A. Chandrasekara, F.

Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

Napoje ziołowe: związki bioaktywne i ich rola w zmniejszaniu ryzyka

choroby – przegląd
Streszczenie
Odradza się zainteresowanie nieodżywczymi, bioaktywnymi związkami żywności
i napojów jako „składnikami odżywczymi na całe życie” w zmniejszaniu ryzyka chorób
niezakaźnych. Napoje ziołowe spożywane w ramach zbilansowanej diety mogą poprawiać stan
antyoksydacyjny i poprawiać ogólny stan zdrowia. Herbaty/napoje ziołowe są bogatym
źródłem naturalnych związków bioaktywnych, takich jak między innymi karotenoidy, kwasy
fenolowe, flawonoidy, kumaryny, alkaloidy, poliacetyleny, saponiny i terpenoidy. Bogactwo
dostępnych dowodów naukowych wskazuje, że naturalne związki bioaktywne wykazują szereg
zróżnicowanych efektów biologicznych, takich jak działanie przeciwutleniające,
przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwzapalne, przeciwalergiczne,
przeciwzakrzepowe, rozszerzające naczynia krwionośne, a także przeciwmutagenne,
przeciwrakowe i przeciwstarzeniowe. Wiele napojów ziołowych jest spożywanych na całym
świecie, a niektóre napoje zyskały większą popularność niż inne w zależności od ich
pochodzenia geograficznego. Jednak w dobie globalizacji bariery etniczne zostały stopniowo
usunięte i takie towary, chociaż z różnych obszarów, są obecnie powszechnie dostępne jako
międzynarodowe produkty prozdrowotne.
1. Wprowadzanie
Nadmierne wytwarzanie reaktywnych form tlenu (RFT) w organizmie powoduje stres
oksydacyjny, szkodliwy proces prowadzący do utleniania biocząsteczek, takich jak białka,
lipidy, węglowodany i DNA. Stres oksydacyjny jest dobrze znany ze swojej kluczowej roli
w etiologii kilku chorób niezakaźnych (NCD), takich jak między innymi choroby sercowo-
naczyniowe, zapalenie stawów, cukrzyca typu 2, różne typy raka, choroby
autoimmunologiczne i zaburzenia neurodegeneracyjne. Organizm ludzki posiada endogenne
mechanizmy obrony antyoksydacyjnej, które działają jednocześnie na RFT. Należą do nich
enzymy (katalaza, dysmutaza ponadtlenkowa, reduktaza glutationowa, peroksydaza
glutationowa), antyoksydanty niskocząsteczkowe (kwas moczowy, glutation, albumina, grupy
białkowe SH, bilirubina) oraz niektóre witaminy (kwas askorbinowy, a-tokoferol) jako
karotenoidy. Jednak zewnętrzne źródła przeciwutleniaczy są potrzebne, aby zapobiec
uszkodzeniom oksydacyjnym w ludzkim ciele, gdy wewnętrzne systemy obrony
antyoksydacyjnej są zagrożone przez nadmierną ekspozycję na wolne rodniki i inne RFT.
Odnowione jest zainteresowanie naturalnymi, nieodżywczymi związkami
przeciwutleniającymi w zmniejszaniu częstości występowania i nasilenia NCD. Związki
przeciwutleniające są szeroko rozpowszechnione w materiałach roślinnych, tkankach
zwierzęcych i mikroorganizmach. Owoce, warzywa, zboża, rośliny strączkowe, nasiona oleiste,
herbaty i niektóre przyprawy są ważnym źródłem przeciwutleniaczy pochodzenia roślinnego.
Popularność wśród konsumentów dbających o zdrowie zyskały napoje ziołowe,
potocznie zwane herbatami. Wraz z innymi popularnymi napojami, takimi jak herbata, kawa
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

i kakao, które również są przygotowywane z materiałów roślinnych, przeniknęły do

powstającego rynku niszowego. Ponadto szybko rosnąca część populacji wykorzystuje napoje
ziołowe do odchudzania, odchudzania i szeregu innych celów kosmetycznych.
Na ogół napoje ziołowe przygotowywane są z naturalnych składników różnych
morfologicznych części roślin, a mianowicie liści, łodyg, korzeni, owoców, pąków i kwiatów.
Herbaty/napoje ziołowe są bogatym źródłem naturalnych związków bioaktywnych, takich jak
między innymi karotenoidy, kwasy fenolowe, flawonoidy, kumaryny, alkaloidy, poliacetyleny,
saponiny i terpenoidy. Dowody naukowe pokazują, że te bioaktywne związki wywierają
niezliczoną ilość efektów biologicznych, takich jak między innymi działanie przeciwutleniające,
przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwzapalne, przeciwalergiczne, przeciwzakrzepowe
i rozszerzające naczynia krwionośne, a także przeciwmutagenne, przeciwrakowe
i przeciwstarzeniowe. Ten wkład zawiera przegląd składowych przeciwutleniaczy
i bioaktywności napojów ziołowych.
1.1. Przeciwutleniacze
Przeciwutleniacze są znane ze swojej zdolności do hamowania lub opóźniania
utleniania innych cząsteczek w żywności i układach biologicznych. Chronią przed stresem
oksydacyjnym poprzez różne mechanizmy i sposoby działania, które często są niezależne od
ich działania przeciwutleniającego i mogą wywierać swoje działanie wspólnie poprzez kilka
mechanizmów. Te sposoby działania obejmują między innymi wychwytywanie wolnych
rodników, wygaszanie tlenu singletowego, inaktywację nadtlenków i innych RFT, chelatację
jonów metali, wygaszanie wtórnych produktów utleniania oraz hamowanie enzymów
prooksydacyjnych.
Przeciwutleniacze są naturalnie obecne w wielu produktach spożywczych. Ponadto
można je syntetyzować, podobnie jak ich naturalne odpowiedniki, takie jak syntetyczne
witaminy C i E. Syntetyczne przeciwutleniacze na ogół zawierają pierścień fenolowy i jeden lub
więcej podstawników hydroksylowych. Syntetyczne przeciwutleniacze, które są nadal
stosowane w przemyśle spożywczym, obejmują butylowany hydroksyanizol (BHA),
butylowany hydroksytoluen (BHT), galusan propylu (PG) i tert-butylohydrochinon (TBHQ).
Istnieją jednak obawy związane z potencjalnym działaniem rakotwórczym niektórych z tych
syntetycznych przeciwutleniaczy w wysokich stężeniach w modelach zwierzęcych, co
ogranicza ich zastosowanie w zastosowaniach spożywczych, a konsumenci chcą mieć produkty
z zieloną etykietą pozbawione syntetycznych dodatków.
1.2. Napoje ziołowe
Powszechnie używana herbata jest napojem zrobionym z liści i pąków lub gałązek
rośliny Camellia sinensis i ustępuje tylko wodzie, najczęściej spożywanemu napojowi na
świecie. Istnieją zasadniczo cztery główne rodzaje prawdziwych herbat, a mianowicie czarna
herbata, herbata oolong, zielona herbata i biała herbata. Niemniej jednak, termin
herbata/napój ziołowy zwykle odnosi się do naparów z owoców lub innych ziół, które nie
zawierają Carmellia sinesis. Napoje ziołowe są również nazywane tisane, naparem ziołowym
lub naparem botanicznym, aby uniknąć pomyłek z prawdziwymi herbatami. Napoje ziołowe
można wytwarzać ze świeżych lub suszonych kwiatów, niedojrzałych owoców, liści, nasion
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

i/lub korzeni przez moczenie (napar) lub gotowanie (wywar) materiałów źródłowych, w tym
ziół.
Napoje ziołowe spożywane w ramach zbilansowanej diety mogą poprawiać stan
antyoksydacyjny i zmniejszać stres oksydacyjny u ludzi. Ponadto wiele powszechnie
spożywanych napojów ziołowych nie zawiera żadnych wykrywalnych poziomów kofeiny, jak
w kawie i herbacie. Health Canada klasyfikuje napoje ziołowe w ramach naturalnych
produktów zdrowotnych (NHP). Jednak według Health Canada umiarkowane spożycie (2-3
filiżanki dziennie) wybranych herbat ziołowych, takich jak skórka cytrusów, melisa, imbir,
skórka pomarańczy i dzika róża są zalecane podczas ciąży i karmienia piersią.
Napoje ziołowe są wykorzystywane jako naturalna część kultury żywieniowej
w krajach, w których powszechnie stosuje się tradycyjne leki. Na przykład herbaty ziołowe
przygotowywane z Aegle marmelos (Kleiszcze smakowite), Cassia auriculata (Henna
bezbarwna), Aerva lanata (Polpala) i Hemidesmus indicus (Indysjka Sarasaparilla) są
popularnymi napojami społecznymi kultur kulinarnych w Indiach i na Sri Lance. Chiny to
kolejny kraj, w którym codziennie pije się często mieszane herbaty ziołowe, aby promować
zdrowie i zmniejszać ryzyko niektórych problemów zdrowotnych o różnym nasileniu, takich
jak przeziębienie czy choroby wątroby i innych narządów.
Herbatki ziołowe składają się z jednej lub więcej substancji ziołowych przeznaczonych
do spożycia doustnego i przygotowywanych za pomocą wywaru, naparu lub maceracji.
Generalnie herbatę przygotowuje się bezpośrednio przed użyciem. Popularne stają się jednak
gotowe do spożycia butelkowane napoje ziołowe. Herbaty ziołowe są zazwyczaj dostarczane
luzem lub w saszetkach. Substancję(e) ziołową(e) używaną(e) w formulacjach herbaty można
przetwarzać z wyprzedzeniem za pomocą suszenia, rozdrabniania i kruszenia. Dlatego
dostępne na rynku produkty mogą występować w różnych postaciach, takich jak całe suszone
części roślin, suszony proszek, suszone cząstki w torebkach herbaty, a także granulaty i
roztwory, które można spożywać bezpośrednio. Tabela 1 przedstawia wybrane przykłady
napojów ziołowych powszechnie stosowanych przez populacje na całym świecie w celu
poprawy optymalnego stanu zdrowia, a także w celu zmniejszenia ryzyka wielu stanów
chorobowych, takich jak hiperglikemia, dyslipidemia, nowotwory i hipercholesterolemia.
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

Tabela 1 Wybrane napoje ziołowe powszechnie spożywane w różnych częściach świata

Nazwa lokalna Nazwa naukowa Rodzina Część roślinna Korzyści zdrowotne

Przeciwnowotworowe,
Suszone liście, pąki, przeciwdyslipidemiczne,
Kleiszcze smakowite, Rutaceae –
Aegle marmelos kwiaty, niedojrzałe przeciwhiperglikemiczne,
klejowiec jadalny rutowate
owoce, kora przeciwcukrzycowe,
przeciwzapalne,

Leguminosae, Fabaceae –
Henna bezbarwna Cassia auriculata Suszone liście, kwiaty Przeciwhiperglikemiczny
bobowate

Amaranthaceae - Przeciwhiperglikemiczny,
Polpala Aerva lanata Suszona cała roślina
szarłatowate przeciwzapalny
Przeciwutleniające,
Indyjska Sarasaparilla, Asclepiadaceae –
Hemidesmus indicus Suszona cała roślina przeciwzakrzepowe,
Iramusu trojeściowate
przeciwagregacyjne
Przeciwnowotworowe,
Wąkrota azjatycka, Apiaceae –
Centella asiatica Suszona cała roślina zwiększają aktywność
Gotukola selerowate
enzymów antyoksydacyjnych
Przeciwutleniające,
Matricaria chamomilla Compositae, Asteraceae– hipocholesterolemiczne,
Rumianek pospolity Wysuszone kwiaty
Chamaemelum nobile astrowate przeciwnowotworowe,
Przeciwzapalny

Menispermaceae – Przeciwcukrzycowe,
Guduchi Himalaya, Tinospora cordifolia Łodyga, korzenie
miesięcznikowate przeciwzapalne
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

Nazwa lokalna Nazwa naukowa Rodzina Część roślinna Korzyści zdrowotne

Przeciwutleniające,
przeciwbakteryjne,
Apiaceae –
Kolendra siewna Coriandrum sativum Suszone owoce hipocholesterolemiczne,
selerowate
przeciwnowotworowe,
przeciwzapalne
Lamiaceae – Suszone części Przeciwutleniacz,
Gojnik Sideritis condensate
jasnotowate nadziemne antybakteryjny
Lamiaceae – Przeciwutleniacz,
Mięta pieprzowa Mentha piperita Suszone liście
jasnotowate przeciwnowotworowy
Aquifoliaceae –
hipocholesterolemiczny,
dwuliścienna
Yerba mate Ilex paraguariensis hepatoprotekcyjny, ochronny
Lamiaceae –
układu sercowo-naczyniowego
jasnotowate
Lamiaceae – Zwiększenie statusu
Szałwia, adacayi, minchi Salvia officinalis
jasnotowate antyoksydacyjnego wątroby
RFTaceae –
Dzika róża RFTa canina Owoce Przeciwzapalny
różowate
Rooibos – herbata
Fabaceae – Przeciwutleniacz,
Aspalat pRFTty, Aspalathus linearis
bobowate przeciwnowotworowy
czerwonokrzew
Cochlospermum Bixaceae Rak przeciw wątrobowo-
Borututu Korzenie
angolensis – Arnotowate komórkowy, przeciwutleniacz
Zingiberaceae –
Imbir lekarski Zingiber officinale Kłącze Przeciwzapalne, hipoglikemia
imbirowate
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

2. Związki przeciwutleniające w napojach ziołowych

2.1. Związki fenolowe
Związki fenolowe są wszechobecne w organach roślin. Są to metabolity wtórne
składające się z pierścienia aromatycznego o różnym stopniu hydroksylacji. Fenole pochodzą
z prekursorów biosyntezy, takich jak pirogronian, octan, aminokwasy aromatyczne, takie jak
fenyloalanina i tyrozyna, acetylo-CoA i malonylo-CoA po pentozafosforan, szikimat i szlaki
metabolizmu fenylopropanoidów. Związki fenolowe występujące w napojach ziołowych
obejmują kwasy fenolowe, kumaryny, flawonoidy, garbniki, lignany i ligniny.
2.2. Kwasy fenolowe
W roślinach występują dwie klasy kwasów fenolowych, kwasy hydroksybenzoesowe
i kwasy hydroksycynamonowe. Kwasy hydroksybenzoesowe (C6-C1) obejmują między innymi
kwasy galusowy, p-hydroksybenzoesowy, wanilinowy, syryngowy i protokatechowy. Kwasy
hydroksycynamonowe, lepiej znane jako fenylopropanoidy (C6-C3), obejmują kwasy p-
kumarowy, kawowy, ferulowy i synapinowy. Doniesiono, że napoje ziołowe zawierają wiele
kwasów fenolowych.
Tabela 2 Kwasy fenolowe i zawartość flawonoidów w kondensacie Sideritis moczonym w temperaturze
100 C przez 10 lub 30 min.

Związek fenolowy Część roślinna μg/g suchej masy

Kwasy fenolowe
Protokatechu kwiat 200
p-hydroksybenzoesowy kwiat 1178
Waniliowy kwiat 1569
p- Coumaric nasionko 249
Kawa liść 601
Ferulowy kwiat 59
Flawonoidy
Katechina liść 209
rutyna liść 879
Kwercetyna kwiat 1902
kemferol liść 1057 (a)
Izorhamnetyna kwiat 15284 (a)
Źródło: Dane zaadaptowane z Kara i wsp.1
(a) Moczenie przez 10 min.
2.3. Flawonoidy
Flawonoidy są syntetyzowane przez kondensację związku fenylopropanoidowego
z trzema cząsteczkami malonylokoenzymu A. Reakcja ta jest katalizowana przez enzym
syntaza chalkonu, która prowadzi do powstania chalkonów. Chalkony są następnie
cyklizowane w warunkach kwasowych z wytworzeniem flawonoidów. Istnieją różne podklasy
flawonoidów, a mianowicie: flawony, flawonole, flawonony, flawononole, izoflawony,
antocyjanidyny i flawanole. Flawony i flawonole występują w żywności jako aglikony. Mają
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

podobne struktury pierścienia C z podwójnym wiązaniem w 2-3 pozycjach. Flawonom brakuje

grupy hydroksylowej w trzeciej pozycji.

 flawonole (kwercetyna, kaempferol i mirycetyna),

 flawony (luteolina, apigenina i chryzyna),
 flawanole (katechina, epikatechina, epigallokatechina, galusan epikatechiny i galusan
epigallokatechiny),
 flawanony (narigenina, hesperytyna i eriodyktanidyna),
 antocyjanidyny (cyjanidyna, malwidyna, peonidyna, petunidyna, pelargonidyna
i definidyna) oraz
 izoflawony (genisteina, daidzeina i glicyteina)
są składnikami wodnych naparów z kwiatów, liści i nasion kondensatu Sideritis (Tabela 2).
Ponadto napar z kwiatów przygotowany w ciągu 10 minut zawierał 15 mg izoramnetyny na
gram suchej masy.

2.4. Lignany
Lignany to związki, które składają się z dwóch sprzężonych jednostek
fenylopropanoidowych połączonych centralnymi węglami ich łańcuchów bocznych.
Powszechne lignany roślinne występujące w diecie człowieka obejmują sekoizolarycyrezynol,
matairezinol, laricirezinol, pinorezinol i syringarezinol. Sekoizolarycyrezynol i matairezinol są
łatwo przekształcane w ssacze lignany, odpowiednio enterodiol i enterolakton, przez
mikroflorę jelitową w jelicie człowieka i wiadomo, że wywierają silne działanie
przeciwutleniające i estrogenne.
2.5. Ligniny
Ligniny powstają w wyniku polimeryzacji mieszaniny trzech monolignoli, a mianowicie
alkoholi p-kumarylowych, sinapylowych i koniferylowych. Dodatkowe związki są
wprowadzane do ligniny w niewielkich ilościach. Należą do nich między innymi aldehyd iglasty,
aldehyd synapowy, alkohol dihydrokoniferylowy, alkohol 5-hydroksykoniferylowy, ferulan
tyraminy i p-hydroksy-3-metoksybenzaldehyd.
2.6. Taniny
Taniny składają się z grupy związków o dużej różnorodności struktury i mają zdolność
wiązania i wytrącania białek. Taniny dzielą się na trzy grupy, a mianowicie taniny
skondensowane, taniny hydrolizowalne i taniny złożone.
2.7. Kumaryny
Kumaryny są laktonami pochodnych kwasu cis-O-hydroksycynamonowego i występują
w postaci wolnej lub jako glikozydy. W żywności znajdują się pRFTte kumaryny,
furanokumaryny (psoraleny) i piranokumaryny.
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

2.8. Terpeny
Terpeny i pochodne terpenoidów są metabolitami wtórnymi, które pochodzą
z jednostek izoprenowych (2-metylobutadienowych). Jednostki izoprenowe C5H8
polimeryzują, a następnie wytwarzają różne klasy terpenoidów, które obejmują hemiterpeny
składające się z pojedynczej jednostki izoprenowej C5, monoterpeny (C10), seskwiterpeny
(C15)), diterpeny (C20), sesterterpeny (C25), triterpeny (C30), karotenoidy (C40) i politerpeny
składające się z długich łańcuchów wielu jednostek izoprenowych. Grupa związków
triterpenowych obejmuje sterole i triterpeny, które gromadzą się w roślinach jako glikozydy
(saponiny). Saponiny są glikozylowanymi (aglikon zwany sapogeniną) metabolitami wtórnymi
o właściwościach powierzchniowo czynnych. Niektóre z tych saponin są cennymi materiałami
wyjściowymi do syntezy leków steroidowych.
2.9. Karotenoidy
Karotenoidy to szeroko rozpowszechnione pigmenty o żółtym, pomarańczowym
i czerwonym zabarwieniu. Wykazują działanie prowitaminy A i antyoksydacyjne. Karotenoidy
należą do węglowodorów (karotenów) o szkielecie 40 atomów węgla z 8 jednostkami
izoprenowymi. Ich struktury mogą być cyklizowane na jednym lub obu końcach i mieć różną
liczbę atomów wodoru lub mogą zawierać grupy funkcyjne zawierające tlen, zwane
ksantofilami. Powszechne karoteny w diecie człowieka to b-karoten, a-karoten i likopen,
podczas gdy ksantofile to luteina, zeaksantyna, kryptoksantyna, kantaksantyna, astaksantyna
i fukoksantyna. Główne aktywne karotenoidy prowitaminy A to b-karoten, a-karoten
i kryptoksantyna.
2.10. Poliacetyleny
Poliacetyleny to grupa związków bioaktywnych składająca się z potrójnego wiązania
węgiel-węgiel lub alkinylowej grupy funkcyjnej. Alifatyczne C17-poliacetyleny typu falcarinolu,
takie jak falcarinol i falcarindiol, są szeroko rozpowszechnione w rodzinach Apiaceae
i Araliaceae. Poliacetyleny typu falcarinol powstają z kwasu oleinowego przez odwodornienie,
które prowadzi do powstania kwasu C18-acetylenokrepeninowego i kwasu
dehydrokrepenowego, które są następnie przekształcane w C17-acetyleny w wyniku b-
utleniania. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat badano właściwości prozdrowotne i zawartość
poliacetylenów w wielu tradycyjnych ziołach leczniczych. Zioła takie jak korzeń żeń-szenia
amerykańskiego (Panax quinquefolium), Peucedanum praeruptorum (Gorysz), Echinacea
pallida (Jeżówka blada), Bupleurum spinosum (Przewiercień) i Atractylodes lancea (Cang Zhu)
zawierają poliacetyleny.
3. Aktywność przeciwutleniająca i bioaktywność napojów ziołowych
Herbaty ziołowe są od wieków spożywane jako napoje towarzyskie. Ponadto stosuje
się je również jako alternatywne leki ziołowe w leczeniu wielu dolegliwości. W nowoczesnych
społeczeństwach stosuje się je do zmniejszania stanów ryzyka chorób niezakaźnych, takich jak
cukrzyca typu 2, nadciśnienie, dyslipidemia i nowotwory. Tabela 3 podsumowuje wybrane
informacje dotyczące oświadczeń leczniczych dotyczących koncentratów ziołowych
A. Marmelos (Kleiszcze smakowite).
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

Tabela 3. Dowody dotyczące RFTzczeń leczniczych dla Kleiszcze smakowite, klejowiec jadalny (Aegle
Marmelos)

Część
Wynik Odniesienie
roślinna
Ekstrakt działanie przeciwcukrzycowe u szczurów z hiperglikemią Sachdewa i wsp.;
z liści Ponnachan i wsp.;
Upadhya i wsp.
Obniżony poziom cholesterolu u chorych na cukrzycę Gohil i wsp.
Efekty radioochronne u myszy Jagetia i wsp.
Ekstrakt Działanie przeciwhiperlipidemiczne u szczurów Rajadurai i Książę
z korzenia z zawałem mięśnia sercowego wywołanym przez
izoproterenol
Ekstrakt Działanie przeciwzapalne u zwierząt Benni i wsp.
z owoców Działanie moczopędne u szczurów Singh i wsp.
Działanie przeciwdyslipidemiczne u szczurów Kruszna i wsp.
Zmniejsza ciśnienie śródgałkowe, które jest przyczyną Agarwal i wsp.
jaskry u białych królików nowozelandzkich
Aktywność hipoglikemiczna u szczurów z cukrzycą Kamalakkannan i
Prince
działanie przeciwcukrzycowe u szczurów Kamalakkannan i
Prince
Działanie chemoprewencyjne u szwajcarskich myszy Agarwal i wsp.
albinosów
Ekstrakt Działanie przeciwpłodne u samców szczurów Wistar Agarwal i wsp.
z kory

3.1. Azjatyckie herbaty ziołowe

Centella Asiatica to herbata ziołowa powszechnie stosowana przez populacje
azjatyckie. Stosuje się suszone całe zioło jako pojedynczy składnik lub zmieszane z innymi
produktami, takimi jak czosnek, kolendra czy imbir. Wiadomo, że to zioło zwiększa aktywność
enzymów antyoksydacyjnych, a mianowicie dysmutazy ponadtlenkowej, katalazy
i peroksydazy glutationowej. C. asiatica składa się z szeregu związków bioaktywnych, takich
jak alkaloidy, terpenoidy i saponiny. Główne triterpenoidy zidentyfikowane w tym zielu to
między innymi kwas azjatycki, kwas madekasowy, azjatykozyd i madekasozyd. Ponadto C.
asiatica jest bogatym źródłem bioaktywnych poliacetylenów. Govindan i in. zidentyfikował
związek poliacetylenowy, cadiyenol, z powierzchniowej części rośliny. Ponadto wykazali, że
kadiyenol był zdolny do indukowania apoptozy komórek o 63% w stężeniu 28 μM w ciągu 24
godzin w komórkach chłoniaka myszy (P388D1). Ponadto związek zmniejszał również
wytwarzanie tlenku azotu o 70% w makrofagach myszy aktywowanych lipopolisacharydem
(LPS) na poziomie 24 μM.
W Japonii w celach promocji zdrowia spożywa się wiele herbat ziołowych, takich jak
jaśmin arabski, gruszka balsamiczna, trawa jęczmienna, guawa, wytrzymała guma, persymona
japońska, łzy Jobsa i herbata z jagód wolof. Całkowita zawartość fenoli w jaśminie arabskim,
gruszce balsamicznej, trawce jęczmiennej, kameleonach, guawa, mrozoodpornym drzewie
kauczukowym, persymonie japońskiej, łzach łez i herbacie z wilczych jagód wyniosła 101, 15,
11, 83, 43, 41,4 i 17 mg taninów równoważniki kwasowe (eq)/g zioła (sucha masa). Aktywność
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

przeciwutleniająca tych herbat ziołowych wahała się od 7 do 173 mmol/L jako siła redukująca
miedź.
A. marmelos, powszechnie znany jako bael; kleiszcze smakowite, to roślina pochodząca
z Azji Południowo-Wschodniej. Jest to wolno rosnące, subtropikalne drzewo, uprawiane
w Indie, Sri Lanka, Pakistan, Bangladesz, Birma, Tajlandia i inne kraje Azji Południowo-
Wschodniej. Owoc Bael jest bogatym źródłem kumaryn, witaminy C i ryboflawiny. Liście,
łodygi i kora, a także owoce znane są w tradycyjnej medycynie z powodu czerwonki i różnych
innych dolegliwości jelitowych (rys. 1). Liście są również szeroko stosowane w leczeniu
biegunki. Ponadto bael jest silnym środkiem chroniącym przed promieniowaniem,
przeciwbólowym, przeciwhiperglikemicznym, przeciwdyslipidemicznym,
przeciwnowotworowym i przeciwcukrzycowym. Całkowita zawartość fenoli (TPC) i całkowita
zawartość flawonoidów (TFC) w owocach bael wynosiła odpowiednio 87 mg równoważnika
kwasu galusowego/g suchej masy (sm) i 15 mg równoważnika katechiny/g sm. Ponadto
w owocach bael stwierdzono zawartość karotenoidów i kwasu askorbinowego odpowiednio
3,3 i 26 mg/100 g sm. Ponadto jako dominujące związki lotne odnotowano monoterpeny
(limonen, pulegon) i seskwiterpeny (cubebene). Limonen jest głównym składnikiem
nadającym między innymi charakterystyczny smak owoców bael. Ponadto z różnych części
bael wyizolowano również kumaryny, takie jak marmelozyna, marmezyna i imperatorin,
a także alkaloidy, czyli aeglina i aegelenina. Ekstrakt z liścia, korzenia, łodygi i owocu wykazał
wysoką aktywność przeciwutleniającą, co określono za pomocą zmiatania 2,2-difenylo-1-
pikrylohydrazylu (DPPH) oraz aktywności przeciwutleniającej redukującej żelazo (FRAP).
Ponadto zgłoszono kilka aktywności biologicznych, takich jak działanie przeciwcukrzycowe,
przeciwhiperlipidemiczne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne,
przeciwnowotworowe i przeciwzapalne w związku z różnymi częściami drzewa beli.
Przeciwcukrzycowe działanie ekstraktu owocowego wynika prawdopodobnie z obecności
kumaryn, które wzmagają wydzielanie insuliny z istniejących komórek beta wysp Langerhansa.
Na Sri Lance suszone pąki i kwiaty oraz niedojrzałe owoce są przygotowywane jako napary
z herbaty ziołowej, które zastępują popularną herbatę przygotowywaną z Camelia sinensis.
Generalnie bael jest uważany za bezpieczny, ale przeprowadzono tylko kilka badań
dotyczących jego toksyczności. Das i wsp. zbadali toksyczne działanie wodnego ekstraktu z liści
bael i donieśli, że 50 mg/100 g masy ciała samców albinosów szczepu Wistar nie wykazywało
żadnej toksyczności w wątrobie i nerkach. Ponadto wykazano, że po ciągłym podawaniu
dootrzewnowo 50 mg/kg masy ciała ekstraktów z A. marmelos w sercu, wątrobie, nerkach,
jądrach, śledzionie i mózgu nie zaobserwowano żadnych poważnych nieprawidłowości ani
zmian histopatologicznych. Ponadto w teście Amesa nie stwierdzono, aby wodny ekstrakt
z owoców bael był mutagenny wobec szczepu TA 100 Salmonella typhimurium.
Suszone pąki kwiatowe, kwiaty i liście Tanner's Cassia (Cassia auriculata) zyskały dużą
popularność jako herbaty ziołowe w krajach takich jak Indie i Sri Lanka. Ponadto, części
roślinne Tanner's Cassia były stosowane jako alternatywny środek terapeutyczny, szczególnie
w kontrolowaniu stanów hiperglikemicznych w tradycyjnym systemie medycznym. Ekstrakty
metanolowe z kwiatów Cassia hamowały aktywność aglukozydazy in vivo i in vitro. Ponadto
ekstrakty z kwiatów i liści Cassia wykazywały działanie przeciwhiperglikemiczne
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

w eksperymentalnej cukrzycy wywołanej streptozotocyną. Ponadto wodny ekstrakt Cassia

hamował peroksydację lipidów w mózgu szczurów z cukrzycą. Kilka związków fenolowych,
a mianowicie (-) katechina, (-) epikatechina i procyjanidyna B1 zidentyfikowano w wodnym
wyciągu alkoholowym z nasion kasji. Puranik i in. zgłoszono bezpieczeństwo sercowo-
naczyniowe i dobrą tolerancję ekstraktów z nasion Cassia bez żadnych działań niepożądanych
u samców i samic szczurów. Jednak ekstrakty z nasion Cassia otrzymane przy użyciu ekstrakcji
płynem w stanie nadkrytycznym zakłócały wchłanianie metforminy, gdy były podawane razem
z ekstraktami w modelu szczurzym.

Przeciwhiperglikemiczny

Przeciwhiperlipidemiczny
Przeciwzapalny

Rysunek 1 Świeże kwiaty i pąki Tanner's Cassia oraz sadzonki suszonych niedojrzałych owoców i przygotowanie
herbaty ziołowej z bael.

3.2. Herbaty ziołowe popularne w Afryce

Popularnymi południowoafrykańskimi herbatami ziołowymi są rooibos (Aspalathus
linearis), borututu (Cochlospermum angolensis) i tisane z miodem. Tradycyjne zastosowania
lecznicze rooibos w Afryce Południowej obejmują łagodzenie kolki niemowlęcej, alergii, astmy
i problemów dermatologicznych. Ponadto wywar z miodowego krzewu stosowany jest jako
środek wzmacniający i wykrztuśny w przewlekłym katarze i gruźlicy płuc. Mckay i Bulmbergare
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

donieśli, że rooibos jest bogaty w polifenole i jest rzadkim źródłem dietetycznych

dihydrochalkonów, a mianowicie aspalatyny i nothofaginy. Ponadto głównymi polifenolami
w miodowym krzewie są mangiferyna ksantonowa oraz flawonony, hesperytyna
i izokuranetyna. Zarówno rooibos, jak i herbatki z miodem wykazują silne działanie
przeciwutleniające i antymutagenne in vitro. Herbata Rooibos ma również korzystny wpływ
na zdrowie serca. Doniesiono, że chryzoeriol, który jest obecny w małych ilościach w Rooibos,
jest potencjalnym środkiem zapobiegającym chorobom naczyniowym i leczeniu ich u ludzi.
Chryzoeriol jest w stanie hamować migrację komórek mięśni gładkich do aorty, co jest główną
przyczyną miażdżycy. Co więcej, herbata Rooibos wykazała działanie hamujące ACE (enzym
konwertujący angiotensynę) i redukujące kilka istotnych biomarkerów związanych
z chorobami sercowo-naczyniowymi.
3.3. Herbaty ziołowe popularne w Ameryce Południowej
Yerba mate (Ilex paraguariensis) jest powszechnie spożywana przez tubylców jako
napój towarzyski i leczniczy w Ameryce Południowej od wieków i w przeciwieństwie do innych
napojów ziołowych zawiera kofeinę. W przypadku yerba mate opisano kilka właściwości
prozdrowotnych, takich jak działanie hepatoprotekcyjne, moczopędne oraz stymulujące
ośrodkowy układ nerwowy. Ponadto inne badania wykazały jego działanie przeciwutleniające,
przeciwzapalne, antymutagenne i obniżające poziom lipidów. Jako główne związki bioaktywne
w yerba mate odpowiedzialne za jej działanie zidentyfikowano pochodne kofeoilowe, takie jak
kwas kofeinowy, kwas mono- i dikawoilochinowy, metyloksantyny (kofeina i teobromina) oraz
flawonoidy, czyli rutynę, kwercetynę i kemferol. W odrębnym badaniu wykazano, że yerba
mate i jej związki bioaktywne regulują ekspresję genów związanych z adipogenezą. Ekstrakt
z Yerba mate obniżył ekspresję genów odpowiedzialnych za adipogenezę, takich jak Creb-1
i C/EBPa. Ponadto ekstrakt zwiększał ekspresję genów związanych z hamowaniem
adipogenezy, w tym Dlk1, Gata2, Gata3, Klf2, Lrp5, Pparg2, Sfrp1, Tcf7l2, Wnt10b i Wnt3a.
Herbata Kombucha to napój zdrowotny przygotowany przez fermentację naparu
z czarnej herbaty i cukru z symbiotyczną kulturą bakterii kwasu octowego i drożdży, o których
wiadomo, że mają potencjalne skutki zdrowotne. Aloulau i wsp. wykazali, że w porównaniu
z czarną herbatą, herbata kombucha była skutecznym inhibitorem aktywności a-amylazy
i lipazy w osoczu i trzustce szczurów z cukrzycą. Co więcej, herbata kombucha wykazywała
wyższą aktywność supresorową zwiększonego poziomu glukozy we krwi niż czarna herbata.
Ponadto kombucha wywoływała znaczne opóźnienie wchłaniania cholesterolu LDL
i trójglicerydów oraz znaczny wzRFTt cholesterolu HDL. Według analizy histologicznej wywarł
on działanie łagodzące na trzustkę i skutecznie chronił funkcje wątroby i nerek szczurów
z cukrzycą. Zostało to dodatkowo potwierdzone przez znaczne zmniejszenie aktywności
transaminazy asparaginianowej, transaminazy alaninowej i transpeptydazy gamma-
glitamylowej w osoczu, jak również zawartości kreatyniny i mocznika u szczurów z cukrzycą.
3.4. Herbaty ziołowe popularne w Europie
Rumianek należy do rodziny Asteraceae lub Compositae i jest reprezentowany przez
kilka odmian, a mianowicie Chamomilla recutita, Matricaria chamomilla i Chamaemelum
nobile. Herbata rumiankowa jest powszechnie spożywana w Europie. Herbata rumiankowa,
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

parzona z suszonych główek kwiatowych. Główne składniki to związki fenolowe, przede

wszystkim flawonoidy apigenina, kwercetyna, patuletyna i luteolina. Głównymi związkami
olejku eterycznego są terpenoidy alfa-bisabolol i azuleny, w tym chamazulen. Rumianek ma
umiarkowaną aktywność przeciwutleniającą i przeciwdrobnoustrojową oraz znaczną
aktywność przeciwpłytkową in vitro. Ponadto badania na zwierzętach wykazały silne działanie
przeciwzapalne, antymutagenne i obniżające poziom cholesterolu w przypadku rumianku.
Ponadto wykazano również pewne przeciwskurczowe i przeciwlękowe działanie herbaty
rumiankowej.
Kilka badań wykazało właściwości przeciwutleniające, hipocholesterolemiczne,
przeciwpasożytnicze, przeciwstarzeniowe i przeciwnowotworowe rumianku. Rumianek od
dawna znany jest jako lek na choroby zapalne. Wykazano, że leczenie rumiankiem hamowało
uwalnianie indukowanej przez LPS pRFTtaglandyny E (2) w makrofagach RAW 264,7 in vitro.
Stwierdzono, że efekt ten jest spowodowany hamowaniem aktywności enzymu COX-2 przez
ekstrakty z rumianku. Ponadto rumianek powodował zmniejszenie indukowanej przez LPS
ekspresji mRNA i białka COX-2, nie wpływając na ekspresję COX-1. Niewielki odsetek ludzi jest
wrażliwych na rumianek i rozwija reakcje alergiczne. Dowody na interakcje rumianku z ziołami
nie są dobrze udokumentowane i potrzebne są dalsze badania, aby dojść do jakichkolwiek
ostatecznych wniosków.
Dagcayi’ to popularny w Turcji napój ziołowy przygotowywany z naparu kondensatu S.
W ostatnich badaniach zgłoszono skład fenolowy wodnych naparów Dagcayi. Suszona
nadziemna część rośliny jest zwykle używana do zaparzania herbaty. Kwasy
hydroksybenzoesowe i hydroksycynamonowe zidentyfikowano w ekstraktach z kwiatów, liści
i nasion kondensatu S. Skład fenolowy kondensatu S. zmieniał się w zależności od temperatury
infuzji, czasu trwania i części rośliny użytej do infuzji. Kwasem fenolowym zidentyfikowanym
we wszystkich badanych częściach roślin był kwas p-kumarowy, a jego zawartość wahała się
od 10 do 398 mg/g suchej masy różnych części roślin, tj. kwiatu, liścia i nasiona. Kwas
chlorogenowy wykryto tylko w temperaturze rozmiękczania 60oC.
Herbata miętowa, parzona z liści Mentha piperita, jest powszechnie spożywaną tisane,
która działa uspokajająco na organizm i jest popularna w Europie i Afryce Północnej. Korzyści
zdrowotne zgłoszone dla herbaty miętowej obejmują działanie przeciwbakteryjne in vitro
przeciwko wielu chorobotwórczym bakteriom i działanie przeciwutleniające. Związki fenolowe
opisane w liściach M. piperita obejmują kwas rozmarynowy i flawonoidy.
Kilka preparatów z owoców i nasion dzikiej róży (RFTa canina) wykazało działanie
przeciwutleniające i przeciwzapalne. Owoce R. canina L. mają wysoką zawartość kwasu
askorbinowego i fenoli, w tym flawonoidów, które zapewniają działanie przeciwutleniające
oraz szereg innych korzystnych bioaktywności.
Według Bendera i in. Stwierdzono, że zdolność absorpcji rodników tlenowych in vitro
(ORAC) i zdolność komórkowa antyoksydacyjna ex vivo (CAA) yerba mate, herbaty miętowej,
szałwii i naparów z owoców dzikiej róży w linii komórek ludzkich keratynocytów HaCat
znacznie się różniły (Tabela 4). Szałwia (Salvia officinalis) jest powszechnie stosowana do
przygotowywania napojów, a także jako środek aromatyzujący w żywności. Doniesiono o kilku
 A. Chandrasekara, F. Shahidi / Journal of Traditional and Complementary Medicine 8 (2018) 451e458

korzyściach zdrowotnych, takich jak właściwości przeciwnowotworowe, przeciwbakteryjne

i przeciwzapalne szałwii.
Napoje ziołowe są zwyczajowo stosowane jako część normalnej diety w niektórych
populacjach na świecie, a trend ich używania między innymi stopniowo wzrasta. Dostępna jest
jednak bardzo ograniczona ilość opublikowanych informacji na temat bezpieczeństwa ziół
i napojów ziołowych oraz interakcji zioła z ziołami, jak również ziołowo-lecznicze interakcje.
Na uwagę zasługuje fakt, że napoje ziołowe są przygotowywane tak, aby zachować smakowite
właściwości napojów towarzyskich, przez co są mniej mocne w smaku, a ich związki
bioaktywne występują w mniejszych ilościach ze względu na rozcieńczenie w porównaniu
z preparatami ziołowymi przeznaczonymi do stosowania jako lek. Na przykład na Sri Lance
tradycyjne i ajurwedyjskie wywary stosowane jako lekarstwa są przygotowywane przez
gotowanie suszonych lub świeżych ziół w 8 szklankach wody, aż objętość zostanie zmniejszona
do jednej szklanki.
Według przeglądu Singha i wsp. zioło C. asiatica może powodować problemy
z wątrobą, rozstrój żołądka, nudności i senność. Choi i wsp. dokonali przeglądu interakcji
leków ziołowych i skupili się szczególnie na wpływie ziół na enzymy metaboliczne
i transportery. Aktywne związki niektórych ziół mogą hamować enzymy metaboliczne fazy 1
i 2, wpływając tym samym na metabolizm leków. Ponadto skoncentrowana postać niektórych
ziół, takich jak zielona herbata, może powodować szkodliwe skutki, a mianowicie uszkodzenie
wątroby, interakcję z lekami, interakcję z enzymami metabolicznymi i innymi naturalnymi
składnikami.
Tabela 4. Zdolność absorpcji rodników tlenowych (ORAC) i komórkowa aktywność antyoksydacyjna
(CAA) napojów ziołowych

ORAC (μmol ekwiwalent CAA (μmol kwercetyny

Napój ziołowy
troloxu/g sm) równoważnik/g sm)
Herbata miętowa 1438 27.9
Szałwia 1351 35.3
Yerba mate 1195 46.5
Dzika róża 330 2.9

4. Podsumowanie
Napoje ziołowe są potencjalnie bogatym źródłem fitochemikaliów, które mogą pomóc
w zmniejszeniu stanów ryzyka choroby, a tym samym w leczeniu NCD. Wiele napojów
ziołowych jest spożywanych na całym świecie. Chociaż bioaktywność niektórych napojów
ziołowych jest znana z badań przedklinicznych, dalsze badania analityczne i kliniczne są
uzasadnione w celu zbadania związków bioaktywnych, które wywołują takie efekty, a ich
sposób(y) działania w zmniejszaniu ryzyka choroby i promocji zdrowia wymaga weryfikacji.