4.1.

Harekete Geçirici (Actuator) Malzemeler

• Harekete geçirici malzemeler en önemli birkaç akıllı malzemeler ve

yapılar sınıfının başlıca bileşenlerinden biridir. Bu harekete geçirici
malzemeler tipik olarak yapının genel mekanik özelliklerini dinamik
olarak ayarlamak için ya da yapının şeklini düzenli bir tavır içinde
dinamik olarak değiştirmek için kullanılmaktadır. Çeşitli harekete
geçirici adayları vardır ve bu harekete geçirici malzemelerden
bazılarının özellikleri Çizelge 4.1’de gösterilmiştir
4.1.1. Elektro-reolojik akışkanlar (Electro-rheological fluids, ER)
• Eğer bir madde bir çözücü içinde çözünecek olursa, çözücü ve
çözünen moleküller çözelti içinde üniform bir şekilde dağılırlar. Bu
şartlar sağlanmazsa, örneğin çözünen parçacıklar çözücüden daha
büyük olursa sistem kolloidal dağılmıştır. Bu dağılım çok geniş bir
özelliğe sahiptir.

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 Çizelge 4.1 Akıllı malzemeler için harekete geçirici (actuator) adayları

Nitinol
Harekete
Elektro-striktif Elektro-Reolojik Manyeto-striktif Şekil Piezoelektrik
geçirici Materyaller Akışkanlar Materyaller Hafıza Seramik
Özellikler Alaşımı

Maliyet Orta Orta Orta Düşük Orta

Teknik Uygun Uygun Uygun İyi İyi

Olgunluk

Ağ kurma Evet Evet Evet Evet Evet

Yerleştirilme İyi Uygun İyi Mükemmel Mükemmel

Doğrusallık Uygun Uygun İyi İyi İyi

Cevap 1-20000 1-12000 1-20000 0-5 1-20000

(Hz)

Maksimum 200 ----- 200 5000 200

Mikrodeformasyon

Maksimum 300 300 400 300 300

Sıcaklık
(oC)

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 Şekil 4.3 Tipik bir elektro-reolojik akışkan

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 Şekil 4.4 %45 mısır nişastası ve %55 silikon yağından oluşan bir ER akışkanının farklı
voltajlarda ölçülerek deneysel olarak belirlenen gerilim ve kayma hızı özellikleri
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
 Şekil 4.5 %45 mısır nişastası ve %55 silikon yağından oluşan bir ER akışkanının farklı
voltajlarda ölçülerek deneysel olarak belirlenen non-Newtonyen viskozitesi ve kayma hızı

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 4.1.1.1. Dağılmış fazda yük göçü mekanizması
• Kolon şeklinde yapının oluşumu taşınım mekanizmasına ve
dolayısıyla ER akışkanının yapısına bağlıdır. Parçacık
gözenekliliği, yüzey aktif (surfactant) özelliği, akışkanın sulu veya
susuz oluşu, parçacık yüzeyinde bulunan kimyasal aktifleyiciye
bağlıdır.
• ER akışkanlarından üretilen tipik aletler, hidrolik vanalar,
titreşim izolasyon sistemleri örneğin, makine montajı, şok
absorblayıcılarıdır. Isı ve kütle aktarımının incelenmesi sonucu
çift borulu ısı değiştiriciler geliştirilmiştir

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 Şekil 4.6 Elektro-reoloji olayı
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
 Şekil 4.7 Dağılmış fazda yük göçü mekanizması

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 ER akışkanın elektrik akımı uygulamadan önce görüntüsü
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
 ER akışkanının elektrik akımı uygulandıktan sonraki görüntüsü
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
 4.1.2. Şekil-hafıza-malzemeleri (Shape-memory-materials, SMAs)

• Şekil-hafıza-alaşımları, bir sıcaklıkta plastiksel deformasyona uğradıklarında,

sıcaklıkları bir alaşım-spesifik değişim sıcaklığının üzerine çıkarıldığında tamamıyla
orijinal hallerine dönüşen metallerdir. Bu alaşımların bir özelliği şudur; kristal
yapı, mecbur edilen mekanik yüklerden veya sıcaklıktan birine maruz kaldığında,
bir martensitik fazın içine giren veya dışına çıkan bir faz-değişimine uğrar. Şekil
geri kazanım prosesinin mekanizması tam anlamıyla anlaşılamamıştır. Fakat
deforme olmuş martensitik fazdan yüksek sıcaklıktaki ostenitik faza ters
dönüşüm olduğu bilinmektedir.

• ***Martensitik tip paslanmaz çelikler, yapısında hiç nikel bulunmayan kromlu

çeliklerdir. Manyetiklerdir ve ısının artmasıyla sertleşirler, en yüksek dayanıklılığa
fakat en düşük korozyon direncine sahiptirler. Genellikle sertlik, dayanıklılık ve
yıpranmaya karşı direnç istenilen yerlerde kullanılırlar
(http://www.avestapolarit.com).
•
• ****Ostenitik tip paslanmaz çelikler, yapısında özellikle nikel bulunan paslanmaz
çeliklerdir. Ostenitik çelikler ısının yükselmesiyle sertleştirilemezler, belli bir fazda
yumuşaktırlar ve kolayca şekil alırlar. Soğutuldukça sertlik ve dayanıklıkları artar
(http://www.avestapolarit.com).

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

(∆𝐺m − ∆𝐺𝑎𝑛𝑎𝑓𝑎𝑧)>arayüzey enerjisi

∆𝐺𝑚 < ∆𝐺anafaz

Şekil 4.8 Martensitik dönüşümlerde kimyasal

serbest enerjiler üzerinde sıcaklığın etkisi

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 SMA uygulamasının kısıtlamaları:

• Enerji:
• Sıcaklık:.
• Gerilim konsantrasyonu:
• Etkileşim:
• Sürekli uygulama:
• Bu malzemelerin geçiş sıcaklıkları çok geniş bir sıcaklık aralığında seçici olarak her
bir ayrı uygulama için düzenlenebilir ve ısıya maruz bırakıldıklarında en yüksek
%6’lık oranla plastik özellikleri tamamen geri kazanılabilir. SMA’lar akıllı malzeme
ve yapı uygulamalarında hem harekete geçiriciler hem de sensörler olarak
kullanılırlar. Bu metalik malzemeler bir sıcaklık derecesinde deforme olurken
alaşımlar, geçiş sıcaklık bölgesinin üzerindeki bir sıcaklığa ısıtıldıklarında orijinal
şekillerine geri dönerler. Örnek olarak bakır alaşımları verilebilir
• Cu-Zn, Cu-Zn-Al, Cu-Zn-Sn, Cu-Zn-Si, Cu-Zn-Ni, Cu-Au-Zn ve Au-Cd, Ni-Al.

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 • Şekil-hafıza olayı metallerle sınırlı değildir. Şekil-hafıza-plastikleri de
geliştirilmiştir. Bu malzemelere örnek olarak ticari ismi Norsorex olan
polimer ve polyesterin önemli öğesi olduğu bir polimer karışımı
“Zeon Shable” verilebilir. Norsorex’in şekil hafıza sıcaklığı 35oC’nin
üstündedir ve 3.000.000 gibi çok yüksek bir polimer ağırlığına
sahiptir.
• Enjeksiyon ile kalıp dökme prosesinde (injection malding), plastik
ısıtılır, eritilir ve kalıba enjekte edilir ve burada belirlenen bir
sıcaklıkta bekletilir. Soğutulunca sert kalıplaşmış plastik ele geçer.
Eğer bu plastik şekil geri kazanım sıcaklığına ısıtılırsa, yumuşak lastik
durumuna gelir ve uygun kuvvetlerin uygulanması ile deformasyona
uğratılır. Bu ürün uygulanan kuvvetlerin kalkması durumunda şeklini
muhafaza edebilmesi için soğutulur. Bu proses “ikinci kalıp dökme”
işlemidir (secondary molding). Ele geçen ürün tekrar şekil geri
kazanım sıcaklığına ısıtılırsa yine yumuşak lastik durumuna geçer ve
ilk kalıp dökme işlemindeki geometrik şekil ele geçer.

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 • Sıcaklık sigortası:Nikel-titanyum, Nitirol olarak bilinir ve sıcaklık
sigortası olarak kullanılır
• Malzemeleri ısıtmak için elektrik enerjisi, sıcak su, sıcak hava,
mikrodalga, lazer ışığı, kızılötesi (infrared) ışığı kullanılabilir. Nem ve
vakumdan etkilenmezler. Tarama Elektron Mikroskop (SEM),
nükleer reaktörler, kimyasal tesisler kullanım alanıdır.
• Diğer kullanım alanı robotlardır. Özellikle robot elleri yapımında TiNi
sarmalları parmak ve bilekte hareket kabiliyeti vermek amacıyla
kullanılır .
• Tıpta pek çok uygulama alanı vardır. Tıpta kullanılan malzemelerin
bozunma, çözünme ve korozyona karşı dayanıklı olması gerekir, aynı
zamanda kanserojen etkisi ve genetik anormalliklere neden
olmamalıdır. Biyouyumluluk göstermelidir. TiNi alaşımları bu amaçla
en çok kullanılan malzemelerdir. Bu malzemeler aynı zamanda
yapay eklemlerin geliştirilmesinde kullanılmaktadır
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
 Şekil 4.9 Şekil-hafıza-alaşımlarından
oluşan sıcaklık sigortası

Şekil 4.10 Bağlayıcı olarak kullanılan şekil-hafıza-alaşımı

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 4.1.3. Piezoelektrik malzemeler

• Piezoelektrik, Yunanca bir kelime olan basınçtan (press) oluşmuş anlamına gelir
(pressure electricity). Piezoelektrik malzemeler bir mekanik deformasyona
cevap olarak bir şarj üreten katılardır ya da bir elektrik alana maruz
kaldıklarında alternatif olarak mekanik deformasyon oluştururlar; yani kristaller
şekil değiştirir ve eğer elektrik alanın yönü değiştirilirse geometrik şekil
değişikliği tersine döner.
• Endüstride kullanılan piezoelektrik malzemeler, piezoseramikler, örneğin kurşun
zirkonat titarat (PZT) ve piezopolimer örneğin poliviniliden flüorittir (PVDF)

• Sonuçta ele geçen piezoelektrik PVDF filmi esnek, hafif, transparan bir özelliğe
sahiptir ve mekaniksel yüklemenin değişmesine bağlı olarak elektriksel yük
üretir.

• Piezoelektrik malzemeler, akıllı malzemelerin geliştirilmesinde hem harekete

geçiriciler hem de sensörler olarak kullanılmaktadırlar. Piezoelektrik seramik
malzemeler tipik olarak dokunma duyusuyla ilgili algılanmalarda, sıcaklık
algılanması ve deformasyon algılanmasında sensör olarak kullanılmaktadırlar
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
 4.1.4. Fiber – Optik Malzemeler
• Bu malzeme alanının kullanımı ışığın geçirgen bir plastik veya
cam fiber boyunca iletilmesine dayanır. Işık kaynağı, bilgiyi
temsil edecek sinyali geliştirecek şekilde kontrol edilir. Bilgi optik
sinyaller olarak temsil edilir. Bu da ışığın büyüklüğü, sıklığı ve
polarizasyon derecesine göre kontrol edilir. Böylece ışık haznesi
ile optik fiberlerin birleşimi bugünün elektriksel sinyaller ve
bakır teller aracılığı ile aktarımına benzer.

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 Şekil 4.11 Fiber-optik malzemenin kullanım şekli

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 Bir optik fiber içinde ışık yayma
• Işık, tipik olarak yaklaşık 1000nm dalgaboyuyla optik fiberlerin
içinden iletilen elektromanyetik enerjinin bir biçimidir. Işık
iletiminin hızı sinyalin dalgaboyuna ve iletildiği ortama bağlıdır.
Bir ışık ışını bir ortamdan diğer ortama farklı fiziksel özelliklerle
geçtiği zaman ışının hızı değişmekte ve bu da iki ortam
arasındaki arayüzeyde ışının yönünü değiştirmektedir. Spesifik
bir ortam için ışığın kırılımı
N = c/v
denklemi ile tanımlanan bir boyutsuz sayı olan kırılma indisi,N,
ile nitelendirilir, c, ışığın boşluktaki hızı ve v spesifik bir ortamdan
geçen ışığın hızıdır.

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

• Şekil 4.12’de gösterildiği gibi bir ışık ışınının kırılma indisi N1
olan bir ortamdan kırılma indisi N2 olan başka bir ortama
geçtiğini düşünelim

N1 sin q1 = N2 sin q2 (Snell’s kanunu )

 Şekil 4.13 Toplam iç kırılma ile bir optik fiber içinden ışık iletimi

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 Şekil 4.14 Tek-yollu ve çok-yollu fiberlerden ışık iletimi

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 4.1.5. Manyetostriktif malzemeler

• Manyetostriktif malzemeler tipik olarak dış manyetik alana maruz kaldıklarında

büyük mekanik deformasyonlar oluşturan katılardır. Bu manyeto-katılaşma olayı
malzemenin içindeki küçük manyetik alanların dönmeleri sonucu oluşur; çünkü
malzeme bir manyetik bölgenin etkisi altında olmadığında bu küçük manyetik
alanlar gelişigüzel yönlenirler. Bu küçük alanların manyetik alanın etkisiyle
yönlendirilmesi, bir gerilim bölgesinin oluşmasına neden olur. Manyetik alanın
şiddetinin artmasıyla, gitgide daha fazla manyetik bölge, sonuçta doygunluğa
ulaşmak için kendilerini yönlendirir. Terbiyum-demir alaşımları tipik olarak
manyetostriktif malzemelerdir. Dünyada nadir bulunan disprosyum elementini
içeren “Terfenol-D”, Edge Teknolojileri A.Ş. tarafından pazarlanan ticari olarak
elde edilebilir bir manyetostriktif malzemedir. Dezavantaları; kontrol edilen bir
manyetik alanın, asıl yapısal malzemenin içine konulmuş olan bir manyetostriktif
harekete geçiriciye iletilmesinde teknolojik eksiklikler; malzemenin sıkıştırılmış
yüklere maruz kaldığında fazla tepki üretmesi; ve bu harekete geçiriciler sınıfı
için gereken gücün bu piezoelektrik malzemelerden çok daha büyük olmasıdır.
 4.1.6. Elektrostriktif malzemeler

• Elektrostriktif malzemeler, dıştan bir elektrik alana maruz

kaldıklarında mekanik deformasyonlar oluşturdukları için
manyetostriktif malzemelere benzerler. Elektrostriktif olay,
dıştan bir elektrik alana maruz bırakıldıklarında malzemenin
içindeki küçük elektrik bölgelerin dönmesi ile oluşur. Bu elektrik
alanın yokluğunda, bölgeler gelişigüzel yönlenirler. Bu
elektriksel bölgelerin elektrik alanla aynı hizaya dizilmesi
elektrostriktif malzemede bir deformasyon alanının oluşmasına
neden olur.
• Kurşun-magnezyum-niobat seramik bileşiği, PMN, termo-
elektrostriktif etki gösterir ve quadratik elektrostriktif olay çevre
sıcaklığına bağlı olur. Bu tip malzeme, piezoseramiklerden daha
az histerisis kaybı sergiler
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
 4.1.7. Isısal malzemeler

• Yarı-iletken malzemelerin belirli sınıflarını karakterize eden, bu

ısısal harekete geçiriciler, esnek yapıların dinamik tepkilerinin
kontrolünü sağlayan ısısal değişimler üretmeleri için kullanılır.
Bu yarı-iletkenler, onlara bir voltaj uygulandığında ısı pompaları
gibi davranır ve bu uyarılma bir sıcaklık eğiminin gelişmesinden
ve böylece malzemenin deformasyonundan sorumlu olur. Ticari
olarak elde edilebilir çevresel-duyarlı bir takım polimerler vardır,
ve malzemelerin bazıları ısısal bir uyarıya tepki olarak mekanik
bir deformasyon meydana getirir .

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

 AKILLI JELLER

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
 Polimer Jelin Oluşumu
• Polimer zincirleri doğrusal yapıda yani düz bir çizgi halinde olabileceği gibi dallanmış
yapıda da olabilirler. Bu yapılar, polimer ana zincirine diğer zincirlerin yan dal olarak
bağlanmasıyla oluşurlar.

Doğrusal
Dallanmış Çapraz bağlı
• Bu yan dallar başka bir ana zincirle bağlandığında ise “çapraz-bağlı” polimerler oluşur.
Dallanma, polimerlerin uygun çözücülerdeki çözünürlüğünü zorlaştırır, çapraz-bağlı
yapılırsa çözünmeyip, sadece çözücüyü emerek şişerler.

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER 29

 Jel nedir ?
Jeller

• Sıvı ortamda (genellikle su) şişebilen çapraz bağlı

polimerler “Jel” ya da “Hidrojel” olarak adlandırılırlar.

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
Sıvı ortamda (genellikle su) şişebilen çapraz bağlı polimerler
“Jel” ya da “Hidrojel” olarak adlandırılırlar.

3 boyutlu hidrofilik çapraz

bağlı polimerlerdir.

32
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
Smart polymer gels (SPG)
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
 Elektriksel alana duyarlı jeller
• Elektriksel kontrol altında şişen ve
büzüşen jeller “kimyasal vanaların”
temelini oluşturuyorlar.
• Bu tür uygulamalar için jel, gözenekli
zar (membran) şeklinde hazırlanır ve
kenarlarından bir desteğe tutturulur.
• Jel büzüştüğünde, zardaki gözenekler
zorunlu olarak genişleyerek sıvıların ve
çözünmüş moleküllerin zardan geçişine
izin verirler. Jel şiştiği zamansa ,
Akımı orta değerlerde tutarak gözenekler büzüşür ve akış durur.

gözenek boyutu kontrol

edilebilmekte ve hangi akımda
hangi moleküllerin zardan
geçebileceğinin tayini mümkün
olmaktadır.

Jeller
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
 SICAKLIĞA DUYARLI JELLER

• Üzerinde çalışılan en önemli polimerler PNIPAm (poli(N-

izopropilakrilamid)), ve PVME (polivinilmetileter)’dir.

T= 15 0C T= 20 0C T= 25 0C T= 30 0C T= 35 0C T= 400C T=450C

3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER 40

 ISIYA DUYARLI JELLER

• Bu T-shirt dekorasyon amacıyla

kullanılmakta ve thermochromic(ısıya
duyarlı) bir mürekkep içermektedir.
• Sıcaklığın artması sonucu kirlenen
elbise temize geri dönmektedir.

• Güneşin ısısı , bu t-shirt rengini

değiştirmek için yeterlidir.

Jeller
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER
3/22/21 PROF.DR.MUALLA ÖNER