‫د لوړو زده کړو وزارت‬

‫کندهار پوهنتون‬
‫داقتصادپوهنځې‬

‫مضمون ‪ :‬اقتصادی حقوق ( ‪(Economic Law‬‬

‫رشیداحمد (بسیم )‬
‫کال‪1401 :‬‬

‫‪1‬‬
‫قانون (‪ :)Canon‬یوه رومي کلیمه ده چي دهرشي واصل اومقیا س ته وایی ‪.‬همدارنګه دایوکُلي آمردی او‬
‫پرټولوجزیًیاتودتطبیق وړدی اودهغواحکام اظهاروي لکه دمځکي د جاذبې قانون‪ ،‬د عرضي اوتقاضاقانون او‬
‫نور‪ ...‬قانون دحقوقوداصطالح له رویه دټولنیزوسلوکونودقاعدودکُلي اوالزمه مجموعي څخه عبارت دی چي‬
‫دولت د هغواجرا کول تضمینوي‪ .‬یا په بل عبارت حقوق په اصطالح کی یوه سلسله قاعدي دی چی دانسان‬
‫ژوند دټولني په داخل کی رهبري کوی ‪ .‬حقوق دټولني دتنظیم کولو د قاعدولکه (اخالق ‪،‬عرف ‪ ،‬عادات او‬
‫مذهب) سره ارتباط لري‪.‬‬

‫اخالق عبارت دآدب د دستور‪ ،‬دټولنې رسوم اوفرهنګ په ټولنه کی دشخصي ژوند لپاره ‪ .‬نولدي کبله اخالق‬
‫هم انساني اړیکویودبله سره څیړي ‪ ،‬نولدی جهته دحقوقوسره اړیکي لري‪.‬‬

‫اقتصادي حقوق ‪ :‬اقتصادې حقوق په اقتصادې چوکاټ کې دحقوق د کالسیک رشتودیو ځاي کېدو څلور الرې‬
‫ګڼل کېږي‪ .‬حقوق پوهان داقتصادي حقوقوپه باره کي دنظراختالف وجود لری ‪:‬‬
‫‪2‬‬
 ‫‪786‬‬
‫اقتصادي حقوق یا ‪Economic Law‬‬
‫عمومیات ‪ :‬حقوق (دحق جمع ) چی په لغت کی په څوماناؤباندي اطالق کیږي‪:‬‬
‫• دواقعیت مطابق (لکه ‪ :‬دده خبرې حق دی ‪،‬رشتیا ‪ ،‬درست ‪ ،‬دضداوباطل وړ‪ ،‬موافق اومطابق) ‪.‬‬
‫• دبرخي په مانا (لکه ‪ :‬دازما حق دی ) ‪.‬‬
‫• دنفعي دثبوت لپاره (پالرپرزوي حق لرې ‪ ،‬مالک پرخپل مال حق لري) ‪.‬‬
‫• حقوق دالس دمزدورې اوحق الزحمی په مانا هم دی‪.‬‬
‫• دحقوق تعریف ‪ :‬دحقوق پوهانوله نظره پردوه ډوله دی ‪:‬‬
‫‪ .1‬دقانوني قاعدوټولیزه ده چي په دی اطالق کی ‹حقوق› دقانون سره مترادف دي (مدني حقوق ‪،‬‬
‫دجزا حقوق ‪ ،‬دتجارت حقوق‪...‬اونور)‪.‬‬
‫‪ .2‬دشخص دنفعي دثبوت لپاره چی قانون دهغه څخه حمایت کوی لکه (دژوندحق ‪ ،‬دملکیت حق ‪،‬‬
‫دانتقالولوحق) ‪ .‬که دحقوقوکلیمه دجمع دصغي په ډول ذکرشی مرادیی قانون دی ‪ ،‬اوکه دمفرد‬
‫دصغي په ډول ذکرشی مراد یی دنفعي ثابتوالي دیوه یاڅونفرولپاره دی‪.‬‬
‫‪3‬‬
 ‫‪-‬اقتصادی حقوق مستقل علم دی چي په اقتصادی بحثوکی تری کاراخیستل کیږي‪- .‬اقتصادي حقوق مستقل ندي‬
‫ټوله حقوقي مسایًل لکه(ملکیت ‪ ،‬ګرؤي‪ ،‬ضمانت ‪ ،‬دولتی قراردادونه ‪ ،‬ددولتی معامالت اومیراث‪ )...‬یی په‬
‫تعریف کی شامل دی ‪.‬‬

‫اقتصادي حقوقوتعریف ‪ :‬پرټولواقتصادی فعالیتو باندی دټولوهغوقوانینو ‪ ،‬مقرراتواوحاکمه عُرف څځه عبارت‬
‫دی ‪ ،‬چی دیوه هیواد په حاکمیتې قلمرو ” حدود “ کی شتون لری‪ .‬اقتصادي حقوق دسوداګریزوحقوقوڅخه‬
‫شروع اوپرشرکتي حقوقوختم کیږي ‪.‬‬

‫دسوداګریزواومدنې حقوقواړیکي ‪ :‬تجارتي حقوق ← دخصوصي حقوقویوه رشتهً ← په ځینوهیوادوکي دجزا‬

‫قاعدي د مدنې حقوقو قاعد دی ← تجارتي معامالت خاصي قاعدي نه لري لکه ‹هسپانیه ‪ +‬سویس› ← د مدنې‬
‫مسایلواو تجارتي معاملو ← ځانګړي څپرکي په مدنې قانون کی سته ‪ ← .‬په افغانستان ‪ +‬فرانسه ‪ +‬اتریش ‪+‬‬
‫آلمان دمدنې حقوقومقررات ← دتجارتي حقوقوڅخه بیل دی ‪ ،‬اوپه الندي دالیلوسره یی جالکوي ‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .1‬سوداګریزعملیات په چټکۍ ترسره کیږي ‪ :‬دمدنې حقوقواستقراردشواهدو ‪ +‬رسمې لیکل سوؤسندوشتون الزم‬
‫ګڼل کیږی (فرانسه)‪ .‬حال داچی په تجارتې حقوقوکی ځینې تجارتي اعمال په شفاهي ډول سره منعقد‹ تړې› وي ‪،‬‬
‫دتجارتي تعهد لپاره د دواړوطرفینو رضایت ‪ +‬موافقت کافي دی‹ت‪،‬ا‪ › 608،‬ماده ‪.‬‬

‫‪ .2‬دتجارت دحقوقوپه باره کي اعتباراواعتماد‪ :‬په پیراوپلورکې ونقدوپیسوته اړتیا شته ← خواکثرا ً نقدي پیسي نه‬
‫وی ← بلکه (اعتبار‪+‬اعتماد) موجودوي ‪.‬‬

‫‪ .3‬دتجارت په ساحه کی دځانګړواسنادوموجودیت‪ :‬د تجارت په حقوقو کې هغه تجارتې اسناد چې د مطالباتو ‪،‬‬
‫ملکیتونو او تجارتې توکو ښکارندوي دي ← برات‪ ،‬چک‪ ،‬د قرضې اسناد‪ ،‬دسهم اسناد‪ ،‬تر تجارتې ګدامونو پورې‬
‫اړوند اسناد او داسې نور‪...‬‬

‫‪5‬‬
‫‪ .4‬په تجارتې چارو کې د دولت مداخله ‪:‬په تجارتي چاروکي دتعهداتوپوره کول اړین دی ← دتجارتي چارودکنترول‬
‫په خاطر دولتي اونیمه دولتي تشکیالت تا ً سیس شویدی ← پانګه اچونکي ←ترڅود داین اومدیون دچاروسمبالونه‬
‫وکړي‪ .‬په مدنې حقوقوکی د دایًنینودحقوقولږحمایت ← حال داچي په تجارتي حقوقوکی ډیرحمایت مثال یی ‹ ناسالم‬
‫رقابت ‪ ،‬د کارګرانوحمایت› ← دتجارت حقوق داقتصادي سیاست تابع دی اوتحول کوي ← حال داچي مدنې حقوق‬
‫دکورني او سازمان پرمبنا ً والړدی ← دآرام تحول څخه برخمند دي ‪ .‬لکه په ‪ 1890‬کال کې د اورګاډي د پټلئ له‬
‫الري د حمل او نقل قرارداد‪ ،‬د هوایی حمل او نقل په اړه د بروکسل قرارداد‪ ،‬د تجارتې اسنادو د برأت او حجت په‬
‫اړه د جینوا د ‪ 1931 – 1930‬کلونو بین المللي کنوانسیون او د صنعتې‪ ،‬تجارتې‪ ،‬ادبي او هنرې مالکیت په اړه د‬
‫پاریس او برن «سویس» د ‪ 1979‬کال د اکتوبر د ‪ 20‬قرار داد‪.‬‬

‫‪ .5‬دحقوقي شخصیت درلودونکی‪ :‬حقوقي شخصیت ← دآمرانولپاره آسانتیا ‹ت‪،‬ا‪ . ›118،‬تجارتي شرکتونه د‬
‫حقوقي شخصیت ترعنوان الندي ‹داین ‪ +‬مدیون ‪ +‬معاملي ‪ +‬تړونونه ‪ +‬دمحکمې ثبوت ‪ +‬منقول اوغیرمنقول‬
‫توکیوالسته راوړل ›‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫دتجارت دحقوقوتاریخي سېر‪ :‬دتجارت حقوق دمختلفواقواموترمنځ دمتداولورسومواوعاداتو پایله ده‪ ← .‬هره دور ًه د‬
‫(ځانګرواصولو‪+‬قاعدو)پیروي کوي‪ ← .‬دغه اصول ← دعُرف اوعاداتوتابعیت کوی ← ځکه تجارتي اصول ← د‬
‫مدنې حقوقوپه څېرښکاره اوواضیح ندي‪.‬‬

‫الف‪ -‬پخوانې زمانې‪ :‬دپخواني مصراقتصاد په زراعت والړؤ ←وړوکئ تجارت بهرنیانو‹یهودو ‪ +‬دبابل اوسیدونکو‬
‫کاوه› ← په بابل کي شل پېړئ مخکي ‹دپیسوسود ‪ ،‬تجارتې شرکت ‪ ،‬دتجارتې مالونواودکاردحق په اړه قاعدې› ←‬
‫شرقي مدیترانې بحري تجارت درلودي‪ +‬په ورستیوپیړیوکی ددغوقاعدوپیروي کول‪ ← .‬یونانیانو‪ 7‬پیړئ مخکي د‬
‫مدیترانې تجارت په الس کي ؤ ← دکښتیوپه وسیله دتجارتې مالودلیږدلپاره پورورکول ← پدي شرط چي دمالونوو‬
‫مقصدته رسیدل ←بیا پوراودپام وړګټه ← بیله دي شرطه پوراخیستونکې دپورد اداینې مسوولیت نه لري ← د‬
‫حوالې اوبرات ځینې آثارهم ترسترګوکیږې‪.‬‬

‫ب‪ -‬منځنئ پیړئ‪ :‬په اروپاکي ‪ 5‬پېړئ دحملواوګډوډیوپېل کیدل ←بیاتر‪ 10‬پېړئ پوري تجارت کومه دپام وړترقي نه‬
‫درلوده د‪ 15-11‬پېړئ دتجارت دښیرازي دوره ‪ ،‬دنړیوال کیدودور ًه وه ← عوامل یئ ‹سیاسې ‪ +‬مذهبئ ‪ +‬صنعتې›‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫‪ 16‬پېړئ دتجارتې حقوقودملي کیدوعصردي ← دولتودحقوقوپه تدوین کي دخالت وکړ ← ددي دوري دورستې پېړئ‬
‫ترپایه دتجارت حقوق نړیوال کیدل ‪.‬‬

‫ج‪ -‬نوي دور ًه‪ :‬دادوره د ‪ 15‬پېړئ څخه پیلیږئ ← دمنځنې پېړئ دتجارت دعمل آزادۍ ← چي دښکیلواشخاصود‬
‫اړتیاپه اساس جوړشوي وه دولتې کېږي ← دنړیوال کیدوځانګړتیایی له منځه ځې ← په انګلنډکی دتجارت حقوق‬
‫استقالل له السه ورکوي ← په فرانسه کی دتجارانوله خواجوړشوی حقوق دپاچاترنظم الندي راځې ← په ‪ 1807‬م‬
‫کال کي په فرانسه کی ټول تجارتې عُرف اوعادات تریوه قانون الندي راځي ‪← .‬لمړنئ تجارتي اصولنامئ و مینځ ته‬
‫راتلل‪ ← .‬دفرانسي ترانقالب ورسته دتجارانوحقوق دتجارتې اعمالوپه حقوقوواوښتل ← تجارتي محکمې پرخپل ځاي‬
‫پاته اوغړي یی تجارانوانتخابول‪.‬‬

‫د‪ -‬معاصره(اوسمهاله) دور ًه‪‹ :‬صنعتې انقالب ‪ +‬دحمل ونقل پراختیا ‪ +‬بانکې کاروبار‪ +‬بیمه ‪ +‬بورس› په اقتصاداو‬
‫تجارت کي تحول راوستې‪ ← .‬لمړي په اقتصاداوتجارت کي آزادرژیم (عرضې اوتقاضا کامله آزادي) ← ولي په ‪20‬‬
‫پېړئ کي دآزادیوپراصولومحدودیت ← ځکه یوشمېردولتونوهڅه کوله چې اصلې صنایع ملې کړي اودټولوچاروپه‬
‫برخه کې خپل نظارت او څارنه پیاوړی کړي‪.‬‬
‫‪8‬‬
 ‫په افغانستان کی په ‪ 1343‬هجرې لمریزکال تجارتې اصولنامه په ‪ 4‬بابه او ‪ 945‬مادوکي تصویب کړیدي چي په هغه‬
‫کي د(تجارت ‪ ،‬تجارتې اهلیت ‪ ،‬تجارتې معامالتو ‪ ،‬د تجارت د ثبت ‪ ،‬تجارتې عنوان‪ ،‬د تجارتې دفاترو‪ ،‬دناقانونه سیالي‬
‫‪ ،‬د تجارانو د استازو‪ ،‬د ګرځنده تجارتې استازو‪ ،‬د خرڅالو د مامورانو‪ ،‬په تجارت کې د داللۍ ‪ ،‬برات‪ ،‬حجت‪ ،‬چک‪ ،‬د‬
‫تجارتې اسنادو د ضیاع ‪ ،‬تجارتې عقودو‪ ،‬تجارتې بیعې‪ ،‬تجارتې قرض ‪ ،‬تجارتې رهن او دغه راز د بیمې د انتقاالتو او‬
‫کمیشن کارۍاو تجارتي شرکتونو) په اړه بحث کړي دي‪ .‬همدارنګه د(دکوپراتیفو‪ ،‬تصدیو‪ ،‬بانکو‪ ،‬بیمې ‪ ،‬بهرنې پانګه‬
‫اچونې ‪ ،‬تجارتې محکمې) له اصولو څخه یادونه کوالی شو‪ ← .‬دنړئ دهیوادودتجارتې چارواړوندقوانین یودبل سره‬
‫توپیر لري‪ -1 :‬هغه هیوادونه چی مستقل تجارتې حقوق نه لري اودمدنې حقوقوڅخه استفاده (‪.)USA , UK, ITLY‬‬

‫‪ -2‬دفرانسي دتجارتې حقوقوڅخه استفاده کوي لکه ‹بلجیم ‪ ،‬هسپانیه ‪ ،‬التین هیوادونه› مستقل حقوق ‪ ،‬ځانګړي محکمې‪.‬‬

‫‪ -3‬دآمن دډلې هیوادونه چي دآلمان دتجارتي حقوقوڅخه استفاده کوي← مستقل تجارتي حقوق (سکندنیاوی هیوادونه)‪.‬‬

‫دتجارتي حقوقومنبعې‪ -1 :‬قانون ← صریح اومعقول تجویز ← چي دواکمن هیت له خوا ← دفرداوټولنې د تنظیم په‬
‫وضعه شوي وي ← تطبیق یي له اجبار سره مل وي‪ .‬نوپدې اساس قانون د مراتبو د سلسلې په لحاظ په ←‬
‫‪9‬‬
‫موخه‬
‫دوبرخویعنئ ‹اساسي ‪ +‬عادي› ویشل سویدی‪ .‬دافغانستان اساسي قانون د تجارتې فعالیتونو مشروعیت تضمین کړي‬
‫دي یعنی « په کورنئ اوبهرنئ تجارت پورې تړلې چارې دهیواد داقتصادی غوښتنواودخلکو له غوښتنوسره سم‬
‫دقانون له الرې تنظیم کېږي‪ .‬د دغه قانون ‪ 11‬ماده»‪ 10 .‬ماده وایی ‪ :‬ټول تجارتې فعالیتونه ← دآزادبازارپه نظام‬
‫اومصونیت› تضمینوي‪ .‬د افغانستان داساسې قانون سره‬
‫ً‬ ‫والړدی ← خصوصي پانګونه ‪ +‬تشبثات ‹تشویق ‪ +‬حمایه‬
‫په پام الندي قوانین ‹تجارتې اصولنامه ‪ +‬افالس ‪۱۰۱‬مادې‪ +‬بانکدارې ‪۱۰۱‬مادې‪ +‬تجارتې عالمې‪ +‬خصوصي‬
‫پانګونه ‪ ۳۳‬مادې› سته ‪.‬‬

‫‪ -2‬تجارتي مقاوالت‪ :‬هغه قراردادونه ‪/‬مقاوالت ← ‹لمړنې ‪ +‬اساسي› منبع ده ← ددعواؤ‪ +‬شخړو لپاره ‹ت‪،‬ا‪›2،‬‬
‫تجارتې مسایل حل وفصل کوی ← که مقاوالت نه وي (قانون له مخې) ‪ .‬مقاوالت پردوه ډوله دی(داخلي‪ +‬نړیوال)‪.‬‬

‫داخلې مقاوالت ← دیوه هیواد دافرادوترمنځ شخړي ← ددغې مقاولي اویا فالن ‪ ....‬قانون به یی حل وفصل کوی‪.‬‬

‫نړیوال مقاوالت ← په دوبرخو‪ -۱ :‬داشخاصوترمنځ عقدیږې ← سوداګر‪ +‬سوداګریزشرکتونه ‪ -۲ .‬نړیوالي دولتې‬

‫ُ‬
‫دقوانینوتنازع له منځه وړل ‪ +‬نړیوال کنفرانسونه او‬ ‫← چي ‪10‬دذیعالقه دولتونه ← متحد شکل تجارتي قانون ‪+‬‬
 ‫نړیوال معاهدات‪ :‬هغه نړیوال قراردادونه دی ← یودولت دهغوسره الحاق کوالي شي ← دتجارتې حقوقومنبع ده ‪.‬‬

‫‪-3‬عُرف اوعادات‪ :‬قاعدې‪ +‬دستورنه ← دټولنیزژوندنتیجه ← دمکرراستعمال‪ +‬قبول له سببه ← واجب التعمیل دی‪.‬‬

‫د‪ Af‬تجارتي اصول نامه ‹ت‪،‬ا‪ ›2،‬ماده د تجارتې عُرف په هکله دا وضاحت ورکوي‪ :‬که تجارتي مسایل په تجارتي‬
‫قوانینو حل نشي ←نوتجارتې (عُرف‪+‬عاداتو) ته دي مراجعه وشي ← د(عُرف‪+‬عاداتو) نشتوالي په صورت کی د‬
‫نژدی سیمي عُرف اوعادت دمدعې دنده ده ←چي ومحکمې ته یي ثابت کړی ← محکمه هم دځان دباوري کیدولپاره‬
‫باید د (آهل خبره ‪ +‬دتجارت اوصنایعوله اطاقو) څخه پدی هکله پوښتنه وشی ‪ .‬د تجارت د حقوقو په برخه کې په‬
‫عرف اوعاداتو سربېره یوه بله اصطالح او مفهوم هم تر یوه حده کارول کېږي چې هغه له رسومو څخه عبارت دي‪.‬‬

‫رسوم ‪ :‬هغه رویه ده چي دتجارت تریوي(نوعي ‪ +‬محل) پوري محدودېږي‪.‬رسوم دمقاولې دطرفینوپه اراده بناء دي‪.‬‬

‫‪ -4‬قضایې رویه‪ :‬دمحکموټوله پریکړي ← چي دتجارتي حقوقودمعینوقضیوپه باره کی الزمي اعتبارلري ‪ ،‬په تجارتي‬
‫سا حه کی دقضایې رویو نه موجودیت ← ومدنې قضایې رویو ته مراجعه اوقوانینوپه قضایي رویوسره تکمیلېږي‪.‬‬

‫‪ -5‬دوکتورین(حقوق پوهان)‪ :‬دحقوق پوهانونظریې ښه منبع اودنظرو له اغیزوڅخه انکارنشي کیداي‪ ،‬دوي موضوعه‬
‫‪11‬‬
‫قوانین ‪ +‬مقررات تفسیرکوی ← کیدای شي دقوانینوداصالح له پاره وړاندیزوکړي‪ ،‬ددوي عقیدي اونظریې مستقیمه‬
‫منبع نه بلکه غیرالزامي ‹مشورتې› ده ← حتا په نړیواله توګه هم دحقوقوداستادانوله نظریو څخه استفاده کیږي‪.‬‬

‫تجارتې معاملې‪ :‬په تجارتي معاملوکي‪ -۱ :‬انفسي (شخصي) سیستم کی معیارتجارتې شخصیتونه دي‪ -۲ .‬په آفاقي‬
‫سیستم کي تجارتي معاملي معیاردی‪ ← .‬تجارتې معاملي دپراختیا په حال کي دی ‪ ،‬بعضي تجارتې فعالیتونه نوي‬
‫رامنځته کیږي (دتدوین په حال کي) دی‪‹ .‬ت‪،‬ا‪ ›15+14،‬مادي وایی تاجریاغیرتاجر ← منقول اموال ← خرڅول یا‬
‫داجاره ورکولوپه مقصد دنوروڅخه رانیسي یااجاره کړي ← هغه په اصلي یادحالت په تغیرسره (خرڅ ‪ /‬اجاره)‪.‬‬
‫دپیراوپلورد مقرري دوهمه فقره وایي ‪ :‬تجارتي معاملي عبارت له ← دعادالنه مفادالس ته راوړل ← په عمده او‬
‫پرچون ډول تجارتي پیراوپلورعمل دی‪( .‬منقول توکي ‪ +‬پیراوپلور‪ +‬اجاره اخیستل اوپه اجاره ورکوی دګټي لپاره)‪.‬‬

‫دتجارتې معاملوشرطونه‪ -۱ :‬پیرل ‹رانیول› ← ‪ ۱۴‬ماده وایی ‪ :‬هغه معامله تجارتي ده ← منقول توکي ‪ ،‬اومخکي‬
‫رانیول سوی وی‪‹ .‬ت‪،‬ا‪ ›18 ،‬ماده وایي ‪ :‬بزګریا د مځکي مالک ← خپلومحصوالتوته دصنعتي دستګاه په ذریعه‬
‫تغیرشکل ورکړي تجارتې معامله نده ← که په دوامداره توګه اوکسب یې وګرځي نودتجارتې اعمالودجملې څخه دی‬
‫‪12‬‬
‫‪ -2‬پلورل ‹خرڅول›‪ :‬رانیول سوی توکي دوړاندي ال دپلورلولپاره وي که داسي نه وی ← نویوه مدني معامله ده او‬
‫تجارتي نده لکه (دغنمورانیول د خپل ځان او فامیل داړتیاؤ لپارکه څه هم چې یوه اندازه غنم بیا وروسته وپلوري)‪.‬‬

‫‪ -3‬دګټې ترالسه کول‪ :‬په بعضي هیوادوکي لکه فرانسه ← پېراوپلور ← دمنفعت په مقصد‹ګټه اوتاوان› ←تجارتې‬
‫معامله ← که نفع اوضررمطلب نه وی نوتجارتې معامل نده لکه د(‪ Fr‬دتجارت په قانون کی هغه معامالت چې هدف‬
‫یي دمنفعت کول نه دي لکه داستهالکې کوپراتیفومعاملې تجارتی ندی)‪ .‬په ‪ Af‬کي دګتې والس ته راوړل شرط نه دي‪.‬‬

‫‪ -4‬دتوکودلېږدیدوشرط‪ :‬دمنقولوتوکوپېرل ‪ +‬پلورل‪ +‬منفعت مقصد دي‪ .‬غیرمنقول توکې که دمنفعت په مقصدهم وی‬
‫تجارتې معاملې ندي ‹ت‪،‬ا‪ .›14،‬ځکه په تجارتې معاملو کې شرط دا دي‪ ،‬چې عمل په منقولو اموالو کې ترسره شي‪.‬‬

‫‪ -5‬په معامالتوکي تداوم (همیشه والي)‪:‬دا اصلې شرط دی نودتصدیومعاملي چي دغه صفت لري تجارتې معاملي دی‪.‬‬

‫که څوک دمنفعت په موخه منقول شي رانیسې او بیا یي په تصادفي ډول خرڅ کړي‪ ،‬که په دغه معامله کې د تکرار‬
‫او تداوم مشخصه شتون ونه لري نوتجارتې نده‪ .‬پاته دي نه وی چې بعضې نورشکلیات (تجارتې جواز‪ +‬دتجارتي‬
‫اسنادو‪13‬ثبت په دولت کی) او نورمقررات چي دتجارت په اصولنامه کې یي وړاندوینه شوي ده هم بایدعملي شي ‪.‬‬
‫سره‪ -۱ :‬دتجارتې معاملودعوي دتجارتې محکمې صالحیت دی (تاجر‪ /‬غیرتاجر)‪.‬‬ ‫دتجارتې معاملودتمیزاهمیت دغیرتجارتئ‬

‫‪ -۲‬دتجارتې معاملوپه اثبات کښي کتابت شرط ندي ‪ ،‬تاجر د خاصو تعهداتو او التزاماتو درلودونکي دي‪.‬‬

‫‪ -۳‬که په تجارتي تعهداتوکي← بل ډول تفاهم نه وی سوي ← نوتاجران په متضامن (ضمانت کوونکی ‪ /‬ذمه وار)‬
‫ډول سره مسوول دی← په مدني تعهداتو کی تضمین بیله کوم صراحت او موافقې پرته امکان نه لري‪.‬‬

‫‪ -۵‬ډیوالیتوب (ورشکسته ګۍ) قواعد یوازي په سوداګراوسوداګري شرکتوتطبیق کیږي‪.‬‬

‫دتجارتې معاملوډولونه ‪ :‬په عمومي توګه په دري ډوله‪ -1 :‬اصلې یا ذاتې‪ :‬لکه چی دنوم څخه یې ښکاري که د هر‬
‫شخص له خواترسره شي هغه ځانګړتیاوي‪ +‬فاعلین ‪ +‬بیله واسطې په قوانینوکي پیشبینئ شوی تجارتې ګنل کیږي‪.‬‬

‫‹ت‪،‬ا‪ ›14-19،‬مادوپوري ← ذاتې تجارتې معاملي ښیې ‪ ۱۶ .‬ماده وایې ‪ :‬دمستخدم په اجاره نیول ← اوکاریې په‬
‫اجاره ورکول ← چې ودغه هدف ته استخدام شوي( ذاتې معاملې) دي‪ ۱۸ .‬ماده دتجارتي معاملوپه هکله وایې ‪:‬‬

‫‪ -1‬دمنقولومالوهرډول تهیه اوتعهد او د هر ډول اعمالو په غاړه اخیستل ‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫‪( -2‬تیاتر‪ +‬سینما ‪ +‬ننداره تونونه ‪ +‬عمومې ځایولکه هوټلو‪ +‬کاروانسرایونو‪ +‬دکارګرانودتهیې اودلیالم خونې)‪.‬‬

‫‪ -3‬په وچه ‪ +‬بحرواوهواکي د( مسافرینو‪ +‬ژویو‪ +‬اونوروتوکو) لیږدونه ‪.‬‬

‫‪ -4‬داوبو‪ +‬ګاز‪ +‬بریښنا ‪ +‬دتلیفونوشبکو‪ ...‬اونوروتاسیس ‪ 19 .‬ماده وایې ‪ :‬کمیشن کاري ‪ +‬داللي ‪ ،‬برات ‪ +‬حجت‬
‫‪ +‬چک ‪ ،‬صرافۍ ‪ ،‬جاري حسابونه ‪ ،‬ددولتې اوخصوصي بانکونومعامالت ‪ ،‬ګرؤي‪ +‬رسیدونه دتجارتې اموالوپه بدل‬
‫کي ‪ ،‬داسهاموپېراوپلوراوتجارتې شرکتوتشکیل ‪ ،‬دخطروپه مقابل کي دبیمې تړون په اجوره یادشرطوپه بدل کي ‪.‬‬

‫‪ -2‬تبعې سوداګریزي معاملي ‪ :‬داډول معاملې چي نوم څخه معلومیږې تجارتې ندي ← پدي کي دمعاملې اجرا ← د‬
‫فاعل (تاجر) تابع دی ← دتاجرټوله معاملي تجارتي دی مګرداچي ثابته کړي چې داتجارتي معامله نه وه‪‹.‬ت‪،‬ا‪›20،‬‬
‫لکه(دموټر رانیول)‪.‬‬ ‫ماده(ځینې معاملي ذاتا ً مدنې) وي‪ ،‬مګرکله چی دتاجراوتجارتي چارولپاره اجراشي تجارتي معامله ده‬

‫‪ -3‬مختلطې‹ګډې› تجارتې معاملي‪ :‬هغه معاملې چې یولوریې تجارتې شخصیت اوبل لوري یی غیرتاجرشخصیت وی‪.‬‬
‫مثال تاجردبزګرڅخه زراعتي محصوال رانیسي ‪ ،‬نوبزګر خرڅونکې (مدنې معامله) ← دتاجردمحصوالتورانیول اوپه‬
‫هغه کی‪ 15‬ګټه کول اوبیرته خرڅول (تجارتې معامله ) ‪ .‬که دواړه تجاران وی نودواړه لورې د یوه قانون تابع دي‪.‬‬
 ‫د فرانسې په قانون کی ومدعي اومدعې علیه دواړو ته دمحکموانتخاب سته ← ولې د ‹ ت‪،‬ا‪ ›21،‬ماده دفرانسي د‬
‫قانون په خالف وبزګرته د محمکې دانتخاب حق نسته بلکې داډول دعواوي په تجارتې محکمو کې حل اوفصل کیږي‪.‬‬

‫دکمیشن کاري معاملې ‪ :‬د ‹ ت‪،‬ا‪ ›19،‬ماده ‪ ۱‬فقر ًه دغه معامله تجارتې بولي (ددوي دنیت دراعایتولوپرته)‪ ‹ .‬ت‪،‬ا‪،‬‬
‫‪›783‬ماده وایی دمعیني اجوري په مقابل کی ← پخپل نوم سره ( که پخپل نوم نه وی تجارتي وکالت ) ← دنوروپه‬
‫حساب ← دیوي معاملي واجراته ویل کیږي ‪ ‹ .‬ت‪،‬ا‪ › 786 ،‬ماده قانونې اسنادشرط دی اوکمیشن کارباید (بصیرت ‪،‬‬
‫دګټوساتنه ‪ ،‬داوآمروپرځای کول ‪ ،‬پروخت اوزمان اطالع ‪ ،‬بیله ځنډه اسناد ورسپارل ‪ ،‬دترالسه شوي ګټې سپارل ‪،‬‬
‫شخصې دفتر ← اجرت یې په مقاوله کي تعین سوی اویا دتجارتې محل مروج عُرف اوعادت له مخي تعین کیږي) ‪.‬‬

‫‪ Commission‬یا کُمیشن (ماموریت ‪ ،‬دکارحق العمل یا مزد ‪ ،‬نماینده ګي ورکول ‪ ،‬ماموریت ورکول )‪.‬‬

‫دداللئ معاملې‪ ‹ :‬ت‪ ،‬ا ‪ › 99 ،‬ماده وایې (هغه شخص چي دمقاولي په اساس ← دهیڅ خاص لوري اجېرنه وی ←‬
‫دتجارتې مقاوالتو په عقد کې ← داجرت په مقابل کی ← دعاقدینوترمابین منځګریتوب کوي ← اودعقودآسانه کول‬
‫یي خپل‪ 16‬کسب ګرځولی وي) دالل بلل کیږي‪.‬‬
 ‫چي مکلفیت یې (ریښتونې اومدبرتاجرپه توګه عمل وکړي ‪ +‬دغفلت د ټولوضررو مسؤل دی)‪.‬‬

‫دبیمې م ًوسیسي ‪ :‬د ‹ ت‪ ،‬ا ‪ 9 ،‬او ‪ ›19‬مادې وایًې ‪ :‬ټوله معاملي دبیمې ً‬
‫دموسیسې په ذریعه ترسره کیږې ‹تجارتې‬

‫معاملي دی›‪ .‬د ‪ 866‬مادي پراساس بیمه هغه عقد دي ← چی داجرت په مقابل کي ← دافرادوضایعات ‪ +‬خسارې‬
‫چی دمعینوحوادثو‪ +‬مجبره اسباب په پایله کي ومنځته راشي دجبران تعهد کوي‪ ← .‬قانون یې په ‪ ۱۳۳۵‬کال نشرشو‪.‬‬

‫دبیمې عقد څلورګونې شرطونه ‪ :‬دبیمې عقد دحقوقې اعمالوڅخه شمیرل کیږې ‪ ،‬حقوقې اعمال هغه دي چې حقوقې‬
‫نتیجوته درسېدوپه هدف دافرادوپه اراده منځته راځي ← دنوروقراردادوپه څېردمدنې حقوقودعمومې قاعدي تابع دی‪.‬‬

‫‪ .1‬دطرفینوقصد ‪ +‬رضایت ‪ .2‬دطرفینوآهلیت ‪ .3‬معین والې ‪ .4‬دمعاملې صحت له مشروع والې سره ‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫سوداګر‪ : Business/ Trader/‬الزمه ده چي دهغوي تجارتې اهلیت‪+‬حقوقې شخصیت(دهغوې حقوقاووجا یب)‬
‫وپیژنو‪ ‹ .‬ت‪،‬ا‪ ›8 ،‬ماده وایې‪:‬هرشخص که (افرادوی یا شرکتونه) ← چي دتجارتي اهلیت درلودونکي وی ← پخپل‬
‫نوم په یوه یاڅوتجارتي معاملوالس پورکړي ← دغه شغل (دخپلي ګټې ‪ +‬مفاد) اساس وګرځوي تاجردی‪ ‹ .‬ت‪،‬ا‪›9 ،‬‬
‫ماده وایې‪ :‬هغه شخص دتجارتي معاملودلګیا کیدولپاره (دځاي انتخاب ‪ +‬متحدالمال جریدې ‪ +‬رسنیو) له لیاري دهغه‬
‫ځاي واوسیدونکوته اعالن کړي ← که څه هم د دایمې کسب په توګه یې انتخاب هم نه کړي تاجربلل کیږي‪ .‬خوهغه‬
‫شخص چې په تصادفې توګه یوه تجارتې معامله ترسره کړي د تاجر صفت نه خپلوي معامله د تجارت د اصول نامې‬
‫د احکامو تابع ګرځې ‹ ‪۱۰‬ماده›‪ .‬دولت اوښاروالي کوالي شي چي تجارت وکړي ← خودتاجرصفت نه خپلوی← او‬
‫معاملي یې دتجارتې اصولنامې تابع دی ‹ ت‪،‬ا‪ 11 ،‬ماده ›‪.‬‬

‫کوچنې سوداګر‪ ‹ :‬ت‪،‬ا‪ ›12 ،‬ماده وایې کوچنې تاجرداالندې ځانګرتیاوي لري‪:‬‬

‫‪ .1‬دسرمایې په تکوین ‪ ،‬بدنې کوښښ اوهڅه اعتماد‪ .2 .‬دکارثمریې لږوی ‪ ،‬یوازي دژوند کفایت یی وکړي که په‬
‫خوځنده اویا ثابت محل کي وی‪ .‬خاص امتیازات (تجارتې آدرس ‪ +‬تجارتې دفاتر‪ +‬دافالس دقانون) تابع نه دي‪.‬‬
‫‪18‬‬
 ‫تجارتې اهلیت ‪ :‬دتجارتې اشخاصو(حقیقې شخصیتو( لپاره ← تجارتې اهلیت ضروري دی ← ددي اهلیت په مطابق‬
‫(فردیا شرکت) تجارتې معاملي کوي‪ ‹ .‬ت‪،‬ا‪ 4 ،‬ماده › دوهم فصل وایې ‪ ( :‬هرفردچی ‪ ۱۸‬کلن وی دحقوقې تصرفاتو‬
‫لپاره تجارت وکړی ‪ ،‬ولی (لیونیان ‪ +‬عدیم االهلیت اشخاص ) نسي کوالي تجارتې معاملي وسرته ورسوی ‪.‬‬

‫‪ .1‬دتاجرحقوق‪ :‬سوداګر‪ +‬سوداګریزشرکتونه (حقوق ‪ +‬وجایب)←عادی اشخاص یې نه لري←الندي امتیازونه‪:‬‬

‫دتجارخونې تا ً سیس‪ :‬هغه ځاي چي تاجردتجارتې فعالیتو(اداره ‪ +‬رهبري ‪ +‬تنظیم ← مامورین ‪ +‬کارګران) کارکوي‬

‫دوه عنصره‪ :‬مادي چي خارجې وجودلري← منقول شیان لکه (دکاروسایل‪ +‬اثاثیه ‪+‬مال التجاره ) مادی عناصردی‪.‬‬

‫غیرمادي(خارجي وجودنه لري‹معنوي› ) ‹ ت‪،‬ا‪ › 120 ،‬ماده وایې‪(:‬نوم ‪ ،‬تجارتې عنوان ‪ ،‬دکرایې دتمدید حقوق ‪،‬‬
‫اختراع ‪ ،‬تجارتې نښي ‪ +‬ماډل) اونوروهغومواردوڅخه عبارت دي‪ ،‬چې دصنعت اوتجارت لپاره استفاده ترې کېږي‪.‬‬

‫دکرایې دتمدیدحق ‪ :‬دتاجرتجارتې محل دبل چاملکیت وی← په هغه محل کي (شهرت‪ +‬اعتبار‪ +‬دکاروبارلپاره اهمیت‪،‬‬

‫‪19‬‬
 ‫‪ +‬ښه نوم ‪ +‬ډیري معاملې ‪ +‬دتاجرحقوقي اعتبار) ← نوتاجرددغه محل دکرایې دتمدیدحق قانونا ً لري ← مالک نه‬
‫سی کوالی تاجروباسي او (پخپله ‪ +‬دریم شخص) ته یی ورکړي ‪ .‬دفرانسي دحقوقوپه مطابق ← که په قراردادکي‬
‫نه تمدیدی هم ذکرسوی وی درست ندي‪ ‹ .‬ت‪،‬ا‪ ›1 ،‬مادي داحق په رسمیت پیژندلی دی ‪.‬‬

‫دتجارت خونې دعنوان درلودل ‪ ‹ :‬ت‪،‬ا‪ ›40 ،‬ماده وایې‪ :‬تاجردخپلي خونې اړوندپاڼې‪+‬معاملي تریوه عینې نوم الندي‬
‫اجرا اوالسلیک وکړي‪ ‹ .‬ت‪،‬ا‪ ›120 ،‬ماده وایي‪ :‬داعنوان غیرمادی عنصردی‪ ،‬کیدای شي دتاجرله نامه سره یا دیوه‬
‫مستعارنامه ‪ +‬دتجارتې موضوعاتوڅخه جوړشي ‪ ‹ .‬ت‪،‬ا‪ ›44 ،‬ماده وایي ‪ :‬یوتاجرخپل عنوان ← په یوه محل کی‬
‫ثبت کړي وی ← په هغه محل کي بل څوک په عینې عنوان اواسم خپل تجارت وکړي نوبایدچي عنوان توپېرولري‪.‬‬

‫‹ ت‪،‬ا‪ ›54 ،‬ماده وایي ‪ :‬دتجارتې عنوان څخه دناقانونه استفادی په وخت کي عالقمند تاجر(داستعمال دمنع ‪ +‬ابطال)‬
‫دعوه کړي ← په(سهوا ً یا قصدا ً) وي باید و متضرشوي شخص تاوان ورکړي اوکه وغواړي په رسنیوکی نشرکړي‪.‬‬

‫داختراع حق ‪ ‹ :‬ت‪،‬ا‪ ›120 ،‬مادي داحق غیري مادي ‪ /‬معنوي عنصربللي دی ددي ایجادول داسی دي ← یوشخص‬
‫اختراع‪ 20‬کوی ← نودهغه زحمت اوزیاراومنفعت یې هم دده په انحصارکی دي(آلبته شل کاله دي) ←بل تاجریا شرکت‬
 ‫دغه داختراع حق په پیسوبایدواخلي ← په تجارتي دفترکي ثبت کړي (دتجارت اوصنایع اطاق) ← (نوري فابریکي‪+‬‬
‫شرکتونه) نسي کوالي ← په هغه فورم اوشکل سره سم خپل تولیدات تولید کړی ← قانون دلومړنی تجاردادعاء دو یم‬
‫پیرودونکی (خریدار) د بالمثل تولید د فعالیت څخه منع کوی اودخسارې د جبران حق یی محفوظ دی‪.‬‬

‫تجارتې نښه (مارک ‪ ،‬موډل)‪:‬هرتاجر‪ +‬تجارتې شرکت ← دخپلواجناسولپاره په ځانګړي نښه ← اجناس ومشتري ته‬
‫وړاندي کوی ← دغه (مارک ‪ +‬موډل) ← داجناسوپه پیژندګلوي کی ستراهمیت لري ←چې بل څوک دهغي ثبت سوی‬
‫نښې داستفادي حق نه لري ځکه داول (تاجرواعتماد‪ +‬حیثیت) ته زیان دی ← په نړیواله کچه دوه کنوانسینونه یویې‬
‫په ‪ ۱۸۸۳‬م په(پاریس)اوبل یې په ‪۱۸۹۱‬م د(مادرید)‪ )Patent( .‬دسوداګرواشخاصودسوداګریزونښوڅخه په اروپایې‬
‫هیوادوکی مالتړکوی ‪ ،‬کمپنې بایددانښه دحق الزحمي په مقابل کي قانونا ً ثبت کړي ‪ ،‬همدارنګه دملکیتونودځېرنړیواله‬
‫اداره ده چې دا اداره دنړیواله معنوي ملکیتوڅخه په (‪)۱۸۴‬غړی هیوادوکي ساتنه کوی ← چي داالندي چاري ترسره‬
‫کوي‪ ( -۱ :‬دنړیوالوحقوقوزدکړه ‪ +‬دقواعدورامنځته کول ‪ +‬دنړیوالوقراردادو واضیح کول) ‪ -۲‬معنوي ملکیتونه باید د‬
‫اقتصادی پرمختیا سبب شی ‪( -۳.‬دنښوثبتول ‪ +‬کشفونه ‪ +‬نوښتونه ‪ +‬نوي ډیزاینونه‪...‬اونور ← دهغودپیژندلوحقوق‪.‬‬
‫‪21‬‬
‫دتجارت خونې رهن (ګرؤي) ‪ :‬کله تاجروپیسوته اړتیا پیداکړي ← که بل عالج نه وي نوخپله تجارت خونه د دایًنیو‬
‫داعتماد لپاره په ګرؤه ورکوی‪ ‹ .‬ت‪،‬ا‪ ›704-697 ،‬مادوپوري (تجارتي رهن ذکرسویدی) ‪ 697‬ماده داډول رهن‬
‫باید دتجارت په مقصدتر سره شي ← دانتقال اوتصرف پرته (مالک = راهن) و (ګرؤنیونکي = مرتهن) ته دا دین‬
‫تضمین وي ← تجارتې اوغیرتجارتې رهن یودبله توپېرلري‪ .‬لیکلې رسمې سند‪/‬عُرفې وثیقه اوباید نشراواعالن شي‬
‫دمرتهن دوخت دپوره کیدو ورسته ← دتجارت خوني کارمعطل ‪ +‬رانیول ‪ +‬اویادتفوق دحق څخه کار اخیستل ‪.‬‬

‫دتفوق حق‪ :‬هغه حق دی کله چي دتجارت خونې مالک خپل دین ادانکړی ← نومرتهن ← ومحکمې ته دعوا ← او‬
‫محکمه دتجارت خونې خرڅالؤ ← مرتهن دمعین قیمت په بدل کي تجارت خانه رانیسي اوخپلې پیسي مجرا اویا کله‬
‫چی پربل چا باندي خرڅه شوه ← نومرتهن لمړي خپلي پیسي والسته راوړي ‪.‬‬

‫دتاجروجایب‪ :‬په تجارتې دایره کی ثبت ← دتاجرداساسي وجایبوڅخه دي‪ .‬چې دا د دواړخوڅخه داهمیت وړدی‪:‬‬
‫یوداچي دولتونه (تجارتي وضعیت تشخیص ‪ +‬دقیق اطالعوي) اوبل داچي که یوشمیرذیعالقه اشخاص وغواړي چی‬
‫(دتجارت وړموضوعاتواودهغودامکاناتوپه اړه خپل ځان خبرکړې)‪.‬‬
‫‪22‬‬
 ‫‹ ت‪،‬ا‪ ›26+25+24،‬مادي وایې دثبت دایره هغه دایري دي چي دتجارتې دعواودحل اوفصل مکلفیت لري‪ .‬د نوي‬
‫قانون په اساس د مرکزې ثبت یوه دایره باید ایجاد شي)‪ .‬دوثایقودتکمیل څخه ورسته ←په یوه میاشت کي← دثبت‬

‫نشرپه محلي‪ +‬رسمې ‪ +‬خصوصي ‪ +‬دعدلیې وزارت په (رسمې جرید ًه ‪ 32‬ماده)‪ ← .‬دتجارتي دفترودرلودل ‹ ت‪،‬ا‪،‬‬
‫‪ ›84-65‬مادي ←اوپه هغوکي ثبتول ‹ ت‪،‬ا‪ ›24-39 ،‬مادي تنظیم شویدی‪ .‬دادفترونه(مالې شتمنې‪ +‬دعوي‪ +‬افالس‬
‫‪ +‬د دینونوپه اداء کې ) دفریب نه کولو لپاره ← دا دفترونه دالندنیومدرکولپاره ښه دی‪(-۱:‬ګټه‪+‬زیان) ‪ -۲‬دمحکمو‬

‫دثبوت لپاره ‪-۳‬دافالس لپاره ‪ -۴‬ددولتې مالیاتولپاره ‪-۵‬دبیالنس پیژندني ‪ +‬دمعاملوڅرنګوالي ‪.‬‬

‫دتجارتې دفتروډولونه‪:‬دادفترونه پردوه ډوله دي‪ -۱ :‬اجباري‪ :‬د ‹ ت‪،‬ا‪ › 60،‬ماده د درودفترو(دورځني دفتریاژورنال‬
‫‪ +‬دشتمنې دفتریا ‪ + Assets‬لوي دفتریا ‪)Ledger‬عالوتا ً (صادر‪ +‬وارد ایملونه‪ +‬تیلکسونه‪ +‬تادیې پاڼې) ساتل‪.‬‬

‫دمعاملوداحتیاج اولزوم پراساس ترتیب مګرداجباري دفترودشرایطو تابع نه دي(لوي دفترچي دهرنفرلپاره جال صفحه لري)‪.‬‬ ‫‪ -۲‬اختیاري دفترونه ‪:‬‬

‫ژورنال ‪ :‬ټول ورځنې معامالت دنیټئ په اساس ‪ +‬ټوله پاڼې یې ُمهر‪ +‬ساتل ‪ ‹ ← .‬ت‪،‬ا‪ › 69،‬ماده وایی دتاجراصلې‬
‫سرمایی تعین اوپدي دفترکی ثبت کیږي‪ ‹ .‬ت‪،‬ا‪ › 70،‬ماده (ټوله راکړي ورکړي کُلي ‪ +‬جزیې‪ +‬تجارتې ‪+‬عادي‪+‬‬
‫‪23‬‬
 ‫شخصي مصرفونه) درجیږي‪ .‬وروسته ددغه دفترله مخې تصنیف اوهرصنف اوډله په خپل حساب کی معامله کېږي‪.‬‬

‫دشتمنې دفتر‪:‬هرتاجردهرکال په پاي کی ټوله شتمنې موجودي کوی ← د دارایې په دفترکي درج (نقدي پیسي ‪+‬‬
‫منقول اوغیرمنقول اموال اټکلې قیمتونه ‪ +‬ټوله دیون ‪ +‬داسهامواواسنادودنشرقیمتونه ‪ ،‬جاري قیمتونه په هغه نیټه‬
‫چي رانیول یاپلورکیږي ‪ +‬خالصه دارایې = ټوله دارایې – دیون ‪ ،‬اوپه هرکال کي حداقل یواردبیالنس جوړول) ‪.‬‬

‫لوي دفتر‪ :‬ددي دفتریوازي نوم په ‹ ت‪،‬ا‪ ›،‬اصولنامه کي ذکردی ← داستفادی اوساتنې په اړه څه ندی ویل شوی د‬
‫یومیه دفترټوله ثبت شوي پکښې ثبتیږي‪ .‬پدي دفترکې ټول هغه څه سته چې تاجریي په یوه کال کې ترسره کوي‪.‬‬

‫اختیاري تجارتې دفترونه‪ :‬تجارتې شرکتونه ← دخپلوخاصوغوښتنوپه بنسټ (احتیاج ‪ +‬لزوم) دا ډول دفترونه لري‬
‫(‪ 66‬ماده)‪ ← .‬لوی دفترځانګړي پاڼئ لري‪ .‬پدغوپاڼوکې له مشترې سره ټولې ترسره کېدوونکې معاملې درجیږې‬
‫په مجلد ډول یانې د کارتن په ډول ساتلی کېږي اوهرکله چې له مشترې سره نوي معامله ترسره کېږي‪ ،‬کارتن ته نوي پاڼې ور اضافه کېږې‪.‬‬

‫داجباري اواختیاري دفترودثبوت قدرت‪ :‬اجباري دفترونه هغه مهال دثبوت ښه وسیله ده چي سولیدنه ‪ +‬قلم وهنه ‪+‬‬
‫نورشکمن آثارپکښې ونه لیدل شی ‪ ،‬محکمه کوالی سي هغه دفتر چې اصولې نه وي اوپه غلطه یي ترتیب کړي دي وکاروي ‪.‬‬
‫‪24‬‬
‫‹ ت‪،‬ا‪ ›80،‬ماده دتجارتې دفاترو دثبوت دقدرت په اړه داسې لیکې ‪ -۱:‬دا دفترونه په غیرتاجردلیل نشي کیداي مګر‬
‫یودطرفینوته دقسم لپاره چي اثبات یې بیله شهادت جوازولري ‪ -۲.‬منظم تجارتې دفترونه دثبوت دلیل دی(په تاجرانو)‪.‬‬

‫په تجارتي اصولنامه کي دثبوت دقدرت لپاره وضاحت نسته ← د ‹ افغانستان مدنې قانون ‪ › 998‬ماده وایې ‪ :‬دلته‬
‫دوه حالت سته‪ :‬الف ‪ -‬که دواړه لوري سوداګروی نودثبوت ښه وسیله ده ځکه چي دواړه تجاران دي‪ .‬ب ‪ -‬که تاجر‬
‫اوغیري تاجروي ← په تاجردثبوت دلیل ←مګرپه غیري تاجرندی (ممکن تغیرورکړي) ← دفترونه دتجزیې وړندي‬
‫لکه (یوه برخه قبول اونوري برخې نه قبلوي) ‪ .‬غیراجباري دفترونه (دحقوقي قرینې) په توګه دثبوت وړدی ‪.‬‬
‫‹ ت‪،‬ا‪ ›84-80-79،‬مادوڅخه ښکاري چي دادفترونه ← دثبوت دوسایلوپه توګه ومنل شی ‪ .‬ګوښه کیدل (یوازي‬
‫افالس ‪ +‬دشغل څخه ) داسنادوښوول چي د تجارتې رازپټول اهمیت ورته ونه لري‪.‬‬

‫تجارتې سیالي ‪ :‬سوداګراوسوداګریزشرکتونه ددي لپاره چي په اقتصادي تبادلوکي خپله تنظیمونکې ونډه واخلي باید‬
‫(سالمه سیالي ‪ +‬آزادرقابت) ← بدګمانې اوخالف تبلیغات‪ +‬دسیاالنونظم ګډوډول‪ +‬تقلید‪ +‬ومشتري ته تردیداو شک‪.‬‬

‫‪ -۱‬خالف تبلیغات‪ :‬دناسمومعلوماتوخپرول ←پرتله ایزاشتهارباید(صداقت ‪+‬حقیقت ‪ +‬واقعیت)‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫‪ -۲‬درقیبانودداخلې نظم ګډوډول ‪ :‬دیوشرکت ‪ +‬تجارتې موسیسې د داخلي بې نظمې ښه بیلګه دهغوی دکارګرانو‬
‫استخدام دی (دشته معلوماتوترالسه کول ‪ +‬دمشتریانوجلب ‪ +‬مسلکې تجربې ‪ +‬دترقې دوسایلوتصاحب)‪.‬‬

‫‪ -۳‬تقلید‪ :‬دادناسالم رقابت وسیله ده چي په هغه کی ډیرزیات اعمال شا ملیږي ← درقیب داشتهارې اسنادو‪ +‬وسیلو‬
‫اوبسته بندي څځه تقلید دي لکه ( قطئ ‪ +‬بوتل ‪ +‬بکس ‪ +‬پیکنګ لیست )‪.‬‬

‫‪ -۴‬دمشتریانوپه وړاندي تردید پیداکول ‪ :‬ټوله هغه عملونه چي دمشترې په روحیه کي اختالف رامنځته کوي ← اود‬
‫دوی توجه وځانته جلبوی‪ .‬البته درقابت څخه خالف فعالیتونه داچي تاجرنه غواړي ازادرقابت ته ځای پریږدي‪.‬‬

‫‪ -A‬څوشرکتونه په ګډه سره داسی فعالیتونه کوي ترڅوپر بازارحاکمیت ولري ← د‬ ‫دآزادرقابت خالف فعالیتونه ‪:‬‬
‫آزادرقابت خنډ ← په نړئ کي حقوقې قاعدي هدف دکوچنیو تجارتونو څخه دفاع ده ‪-B.‬څوشرکتونه ‪ +‬تجارتخونې‬
‫موافقه کوي چي پخپل منځ کی رقابت محدوداویا په کُلې توګه له منځه یوسي ‪ ،‬دغه دآزاد رقابت څخه خالف دي ‪.‬‬

‫په بازارکي دحاکمیت دآرزونې معیارونه‪ :‬په بازارحاکمیت ‪ +‬دحاکمیت څخه ناوړه (نامشروع ) استفاده ← د دا ډول‬
‫حاکمیت‪ 26‬سلنه بایداټکل شي‪ .‬د(‪ )۶-۱۰‬سلنه حاکمیت ندي ← ولي(‪ )۵۰‬سلنه حاکمیت دی ← ودغه بازارته دنورو د‬
 ‫داخلیدومانع دی ‪ .‬همداډول (مشهورمارک ‪ +‬تخنیکې اوتکنالوژیکې مخکې والی ) هم مانع ګرځې ← نرخ ټیټ او‬
‫لوړوالي شي ‪ .‬همدارنګه تاجردتهیه کوونکې تابع اویابرعکس دهغه کیدای شي ‪.‬‬

‫ډیوالې کیدل ‪ /‬افالس ‪ :‬کله چې د دېوالي کېدو یا افالس له اصطالح سره مخ کېږو‪ ،‬زمونږ په ذهن کې د سوداګرو یا‬
‫سوداګریزو شرکتونو ناوړه اوناسم حاالت خطور کوي یعنې دوي د دوناوړوحالتوسره مخ دي ‪ -۱ :‬اقتصادي(مال ‪+‬‬
‫شتمنې نسته) فعالیت کول ستونزمن دی‪ -۲.‬حقوقي (تعهدات ‪ +‬وجایب)‪ .‬چي پداسي حالت کي دایًنین اوثالث اشخاص‬
‫زیانمن ← اودوګړوحقوق دعدلې او قضایې ارګانوته محول کول ‪ +‬خاصي قاعدي اومقررات تطبیق (دیوالې کیدو)‪.‬‬

‫دډیوالې کیدوټولیزمفهومونه ‪ :‬په پخوازمانوکي (تاجریا غیرتاجر) دپورپه ورکولوقدرت نه درلودل ← نومفلس ؤاود‬
‫افالس دقاعدي تابع وه ← ولي دتجارتې فعالیتوسرایستنه دجغرافیاوې محدودي څخه اودهغه خصوصیت له مخي‬
‫دسوداګري کسب یی لري ← ددي باعث شوه (تجارتې حقوق) ← دتجارتې حقوقوخپلواکې دمدنې حقوقوڅخه نوي‬
‫مفهومونه چي یویې ( دیووالي کیدل ← دافالس سره مترادف دی) ومنځته راوړل چي زموږپه هیوادکي دواړه یودبل‬
‫سره مجزا اوجال ندی ← ولي په بعضوهیوادوکي سره جال دي ‪ .‬دادواړې اصطالحوی کله کله مترادف کارول کیږي‪.‬‬
‫‪27‬‬
‫دافالس یا دیوالي کیدوتعریف ‪:‬افالس دفَلَس دکلیمي څخه چي دمفلس صفت دي‪ .‬د ‹ ‪ Af‬ت‪،‬ا‪›1،‬ماده وایې ‪ :‬دپورونو‬
‫موعد پوره سوي خود‬
‫اونورونقدي تعهداتوداجراڅخه عاجزکیدل ← هغه تاجري حالت دی ‪ - ۱:‬دتعهداتودورکړي ً‬
‫اداینې توان نسته ← شتمنې لري خوګرؤده ‪ -۲ .‬واکمنې محکمې دتاجرد دیوالي کیدواعالن کړي ← اوغیرله دي د‬
‫عالقي وړ اشخاص دتجارتې معاملوخنډنسې کیداي ←ولی کوالي شي چي دمحکمې څخه ددغه حکم غوښتنه وکړي‪.‬‬

‫د دیوالې کیدوتوپېردفالس سره‪ -a :‬دولتې چارواکي ‪ +‬دپوروړوپالؤي دخالت ← داموالوتقسیم دپوروړوپه منځ کي‬

‫مګرپه افالس کي یوازي دعوه کیداي شی ‪ -b .‬دمحکمې ددیوالي کیدوحکم ← پرټولودایًنیومؤثردي ← خوپه‬
‫افالس کی یوازي په دعوه کوونکي کس آثرلری ‪ -۳ .‬په دیوالي کیدوکي ټول مؤجل (ځنډنې ‪ ،‬والړ) پورونه په ُمعجل‬
‫تبدیلیږي ← حال داچي په افالس کي داسي نه ده ‪ -۴ .‬دیوالي سوی شخص خپل اعتباربایلي ← حتا دځینوټولنیزو‬
‫او اقتصادي حقوقوهم بي برخي کیږي ← خودمفلس په هکله داسي نه ده‪ -۵ .‬په دیوالي کیدوکي شخص دخپلي‬
‫شتمني ‪ +‬مال له تصرفه محرومیږي ←خوپه افالس کي دامحدودیت نسته ‪ -۶ .‬تردیوالي کیدوورسته ← دتصفیي‬
‫مقررات اجراکیږي ← خوپه افالس کي دامقررات نسته‪ -۷ .‬ددیوالي کیدلوقاعدي یي خاص سوداګر شخصیتونه دي‪.‬‬
‫‪28‬‬
 ‫خوپه افالس کي یي مقررات په غیروسوداګرواړه لري‪ -۸ .‬دیوالي کیدل ممکن بیالبیل ډولونه لکه(عادي‪ +‬په تقصیر‬
‫‪ +‬تقلُب) ولری خوپه افالس کي دا ډول تفکیک اوتشخیص شتون نه لری ‪.‬‬

‫ددیوالې کیدوحقوقې ماهیت‪:‬دیوالې کیدل تنها په تاجرپوري تړلي دي ‪ ،‬داماهیت دحقوقوپه خصوصي څانګواړه لري ‪.‬‬

‫الف‪ -‬دمحکمې رول ‪ :‬یوشرکت ترهغه پوری دیوالي نه دی ترڅودمحکمې حکم صادرنشي ←محکمه په شرکت کي د‬
‫دخالت څخه شروع بیا د(تصفیې ‪ +‬شکایتونو‪ +‬تراخیره ‪ +‬حتا داعتبارتربیا اعاده کیدواودحکم ترصادیریدوپوري )‪.‬‬

‫ب‪ -‬د دایًنینووضعیت ‪ :‬دایًنین په دیوالي کیدوکی خاص حقوقي وضعیت لري(ارفاقي قرارداد اویا دمالونوویشل اوتقسیم‬
‫د پوروړوپه منځ کی) دایًنین مطلق اختیارنه لري قانون تری مقدم دي ‹تقلب ‪ ،‬دعوا ‪ ،‬نوري دعواوي دځان په ګټه›‪.‬‬

‫ج‪ -‬دحقوقودنوروڅانګوپه خالف ← تاجرد دیوالي کیدوترحکم ورسته په مالي چاروکي ددخالت څخه منع کیږي‪ ،‬هغه‬
‫معاملې چې دېوالي شوي سوداګردخپلودیونودورکړي له نېټې ‹مخکې ‪ +‬ورسته › کړي ځني یی فسخه یا بطالن کیږي‪.‬‬

‫ددیوالي کیدوشرطونه‪ :‬دیوالي کیدل په مشخص صنف اړه لري ← ددیوالي کیدواوافالس ترمنځ توپېر ← دیوالي خپل‬
‫‪29‬‬
‫(دیون پرموقع‪+‬اوپانګه دهغه له دیونو څخه لږه وي) اویا دا چې بالفعل دهغه په واک کې نه وي اودبل په واک وي‪.‬‬

‫دډیوالي کیدولنډیز‪ -۱ :‬د دیوالي دتحقق لپاره (سوداګر‪ +‬سوداګریز شرکت) ‪ -۲ .‬سوداګریزآهلیت (‪ ۱۸‬کلنې ‪ +‬روغ‬
‫رمټ)‪ -۳ .‬دیوالي کیدل (سوداګریزوکړنو‪ +‬معاملو) سره تړلي دی‪ -۴ .‬دتاجرهغه دینونه چي په تجارتي معاملوپوري‬
‫تړلي وی ← نورغیرتجارتې دینونه ← د دیوالي کیدواحکام ندي الزم‪ -۵ .‬دین نه ورکړه (ناتوانې) دبرات نکول‬
‫درست نه دي‪ -۶ .‬دسوداګرشتمنې تردیون کمه وي← دپورتنیوشرطوپرته که شخص د دینودورکړي توان ونه لري‬
‫نوافالس ← مدنې قانون پرتطبیق کیږي‪ ← .‬د دینودورکړه دتوقف څخه ورسته ← ددیوالي کیدوحکم صادریږي په‬
‫هغه حکم کي ← داټکې ( مقدمه اوشرحه ‪ +‬دتوقف اړوند دالیل ‪ +‬نیټه یعني ورځ ‪ ،‬میاشت اوکال ‪ +‬دتصفې مدیراو‬
‫ناظرغړي ‪ +‬دمالواوشتمنیومهروالک ‪ +‬دشتمنې توقف ‪ +‬دضرورت په صورت کي دتاجر توقیفول) شامل دی ‪.‬‬

‫د دیوالي کیدواثرات ‪ -۱ :‬مال ویشنه ددین په نسبت ‪ -۲ .‬د دایًنینودغونډی جوړیدل (په یوه اونې یا یوه میاشت کي)‪.‬‬
‫‪ -۳‬د ‪ 16‬مادې مطابق دتجارت د کسب خالف اعمالوارتکاب‪ ،‬ناوړه اغېزې لکه نیول ‪ ،‬بندي کول ‪ ،‬ممنوع الخروج‪.‬‬

‫عادی د‪ 30‬یوالي کیدل‪ :‬بهرنې عوامل ‪ +‬غیرمترقبه پېښې ← د(تقلب ‪ +‬تقصیر) پرته دیوالي کیدل عادي(نه مجازات ‪+‬‬
 ‫دارفاقې قرارداد) دتړون تمه هم شته ‪ ،‬اودداسې سوداګروپه وړاندې داینین هم دعمل له شدت څخه کار نه اخلي ‪.‬‬

‫په تقصېردیوالی کیدل ‪ :‬هغه عمل چي شخص په مکلف دي ← خوله توانه سره ‪ ،‬سره هغه ترسره نه کړي (غفلت‬
‫‪ +‬بی احتیاطې ) ← پدی حالت کي دعادي دیوالي کیدوپه خالف دتاجرغیرمستقیمه اراده شامله ده لکه (دعایداتولږ‬

‫والي ولی لګښتونه دوه چنده وي) یانی سوداګریزاصول اوظوابط یی رعایت کړي نه دي او دسوداګریزومعامالتوپه‬
‫برخه کي یي سهل انګاري کړي وي ← تاجرمقصردی دخپلوپورونوپه ورکړه سر بیره ‪ ،‬په بله جزا هم محکومېږي‪.‬‬

‫په تقلب سره دیوالي کیدل ‪ :‬تقلب یوجرم اودقانون نقض دی ← پدی حالت کی تاجرواقعا ً مفلس ندي(ونوروته صدمه‬
‫‪ +‬دپورځنډول ‪ +‬جعل کارې په دفتروکي) ← دمحکمې له خواپه تقلب د دیوالي کیدواعالن ‪ +‬مستوجب دنوروجزاؤ‪.‬‬

‫داعتبارداعادې شرطونه‪ -۱ :‬ټوله دینونه ‪ +‬نورمخارج ورکړه‪ -۲ .‬دعمل صحت ‪ +‬پنځه کاله‪ -۳ .‬دارفاقې قراردادو‪+‬‬
‫وجوه) ورکړه‪ -۴ .‬ټوله دایًنینویې ذمه وهلې وي‪ +‬رضایت ولري ← اعاده په پنځوکلونو کې دعمل په صحت پوري‬
‫تړلي ده واکمنه مرجع دتاجردسکونت محکمه ده‪ ← .‬الندي اشخاص د دیوالي کیدودحکم غوښتنه کوالي شی ‪:‬‬
‫پخپله سوداګر(چی دخپلي ناوړي اقتصادی وضع خبردي)‪ -۲ .‬یویاڅودایًنین ‪( -۳ .‬څارنوال ‪ +‬پولیس ‪ +‬محکمه)‪.‬‬
‫‪31‬‬ ‫‪-۱‬‬