Streszczenie krótkie

Czwartego stycznia rodzice Marcinka Borowicza odwożą go z rodzinnych Gawronek

do szkoły w Owczarach i oddają na naukę panu Wiechowskiemu. Za przygotowanie
Marcina do egzaminów do gimnazjum będą płacić nauczycielowi w naturze: mąką,
grochem, rybami, płótnem... Marcinek poznaje w szkole podstawy języka rosyjskiego.
Potem wraz z matką jedzie do Klerykowa, zdawać egzaminy do gimnazjum. Rosjanie
odnoszą się do Polaków bez szacunku, rodzice bardzo się denerwują, że ich dzieci nie
dostaną się do szkoły. Marcinek pomyślnie zdaje egzaminy i zamieszkuje na stancji u
pani Przepiórkowskiej, zwanej „starą Przepiórzycą”. Umiera matka Marcina. Życie
szkolne płynie swoim torem. Chłopcy uczą się po rosyjsku. Po wakacjach w szkole
następują jednak zmiany. Zmieniają się nauczyciele; dyrektorem jest
Kriestoobriadnikow, inspektorem Zabielskij, nauczycielem łaciny - Pietrow, a historii
- Kostriulew. Marcin powoli ulega rusyfikacji. W gimnazjum pojawia się nowy uczeń,
Andrzej Radek, syn fornala. Bardzo ciężko pracuje - daje korepetycje i uczy się. Na
lekcji historii nauczyciel Kostriulew sugeruje, że katolickie zakonnice mordowały
swoje nowonarodzone dzieci i chowały je w podziemiach klasztoru. „Figa” - Walecki,
zraniony w swych uczuciach religijnych, głośno protestuje przeciw oszczerstwu. Po
wyjściu nauczyciela z klasy Borowicz kpi sobie z Waleckiego. Na prośbę matki
Walecki nie zostaje wydalony ze szkoły , „tylko” wychłostany. Klasa, idąc za
przykładem Borowicza, zdecydowanie odcina się od nieszczęsnego „buntownika”.

Drugim nowym uczniem jest Bernard Zygier. Budzi on w swoich kolegach tożsamość
narodową i uczucia patriotyczne. Marcin przeżywa pierwszą miłość do panny Anny
Stogowskiej - „Biruty”. Nie pada między nimi ani jedno słowo. Codzienne, poranne
spotkania w parku (obydwoje uczą się do matury) nadają ich miłości niepowtarzalny
nastrój.

Po wakacjach, spędzonych w Gawronkach, Marcin wraca do Klerykowa. Jest już

dorosły, w maju zdał maturę. Teraz usiłuje odnaleźć „Birutę”, ale niestety, okazuje się,
że wraz z rodziną wyjechała na stałe do Rosji. Zrozpaczonemu Marcinowi pomocną
dłoń podaje Radek.