uzimanje talaca, korišćenje
bombi, itd.
Evropska konvencija o transferu
osuđenih lica [Konventa Evropiane për
Transferimin e Personave të Dënuar;
Convention on the Transfer of Sentenced
Persons; Übereinkommen über die Über-
stellung verurteilter Personen] - je
međunarodni sporazum koji reguliše
izručenje i socijalnu rehabilitaciju zat-
vorenika. Posebno se stranim osuđenim
licima pruža prilika da izdržavaju kaznu
u svojim mestima. Stupila je na snagu 1.
jula 1985. godine.
F prvi pogled izgleda da je izvršeno više
Falsifikovanje [Falsifikimi; Falsifica-
tion; Fälschung] - promena pravog
sadržaja dokumenta, novčanica i drugih
stvari kako bi se koristili kao istiniti. Ova
radnja je inkriminisana kao posebno
krivično delo.
- novca - proizvodnja falsifikovanog
novca, tako da se može koristiti kao
pravi. Ova dela se obično vrše u ob-
liku organizovanog privrednog krimi-
nala. Ovo krivično delo zbog opasnos-
ti i velikih posledica je inkriminisano
u svim krivičnim zakonima i s tim u
vezi je usvojena Međunarodna kon-
vencija o borbi protiv proizvodnje
lažnih novčanica. Ovo delo je inkri-
minisano i u KZK, član 302, kao
posebno krivično delo.
- službenog dokumenta - podrazumeva
nezakonitu promenu sadržaja službe-
nog dokumenta da bi se isti koristio
kao istinit.
- hartija od vrednosti - promena ili
modifikacija sadržaja hartija od vred-
nosti ili proizvodnja falsifikovanih
hartija kako bi se koristile kao istinite.
Favor libertatis (lat.) - latinski pojam
koji se koristi kao izraz načela da u
slučajevima kada je tumačenje u vezi
slobode lica sumnjivo, treba da se odluči
u korist slobode, a ne njenog ograničenja.
FBI Federalni istražni biro [Byroja
Federale e Hetimeve; Federal Bureau of
Investigation; Federal Bureau of Investi-
gation] - je interna obaveštajna i
bezbednosnaa služba Sjedinjenih
Američkih Država.
Fiktivno spajanje krivičnih dela [Bash-
kimi fiktiv i veprave penale; Fictitious
association of criminal offenses; Straf-
taten] - podrazumeva slučajeve kada
činjenjem ili nečinjenjem jednog lica, na
krivičnih dela (realizovani su pravni
oblici nekoliko krivičnih dela), ali se
prema krivičnom pravu smatra da je
izvršeno samo jedno krivično delo. U
ovim slučajevima preduzetih radnji, ost-
varuju se elementi mnogih krivičnih dela
koja su predviđena u raznim odredbama
krivičnog zakona, ali nema reči o ud-
ružvanju krivičih dela (što ostaje samo
fikcija), jer se svi ti elementi utvrđuju
jednom odredbom kao jedno jedino
krivično delo i ta odredba isključuje
primenu drugih krivičnih odredaba. Kao
primer: ako lice koristi silu protiv drugog
lica i ukrade njegove stvari, ti postupci
imaju elemente krivičnog dela napada i
krađe, ali prema zakonu se ne smatra da
je izvršio dva krivična dela, već samo
jedno, odnosno krivično delo razbojništ-
va.
- idealno - postoji u slučajevima kada
između oblika krivičnih dela postoji
odnos specijalnosti, supsidijarnosti i
konzumerizma. odnos specijalnosti je
izražen u slučajevima kada zakonski
oblik krivičnog dela predviđenog u
posebnom obliku sadrži i elemente os-
novnog dela ili njegovog osnovnog
oblika, koji je predviđen u drugoj
normi krivičnog zakona. U ovom
slučaju se smatra da postoje samo
krivična dela u svojoj specijalnoj
formi i ne radi se o dva krivična dela,
dakle, važi pravilo: lex specialis
derogat legi gjenerali (specijalno prav-
ilo isključuje sprovođenje opšte
551
 norme). Na primer: postoji specijalni
odnos između krivičnog dela teške
krađe i krađe, teškog ubistva i ubistva,
itd.
Fond za naknadu žrtava [Fondi për
kompensim të viktimave; Fund for com-
pensation of victims; Opfer-Ausgleich-
Fond] - fond u koji se deponuju sredstva
od zaplene, oduzimanja kaucije i druge
imovine, odobrena zakonom. Prikupljena
finansijska sredstva se koriste za naknadu
žrtava krivičnih dela, kako je to
definisano zakonom.
G mera kažnjavanja protiv izvršioca
Genocid [Gjenocidi; Genocide; Völker-
mord] - ubijanje, izazivanje ozbiljnih
telesnih povreda i drugih posledica u
svrhu potpunog ili delimičnog uništenja
nacionalne, etničke, rasne ili verske
grupe. Zbog motiva izvršenja, svrhe
izazivanja takve posledice, genocid se
smatra najtežim krivičnim delom protiv
čovečnosti. Pojam „genocid“ koji potiče
od reči „genos“ (grčki: porodica, pleme
ili rasa) i „-cida“ (lat.: ubistvo), koristio
je prvi put Raphael Lemkin u svojoj
knjizi, Axis Rule in Occupied Europe:
Laws of Occupation, Analysis of Gov-
ernment, Proposals for Redress. Defini-
cija genocida kao zločina, odnosno ut-
vrđivanje njegovih elemenata izvršeno je
Konvencijom o sprečavanju i kažnja-
vanju genocida 1948. godine. Kao
međunarodno krivično delo, genocid kao
što je definisano u članu 2. Konvencije,
je definisan i u statutima međunarodnih
sudova i tribunala, i ugrađen u krivične
zakonedržava. KZK je krivično delo ili
zločin genocida definisao u članu 148, na
sledeći način: “1. Svako lice koje sa
namerom da uništi, u celini ili u delu, et-
ničku, rasnu, versku grupu, izvrši jedno
ili više sledećih dela, kazniće se kaznom
552
zatvora u trajanju od petnaest (15) godina
do kazne doživotnog zatvora: 1.1. ubi-
janje članova grupe; 1. 2. izazivanje
ozbiljnih fizičkih ili psihičkih oštećenja
članovima grupe; 1.3. namerno izlaganje
grupe uslovima života koji su sračunati
na to da se njeno fizičko uništenje
sprovede u celini ili u delu; 1. 4. name-
tanje mera sa ciljem da se spreči rađanje
unutar grupe; 1.5. nasilno premeštanje
dece iz jedne u drugu grupu”.
Glavne kazne [Dënimet kryesore; Prin-
cipal punishments; Hauptstrafen] - su
sankcije koje se mogu izreći kao glavna
krivičnih dela. KZK kao glavne kazne
predviđa: kaznu doživotnog zatvora,
kaznu zatvora i novčanu kaznu.
H
Hapšenje [Arrestimi; Arrest; Verhaf-
tung] - znači čin lišavanja slobode lica
osumnjičenog za izvršenje krivičnog
dela. Obično hapšenje ili pritvor vrše pol-
icajci. ~ privremeno - je lišavanje slo-
bode pre podizanja optužnice protiv lica
koje je uhvaćeno na delu tokom izvršenja
krivičnog dela, koje se goni po službenoj
dužnosti ili se goni za određeno krivično
delo.
- tokom faze istrage - je hapšenje lica
protiv kojeg se vodi istraga kao
osumnjičenog za izvršenje krivičnog
dela po nalogu istražnog organa (tuži-
oca). Hapšenje u ovoj fazi se obično
dešava kada postoji rizik od bekstva
osumnjičenog lica ili rizik od uticaja
na dokaze i svedoke.
HIV (Human Immunodeficiency Virus) -
je bolest koja se manifestuje gubitkom
odbrane ljudskog organizma za
sprečavanje i borbu protiv infekcija
različitim virusima. U krivičnom pravu,
širenje ove bolesti na druga lica smatra se
krivičnim delom. KZK u članu 258
predviđa kao posebno krivično delo
„Širenje hiv virusa”.
I zakona nije izgovor“. U krivičnom pravu,
Idealno homogeno spajanje postoji kada
su krivična dela izvršena jednomradnjom
ista (npr. dva ili više ubistava) i hetero-
gena kada su krivična dela drugačija (na
pr: ubistvo, povreda, itd.). Što se tiče ob-
lika krivice, pravni oblici izvršenih dela u
idealnom spajanju mogu biti sa umišlja-
jem ili čak u obliku nemara (u vezi sa
nemarnošću, videti u ovom rečniku i:
„Aberatio Ictus”).
- realno - izražava se u slučajevima ka-
da osoba sa više radnji (nečinjenja)
izvrši više krivičnih dela za koja se
sprovodi krivični postupak i izriče
jedinstvena kazna. Kao karakteristika
realnog spajanja je mnoštvo činjenja,
gde osoba sa više dela ostvaruje
pravne oblike mnogih krivičnih dela,
znači svako krivično delo je izvršeno
posebnom radnjom Da bi se uključio u
jedinstven krivični postupak i da bi se
smatralo realnim spajanjem, izvršilac
ne treba da bude kažnjen pra-
vosnažnom odlukom za određeno
krivično delo (u suprotnom važe pravi-
la recidiva, videti: „Recidivizam“ i
„povratnik “ u ovom rečniku). Kao
takvo, realno spajanje krivičnih dela se
smatra za najjednostavniji oblik spa-
janja, kada je lice izvršilo dva ili više
krivičnih dela odvojenim radnjama.
Na primer: osoba A jednom radnjom
izvrši krivično delo krađe, a drugom
krivično delo ubistvo, itd. Izvršena
krivična dela mogu biti iste vrste (re-
alno homogeno spajanje) ili druge
vrste (realno heterogeno spajanje).
Izvršenje krivičnih dela može biti u
različitom vremenu i na različitim
mestima.
Ignoratia legis non excusat (lat.) -
latinska fraza koja znači „nepoznavanje
ova fraza se koristi da bi izrazila načelo
da se lice, koje nije svesno da njegovo
činjenje predstavlja krivično delo, ne
može opravdati i osloboditi od krivične
odgovornosti.
In dubio pro reo (lat.) - latinska fraza
koja se koristi za izražavanje osnovnog
načela savremenog krivičnog postupka
da se u slučajevima kada činjenice i
okolnosti slučaja dozvoljavaju različite
procene i tumačenja, mora prihvatiti
tumačenje koje je povoljnije za op-
tuženog.
Imunitet [Imuniteti; Immunity; Immuni-
tät] - je institut koji znači da se u skladu
sa zakonom ne može sprovoditi krivični
postupak protiv jedne kategorije lica ili
se može sprovesti samo uz posebnu
dozvolu ovlašćenog organa.
- materijalno-pravni - predstavlja osnov
za isključenje krivičnog dela, krivičnu
odgovornost i kažnjavanje određenih
lica. Materijalno krivično pravni
imunitet štiti lice od krivičnog gonjen-
ja, građanske tužbe ili razrešenja za
dela i odluke u okviru odgovornosti za
koje ima imunitet.
- proceduralno-krivični - ne isključuje
krivično delo niti krivičnu odgo-
vornost, već isključuje samo
sprovođenje krivičnog postupka.
Incest [Incesti; Incest; Inzest] - znači
seksualni odnos između dve osobe koje
su u bliskoj krvnoj vezi. Ove radnje su
inkriminisane u većini svetskih zakona.
U vezi s tim, KZK, u članu 243, definiše
kao posebno krivično delo: „Seksualni
odnosi unutar porodice”.
553
Indicije [Indiciet; english; german] -
smatraju se predznacima ili pokazatelji-
ma koji posredno doprinose utvrđivanju
sporne činjenice (videti, takođe: „Dokazi
u krivičnom postupku/ ~ nedirektni ili
indirektni”).
Individualizacija kazne [Individualizimi
i dënimit; Individualization of punish-
ment; Individualisierung der Strafe] - je
osnovno načelo odmeravanjakrivične
kazne, koje se sastoji od prilagođavanja
vrste i visine kazne za krivično delo i
njegove izvršioce. Glavni sadržaj ovog
načela je orijentisan ka prilagođavanju
kazne ličnosti izvršioca krivičnog dela,
što u početku podrazumeva posmatranje i
prepoznavanje ličnosti izvršioca i izrican-
je one vrste i visine kazne koja najbolje
utiče na njegovo prevaspitavanje. Sa-
vremeno krivično pravo posvećuje pose-
bnu pažnju individualizaciji kazne
izricanjem pravila, kriterijuma za meren-
je i prilagođavanje kazne od strane suda
u svakom slučaju. KZK u opštem delu
takođe propisuje standardna pravila za
odmeravanje kazne, dok se u posebnom
delu osnove za individualizaciju kazne
izražava utvrđivanjem minimalne i
maksimalne kazne za svako krivično de-
lo.
Inkriminacija [Inkriminimi; Incrimina-
tion; Kriminalisierung] - znači utvrđivan-
je kao krivičnih dela činjenja ili nečinjen-
ja koji ugrožavaju vrednosti pojedinca i
društva. Dakle, utvrđivanje određenih
činjenica kao krivično delo.
Interpol Međunarodna kriminalističko
policijska organizacija [Organizata
Ndërkombëtare e Policisë Kriminale; The
International Criminal Police Organiza-
tion; Internationale kriminalpolizeiliche
Organisation].
Istraga [Hetimi; Investigation; Er-
mittlungen] - je prva faza krivičnog
554
postupka, koja uključuje početne radnje
nakon primanja krivične prijave od
tužilaštva. Svrha istrage je da razmotri
relevantne činjenice i pruži dokaze u vezi
sa krivičnim predmetom da bi se utvrdilo
da li postoje osnovi za podizanje op-
tužnice i odlučivanje o sudskom
postupku ili za ukidanje krivičnog
postupka. Prema ZKP, istraga je u
nadležnosti državnog tužioca. U nekim
zemljama, istraga je u nadležnosti suda,
odnosno istražnog sudije.
Istorija krivičnog prava [Historia e së
drejtës penale; History of criminal law;
Strafrechtsgeschichte] - podrazumeva
disciplinu koja proučava istorijski razvoj
krivičnog zakonodavstva, sudske
krivične prakse i ideje i teorije iz oblasti
krivičnog prava. U savremenim studija-
ma, posebna pažnja je posvećena istoriji
krivičnog prava kao načinu poznavanja
osnovnih pojmova i razvoja osnovnih in-
stituta u ovoj oblasti i osnove za stručno
osposobljavanje pravnika iz oblasti
krivičnog prava. Istorijski razvoj
krivičnog prava se proučava deljenjem na
faze razvoja društva, kao što su antičko
doba, srednjevekovno doba, period
rođenja liberalno-buržujskog prava i do
savremenog krivičnog prava. Istorijski
kontekst krivičnog prava uglavnom se
odnosi na glavne škole koje su nosioci
ideja o krivičnim delima i teorija o kazni
i načinima odgovora društva na kriminal-
itet. Ovaj aspekt je takođe identifikovan
sa idejama velikih pravnika i naučnika,
kao što su: Cesare Beccaria, Enrico Ferri,
Hans-Heinrich Jescheck, Paul Johann
Anselm Ritter von Feuerbach (Anselm
von Feurbach), Rafaelo Garafalo, Jeremy
Bentham, Franz Von Liszt, Gérard Van
Hamel, Adolphe Prins, itd. Na prak-
tičnom planu je takođe potrebno
proučavanje istorije krivičnog prava za
priznavanje savremenog krivičnog prava
i za tačno tumačenje i primenu važećeg
krivičnog zakonodavstva.
Iter Criminis (lat.) - je latinska fraza
koja znači proces, način izvršenja
krivičnog dela, koji može proći kroz
nekoliko faza ili stadijuma. Kao faze
izvršenja krivičnog dela mogu biti: od-
luka o izvršenju krivičnog dela, priprem-
na radnja, pokušaj (koji su takođe obja-
šnjeni u ovom rečniku) i izvršenje
krivičnog dela.
Iznuda [Detyrimi; Extortion; Erpres-
sung] - znači primoravanje osobe da
nešto nevoljno učini. Iznuda se, osim kao
sastavni element više krivičnih dela,
takođe definiše kao posebno krivično de-
lo protiv imovine. Ovo krivično delo
može da izvrši bilo ko radi nezakonitog
sticanja materijalne koristi za sebe ili
drugoga, koristeći silu ili zastrašivanje da
prisili drugo lice da deluje ili ne, na štetu
svoje ili imovine drugog lica. Ovo
krivično delo definiše KZK (član 340).
Izreka pravno krivične norme [Dis-
pozitivi i normës penale juridike; Wit-
nesses in criminal procedure; -
Strafrechtliche Norm] - predstavlja cen-
tralni deo pravno krivične norme koji ut-
vrđuje činjenicu koja se smatra krivičnim
delom, odnosno elemente krivičnog dela
(pravni oblik dela), opisujući ponašanje
koje je zabranjeno ili čak naloženo. Izre-
ka krivičnih normi je uglavnom zabrana
(na pr: „Svako ko drugoga liši života...“,
„svako ko koristi nasilje ili zastrašivan-
je...“) i u retkim slučajevima nalog, (na
pr: „Ko god ne ponudi pomoć licu čiji je
život u pitanju...“). U zavisnosti od pri-
rode krivičnog dela, izreka može
uključivati činjenje (propust) izvršenja,
oblik krivice, način i sredstva izvršenja,
mesto i vreme izvršenja, itd. Zatim, je u
izreci predviđen i subjekt koji može biti
izvršilac, tako što se utvrđuje da li
krivično delo može da bude izvršeno od
strane bilo kog lica, gde zakonodavac
koristi reč „svako “ (na pr: krivično delo
kao što su: krađa, ubistvo, itd) ili se od-
ređuje da delo može da izvrši lice sa od-
ređenim svojstvom i odgovornostima, na
pr: „službeno lice“, itd.
- Uobičajena - postoji u slučajevima
kada norma ne određuje karakteristike
krivičnog dela, već ga samo imenuje.
- Opisna - postoji u slučajevima kada
norma određuje (opisuje) objektivne i
subjektivne elemente krivičnog dela.
- Uputstvena ili blanket - označava
slučajeve kada norma za neke karak-
teristike krivičnih dela upućuje na
neku drugu normu Krivičnog zakoni-
ka, zakona, konvencije, itd.
Izručenje/ekstradicija [Ekstradimi; Ex-
tradition; Auslieferung] - najvažniji oblik
međunarodne saradnje u krivičnim
stvarima, što znači predaju izvršioca
krivičnog dela iz jedne države u drugu,
kako bi mu se sudilo za krivično delo ili
da bi se izvršila kazna izrečena protiv
njega pravosnažnom presudom.
Izvršenje strane krivične presude
[Ekzekutimi i aktgjykimit penal të huaj;
Execution of a foreign criminal judg-
ment; Vollstreckung von ausländischen
Strafurteilen] - znači izvršenje kazne
koju je izrekao sud druge države protiv
izvršioca krivičnog dela. Kao oblik
međunarodne saradnje u krivičnim
stvarima, obuhvata slučajeve kada je licu
izrečena kazna u državi u kojoj je izvršio
krivično delo i predaje se drugoj državi,
obično državi njegovog stalnog boravka
radi izdržavanja kazne.
K
Kaucija [Dorëzania; Surety; Kaution] -
mera obezbeđenja okrivljenog u
555
krivičnom postupku. Ova mera se sastoji
u tome da okrivljeni ili neko drugi u nje-
govo ime deponuje/založi određenu sumu
novca. Kauzalna ili uzročna veza
[Lidhja kauzale apo shkakësore; Causal
link; Kausalzusammenhang] - označava
objektivnu povezanost između činjenja ili
nečinjenja lica i krivičnog dela, odnosno
izazvane posledice. Ova veza takođe
predstavlja osnovu krivične odgovornosti
za lice osumnjičeno za krivično delo, gde
se izvan elemenata odgovornosti i krivice
mora dokazati da postoji veza činjenja
(nečinjenja) lica - posledica. KZK u
članu 20 definiše kauzalnu ili uzročnu
vezu na sledeći način: “Lice nije krivično
odgovorno ukoliko nema uzročne veze
između činjenja ili nečinjenja i posledi-
ce”. U praksi se uzročna veza dokazuje
na osnovu činjenica koje su se dogodile i
ova veza postoji samo ako se, bez ikakve
sumnje, utvrdi da je posledica, koja je
definisana kao karakteristika krivičnog
dela, direktan rezultat činjenja ili
nečinjenja lica.
Kazna dugotrajnog zatvora [Dënimi
me burgim afatgjatë; Punishment of
long-term imprisonment; Langjährige
Haftstrafe] - je glavno krivično delo koje
se obično nalazi u zakonodavstvu
zemalja koje ne predviđaju doživotnu
kaznu i smatra se njenom zamenom. Na
Kosovu je dugotrajna kazna zatvora (od
21 do 40 godina) definisana u Privreme-
nom krivičnom zakonu, koji je bio na
snazi do 31.12.2012. godine.
Kazna doživotnog zatvora [Dënimi me
burgim të përjetshëm; Punishment of life
long imprisonment; german] - je najteža
krivična sankcija (kapitalna kazna, nakon
smrtne kazne) za izvršioce, što znači da
izvršilac nakon kazne, ostatak života tre-
ba da provede u zatvoru. Kao takva,
doživotna kazna zatvora se predviđa za
556
najteža krivična dela. Član 44. stav 1.
KZKglasi: „Zakon može odrediti kaznu
doživotnog zatvora za najteža krivična
dela, počinjena pod naročito otežava-
jućim okolnostima, ili krivična dela koja
su izazvala veoma teške posledice”.
Kazna zatvora [Dënimi me burgim;
Punishment of imprisonment; Haftstrafe]
- je vrsta krivične kazne koja se sastoji od
lišavanja slobode, koja se predviđa za ve-
liki broj krivičnih dela. Kao i u za-
konodavstvu drugih država, i KZK u
poređenju sa drugim kaznama predviđa
kaznu zatvora kao glavnu kaznu za sva
krivična dela. Prema članu 45, stav 1:
„Kazna zatvora ne može biti kraća od
trideset (30) dana niti duža od dvadeset i
pet (25) godina”.
Klauzula o atentatu [Klauzolë atentate;
english; Assassination clause] - znači da
se ubistvo ili pokušaj ubistva predsednika
države i članova njegove porodice ne
smatra političkim krivičnim delom i sto-
ga je za ova krivična dela dozvoljeno
izručenje izvršilaca. To je klauzula koja
isključuje takva dela iz koncepta
političkih krivičnih dela i načela da se za
ova dela ne dozvoljava izručenje izvrši-
laca. Kao krivična dela koja se ne smatra-
ju političkim, iako se mogu izvršiti sa
takvim motivima, uključuju zločine pro-
tiv čovečnosti, teroristička dela, itd, za
koja je dozvoljeno izručenje (videti,
takođe: krivično/-političko delo u
rečniku).
Kohabitacija [Kohabitacion; Cohabita-
tion; Kohabitation] - je politička situacija
koja se manifestuje u polu-predsedničkim
sistemima kao što je Francuska, gde
politička orijentacija predsednika nije u
skladu s većinom članova parlamenta. U
ovim slučajevima, predsednik je
obavezan da koncenzusom imenuje
premijera, koji uživa podršku većine par-
lamenta kako bi se izbegla politička kri-
za.
Konvencija Saveta Evrope o borbi
protiv trgovine ljudima (Council of Eu-
rope Convention on Action against Traf-
ficking in Human Beings) [Konventa e
Këshillit të Evropës mbi Veprimin
kundër Trafikimit të Qenieve Njerëzore;
Europaratskonvention zur Bekämpfung
des Menschenhandels] - Ova Konvencija
je usvojena od strane Komiteta ministara
Saveta Evrope 3. maja 2005. godine, na-
kon niza drugih inicijativa Saveta Evrope
u oblasti borbe protiv trgovine ljudima.
Konvencija ima širok predmet primene,
uključujući sve oblike trgovine ljudima
(bilo nacionalne ili međunarodne, bez
obzira da li su povezani sa organi-
zovanim kriminalom) ili uzimanje svih
lica koja su žrtve trgovine ljudima (žena,
muškaraca ili dece).
Konvencija Ujedinjenih nacija protiv
korupcije (The United Nations Conven-
tion against Corruption UNCAC) [Kon-
venta e Kombeve të Bashkuara kundër
Korrupsionit; Übereinkommen der
Vereinten Nationen gegen Korruption] -
je jedini obavezni pravni instrument pro-
tiv korupcije. Širok pristup Konvencije i
obavezni karakter mnogih njenih odreda-
ba čine je jedinstvenim instrumentom za
razvoj sveobuhvatnog odgovora na glob-
alni problem. Ova Konvencija pokriva
pet glavnih oblasti: preventivne mere,
kriminalizaciju i sprovođenje zakona,
međunarodnu saradnju, povraćaj
imovine, tehničku pomoć i razmenu in-
formacija. Konvencija obuhvata mnoge
oblike korupcije, kao što su: mito,
trgovina uticajem, zloupotreba funkcija i
različita dela korupcije u privatnom
sektoru.
- Korupcija [Korrupsioni; Corruption;
Korruption] - je bilo koja povreda
dužnosti zvaničnika u institucijama ili
odgovornih pravnih lica koja se sastoji
od prijema mita za izvršavanje ili
neizvršavanje određenog posla radi
nezakonite koristi. Generalno, korup-
cija se definiše kao zloupotreba javnih
ovlašćenja radi lične koristi, kao što je
prijem mita javnih službenika, skriveni
sporazumi u javnim nabavkama ili
pronevera javnih fondova. Treba
napomenuti da ne postoji konačna
definicija korupcije, jer ovaj pojam
označava različite oblike nezakonite
koristi za sebe ili drugo lice zloupotre-
bom javne funkcije, ali i privatno.
Korupcija je izražena u pasivnom i ak-
tivnom obliku, odnosno uzimanjem i
davanjem mita. U KZK se definiše kao
posebno krivično delo: Primanje mita
(član 428); Davanje mita (član 429) i
Podmićivanje stranog ovlašćenog lica
(član 430). Na osnovu glavnih oblika i
nivoa korupcije, u kriminološkoj liter-
aturi se opisuju neki oblici, kao što su:
politička, upravna i sudska korupcija.
- politička - podrazumeva uzimanje i
održavanje funkcija političke moći
kroz podmićivanje tokom predizbornih
kampanji i izbora i pribavljanje
donacija i prikrivenih sredstava od
fizičkih i pravnih lica. ~ upravna - up-
otreba ovlašćenja i nadležnosti u lo-
kalnoj ili centralnoj upravi radi dobi-
janja nezakonite dobiti uzimanjem
mita ~ sudska - primanje i davanje
mita u sudskom postupku radi do-
nošenja odluka u suprotnosti sa za-
konom.
Krađa [Vjedhja; Theft; Diebstahl] - je
krivično delo koje se sastoji u uzimanju
tuđe pokretne imovine sa namerom da se
stekne nezakonita korist za sebe ili drugo
lice. Predmet zaštite ovog krivičnog dela
je pokretna imovina, a vrši se samo
557
umišljajem. Krivično delo krađa je
definisano u članu 325. KZK.
- Teška - se smatraju slučajevi gde je
krađa ocenjena zbog načina izvršenja,
okolnosti i vrednosti ukradene
imovine (stvari). Na primer: nasilni
ulazak u zatvorene prostorije, kada je
krađa izvršena korisćenjem vanrednog
stanja usled požara, kada ukradena
imovina ima posebnu vrednost (kul-
turnu, versku), itd.
- Razbojnička - je krivično delo koje se
sastoji od krađe i upotrebe nasilja ili
pretnje. Razbojnička krađa počinje sa
krađom, a nakon što je izvršilac
iznenađen, koristi nasilje ili pretnju da
bi zadržao ukradenu imovinu (stvar).
Ovo krivično delo je definisano u
članu 328. KZK (videti takođe u ovom
rečniku: „Razbojništvo”).
- usluga - je poseban oblik krađe koji se
izvršava kada lice prevarom,
oduzimanjem ili drugim sredstvima
izbegava plaćanje za primljene usluge.
Takve usluge mogu biti: prevoz, inter-
net, itd. Krađa usluga je definisana kao
posebno krivično delo u KZK (član
326).
Krajnja nužda [Nevoja ekstreme; Ex-
treme necessity; Extreme Not] - je opšti
institut koji isključuje nezakonitost dela u
određenim okolnostima, iako izvršeno
delo sadrži sve karakteristike krivičnog
dela propisanog zakonom. Znači, prema
zakonu, nije krivično delo ono delo koje
je izvršeno u okolnostima krajne nužde.
Krajnja nužda postoji kada je lice izvršilo
krivično delo da bi za sebe ili drugo lice
otklonilo neposrednu i ničim izazvanu
opasnost, koja se na drugačiji način nije
mogla otkloniti, a pri tom učinjeno zlo
nije veće od zla koje je pretilo opasnošću.
Krajnja nužda je sukob dva zaštićena
pravna dobra, a zakonom je dozvoljeno
558
da se nanese šteta manjem dobru da bi se
spasilo, zaštitilo pravno dobro sa većom
vrednošću. Na primer: krajna nužda se
izražava u slučajevima kada lice X polo-
mi vrata stana lica Y, nasilno uđe, da bi
spasilo život deteta koje se nalazi u stanu
koji je u požaru. U ovom slučaju ne post-
oji krivična odgovornost za krivično delo
nasilnog ulaza u zatvorene objekte, itd.,
jer u ekstremnim okolnostima zakon
dozvoljava oštećenje tog pravnog dobra
ili prava sve dok je to obavezno da bi se
zaštitilo pravno dobro sa većom vred-
nošću, u ovom slučaju život deteta!
Krajnja nužda postoji i u slučajevima ka-
da se radi o sukobu dva dobra sa istom
vrednošću. Na primer: kada u
ekstremnim okolnostima treba da se
žrtvuje život lica X da bi se spasila osoba
Y! Slučaj kao ovaj može da se izrazi ako
u avionu koji se ruši postoji samo jedna
spasilačka oprema koja omogućava spas
samo jednom licu i lice X lišava života
lice Y i uzima opremu da bi spasilo svoj
život! Institut krajnje nužde predviđa i
KZK u članu 13, stav 1 gde se propisuje:
“Delo izvršeno u krajnjoj nuždi nije
krivično delo”, dok se u stavu 2 propisu-
je: “Krajnja nužda postoji kada izvršilac
deluje da bi odvratio neposrednu i ničim
izazvanu opasnost od sebe ili drugog lica,
a da ta opasnost nije mogla biti
odvraćena drugačije, i da je šteta
izazvana da bi se opasnost odvratila man-
ja od štete koja je pretila”. Dakle, kao
uslovi koji treba da se ispune u vezi sa
opasnošću su da nužda bude neposredna i
da nije isprovocirana od strane samog li-
ca koje zatim preduzima delovanje da je
izbegne. Drugi opšti uslovi su: da ne
postoji mogućnost da se opasnost otkloni
na neki drugi način i da nastala velika
šteta ne bude veća od opasnosti, odnosno
da bude manja ili ista. U krivičnom pravu
se ne smatra da postoje uslovi krajnje
nužde, ako je lice prema zakonu na snazi
bilo obavezno da bude izloženo od-
ređenoj opasnosti. Ovo načelo sadrži i
KZK, gde u stavu 4, člana 13 propisuje:
“Nema krajnje nužde ukoliko je izvršilac
bio zakonom obavezan da se izloži opas-
nosti”. ~ navodno i pretpostavljeno - iz-
ražava se u slučajevima kada lice
pogrešno misli da postoji opasnost i u
uslovima zablude preduzima delovanje
za uklanjanje opasnosti. I u ovom slučaju
postojanje krivične odgovornosti izvršio-
ca dela ili ne, zavisi od utvrđivanja da li
je u konkretnom slučaju zabluda bila iz-
begnuta ili ne. ~ Prekoračenje granica
krajnje nužde - je izraženo u slučajevima
kada je delo za otklanjanje opasnosti
preduzeto nakon što je opasnost prestala
ili kada je opasnost mogla da se otkloni,
kada je nastala šteta veća od opasnosti ili
kada je opasnost mogla da se otkloni na
neki drugi manje štetan način ili manje
oštećujući pravno dobro drugom licu. U
ovim slučajevima, kao načelo, izvršilac
se kažnjava, ali blaže, ili u posebno
olakšavajućim okolnostima, on može da
se oslobodi kazne. Ovu definiciju ima i
KZK, u stavu 3, člana 13 gde propisuje:
“Kada je izvršilac nehatno izazvao opas-
nost, ili je prekoračio granice nužne od-
brane, kazna se može umanjiti. Kada
izvršilac prekorači granice nužne odbrane
u posebno olakšavajućim okolnostima,
može biti oslobođen kazne”.
- Krijumčarenje [Kontrabanda; Smug-
gling; Schmuggel] - znači prenos robe
i vrednih stvari bez carinske kontrole
preko državne granice.
- oružja - vrsta krijumčarenja, što znači
nezakonito prenošenje oružja. Zbog
opasnosti, kažnjava se na poseban
način, obično u okviru krivičnih dela
zloupotreba oružja.
- narkotika - je ilegalni transport
narkotika preko državne granice, iz-
begavanjem mera carinskog nadzora.
Krijumčarenje narkotika može da se
predstavi u obliku neovlašćene pro-
izvodnje i prometa; posredovanjem u
ilegalnoj trgovini narkoticima, proda-
jom ilegalnih narkotika i nelegalnim
prevozom narkotika.
Krijumčarenje migranata [Kontraband-
imi me migrantë; Smuggling of migrants;
Menschenschmuggel] - znači bilo koja
radnja u cilju direktnog ili indirektnog
korišćenja finansijske ili druge materijal-
ne koristi od nezakonitog ulaska lica u
državu u kojoj to lice nema stalno
prebivalište ili nije državljanin te države.
Krijumčarenje migranata je predviđeno
kao posebno krivično delo u KZK
(član170).
Kriminalna antropologija [An-
tropologjia kriminale; Criminal anthro-
pology; Kriminalanthropologie] - oblast
profilisanja autora koja se bavi percipira-
nim vezama između prirode zločina i
ličnosti ili fizičkog izgleda izvršioca.
Pojam „kriminalna antropologija” je
uglavnom rezervisan za dela italijanske
škole kriminologije iz 19. veka (autora
kao što su: Cesaro Lombroso, Enrico
Ferri, Raffaelo Garofalo). Lombroso je
smatrao da su kriminalci rođeni sa infe-
riornim fiziološkim razlikama koje su
bile različite. On je popularizovao pojam
„urođeni zločinac“ (u svom poznatom
delu: „L'uomo deliquente“) i postavio te-
oriju da je kriminalitet atavizam ili ten-
dencija nasleđa. Njegova ideja je bila da
pronađe uzroke zločina unutar pojedinca
i da ih potpuno odvoji od okolnih
društvenih uslova i struktura.
Kriminalna biologija [Biologjia krimi-
nale; Criminal biology; Kriminalbiolo-
gie] - specijalna kriminološka disciplina
559
koja proučava odnos anatomsko-fizičkih
i bioloških osobina pojedinca sa njego-
vim kriminalnim ponašanjima.
Kriminalna etiologija [Etiologjia krimi-
nale; Criminal aetiology; Kriminalätiolo-
gie] - je disciplina koja proučava uzroke
kriminaliteta, odnosno faktore koji utiču
na izvršenje određenih zločina. U okviru
kriminalne etiologije, proučavaju se spol-
jni (socijalni, ekonomski i sl.) i unutrašnji
faktori (koji se bave ličnostima ljudi) koji
utiču na izvršenje određenih krivičnih
dela, analizirajući uzročnu vezu ovih
faktora sa ponašanjem pojedinca. Kao
takva, kriminalna etiologija je glavna
grana nauke o kriminologiji.
Kriminalistika [Kriminalistika; Crimi-
nalistics; Kriminalistik] - nauka koja se
bavi proučavanjem metoda za otkrivanje
i dokazivanje krivičnih dela, otkrivanje
izvršilaca i njihovo identifikovanje.
Kriminalistika u borbi protiv kriminal-
iteta izrađuje metode i naučna sredstva za
otkrivanje, istraživanje i sprečavanje
krivičnih dela. Kriminalistička tehnika -
je sistem naučnih saznanja na osnovu
kojih se izrađuju metode, tehnička
sredstva koja se koriste za pretraživanje,
otkrivanje, prikupljanje i proučavanje
materijalnih dokaza radi otkrivanja i
sprečavanja krivičnih dela.
Kriminalitet [Kriminalitet; Criminality;
Kriminalität] - celokupnost svih krivičnih
dela izvršenih u jednom vremenu, pro-
storu i određenom periodu. Izraz krimi-
nalitet se takođe koristi za karakterizaciju
kompletnog fenomena kriminala i
ponašanja koji se javljaju u društvu ili u
zemlji.
- primarna - krivična dela izvršena po
prvi put i za koje su nadležni organi
sproveli krivični postupak.
- sekundarna - predstavljaju ponovljeno
izvršenje kriminalnog ponašanja i
560
njihovo procesurianje dva ili više puta
pred organima za krivične postupke.
Sekundarni kriminal se naziva i krimi-
nalitet koji se ponavlja ili recidivizam.
- ekonomski - podrazumeva sva krimi-
nalna ponašanja kojima se neposredno
ili posredno napada privreda,
ekonomski odnosi i privredne ak-
tivnosti.
- kompjuterski - kriminalna ponašanja
gde se kompjuteri ili slična sredstva
koriste za izvršenje određenih
krivičnih dela.
- profesionalni - izvršenje krivičnih
dela, obično protiv imovine, u vidu
trajne profesije, koja služi kao stalni ili
privremeni izvor osnovnog ili sekund-
arnog prihoda. ~ “belog okovratnika” -
oblik profesionalnog kriminala, koji
uključuje zločine izvršene od strane li-
ca sa visokim društvenim statusom i
autoritetom u okviru zanimanja koje
obavljaju.
Kriminologija [Kriminologjia; Crimi-
nology; Kriminologie] - nauka koja
proučava fenomen kriminala kao indi-
vidualni i društveni fenomen, analizir-
ajući oblike njegovog ispoljavanja, a
naročito proučavanjem uzroka ili faktora
koji utiču na izvršenje krivičnih dela.
Kriminogeni faktori [Faktorë krimino-
gjen; Criminogenic factors; Kriminogene
Faktoren] - faktori koji utiču na izvršenje
zločina, koji obuhvataju sve one uzroke,
uslove i okolnosti koje utiču na pojavu
kriminaliteta i različita krivična ponašan-
ja u društvu (videti, takođe: „Kriminalna
etiologija” u rečniku).
Krivica [Fajësia; Guilt; Schuld] - je
subjektivni element krivičnog dela koji
podrazumeva odnos ili psihičko stanje
izvršioca sa izvršenim krivičnim delom.
Zajedno sa odgovornošću, postoje ele-
menti koji sačinjavaju ili predstavljaju
krivičnu odgovornost. Savremeno
krivično pravo se zasniva na načelu kriv-
ice „nullum crimen nulla poena sine cul-
pa“ što znači: ne postoji krivično delo ni-
ti kazna bez krivice. To znači da niko ne
može biti krivično odgovoran i kažnjen
bez krivice, čak i ako je objektivno ost-
vario elemente ili druge karakteristike
krivičnog dela. Dakle, da bi se kaznio za
krivično delo nije dovoljna samo realiza-
cija činjenica koje prema zakonu čine
krivično delo u skladu sa zakonom, već
treba da je delo izvršeno krivicom (sa
umišljajem ili iz nehata). Za razliku od
odgovornosti koja se pretpostavlja da
postoji, krivica mora biti dokazana u
krivičnom postupku u svakom pojedi-
načnom slučaju, a dužnost je suda da za
tu svrhu izvodi dokaze. Dok se ne dokaže
krivica, primenjuje se pretpostavka nevi-
nosti što je osnovno načelo krivičnog
postupka. Sud može kazniti samo lice ko-
je je krivično delo izvršilo svojom krivi-
com, a ne kada je delo izvršeno pod uti-
cajem nasilja ili u bilo kojim drugim
okolnostima protiv volje izvršioca. Iz
ovoga proizlazi da institut krivice pred-
stavlja aktuelnu tematiku, a njegova
funkcija nije samo teorijska, već i prak-
tična. Pored toga, krivica ima i funkciju
da prevaspita osuđeno lice, zbog
činjenice da samo lice koje shvati da je
izvršilo krivično delo krivicom može da
se popravi i da oseti težinu posledice
koju je izazvalo, u suprotnom, kazna ima
samo kazneni karakter. Na osnovu ovo-
ga, krivica postoji samo kada postoji od-
nos ili psihološka veza između činjenja
(nečinjenja) i posledice, odnosno izvrši-
lac mora da bude svestan da njegovo
činjenje ili nečinjenje može da izazove
posledice koje su prema zakonu krivično
delo, i da je posledica željena, da se složi
ili olako pomisli da se ova posledica neće
dogoditi.
- Psihološka koncepcija - krivica se
shvata kao psihička veza izvršioca sa
njegovim delom i posledicom. Ovaj
koncept ili teorija krivice proizlazi kao
garancija za pojedinca, jer zahteva
psihičku vezu između činjenice
(krivičnog dela) i autora, zasnivajući
se na psihičkom stavu koje lice zauzi-
ma prema nezakonitom činjenju ili
nečinjenju i njegovim posledicama iz-
raženim sa umišljajem ili iz nehata.
Dakle, prema ovoj teoriji, lice se
smatra krivim kada je psihički sposob-
no da razlikuje dobra dela od loših
(štetnih). Osnovna zamerka ovoj teori-
ji leži u činjenici da ne uzima u obzir
pravni aspekt krivice, odnosno sves-
nost izvršioca da postupa u suprotnosti
sa zakonskim normama. Sa istorijske
tačke gledišta, psihološki koncept
krivice se razvio pod uticajem liberal-
izma 1800. godine, a posebno ga
afirmiše ugledni italijanski pravnik
Francesco Carrara.
- Normativna koncepcija - lice se
smatra krivim kada je svesno da je
njegovo delovanje nezakonito, da je
propisano zakonom kao krivično delo.
Tačnije, prema normativnom koncep-
tu, osnov za krivicu proističe iz
ponašanja u suprotnosti sa pravnim
normama. Krivica nije jednostavno
psihička veza između autora i
činjenice, već ukor koji se izdaje licu
koje izvršenjem krivičnog dela
pokazuje da ne poštuje vrednosti
zaštićene krivičnim pravom. Što se
tiče određivanja krivice za pojedinca
(fizičko lice), i ova teorija se kritikuje,
jer ne uzima, dovoljno, u obzir psi-
hološki element krivice i vodi se ob-
jektivom krivičnom odgovornošću.
561
 Kao takva, normativna teorija se tre-
nutno posmatra kao podobno rešenje
za koncept krivice za pravna lica (za
više, videti i definiciju u ovom
rečniku: “Krivična odgovornost
pravnih lica”).
- Psihološko-normativni koncept -
obuhvata elemente psihološkog i nor-
mativnog koncepta, odnosno lice se
smatra krivim kad je svesno da bi
svojim činjenjem ili nečinjenjem
izazvalo štetne posledice i ako zna da
je krivično delo zabranjeno po za-
konskim normama, tačnije da je neza-
konito. Ovaj koncept je takođe poznat
kao formalna teorija, obuhvata psi-
hološki element, uslovljavajući ga za-
konskom definicijom krivičnog dela,
uzimajući u obzir da je krivično delo
osmišljeno od strane zakonodavca na
formalan način, odnosno da je
krivično delo u stvari propisano za-
konom. Ističući da iz ostvarenih
činjenica (činjenje ili nečinjenje) pro-
izilaze elemenati umišljaja ili nehata,
samim tim ni psihološki element ne
može da se prejudicira. Dakle,
konkretna činjenica pokazuje elemente
umišljaja ili nehata. Ovaj koncept
takođe prihvata većina najmodernijih
krivičnih zakonika, uključujući KZK,
koji u članu 22 predviđa: „Znanje,
namera, nehat ili svrha koji se zahteva-
ju za postojanje krivičnog dela mogu
biti izvedeni iz činjeničnih okolnosti“.
Član 7, koji definiše krivično delo
predviđa: „Krivično delo je nezakoniti
akt koji je zakonom definisan kao
krivično delo, čija su obeležja od-
ređena zakonom, ...“, dok članovi 21 i
23 propisuju umišljaj i nehat kao dva
glavna oblika krivice, izbegavajući iz-
raz „kriv ili krivica“, upravo zbog
562
različitih koncepta u nauci krivičnog
prava.
Krivično delo [Vepra penale; Criminal
offence; Straftat] - je nezakonita činjeni-
ca (činjenje ili nečinjenje), koja je pro-
pisana zakonom kao krivično delo, čije
su karakteristike i krivične sankcije
definisane zakonom. Prema formalnom
konceptu, krivično delo se smatra
pravnom činjenicom, koja uzrokuje
pravne posledice u spoljnom svetu. Pre-
ma tome, krivično delo se smatra
pravnim konstruktom zasnovanim samo
na njegovim formalnim elementima.
Prema materijalnom konceptu, krivično
delo je opasno delo čoveka koje šteti do-
bru i vrednostima pojedinca i društva
uopšte. Odvojeno, ove dve definicije za
krivično delo nisu potpune. Formalni
koncept uzima u obzir definiciju
krivičnog dela utvrđenu zakonom, ali ne
uključuje i suštinske elemente koji
pokazuju kako ta krivična dela
inkriminišu činjenice koje su štetne i
imaju određeni stepen opasnosti (jer u
suprotnom ne bi bilo potrebno da se od-
rede odredbama upravne i građanske pri-
rode, predviđajući i nekrivične sankcije),
dok se materijalni koncept koji naglašava
suštinsku stranu, jednostavno, fokusira na
uzroke ili razloge zbog kojih bi neko
činjenje ili nečinjenje trebalo inkri-
minisati, ali ne ističe komponentu ut-
vrđivanja zakonom dela koje je glavni el-
ement i izražavanje načela zakonitosti
kao osnovnog principa krivičnog prava.
Iz toga proizilazi da je potpunija defini-
cija formalno-materijalni koncept koji, s
prioritetom, naglašava načelo zakonitosti,
a krivično delo ocenjuje kao protivza-
konito delo koje se zakonom propisuje
kao takvo; odnosno kao opasno delo koje
šteti dobru pojedinca i društva. Prema
tom konceptu, krivično delo je definisano
zakonom kao zabranjeno, jer predstavlja
činjenicu koja krši individualne i
društvene vrednosti i dobra. Na osnovu
toga, zasnivajući se na potrebi za
krivičnom zaštitom vrednosti pojedinca i
društva od štetnih, opasnih dela,
krivičnim delom se smatra samo delo ko-
je je izričito propisano zakonom kao
krivično (u suprotnom, ako nije propisa-
no zakonom, ne postoji krivično delo,
bez obzira na to koliko su opasna i štetna
činjenja ili nečinjenja). U savremenom
krivičnom pravu, krivično delo se
definiše i naglašavanjem njegovog objek-
tivnog i subjektivnog aspekta, smatrajući
kao krivično delo činjenja ili nečinjenja
lica, koji su po zakonu zabranjeni (objek-
tivna strana) i izvršeni krivicom (subjek-
tivna strana). KZK, u članu 7, definiše
krivično delo na sledeći način: “Krivično
delo je nezakoniti akt koji je zakonom
definisan kao krivično delo, čija su obe-
ležja određena zakonom, i za koje je za-
konom predviđena krivična sankcija ili
mera obaveznog lečenja”. Polazeći od
činjenice da krivično delo predstavlja
glavnu kategoriju celokupnog sistema
krivičnog prava i glavni deo izučavanja
doktrine o krivičnom pravu, njegovo pot-
puno priznavanje zahteva analizu svih
njegovih elemenata, posebno i u vezi sa
principima i drugim pravilima ove grane
prava (videti u ovom rečniku: Elementi
krivičnog dela, protivzakonitost, od-
ređivanje krivičnog dela, krivična odgo-
vornost, krivica, načelo zakonitosti, itd).
- produženo - čine više istih krivičnih
dela izvršenih u vremenskoj pov-
ezanosti od strane istog izvršioca,
umišljajem, ka istom zaštićenom ob-
jektu. Produženo krivično delo je oblik
stvarno-fiktivnog spajanja krivičnih
dela, jer iako je ostvareno više
krivičnih dela odvojenim radnjama, ne
radi se o spajanju krivičnih dela i
izricanju jedinstvene kazne (kao u
slučajevima stvarnog spajanja), ali iz
praktičnih razloga, pošto se izražavaju
gore navedeni uslovi (iste vrste
krivičnog dela, subjektivno i objek-
tivno jedinstvo izvršenih krivičnih
dela, ima povezanost ili vremenski
kontinuitet), sud može sve oceniti kao
jedno krivično delo, odnosno kao
produženo krivično delo. Kao takav,
institut produženog krivičnog dela se
primenjuje u slučajevima kada je, sa
praktične tačke gledišta, teško ili čak
nemoguće odrediti kaznu za svako de-
lo, kada je broj krivičnih dela veći. Na
primer: Lice koje radi kao blagajnik u
banci krade novac sto puta dok ga ne
otkriju. U ovom slučaju ono nije
izvršilo sto krivičnih dela krađe, već
samo jedno produženo krivično delo.
KZK u članu 81. “Kazna za produžena
krivična dela” propisuje: “Produžena
krivična dela se sastoje od nekoliko
istih ili sličnih krivičnih dela izvršenih
u određenom vremenskom periodu od
strane istog izvršioca, koja se smatraju
celinom u slučaju postojanja makar
dva od sledećih uslova: ista žrtva
krivičnog dela; isti objekat krivičnog
dela; korišćenje situacije ili istov-
remena veza, isto mesto ili prostor
izvršenja krivičnog dela; isti motiv
izvršioca”. (Videti u ovom rečniku:
“Fiktivno spajanje krivičnih/ ~
stvarnih dela”)
- složeno - podrazumeva slučajeve kada
krivično delo utvrđeno zakonom
sadrži elemente dva ili više krivičnih
dela, ali ih zbog njihove povezanosti,
zakonodavac utvrđuje kao jedinstveno
krivično delo. Na primer: razbojništvo
je složeno krivično delo koje se sastoji
563
 od elemenata krivičnog dela krađe i
krivičnog dela upotrebe nasilja.
- Kolektivno - su ista ili slična krivična
dela izvršena od strane jednog lica, u
vidu zanimanja, navike ili zanata, ali
se zbog subjektivnog jedinstva izvrši-
oca smatraju jednim krivičnim delom.
Na primer: u KZK se kao krivično de-
lo ove prirode smatra „Organizovanje
piramidalnih šema i nezakonitog
kockanja“ (član 300).
- Političko - su dela izvršena protiv
političkih dobara i motiva. Za
politička krivična dela ne postoji
jedinstvena definicija, jer to takođe
zavisi od različitih političkih perspek-
tiva i političko-pravnih i ekonomskih
organizacija u različitim zemljama. U
savremenom krivičnom pravu, odnos-
no međunarodnom krivičnom pravu,
glavni standard je da nije dozvoljeno
izručenje izvršilaca političkih
krivičnih dela. (Videti u ovom
rečniku: „Klauzula o atentatu”).
- Vojno - su dela koja su izvršena u ob-
lasti odbrane i u vezi sa vojnim
dužnostima i vojnom službom (videti
u ovom rečniku: „Vojno krivično pra-
vo”).
- Formalno - je krivično delo koje se,
prema zakonu, smatra izvršenim samo
u slučaju činjenja (nečinjenja), a nema
uzročnosti. Na primer: Neprijavljivan-
je pripreme krivičnog dela, itd.
- Materijalno - su ona dela koja se pre-
ma zakonu smatraju izvršenim tek na-
kon što su izazvane i određene posled-
ice. Na primer: ubistvo, telesne pov-
rede, itd.
- koje šteti - je ono krivično delo za koje
se smatra da je izvršeno kada je
oštećeno zaštićeno pravno dobro. Na
primer: ubistvo, kada je lice lišeno
života.
564
- koje ugrožava - je krivično delo koje
se smatra izvršenim samo kada je
ugroženo zaštićeno pravno dobro, iako
materijalno nije izazvalo nikakve
posledice. Na primer: Izazivanje opšte
opasnosti (videti: član 365 KZK).
- Neposredno - je delo gde je posledica
neposredno izazvana nakon izvršenja
dela. Na primer: krivično delo ubistvo,
telesne povrede, itd.
- Trajno - je delo gde se kao konstitu-
tivni element njegovog zakonskog ob-
lika smatra trajanje posledice. Na pri-
mer: krivično delo bigamija, neza-
konito lišavanje slobode, itd.
- Stanja - su dela koja stvaraju stanje
protivzakonitosti, međutim trajanje
ove posledice stanja nije konstitutivni
element zakonskog oblika krivičnog
dela. Na primer: izazivanje telesnih
povreda, itd.
- Omisivno - je krivično delo koje se
izvrši nečinjenjem. Na primer: neu-
kazivanje pomoći, neukazivanje
medicinske pomoći, itd.
- Komisivno - je krivično delo koje se
izvrši činjenjem. Na primer: ubistvo,
krađa, itd.
- Pravnog lica - su ona krivična dela
koja su izvršena u ime i u korist
pravnog lica.
Krivična dela protiv ustavnog poretka
[Veprat penale kundër rendit kushtetues;
Criminal offences against the constitu-
tional order; Straftaten gegen die verfas-
sungsmäßige Ordnung] - uključuju
krivična dela koja ugrožavaju ustavni
poredak, opštu bezbednost, teritorijalni
integritet i nezavisnost određene zemlje.
Radnje ove prirode se ocenjuju i kao
krivična dela protiv države i izvršena sa
političkim motivima. Na primer: Oružana
pobuna, izdaja zemlje, itd. U KZK se ova
krivična dela nalaze u Poglavlju XIV
“Krivična dela protiv ustavnog poretka i
bezbednosti Republike Kosovo”.
Krivična dela protiv života i tela [Ve-
prat penale kundër jetës dhe trupit; Crim-
inal offenses against life and body; Straf-
taten gegen Körper und Leben] -
uključuju krivična dela koja su usmerena
protiv života i telesnog integriteta čove-
ka. Kao takva, ova krivična dela su deo
takozvanih klasičnih zločina, kao što su
ubistvo, teško ubistvo, lakše i teže telesne
povrede, napad, podstrekavanje na
samoubistvo, pomaganje pri
samoubistvu, itd. KZK klasifikuje ova
krivična dela u poglavlju XVI.
Krivična dela prevare (prevara) [Ve-
prat penale të mashtrimit (Mashtrimi;
Criminal offenses of fraud (Fraud); Be-
trugsstraftat (Betrug)] - prevara je
krivično delo protiv imovine, koje se vrši
predstavljanjem lažnih činjenica ili
prikrivanjem činjenica kako bi se neza-
konito pribavila imovinska korist ili
nanela šteta imovini drugog lica. Osim
osnovnog krivičnog dela prevare, KZK
takođe predviđa neke posebne oblike
ovog dela: prevara u vezi subvencije,
prevara u vezi sa primanjem sredstava iz
evropskih društava, itd. Pored toga, pre-
varom se vrše i neka druga krivična dela,
posebno protiv ekonomije, kako je
definisano u KZK: prevara u postupku
stečaja, varanje potrošača, prevara
kupaca, itd.
Krivično delo terorizma [Veprat penale
të terrorizmit; Criminal offences of ter-
rorism; Straftaten des Terrorismus] -
uključuje krivična dela izvršena sa
namerom da ozbiljno zastraše stanov-
ništvo, nepravedno traže odgovornost
javnog organa, vlade ili međunarodne or-
ganizacije za vršenje ili nevršenje neke
radnje ili da ozbiljno destabilizuju ili da
unište osnovne političke, ustavne
ekonomske ili društvene strukture
države, neke druge države ili
međunarodne organizacije. Ova defini-
cija uključuje i izraz „terorizam“ili
„teroristički akt“. KZK sledeća krivična
dela smatra namernim terorističkim de-
lima: ubistvo ili teško ubistvo, pod-
strekivanje ili pomaganje pri
samoubistvu, napad, krivična dela protiv
seksualnog integriteta, uzimanje talaca,
otmica ili nezakonito lišavanje slobode,
zagađenje pijaće vode ili prehrambenih
proizvoda, izazivanje opšte opasnosti,
itd.
- Teroristička grupa - je strukturirana
grupa koja broji više od dva lica, koja
postoji u određenom vremenskom
periodu, i deluje u dogovoru da izvrši
terorizam. Strukturna grupa nije
slučajno formirana za neposredno
izvršenje dela i ne mora imati formal-
no definisane uloge za svoje članove,
kontinuitet članstva ili izgrađenu
strukturu.
- Terorista - svako fizičko lice koje na
bilo koji način izvrši terorističko delo,
posredno ili neposredno; organizuje ili
usmerava druge da vrše teroristička
dela; ili doprinosi izvršenju teroris-
tičkih dela od strane grupe lica koja
deluju sa zajedničkim ciljem.
Krivični postupak [Procedura penale;
Criminal procedure; Strafprozess] - to je
skup radnji subjekata krivičnog postupka
koje se preduzimaju u slučajevima kada
se sumnja da je izvršeno krivično delo,
kako bi se utvrdilo da li je krivično delo
izvršeno i da li se protiv izvršioca može
primeniti krivična sankcija. Savremeni
krivični postupak se zasniva na krajnje
zakonskim propisima, uz garancije slo-
bode i prava učesnika. (Videti takođe:
„Načelo zakonitosti u krivičnom
postupku”).
565
- Preliminarni - je deo postupka u ko-
jem se istražuju i prikupljaju dokazi
kako bi se utvrdilo da li postoji osnov
za podizanje optužnice protiv op-
tuženog. Ovo je prva faza krivičnog
postupka koja se sastoji od istražne
faze i optuživanja optuženog.
- Glavni - je druga i osnovna faza
krivičnog postupka, koja znači suđenje
u u prvom stepenuSuđenje u prvom
stepenu uključuje tri faze: pripremu
glavnog pretresa, sudska rasprava i
izricanje kazne. ~ po pravnom
sredstvu - je treća faza krivičnog
postupka, koja se sastoji od suđenja u
drugom i trećem stepenu. Postupak po
pravnom sredstvu je direktno povezan
sa načelom višestepenosti, koje
omogućava sudovima u mnogim
stepenima da odluče o krivičnoj stvari
(videti, takođe u ovom rečniku: „Prav-
na sredstva u krivičnom postupku”).
- Protiv maloletnika - je postupak koji
se sprovodi protiv maloletnika kao
izvršilaca krivičnih dela i odraslih za
krivična dela izvršena nad decom u
skladu sa zakonom.
- Akuzatorni/optužni - je najstariji oblik
krivičnog postupka, koji se naziva
„akuzatorni“, jer počinje i razvija se na
inicijativu ovlašćenog tužioca,
oštećenog, i zasnovan je na načelu da
se, ako tužilac ne dokaže istinitost
svojih tvrdnji, optuženi oslobađa (Ac-
tore non probante reus absolvitur).
- Inkvizitorni - je model ili sistem
postupka u kojem je nasuprot okri-
vljenog bio inkvirent (islednik) i pod
njegovom nadležnošću su bile tri os-
novne funkcije postupka (istraga, od-
brana okrivljenog i suđenje). Okri-
vljeni se smatrao predmetom protiv
koga se sprovodio krivični postupak.
566
- Predkrivični - je faza u kojoj se ana-
liziraju okolnosti, činjenice kako bi se
utvrdilo da li postoji osnov za pokre-
tanje krivičnog postupka, odnosno
istraga o određenom pitanju.
Krivična kazna [Dënimi penal; Criminal
sanction; Strafe] - podrazumeva nasilnu
meru utvrđenu zakonom koju izriče sud
izvršiocu krivičnog dela koji je krivično
odgovoran kako bi se zaštitile vrednosti
pojedinca i društva. U svom sadržaju,
krivična kazna se sastoji u odvođenju i
ograničavanju izvršioca krivičnog dela
slobode i prava.
Krivična odbrana od diskriminacije
[Mbrojtja penale nga diskriminimi; Crim-
inal defence from discrimination; Dis-
kriminierung] - Videti “Zločini iz
mržnje”.
Krivična odgovornost [Përgjegjësia
penale; Criminal liability; Strafrechtliche
Verantwortlichkeit] - je osnovni element
krivičnog dela koji čini njegovu opštu
strukturu. Krivična odgovornost se
sastoji od dva osnovna elementa: odgo-
vornosti (psihička sposobnost izvršioca) i
krivice (stav ili odnos izvršioca sa
krivičnim delom). Dakle, u krivičnom
pravu, jedno lice se smatra krivično od-
govornim ako u vreme izvršenja
krivičnog dela ima određene psihičke
sposobnost koje mu omogućavaju da
shvati delo i kontroliše svoja ponašanja
(odgovorno je), i ako postoji veza ili od-
nos sa izvršenim delom (krivo je).
Krivična odgovornost je jedan od glavnih
i složenih instituta krivičnog prava koji
treba pažljivo definisati u zakonu, odnos-
no krivičnom zakoniku. Pored definicije
krivične odgovornosti, u odredbama
krivičnih zakonika utvrđuju se i godine
koje fizičko lice treba da navrši da bi se
moglo smatrati krivično odgovornim (u
članu 17 stav 3 KZK je predviđeno:
“Lice nije krivično odgovorno ukoliko je,
u vreme izvršenja krivičnog dela, imalo
manje od četrnaest godina”). Kao takva,
krivična odgovornost je individualna i
subjektivna odgovornost izvršioca dela
koji ispunjava zakonske uslove krivičnog
dela. U KZK “Krivična odgovornost” se
definiše u članu 17, stav 1 gde se pro-
pisuje: “Izvršilac krivičnog dela je
krivično odgovoran ukoliko je duševno
sposoban i ukoliko je izvršio krivično de-
lo voljno ili iz nehata”. Iz toga proizilazi
da zakonodavac u KZK izbegava izraz
“krivica” i poziva se na dva njena oblika,
volju i nehat. Pored toga, savremeni
stavovi u krivičnom pravu pojam
„krivične odgovornosti“ izjednačavaju sa
„krivicom“, zasnivajući se na načelu
krivice da nema krivične odgovornosti
bez krivice. Međutim, treba naglasiti da
kosovsko zakonodavstvo takođe koristi
izraz „krivica“, odnosno KZK se opširno
poziva na pojam „krivica“, na primer:
Načelo pretpostavke nevinosti (član 3),
Sporazum o priznanju krivice (član 233),
Osuđujuća presuda (365) i u mnogim
drugim odredbama. Više o ovom elemen-
tu videti u ovom rečniku i objašnjenje
pojma „Krivica“ i njegovu psihološku i
normativnu koncepciju, kao i objašnjenje
pojma „Odgovornost”.
- pretpostavljenog (komande) - je
krivična odgovornost pretpostavljenog
za postupke svojih potčinjenih, kada je
znao ili imao razloga da zna da će
izvršiti krivično delo i nije preduzeo
potrebne mere da se to delo ne izvrši.
Dakle, radi se o krivičnoj odgovornos-
ti zbog postupaka drugog lica. Obično
je ova vrsta krivične odgovornosti
definisana u međunarodnom
krivičnom pravu u vezi sa teškim
zločinima, kao što su genocid, zločini
protiv čovečnosti, ratni zločini, itd., i
predviđa se statutom međunarodnih
sudova ili tribunala. Odredbe ove pri-
rode takođe su definisane Statutom
Međunarodnog krivičnog suda - MKS
(ICC), i dr. Na primer: Rimski statut
za MKSBJ u članu 28 propisuje: “Od-
govornost komandanata i ostalih
vojnih zapovednika”, gde se između
ostalog u tački 1) navodi: “Vojne
zapovednike ili lica koja deluju u
svojstvu vojnog zapovednika, koja su
odgovorna za krivična dela iz
nadležnosti Suda, a koja krivična dela
su izvršile snage pod njihovom ne-
posrednom komandom i kontrolom,
i/ili ukoliko su snage pod njihovom
neposrednom komandom i kontrolom
izvršile krivično delo usled nje-
govog/njenog propuštanja da obavlja
odgovarajuću kontrolu nad tim
snagama..”. Takođe i KZK u članu
161, “Odgovornost komandanata i
njihovih vođa”, propisuje: “Vojni ko-
mandant ili lice koje stvarno vrši tu
ulogu biće krivično odgovoran za
zločine... koje su izvršile snage pod
njegovom komandom i kontrolom, ili
pod stvarnim autoritetom ili
kontrolom, kao rezultat njegove
nesposobnosti da sprovede pravilnu
kontrolu nad tim snagama...”. ~ par-
alelna - koristi se kao pojam da izrazi
krivičnu odgovornost dva ili više
subjekta za isto krivično delo. Obično
se pojavljuje u slučajevima krivične
odgovornosti pretpostavljenog, gde
pored potčinjenog koji je izvršio
krivično delo, i pretpostavljeni ima
krivičnu odgovornost zato što nije
sprečio izvršenje takvog dela. Parale-
lana krivična odgovornost se takođe
izražava u krivičnim delima izvršenim
u ime i u korist pravnog lica, gde
567
 pored fizičkog lica (odgovornog lica)
paralelno odgovora i samo pravno lice.
Krivična odgovornost pravnih lica
[Përgjegjësia penale e personave juridikë;
Criminal liability of legal persons
Strafrechtliche Verantwortlichkeit der ju-
ristischen Person] - je odgovornost
pravnog lica (korporatcije, kompanije,
poslovnog društva, itd.) za krivično delo
izvršeno u ime i u njegovu korist od
strane odgovornog lica (lice koje je
ovlašćeno da postupa u ime i zastupa
pravno lice) ili kada je izvršenim delom,
u ime pravnog lica, izazvana šteta. Ovaj
institut je relativno nov u krivičnom
pravu te pored fizičkog lica (odgovorno
lice) koje je izvršilo krivično delo
omogućava direktnu primenu odgo-
vornosti za krivično delo i protiv pravnog
lica. Znači, radi se o paralelnoj krivičnoj
odgovornosti protiv dva subjekta,
fizičkog lica koje je izvršilo krivično delo
i pravnog lica u čije ime i u u čiju korist
je izvršeno takvo delo. Definicija ovog
instituta se u krivičnim zakonima oprav-
dava porastom kriminaliteta, posebno
nekoliko sledećih oblika: korupcija, or-
ganizovani kriminal, krivična dela protiv
životne sredine, itd., gde su uglavnom
uključena pravna lica, i kontinuirana ori-
jentacija savremene kriminalne politike
za prilagođavanje načela i pravila
krivičnog zakona potrebama društvene
stvarnosti. Nakon duge istorije u sistemu
Common Law (više od 100 godina),
krivična odgovornost pravnih lica je u
poslednjim decenijama prihvaćena i u
zemljama koje se pridržavaju sistema
Civil Law, uključujući i zemlje Balkana.
Na Kosovu, krivična odgovornost
pravnih lica je po prvi put utvrđena u
načelnoj odredbi Privremenog krivičnog
zakonika Kosova (2003), koja će biti
kasnije regulisana posebnim zakonom
568
2011. godine, odnosno Zakonom br.
04/L-030 o odgovornosti pravnih lica za
krivična dela. U ovom zakonu, član 5,
između ostalog, propisuje: “Pravno lice
je odgovorno za krivično delo odgo-
vornog lica koje postupajući u ime
pravnog lica u okviru ovlašćenja izvršio
je krivično delo u cilju da za to pravno
lice ostvaruje neku dobit ili je prouzro-
kovao štetu...”. Jedan od glavnih prob-
lema koji utvrđuju krivičnu odgovornost
za pravna lica jeste definicija elementa
krivice koji se za pravno lice ne može
percipirati na psihološkoj osnovi, već
samo prema normativnom konceptu (vi-
deti, definiciju u rečniku „Krivica/ nor-
mativni koncept“), što omogućava even-
tualno kažnjavanje svakog subjekta ako
ne odgovara vrednostima prihvaćenim i
zaštićenim od strane društva. S tim u ve-
zi, krivica nije psihološka (lična) veza
pojedinac-krivično delo, već opomena
koja se daje svakom subjektu, čak i
pravnim licima kao nemarnim u pošto-
vanju zakona. Kao takav, normativni
koncept krivice se smatra „ključnim“ za
potvrđivanje krivične odgovornosti za
pravno lice. Prema ovoj koncepciji, kao
kriterijum krivice je dokazivanje da li je
delo izvršeno u ime pravnog lica posledi-
ca njegovog interesa za sticanje od tak-
vog krivičnog dela ili je krivično delo
posledica nemarnosti pravnog lica da
preduzme neophodne mere za sprečavan-
je štete, odnosno krivičnog dela.
Krivična prijava [Kallëzimi penal;
Criminal report; Strafanzeige] - akt o
pružanju informacija o krivičnom delu i
izvršiocu od strane građana ili službeni-
ka. Krivična prijava se može podneti u
pisanoj formi, tehničkim sredstvima
komunikacije ili usmeno.
Krivične sankcije [Sanksionet penale;
Criminal sanctions; Strafsanktionen] -
mere i kazne koje sud izriče izvršiocima
krivičnih dela. Kao takve, krivične
sankcije su prinudne krivično-pravne
mere koje sud izriče izvršiocu krivičnog
dela u postupku propisanom zakonom
radi zaštite vrednosti i dobara pojedinca i
društva. Ove mere uključuju ograničenje
i sticanje određenih prava i sloboda za
izvršioce krivičnih dela.
Krivični sud [Gjykata Penale; Criminal
Court; Strafgericht] - sud koji je nadležan
da odlučuje o krivičnim slučajevima.
Krivični slučaj (Causa ciminalis)
[Çështja penale; Criminal case; Straf-
sache] - podrazumeva stvarni događaj,
činjenice koje čine određeno krivično de-
lo i njegovog izvršioca ili izvršioce. Kao
takav, krivični slučaj je osnovni predmet
krivičnog postupka (videti u ovom
rečniku: „Predmet krivičnog
postupka/~osnovni predmet”).
Krivično pravo [E drejta penale; Crimi-
nal law; Strafrecht] - kao pojam ima
dvostruko značenje: kao grana pozitivnog
prava i nauke (nauka o krivičnom pravu).
Kao grana pozitivnog prava, krivično
pravo je sistem pravnih normi kojima se
određuju koje se činjenice (činjenje ili
nečinjenje) date od strane ljudi smatraju
krivičnim delom i koja vrste krivičnih
kazni i sankcija se mogu izreći protiv
izvršilaca tih dela. Ovaj pojam je formal-
no značenje krivičnog prava, dok je sa
materijalnog aspekta, krivično pravo
definisano na osnovu njegove svrhe i
funkcije koja se sastoji u zaštiti vrednosti
pojedinca i društva. Kao nauka (nauka o
krivičnom pravu) označava naučnu disci-
plinu koja za predmet proučavanja ima
pozitivno krivično pravo i njegovu prak-
tičnu primenu, koje kao takvo predstavlja
sistem pojmova i institucija krivičnog
zakona određene države. Konkretnije,
krivično pravo se definiše kao sistem
pravnih normi kojima se, u cilju zaštite
vrednosti i koristi za društvo, predviđa
koje se činjenice ljudi smatraju za
krivična dela, uslove krivične odgo-
vornosti i krivične sankcije koje se mogu
izreći izvršiocima takvih dela. Međutim,
potpunije razumevanje krivičnog prava
se postiže kada se analiziraju i njegove
podele.
- Opšte - proučava načela i osnovne in-
stitucije krivičnog prava. Predmet
opšteg dela su zakonske norme kojima
se definišu opšta načela krivičnog
prava i opšti krivično pravni instituti,
kao što su pojam krivičnog dela,
uslovi krivične odgovornosti, vrste
krivičnih sankcija i uslovi za njihovo
izvršenje, odredbe o mesnoj i
vremenskoj opravdanosti krivičnog
prava, itd. Ova podela za krivično pra-
vo ima funkcionalnu prirodu, kao što
se i krivični zakon deli na opšti i pose-
ban deo, ali s druge strane ova dva
dela su u neophodnoj povezanosti i
pojavljuju se u celini.
- Posebno - kao deo nauke krivičnog
prava bavi se proučavanjem krivičnih
dela odvojeno i sankcijama koje se
mogu izreći njihovim izvršiocima.
Ovaj deo sadrži zakonske odredbe
kojima se određuju koja se činjenja ili
nečinjenja ljudi smatraju krivičnim de-
lima, njihove elemente, oblike krivice
kojima se mogu izvršiti dela, ko može
biti subjekt (izvršilac) i sankcije koje
se mogu izreći protiv njih.
- Međunarodno - definiše se kao skup
pravila i odredbi sadržanih u
međunarodnim aktima, sporazumima i
ugovorima između država, kao i u
domaćim zakonima država koji regu-
lišu krivične slučajeve na međunarod-
nom nivou. Kao takvo, međunarodno
krivično pravo je skup pravnih normi
569
 kojima se definišu međunarodna
krivična dela (genocid, zločini protiv
čovečnosti, ratni zločini, itd), pitanja
koja se odnose na krivična dela sa
međunarodnim elementima,
međunarodne policijske saradnje, pi-
tanja međunarodnih krivičnih sudova,
krivični postupak i krivična odgo-
vornost izvršilaca ovih krivičnih dela,
izvršenja krivičnih sankcija i opšta pi-
tanja koja se odnose na međunarodnu
saradnju u krivičnim slučajevima.
Međutim, kao nauka, međunarodno
krivično pravo proučava pravne norme
koje regulišu krivična pitanja na
međunarodnom nivou. Za međunarod-
no krivično pravo (kao poseban deo
međunarodnog javnog prava), pošto se
fokusira na regusanje ozbiljnih
zločina, međunarodnu saradnju država
u borbi protiv ovih zločina, održavanje
mira i univerzalnih vrednosti
čovečanstva, koriste se i sledeći nazi-
vi: nadnacionalno krivično pravo, uni-
verzalno krivično pravo, itd.
- Komparativno - podrazumeva naučnu
disciplinu koja se bavi proučavanjem
krivičnog zakonodavstva u različitim
zemljama, analiziranjem njihovih
razlika i sličnosti. Komparativno
krivično pravo ne predstavlja niz
normi za regulisanje krivičnih predme-
ta (za razliku od krivičnog državnog ili
međunarodnog prava), već je naučna
metoda koja omogućava priznavanje
krivičnih prava u različitim državama.
Kao takvo, ova disciplina omogućava
prepoznavanje same istorije razvoja
krivičnog prava u različitim zemljama,
sistemima i školama, kao i priznavanje
načela i instituta u okviru savremenog
krivičnog prava. Trenutno se kompara-
tivne studije smatraju neophodnim in-
strumentom za unapređenje krivičnog
570
prava država, omogućavajući im da
nađu najprikladnija rešenja za svoje
zakone ili krivične zakonike. Takođe, i
razvoj i konsolidacija međunarodnog i
evropskog krivičnog prava je rezultat
komparativnih studija.
- Evropsko - se sastoji od skupa
krivičnih (materijalnih, proceduralnih i
kaznenih) normi zajedničke za neke
evropske zemlje u cilju borbe protiv
kriminala, posebno organizovanog
međunarodnog kriminala. Ova disci-
plina je relativno nova i pojavila se
kao pokušaj evropskih zemalja da
uspostave zajedničke krivične norme
koje omogućavaju saradnju u
krivičnim stvarima i usklađivanje
krivičnog zakonodavstva među njima.
Ove kaznene norme su donete u obliku
normativnih akata na nivou Saveta
Evrope i Evropske unije (kao deo
zajedničkog prava). U odnosu na
krivično zakonodavstvo država, ali i
na međunarodno pravo, evropsko
krivično pravo je manje konsoli-
dovano, gde još uvek ne postoje
krivična dela koja su definisana evrop-
skim zakonodavstvom i obavezna su
za države, ne postoji zajednički
krivični sud, itd.
- Privredno - se koristi kao izraz za od-
ređivanje određene grane krivičnog
prava ili posebnog krivičnog zakona
koji proučava krivična dela protiv
privrede. Krivična dela protiv
privrede, kao što su: nesvesna privred-
na delatnost, zaključivanje štetnog
ugovora, falsifikovanje novca, zabran-
jena trgovina, utaja poreza, pranje
novca, itd., se obično razmatraju u
posebnom poglavlju krivičnih zakona i
tradicionalno se proučavaju posebnim
krivičnim zakonom. Ali zbog pov-
ećanja broja privrednih krivičnih dela i
 njihove složenosti, u savremenom
društvu je razvijena posebna disciplina
za njihovo istraživanje, odnosno
privredno krivično pravo. Uprkos
činjenici da je privredno krivično pra-
vo nova disciplina, počeci teorije ili
ekonomske analize zakona uvedeni su
vrlo rano u XVII veku i početkom
XIX veka u delima Cesara, Beccaria,
Benthama, itd.
- Životne sredine - se bavi proučavan-
jem specifične oblasti krivičnog prava,
odnosno krivičnih dela protiv okoline
ili životne sredine. Razvoj ove pose-
bne oblasti krivičnog prava nameće
povećanje zakonskih normi radi zaštite
životne sredine. Poslednjih godina, EU
je proširila pravni okvir za krivičnu
zaštitu životne sredine, uslovljavajući
države da usklade svoje krivično za-
konodavstvo kako bi inkriminisali
radnje koje štete životnoj sredini.
Zbog aktuelnosti i posebnog značaja,
„Krivično pravo za zaštitu životne
sredine“ je postalo i deo nastavnog
plana i programa na mnogim univer-
zitetima i institutima kao poseban kurs
ili studijski program specijalizovan za
krivično delo.
- Vojno - predstavlja posebnu granu
krivičnog prava, koje uključuje pravne
krivične norme kojima se definišu
vojna krivična dela, krivične sankcije
za njihove izvršioce i drugi aspekti
vezani za krivična dela iz oblasti od-
brane. Vojna krivična dela vrše vojna
lica i drugi subjekti koji su deo
oružanih snaga i odbrane u jednoj
zemlji ili vrše krivična dela u ovoj ob-
lasti. Zemlje koje regulišu ovu oblast
obično kodifikuju krivična dela i
krivične sankcije prema vojnim
krivičnim zakonima, ali i drugim za-
konima koji su deo vojnog krivičnog
zakonodavstva. Republika Kosovo
nema vojni krivični zakonik.
- Inostrano - podrazumeva krivično
pravo druge države.
- Unutrašnje - krivično pravo države,
određene zemlje.
Krivični zakonik [Kodi Penal; Criminal
Code; Strafgesetzbuch] - označava glavni
i najvažniji zakon u kome su sažete
glavne odredbe krivičnog zakona, kojima
se definišu krivična dela, uslovi krivične
odgovornosti i sankcije. Ovo je zbog
činjenice da krivično pravo priznaje
načelo kodifikacije što podrazumeva
sistematizaciju svih ili većine odredbi
krivičnog zakona u jednom zakonu.
Budući da se radi o obimnom krivičnom
zakonu sa posebnim pravnim i krivično-
političkim značajem, ovaj zakon se zove
Zakonik. Kao takav, Krivični zakonik
predstavlja glavni izvor krivičnog prava.
Međutim, krivična pitanja, posebno u
pogledu određenih oblika kriminala, reg-
ulišu se i posebnim krivičnim zakonima
(na pr: Zakon o sprečavanju i suzbijanju
sajber kriminala, pranja novca i fi-
nansiranja terorizma, itd). Tradicija kodi-
fikacije pripada mnogim državama koje
su deo sistema Civile Law i retko je u
tradiciji Common Law, gde obično
krivično pravo ima izvore različitih za-
kona u zavisnosti od oblasti koje regu-
lišu.
Krivično zakonodavstvo [Legjislacioni
penal; Criminal legislation; Strafgesetz-
gebung] - označava celinu krivičnih za-
kona, zakonika i drugih akata koji regu-
lišu određena pitanja krivičnog prava
koja su na snazi u našoj zemlji ili sistem
krivičnih zakona koji važe u drugim
državama.
Krivično pravo [Ligji penal; Criminal
law; Strafgesetz] - podrazumeva pravni
akt koji sadrži kazneno pravne odredbe i
571
reguliše određena pitanja iz oblasti
krivičnog prava, uglavnom krivična dela
i institute koji nisu uključeni u Krivični
zakonik. U zemljama koje ne poznaju
tradiciju kodifikacije krivično-pravnih
odredbi, ove odredbe su obično raspodel-
jene u posebne zakone, u zavisnosti od
materije koju regulišu (na pr: Velika
Britanija).
Kućni pritvor [Arresti shtëpiak; House
arrest; Hausarrest] - je mera za
obezbeđivanje prisustva okrivljenog u
krivičnom postupku. Ovom merom lice
se ograničava od strane organa i podra-
zumeva stanje držanja kao zatvorenika u
sopstvenom domu. Kućni pritvor se
primenjuje kao alternativa pritvoru.
L starosti između 14 (četrnaest) i 18
Lažni iskaz [Deklarimi i rremë; False
statement; Falschaussage] - iskaz koji ni-
je istinit i koristi se za prevaru. Lažni is-
kaz, naročito u krivičnom postupku, je
veoma štetan, jer za posledicu može ima-
ti osudu nevinog lica ili oslobađanje lica
koje je izvršilo krivično delo. Shodno
tome, davanje lažnog iskaza se definiše
kao krivično delo, ne samo kada se daje u
postupku koji se sprovodi u sudu, već i u
postupcima koji se sprovode od strane
drugih organa. KZK u članu 392 definiše
krivično delo „Davanje lažnog iskaza“
koje može izvršiti „Stranka, svedok,
veštak, prevodilac ili tumač koji da lažan
iskaz na sudu, pred prekršajnim sudom, u
administrativnom postupku, pred no-
tarom, ili u javnom ili disciplinskom
postupku...”.
- Pod zakletvom - je lažni iskaz lica pod
zakletvom pred nadležnim organom,
uključujući i potpisivanje onoga što je
svedočilo. “Lažno svedočenje pod
zakletvom” je propisano kao posebno
krivično delo i u KZK (član 391).
572
Lice pod istragom [I hetuar; Investigat-
ed; Tatverdächtiger] - lice za koje postoji
osnovana sumnja da je izvršilo krivično
delo i protiv kojeg je pokrenut krivični
postupak.
M
Mafija [Mafia; Mafia; Mafia] - je vrlo
rasprostranjen pojam u svetu, koji
definiše kriminalne organizacije. Mo-
derne analize ovog fenomena ocenjuju
mafiju kao “organizaciju vlasti”, ističući
da njeno postojanje ne zavisi samo od vi-
sokih prihoda od kriminalnih delatnosti,
već i od saradnika koji drže položaje u
različitim državnim institucijama, a
naročito političkim.
Maloletnik [I mitur; Minor; Kind] - lice
(osamnaest) godina.
Međunarodna policijska saradnja
[Bashkëpunimi policor ndërkombëtar; In-
ternational police cooperation; Interna-
tionale polizeiliche Zusammenarbeit] -
uključuje policijsku saradnju jedne
države sa policijom drugih država,
međunarodnim policijskim organizacija-
ma i drugim stranim institucijama. Kao
takva, policijska saradnja predstavlja ve-
oma važan segment međunarodne
saradnje u sprečavanju i suzbijanju krim-
inaliteta, posebno u vezi sa krivičnim de-
lima poput terorizma, trgovine
narkoticima, trgovine ljudima ili oružja i
različitih oblika organizovanog krimi-
nala.
Međunarodna pravna saradnja u
krivičnim stvarima [Bashkëpunimi ju-
ridik ndërkombëtar në çështjet penale;
International legal cooperation in crimi-
nal matters; Internationale Zusam-
menarbeit in Strafsachen] - obuhvata sve
oblike saradnje i pomoći između zemalja
u vezi sa krivičnim postupcima, kao na
primer: predaja (izručenje) izvršioca
krivičnog dela iz jedne države u drugu,
privremena predaja izvršioca, razmena
informacija, prikupljanje dokaza i
njihovo dostavljanje, predaja različitih
spisa, prenos krivičnog postupka,
izvršenje strane krivične presude, pre-
bacivanje osuđenih lica, itd. Ova pitanja
su definisana međunarodnim konvenci-
jama, sporazumima između država, ali i
domaćim pravom država. Na Kosovu,
ovi aspekti su regulisani Zakonom (br.
04/L-213) o međunarodnoj pravnoj
saradnji u krivičnim stvarima, gde se u
članu 3 (stav 1, tačka 1), „Međunarodna
pravna saradnja u krivičnim stvarima“
definiše kao „bilo koji oblik pomoći
tražen ili pružen od druge države, organi-
zacije ili institucije sa ciljem podrške
krivičnim postupcima”.
Međunarodni krivični sud za bivšu
Jugoslaviju (International Criminal Tri-
bunal for the former Yugoslavia or IC-
TY) [Tribunali Penal Ndërkombëtar për
ish-Jugosllavinë; Internationaler Straf-
gerichtshof für das ehemalige Ju-
goslawien] - je sud kojeg je osnovao UN
(Savet bezbednosti Rezolucijom br. 827,
usvojena 25. maja 1993. godine) za
suđenje lica odgovornih za teške zločine
izvršene na teritoriji bivše Jugoslavije od
1991. godine. Sud je bio ad hoc sud, sa
sedištem u Hagu (Holandija). Iako je
uglavnom poznat kao Haški tribunal ili
Međunarodni krivični sud za bivšu Jugo-
slaviju (MKS), pun naziv je
“Međunarodni sud za krivično gonjenje
lica odgovornih za teška kršenja
međunarodnog humanitarnog prava
počinjena na teritoriji bivše Jugoslavije
od 1991. godine”. MKS je bio nadležan
za suđenje sledećih zločina: teška kršenja
Ženevskih konvencija, kršenje zakona i
običaja ratovanja, genocid i zločine pro-
tiv čovečnosti. Nadležnost MKS je
uključivala zločine izvršene u Hrvatskoj,
Bosni i Hercegovini i na Kosovu. MKS
je formalno završio sa radom 31. decem-
bra 2017. godine, a preostale funkcije
sprovodi Mehanizam za međunarodne
krivične sudove (videti u ovom rečniku:
„Mehanizama za međunarodne krivične
sudove”).
Međunarodni krivični sud za Ruandu
(International Criminal Tribunal for
Rwanda - ICTR) [Tribunali Penal
Ndërkombëtar për Ruandën; Internatio-
naler Strafgerichtshof für Ruanda] -
međunarodni sud koji je osnovao Savet
bezbednosti Ujedinjenih nacija Rezoluci-
jom br. 955 od 8. novembra1994. godine,
radi suđenja licima odgovornih za geno-
cid u Ruandi, zločine protiv čovečnosti i
druga teška kršenja međunarodnog prava
izvršena tokom građanskog rata u Ruandi
od 1. januara do 31. decembra 1994.
godine. Sud je zvanično zatvoren 31. de-
cembra 2015. godine, dok preostale
funkcije sprovodi Mehanizam za
međunarodne krivične sudove.
Međunarodni krivični sud (MKS)
[Gjykata Penale Ndërkombëtare (ICC);
International Criminal Court (ICC); In-
ternationaler Strafgerichtshof (ICC)] -
uspostavljen međunarodnim spora-
zumom, prvi je međunarodni sud trajnog
karaktera čiji je cilj da popuni nadležnost
država za presuđivanje težih krivičnih
dela. Statut za osnivanje Međunarodnog
krivičnog suda je potpisan 17. jula 1998.
godine u Rimu i stupio je na snagu 1. jula
2002. godine (poznat kao Rimski statut).
Ovaj sud je nadležan za kažnjavanje lica
odgovornih za zločine protiv čovečnosti,
ratne zločine, dela genocida i dela agresi-
je.
Međunarodni zločini [Krimet ndërk-
ombëtare; International crimes; Interna-
573
tionale Verbrechen] - su zločini, odnosno
krivična dela koja su inkriminisana u
konvencijama i drugim međunarodnim
aktima i imaju univerzalni karakter. Ovi
zločini uključuju najteža dela, kao što su:
genocid, zločini protiv čovečnosti, ratni
zločini, itd.
- Protiv čovečnosti - se smatraju oni
zločini koji se izvrše kao deo šireg ili
sistematskog napada usmerenog protiv
civilnog stanovništva, bez obzira da li
su ovi zločini izvršeni tokom rata ili za
vreme mira.
- Ratni - su ozbiljna kršenja pravila koja
proističu iz međunarodnih konvencija
ili međunarodnog humanitarnog prava
o oružanim sukobima. Ratni zločini
uključuju namerno ubijanje, mučenje
ili nečovečno postupanje, prisiljavanje
ratnog zarobljenika ili drugog
zaštićenog lica da služi u neprijatel-
jskim snagama i druga dela koja su
pretežno određena Ženevskim kon-
vencijama i drugim aktima koji od-
ređuju pravila koja se mroaju primen-
jivati u oružanim sukobima. Ratni
zločini se vrše tokom rata, oružanog
sukoba ili okupacije. Izvršilac ratnih
zločina može biti svako lice. Smatra se
krivično odgovornim i kažnjavaju se
ne samo oni koji su izvršili ove zločine
već i oni koji su planirali ili naredili
njihovo izvršenje. Ovi zločini se
izvršavaju samo s umišljajem i kao još
jedna karakteristika je to što oni ne
zastarevaju.
- Protiv mira - se smatra planiranje, pri-
premanje, pokretanje ili sprovođenje
agresivnog rata ili rata kojim se krše
međunarodni ugovori, sporazumi ili
garancije ili učešće u bilo kojem
zajedničkom planu ili planiranju
izvršenja zločina protiv međunarodnog
prava.
574
Mehanizam za krivične međunarodne
tribunale (Mechanism for International
Criminal Tribunals - MICT) [Mekanizmi
për Tribunalet Penale Ndërkombëtare;
Internationaler Residualmechanismus für
die Ad-hoc-Strafgerichtshöfe] -
međunarodni mehanizam osnovan od
strane Saveta bezbednosti Ujedinjenih
nacija 2010. godine, da završi preostale
funkcije Međunarodnog krivičnog suda
za bivšu Jugoslaviju i Međunarodnog
krivičnog suda za Ruandu nakon
okončanja odgovarajućih mandata ovih
sudova.
Mens Rea lat. - znači mentalno stanje ili
psihološka veza izvršioca sa krivičnim
delom. Mens rea se koristi kao izraz
uglavnom u okviru anglosaksonskog
sistema i predstavlja subjektivni element
krivičnog dela koji mora biti utvrđen
zajedno sa objektivnim ili fizičkim ele-
mentom („Actus reus“, koji je objašnjen
u ovom rečniku). Izraz mens rea je u ve-
likoj meri u zakonima zamenjen izrazima
- „Odgovornost“, „Krivica“ (Volja,
nehat)“ i „Krivična odgovornost“ (Za
više videti i objašnjenje ovih izraza u
ovom rečniku).
Mere obaveznog lečenja [Masat e tra-
jtimit të detyrueshëm; Measures of man-
datory treatment; Behandlungsmaßnah-
men] - su mere medicinskog karaktera
koje se primenjuju na lice koje je izvršilo
čin u stanju neuračunljivosti ili u stanju
smanjene uračunljivosti, koje mora biti
podvrgnuto medicinskom lečenju koje je
u najvećoj meri namenjeno za lečenje ili
rehabilitaciju lica, sa psihičkog i mental-
nog aspekta.
- obavezno psihijatrijsko lečenje za-
državanjem u zdravstvenoj ustanovi -
posebna vrsta kazne koja se sastoji od
lečenja lica koje je izvršilo krivično
delo zbog duševne bolesti i posebnog
 psihičkog stanja kako bi se izbeglo
ponavljanje krivičnog dela u buduće, a
izvršilac se zadržava u zdravstvenoj
ustanovi.
- obavezno psihijatrijsko lečenje na
slobodi - medicinska mera koja se
izriče i spovodi protiv lica koje je
izvršilo krivično delo u stanju mental-
ne neuračunljivosti ili smanjenje
uračunljivosti. Prilikom odlučivanja o
izricanju i sprovođenju ove mere, sud
uzima u obzir činjenicu da nije neo-
phodno da se osuđeni zadrži u
zdravstvenoj ustanovi, već je dovoljno
da se leči na slobodi.
- lečenje obaveznom rehabilitacijom
zavisnika od droge ili alkohola - jedna
od najčešćih mera medicinsko-
socijalnog karaktera, primenjiva u
sudskoj i zatvorskoj praksi, koja se
sastoji u posebnom tretmanu lečenja
prema licima koje su počinila
delikventno ponašanje i krivična dela
pod uticajem alkohola ili narkotičkih
supstanci.
Mesto izvršenja krivičnog dela [Vendi i
kryerjes së veprës penale; Location of
commission of criminal offence; Tatort] -
se odnosi na utvrđivanje mesta gde je
izvršeno krivično delo u slučajevima ka-
da je činjenje (nečinjenje) preduzeto na
jednom, a posledica izazvana na drugom
mestu. U savremenom krivičnom pravu,
postoji pravilo da se mesto izvršenja
krivičnog dela smatra mestom gde je
preduzeta radnja (ili je lice bilo obavezno
da deluje) i mesto gde je izazvana
posledica, odnosno oba mesta. Ovo prav-
ilo takođe predviđa KZK, gde član 10
stav 1 navodi: “Krivično delo je izvršeno
na mestu gde je izvršilac delovao ili je
trebalo da deluje, kao i na mestu gde su
nastupile posledice”. Utvrđivanje mesta
izvršenja krivičnog dela takođe ima
poseban značaj u krivičnom pravu, jer od
te činjenice zavisi koji će se krivični za-
kon primeniti, koji sud ima mesnu
nadležnost, itd.
- Mesto izvršenja krivičnog dela u
pokušaju - i u vezi sa krivičnim delom
u pokušaju (kada je kažnjivo po za-
konu), primenjuje se isto pravilo, jer je
mesto izvršenja mesto gde je izvršilac
delovao i mesto gde je želeo izazvati
posledice. KZK u članu 10, stav 2
predviđa: “Krivično delo u pokušaju je
izvršeno na onom mestu gde je izvrši-
lac delovao, kao i na mestu gde je
izvršilac želeo nastupanje posledice”.
Mlađi maloletnik [I mitur i ri; Young
juvenile; Kind] - lice starosti između 14
(četrnaest) i 16 (šesnaest) godina.
Mučenje [Tortura; Torture; Folter] - se
definiše kao namerno nečovečno postu-
panje koje izaziva tešku i okrutnu patnju.
U demokratskim zemljama, osim zabrane
bilo kakvog oblika mučenja u sudskim
postupcima i drugim postupcima, mučen-
je se takođe inkriminiše kao posebno
krivično delo. KZK takođe utvrđuje
mučenje kao krivično delo u članu 199.
N
Načelo akuzatornosti (optužno načelo)
[Parimi akuzator; Accusatory principle;
Akkusationsprinzip] - označava načelo
da početak i sprovođenje krivičnog
postupka zavisi od zahteva ovlašćenog
tužioca, odnosno državnog tužioca. Pre-
ma ovom pravilu, suđenje se ne može
sprovesti u odsustvu optužbe. Ovo načelo
se izražava i u latinskoj izreci “nemo iu-
dex sine actore”.
Načelo ravnopravnosti strana u
krivičnom postupku [Parimi i barazisë
së palëve në procedurë penale; Principle
of equality of parties in criminal proceed-
ings; Grundsatz der Waffengleichheit] -
575
je pravna jednakost strana u krivičnom
postupku (tužioca i okrivljenog), da ima-
ju ista prava i ovlašćenja da iznose
stavove o pitanjima koja se razmatraju u
postupku. ZKP propisuje ovo načelo u
članu 9, gde u stavu 1 navodi: “Okri-
vljeno lice i državni tužilac u krivičnom
postupku imaju status ravnopravnih stra-
na, osim ako u ovom zakoniku nije dru-
gačije određeno”. Poznato i kao načelo
jednakosti oružja, ovo načelo je kao gar-
ancija okrivljenom da ima zakonski ut-
vrđena prava koja mu omogućavaju
zaštitu od optužbi i navoda tužioca. ZKP
u stavu 2 člana 9 propisuje: “Okrivljeno
lice ima pravo i može da daje izjave o
svim činjenicama i dokazima koji ga
okrivljuju i da iznese sve činjenice i
dokaze koji mu idu u prilog. Lice ima
pravo da zatraži od državnog tužioca da
pozove svedoke u njegovo ime i ima pra-
vo da ispita svedoke optužbe ili da traži
da oni budu ispitani, kao i pravo na pri-
sustvo i ispitivanje svedoka odbrane, pod
istim uslovima koji važe za svedoke op-
tužbe”. U savremenom pravu krivičnog
postupka ova ravnopravnost je
omogućena i oštećenom. Čak i Ustav
(član 31. stav 4.) predviđa: “Svako ko je
optužen za krivično delo ima pravo da
ispituje prisutne svedoke i da zahteva
obavezno pojavljivanje svedoka, veštaka
i ostalih lica, koja mogu razjasniti
činjenice”.
Načelo pravičnog suđenja i u
razumnom roku [Parimi i gjykimit të
drejtë dhe në kohë të arsyeshme; Princi-
ple of fair trial and within reasonable
time; Recht auf ein faires Verfahren in-
nerhalb angemessener Zeit] - je jedan od
glavnih načela pravde i od posebnog
značaja u savremenim krivičnim
postupcima. Kao takvo, ovo načelo je
pravo svakog lica da mu se u granicama
576
zakona pravično sudi, uzimajući u obzir
sve okolnosti (naročito u korist op-
tuženog) i da krivični postupak bude
završen u razumnom roku. Primena ovog
načela je vezana sa primenom mnogih
načela i drugih prava koja se garantuju
optuženima za krivična dela, kao na pr:
suđenje pred nezavisnim i nepristrasnim
sudom, javnost suđenja, načelo jednakos-
ti strana, pravo na odbranu, načelo ne bis
in idem i in dubio pro reo i pravo na
pravna sredstva (načelo višestepenosti),
itd. I EKLJP u članu 6. „Pravo na
pravično suđenje“u stavu 1 propisuje:
„Prilikom utvrđivanja... osnovanosti bilo
kakve krivične optužbe protiv njega,
svako ima pravo na pravično suđenje i
javnu raspravu u razumnom roku pred
nezavisnim i nepristrasnim, zakonom
ustanovljenim sudom...“. Osim tog,
ESLJP je takođe posvetio veliki značaj
ovom načelu u svojoj praksi.
Načelo predstavničke nadležnosti
[Parimi i juridiksionit përfaqësues; Prin-
ciple of representative jurisdiction;
Grundsatz der Übertragung der Strafver-
folgung] - je odricanje od krivičnog
gonjenja kada je počinilac strani
državljanin i prebacivanje gonjenja u
drugu državu čije državljanstvo ima
izvršilac ili ima stalno prebivalište u toj
državi. Ovo načelo koje predstavlja odri-
canje od primene teritorijalnog načela
(videti u ovom rečniku: “Teritorijalna
važnost krivičnog zakona/~teritorijalnog
načela”), je propisano u Evropskoj kon-
venciji o ustupanju i preuzimanju
krivičnog gonjenja” (1978) i prihvaćeno
je i u zakonima država kao jedan od ob-
lika međunarodne saradnje u krivičnim
slučajevima. Ovo načelo je propisano i u
KZK (član 117, stav 4).
Načelo naknade štete osuđenom ili ne-
opravdano uhapšenom licu [Parimi i
kompensimit të dëmit të personit të
dënuar ose të arrestuar pa arsye; Principle
of compensation of damage of a person
who has been convicted or arrested with-
out justification; Grundsatz der
Entschädigung einer ungerechtfertigten
verurteilten oder verhafteten Person] - je
pravo lica koja su osuđena ili uhapšena
bez razloga za naknadu štete od strane
države. Ova obaveza države proizilazi iz
grešaka ili propusta koje se mogu pojaviti
u krivičnom postupku, koje kao
posledicu imaju kazne ili neopravdana
hapšenja. Pravo na naknadu za lica
osuđena ili uhapšena bez razloga, regu-
liše i ZKP u posebnom poglavlju
(XXVI), pod nazivom: „Postupak za
naknadu štete, rehabilitaciju i ostvarivan-
je drugih prava lica nepravedno osuđenih
ili lišenih slobode“. Odredbe ovog po-
glavlja regulišu samo štetu koja je naneta
optuženom zbog kazne ili hapšenja bez
razloga, ali ne i štetu koja može postojati
za strane i druge učesnike u krivičnom
postupku. Kao pravni osnov za naknadu
štete smatra se povreda osnovnih ljudskih
prava, kao što je pravo na pravično
suđenje i pravo na slobodu, koja proiz-
ilaze iz kazne ili hapšenja bez razloga.
Na osnovu toga, ZKP reguliše slučajeve
naknade štete za neopravdano osuđene
(član 525) i neosnovano lišavanje slo-
bode (član 529). Stoga, prema članu 525
(stav 1) ZKP, “pravo na nadoknadu zbog
neosnovane presude“ - lice ima pravo na
naknadu štete zbog neopravdane osude
kome je bila pravosnažno izrečena
krivična sankcija ili koje je oglašeno
krivim, a oslobođeno od kazne, a pov-
odom vanrednog pravnog leka je novi
postupak pravnosnažno obustavljen ili je
optužba pravnosnažno odbijena ili je
okončan pravnosnažnom oslobađajućom
presudom, osim u slučajevima kada je to
definisano zakonom iz opravdanih razlo-
ga”. U članu 529 stav 1 (tačke 1-4) ZKP
se takođe predviđa pravo na naknadu šte-
te za neosnovano lišavanje slobode, gde
se predviđaju slučajevi zadržavanja u
sudskom pritvoru, izdržavanje kazne
lišavanjem slobode, itd. Prema Adminis-
trativnom uputstvu (04/2015) o
sprovođenju postupka za naknadu štete
za nepravedno osuđena ili uhapšena lica
kao upravni organ se predviđa Komisija
u okviru Sudskog saveta Kosova, koja je
nadležna da razmatra i zaključuje
vanparnične sporazume sa licima koja su
podnela zahtev za naknadu štete ili ne-
opravdano hapšenje. Ovo načelo je
predviđeno i u Ustavu, gde se u članu 29,
stav 5 propisuje: “Svako ko je žrtva
hapšenja ili pritvora, koje nije u skladu sa
odredbama ovog člana, ima pravo na
kompenzaciju, na zakonom propisan
način”. Zatim, od posebnog značaja je i
EKLJP, gde u članu 5, stav 5, propisuje:
“Svako ko je bio žrtva hapšenja ili
lišavanja slobode protivno odredbama
ovog člana ima pravo na obeštećenje”.
Ova odredba predstavlja osnovu znatnog
broja odluka ESLJP, kojima je konsoli-
dovan standard da su države obavezne da
nadoknade lica koja su neopravdano
uhapšena i osuđena.
Načelo zakonitosti [Parimi i
ligjshmërisë; Principle of legality; Legal-
itätsprinzip] - načelo zakonitosti ili legal-
iteta je glavno načelo krivičnog prava ko-
je podrazumeva da se delo ne može
smatrati krivičnim delom i njegov izvrši-
lac se ne može kazniti ako to prethodno
nije utvrđeno zakonom, stoga ne postoji
krivično delo, a ni sankcija bez zakona
(lat. Nullum crimen, nulla poena sine
lege). Načelo zakonitosti, poznato prema
latinskoj izreci, je formulisao u XVIII
veku poznati nemački tužilac Anselm fon
577
Fojerbah (Paul Johann Anselm Ritter von
Feuerbach) kao takav je aktuelan i pred-
stavlja osnovni postulat savremenog
krivičnog prava. Ovo načelo je garancija
za pravnu sigurnost i izbegavanje pro-
izvoljnosti za građane, jer niko ne može
biti oglašen krivim i biti kažnjen za delo
koje zakon ne predviđa kao krivično de-
lo. Zbog pravne i političke važnosti,
načelo zakonitosti ili legaliteta je
predviđeno i u Ustavu Republike Koso-
va, gde se u članu 33 stav 1 propisuje:
“Niko se ne može proglasiti krivim ili
kazniti za krivično delo koje, u momentu
izvršenja, nije bilo određeno zakonom
kao krivično delo, osim za dela, koja su u
periodu u kojem su počinjena, na osnovu
međunarodnog prava, smatrana geno-
cidom, ratnim zločinima ili zločinima
protiv čovečnosti”, dok prema stavu 2:
“Kazna koja je izrečena za neko krivično
delo ne može biti strožija nego što je bila
određena zakonom u vreme kada je delo
počinjeno”. KZK, kao glavni izvor
krivičnog prava na Kosovu, načelo za-
konitosti propisuje u svom članu 2, od-
nosno u stavu 2 gde navodi: “Nijedna
krivična sankcija ili mera obaveznog
lečenja ne može biti nametnuta licu ili
delu, ukoliko pre izvršenja tog dela, za-
kon nije predvideo to delo kao krivično
delo i nije predvideo krivičnu sankciju ili
meru obaveznog lečenja za takav čin”.
Pored toga, načelo zakonitosti predstavlja
okvir za tumačenje svih pitanja krivičnog
prava, kao zakonskog prava. Rasprava o
načelu zakonitosti i je dalje aktuelna u
doktrini i u vezi sa dinamikom evolucije
krivičnog prava, kao što je slučaj sa
razvojem evropskog krivičnog prava
danas, gde je stvaranje i sprovođenje
pravnog okvira EU konstantno uslovljeno
načelom zakonitosti, posebno u pogledu
primene novih instituta iz krivične oblas-
578
ti. Načelo zakonitosti se takođe primenju-
je na proceduralne radnje (videti: „Nače-
lo zakonitosti u krivičnom postupku”).
- Pod-načela načela zakonitosti - pre-
ma samoj definiciji načela zakonitosti,
proizilazi da u sebi sadrži određene
zahteve ili pod-načela koja bi trebalo
uzeti u obzir za njegovu punu
primenu:
- Načelo da je samo zakon izvor
krivičnog prava - što znači da se
krivična dela i kazne mogu utvrditi
samo zakonom (Nullum crimen sine
lege scripta), a ne drugim pravnim ak-
tima sa nižom pravnom snagom (pod-
zakonskim aktima). Ovo načelo je
definisano i u članu 2 stav 1 KZK-a:
“Krivična dela, krivične sankcije i
mere obaveznog lečenja su određeni
jedino zakonom”.
- Načelo tačnog utvrđivanja krivičnih
dela i zabrane analogije - znači
obaveza zakonodavca da koristi jasne i
precizne izraze u vezi sa utvrđivanjem
koje se činjenice (činjenja ili nečinjen-
ja) smatraju elementima zakonskog
oblika krivičnog dela da bi se tačno
znalo šta je protivzakonito, a šta nije.
Takođe, u skladu sa načelom zakoni-
tosti, zabranjeno je tumačenje po
analogiji definicije krivičnih dela. Ovo
načelo je takođe izraženo u KZK, u
članu 2, stav 3, gde je propisano:
“Definicija krivičnog dela će biti stro-
go tumačena i tumačenje putem
analogije nije dozvoljeno. U slučaju
nedoumice, definicija krivičnog dela
će biti određena tako da bude naj-
povoljnija po osobu protiv koje se
vodi krivični postupak”.
- Načelo zabrane retroaktivnog delo-
vanja krivičnog zakona - što znači da
se, kao opšte pravilo, protiv izvršioca
primenjuje zakon koji je bio na snazi u
 vreme izvršenja krivičnog dela (videti
objašnjenje: „Pravovremenost
krivičnog zakona“ / “~ Zabrana ret-
roaktivne radnje krivičnog zakona i
sprovođenja povoljnijeg zakona”).
- Načelo utvrđivanja kaznene sankcije
- znači obaveza zakonodavca da za
svako krivično delo odredi i krivičnu
sankciju, odnosno meru ili kaznu.
Načelo humanosti u krivičnom pravu
[Parimi i humanitetit në të drejtën penale;
Principle of humanity in criminal law;
Grundsatz der Humanität im Strafrecht] -
uključuje standard da sva prilagođavanja
u krivičnom pravu imaju prioritet pošto-
vanja ljudskih prava i sloboda u odnosu
na državu i njenu represivnu moć. Pre
svega, to se izražava definicijom
krivičnih dela koja poštuju ljudsko dosto-
janstvo, a posebno zabranjuju nečovečne
ili ponižavajuće mere i kazne protiv
izvršilaca krivičnih dela.
Načelo zakonitosti u krivičnom
postupku [Parimi i ligjshmërisë në pro-
cedurë penale; Principle of legality in
criminal procedure; Legalitätsprinzip im
Strafprozess] - znači da se sve radnje u
krivičnom postupku moraju utvrditi za-
konom, i kao takve izvršiti. Kao osnovno
načelo pravde, to je garancija poštovanja
ljudskih prava i sloboda u krivičnom
postupku. Ovo je standard u savremenom
sistemu krivičnog pravosuđa, koji ovom
načelu, pored njegovog materijalnog
karaktera, daje vrednost i sa formalno
proceduralnog aspekta. To proizilazi iz
odredbi koje regulišu krivični postupak u
određenim državama, ali u poslednjih
nekoliko godina taj standard je takođe
razjašnjen međunarodnim pravosudnim
mehanizmima. Na primer: ESLJP je u
svojoj praksi (odluka od 22.06.2000.
godine u slučaju “Coëme i drugi protiv
Belgije”) između ostalog naglasio:
“...načelo da se pravila krivičnog
postupka propisuju zakonom je i opšte
načelo pravde. Kao takvo, ovo načelo
stoji na istom nivou sa zahtevom da
pravila krivičnog zakona treba da budu
određena samo zakonom, a to je ote-
lotvoreno izrekom "Nullum judicium si-
ne lege"...”. Sud je takođe podsetio da
“pravila krivičnog postupka imaju za cilj
zaštitu lica pod istragom protiv rizika
zloupotrebe vlasti...”. U tom smislu, Sud
se u svojoj praksi dosledno pobrinuo da
naglasi načelo zakonitosti kao osnov
krivičnog postupka u demokratskim zem-
ljama, ukazujući na obavezu država da
garantuju zakonitost u tom pogledu (vi-
deti: Poitrimol protiv Francuske, i:
Guérin protiv Francuske, itd.). Pored to-
ga, ESLJP naglašava da donošenje od-
luka u sudu mora biti zasnovano na
načelu zakonitosti, kao posledica pre-
duslova da se istraga mora izvršiti na
način propisan zakonom (Belilos protiv
Švajcarske, Richert protiv Poljske).
Načelo službenosti krivičnog postupka
[Parimi i oficialitetit të procedurës
penale; Principle of officiality of criminal
proceedings; Offizialmaxime] - znači
dužnost organa određenog zakonom da
po službenoj dužnosti (ex officio)
preduzme krivično gonjenje, tako da ova
dužnost ne ostane teret za oštećenog.
Prema ZKP, gonjenje krivičnih dela je u
nadležnosti državnog tužioca. Za neka
krivična dela, državni tužilac može
preduzeti gonjenje samo na predlog
oštećenog, kao što je definisano u KZK,
npr: krivično delo “Zapošljavanje lica sa
zaraznim bolestima” (član 259), itd.
Načelo nezavisnosti i nepristrasnosti
suda [Parimi i pavarësisë dhe
paanshmërisë së gjykatës; Principle of
independence and impartiality of the
court; Grundsatz der Unabhängigkeit und
579
Neutralität der Gerichte] - znači da su
sudovi u vršenju svog posla nezavisni i
nepristrasni i da postupaju u skladu sa
Ustavom i važećim zakonima. Ovo nače-
lo je povezano i sa standardom podele
vlasti u demokratskim društvima, gde na
pravosuđe ne treba da utiču druge dve
vlasti (zakonodavna i izvršna vlast), a ni
strane i ostali. Kao takvo, ovo načelo
zavisi od mnogih aspekata i dimenzija
rada i funkcionisanja suda i sudija.
Načelo lične krivične odgovornosti
[Parimi i përgjegjësisë penale personale;
Principle of personal criminal liability;
Grundsatz der persönlichen
Schuldfähigkeit] - prema ovom načelu,
krivično odgovornim se može smatrati
samo pojedinac koji ima psihičke
sposobnosti i koji je izvršio krivično delo
voljno ili iz nehata (ličnom krivicom).
Ovo načelo je nastalo kao rezultat učenja
pozitivističke italijanske škole koja je
osmislila krivičnu odgovornost na os-
novu psiholoških i ličnih kriterijuma, kao
garanciju pojedinca da ne odgovara za
postupke drugog i izbegne objektivnu
krivičnu odgovornost. Čak i sa istorijske
tačke gledišta, krivično pravo je razvi-
jeno priznavanjem kao krivičnog
subjekta samo čoveka kao fizičko lice, a
krivična odgovornost je shvaćena u psi-
hološkom smislu, smatrajući da je lice
(fizičko) krivično odgovorno za svoje
postupke, ako je krivo, odnosno ako ima
psihološke i mentalne veze sa izvršenim
delom (Actus reus non facit reum nisi
mens sit rea). U skladu s tim, elementi
krivične odgovornosti i kriterijumi za
njegovu ocenu su prilagođeni ličnoj, in-
dividualnoj prirodi čoveka, shvatajući
krivičnu odgovornost kao ličnu i krivicu
pojedinca. Iz ovih razloga, postoji nepre-
kidna dilema da li se krivična odgo-
vornost može primeniti na pravno lice,
580
gde je sada u savremenoj doktrini
krivični element zasnovan na norma-
tivnom aspektu (videti u ovom rečniku:
„Krivična odgovornost pravnih lica“).
Međutim, što se tiče fizičkog lica,
krivična odgovornost se percipira kao
mentalna sposobnost izvršioca i njegov
psihički odnos prema krivičnom delu.
Takvu definiciju nalazimo i u krivičnim
zakonicima različitih zemalja, u od-
redbama koje određuju kada lice može
biti krivično odgovorno. KZK takođe
propisuje: “Izvršilac krivičnog dela je
krivično odgovoran ukoliko je duševno
sposoban i ukoliko je izvršio krivično de-
lo voljno ili iz nehata”. To je jedno od
psihološkog shvatanja krivične odgo-
vornosti, iz koga prolizilazi da se
krivična odgovornost sastoji od dva os-
novna elementa: odgovornosti i krivice
(koji su takođe objašnjeni u rečniku).
Načelo javnosti u krivičnom postupku
[Parimi i publicitet në procedurë penale;
Principle of publicity in criminal pro-
ceedings; Öffentlichkeitsgrundsatz im
Strafprozess] - znači pravo da suđenje
protiv lica koje je optuženo za krivično
delo bude javno i da učestvuju i drugi
građani koji su zainteresovani da prate
razmatranje i odlučivanje suda u vezi sa
određenim krivičnim slučajem. Ovo
načelo je definisano i Ustavom (član 31,
stav 3) i ZKP (član 293, itd). Izuzetak od
ovog načela su slučajevi kada se smatra
da je isključenje predstavnika javnosti ili
medija u interesu pravde ili se veruje da
bi njihovo prisustvo predstavljalo rizik za
javni red ili nacionalnu bezbednost, in-
terese maloletnika ili za zaštitu života
privatne strane u postupku, na način pro-
pisan zakonom.
Nadležnost krivičnog suda [Juridiksioni
i gjykatës penale; Jurisdiction of criminal
court; Jurisdiktion des Strafgerichts] -
znači nadležnost za razmatranje određe-
nih krivičnih slučajeva.
Naredbe/naređenja pretpostavljenih
kao osnov za isključivanje protivza-
konitosti [Urdhrat nga lartë si bazë e për-
jashtimit të kundërligjshmërisë; Superior
orders as the basis of exclusion of unlaw-
fulness; Weisungen von Vorgesetzten als
Grund zum Ausschluss der
Rechtswidrigkeit] - su slučajevi u kojima,
prema uslovima predviđenim zakonom,
delovanje lica preduzeto po nalogu pret-
postavljenog (vojnog ili građanskog) nije
kažnjivo, odnosno lice nije krivično od-
govorno, iako takav postupak ima
osobine krivičnog dela. Prema KZK (član
16, stav 1), izvršilac krivičnog dela po
naredbi vlasti ili pretpostavljenog može
da se oslobodi od krivične odgovornosti
samo ako je lice: bilo u zakonskoj obave-
zi da posluša takvo naređenje; nije znao
da je naređenje nezakonito; i naređenje
nije bilo očigledno nezakonito. Prema
tome, naređenja pretpostavljenih mogu
biti osnov za oslobađanje od krivične od-
govornosti samo u izuzetnim slučajevi-
ma, u suprotnom, to je načelo krivičnog
prava da čak i kada je delo izvršeno na
osnovu naredbe vlasti ili pret-
postavljenog, bilo vojnog ili građanskog,
izvršilac se ne oslobađa od krivične od-
govornosti. Pored toga, KZK u članu 16,
stav 2 izričito propisuje: “Naređenja da
se izvrši genocid ili drugi zločini protiv
čovečnosti su u svim okolnostima
očigledno nezakonita”.
Nasilje [Dhuna; Violence; Gewalt] -
ponašanje lica koje uključuje fizičku
snagu, na način da ošteti, zloupotrebi i
ubije nekoga. Nasilje može da se izrazi i
kao psihički pritisak u cilju zastrašivanja.
Kao takvo, nasilje je sastavni element
pravnog oblika mnogih krivičnih dela.
- u porodici - označava svaki akt koji
krši prava žene, muškarca i dece od
strane lica koji su članovi porodice.
Nasilje i pretnje kao uzroci isključenja
nezakonitosti [Dhuna dhe kanosja si
shkaqe të përjashtimit të
kundërligjshmërisë; Violence and threats
as causes of exclusion of unlawfulness;
Gewalt und Drohung als Elemente des
Ausschlusses der rechtswidrigen Hand-
lung] - su okolnosti ili opšti uzroci
isključenja nezakonitosti, odnosno
krivične odgovornosti izvršioca dela, ako
je delo izvršeno pod njihovim uticajem.
U krivičnom pravu postoji načelo da ne
može biti sankcionisano lice koje je pod
uticajem nasilja ili ozbiljne pretnje
izvršilo krivično delo. Uslovi i okolnosti
koje isključuju krivičnu odgovornost
izvršioca koji je izvršio delo pod uti-
cajem nasilja i pretnje definišu se za-
konom. KZK u članu 14 „Nasilje ili
pretnja“, odnosno u stavu 1 propisuje:
„Delo izvršeno pod uticajem nepod-
nošljivog nasilja ili nepodnošljive pretnje
nije krivično delo samo ako lice, odmah
nakon prestanka opasnosti, prijavljuje
prinudu i protivzakonito delo pred
nadležnim organima“. S druge strane, na-
silje i pretnja predstavljaju elemente
krivičnog dela i osnov za krivičnu odgo-
vornost lica koje ih vrši. Dakle, čak
KZK, u stavu 3, člana 14 predviđa: „Lice
koje koristi nasilje ili pretnju... smatraće
se izvršiocem krivičnog dela”.
- Nasilje - se smatra kao opšti osnov za
isključivanje nezakonitosti krivičnog
dela u slučajevima kada je činjenje
(nečinjenje) lica preduzeto pod uti-
cajem spoljnog nasilja. U tu svrhu, u
krivičnom pravu se pravi razlika iz-
među apsolutnog i kompulzivnog na-
silja.
581
- Apsolutno (vis absoluta) - je nasilje sa
kojim se lice u celosti, u apsolutnom
smislu, lišava slobode odlučivanja o
svom ponašanju. Na primer: lice X ko-
je mora da signalizira dolazak aviona
u vazduhoplovnom centru, vezano je
ili oteto od strane drugih i u tom
slučaju dolazi do nesreće, jer nije sig-
naliziralo ono za šta je lice X bilo
obavezno po zakonu. U ovom slučaju,
upotreba apsolutnog nasilja protiv lica
X predstavlja osnov za isključivanje
nezakonitosti nedelovanja i shodno
tome, krivice lica X.
- Kompulzivno (vis compulsive) - je na-
siljekojim lice nije potpuno lišeno
mogućnosti da odlučuje, ali takvo rela-
tivno nasilje u obliku pritiska ga
obavezuje da preduzme određenu
radnju ili ne. Na primer: Blagajniku na
šalteru banke se preti oružjem i
obavezan je da preda novac! Da li
izvršilac ima krivičnu odgovornost u
ovim slučajevima, zavisi od procene
okolnosti u svakom slučaju kako bi se
dokazalo da li je nasilje moglo da se
savlada i da li je bilo moguće izbeći
nasilje na neki drugi način.
- Pretnja - znači izjava kojom se licu
daje do znanja da će mu se dogoditi
nešto loše ako ne postupi na način na
koji to traži lice koje preti. Dakle,
pretnja je neka vrsta psihološkog na-
silja protiv određenog lica. U
krivičnom pravu, da bi pretnja bila os-
nov za isključivanje krivične odgo-
vornosti izvršioca, ona mora da bude
ozbiljna, stvarna i nepremostiva u
konkretnom slučaju.
Ne bis in idem (lat.) - je latinski pojam
koji se koristi da se izrazi osnovno načelo
krivičnog postupka da se nikome ne
može suditi dva puta za isto krivično delo
(iste činjenice) ako je postojala pra-
582
vosnažna odluka suda. ZKP takođe u
članu 4 predviđa načelo ne bis in idem,
gde u stavu 1 propisuje: “Niko ne može
biti gonjen niti kažnjen za krivično delo
za koje je odlukom suda pravosnažno
oslobođen ili osuđen ili za koje je op-
tužba pravosnažno odbijena ili je krivični
postupak pravosnažno obustavljen”. Kao
takvo, ovo načelo je garancija optužen-
ima da se protiv njih neće ponoviti
krivično gonjenje i suđenje za činjenice
koje su meritorno rešene od strane suda.
Međutim, u krivičnim slučajevima koji
su pod jurisdikcijom međunarodnih tri-
bunala i sudova, načelo ne bis in idem
nema isti smisao, i za određene slučajeve
ovo načelo nije prepreka da međunarodni
sud nastavi sa slučajevima za krivična
dela koja su u njegovoj nadležnosti iako
postoji konačna odluka suda dotične
države za iste činjenice. Dok s druge
strane, ovo načelo ima apsolutni karakter
kada postoji odluka međunarodnih sudo-
va jer za te činjenice ne može da sudi sud
države. Ovaj standard je utvrđen i
Rimskim statutom zaosnivanje
Međunarodnog krivičnog suda (MKS),
Međunarodnog suda za ratne zločine u
bivšoj Jugoslaviji (MSRZBJ), itd.
Nečovečno ili ponižavajuće postupanje
[Trajtimi çnjerëzor apo poshtërues; In-
human or degrading treatment; Un-
menschliche oder erniedrigende Behand-
lung] - Videti: “Kazne za nečovečno ili
ponižavajuće postupanje”.
Nehat (culpa) [Pakujdesia (culpa; Negli-
gence; Fahrlässigkeit (culpa)] - se
definiše kao izvršenje krivičnog dela bez
volje i volje lica, dakle, u ovom slučaju
izvršilac ne želi nastalu posledicu i izazi-
va je bez njegove volje. Zbog toga se
nehat smatra najlakšim oblikom krivice.
Krivično delo je izvršeno iz nehata kada
je posledica prouzrokovana zbog sprem-
nosti lica u vezi sa mogućnošću izazivan-
ja posledice ili nemara, nesvesnosti da
svojim činjenjem ili nečinjenjem može
uzrokovati zabranjenu posledicu. Postoje
dve vrste nehata: svesni i nesvesni. KZK
takođe prepoznaje ove dve vrste nehata,
gde u članu 23 stav 1 propisuje “Krivično
delo može biti izvršeno svesnim ili nes-
vesnim nehatom” i kao u slučaju volje,
ne pravi definiciju opšteg pojma nehata,
već se poziva na obe njegove vrste.
- Svesni (luxuria) - označava slučajeve
kada je lice svesno da njegovim
činjenjem ili nečinjenjem mogu re-
zultirati posledice (krivična dela), ali
olako smatra da do posledice neće
doći ili da će moći da spreči takvu
štetnu posledicu. KZK (član 23, stav
2) predviđa: “Lice deluje sa svesnim
nehatom kada je svesno da zabranjena
posledica može nastupiti kao rezultat
njegovog delovanja ili nedelovanja, ali
olako smatra da do posledice neće
doći ili da će moći da spreči nastupan-
je štetne posledice”. Iz toga proizilazi
da se svesni nehat sastoji od dva ele-
menta: svest o mogućnostima izazi-
vanja posledice i uverenja ili nadanja
da posledica neće biti prouzrokovana
ili da se njeno nastajanje može spreči-
ti. Na primer: svesni nehat se izražava
u slučajevima kada lice vozi velikom
brzinom (premašuje dozvoljenu
brzinu) i uzrokuje povredu ili čak liši
drugo lice života; posledica koju nije
želelo. U ovom slučaju, namerno je
premašil brzinu, a posledica (krivično
delo) povrede ili ubistva je iz nehata.
Konkretno, nehat leži u činjenici da
lice nije poštovalo propise o
drumskom saobraćaju predviđene up-
ravo za sprečavanje štetnih posledica
po građane, a u konkretnom slučaju,
da je bilo pažljivo, ne bi vozilo ve-
likom brzinom i stoga ne bi moglo da
uzrokuje zabranjenu posledicu.
- Nesvesni (Negligentia) - postoji u
slučajevima kada lice nije svesno da
zabranjena posledica može biti
prouzrokovana njegovim činjenjem ili
nečinjenjem, iako je zbog okolnosti
konkretnog slučaja i njegovih ličnih
osobina bilo obavezno i moglo je biti
svesno takve mogućnosti. KZK (član
23. stav 3.) propisuje: “Lice deluje sa
nesvesnim nehatom kada nije svesno
da će zabranjena posledica da nastupi
kao rezultat njegovog delovanja ili
nedelovanja, iako bi prema
okolnostima i ličnim osobinama tre-
balo biti svesno takve mogućnosti”.
Na primer: slučaj nesvesnog nehata
može biti kada licu, koje radi na krovu
kuće sklizne deo cigle iz ruke i udari
lice koje se slučajno tu našlo i
prouzrokuje telesne povrede. Kao
poseban element nesvesnog nehata je
nepostojanje neposredne psihološke
veze između izvršioca i posledice koja
je rezultat njegovog delovanja. U
nauci krivičnog prava razlikuje se nes-
vesni nehat u slučaju ’više sile’ (caso
fortuito), gde poslednje navedeno po-
drazumeva izazivanje posledice (za-
konskog oblika krivičnog dela) bez
krivice, te prema tome, ne može post-
ojati krivična odgovornost. Naime,
slučaj postoji kada lice prouzrokuje
zabranjenu posledicu, ali koje, prema
njegovim objektivnim okolnostima i
ličnim osobinama, nije moglo i nije
moralo predvideti posledicu.
- Profesionalni - je nehat lica koje
tokom obavljanja svoje profesije ili
zadatka nije pažljivo poštovalo pravila
koja su propisana zakonom ili pro-
pisom u određenoj oblasti i time
izazvalo zabranjenu posledicu
583
 (krivično delo). Ova vrsta nehata nije
definisana kao opšti pojam u KZK, ali
se obično smatra otežavajućom
okolnosti u sudskoj praksi.
Nečovečne ili ponižavajuće kazne
[Dënimet çnjerëzore apo poshtëruese; In-
human or degrading punishments; Un-
menschliche und erniedrigende Strafen] -
su kazne koje krše dostojanstvo i integri-
tet osuđenog, degradiranjem ponižavan-
jem, preziranjem njegovog ljudskog bića,
nanošenjem velike patnje ili ozbiljnih
povreda na telu ili povrede duševnog ili
fizičkog zdravlja. Ove kazne su bile iz-
ražene u društvima i u periodima u koji-
ma je svrha krivične kazne bila
zastrašivanje i osveta protiv izvršioca
krivičnog dela. Kao takve, ove kazne su
zabranjene u savremenom krivičnom
pravu, gde je svrha krivične kazne
prevaspitavanje i ponovna socijalizacija
izvršioca. Pored zabrane da se ove kazne
formalno predvide, u savremenom
društvu su zabranjene radnje koje se
sastoje od nečovečnih i ponižavajućih
postupaka protiv izvršioca krivičnog
dela; kao što je zabranjeno i mučenje ko-
je se u mnogim zakonima propisuje kao
posebno krivično delo (videti i „Mučen-
je“ u ovom rečniku). Nečovečna i
ponižavajuća postupanja su propisana i
kao kvalifikacione okolnosti za određena
krivična dela. Ove radnje su zabranjene i
međunarodnim aktima (za tu svrhu vi-
deti: „Konvenciju protiv mučenja i dru-
gih surovih, nečovečnih ili ponižavajućih
kazni (1984)“ i Evropsku konvenciju za
sprečavanje mučenja i nečovečnog ili
ponižavajućeg postupanja (2002)“), gde
EKLJP, između ostalog, u članu 3 „Za-
brana mučenja“ propisuje da „Niko ne
sme biti podvrgnut mučenju ili
nečovečnom ili ponižavajućem postupan-
584
ju“. Ovaj standard je takođe usaglašen sa
sudskom praksom ESLJP.
Nezakonit prekid trudnoće [Ndërprerja
e palejuar e shtatzënësisë; Unlawful ter-
mination of pregnancy; Rechtswidriger
Schwangerschaftsabbruch] - uključuje
svaki oblik prekida trudnoće u suprotnos-
ti sa zakonom. Ove radnje su inkri-
minisane kao posebno krivično delo,
definišući kao njegove elemente one
radnje koje rezultiraju prekidom trudnoće
u suprotnosti sa zakonom ili pružanjem
pomoći u tu svrhu. KZK u članu 184
definiše krivično delo „Nezakonit prekid
trudnoće“, gde je kao osnovni oblik ovog
dela definisano kada neko prekine trud-
noću, započne sa prekidom ili pomaže
prilikom prekida trudnoće. Dok kvalif-
ikovani oblik ovog dela postoji u
slučajevima kada se ova dela vrše bez
pristanka trudne žene ili se pojave teže
posledice, kao što su povrede, narušavan-
je zdravlja ili smrt trudne žene. Odredbe
koje definišu ovo krivično delo imaju
karakter usmeravanja, jer se činjenica
kada se prekid trudnoće smatra neza-
konitim predviđa posebnim zakonom gde
se propisuju i uslovi kada je takva radnja
dozvoljena (videti u ovom rečniku obja-
šnjenje za pojam: „Abortus“).
Novčana kazna [Dënimi me gjobë; Pun-
ishment of fine; german] - spada u vrste
imovinskih kazni. Ovom kaznom, izvrši-
lac krivičnog dela je obavezan da u od-
ređenom roku izmiri gotovinski iznos
državi. Novčana kazna je jedna od najsta-
rijih kazni. KZK u članu 46. stav 1. pro-
pisuje: “Novčana kazna ne može se izreći
na iznos manji od sto (100) Evropskih
evra (u daljem tekstu: „evra“). Novčana
kazna ne može biti viša od dvadeset i pet
hiljada (25.000) evra, a u slučaju
krivičnih dela vezanih za terorizam,
trgovinu ljudima, organizovani kriminal
ili krivična dela izvršena sa ciljem stican-
ja imovinske koristi, ne može biti viša od
petsto hiljada (500.000) evra”. Među
glavnim kaznama, po težini, novčana
kazna je najlakša kazna.
Nužna odbrana [Mbrojtja e nevojshme;
Necessary defence; Notwehr] - je opšti
institut koji isključuje nezakonitost dela u
određenim okolnostima, iako izvršeno
delo sadrži sve karakteristike krivičnog
dela propisane zakonom. Kao takvo, delo
je izvršeno u nužnoj odbrani kada ga
izvršilac izvrši da bi izbegao nezakoniti,
stvarni i neposredan napad na sebe ili
drugo lice. Drugi uslov treba da bude u
srazmeri sa intenzitetom napada i opas-
nosti koja potiče od tog napada. Na pri-
mer: Nužna odbrana može da se izrazi u
slučaju kada “Lice X koje je napadnuto
od strane lica Y, štiteći sebe, izaziva
telesne povrede ili lišava života lice Y”.
U ovom slučaju, radnja lica X sadrži sve
karakteristike krivičnog dela telesne pov-
rede ili ubistva, ali pošto je postajao
nezakoniti napad, delo je izvršeno u
nužnoj odbrani (samoodbrani), tada se
ova radnja ne smatra nezakonitom i ne
postoji krivično delo. Uslovi sprovođenja
ovog instituta, odnosno uslovi koje treba
ispuniti u vezi sa napadom i odbranom
(kao dva osnovna elementa nužne od-
brane), propisuju se zakonom. Pored to-
ga, institut nužne odbrane je i izraz pri-
rodnog prava čoveka da u određenim
okolnostima štiti sebe i pravna dobra, i
pokazatelj da je krivično pravo u skladu i
sa samim prirodnim pravom. KZK
takođe reguliše institut nužne odbrane,
gde u članu 12, stav 2 propisuje: “Delo je
izvršeno u nužnoj odbrani kada ga izvrši-
lac izvrši da bi izbegao nezakoniti, stvar-
ni i neposredan napad na sebe ili drugo
lice, a priroda tog dela je srazmerna ste-
penu opasnosti od napada”. Iz toga proiz-
ilazi da, kako bi postojao institut nužne
odbrane, osim što odbrana treba da iz-
begne napad, i sam napad treba da ispuni
nekoliko sledećih uslova: da bude neza-
konit, stvaran i neposredan. Kod nužne
odbrane, napadač je čovek.
- Navodna ili pretpostavljena - postoji u
slučajevima kada lice pogrešno misli
da je napadnuto i u zabludi preduzima
zaštitne radnje i šteti drugom licu ili
njegovom pravnom dobru. U ovim
slučajevima nema potrebe za nužnom
odbranom, jer je jedan od osnovnih
uslova koji se mora ispuniti za
primenu ovog instituta taj da napad
mora biti stvaran. U ovim slučajevima,
da li će izvršilac biti kažnjen ili ne,
zavisi od utvrđivanja da li je u
konkretnom slučaju, bio u neposrednoj
zabludi ili ne.
- Prevazilaženje granica krajnje nužde
- izražava se u slučajevima kada od-
brana nije proporcionalna napadu ili
kada se odbrana preduzima nakon što
je napad izbegnut ili prestao. U takvim
slučajevima, postupak lica je kažnjiv,
ali se može ublažiti kazna, u zavisnosti
od okolnosti konkretnog slučaja. Na
primer: Lice X uspešno izbegne napad
lica Y, nanosećimu telesne povrede,
ali nastavlja sa delom i lišava ga živo-
ta”! KZK takođe propisuje (član 12,
stav 3): “Delo koje je nesrazmerno
stepenu opasnosti koje predstavlja na-
pad prekoračuje nužnu odbranu.”, i
reguliše: “Kada izvršilac prekorači
granicu nužne odbrane, kazna može
biti umanjena. Kada izvršilac
prekorači granicu nužne odbrane zbog
jake traume ili straha od napada, može
biti oslobođen kazne”.
585
O kaznu, teža kazna se može izreći ukol-
Obdukcija [Autopsia; Autopsy; Autop-
sie] - je ispitivanje posle smrti (post mor-
tem) i predstavlja visoko specijalizovan
hirurški postupak koji se sastoji od temel-
jnog pregleda leša radi utvrđivanja uz-
roka i načina smrti ili povrede. Obično ga
obavlja specijalista koji se zove patolog.
U većini slučajeva, patolog može utvrditi
uzrok smrti i sprovodi se naročito kada se
sumnja da smrt lica nije prirodna smrt.
Odgovornost za kvalifikovane oblike
krivičnih dela [Përgjegjësia për format e
kualifikuara të veprave penale; Liability
for qualified forms of criminal offenses;
Strafrechtliche Verantwortlichkeit für
qualifizierte Straftaten] - je posebna vrsta
krivične odgovornosti koja se izražava u
slučajevima kada je izvršilac preduzeo
činjenje radi ostvarivanja određene
posledice, ali se ostvaruje ozbiljnija
posledica od one koju je izvršilac želeo
(a koja se obično uzrokuje). Što se tiče
najteže posledice, izvršilac krivičnog
dela će se smatrati odgovornim ako je re-
zultat nehata. U ovu kategoriju spadaju i
slučajevi kada se krivično delo izvrši u
posebnim okolnostima (u vezi sa mes-
tom, vremenom, žrtvom protiv koje je
izvršeno krivično delo, motivom, itd), a
zakonodavac ove okolnosti predviđa u
okviru zakonskog oblika krivičnog dela
kao osnov da kvalifikuje to delo kao
najteže i propisuje najvišu kaznu. Ovi
slučajevi se u krivičnom pravu ocenjuju
kao krivična dela kvalifikovana sa težim
posledicama ili sa posebnim
okolnostima.
- Sa težim posledicama - što se tiče
krivičnih dela kvalifikovanih sa teškim
posledicama, KZK u članu 24 propisu-
je: “Kada izvršeno krivično delo
izazove posledice teže od namera-
vanih, i za koje je zakon zapretio težu
586
iko se posledice mogu pripisati nehatu
izvršioca”. Iz toga proizilazi da za težu
posledicu koja nije željena ili za koju
se nije saglasio izvršilac (nema ele-
menata volje), krivična odgovornost
izvršioca nastupa samo ako se dokaže
da je takva posledica nastala usled
njegovog nehata. Na primer: Krivično
delo sa težim posledicama može da se
izrazi u slučaju kada lice X napadne
lice Y kako bi mu nanelo telesne pov-
rede, ali se udarcem izazove smrt lica
Y. U ovakvom slučaju, da bi se kaz-
nilo lice X za težu posledicu, treba da
se dokaže da je posledica smrti
izazvana zbog njegovog nehata, jer je
od sredstva kojim ga je udarilo ili
načina delovanja znalo da može da se
izazove smrt ili je trebalo da zna da
može da se izazove takva posledica,
itd.
- Sa posebnim okolnostima - izražava
se u slučajevima kada je krivično delo
izvršeno u takvim okolnostima koje
delo čine težim od osnovnog oblika i
za te slučajeve je zakonodavac
predvideo kvalifikovani oblik dela i
predvideo težu kaznu za izvršioca.
KZK takođe propisuje težu kaznu za
dela koja se izvrše u posebnim
okolnostima, ocenjujući je kao kvalif-
ikovanu okolnost od osnovnog oblika
dela. Na primer: kod krivičnog dela
otmice je predviđena teža kazna ako je
to delo izvršeno u sledećim
okolnostima: izvršilac je delovao kao
član grupe, izvršilac je izvršio delo
koristeći oružje, opasno sredstvo ili
drugu stvar koja može da izazove
tešku telesnu povredu ili ozbiljno
ošteti zdravlje, izvršilac je izvršio delo
protiv ugrožene žrtve, itd. Posebne
(teže) okolnosti u kojima se krivično
delo može izvršiti, KZK propisuje i
kao osnov za težu kaznu (član 74).
Odgovornost ili sposobnost za krivicu
[Përgjegjshmëria apo aftësia për faj;
english; german] - je osnovni element
krivične odgovornosti koji označava
psihičku sposobnost lica da razume, da
bude svesno važnosti i posledice
krivičnog dela koje vrši, a u isto vreme
može kontrolisati svoje ponašanje.
Odgovornost lica se smatra sposob-
nošću za krivicu. Dakle, kao preduslov
krivice. U krivičnom pravu se smatra
da je lice sposobno za krivicu, odgo-
vorno, kada poseduje intelektualnu
(mentalnu) sposobnost i volju koje mu
omogućavaju da razmišlja, rasuđuje,
odlučuje i kontroliše ponašanje i
postupke. To podrazumeva mentalnu
sposobnost da razume da svojim
činjenjem ili nečinjenjem može biti
uzrokovana zabranjena posledica i da
ima sposobnost da dobrovoljno odluči,
čini ili ne čini. Iz toga proizlazi da se
odgovornost sastoji od dva osnovna
elementa: intelektualnog elementa ili
mentalne sposobnosti i elementa volje
(volitivni) ili želje. Intelektualni ele-
ment znači sposobnost izvršioca
krivičnog dela da shvati, da ima jasnu
sliku o svom delu, da je opasno i
nezakonito. Element volje znači
psihičku sposobnost izvršioca da
kontroliše svoje ponašanje i da deluje
dobrovoljno. KZK ne definiše pojam
odgovornosti, odnosno stanja sposob-
nosti za krivicu, to, jer se i u sudskom
postupku, u principu, pretpostavlja da
su sva lica odgovorna, da imaju men-
talnu sposobnost da shvate svoja dela.
Dokazivanje ovog elementa se po-
javljuje samo ako je to potrebno, od-
nosno ako se pokrenu dileme u
pogledu nivoa mentalne sposobnosti
okrivljenog. (Ovo za razliku od kriv-
ice, gde se nizakoga ne može pret-
postaviti da je kriv; nasuprot tome, u
krivičnom postupku osnovno načelo je
„pretpostavka nevinosti”).
- Neodgovornost ili/neuračunljivost -
postoji kada osoba nema intelektualnu
(mentalnu) sposobnost da shvati svoje
postupke i kontroliše svoje ponašanje.
Znači, suprotno od odgovornosti. Za
razliku od definicije stanja mentalnih
sposobnosti ili situacije kada je lice
odgovorno, KZK u članu 18 stav 1 od-
ređuje kada je lice neodgovorno ili
mentalno onesposobljeno: “Izvršilac
krivičnog dela će se smatrati neu-
računljivim ukoliko je u vreme
izvršenja krivičnog dela patio od trajne
ili privremene duševne bolesti,
psihičkog poremećaja ili smetnji u
psihičkom razvoju, koji su uticali na
psihičke funkcije na taj način da nije
mogao da razume prirodu i značaj
posledica svojih delovanja ili nedelo-
vanja, ili nije bio sposoban da
kontroliše svoja delovanja ili nedelo-
vanja ili da shvati da čini krivično de-
lo”. Iz ove odredbe proizilazi da KZK
određuje stanje neuračunljivosti na-
vodeći mentalne bolesti ili poremećaje
koje lice čine neodgovornim. Neodgo-
vornost isključuje krivicu i shodno
tome, i krivičnu odgovornost lica koje
je ostvarilo elemente krivičnog dela.
- Bitno smanjena odgovornost ili
smanjena uračunljivost - je psihičko
stanje lica čija je uračunljivost sman-
jena usled mentalnih bolesti ili
psihičkog poremećaja. U krivičnom
pravu, to je posredničko psihičko stan-
je između potpune uračunljivosti (od-
govornosti) i neuračunljvosti (neodgo-
vornosti), što ne isključuje sposobnost
za krivicu, ali je smanjuje, a to utiče
587
 na kaznu ili meru koja se može izreći
izvršiocu krivičnog dela. KZK u članu
18, stav 2 propisuje: “Izvršilac
krivičnog dela će se smatrati smanjeno
uračunljivim ukoliko je u vreme
izvršenja krivičnog dela njegova
sposobnost da razume prirodu i značaj
posledica svojih delovanja ili nedelo-
vanja bila značajno smanjena...”. Tak-
vo lice se smatra krivično odgo-
vornim, ali ove okolnosti sud uzima u
obzir prilikom odlučivanja o trajanju i
vrsti sankcije ili meri obaveznog
lečenja. Stoga, smanjena uračunljivost
ili bitno smanjena odgovornost ne
isključuju krivičnu odgovornost
izvršioca, ali to stanje utiče na blažu
kaznu, odnosno utvrđivanje vrste i tra-
janja sankcije ili mere obaveznog
lečenja.
Odluka o izvršenju krivičnog dela
[Vendimi për të kryer vepër penale; De-
cision to commit criminal offence;
Entscheidung zur Straftatbegehung] - je
prva faza procesa izvršenja krivičnog
dela (iter criminis), ali ne pripada oblasti
krivične odgovornosti, odnosno ne
kažnjava se. Znači, lice koje je samo od-
lučilo da izvrši krivično delo, a ne mani-
festuje ga u spoljnom svetu, ne kažnjava
se. Dakle, samo zato što je lice odlučilo
da izvrši krivično delo, a nije ga
sprovelo, ne kažnjava se.
Odnos supsidijarnosti je izražen u
slučajevima kada je zakonski oblik
krivičnog dela predstavljen kao prelimi-
narna faza drugog krivičnog dela i u
ovom slučaju se smatra da postoji samo
jedno krivično delo (drugo krivično de-
lo). Na primer: ako lice u početku
učestvuje u tuči, a zatim drugom licu
nanese ozbiljnu telesnu povredu, smatra
se da je izvršilo samo jedno krivično de-
lo, odnosno krivično delo teške telesne
588
povrede, a ne i krivično delo učestvovan-
je u tuči.
Odnos konzumerizma je izražen u
slučajevima kada je prethodno lakše
krivično delo konzumirano težim
krivičnim delom, a smatra se da je
izvršeno samo poslednje navedeno, od-
nosno postoji samo jedno krivično delo
(lex consumens legi consumpate); na pr:
ako lice prvo uzrokuje telesne povrede
drugom i potom ga liši života, u ovom
slučaju se smatra da je počinio krivično
delo ubistva, koje kao teže krivično delo
konzumira telesne povrede.
- Realni - postoji kada se sa mnogo dela
realizuju elementi mnogih krivičnih
dela, ali se prema krivičnom pravu
smatra da je izvršeno samo jedno delo.
Dakle, zakonom se svi ti elementi
definišu kao jedno krivično delo, kao
što su: složena krivična dela, nas-
tavljena krivična dela i kolektivna
krivična dela (videti u ovom rečniku:
Definicije za ova krivična dela).
Okrivljeni [I pandehur; Defendant; Bes-
chuldigter] - se smatra lice protiv kojeg
se sprovodi krivični postupak, odnosno
protiv kojeg se sprovodi istraga. Ovaj iz-
raz se koristi i kao opšti naziv za okri-
vljenog, optuženog i osuđenog.
Opoziv uslovnog otpusta [Revokimi i
lirimit me kusht; Revocation of condi-
tional release; Widerruf der Bewährung]
- ukidanje prava licu, koje je uslovno
pušteno, da ostane na slobodi ako je
izvršilo krivično delo ili nije poštovalo
obaveze koje je sud izrekao tokom bo-
ravka na slobodi.
Okolnosti izvršenja krivičnog dela
[Rrethanat e kryerjes së veprës penale;
Circumstances of commission of criminal
offense; Umstände der Straftatbegehung]
- uključuju uslove, korišćena sredstva,
motive izvršenja i druge okolnosti u
kojima je izvršeno krivično delo. Kao
takve, ove okolnosti mogu biti objektivne
i subjektivne prirode u vezi sa krivičnim
delom, izvršiocem ili žrtvom. Ove
okolnosti mogu biti povezane sa vreme-
nom, sredstvima, načinom i mestom
izvršenja krivičnog dela, psihičkim stan-
jem izvršioca i žrtve, njihovim odnosima,
itd. Ove okolnosti se ocenjuju kao
otežavajuće ili olakšavajuće i utiču na ut-
vrđivanje stepena krivične odgovornosti
izvršioca, vrstu i visinu kazne. Da bi se
ove okolnosti ocenile, ne smeju biti od-
ređene od strane zakonodavca kao ele-
menti zakonskog oblika krivičnog dela
(pošto se ne mogu dva puta ceniti iste
okolnosti i činjenice).
- Otežavajuće okolnosti - uključuju one
okolnosti koje čine kaznu oštrijom u
granicama propisanim zakonom za to
krivično delo.
- Olakšavajuće okolnosti - su okolnosti
koje utiču da kazna bude blaža u
granicama propisanim zakonom.
Optuženi [I akuzuar; Accused; An-
geklagter] - lice protiv kojeg je podignuta
optužnica i određen glavni pretres.
Optužnica [Aktakuza; Indictment; An-
klage] - je formalni akt u krivičnom
postupku kojim se zahteva zakazivanje
glavnog pretresa i proglašenjeokrivljenog
krivim za krivično delo. Optužnicu
podiže organ tužilaštva, odnosno državni
tužilac, kada na osnovu činjenica i
dostupnih dokaza, postoji osnovana
sumnja da je okrivljeni počinio određeno
krivično delo. ZKP u članu 241 precizno
navodi elemente koje optužnica treba da
sadrž, kao što su: navođenje suda gde će
se održati glavni pretres; ime i prezime
okrivljenog lica sa ličnim podacima,
vreme i mesto izvršenja krivičnog dela,
objekat u kojem je krivično delo izvršeno
i sredstvo kojim je izvršeno krivično de-
lo, kao i ostale okolnosti potrebne da se
krivično delo što tačnije odredi, itd.
Optužujuća akta [Akte akuzuese; Accu-
satory acts; Anklagehandlungen] - je
opšti izraz koji označava sva dela koja po
zakonu pokreću krivično gonjenje i
sprovođenje postupaka, kao što su:
krivična prijava, optužnica, predlog za
gonjenje, predlog za izricanje
edukativnih mera, itd.
Organizovani kriminal [Krimi i organi-
zuar; Organized crime; Organisierte
Kriminalität] - je zajedničko preduziman-
je dva ili više lica koja deluju kontinuira-
no i prikriveno radi izvršenja jednog ili
više težih (ozbiljnih) krivičnih dela i za
neposrednu ili posrednu materijalnu ili
finansijsku korist videti (u ovom rečniku
takođe definiciju „Organizovane krimi-
nalne grupe“ i „Strukturisana zajedica”).
- Ozbiljan zločin - je akt koji pred-
stavlja krivično delo kažnjivo
maksimalnom kaznom zatvora od
najmanje četiri godine ili strožom
kaznom. Ova definicija je data u UN
Konvenciji protiv organizovanog
kriminala i kao takva je ugrađena u
državnim zakonima.
Organizovana kriminalna grupa [Grup
kriminal i organizuar; Organized crime;
Organisierte kriminelle Gruppe] -
strukturisana zajednica tri ili više lica
koja postoji određeno vreme, za vršenje
određenih krivičnih dela, koja deluje u
dogovoru u cilju vršenja jednog ili više
ozbiljnih krivičnih dela za direktnu ili in-
direktnu finansijsku korist ili druge mate-
rijalne koristi (KZK).
Oružje [Armë; Weapon; Waffe] - je
svako sredstvo ili alat dizajniran da pod
pritiskom gasova do kojih dolazi tokom
sagorevanja eksplozivnih materijala, iz-
bacuje metke i određen je ili se koristi za
nanošenje telesnih povreda i psiholoških
589
povreda ili bilo koje drugo sredstvo čija
je namera napad na ljude ili imovinu.
Pojam „oružje“ je takođe propisan u
KZK (član 120, stav 38). U krivičnom
pravu, definicija onoga što se smatra
oružjem od posebnog je značaja u kvalif-
ikaciji određenih krivičnih dela u kojima
je upotreba oružja definisana kao otežav-
ajuća okolnost.
Oslobađanje od kazne [Lirimi nga
dënimi; Waiver of punishment; Strafver-
zicht] - je institut kojim se izvršilac
krivičnog dela oslobađa od kazne iako se
utvrdi krivično delo i izvršilac oglasi
krivim. Oslobađanje od kazne se odobra-
va, jer je krivično delo izazvalo manje
posledice, odnosno malu krivičnu odgo-
vornost izvršioca, a izvršenje krivične
kazne se ne smatra razumnim.
Oslobađanje od kazne odobrava sud pre-
sudom kojom izvršioca oglasi krivim.
KZK takođe predviđa institut oslobađan-
ja od kazne na sledeći način: u slučaju
prekoračenja granica nužne zaštite ili
ekstremne potrebe, dobrovoljnog odri-
canja od izvršenja krivičnog dela, itd.
- Posebni osnov za oslobađanje od
kazne za krivična dela izvršena iz
nehata - je mogućnost oslobađanja od
kazne izvršioca krivičnog dela
izvršenog iz nehata u slučajevima kada
su posledice dela pogodile samog
izvršioca dela (a krivična kazna nije
opravdana), ili je, odmah nakon
izvršenja krivičnog dela, izvršilac
preduzeo dela da izbegne posledice ili
je nadoknadio štetu koja je izazvana.
Osnovna načela izručenja [Parimet
themelore të ekstradimit; Fundamental
principles of extradition; Grundsätze der
Auslieferung] - su opšta pravila, uslovi i
standardi koji se moraju poštovati u vezi
sa primenom instituta izručenja.
590
- Reciprociteta - znači primenu instituta
izručenja u slučajevima kada nema
sporazuma između dve države, ali se
zasniva na obećanju države koja traži
izručenje da će delovati slično državi
kojoj je poslat zahtev za izručenje.
Ovo načelo je takođe definisano u ko-
sovskom Zakonu o međunarodnoj
pravnoj saradnji u krivičnim stvarima,
gde član 1, stav 2 predviđa: “U ne-
dostatku međunarodnog sporazuma
između Kosova i strane države,
međunarodna pravna pomoć može da
se pruži po osnovama načela reci-
prociteta”.
- Ekstradibiliteta znači da se izručenje
primenjuje samo na vrstu krivičnih
dela za koja je dozvoljeno izručenje
prema međunarodnim sporazumima i
zakonima na snazi.
- Identiteta normi - znači kriterijum
prema kojem da bi se dozvolilo
izručenje za određeno krivično delo,
ono treba da je propisano zakonom
kao krivično delo u obe države (država
koja traži izručenje i država u kojoj se
nalazi izvršilac).
- Specijalnosti - prema ovom načelu,
lice za koje se traži izručenje može da
se sudi ili kazni samo za krivično delo
za koje je traženo izručivanje, ali ne i
za druga dela.
Osuđeni [I dënuar; Convict; Verurteilter]
- smatra se lice koje je pravosnažnom
presudom suda proglašeno krivim za
izvršenje krivičnog dela i kojem je izre-
čena kazna.
Osumnjičeni [I dyshuar; Suspect; Tat-
verdächtiger] - lice za koje policija ili
državni tužilac sumnjaju da je izvršilo
krivično delo, ali protiv kojeg nije pokre-
nuta istraga.
Osveta [Hakmarrja; Retaliation; Rache] -
oblik privatne reakcije na negativno
ponašanje oštećene strane koja se mani-
festuje uzvraćanjem zlom, vraćanjem uz-
vraćanjem prouzrokovane štete po-
jedincu, izvršiocu. Ove radnje koje su
deo običajnog prava zabranjene su i
inkriminisane u krivičnom pravu. Osveta
se obično smatra otežavajućom okolnos-
ti, kada je krivično delo izvršeno sa ovim
motivom.
Oštećeni ili žrtva [I dëmtuar ose
viktimë; Injured or victim; Geschädigter
oder Opfer] - lice kojem je krivičnim de-
lom povređeno ili ugroženo bilo koje
lično ili imovinsko pravo.
P pokušaj. U stavu 3 člana 32 se pro-
Podstrekavanje na izvršenje krivičnog
dela [Shtytja në kryerjen e veprës penale;
Incitement to commit a criminal offence;
Anstiftung zur Straftatbegehung] - je
preduzimanje umišljajnih radnji kojima
se kod drugog lica stvara ili ojačava od-
luka da izvrši krivično delo, znači, lice se
podstiče da izvrši delo. Za razliku od
pomaganja, podstrekavanje je veći
doprinos u izvršenju krivičnog dela, sto-
ga je krivična odgovornost i kazna za lice
koje podstrekava predviđena kao za
izvršioca krivičnog dela. Ovo načelo
sledi i KZK, gde u članu 32, stav 1 pro-
pisuje: “Lice koje umišljajno podstrekava
drugo lice na izvršenje krivičnog dela,
kazniće se kao da je izvršilo to krivično
delo, ukoliko je krivično delo izvršeno”.
KZK istu kaznu propisuje i kada je
krivično delo pokušano: “Lice koje
umišljajno podstrekava drugo lice na
izvršenje krivičnog dela kazniće se kao
da je izvršilo to krivično delo, ukoliko je
krivično delo pokušano, ali ne i izvršeno”
(stav 2). Podstrekavanje na izvršenje
krivičnog dela, kao intelektualni
doprinos, u mnogim slučajevima u
sudskoj praksi se, kažnjava više od
samog krivičnog dela. Ovo načelo se is-
torijski primenjivalo u krivičnom i
običajnom pravu. Podstrekavanje se
može definisati i kao posebno krivično
delo, na primer: Podstrekavanje na
samoubistvo, Podstrekavanje na agresiju
ili oružani sukob, itd.
- Neuspešno podstrekavanje - postoji u
slučajevima kada lice nije ubedilo
drugog da izvrši krivično delo ili lice
iz objektivnih razloga nije izvršilo
krivično delo. Osim kada je krivično
delo u pokušaju, KZK predviđa kaznu
za teža krivična dela i neuspešno pod-
strekavanje gde izvršilac odgovara za
pisuje: “Lice koje umišljajno pod-
strekava drugo lice na izvršenje
krivičnog dela kažnjivog kaznom zat-
vora u trajanju od najmanje pet (5) go-
dina, a da delo nije ni pokušano, kaz-
niće se za pokušaj izvršenja krivičnog
dela”.
Podstrekavanje na samoubistvo [Shty-
tja në vetëvrasje; Inciting suicide; Anstif-
tung zum Suzid] - su radnje kojima se
lice ubeđuje da preduzme ili pojača od-
luku da izvrši samoubistvo, a to delo se i
obavi.
Pokušaj (krivičnog dela) [Tentativa (e
veprës penale); Attempt (of criminal of-
fence); Versuch (einer Straftat)] - postoji
u slučajevima kada lice preduzme korake
ka izvršenju krivičnog dela, ali delo nije
dovršeno; ne ostvaruju se zabranjene
posledice. Dakle, uslov da postoji
pokušaj krivičnog dela je da se preduzme
korak ka izvršenju, da postoji umišljaj i
da delo nije dovršeno. KZK u članu 28,
stav 1, propisuje pokušaj krivičnog dela:
“Lice koje umišljajno preduzme korake
ka izvršenju krivičnog dela, ali delo nije
dovršeno ili ne budu ispunjeni svi ele-
menti krivičnog dela, izvršilo je pokušaj
591
krivičnog dela”. U krivičnom pravu se
predviđa kazna samo za pokušaj težih
krivičnih dela, obično za ona koja
predviđaju višu kaznu ili čak za krivična
dela koja, zbog svoje prirode, za-
konodavac smatra da treba da se
kažnjavaju. Prema KZK-u (član 28. stav
2): “Pokušaj krivičnog dela koje je kažn-
jivo kaznom u trajanju od najmanje tri
godine je kažnjiv. Pokušaj drugog
krivičnog dela je kažnjiv samo ukoliko je
to predviđeno zakonom”.
Polusloboda [Gjysmëliria; Semi-liberty;
Halbfreiheit] - je vrsta alternativne kazne,
što znači da lice osuđeno zatvorom, jedan
deo dana može da provede na slobodi.
KZK takođe propisuje ovu kaznu (član
61).
- Pomaganje u izvršenju krivičnog dela
[Ndihma në kryerjen e veprës penale;
Assistance in commission of criminal
offence; Beihilfe] - je oblik saradnje,
gde jedno lice sa umišljajem pomaže
drugom licu u izvršenju krivičnog
dela, dok je izvršilac doneo odluku o
izvršenju dela. Pomaganje uključuje
doprinos lica u različitim oblicima, ali
koje ne predstavlja radnju izvršenja
krivičnog dela. Kao takvo, pomaganje
može da bude fizičko i psihičko.
Fizičko pomaganje se sastoji u da-
vanju sredstava, uklanjanju prepreka i
drugih doprinosa koji olakšavaju
izvršenje krivičnog dela. Psihičko
pomaganje uključuje davanje saveta,
uputstava i drugu psihičku podršku za
izvršenje krivičnog dela. Što se tiče
oblika krivice, pomaganje u izvršenju
krivičnog dela može da se izvrši samo
sa umišljajem. Pomagač se obično
kažnjava blažom kaznom od izvršioca
krivičnog dela. KZK u članu 33, stav 2
propisuje: “Pomoć u izvršenju
krivičnog dela uključuje, ali se ne
592
ograničava na: davanje saveta o način-
ima izvršenja krivičnog dela,
omogućavanje sredstava za izvršenje
krivičnog dela, stvaranje uslova za
uklanjanje prepreka za izvršenje
krivičnog dela, ili obećavanje unapred
da će sakriti dokaze o izvršenom
krivičnom delu, izvršiocu ili identitetu
izvršioca, sredstvima korišćenim za
izvršenje krivičnog dela, ili o koristi iz
krivičnog dela”. Osim kao oblik
saradnje u izvršenju krivičnog dela, u
nekoliko slučajeva pomaganje se ut-
vrđuje i kao posebno krivično delo, na
primer: Pomaganje u samoubistvu,
pomaganje u izvršenju terorizma, itd.
- Neuspelo pomaganje - postoji u
slučajevima kada lice kojem je
pomognuto nije izvršilo krivično delo i
u svim slučajevima kada radnje poma-
ganja nisu doprinele izvršenju
krivičnog dela ili ih izvršilac nije is-
koristio. U ovim slučajevima,
pomagač se ne kažnjava.
Pomaganje u samoubistvu [Ndihma në
vetëvrasje; Assisting in suicide; Beihilfe
zum Suizid] - je pomoć (fizička ili
psihička) koju lice pruža drugom licu ko-
je je izvršilo čin samoubistva dok je to
lice prethodno odlučilo da izvrši takav
akt. Pomaganje u samoubistvu, isto kao i
podsticanje na samoubistvo, se propisuje
kao posebno krivično delo (videti u ovom
rečniku i: “Podsticanje na samoubistvo”).
Posebni krivični postupci [Procedurat
penale të veçanta; Special criminal pro-
ceedings; Besonderes Strafverfahren] - su
postupci u kojima se ne razmatra glavno
krivično pitanje, već su njihovi predmeti
nekoliko sledećih aspekata: izdavanje
krivičnognaloga, naknada štete za
uhapšena lica ili nepravedno osuđene,
opoziv alternativnih kazni, itd.
Post-krivično pomaganje [Ndihma
postpenale; After-prison assistance; Bei-
hilfe nach Büßung der Strafe] - je pomoć
koja se pruža licima nakon završetka
kazne zatvora, odnosno izlaska iz
korektivne institucije, u cilju
prilagođavanja na život na slobodi. Kao
takva, pomoć može biti: pomaganje pri
zapošljavanju, pronalaženje smeštaja, itd.
Pomilovanje [Falja; Pardon; Begnadi-
gung] - akt izdat od strane predsednika
države u obliku odluke kojom se lica
navedena poimenično oslobađaju od
krivičnog gonjenja, u potpunosti ili de-
limično oslobađaju od izvršenja kazne,
izrečena kazna im se zamenjuje blažom
kaznom ili se kazna briše iz evidencije
osuđenih. Institut pomilovanja je pro-
pisan i u Krivičnom zakoniku Kosova
(član 112, stav 1), gde se navodi: “Pomi-
lovanjem, u skladu sa Zakonom o pomi-
lovanju, posebno označena lica navedena
poimenično postaju izuzetak od
celokupnog ili delimičnog izvršenja
kazne, ublažavanja kazne ili uslovne
osude, ili brisanja osude”. Pored toga,
KZK predviđa neuobičajeno uslovljavan-
je i ograničenje za odobravanje pomi-
lovanja, utvrđujući: “Izvršilac ne može
biti pomilovan od bilo koje osude za koju
Odbor za Uslovni otpust nije odobrio
uslovni otpust” (stav 2). Određivanje
uslova za pomilovanje, postupak i
ovlašćenja predsednika za pomilovanje
reguliše se posebnim zakonom (Zakonom
o pomilovanju). Postupak za pomilovanje
može da se pokrene na inicijativu (mol-
bu) osuđenog ili njegove porodice i po
službenoj dužnosti (ex officio).
Pranje novca [Pastrimi i parave; Money
laundering; Geldwäscherei] - je poseban
oblik organizovanog kriminala. Ovaj
kriminalni fenomen se odnosi na
postupke koji se preduzimaju kako bi se
novac stečen od kriminalnih aktivnosti
deponovao i uložio u rad i zakonsku de-
latnost, a zatim koristio kao čist (legalan)
novac, prenoseći i finansijski rizik na
druge kriminalne delatnosti, kao što je na
primer terorizam. Ovaj proces je inkri-
minisan u krivičnom zakonodavstvu. Na
Kosovu je ova oblast regulisana Za-
konom br. 05/L-096 o sprečavanju pranja
novca i finansiranju terorizma.
Pravo da se ne svedoči protiv sebe (lat.
nemo tenetur prodere se ipsum) [E drejta
për të mos dëshmuar kundër vetës; The
right to not testify against himself; Nie-
mand ist verpflichtet, gegen sich selbst] -
osnovno načelo koje znači privilegiju da
ne inkriminiše samog sebe u vezi sa
činjenicama koje predstavljaju krivično
delo.
Pravo na izvršenje kaznenih sankcija
(penologija) [E Drejta e ekzekutimit të
sanksioneve penale (Penologjia); Right to
Execute Penal Sanctions (Penology);
Strafvollstreckungsrecht] - nauka koja
proučava primenu i efikasnost krivičnih
sankcija. Predmet proučavanja ove
naučne discipline je i organizacija
popravnih institucija, sredstava i metoda
izvršenja krivičnih sankcija, sa ciljem
prevaspitavanja i uspešnije reintegracije
osuđenih lica. Izraz penologija proizilazi
iz latinske i grčke reči pena-kazna i log-
os-nauka, što u slobodnom prevodu znači
nauka o kažnjavanju. Ovaj izraz je prvi
put koristio nemački autor Franc Liber
1845. godine. Stoga se, zbog tradicije,
najčešće koristi izraz penologija.
Pravo krivičnog postupka [E Drejta e
procedurës penale; Criminal procedure
law; german] - je skup zakonskih odredbi
kojima se reguliše oblik preduzimanja
krivičnih postupaka ili oblik procesno
krivičnih odnosa kroz koje se sprovode
proceduralne radnje. Kao takvo, pravo na
593
krivični postupak se takođe priznaje kao
formalno pravo. (Videti, takođe u ovom
rečniku: „Krivični postupak”).
Pravna sredstva u krivičnom postupku
[Mjetet juridike në procedurë penale; Le-
gal remedies in criminal procedure;
Rechtsmittel im Strafprozess] - su proce-
duralne radnje koje stranama i drugim
učesnicima u postupku (koji su ovlašćeni
zakonom) omogućavaju da ospore odluke
donete u krivičnom postupku koje
smatraju da su protivzakonite i neprav-
ične. Kao takva, pravna sredstva su izraz
načela višestepenosti u krivičnom
postupku i dodatna garancija za pravično
suđenje. Glavna podela pravnih sredstava
je na redovna i vanredna pravna sredstva.
- Redovna pravna sredstva - su sredstva
kojim se osporava odluka koja nije
postala pravosnažna i sprečavaju da
odluka postane pravosnažna i izvršna
do odluke suda najvišeg stepena. Kao
redovna pravna sredstva se smatraju:
žalba na presudu i žalba na rešenje.
- Žalba na presudu - je pravno sredstvo
kojim se osporava prvostepena pre-
suda, a krivični slučaj se rešava u dru-
gom stepenu. Žalba se izjavljuje u
slučajevima kada nezadovoljna strana
ili drugi subjekt ovlašćen zakonom,
tvrdi da doneta presuda krši procedur-
alne, materijalne odredbe, da je
pogrešno ili nepotpuno utvrđeno
činjenično stanje i u vezi sa krivičnom
sankcijom. Prema ZKP, žalbu mogu
izjaviti državni tužilac, branilac, op-
tuženo lice, pravni zastupnik op-
tuženog lica i oštećeno lice (član 381,
stav 1). Izuzetno, zakonom se takođe
može dozvoliti žalba na presudu dru-
gostepenog suda. Prema ZKP, žalba na
presudu drugostepenog suda (Apela-
cioni sud) je dozvoljena samo u
slučajevima ako je: “Apelacioni sud
594
preinačio presudu Osnovnog suda ko-
jom je optuženo lice oslobođeno op-
tužbe i izrekao presudu kojom ga
oglašava krivim ili kada je presudom
Osnovnog suda ili Apelacionog suda
je izrečena kazna doživotnog zatvora.”
- Žalba na rešenje - je žalba na ona
rešenja doneta u krivičnom postupku
na koja je prema zakonu dozvoljena
žalba.
- Vanredna pravna sredstva - su ona
sredstva kojima se pobija pravosnažna
odluka u krivičnom postupku. Prema
ZKP, vanredna pravna sredstva su:
Zahtev za preispitivanje krivičnog
postupka, zahtev za ublažavanje kazne
i zahtev za zaštitu zakonitosti.
- Zahtev za preispitivanje krivičnog
postupka - je vanredno pravno
sredstvokojim se osporava pra-
vosnažna sudska odluka zbog
pogrešnog ili nepotpunog utvrđivanja
činjenica. Dakle, preispitivanje može
da se izvrši samo u vezi sa činjeničnim
stanjem.
- Zahtev za vanredno ublažavanje
kazne - vanredno pravno sredstvo
kojim se traži preinačavanje pra-
vosnažne presude samo u vezi sa
kaznom, u slučajevima kada se nakon
pravosnažne odluke pojave okolnosti
ili su iste postojale ali ih sud nije
razmotrio, a koje mogu da utiču na
ublažavanje kazne. Na primer: po-
goršanje zdravstvenog stanja osuđenog
lica, itd.
- Zahtev za zaštitu zakonitosti - je
vanredno pravno sredstvo koje se pod-
nosi zbog povrede zakona, odnosno
materijalnih ili proceduralnih odredbi
(error in iure).
Predmet krivičnog postupka [Objekti i
procedurës penale; Subject of criminal
proceedings; Gegenstand des
Strafprozesses] - je sva materija koja se
predstavlja kao predmet za da se rešavan-
je i u krivičnom postupku. Pre svega,
predmet krivičnog postupka je da se ut-
vrdi sumnja da je izvršeno krivično delo,
ko je izvršilac i da li su ispunjeni uslovi
za njegovu krivicu za izricanje krivične
sankcije. Predmet ovog postupka su i
druga pitanja vezana za njih i sekundarne
su prirode. Na osnovu toga, predmet
krivičnog postupka se deli na osnovni i
sekundarni predmet.
- osnovni predmet - je krivični slučaj
(causa criminalis) ili nekoliko
krivičnih slučajeva (na pr: slučajevi
sticaja krivičnih dela). Ovde se
uključuje krivično delo, krivična od-
govornost izvršioca i krivična sankcija
(ako se utvrdi krivica).
- sekundarni predmet - su druga pitanja
koja su povezana sa slučajem
(krivičnim delom, njegovim izvršio-
cem) za koji treba da se donese od-
luka, kao na pr: imovinsko-pravni
zahtev oštećenog, troškovi krivičnog
postupka, itd.
Predmet dokazivanja u krivičnom
postupku (Thema probandi) [Objekti i të
provuarit në procedurë penale; Subject of
proof in criminal proceedings; Beweis-
gegenstand im Strafprozess] - su rele-
vantne činjenice koje mogu imati veze sa
krivičnim slučajem, kao na pr: dokazi-
vanje da li određene činjenice pred-
stavljaju deo zakonskog oblika krivičnog
dela, odnos izvršioca sa delom, itd.
Predmet krivičnog dela [Objekti i ve-
prës penale; Subject of criminal offence;
Gegenstand der Straftat] - predstavlja sva
pravna dobra koja su zaštićena krivičnim
zakonom, odnosno dobra, vrednosti po-
jedinca i društva, gde je njihova povreda
ili dovođenje u opasnost inkriminisano
kao krivično delo. Dakle, predmet
krivičnog dela je povezan sa pojmom
“pravno dobro” u smislu zaštite krivično-
pravnim normama (formalni pojam). Ma-
terijalni pojam pravnih dobara uključuje
sve stvari, vrednosti, interese pojedinca
ili društva uopšteno, koje se zbog njihove
važnosti smatraju neophodnim i obavez-
nim i uživaju krivičnu zaštitu.
- Opšti predmet - sva pravna dobra koja
su zaštićena krivičnim zakonodavstvo.
Ovde su uključena dobra pojedinca i
društva koja uživaju zaštitu u krivično-
pravnim normama.
- Grupni predmet - znači pravno dobro
ili grupu pravnih dobara koja su po
svojoj prirodi slična ili približna. Na
primer, dobra kao što su život i telo ili
telesni integritet čoveka, koji su kao
grupni predmeti zaštićeni određivan-
jem krivičnih dela protiv života i tela,
ili dobra ili interesia privrede su
zaštićeni krivičnim delima protiv
privrede. Tako pojam grupnog pred-
meta odgovara poglavljima Krivičnog
zakonika ili krivičnog zakona gde se u
jednoj grupi (poglavlju) sistematizuju
krivična dela iz iste oblasti ili imaju
približnu prirodu.
- Predmet delovanja - znači dobro,
stvar ili vrednost na koje je usmereno
činjenje ili nečinjenje, odnosno
krivično delo. Na primer: krivično de-
lo ubistvo kao predmet činjenja ima
ljudsko telo (dok je predmet zaštite
život), krivično delo krađe kao pred-
met činjenja ima tuđu pokretnu stvar
(dok je predmet zaštite imovina), itd.
Predpretresni sudija [Gjyqtari i proce-
durës paraprake; Pre-trial judge; Unter-
suchungsrichter] - sudija koji je određen
u istražnoj fazi.
Prejudicirana pitanja [Çështje preju-
dikuese; Prejudiced matter; german] -
podrazumeva pravna pitanja koja nisu
595
krivična, ali od čijih pojašnjenja koja su u
nadležnosti upravnih organa ili ne-
krivičnih sudova zavisi primena krivičnih
odredbi. Na primer: ona koja se odnose
na utvrđivanje krivičnog dela bigamije,
kao prejudicirano pitanje se pojavljuje
prethodni bračni status (videti i obja-
šnjenje: „Bigamija“), ili u vezi sa ut-
vrđivanjem krivičnih dela koja se odnose
na povredu imovine, prejudicirano pitan-
jeje utvrđivanje imovine koja je u
nadležnosti građanskog suda, itd.
Presuda u krivičnom postupku [Ak-
tgjykimi në procedurë penale; Judgment
in criminal procedure; Urteil im Strafver-
fahren] - je formalni glavni akt koji do-
nosi sud i kojim se rešava određeni
krivični slučaj. Kao sudska odluka od
posebnog značaja, presuda se donosi u
ime naroda i od trenutka kada postane
pravosnažna ima snagu zakona u vezi sa
konkretnim krivičnim slučajem. Krivični
slučaj se presudom može rešiti meritorno
(proglašenjem okrivljenog krivim ili nje-
govim oslobađanjem od optužbe) ili
nemeritorno (odbijanjem optužbe). Na
osnovu toga, postoje tri glavne vrste pre-
suda: osuđujća (okrivljujća),
oslobađajuća i odbijajuća. Vrste presuda
u krivičnom postupku i elementi koje
treba da sadrže precizno su definisani za-
konom. Presuda se sastoji od tri osnovna
dela: uvod, izreka i obrazloženje.
- Osuđujuća (condemnator) - podra-
zumeva sudsku odluku kojom se op-
tuženi oglašava krivim na osnovu
dokaza koji potvrđuju njegovu krivicu
van svake sumnje. ZKP u članu 365
definiše elemente koje osuđujuća pre-
suda mora da sadrži.
- Oslobađajuća (liberator) - je presuda
kojom se optuženi oslobađa optužbe, u
slučajevima kada se utvrdi da
činjenice za koje se optužuje ne pred-
596
stavljaju krivično delo, postoje razlozi
koji isključuju njegovu krivičnu odgo-
vornost ili nema dokaza o krivici.
- Odbijajuća - je odluka koju sud do-
nosi kada se pojavi proceduralna pre-
preka u rešavanju konkretnog
krivičnog predmeta, kao što je: kada
tužilac odustane od optužnice, kada je
krivično delo zastarelo ili je za iste
činjenice okrivljeni osuđen pra-
vosnažnom odlukom (videti: načelo ne
bis in idem).
Pretpostavka/prezumpcija nevinosti
[Prezumimi i pafajësisë; Presumption of
innocence; Unschuldsvermutung] - je os-
novno načelo u krivičnom postupku koje
znači da se svako lice smatra nevinim
dok se njegova krivica ne dokaže, van
svake sumnje, pravosnažnom odlukom
suda. Ovo načelo predstavlja zakonsko
pravo okrivljenog i u njegovu je korist,
kao izraz jednakosti sa organom tužilašt-
va u odnosu na teret dokazivanja. Jedno
od osnovnih podnačela ili komponenti
pretpostavke nevinosti se sastoji u ut-
vrđivanju da teret dokazivanja pada na
tužioca (državni tužilac), a ne na osumn-
jičenog ili optuženog. (Ei incumbit pro-
batio qui dicit, jo qui negat). ZKP u članu
3 (stav 1) propisuje: “Svako lice osumn-
jičeno ili optuženo da je izvršilo krivično
delo smatraće se nevinim dok se njegova
krivica za krivično delo ne utvrdi
pravnosnažnom odlukom suda”. Zbog
važnosti ovog načela, ono je definisano i
u Ustavu, gde se u članu 31 stav 5
predviđa: “Svako ko je optužen za
krivično delo će se smatrati nevinim, sve
dok se ne dokaže njegova/njena krivica,
u saglasnosti sa zakonom”. Pretpostavka
nevinosti je, kao standard, sadržana u
glavnim međunarodnim dokumentima o
ljudskim pravima i slobodama, kao što
su: Univerzalna deklaracija o ljudskim
pravima, Međunarodni pakt o građan-
skim i političkim pravima, EKLJP, itd.
Ovaj standard je takođe unapređen
sudskom praksom ESLJP.
Pretres [Bastisje; Raid; Durchsuchung] -
je operativna radnja policijskih službeni-
ka na određenim mestima, upotrebom
iznenađenja za hapšenje lica za koja se
sumnja da kriju dokaze o određenim
krivičnim delima ili koja se odupiru
hapšenju.
Pripremne radnje za izvršenje
krivičnog dela [Veprimet përgatitore për
të kryer veprën penale; Preparatory acts
to commit the criminal offense;
Vorbereitende Handlungen zur Straf-
tatbegehung] - su različite pripremne
radnje za izvršenje krivičnog dela, ali ni-
su obavezno delo. To su sva dela koja
stvaraju uslove i olakšavaju izvršenje od-
ređenog krivičnog dela. Na primer: snab-
devanje oružjem, uklanjanje prepreka,
organizacija grupe, planiranje i slični
postupci. KZK u članu 27 propisuje:
„Ukoliko zakon propisuje kaznu za pri-
premu određenog krivičnog dela, pripre-
ma krivičnog dela uključuje snabdevanje
ili omogućavanje sredstava za izvršenje
krivičnog dela; uklanjanje prepreka za
izvršenje krivičnog dela; pristanak, plani-
ranje ili organizaciju, sa drugim licem,
izvršenja krivičnog dela; kao i druge de-
latnosti koje stvaraju uslove za neposred-
no izvršenje krivičnog dela, ali koje nisu
deo bića krivičnog dela”. Kao opšte prav-
ilo, pripremne radnje se ne kažnjavaju,
jer ne predstavljaju radnju izvršenja
krivičnog dela i ne nanose štetu zaštićen-
im pravnim dobrima. Međutim, izuzetak
od ovog principa su pripremne radnje za
pojedina krivična dela sa visokim
rizikom koja se kažnjavaju. U savreme-
nom krivičnom pravu, u poslednjih
nekoliko godina je izgrađen standard da
se i pripremne radnje u cilju izvršenja
više krivičnih dela sa vrlo visokim
rizikom kažnjavaju, posebno u vezi sa
terorističkim delima, narkoticima, zločin-
ima protiv čovečnosti, itd. Tu kriminalnu
politiku je pratio KZK i predvideo
sledeća krivična dela kao pripremne
radnje: Organizovanje grupe radi izvršen-
ja genocida, zločina protiv čovečnosti i
ratnih zločina; Obezbeđivanje sredstava
za teroristički čin, regrutovanje za terori-
zam, obučavanje za terorizam, ne-
ovlašćena proizvodnja i prerada opojnih
droga, itd. Međutim, u odnosu na
pokušaj, što je druga faza u procesu
izvršenja krivičnih dela, pripremne
radnje su manje kažnjive (videti u ovom
rečniku: „Pokušaj”). Pripremne radnje,
kao posebna faza, se ne pojavljuju u
mnogim krivičnim delima koja se vrše
neposredno ili zbog njihove prirode nije
moguća pripremna radnja. Na primer:
ubistvo u afektu, izazivanje telesnih pov-
reda, itd.
Pritvoreni [I paraburgosur; english; Un-
tersuchungsgefangener] - kao pojam se
odnosi na lice lišeno slobode, koje je
osumnjičeno i optuženo za krivično delo.
Proterivanje [Dëbimi; Deportation; Ab-
schiebung] - znači udaljavanje osuđenog
lica iz mesta boravka, uz zabranu ili da
boravi na jednom ili na više određenih
mesta. U savremenom krivičnom pravu,
proterivanje se obično propisuje kao do-
datna kazna proterivanju stranih
državljana iz zemlje, onih koji su izvršili
krivično delo i osuđenih.
Protivzakonitost kao element
krivičnog dela [Kundërligjshmëria si el-
ement i veprës penale; Unlawfulness as
an element of criminal offense; german] -
je osnovni element krivičnog dela, što
podrazumeva činjenje (nečinjenje) lica
koje odgovara zakonskom obliku
597
krivičnog dela, odnosno protivzakonito
delovanje. Kao takva, protivzakonitost je
objektivni element krivičnog dela, što
znači da je protivzakonito delo ono delo
(činjenje, nečinjenje, ponašanje) lica koje
je u suprotnosti sa krivično-pravnom
normom koja zabranjuje određenu radnju
ili nalaže preduzimanje neke radnje. (Vi-
deti u ovom rečniku: „Elementi krivičnog
dela“ i „Zakonski oblik krivičnog dela”).
- Formalna - je odnos ljudskog činjenja
i zakonskog oblika određenog
krivičnog dela, što znači njihovu usk-
lađenost, odnosno, podrazumeva
činjenje ili nečinjenje lica koje prema
zakonu predstavlja krivično delo.
- Materijalna - izražava odnos ljudskog
ponašanja, delovanja, prema pravnim
dobrima zaštićenim krivičnim od-
redbama.
Prostitucija [Prostitucioni; Prostitution;
german] - je pružanje seksualnih usluga u
zamenu za novac, robu ili usluge. Nije
važno da li su novac, roba ili usluge dati
ili obećani licu koje je uključeno u sek-
sualne usluge ili trećem licu. Na Kosovu,
prostitucija nije legalizovana, za razliku
od nekoliko drugih zemalja. KZK
predviđa određena krivična dela: Organi-
zovanje ili omogućavanje prostitucije
(član 241), Obezbeđivanje prostora za
prostituciju (član 242).
R Recidivist/Povratnik [Recidivist; Recid-
Računanje kazne [Matja e dënimit; Cal-
culation of punishment; Strafzumessung]
- je utvrđivanje vrste i visine kazne protiv
izvršioca krivičnog dela. Prilikom
računanja kaznerazmatraju se sve otežav-
ajuće i olakšavajuće okolnosti koje su iz-
ražene u trenutku izvršenja krivičnog
dela. Ovo je preduslov da se odredi vrsta
i visina kazne koja će odgovariti težini
krivičnog dela i društvenoj opasnosti
598
izvršioca, a kojom će se najbolje postići
svrha kažnjavanja.
- Za krivična dela u sticaju - krivični
zakoni priznaju 3 sistema računanja
kazne za krivična dela u sticaju: 1)
Prema kumulativnom sistemu: prvo se
kazna računa odvojeno za svako
krivično delo u sticaju, a zatim se sve
kazne sabiraju i njihov iznos pred-
stavlja jedinstvenu kaznu. 2) Prema
sistemu aspiracije prema kome se prvo
računa svaka kazna odvojeno, a zatim
se uzima u obzir najteža kazna kojoj se
dodaju druge kazne, ali pod uslovom
da jedinstvena kazna ne dostigne iznos
svih kazni, niti premaši maksimalni
ukupan iznos vrste kazne koja je pro-
pisana zakonom. 3) Prema sistemu
apsorpcije takođe se svaka kazna
računa odvojeno, ali se kao
jedinstvena kazna izriče samo najteža
kazna koja u sebi apsorbuje lakše
kazne.
Razbojništvo [Grabitja; Robbery; Raub]
- je krivično delo koje se sastoji od krađe
i upotrebe nasilja ili pretnje. KZK u članu
329, definiše krivično delo razbojništva i
u stavu 1 predviđa: “Svako lice koje, up-
otrebom sile ili ozbiljne pretnje, izvrši
napad na život ili telo drugog lica,
oduzme pokretnu imovinu tog lica sa
namerom da pribavi sebi ili drugom
imovinsku korist...”.
ivist; Rezidivist] - je lice koje je ranije
osuđeno i koje je ponovo izvršilo
krivično delo. U krivičnom pravu, recidi-
visti/povratnici imaju poseban tretman i
obično, ponavljanje krivičnog dela pred-
stavlja otežavajuću okolnost u pogledu
utvrđivanja kazne za novo krivično delo,
zasnivajući se i na drugim okolnostima u
kojima je izvršeno krivično delo, kao što
su: motiv, vremenski period koji je
prošao od izricanja prethodne presude,
itd. U članu 73, „Opšta pravila prilikom
računanja kazne“, KZK u stavu 4 pro-
pisuje: “Prilikom odlučivanja o kazni kod
povratnika, sud će posebno uzeti u obzir
da li je izvršilac prethodno izvršio
krivično delo iste vrste kao ono za koje
mu se sudi, da li su ta dva dela počinjena
iz istih motiva, i vremenski period koji je
prošao od izricanja prethodne presude ili
od odsluženja prethodne kazne.”
Recidivizam/Povrat(ništvo) [Recidi-
vizmi; Recidivism; Rückfälligkeit] - je
izvršenje krivičnog dela od strane lica
koje je ranije osuđeno pravosnažnom od-
lukom. Ovo je pravno-krivični koncept
koji znači da je lice osuđeno za krivično
delo ponovilo nezakonito ponašanje i
izvršilo drugo krivično delo. Ova
okolnost je u krivičnim zakonima
definisana kao otežavajuća okolnost koja
se računa pri odmeravanju kazne i obično
utiče na to da kazna bude oštrija. U
zavisnosti od stanovišta gledišta i kriteri-
juma ocene, postoji nekoliko vrsta recid-
ivizma. Po prirodi ili vrsti krivičnih dela,
postoji opštipovrat (kada je lice koje je
bilo osuđeno za krivično delo izvršilo
drugo krivično delo) i specijalni (kada je
lice koje je bilo osuđeno za krivično delo
izvršilo krivično delo iste vrste). Uzima-
jući u obzir broj izvršenih krivičnih dela,
postoji jednostruki povrat (uključuje
slučajeve kada je lice, koje je bilo
osuđeno za krivično delo, ponovo
izvršilo novo krivično delo) i višestruki
(uključuje slučajeve kada je lice, koje je
bilo osuđeno najmanje dva puta za
krivična dela, ponovo izvršilo novo
krivično delo). U krivičnom pravu, pose-
bna pažnja je posvećena višestrukom
povratu što, u većini zakona, predstavlja
obaveznu otežavajuću okolnost koja utiče
na pooštravanje kazne, dok se jednostruki
povrat pojavljuje kao otežavajuća
okolnost neobaveznog karaktera. KZK
takođe sadrži posebnu odredbu u članu
79 „Pooštravanje kazni za višestruki pov-
rat“, gde se propisuje da za krivično delo
sa umišljajem sud može izreći oštriju
kaznu povratniku, dodajući mu do
polovine maksimalne kazne. Sud određu-
je oštriju kaznu za višestruki povrat “ako
je izvršilac ranije bio dva (2) ili više puta
osuđivan za krivična dela izvršena sa
umišljajem na kaznu zatvora od najmanje
jedne (1) godine i ako je proteklo manje
od pet (5) godina od dana puštanja
izvršioca ili isteka prethodne kazne do
izvršenja novog krivičnog dela”. Pored
pravno-krivičnog koncepta, koji uzima u
obzir i činjenicu prethodne kazne pra-
vosnažnom odlukom suda, povrat se
koncipira i sa kriminološkog i zatvorskog
aspekta.
- Kriminološka koncepcija - je
ponavljanje krivičnog ponašanja
(krivičnog dela), bez obzira da li je
izvršilac osuđen ili izdržao kaznu za
prethodno krivično delo. Kao takvo,
tretiranje povrata sa kriminološkog
aspekta je orijentisano na analizi
okolnosti, unutrašnjih i spoljašnjih
faktora, odnosno proučavanja uzroka
koji su uticali na ponavljanje krivičnog
dela.
- Zatvorska koncepcija - podrazumeva
slučajeve kada se lice, kome je izre-
čena kazna i koje je izdržalo kaznu u
popravnoj ustanovi (zatvoru), ponovo
vrati u tu instituciju zbog ponavljanja
krivičnog dela. Povrat sa ovog aspekta
se analizira u odnosu na proces resoci-
jalizacije lica koje je bilo u popravnoj
ustanovi (zatvoru), odnosno neefi-
kasnosti tretmana osuđenog lica.
Reformatio in peius (lat.) - je latinski
izraz koji označava načelo da se ne sme
599
pogoršati položaj optuženog u krivičnom
postupku. Konkretno, to izražava institut
koji je u korist optuženog, što garantuje
da u slučajevima kada se žalba izjavi sa-
mo u korist optuženog, presuda se ne sme
preinačiti na njegovu štetu. Ovaj institut
je takođe definisan u ZKP, odnosno u
članu 395, koji propisuje: “Ako je
izjavljena žalba samo u korist optuženog
lica, presuda se ne sme izmeniti na nje-
govu odnosno njenu štetu u pogledu
pravne kvalifikacije krivičnog dela i
krivične sankcije”.
Rehabilitacija osuđenih [Rehabilitimi i
të dënuarve; Rehabilitation of convicts;
Rehabilitierung der Verurteilten] - znači
povratak prava osuđenima nakon
okončanja kazne. Takva rehabilitacija
podrazumeva ukidanje pravnih posledica,
brisanje kazne iz evidencije i vraćanje
drugih prava.
- Pravna - rehabilitacija po isteku roka
utvrđenog zakonom.
- Sudska - rehabilitacija osuđenog lica
osuđenog odlukom suda pre za-
konskog roka, na zahtev osuđenog.
Rešenje u krivičnom postupku [Ak-
tvendimi në procedurë penale; Ruling in
criminal proceedings; Beschluss im
Strafverfahren] - je formalni akt koji do-
nose sud i državni tužilac radi sprovođen-
ja i vođenja krivičnog postupka.
Izuzetno, rešenjem se mogu rešiti i
krivični predmeti, na pr: kada se odlučuje
o prestanku istrage, itd. (Za više videti i:
„Presuda u krivičnom postupku”).
- Rešenja suda - uključuju sudske od-
luke kojima se ne rešava glavno
krivično pitanje, već se odlučuje o
aspektima sprovođenja i toka
postupka, kao na pr: rešenje o odlag-
anju ročišta, rešenje o isključenju
javnosti, rešenje o vraćanju u
pređašnje stanje, itd.
600
- Rešenja državnog tužioca - uključuju
odluke državnog tužioca od trenutka
prijema krivične prijave u vezi sa
istragom.
- O odbacivanju krivične prijave - je
rešenje kojim državni tužilac odbacuje
primljenu krivičnu prijavu ukoliko na
osnovu primljenih informacija ne
postoji osnovana sumnja da je
izvršeno krivično delo; da postoji
zastarelost; da postoje okolnosti koje
isključuju krivično gonjenje, itd.
- O početku istrage - je rešenje koje do-
nosi državni tužilac za početak istrage
kada na osnovu informacija dobijenih
iz krivične prijave postoji osnovana
sumnja da je izvršeno krivično delo.
- Za obustavu istrage - je rešenje kada
je zbog proceduralnih prepreka
državni tužilac dužan da obustavi
istragu. Na primer: kada je okrivljeni
pobegao, slučajevi kada je okrivljeni
nakon izvršenja krivičnog dela imao
privremenu mentalnu bolest i druge
okolnosti koje privremeno
onemogućavaju sprovođenje istrage.
- Za prestanak istrage - je rešenje koje
donosi državni tužilac kada se, nakon
obavljene istrage i dostavljenih doka-
za, pokaže: da nema sumnje da je
izvršeno krivično delo; da je krivično
delo zastarelo; da postoje okolnosti
koje isključuju krivično gonjenje, itd.
Rok za istragu [Afati i hetimeve; Time
limit of investigations; Ermittlungsfrist] -
znači zakonski rok od momenta početka
istrage do njenog završetka. Ovaj rok je
propisan zakonom i kao takav ima pose-
ban značaj, jer u zavisnosti od toga za
koje vreme se može sprovesti istraga u
krivičnom predmetu određuje se i odnos
između efikasnosti pravosudnog sistema i
slobode i ljudskih prava. Iz tog razloga,
ograničenje roka za istragu za krivična
dela se vrši u cilju primoravanja pra-
vosudnih organa, u ovom slučaju
tužilaštva, da preduzmu istražne radnje u
razumnom roku, efikasno, a s druge
strane, poštuju prava i dostojanstvo lica
koja su predmet istrage, rasvetljavajući
krivični slučaj u što kraćem roku. Prema
ZKP-u, istrage mogu trajati dve godine,
dok se za složene slučajeve, uz ovlašćen-
je sudije u pretpretresnom postupku,
istraga može produžiti za još šest meseci
(član 159). Vremenski rok za istragu je u
skladu sa sadržajem i duhom načela
„pravičnog suđenja i u razumnom roku“
što se predviđa kao glavni standard
krivičnog postupka u demokratskim zem-
ljama (videti u ovom rečniku: „Načelo
pravičnog suđenja i u razumnom roku“).
S izvršenju krivičnog dela. Lica koja ost-
Saizvršilaštvo [Bashkëkryerja; Co-
perpetration; Mittäterschaft] - je glavni
oblik saradnje između dva ili više lica u
izvršenju krivičnih dela. Saizvršenje
uključuje slučajeve kada dva ili više lica
koja učestvuju u izvršenju ili značajno
doprinose, utiču na izvršenje krivičnog
dela, a svaki od njih se kažnjava kaznom
predviđenom za to krivično delo. Na
primer: kad dva ili više lica pucaju
oružjem u pravcu lica X i time čine
krivično delo ubistva. U pravnoj defini-
ciji koja je predviđena u KZK (član 31)
saizvršilaštvo je “Kada dva ili više lica
zajednički izvrše krivično delo
zajedničkim učešćem u krivičnom delu
ili značajno doprinoseći njegovom
izvršenju na bilo koji način, svako od
njih će biti odgovorno i kažnjeno na
način predviđen za to krivično delo”.
Prema tome, proizilazi da saizvršilaštvo
uključuje dva osvnovna oblika “dva ili
više lica učestvuju u izvršenju krivičnog
dela, u (ne) izvršenju“ ili „doprinoseći
njegovom izvršenju na bilo koji način”.
Drugi oblik se može izraziti u slučajevi-
ma kada lice, iako ne preduzima radnju
izvršenja krivičnog dela, ima bitnu ulogu
na osnovu uloge koju ima sa licem ili
drugim licima, kao na primer: krivično
delo ubistva, ne puca iz oružja ali druge
snabdeva municijom ili prati pokrete
žrtve i obaveštava saradnike kada treba
da pucaju iz pištolja ili krivično delo
krađe, lice ne uzima predmet već čuva
stražu prilikom izvršenja krivičnog dela.
Stoga, s objektivne strane, saizvršenje se
ostvaruje zajedničkim krivičnim delom
„uz učešće u činu izvršenja“ ili
„preduzimanjem druge radnje koje pred-
stavlja bitan doprinos izvršenju krivičnog
dela“. Dok sa subjektivne strane,
saizvršilaštvo podrazumeva dogovor o
varuju saizvršilaštvo su poznata kao
saizvršioci.
- Nužno - izražava se kod krivičnih dela
koja se zbog svoje prirode ne mogu
izvršiti bez učešća nekoliko osoba. Na
primer: oružani ustanak, krivično delo
kockanje, itd.
- Sukcesivno - podrazumeva slučajeve
kada neko lice izvrši krivično delo,
njemu se priključuje i neko drugo lice
i svojim činjenjem učestvuje u
izvršenju tog dela. Na primer: kada je
osoba X razbila prodavnicu, njemu se
pridružila osoba Y i zajedno izvršava-
ju krivično delo krađe.
- Kod složenih krivičnih dela - smatra
se da saizvršilaštvo postoji čak i ako je
drugo lice preduzelo samo jednu od
radnji ili je ostvarilo jedan od ele-
menata koji predstavljaju oblik
krivičnog dela.
- Kod krivičnih dela nečinjenja - iz-
ražava se u slučajevima kada su dva ili
više lica bili obavezni, po zakonu, da
601
 preduzmu određenu radnju, ali su se
uzdržali od toga i time je izvršeno
krivično delo. Na primer: dva ili više
lekara su bili obavezni da pruže
medicinsku pomoć pacijentu, ali to ni-
su uradili i time su izvršili krivično de-
lo „Nepružanje medicinske pomoći“.
Saradnici u izvršenju krivičnih dela
[Bashkëpunëtorët në kryerjen e veprave
penale; Collaborators in commission of
criminal offences; Beteiligte] - lica čijim
se činjenjem ili nečinjenjem izvršavaju
krivična dela. U zavisnosti od oblika
saradnje u izvršenju krivičnog dela,
saradnik može biti u svojstvu saizvršioca,
podstrekača, pomoćnika ili organizatora,
odnosno člana kriminalne organizacije.
Saradnja u izvršenju krivičnih dela
[Bashkëpunimi në kryerjen e veprave
penale; Collaboration in commission of
criminal offence; Beteiligung an der Be-
gehung von Straftaten] - saradnja znači
učešće dva ili više lica u izvršenju
krivičnog dela (concursus plurium ad de-
lictum). Da bi se smatralo da je krivično
delo izvršeno u saradnji, između učesni-
ka, treba dokazati da je postojala od-
ređena objektivna i subjektivna veza. Ob-
jektivna veza se izražava kada je svaki od
saradnika preduzeo neko delo koje je
doprinelo izvršenju krivičnog dela, dok
se subjektivna veza sastoji u svesti
saradnika da će u izvršenju određenog
krivičnog dela takođe učestvovati i druga
lica, doprinoseći na drugačiji način. Za
razliku od slučaja u kojima je delo
izvršeno od strane jednog lica, delo
izvršeno u obliku saradnje uz učešće
nekoliko lica predstavlja veoma složenu
situaciju za krivično pravo i sudsku
praksu. To je zato što se u ovim
slučajevima pojavljuju neka pitanja koja
treba rešiti, na primer: definisanje uloge i
doprinosa svakog saučesnika u izvršenju
602
krivičnog dela i utvrđivanje njihove
krivične odgovornosti. Oblici saradnje,
definisani u KZK, su: saizvršilaštvo,
podstrekivanje, pomaganje i zajedničko
udruživanje (kriminalne organizacije).
Silovanje [Dhunimi; Rape; Vergewalti-
gung] - koncipirano kao krivično delo
podrazumeva obavezu drugog lica na
seksualni akt. Silovanje je jedno od
najtežih dela protiv seksualnog integri-
teta. Osnovni oblik ovog krivično dela se
sastoji u obavezi drugog lica da izvrši
seksualni akt bez njegovog pristanka.
Sistem krivične pravde [Sistemi i
drejtësisë penale; Criminal justice sys-
tem; Strafrechtssystem] - uključuje skup
državnih mehanizama stvorenih u jed-
nom društvu radi zaštite društvenih i in-
dividualnih vrednosti od različitih krimi-
nalnih ponašanja i pojava.
Subjekti krivičnog dela [Subjektet e ve-
prës penale; Subjects of criminal offense;
Subjekte der Straftat] - su izvršioci
krivičnog dela, oštećena lica ili žrtve
krivičnog dela. Iz toga proizilazi da se
subjekti krivičnog dela dele na: aktivne i
pasivne subjekte.
- Aktivni subjekt - je izvršilac krivičnog
dela. Izvršilac krivičnog dela je obično
čovek, pojedinac, ali u određenim
uslovima propisanim zakonom, izvrši-
ocem se smatra i pravno lice.
- Čovek (fizičko lice), kao aktivni
subjekt krivičnog dela - je fizičko lice,
koje je činjenjem ili nečinjenjem
izvršilo krivično delo. Da bi se fizičko
lice smatralo aktivnim subjektom,
moraju postojati sledeći osnovni
uslovi: da je psihički (mentalno)
sposobno i da je navršilo godine pro-
pisane zakonom za krivičnu odgo-
vornost. Minimalna starost da se lice
smatra krivično odgovornim i ak-
 tivnim subjektom krivičnog dela je 14
godina.
- Pravno lice kao aktivni subjekt
krivičnog dela - u sistemima koji su
prihvatili krivičnu odgovornost
pravnih lica, i pravna lica koja imaju
ovo svojstvo, smatraju se aktivnim
subjektima, izvršiocima krivičnih dela
(za više, videti: „Krivična odgovornost
pravnih lica”).
- Pasivni subjekt - je žrtva ili lice
oštećeno krivičnim delom. Pasivni
subjekti mogu biti fizička i pravna lica
koja su oštećena krivičnim delom.
Smrtna kazna [Dënimi me vdekje;
Death penalty; Todesstrafe] - poznata
kao najveća kazna, je najteža kazna za
izvršioce krivičnih dela, što znači
oduzimanje života pogubljenjem. U sa-
vremenom krivičnom zakonu ova kazna
je ukinuta i većina zemalja u svetu je ne
predviđa kao takvu. Zakonodavci u
Evropi ne definišu ovu kaznu.
Spajanje krivičnih dela [Bashkimi i ve-
prave penale; Joinder of criminal offenc-
es; Tateinheit] - postoji kada lice jednim
delom ili sa više dela izvrši dva ili više
krivičnih dela i za koje se vodi krivični
postupak i na kraju se izriče zajednička
(jedinstvena) kazna za sva dela. U
zavisnosti od činjenice da se dva ili više
dela izvršavaju jednom ili sa više radnji,
razlikuju se idealno i realno spajanje
krivičnih dela. Ove definicije i podele se,
uglavnom, objašnjavaju doktrinom
krivičnog prava, dok zakoni uglavnom
definišu pravila za odmeravanje kazne za
lice koje je izvršilo više krivičnih dela.
Stoga se, u članu 80. stav 1. KZK
predviđa: „Ukoliko izvršilac, jednim ili
više dela, izvrši više krivičnih dela za
koja mu se sudi u isto vreme, sud će prvo
izreći kaznu za svako pojedinačno delo, a
onda izreći zbirnu kaznu za sva krivična
dela”.
- Idealno - izraženo u slučajevima kada
lice jednim činjenjem (nečinjenjem)
izvrši dva ili više krivičnih dela (ost-
vari zakonske oblike dva ili više istih
ili različitih krivičnih dela). Stoga, kao
kriterijum postojanja idealnog spajanja
je jedinstvo činjenja i uzročnost dve ili
više posledica (krivičnih dela). Na
primer: osoba A puca oružjem u osobu
B, koju liši života, ali lišava života ili
povređuje i osobu C; ili lekar koji je
bio dužan da pruži medicinsku pomoć
pacijentima a nije to uradio, i kao
posledica toga, je da je jedan pacijent
preminuo, a drugom je pogoršano
zdravlje, itd.
Specijalni sud u Senegalu (Extraordi-
nary African Chambers) [Dhomat e
Jashtëzakonshme Afrikane; Extraordi-
nary African Chambers; Afrikanische
außerordentliche Gerichtskammer] - sud
uspostavljen sporazumom između
Evropske unije i Senegala za dokazivanje
međunarodnih zločina počinjenih u Čadu
od 7. juna 1982. godine do 1. decembra
1990. godine. Ovaj period odgovara
režimu bivšeg predsednika Čada, Hissene
Habre.
Sporazum o priznanju krivice
[Marrëveshja për pranimin e fajësisë; En-
tering of a guilty plea; Schuldverein-
barung] - čini deo u alternativnim proce-
durama i kao takav predstavlja važan in-
stitut preko kojeg se optuženom
omogućava da prizna krivicu i u zamenu
dobija određene olakšice vezano za
kaznu, odnosno krivičnu sankciju.
Sudija za maloletnike [Gjyqtari për të
mitur; Juvenile judge; Jugendrichter] -
profesionalni sudija koji je stručnjak za
krivična pitanja koja uključuju decu i
603
mlađe punoletnike, a koji je nadležan za
vršenje odgovornosti utvrđenih zakonom.
Sudski pretres [Shqyrtimi gjyqësor; Ju-
dicial review; german] - je glavna faza
krivičnog postupka gde se čita optužnica,
izvode dokazi u vezi sa činjenicama koje
se odnose na krivično delo i krivičnu od-
govornost izvršioca radi donošenja pre-
sude (videti u ovom rečniku i: “Glavni/
krivični postupak”).
Stariji maloletnik [I mitur i rritur; Adult
juvenile; Jugendlicher] - lice starosti iz-
među šesnaest (16) i osamnaest (18) go-
dina.
Strane u krivičnom postupku [Palët në
procedurë penale; Parties to criminal
proceedings; Prozesspartei] - su tužilac i
optuženi. Prema ZKP, tužilac je državni
tužilac bez kojeg se ne može sprovesti
krivični postupak. Optuženi je lice za ko-
je se sumnja da je izvršilo krivično delo i
protiv koga se sprovodi postupak.
Suočavanje [Ballafaqimi; Confrontation;
german] - je radnja u predpretresnom
postupku i na glavnom ročištu, na kojem
se istovremeno ispituju dva lica kojima
su ranije postavljana pitanja o važnim
činjenicama za koje su dali kontra-
diktorne izjave. Suočavanje se vrši: iz-
među suokrivljenih u krivičnom
postupku, svedoka, okrivljenih i svedoka,
itd. Svrha suočavanja je da se izbegnu
kontradiktornost, otkriju nove okolnosti i
obezbedi istinitaizjava.
Svedoci u krivičnom postupku
[Dëshmitarët në procedurë penale; Wit-
nesses in criminal procedure; Zeugen im
Strafprozess] - svako lice koje može da
pruži informacije o krivičnom delu, o
izvršiocu krivičnog dela i važnim
okolnostima za sprovođenje krivičnog
postupka.
- Povlašćeni - lica koja po zakonu ne
mogu svedočiti u konkretnom
604
krivičnom slučaju. Kao razlog za
izdvajanje ove kategorije je zaštita
društvenih interesa s jedne strane
(poverljivost) i pojedinačnih s druge
strane (interes okrivljenog). Prema
ZKP, ne može svedočiti: 1) lice koje
bi svojim svedočenjem prekršilo
obavezu čuvanja službene ili vojne
tajne, dok ga nadležni organ ne oslo-
bodi te obaveze, 2) branilac okri-
vljenog lica o stvarima koje mu je
okrivljeno lice kao svom braniocu
poverilo, osim ako samo okrivljeno
lice to zahteva, i 3) saoptuženo lice
dok se vodi zajednički postupak.
- Saradnički - posebni svedoci u
krivičnom postupku, odnosno lica koja
su u svojstvu osumnjičenog ili okri-
vljenog i koja sarađuju sa tužilaštvom
ili sudom radi otkrivanja drugih lica ili
sprečavanja izvršenja krivičnih dela.
Prema zakonu, ova kategorija lica
dobija blaži tretman u krivičnom
postupku, obično ublažavanje kazne.
Imena ili izrazi koji se odnose na insti-
tut svedoka saradnika su različiti u sa-
vremenom zakonodavstvu, a u nekim
zemljama ovaj institut je regulisan Za-
konom o krivičnom postupku, a u dru-
gima, posebnim zakonima.
Specijalizovana veća i Specijalizovano
tužilaštvo Kosova [Dhomat e Speciali-
zuara dhe Zyra e Prokurorit të Speciali-
zuar të Kosovës; Kosovo Specialist
Chambers and Specialist Prosecutor’s
Office; Spezialisierte Kammer und das
Büro des speziellen Staatsanwaltes in
Kosovo] - su deo kosovskog pravosud-
nog sistema i odgovaraju svakom nivou
sudskog sistema na Kosovu. Osnovana su
na osnovu ustavnog amandmana i zakona
usvojenog od strane Skupštine Kosova za
suđenje navoda iznetih u izveštaju Saveta
Evrope iz 2011. godine za ozbiljna kršen-
ja međunarodnog prava. Veća su
privremena i imaju mandat i definisanu
nadležnost, posebno za zločine protiv
čovečnosti, ratne zločine i druga krivična
dela definisana kosovskim zakonom,
koja su navodno počinjena od 1. januara
1998. godine do 31. decembra 2000.
godine. Zakon omogućava da se sudski
procesi održavaju van Kosova. Speci-
jalizovana veća imaju sedište u Hagu,
Holandija, i zapošljavaju sudije, tužioce i
međunarodno osoblje. Poznata su i kao
Specijalni sud za Kosovo.
Sudija porotnik [Gjyqtari porotë; Lay
judge; Schöffe] - neprofesionalni sudija,
što znači učešće građana u svojstvu sudi-
je porotnika zajedno sa profesionalnim
sudijama u zajedničkom sudskom veću.
Sukob interesa [Konflikti i interesit;
Conflict of interest; Interessenkonflikt] -
stanje neslaganja između javne dužnosti i
privatnog interesa službenog lica, gde
tokom vršenja službenog položaja
službeno lice ili rođak imaju privatno
imovinski ili lični neimovinski, direktni
ili indirektni interes.
Sumnja [Dyshimi; Suspicion; Verdacht]
- podrazumeva stanje nesigurnosti, pol-
juljano uverenje u postojanje određenih
činjenica koje se stvara od primljene in-
formacije. U krivičnoj oblasti, sumnja se
tretira u vezi sa mogućnošću postojanja
krivičnog dela i mogućnosti da su jedno
ili više lica izvršioci.
- Razumna - prema ZKP, uključuje:
“saznanje informacije koja bi zado-
voljila objektivnog posmatrača da se
krivično delo desilo, dešava ili postoji
velika verovatnoća da će se ono desiti
i da je dotično lice počinilo ili je
moglo da počini to delo. Ono što se
može smatrati 'razumnim' zavisiće od
svih okolnosti”.
- Osnovana sumnja - prema ZKP, znači
“saznanje informacije koja bi zado-
voljila objektivnog posmatrača da se
krivično delo desilo, dešava se ili
postoji velika verovatnoća da će se
ono desiti i da je dotično lice više nego
verovatno izvršilo krivično delo. Os-
novana sumnja mora da se zasniva na
jasno rečima iskazanim i opisanim
dokazom”.
- Dobro osnovana sumnja - prema ZKP
predstavlja dovoljan osnov za podi-
zanje optužnice. Posedovanje pri-
hvatljivih dokaza koji bi zadovoljili
nepristrasnog posmatrača da se
krivično delo desilo i da je okrivljeno
lice izvršilo krivično delo.
T
Teret dokazivanja (Onus probandi)
[Barra e provave (Onus probandi); Bur-
den of proof (Onus probandi); Beweis-
last] - znači prava i obaveze subjekta u
postupku da podnese dokaze kojima se
potvrđuju relevantne činjenice na kojima
se zasniva sudska odluka. Tokom is-
torijskog razvoja krivičnog postupka, te-
ret dokazivanja (onus probandi) je neka-
da bio obaveza jednog, a nekada drugog
subjekta, u zavisnosti od vrste krivičnog
postupka. Dakle, u optužnom tipu, teret
dokazivanja je padao isključivo na tužio-
ca. Okrivljeni je imao mogućnosti da da
dokaze o svojoj nevinosti, ali ne i obave-
zu, a sud je bio pasivan. U
inkvizitorskom tipu, funkcija gonjenja je
prešla u ruke suda i stoga je teret dokazi-
vanja pravno pripadao njemu. U
krivičnom postupku na Kosovu nije
izričito definisano ko treba da snosi teret
dokazivanja. Međutim, na osnovu nekih
odredbi, državnom tužiocu pripada
obaveza da iznese dokaze radi argu-
mentovanja krivičnog dela i krivice
605
izvršioca. Što se tiče okrivljenog, po-
lazeći od pretpostavke nevinosti okri-
vljenog, on nije obavezan da iznosi
dokaze, već je to njegovo pravo. Sudu
takođe, kao osnovnom aktivinom
subjektu u krivičnom postupku i dalje
pripada deo tereta dokazivanja.
Teritorijalno važenje krivičnog zakona
[Vlefshmëria territoriale e ligjit penal;
Territorial validity of criminal law; Terri-
toriale Geltung des Strafgesetzes] - je
primena krivičnog zakona države na od-
ređenoj teritoriji, obično za krivična dela
izvršena na njenoj teritoriji (teritorijalno
načelo), ali i za krivična dela izvršena
izvan teritorije države (realno ili zaštitno
načelo, načelo aktivne ličnosti, načelo
pasivne ličnosti i univerzalno načelo).
Dakle, teritorijalna valjanost krivičnog
zakonodavstva je njegova primena, uz-
imajući u obzir mesto izvršenja krivičnog
dela.
- Teritorijalno načelo - je osnovno
načelo koje znači primenu krivičnog
zakonodavstva države za krivična dela
izvršena na njenoj teritoriji. Ovo nače-
lo se smatra primarnim i kao takvo, iz-
ražava i suverenitet države kroz vršen-
je represivne moći unutar njenih
granica. Ovo načelo podrazumeva
primenu zakonodavstva države za
krivična dela izvršena na njenoj teri-
toriji, čak i u slučajevima kada se
izvršiocu sudi van zemlje, što znači da
u ovim slučajevima ne postoji pravilo
ne bis in idem (osim kada se kazna
izdržava izvan zemlje, obračunava se
u kazni koja se može izreći izvršiocu
za ova krivična dela). KZK ovo načelo
propisuje u članu 114, stav 1:
“Krivični zakoni Republike Kosovo se
primenjuju na svako lice koje izvrši
krivično delo u celini ili u jednom delu
na teritoriji Republike Kosovo”.
606
- Načela primene krivičnog za-
konodavstva za krivična dela izvršena
van teritorije države: Ralno ili zaštit-
no načelo - prema ovom načelu,
krivično zakonodavstvo države se
primenjuje za krivična dela izvršena
van njene teritorije, ali koji su oštetili
ili ugrozili dobra i interese države ili
njenih građana. KZK propisuje ovo
načelo u članu 115, stav 1.
- Načelo aktivne ličnosti - označava
primenu krivičnog zakonodavstva
države za krivična dela koja se izvrše
van teritorije od strane njenih
državljana. KZK ovo načelo predviđa
u članu 115, stav 3.
- Načelo pasivne ličnosti - je primena
krivičnog zakonodavstva države za
krivična dela koja su izvršena van
njene teritorije od strane stranih
državljana, ali je delo izvršeno protiv
njenih državljana ili same države. Kao
takvo, ovo načelo je slično realnom ili
zaštitnom načelu, a u odnosu na njega
ima supsidijarni karakter. KZK ovo
načelo definiše u članu 116.
- Univerzalno načelo - je mogućnost
primene krivičnog zakonodavstva
države za krivična dela koja su izvršili
strani državljani, iako tim delima nisu
ugroženi interesi i sigurnost same
države ili njenih građana. Ovo načelo
je izraz državne solidarnosti da
krivično goni i sudi izvršiocima
krivičnih dela, obično težih krivičnih
dela. Na osnovu ovog načela, krivično
zakonodavstvo se primenjuje u cilju
suzbijanja kriminaliteta, iako se ovak-
vim krivičnim delima nisu neposredno
ugrozili interesi dotične države, niti su
njeni građani uključeni kao izvršioci
ili žrtve.
Tipične činjenice krivičnog dela [Fakte
tipike të veprës penale; Typical facts of
criminal offence; Typische Tatsachen der
Straftat] - uključuju činjenice koje je za-
konodavac odredio kao deo pravnog ob-
lika određenog krivičnog dela.
Trgovina ljudima [Trafikimi me njerëz;
Trafficking in persons; Menschenhandel]
- označava trgovinu ljudima, upotrebom
nasilja ili ozbiljnih pretnji, radi prostitu-
cije, prinudnog rada, itd. Trgovina ljudi-
ma je definisana kao krivično delo u ve-
likom broju međunarodnih konvencija,
akata i u krivičnim zakonima država.
KZK krivično delo „Trgovina ljudima“
propisuje u članu 171. Izraz “trgovina
ljudima” znači “regrutovanje, transport,
prebacivanje, skrivanje ili prijem osoba,
pod pretnjom upotrebe sile ili drugom
vrstom prinude, otmice, prevare, zloupo-
trebe ovlašćenja ili zloupotrebe službe-
nog položaja, ili zloupotreba ranjivog
položaja, davanje ili primanje isplate ili
koristi da bi se postigla saglasnost lica
koja ima vlast nad drugim licem, u svrhe
iskorišćavanja”.
U predviđenog minimuma.
Ubistvo [Vrasja; Murder; Mord] - je
lišavanje drugog lica života. Kao takvo,
krivično delo ubistva pripada tzv.
klasičnom kriminalu, koji kao predmet
odbrane ima osnovno ljudsko pravo, pra-
vo na život.
- Teško - su slučajevi kada je ubistvo
izvršeno u naročito teškim
okolnostima, a zakonodavac to naziva
kvalifikovanim oblikom ubistva, od-
nosno teškim ubistvom. Teška ubistva
su: ubijanje deteta, trudnice, ubijanje
člana porodice (namerno), svirepo ili
podmuklo ubistvo, ubistvo jednog ili
više lica, itd.
- privilegovano - su ubistva koja su
izvršena u naročito olakšavajućim
okolnostima. Na primer: ubistvo iz
nehata, ubistvo novorođenčeta nakon
porođaja, ubistvo izvršeno u stanju
krajnjeg rastrojstva, itd.
- Izvršeno u stanju krajnjeg rastrojstva
- je lišavanje života drugog lica od
strane izvršioca koji je bez njegove
krivice bio u stanju krajnjeg rastrojstva
zbog napada, ponižavanja ili uvrede
žrtve.
- Nehata - je lišavanje života lica zbog
nehata izvršioca. Ovo krivično delo se
smatra lakšim ili privilegovanim zbog
oblika krivice.
- Novorođenčeta nakon porođaja - je
lišavanje života novorođenčeta od
strane majke za vreme ili odmah na-
kon porođaja, iz razloga rastrojstva
izazvanog porođajem. U krivičnom
pravu, ova vrsta ubistva se smatra
privilegovanim ili lakšim krivičnim
delom zbog stanja majke (izvršioca) u
vreme izvršenja krivičnog dela.
Ublažavanje kazne - se dešava u
slučajevima kada se zakonom predviđa
mogućnost da sud izrekne kaznu ispod
Udruženje sa hijerahijom [Bashkim i
strukturuar; Structured association; Or-
ganisierte Täterschaft] - udruženje lica sa
ciljem vršenja krivičnih dela, bez obzira
da li imaju određene uloge ili ne. KZK
definiše udruženje sa hijerahijom kao
„udruženje koje nije slučajno formirano
za neposredno izvršenje krivičnog dela,
ali ne mora da poseduje zvanično od-
ređene uloge za svoje članove, kontinui-
tet članstva ili izgrađenu hijerarhiju”.
Uhvaćen na delu/In flagrante (in fla-
grante delictum) [Flagrancë; Flagrancy;
Auf frischer Tat] - pravni pojam koji se
koristi da bi se pokazalo da je lice uh-
vaćeno na delu tokom izvršenja
krivičnog dela. Uhvaćen na delu pret-
postavlja blagovremenu usaglašenost iz-
607
među utvrđivanja i postojanja činjenica,
radnje ili okolnosti.
Umišljaj (dolus) [Dashja; Intent; Vor-
satz] - Umišljaj označava najteži i
najčešći vid krivice kojim se izvršava
krivično delo. Umišljaj postoji kada je
osoba svesna da će se njegovim izvršen-
jem ili neizvršenjem radnje činjenjem
izvršiti krivično delo i želi njegovo
izvršenje ili je svesna mogućnosti
izvršenja krivičnog dela i slaže se da se
ono desi, slaže se sa njegovim
posledicama. Iz toga proizilazi da postoje
dve vrste umišljaja, odnosno direktni
umišljaj (dolus directus) i eventualni
umišljaj (dolus eventualis). Direktni
umišljaj postoji kada osoba želi da izvrši
krivično delo, a eventualni umišljaj kada
je saglasno a njegovim posledicama.
KZK u članu 21 ne definiše pojam opšteg
umišljaja, ali definiše značenje dve nje-
gove vrste, direktnog i mogućeg umišlja-
ja, i predviđa: „Krivično delo se može
izvršiti direktnim ili eventualnim umišlja-
jem“ (stav 1), a zatim u stavu 2, navodi:
„Lice nastupa sa direktnim umišljajem
ukoliko je svesno svog dela i želi posled-
ice njegovog izvršenja“, dok u stavu 3
navodi: „Lice deluje sa eventualnim
umišljajem ukoliko je svesno da u slučaju
njegovog činjenja ili nečinjenja može na-
stupiti zabranjena posledica i saglasi se
sa nastupanjem te posledice“. Kod
direktnog i eventualnog umišljaja
razlikujemo dva konstitutivna elementa,
odnosno: intelektualni element ili ele-
ment svesti i voljni element ili element
volje (želje). Intelektualni element, kod
direktnog umišljaja se izražava u
slučajevima kada je osoba svesna, ima
jasnu sliku o krivičnom delu, karakteris-
tikama pravnog oblika konkretnog dela, a
eventualni umišljaj izražava intelektualni
element kao svesnost osobe o mogućnos-
608
ti izvršenja krivičnog dela. Element volje
kod direktnog umišljaja je definisan kao
želja za izvršenjem krivičnog dela, dok
kod eventualnog umišljaja kao pomirenje
sa posledicom. KZK ne pravi razliku u
pogledu stepena krivice kada se delo
izvrši sa direktnim ili eventualnim
umišljajem, međutim prema teoriji i
sudskoj praksi kada je krivično delo
izvršeno sa direktnim umišljajem smatra
se da to nosi više krivične odgovornosti
izvršioca i shodno tome, kažnjava se više
nego kada se ustanovi da je krivično delo
počinjeno u eventualnom umišljaju.
- Izričiti - ova vrsta umišljaja postoji u
slučajevima kada zakonodavac koristi
izraz „... u cilju...“ u odredbama koji-
ma se definiše pravni oblik određenih
krivičnih dela. U ovim slučajevima, da
bi se smatralo da je izvršeno krivično
delo, zakonodavac zahteva dodatni el-
ement sa subjektivnog stanovišta,
dokazujući da je izvršilac imao objek-
tivni cilj (posebnu nameru) predviđen
zakonom. Na primer: prema KZK,
krivično delo „Ubistvo visokog
zvaničnika Republike Kosovo“ se
smatra da je izvršeno „... sa ciljem
ugrožavanja ustavnog poretka...“ ili
kod krivičnog dela „Genocid“ po-
trebno je dokazati da su radnje
preduzete „... sa namerom da se uništi,
u celini ili u delu, etnička, rasna,
verska grupa...”.
- Neodređen ili opšti (dolus indetermi-
natus) - odnosi se na slučajeve kada je
svest osobe izražena kao opšta slika o
krivičnom delu ili nekim njenim
karakteristikama. Na primer: kada
izvršilac uđe u tuđi stan da krade, a ni-
je svestan šta će ukrasti ili koju vred-
nost imaju predmeti u tom stanu.
- alternativni (dolus alternativus) - iz-
ražava se u slučajevima kada je osoba
 svesna da svojim činjenjem može da
prouzrokuje dve ili više posledica, ali
izvršenje jednog može isključiti drugo.
Na primer: osoba koja beži od grupe
ljudi koja ga napada, puca iz vatrenog
oružja da pogodi bilo kojeg od njih.
- Predumišljajem (dolus praemediatus)
- je umišljaj formiran pre izvršenja
krivičnog dela, odnosno mišljenje ili
odluka za izvršenje krivičnog dela se
pojavilo dugo pre nego što je izvršeno
to krivično delo. KZK ne definiše
izričito ovaj oblik umišljaja, ali se on u
sudskoj praksi smatra za otežavajuću
okolnost. Na primer: kada izvršilac
dugo prati žrtvu ili putuje u udaljeno
mesto da ga pronađe a zatim ga i
lišava života.
- Momentalni (dolus repentinus) - post-
oji u slučajevima kada osoba iznenada,
brzo odluči da izvrši krivično delo,
obično pod uticajem okolnosti ne-
posredne provokacije. Na primer:
Ubistvo u afektu zbog provokacije,
teških uvreda, itd.
Uslovna kazna [Dënimi me kusht; Sus-
pended sentence; Bewährungsstrafe] - je
alternativna kazna koja podrazumeva
neizvršenje kazne zatvora ili druge kazne
protiv osuđenog pod određenim uslo-
vima. Prema tome, u svom sadržaju,
uslovna kazna se sastoji u obustavi
izvršenja kazne protiv osuđenog lica pod
određenim uslovima koje osuđeni mora
poštovati u roku koji odredi sud (vreme
provere). KZK određuje uslovnu kaznu u
članu 51, gde u stavu 2 predviđa: “Prili-
kom izricanja uslovne osude, sud će izre-
ći kaznu izvršiocu krivičnog dela, i u isto
vreme odrediti da se ta kazna neće
sprovesti ukoliko osuđeno lice ne izvrši
drugo krivično delo za vreme provere ko-
je sud odredi. Period provere ne može
trajati manje od jedne (1) niti više od pet
(5) godina”.
Uslovni otpust [Lirimi me kusht; Condi-
tional release; Aussetzung des Strafres-
tes] - je institut koji se sastoji od
mogućnosti da se osuđeni na kaznu zat-
vora, pod određenim uslovima oslobodi
pre završetka kazne koju je sud izrekao..
Uopšteno govoreći, na osnovu prakse
koja je izgrađena u sistemima različitih
zemalja, uslovni otpust zahteva
izdržavanje jednog dela kazne (kao što je
definisano zakonom) i ocenu ili uverenje
da su postignuti svrha kažnjavanja i efek-
ti prevaspitavanja, i da ne postoji opas-
nost od ponovnog izvršenja krivičnog
dela. Pravni osnov za uslovni otpust u
KZK je naveden u članu 94 stav 1, koji
predviđa: “Osuđeniku može biti odobren
uslovni otpust u skladu sa ovim zakonom
i Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija,
ukoliko postoje razumni razlozi za
očekivanje da neće izvršiti novo krivično
delo. Ponašanje osuđenika za vreme
izdržavanja kazne će se uzeti u obzir pril-
ikom odlučivanja o odobrenju uslovnog
otpusta”. Trenutno postoje različiti sis-
temi ili modeli implementacije ovog in-
stituta u različitim zemljama. Na nivou
evropskih zemalja, postoje 3 modela im-
plementacije ovog instituta: diskrecioni
sistem, obavezni ili automatski sistem i
kombinovani ili mešoviti sistem.
- Diskrecioni sistem uslovnog otpusta -
ovaj sistem se primenjuje u većini
evropskih zemalja u kojima za-
konodavac propisuje rok u kojem
osuđeni može podneti zahtev za
uslovni otpust, a ocenu kriterijuma da
li je ispunjen uslov prevaspitavanja i
resocijalizacije osuđenog lica obavlja
sud ili drugi organ koji je određen za
tu svrhu. Ovaj model se primenjuje i
na Kosovu, gde je organ za odlučivan-
609
 je o uslovnom otpustu Odbor za
uslovni otpust.
- Obavezni ili automatski sistem uslov-
nog otpusta - ovaj sistem se primenju-
je u Švedskoj i osuđeni se automatski
oslobađa iz zatvora nakon što je
izdržao jedan deo kazne (2/3), odnos-
no u Švedskom krivičnom zakonu
(Poglavlje 26, član 6) se propisuje:
„Lica koja su osuđena na kaznu zat-
vora u određenom roku, oslobađaju se
automatski kada su izdržali dve trećine
kazne...”.
- Kombinovani sistem za uslovni otpust
- ovaj model se primenjuje u Eng-
leskoj i Velsu i kao takav je kombi-
nacija još dva modela gde se za krat-
koročne kazne (do 4 godine zatvora)
primenjuje automatsko oslobađanje,
dok se za duže kazne (preko 4 godine
zatvora) primenjuje postupak ocen-
jivanja, odnosno diskreciona odluka.
Uzroci isključenja protivzakonitosti
[Shkaqet e përjashtimit të
kundërligjshmërisë; Causes of exclusion
of unlawfulness; Auschlussursachen der
Rechtswidrigkeit] - su okolnosti ili uslovi
koji su propisani zakonom i koji
dozvoljavaju određenu radnju, iako je
drugim odredbama zakona ta radnja pro-
tivzakonita i predstavlja krivično delo
(izuzetak su od opšteg pravila). Krivične
norme koje dozvoljavaju određenu
radnju, isključuju njenu protivzakonitost
u određenim uslovima i okolnostima, i
poznate su kao: permisivne/dopuštajuće
zakonske norme. Uzroci ili razlozi za
isključivanje protivzakonitosti određenog
dela mogu biti različiti, kao na primer:
kada je lice delovalo u samoodbrani, u
vanrednim okolnostima krajnje nužde,
pod uticajem nasilja i ozbiljne pretnje,
itd. Radnja lica u takvim okolnostima ili
uslovima, iako izaziva posledice koje su
610
objektivno zabranjene, u krivičnom
pravu se ne smatra protivzakonitom, od-
nosno izvršilac se oslobađa krivične od-
govornosti. Kao glavni instituti krivičnog
prava koji propisuju uzroke isključenja
protivzakonitosti su: Nužna odbrana,
krajnja nužda, nasilje i pretnja, naredbe
pretpostavljenih i druge osnove koje se
propisuju krivičnim zakonima (u ovom
rečniku su objašnjeni ovi instituti).
V
Vanredne komore u sudovima Kam-
bodže (Extraordinary Chambers in the
Courts of Cambodia - ECCC) [Dhomat e
Jashtëzakonshme në Gjykatat e Kambox-
hias; Außerordentliche Gerichtskammer
von Kambodscha] - sud koji je stvoren za
suđenje najstarijih odgvornih članova
Rouge Khmera (Crvenih Kmera) zbog
navodnih kršenja međunarodnog prava i
teških zločina počinjenih tokom genocida
u Kambodži. Iako je to nacionalni sud,
on je uspostavljen kao deo sporazuma
između Kraljevske vlade Kambodže i
Ujedinjenih nacija, a njeni članovi
uključuju lokalne i strane sudije. Smatra
se mešovitim, hibridnim sudom, pošto je
VKSK stvorila vlada u saradnji sa UN-
om.
Viktimogeni faktori [Faktorë vikti-
mogjen; Victimogenic factors; Viktimol-
ogische Faktoren] - faktori, okolnosti ko-
je utiču na viktimizaciju određenih lica
različitim zločinima.
Vreme izvršenja krivičnih dela [Koha e
kryerjes së veprës penale; Time of com-
mission of criminal offence; Tatzeit] -
znači vreme kada je preduzeta radnja
izvršenja dela ili se uzdržalo od radnje
kojom je izvršeno krivično delo, odnosno
izazvana zabranjena posledica. Od od-
ređivanja ovog trenutka zavisi koji zakon
ili zakonska odredba će se primeniti u
konkretnom slučaju. U krivičnom pravu,
kao vreme izvršenja krivičnog dela,
smatraće se vreme kada je radnja
preduzeta ili je kada je određena radnja
trebalo da se preduzme radnja (u
krivičnim delima koja su izvršena
nečinjenjem), bez obzira na to kada je uz-
rokovana zabranjena posledica. Ut-
vrđivanje vremena izvršenja krivičnog
dela je od posebnog značaja, naročito u
slučajevima kada je istovremeno
preduzeto činjenje ili nečinjenje, a
posledica je izazvana kasnije u nekom
drugom trenutku. KZK u članu 9 takođe
propisuje: „Krivično delo je izvršeno u
vreme kada je izvršilac delovao ili je tre-
balo da deluje, bez obzira na vreme na-
stupanja posledice“. Dakle, u vezi sa
vremenom izvršenja krivičnog dela, važi
vreme kada je izvršilac delovao ili je
trebao delovati, i shodno tome, primenju-
je se zakon koji je bio na snazi u tom tre-
nutku. Za razliku od mesta izvršenja
krivičnog dela koje se računa kao mesto
gde je preduzeto delovanje i gde je
izazvana posledica (videti u ovom
rečniku objašnjenje za „Mesto izvršenja
krivičnog dela”).
- Za saradnike - kao vreme izvršenja za
saradnike (podstrekače, pomoćnike,
itd.) računa se vreme kada su oni de-
lovali i irelevantno je vreme kada je
delovao izvršilac.
- Za krivična dela u kontinuitetu - kao
vreme izvršenja krivičnog dela računa
se svo vreme u kojem je izvršilac
preduzeo delovanje ili se uzdržao od
delovanja koje je bio obavezan da
preduzme i time je ostvario oblik
krivičnog dela u kontinuitetu.
Vremensko važenje krivičnog zakona
[Vlefshmëria kohore e ligjit penal; Tem-
poral validity of criminal law; Zeitliche
Geltung des Strafgesetzes] - je vreme od
momenta kada zakon stupi na snagu do
momenta kada se ukine. Ovaj period se
odnosi na primenu određenog zakona za
sva krivična dela izvršena u ovom peri-
odu i njegovu primenu protiv izvršilaca
tih dela (što se tiče izvršioca, može doći
do izuzetka kada je dozvoljena primena
novog zakona koji kasnije stupa na snagu
i povoljniji je za izvršioca). Obično,
krivični zakon stupa na snagu nakon iste-
ka perioda (roka) od momenta usvajanja i
objavljivanja u Službenom listu (vocatio
legis). Za krivične zakone, naročito za
krivični zakonik, ovaj rok je obično duži
nego za druge zakone. Tako je i KZK
usvojen 2012. godine a stupio je na snagu
1. januara 2013. godine. Osnovno načelo
krivičnog zakona u pogledu
pravovremenosti zakona jeste da se pro-
tiv izvršioca krivičnog dela primenjuje
zakon koji je bio na snazi u vreme
izvršenja krivičnog dela. Ovaj postulat
takođe proizilazi iz načela zakonitosti ko-
je predviđa da se krivičnim delima mogu
smatrati samo ona činjenja ili nečinjenja
koja su izričito predviđena zakonom koji
je bio na snazi u vreme njihovog izvršen-
ja „Nullum crimen zero poena sine lege
praevia”.
Zabrana retroaktivnog delovanja
krivičnog zakona i primena povoljni-
jeg zakona - kao opšte pravilo, u
krivičnom pravu je zabranjeno retroak-
tivno ili retrospektivno delovanje
krivičnog zakona, odnosno novi krivični
zakon se ne može primeniti na prošlost
(za period kada nije bio na snazi). Ovo je
u skladu sa načelom zakonitosti i gar-
ancijom pravne sigurnosti građana, tako
da se mogu krivično goniti samo ako su
izvršili neko delo koje je ranije propisano
zakonom kao krivično delo. S druge
strane, ovo načelo predstavlja prepreku
eventualnoj zloupotrebi zakonodavne
611
vlasti da usvoji pravno-krivične odredbe
na štetu određenih pojedinaca ili grupa.
Izuzetak od ovog načela postoji ako je
novi zakon blaži, povoljniji za izvršioca
krivičnog dela. Ovaj izuzetak takođe
predviđa KZK u članu 3, stav 2, gde
predviđa: “U slučaju izmene u zakonu
koji se odnosi na spornu situaciju pre
pravosnažnosti odluke, primeniće se za-
kon koji je najpovoljniji po izvršioca.
Kada novi zakon više ne prepoznaje delo
kao krivično, ali je izvršilac osuđen pra-
vosnažno u skladu sa prethodnim za-
konom, sprovođenje kazne neće otpočeti,
ili će se, ukoliko je otpočelo, prekinuti”.
Z pravnih odredbi i njihovo prebacivanje u
Zabluda o činjenici [Lajthimi në fakt;
Mistake of fact; Tatsachenirrtum] - (lat.
Error facti) smatra se da postoji u
slučajevima kada izvršilac u vreme
izvršenja krivičnog dela nije svestan ni-
jedne od karakteristika dela propisanih
zakonom ili kada pogrešno misli da post-
oje relevantne okolnosti prema kojima bi,
kada bi zaista postojale, to delo bilo
dozvoljeno.
Zabluda o pravu [Lajthimi juridik; Mis-
take of law; Rechtsirrtum] - (lat. Error iu-
ris) definiše se kao zabluda o zabrani
dela. Smatra se da je izvršilac krivičnog
dela u pravnoj zabludi u slučajevima ka-
da ne zna da je to delo zabranjeno za-
konom, da je predviđeno kao krivično
delo. U zabludi o pravu, izvršilac je sves-
tan svog dela, ali pogrešno misli da je to
delo dozvoljeno.
Zakonski oblik krivičnog dela [Figura
ligjore e veprës penale; Legal figure of
criminal offense; Besondere Tat-
bestandsmerkmale] - označava celinu el-
emenata krivičnog dela koji su definisani
zakonom, odnosno posebnim elementima
koji identifikuju određeno delo i
612
razlikuju ga od drugih krivičnih dela.
Dok su opšti elementi krivičnog dela,
koji čine njegovu opštu strukturu, implic-
itni i moraju biti izraženi u svakom delu,
inače ne može biti krivičnog dela (videti
u ovom rečniku: „Elementi krivičnog
dela“ i „Krivično delo”).
Zaplenjivanje/Oduzimanje imovine
stečene krivičnim delom [Konfiskimi i
dobisë pasurore të fituar me vepër
penale; Confiscation of material benefit
acquired by commission of criminal of-
fense; Einziehung der durch Straftat er-
worbenen Vermögensvorteil (Ver-
mögensabschöpfung)] - znači uzimanje
stvari bez naknade na osnovu krivično
državnu imovinu. U krivičnom pravu,
zaplena je krivična mera koja predviđa
oduzimanje imovine stečene krivičnim
delom. To znači da je preduslov za
zaplenu imovine utvrđivanje krivične od-
govornosti za određeno delo. Kao takva,
zaplena je izraz načela da niko ne može
da stekne, da se obogati od nezakonite
delatnosti, odnosno izvršenja krivičnih
dela. Zaplenjivanje koje se primenjuje
kao posebna krivično pravna mera u
funkciji je i postizanja svrhe krivične
sankcije, gde se izvršiocima, osim što im
se izriče krivična sankcija, uzima
(zaplenjuje) imovina ili stvari koje su
stekli krivičnim delom. KZK u posebnom
poglavlju (VII) predviđa: „Oduzimanje
imovinske koristi stečene izvršenjem
krivičnih dela“, gde u članu 96 (Osnovi
za oduzimanje imovinske koristi), stav 1
propisuje: „Nijedno lice ne sme zadržati
imovinsku korist stečenu krivičnim de-
lom“, i takvu imovinu će „zapleniti sud
koji odlučuje o postojanju krivičnog
dela...“ (stav 2). U slučajevima kada
oduzimanje imovinske koristi nije
moguće, izvršilac je obavezan da isplati
iznos novca koji odgovara stečenoj imov-
ini (član 97. stav 1). U savremenom
krivičnom pravu, oduzimanje imovine
stečene krivičnim delom je postalo jedna
od najvažnijih mera u borbi protiv krimi-
nala, posebno uključujući oduzimanje
imovine od pravnih lica a koja je stečena
krivičnim delima (uglavnom ekonomske
prirode). U zakonu Kosova o odgo-
vornosti pravnih lica za krivična dela,
oduzimanje imovine se predviđa kao me-
ra bezbednosti. Primenom ove mere,
onemogućava se fizičkim i pravnim lici-
ma da imaju koristi od izvršenja krivičnih
dela kojima se oduzima imovina koja
direktno ili indirektno proizilazi iz
krivičnog dela, što ih lišava od bilo kakve
ekonomske koristi koja može nastati od
kriminalne aktivnosti. Pored toga, i KZK
u članu 99 propisuje: „Kada poslovno ud-
ruženje ili pravno lice stekne imovinsku
korist iz krivičnog dela, takva imovinska
korist biće oduzeta od poslovnog ud-
ruženja ili pravnog lica“. Osim slučajeva
primene ove mere kada je utvrđena
krivična odgovornost izvršioca i izrečena
kazna za krivično delo, u mnogim
svetskim zakonodavstvima utvrđene su
osnove za oduzimanje nezakonite
imovine, bez obzira na to da li je ut-
vrđena krivična odgovornost ili je izvrši-
lac osuđen.
- Oduzimanje nezakonite imovine -
znači oduzimanje (zaplena) imovine
licu dok se ne dokaže njeno legitimno
poreklo. Ovo se takođe odnosi na teret
dokazivanja, gde se zakonom utvrđuje
da je na vlasniku imovine da dokaže
da je imovina stvorena u skladu sa
važećim zakonima. Tu su uključeni i
slučajevi zaplene imovine od strane
trećih lica (na pr: rođaka), kojima je
preneta imovina stečena krivičnim de-
lom, što znači da se imovina uzima
licu koje nije izvršilac, a ni optužen za
krivično delo. Brojne rasprave o
zapleni nezakonito stečene imovine
imale su uticaja na utvrđivanje
različitih rešenja za primenu ove mere
čak i u slučajevima kada se izvršilac
ne kažnjava. Takav je slučaj sa špan-
skim krivičnim zakonikom, kojim se
predviđa da sud može da zapleni stvari
kada postoje dokazi da su nezakonito
stečene, čak iako nije dokazana
krivična odgovornost ili je došlo do
zastarevanja. Ova mera oduzimanja
nezakonite imovine se obično određu-
je posebnim zakonima, takozvanim
zakonima protiv mafije, i predstavlja
sui generis vrstu mere koja se primen-
juje na politički kriminal, kao preven-
tivna opcija za pranje prihoda od krim-
inala i za dobrobit lica koja su izvršila
krivična dela dok su prihodi od krimi-
nalne aktivnosti prebačeni na druga li-
ca. Izgradnja pravne osnove za ovu
svrhu se smatra složenom i osetljivom,
posebno u pogledu određivanja kome
pripada teret dokazivanja.
Zastarelost [Parashkrimi; Statute of
limitation; Verjährung] - je institut
krivičnog prava koji znači da nakon iste-
ka roka određenog zakonom, država gubi
pravo da preduzme krivično gonjenje ili
izvrši kazne protiv izvršilaca krivičnih
dela. Zastarelost kao pravni institut je
pokazatelj da pravo države da kazni (ius
puniendi) nije apsolutno i neograničeno,
ali zavisi od vremenskih rokova koji tre-
ba da budu jasno definisani zakonom. U
stvari, institut zastarelosti je i obaveza
države da krivično gonjenje i izvršenje
kazne uradi u razumnom roku, a s druge
strane, to je garancija za izvršioce
krivičnih dela da se krivično ne gone i da
se protiv njih ne izvrši krivična sankcija
nakon isteka dužeg vremenskog perioda.
613
Institut zastarelosti je opravdan i u od-
nosu na samu svrhu krivičnog kažnjavan-
ja, odnosno njegove posebne i opšte pre-
vencije, koje ne mogu imati nikakvog
efekta nakon određenog vremena (pro-
pisnog zakonom). Rok koji mora proći
od trenutka izvršenja krivičnog dela ili
izricanja kazne kako bi postao zastareo,
poznat je kao rok zastarelosti.
- Zastarelost krivičnog dela - znači da
se nakon isteka roka zastarelosti pro-
pisanog zakonom ne može preduzeti
krivično gonjenje protiv izvršioca, čak
iako je gonjenje počelo, treba da se
prekine. Rok zastarevanja krivičnog
gonjenja se računa od trenutka kada je
izvršeno krivično delo, odnosno vreme
kada je izvršilac delovao ili je bio
obavezan da deluje. Trajanje roka
zastarelosti krivičnog gonjenja se od-
ređuje u zavisnosti od predviđene
kazne, odnosno granice visine kazne
za to krivično delo.
- Zastarelost izvršenja kazni - znači da
se kazna izrečena izvršiocu ne može
izvršiti nakon isteka roka zastarelosti
utvrđenog zakonom. Rok zastarelosti
za izvršenje kazni se računa od tre-
nutka kada je presuda o izricanju
kazne postala pravosnažna.
- Prestanak zastarelosti - se pojavljuje
u slučajevima kada zbog okolnosti od-
ređenih zakonom nije moguće zapo-
četi ili nastaviti krivično gonjenje, od-
nosno ne može se izvršiti kazna. Na-
kon prestanka okolnosti ili prepreka
koje su uticale na prestanak zastarelos-
ti, rok zastarelosti počinje da teče tamo
gde je prekinut.
- Prekid zastarelosti - rok zastarelosti se
po pravilu prekida bilo kojom radnjom
nadležnog državnog organa, koja se
preduzima radi krivičnog gonjenja ili
izvršenja krivične kazne. U ovom
614
slučaju, vreme proteklo pre prekida se
ne računa, već rok zastarelosti počinje
da teče od početka.
- Relativna i apsolutna zastarelost -
Relativna zastarelost je rok propisan
zakonom, dok se apsolutna zastarelost
pojavljuje kada je zakonski rok za
krivično gonjenje ili izvršenje kazne
dvostruko istekao.
- Nezastarevanje međunarodnih
zločina - u (međunarodnom)
krivičnom pravu postoji načelo da
međunarodni zločini, kao što su geno-
cid, zločini protiv čovečnosti, ratni
zločini, itd., ne zastarevaju. KZK
takođe propisuje da ovi zločini ne
zastarevaju, kao i krivično delo teško
ubistvo.
Završna reč strana [Fjala përfundimta-
rëve e palëve; Closing statements of par-
ties; Schlussvortrag] - pravo i obaveza
strana u krivičnom postupku da iznose i
opravdaju zaključke koje su postigli u
vezi sa svim pitanjima o kojima sud mora
da odluči. Završna reč strana se odvija
prema redu utvrđenim zakonom.
Zatvor [Burgu; Prison; Gefängnis] -
specijalna institucija koja služi za smeštaj
osuđenika lišenih slobode ili optuženih
lica.
- Visoke sigurnosti - ustanova zatvore-
nog tipa sa visokim stepenom bezbed-
nosti i Kaznu zatvora u ovim instituci-
jama obično izdržavaju lica koja su
počinila teška krivična dela, sa vi-
sokim stepenom rizika ili ponavljanja.
- Poluotvorenog tipa - su one institucije
koje su obezbeđene fizičkom zaštitom
i obezbeđenjem, a same institucije,
zgrade, paviljoni nisu okruženi vi-
sokim zidovima i drugim fizičkim
preprekama. Obično je moguć kontakt
i komunikacija osuđenih lica.
- Otvoreni - su posebne institucije u
kojima postoji nizak stepen bezbed-
nosti i nadzora osuđenih lica. U ovim
institucijama, kretanje i kontakti iz-
među osuđenih lica su redovni i bez
velikih ograničenja.
Zatvor za maloletnike ili popravni cen-
tar za maloletnike [Burgu për të mitur
apo qendra korrektuese për të mitur; Ju-
venile prison or juvenile correctional
center; Jugendstrafvollzugsan-
stalt/Jugendgefängnis] - kazneno-
popravna ustanova osnovana za izvršenja
kazne zatvora maloletnih lica. Popravna
institucija gde maloletna lica izdržavaju
kaznu je polu-otvorenog tipa.
Zelenaštvo [Fajdeja; Usury; Wucher] -
radnja ili praksa koja nepravedno bogati
zajmodavca, nezakonito i neetički dajući
novac na zajam uz neopravdanu kamatnu
stopu. U krivičnom zakonodavstvu, ova
radnja ili praksa se definiše kao posebno
krivično delo (videte: KZK član 343
„Zelenaštvo”).
Zločin [Krim; Crime; Kriminalität] - je
nezakonito delo, kažnjivo od strane
države ili nekog drugog organa. Pojam
zločin nema univerzalno prihvaćenu
definiciju u savremenom krivičnom
pravu, ali označava kategoriju osnovanu
zakonom, odnosno kao zločini se smatra-
ju radnje koje se po zakonu definišu kao
takve. U stvari, pojam zločin se pred-
stavlja kao sinonim za krivično delo, dok
ne postoji konačna podela u savremenom
krivičnom zakonodavstvu, tako da i prak-
tična primena jednog ili drugog pojma
zavisi od postavke koje su napravili za-
konodavci. Obično se pojam zločin koris-
ti da označi najopasnije radnje sa
ozbiljnim posledicama, za koje se pro-
pisuju visoke kazne. S druge strane, upo-
treba pojma zločin je uobičajena u većini
međunarodnih konvencija, kao na pr: u
vezi sa zločinom genocida, zločinom pro-
tiv čovečnosti, ratnim zločinom, itd, a
potom i krivičnim zakonima ili zakonima
država koji koriste isti naziv. Ove nazive
je uključio i KZK (videti: članove 149,
150, itd). Treba takođe napomenuti da se
pojam mnogo koristi u kriminološkim
proučavanjima, viktimologiji, kriminal-
istici, itd, umesto pojma krivično delo.
- Težak - označava radnje koje se
smatraju da su sa visokim rizikom, da
donose velike posledice, i za koje se
utvrđuju najstrožije kazne od strane
zakonodavca (videti definiciju pojma
„Organizovani kriminal/ ~ težak krim-
inal”).
Zločinačko udruživanje [Bashkimi
kriminal; Criminal association;
Kriminelle Vereinigung] - je oblik
saradnje između dva ili više lica za
izvršenje krivičnih dela (najčešće
najtežih dela), koja se sastoje od posti-
zanja dogovora i preduzimanja pri-
premnih radnji za njihovo ostvarenje.
Zločinačko udruživanje je takođe
predviđeno u KZK, gde u članu 34, stav
1 propisuje: “Ko se dogovori, eksplicitno
ili implicitno, sa jednim ili više lica, da
izvrši krivično delo ili da podstrekava na
izvršenje krivičnog dela kažnjivo kaznom
zatvora u trajanju od najmanje pet (5)
godina, i preduzme pripremne radnje za
ispunjenje tog dogovora...”. U krivičnom
pravu, zločinačko udruživanje se smatra
za jedno od najtežih oblika saradnje za
izvršenje krivičnih dela (videti u ovom
rečniku i objašnjenje za druge oblike
krivičnih dela, na pr: saizvršilaštvo, pod-
strekivanje i pomaganje).
Zločini iz mržnje [Krimet e urrejtjes;
Hate crimes; Verbrechen, das aus Hass
oder Vorurteilen begangen wird] -
obuhvataju sve zločine, odnosno krivična
dela izvršena na diskriminatorskoj osno-
615
vi, iz motiva mržnje prema određenim
grupama zbog rase, boje, pola, jezika,
vere, političkog ili drugog mišljenja,
nacionalnog ili socijalnog porekla, ud-
ruživanja sa nekog drugom zajednicom,
imovine, ekonomskog, socijalnog stanja,
seksualne orijentacije, itd. U krivičnom
pravu, izvršenje krivičnih dela zbog dis-
kriminacije, zbog mržnje prema određen-
im grupama, definiše se kao otežavajuća
okolnost i predstavlja osnovu za po-
goršanje kazne protiv izvršioca. Ovo ut-
vrđivanje se u savremenom krivičnom
zakonodavstvu poklapa sa krivičnom
zaštitom od diskriminacije i u skladu je
sa osnovnim načelom jednakosti pred za-
konom. Zloupotreba [Abuzim; Abuse;
Missbrauch] - zloupotreba roba ili upo-
treba suprotno njihovoj nameni. Izraz
zloupotreba uključuje mnoge oblike
zloupotrebe zaštićenih dobara, kojima se
ugrožava život, zdravlje i dostojanstvo
ljudi. U tom smislu, kao najčešći oblici
krivičnog prava koji su inkriminisani i
krivičnim zakonom su: zlostavljanje
dece, seksualno zlostavljanje, zloupotre-
ba ovlašćenja, zloupotreba narkotičkih
supstanci, itd.
- Zlostavljanje dece - koristi se kao iz-
raz kada se govori o slučajevima na-
silja, maltretiranja ili zloupotrebe
dece. To uključuje sve one radnje ili
propuste koji ometaju normalan razvoj
i stvaranje prava dece. Oblici
zlostavljanja dece se izražavaju
fizičkim i psihološkim nasiljem,
mučenjem, primoravanjem na težak
fizički rad, delikventnim i patološkim
ponašanjem, itd. Najteži oblici
zlostavljanja dece su slučajevi kada su
roditelji nasilnici, kao i slučajevi sek-
sualnog zlostavljanja. Pored opsežne
krivične zaštite dece, KZK u članu 254
takođe predviđa kao posebno krivično
616
delo „Neprijavljivanje zlostavljanja
deteta”.
- Seksualno zlostavljanje dece - znači
uključivanje dece u seksualni odnos ili
seksualno uznemiravanje koje oni ne
razumeju u potpunosti ili nisu pri-
premljeni i stoga nisu sposobni da daju
pristanak ili su prisiljeni da stupe u
takve radnje putem nasilja i
zastrašivanja. Zloupotreba ili seksual-
no nasilje nad decom se dokazuje
radnjama između deteta i odrasle oso-
be, često odraslih osoba koje imaju
odnos poverenja ili moći (autoritet) sa
zlostavljenim detetom.
Ž
Žalba u krivičnom postupku [Ankesa
në procedurë penale; Appeal in criminal
proceedings; Beschwerde im Strafrecht] -
Videti u ovom rečniku: “Pravna sredstva
u krivičnom postupku/ ~ redovna pravna
sredstva”.
Ženevske konvencije [Konventat e
Gjenevës; Geneva Conventions; Genfer
Konventionen] - su četiri konvencije
usvojene u Ženevi 1949. godine: odnosno
Konvencija o poboljšanju položaja ran-
jenika i bolesnika oružanih snaga u ratu
(Konvencija br. I); Konvencija o
poboljšanju položaja ranjenika, bolesnika
i brodolodnika oružanih snaga na moru
(Konvencija br. II); Konvencija o postu-
panju prema ratnim zarobljenicima
(Konvencija br. III); Konvencija o zaštiti
građanskih lica za vreme rata (Ženevska
konvencija br. IV). Ove konvencije su
ratifikovane od strane velikog broja
država i predstavljaju glavni pravni os-
nov u pogledu ponašanja koje strane
moraju imati tokom rata i kao takve
sadrže pravila za njihovu humanizaciju.
Žrtva [Viktimë; Victim; Geschädigter] -
je lice koje je oštećeno krivičnim delom
(zločinom). Kao sinonim, koriste se
sledeći izrazi: “pasivni subjekt krivičnog
dela” ili i “oštećena strana” (uglavnom
odredbom koja reguliše krivični postu-
pak). Prema ZKP, izraz “Oštećeni ili žrt-
va” se definiše kao „lice kome je neko
lično ili materijalno pravo povređeno ili
ugroženo krivičnim delom”.
- Ugrožena - su lica koja zbog godina,
zdravstvenog stanja, fizičke ili men-
talne sposobnosti, ekonomskog sta-
tusa, odnosa sa izvršiocem krivičnog
dela ili nekom drugom okolnošću su
potencijalno ugrožena da budu žrtve.
KZK propisuje: “Ranjiva/ugrožena
žrtva - je žrtva krivičnog dela koje je
dete, lice sa ograničenim fizičkim ili
mentalnim sposobnostima, lice sa
oštećenim sposobnostima, trudnica,
starije lice ili lice čiji ga odnos ili
zavisnost od izvršioca čini posebno
ranjivim prema ponovnoj viktimizaci-
ji, ponovno zastrašivanje ili ponovlje-
na osveta”.

617