5429 Musa Ve Yahudiliq Hayrullah Ors 2003 470s

H a y r u l l a h ÖRS
MUSA
ve
YAHUDİLİK
* YAZARIN BAŞKA KİTAPLARI
ANAÂSİS (Ksenophon) İlk baskısı Remzi Kitabevi 2 ve 3.
\ baskıları M. Eğitim Bakanlığı Klisikler serisinde
İSKENDER’İN ANABASİSİ (Arriamıs) Millî Eğitim Bakan
lığı Klâsikler serisinde.
KIRIK TESTİ (H. von Kleist) Millî Eğitim Bakanlığı Klâ
sikler serisinde.
KUDÜS (Selma Lagerlöff) Millî Eğitim Bakanlığı Klâsikler
serisinde
GÖSTA BERLÍNG (B. Enver Koryak’la birlikte)
(Selma Lagerlöff Millî Eğitim Bakanlığı Klâ
sikler serisinde.
GÖKLE YER ARASINDAKİ YOL (Selma Lagerlöff) (Behiç
Enver Koryak’la) M. E. Bakanlığı Klâsikler se
risinde.
TANRILAR, MEZARLAR VE BİLGİNLER (Ceram'dan)
Millî Eğitim B. Bilim Eserleri serisinde
NİL HOLGERSUN’UN İSVEÇ GEZİSİ (Behiç Enver Kor
yak’la birlikte) (Selma Lagerlöff). Millî Eğitim
Bakanlığı Çocuk kitapları serisinde
MEKTUPLAR VE MAKSİMLER (Epikür) Remzi Kitabevi
ŞÖLEN (Ksenophon) Remzi Kitabevi
MEKTUPLAR (H. von Moltke) İş Bankası yayını
HAZRETİ MUHAMMED (Watt) Remzi Kitabevi
KONFUÇYUS Remzi Kitavebi
SAVAŞ BİTİNCE (Hikâyeler) (Heinrich Böll) Remzi Kita
bevi.
Yükselen Matbaası, 1966 — İstanbul

HAYRULLAH ÖRS
M U S A
VE
YAHUDİLİK
İSTANBUL
93, Ankara Caddesi, 93
REMZİ KİTABEYİ
ÖNSÖZ
Söze, Alman Protestan Kilise Komisyonunun kontrolün

den geçmiş olan Eski ve Yeni Ahit çevirisindeki şu cümle
lerle başlamak istiyorum:
«Kutsal Kitap (Yani Eski ve Yeni Ahit) gökten inmiş
değildir. Eski Ahdin 39 kitabiyle dört İncil binlerce yılda ya
vaş yavaş gelişmiş ve son şeklini almıştır.»
Protestanlığın doğuş yeri olan Almanyadaki en yüksek
dinî kurullardan biri tarafından onaylanan bu söz, bundan,
hattâ yüz yıl önce bile, ancak sayılı kimselerin, biraz dia teh
likeyi göze alarak söyliyebilecekleri kadar cüretli sayılırdı.
Ama daha 1670 te filozof Baruch Spinoza —ki bir Yahudi
idi—, adım vermeden yayınladığı «Tractatus theologico-po-
liticus» adlı kitabında şöyle demişti:
«Kutsal Kitabın, olduğu gibi, bir insana gökten inen Tan
rı mektubu olduğuna inanan kişi, hiç şüphesiz beni, Kutsal
Ruha karşı günah işlemekle suçlandıracaktır, çünkü ben bu
rada Tanrı kelâmının yanlışlarla dolu, birçok yerleri kesil
miş, değiştirilmiş ve birçok yerlerinde kendi kendisiyle çeli
şir hale gelmiş olduğunu ileri sürmekteyim. Ama, eğer oıılar
da düşünecek olurlarsa hiç şüphesiz bağırmaktan vazgeçe
ceklerdir.»
Bu sözler büyük bir kızgınlık uyandırdı, hıristiyanlar,
özellikle Luther mezhebinin müteassıplan Spinoza’nın «Ce
hennem direği» olduğu gibi iltifatları bol bol kullandılar,
Yahudüler de onu cemaattan tardetti. Ama kitabı birçok ke
re, içindekilerle hiç ilgisi olmıyan adlar 'altında ve hep yaza
nı belirtilmeden yayınlandı.
5
Zamanla, İnançla Bilgi arasında kesin bir ayırma yolu

na gidildi. Din bilginleri gerçeklerden korkmaz oldular. Son
zamanlarda, Lut gölü kıyısındaki Kumran’da, mağaralarda
buluııan yazı tomarları, Hıristiyanlığın da Yahudiliğin bir
mezhebinden gelişmiş olduğunu, inkâr edilemez bir açıklıkla
ortaya koydu, fakat bütün bunlar ne Hıristiyanlığı, ne de Mu.
sevdiği sarstı. Kutsal kitaplar gene saygı görmekte devam
etti. Hattâ bu araştırmalara her iki dinin bilginleri, teo lo g
lar katıldılar. Goetlıe’nin, ölümünden az önce Eckermann’a
söylediği şu sözler ne kadar doğru ve güzeldir:
«Kutsal Kitapta gerçek ve sahte yerler sorusu garip bir
sorudur. En saf doğa ve akılla âhenkli olan ve hâlâ da en
yüce gelişmemize imkân veren o hayranlığa değer yerlerden
daha gerçek ne olabilir? Mantıksız, boş ve akılsızca olan, hiç
bir meyve, hiç değilse iyi bir meyve vermiyenlerden de daha
sahtesi ne olabilir!»
İşte bu kitap, bundan yüzyıllar öncekilerin dleğil, günü
müzde yaşıyan ya da bir iki kuşak önce yaşamış olanların
vardıkları sonuçları içinde toplamaktadır; tarihe ve gerçek
lere son derece sadık kalmak gayretiyle yazılmıştır. Genel
olarak kabûl edilmiyen düşüncelere ya yer verilmemiş, ya da
bunların aksi düşünceler de, onların yanı sıra alınmıştır. Di
limizde kendi alanında ilk kitap olduğu için eksik ve kusur
larının bulunması tabiidir, ama her kitabın belirli bir zaman
sonra eskiyeceği ve yerini daha üstün, daha mükemmel olan
lara bırakacağı düşünülürse bunun hoşgörürlükle karşılana
cağını samyorum.
Musa ve Yahudilik, Remzi Kitabevinin «Büyük Dinler»
serisinin üçüncü cildini teşkil etmektedir. İnsanı gerçekten
insan yapan Din’in çeşitli görünüşlerini ve bunların zlampoı
içindeki değişme ve oluşumlarını tanımanın büyük faydalar
sağlıyacağına candan inandığım içni, yabancı dillerde de top-
6
lu bir şekilde yazılmamış olan böyle bir kitabı çeviri, ya da

ilerleme şleklinde değil de telif olarak meydana getirmek zo
runda kaldığımı buraya kaydetmem gerekmektedir; yoksa
maksadım, kendi düşüncelerimi yazıya dökmek değildir. Ki
tabın sonundaki bibliyografya, hangi kaynaklardan faydalan
dığımı sayın okuyucuya açıklıyacaktır.
H. ÖRS
Gİ Rİ Ş
Yüz ölçümü bakımından küçücük bir memleket olan Fi

listin insanların hayatlarına, düşüncelerine ve ahlâklarına
İlkçağın dev imparatorlukları olan Babil, Asur, İran, Mısır,
Hind ve Çin’den fazla etki yapmış, üstelik bu etki günümüze
kadar sürmüştür. Filistin’in kültür mirası Yunan kültürün
den de çok daha etkili olmuştur: Bu ufacık memleket dünya
ya Tektanrıcılığı armağan etmiştir. Mısırlıların ölüler Kitabı
unutulmuş ve ancak eski Mısır dilinin yeniden öğrenilmesiy
le meydana çıkmışken, Hintlilerin Mahabarata’sı, sadece ken
di diyarlarında şöyle böyle yaşamış. Azteklerin tanrıları kan
lı tapınaklariyle birlikte yok olmuşken Tevrat günümüze ka
dar ortadan kaybolmamış, doğrudan doğruya, ya da aracılık
la insan hayatına etkisini sürdürmüştür.
Hiç bir kitap Tevrat kadar çok kere yakılmamış, hiç bir
kitap onun kadar çok dile çevrilmemiş, hiç bir kitaba onun
kadar saldırılmamış, ama aynı zamanda hiç bir kitap onun
kadar çok insan tarafından saygı görmemiştir. Tevrat üze
rine yazılan eserler saymakla tükenecek gibi değildir.
Yahudiler —tıpkı Babilliler, Asurlular, Fenikeliler ve
Araplar gibi— Sami bir milletti ve çok eski zamandan beri
Filistin’de yaşamışlardı. Göçebe iken bunlara Habiri adı ve
rilirdi. Yahudi adı Yakub’la Lea’nm dördüncü oğulları olan
Yehuda'dan gelmektedir.
Yahudilerin ilk dedeleri olarak kabul ettikleri Abraham’a
Tevrat İbranî demektedir. Daha sonraları, bu sefer Yakoiyun
(Yakup) lâkabı olan tsrael'den, tsrael oğulları adını aldık-
8
larını görüyoruz. Günümüzde, iki bin yıldan sonra yeniden
kurulan devletlerinin adı da İsrael’dir.
Şimdilik bu esrarlı ve dinamik milletin tarihi üzerinde
durmıyalım. Bu biraz, vektinden önce davranış olacaktır.
Kitabımızın adına uyarak, doğrudan doğruya Musa’nın haya
tiyle de söze girişecek değiliz. Çünkü Yahudi dini tek bir kişi
tarafından kurulmuş —dinî bir terimi kullanırsak— tek bir
peygambere gelen vahiy ile gökten inmiş değildir. Yahudi di
ni, ya da bizim deyimimizle Musevilik uzun bir evrimin so
nucudur. Bu evrim sırasında çok tanrıcılıktan (Politheizm),
başka tanrıların bulunduğunu kabul etmekle birlikte, kendi
milletlerinin özel ve tek bir tanrısı olduğuna, (Henotheizm),
oradan da, bütün dünya için tek ve ortaksız bir tanrı fikrine
(Monotheizm, Tektanrıcılık) geçmişlerdir. Israel oğullarının
İnançlarına göre tanrıları Yahve önceleri, göçebelik devirle
rinde, onlarla birlikte göçüp konar, onların başka tanrılara
tapmamalarına, onlara kurban kesmemelerine, başka tanrı
ların kullariyle evlenmemelerine önem verirdi. îsrael oğulla
rının o zamanki savaşları, bir bakıma kendi tanrılariyle,
komşularının tanrıları arasındaki savaşlardı. Sonradan, bu
göçebe ulus yerleşip, çobanlık yerine çiftçi olunca ve kendi
sine şehirler kurunca, devlet şekilleri uzun zaman teokrasi
olmakta devam etti. Hayatın her alanında egemenlik din
adamlarında kaldı. Nihayet, dış düşmanlara karşı birleşmek;
sadece kurban kesen ve dinsel işleri yöneten kâhinler yerine
bir orduyu idare edebilecek insanların buyruğu altına gir
mek zorunluluğu doğdu; ileride göreceğimiz gibi, din adam
larının dirençleri bunu önliyemedi, Îsrael kıratlığı meydana
geldi. Bütün bu arada, din de gelişmesinde devam etmektey
di. Genç îsrael devleti gelişti, en parlak devrini bizim Süley
man dediğimiz Şelomo’nun zamanında yaşadı. Ama doğuda
Asur, sonra Babil devletleri ülkelerini Akdeniz kıyılarına ka
dar eriştirmek için akın ediyorlardı. îsrael oğulları, asur or-
9
duşunun bir salgın yüzünden kırılması sonucu olarak birinci
belâdan kurtulabildi, ama Babilliler Kudüs’ü aldılar ve îsra-
el oğulları sürgün olarak Babil’e götürüldü. Artık Israel,
Tanrının kendilerinin, yalnız kendilerinin Tanrısı olduğu,
kendileriyle antlaşmış bulunduğu hülyasını yaşatamazlardı.
O zaman, her olayın hep bir Tanrının, Yahve’nin iradesiyle
meydana geldiği, ama kendilerinin gene de onun en sadık ve
en sevgili evlâtları oldukları düşüncesine eriştiler. Eski Ahit
de işte bu sırada son şeklini aldı. O zamana kadar yüzyıllar
boyunca ancak ağızdan ağıza gelen eski şürler, tarihî olay
lar, kanunlar derlenip yazıya döküldü, tabiî bu arada bazı
yerleri yepyeni bir kılığa da girdi. Yalnız İsrael oğullan üze
rinde durmak da bu büyük evrimi kavramak için yetmez. Bu
sebeple okuyucuların, söze onlarla değil, çağdaşları olan öte
ki Saitlilerle başlamamızı hoş göreceklerini umanz.
Çünkü, İsrael oğullarının ilk zamanları için elimizde yazılı
belgeler yokken ötekiler, Fenikeliler, (Kananîler) ve Aramî’-
ler bize oldukça bol belge bırakmışlardır. Hiç şüphesiz, aynı
diyarda yaşıyan, onlarla akraba bir dil konuşan İsrael oğul
larının o eski çağlardaki dinî tasarımları da berikilerden pek
farklı değildi.
S A M İ ’LER
SAMİ’LER
Ayrı bir Sami ırktan söz etmek, son zamanlarda pek

moda olmuştu. Ama böyle bir ırk ayırımı yapmak gerçeklere
uymaz. Buna karşılık çeşitli Sami halklar arasındaki dil ak
rabalığı çok belirlidir ve kolayca anlaşılabilir. Bu dillerin
özelliklerinin başında, kelimelerin köklerinin sessiz harflere
bağlı oluşu ve bu kelime köklerinin genel olarak üç
sessiz harften meydana gelişi vardır. Bütün samî dillerde ta
en eski zamanlardan beri aynı özelliği görüyoruz.
Sami’lerin ana yurtlarının nerede olduğu sorusu henüz
açıklanabilmiş değildir. Ama genel olarak, bunların Arabis-
tandan geldikleri ve oradan çevrelerindeki memleketlere ya
yıldıkları tahmin edilmektedir. Bazı dil özelliklerinin ortak
oluşuna bakarak, bir vakitler Samî ve Hami (Afrikalılar)
soyların Afrika'da ortak bir yurtları bulunduğu sonucunu
çıkaranlar varsa da bu düşünceye destek olacak bilgiler elde
edilememiştir. Daha M. ö. 3000 de Samî Akkad’lar, Mezopo-
tamyanın güneyinde yerleşmişler ve orada, Sümerlerle kom
şu olarak yaşamışlardı. Çok geçmeden bunlar kendi başları
na bir devlet kurabilecek kadar kuvvetlendiler.
M. ö. 3. binin sonlarına doğru Füistin’de, her halde ge
ne Sami olan, Ken’anî (Fenikeliler) boylar bulunuyordu. Ye
ni bir kavimler göçü Amorî’leri Kuzeye doğru getirdi; Ba-
bil’deki Hammurabi sülâlesi bunlardandı; daha sonra bu
Amorî’lerden Aramî boyları çıktı. Güney Arapları, Arabistan
yarımadasının güney kesiminde M. ö. 13. yüzyıldan sonra
14 MUSA ve YAHUDİLİK
Önemli devletler kurdular; tarihten önceki çağda Habeşista-

na da buradan insanlar giderek yerleştiler. Son Sami «Ka
vimler Göçü» olarak İslâmlığın M. S. 7. ve 8. yüzyıllasdaki
altınlarını kabul edebiliriz.
Sami milletler arasında kültür bakımından büyük ayrı
lıklar vardır ve dayanaksız genellemelere kapılmadan, bun
lar arasında ortak karakter çizgüeri bulmak çok zordur.
Sami’lerin başlangıçta ortak bir dinleri olup olmadığı,
aydınlatılması imkânsız bir sorudur. Ama gene de ortak bazı
noktalar bulunabilir. «Tanrı» kavramım anlatan kelime he
men hemen bütün sami dillerde aynıdır; Akad’cada «ilu»,
Kenan dilinde «il» ya da «el» İbrani’de «el» genişletilmiş şek-
likle «elohim» Arami dilinde «el» (ve elalh) Güney Arapların
da «il» klâsik arapçada «Allah». Bu kelimeler, çoğu vakit en
üstün tanrının adıydı. Tanrı adını içine alan kişi adlarından
(Bizdeki Aptullah, Ruhullah, vbg.) El kelimesinin en eski
çağlarda bile bulunduğunu anlıyoruz. Sami’lerde kuvvetli bir
monotheistlik (Tektanrıcılık) eğiliminin bulunduğu açıkça
görülmektedir, ama en eski çağlar için buna Henotheistlik
(Başkalarının ayrı tanrıları olacağını, ancak kendi tanrısının
tek olduğunu kabul ediş) demek daha doğru olur. Üç bü
yük monotheist dinin, Yahudilik, Hıristiyanlık ve Müslü
manlığın Sami’lerin topraklarında doğmuş ve gelişmiş olma
sı boşuna değildir.
Birçok sami. halklarda ortak olan tanrı adlarından biri
de Akadcadaki İştar’dır. Bu ad Kenan dilinde Athart —As-
tarte, Güney Arabistanda Athar, Habeş dilinde Astar’dır.
Dikkate değer bir bokta, bü adlan taşıyan tanrılardan ilk
ikisinin dişi, öteki ikisinin de erkek oluşudur. Bunlar belki
de başlangıçta tek ve cinsliksin, ya da. hem erkek hem dişi
bir tanrıdan zamanla ve ayrı ayrı bölgelerde gelişmişlerdi.
(İştar’a bir zamanlar «Sakallı» denmekteydi). Bu tanrı da
Gök, ya da bereket tanrisıydı. (Habeşlerin Astar'ı gök tanrı-
MUSA ve YAHUDİLİK 15
siydi). Arapçada Merkür gezegeninin adı olan Utarid de bu

kökten olsa gerektir. Tanrıların böyle yer yer cinslik değiş
tirmeleri görülen şeylerdendir: Akkad’larda güneş tanrısı
olan Şamaş erkek olduğu halde, Ras Şamra’da gene güneş
tanrısı Şapaş dişidir, Güney Arabistanın Şams’ı da dişi bir
tanrıçadır. Buna karşılık Ay, her tapıldığı yerde erkek ola
rak kabul edilmiştir.
FİLİSTİN
Kutsal Memleket, ya da Adanmış Diyar adı da verilen

Filistin, günümüzde de üç büyük din üyelerinden büyük say
gı gören bir topraktır. Hele Kudüs, bu üç dinin, Müslüman
lık, Hıristiyanlık ve Yahudiliğin inançlarının toplandığı, bir-
biriyle yarıştığı ve çarpıştığı bir merkezdir. Bu şehrin ufacık
bir bölgesine de bütün bu inançların kutup noktası göziyle
bakabilirib: Mescidi Aksa, Kamame, ya da Kutsal Mezar ki
lisesini ve artık sofu Yahudilerin yüz sürerek ağladıkları bir
duvardan. Ağlama Duvarından başka izi kalmamış olan Sü
leyman Mabedini içine alan köşecik.
Filistin, Şeria Irmağı, Lût Gölü ve Akdeniz kıyısı arası
na sıkışmış bir memlekettir. Alçak, dar ve kışın yağmurlu
kıyı bölgesine karşılık, memleketin en büyük kısmı kurak,
çoğu yeri çöl karakterinde, dağlık ve yaylalık yerlerdir. Fi
listin az verimlidir. Son yıllarda Yahudüerin büyük gayre
tiyle, o zamana kadar kurak olan yerler sulanmış, verimli
buğday tarlaları, zeytinlik, portakal bahçeleri ve bağ haline
getirilmiştir. Ama memleketin iç tarafları bugün de sadece
hayvan otlatmıya yaramaktadır. Filistin günümüzde Israel,
Ürdün ve Mısır arasında bölünmüş durumdadır. Bu küçük
memleket ilkçağda da gene böyle karşıtlıklar, çeşitli millet
lerin birbirleriyle savaşmaları, çeşitli kültürlerin yarışmala
rı içinde yaşadı. Burada Mısır Piramitleri, ya da Babil’in gök
tırmalıyan tapınakları gibi uygarlık eserlerine raslanmaz,

ama piramitleri ve ziggurah’ları yapanlardan artık tarih ki
taplarından başka yerde söz edilmezken, dünyadaki insanla
rın büyük bir kısmı, hâlâ, aslında küçük ve önemsiz bir ta
pmak olan Süleyman Mabedini ve küçük bir milletin hüküm
darı olan Süleyman’ı saygıyla anar: O, kuşların bile dilinden
anlıyan, yellere bile sözünü geçiren, insan üstü bir yaratık
tır. O, insan aklının en üstün örneğidir. Bilgeliği dillere des
tan olmuştur. Bu saygı boşuna değildir, bu unutmayış ras
gele olmamıştır, bu topraklarda, bu çorak ülkede insanların
saygısına hak kazandıran birçok taraflar vardır.
Son araştırmalar gözleri gittikçe daha fazla, Yakın Do

ğu bölgesine, bunun içinde de Filistin’e çevirdi. Günün birin
de bilgin bir kadın, Kathleen Mary Kenyon adında bir Ame
rikalı, Kudüs’ün 13 kilometre kuzeyindeki Eriha’da kazıya
başladı. O zamana kadar bu şehrin tarihi üzerinde bilinen en
ilgi çekecek şey Tevratta şu satırlarla anlatılandı: «Ve Yeşu
sabahleyin erken kalktı ve kâhinler Rabbın sandığını kaldır
dılar. Ve koç boynuzundan yedi boruyu taşıyan yedi kâhin
Rabbin sandığı önünde durmadan gidiyorlardı ve boruları
çalıyorlardı; ve silâhlı adamlar onların önünde gidiyorlardı;
ve kâhinler boruları çalarak giderken dümdar da Rabbin
sandığı arkasında geliyordu. Ve ikinci günde şehri bir kere
dolandılar ve ordugâha döndüler; altı gün böyle yaptılar.
Yedinci günde erken, şafak sökünce kalktılar ve şehri yedi
kere bu usul üzere dolandılar; yalnız o gün şehri yedi kere
dolandılar. Ve yedinci kerede, kâhinler boruları çalınca, Ye
şu kavme dedi: Bağırın; çünkü Rab şehri size verdi. Ve şe
hir, ve onda olanın hepsi Rabbe tahsis edilecek... kavim yük
sek sesle bağırdı, ve kâhinler boruları çaldılar; ve vaki oldu
ki, kavim boru sesini işittikleri zaman, yüksek sesle bağır
dılar ve duvar, olduğu yere çöktü ve herkes kendi önüne
doğru olarak kavim şehre çıktı, ve şehri aldılar.» (Yeşu 6,
12 — 20).
Efsanelerde, çoğu zaman, biraz gerçek payı vardır. Eri-
ha şehrinin duvarları gerçekten yıkılmıştı; kazılar bunu mey
dana çıkardı, ama yedi koç boynuzundan borunun sesiyle, ya
da îsrael kavminin bağırmasiyle değil, bir deprem yüzün
den! Belki de bu deprem tam savaş sırasında olmuştu ve
ilkel insanın hayal gücü, zamanla bu olaya tabiat üstü nite
liği vermişti.
Ama Eriha, çok daha büyük bir mucizeyi bağrında sak
lamaktaydı: İnsanın ilk uygarlığını! O zamana kadar avcı ve
yaban ürünleri derleyici olan insanın bir yerde yerleşme,
ekip biçme devresine girişinin izlerini ilk olarak bu şehrin
altında, ta derinlerde buldular. Bununla, ilk uygarlığın Eri-
ha’da doğduğunu söylemek istemiyoruz. Ama taş devri kül
türünün, gerçekten şehir diyebileceğimiz bir yerleşme yeri ilk
olarak burada bulundu; ondan sonra da memleketimizde,
Konya’da Çatal Höyük’te ve Burdur’da Hacılar köyüğünde.
Kitabımız bize belirli bir sınır çizmeyi zorunlu kıldığı için
Eriha’nın memleketimizdeki eşlerini bir tarafa bırakıyoruz.
Mesolitik çağında, yani orta taş devrinde (M. ö. 10000—
7500), daha sonra da neolitik'te, yani geç taş devrinde (M.
Ö. 7500 — 4000) burada insanlar yaşamıştı. Kathleen Ken-
yon, keramik öncesi, yani insanların pişmiş topraktan kap
yapmayı bilmedikleri bu çağlarda Eriha’nın adamakıllı bü
yük bir şehir olduğunu ortaya koydu. Halbuki o zamana ka
dar inanılan, insanların bu çağda ancak küçük yerleşme yer
lerinde yaşamış oldukları yolundaydı. Bu şehirdeki neolitik
insanları pişmiş toprak kap yapmayı bilmiyorlardı ama,
etrafı surla çevrili bir şehirde oturmuşlar, binlerce yıl
da ,gene pişmiş toprak işleri yapmadan, yaşamışlardı. Bun-
F: 2
larm bütün âletleri taştan, kemikten, kapları da gene taş, ya

da ağaçtandı. Bu devre Eriha’da günümüzden 9000 - 10000
yıl önceye varmaktadır (M. ö. 7800). Boyuna daha öncekile
rin yıkıntıları üzerine evlerini yapmaları yüzünden meydana
gelen molozun kalınlığı 15 metreyi bulmaktadır.
En eski evler kerpişten ve yarım küre, ya da yarım yu
murta biçiminde yapılmıştı. Döşeme çamurdandı. Duvar ker
piçleri, bir yüzü düz, öteki kabarık, yumurtamsı biçimdeydi.
Kerpiç ustası parmağiyle bunların üzerine çizikler çekmişti.
Evlerin aralarındaki yollar süprüntü ve moloz atılması yü
zünden yükseldiği için evlere merdivenle iniliyordu ama bu,
belki de güvenlik kaygusundandı. Toprak basamakların üze
rinde o zamanlar tahta kaplama bulunduğu da anlaşılmak
tadır. Bir zaman sonra, ama gene M. ö. 5000 den daha eski
bir çağda artık evlerin daha büyük ve dörtgen biçiminde ya-
pılmıya başladığı görülmekteydi. Duvar köşeleri, toz birik
memesi için, tıpkı modern yapılarda olduğu gibi, içten yu-
varlaklaştırılmıştı. Evlerde ambarlar ve birkaç oda vardı.
Yemekler iç avludaki bir ocak üstünde pişirilmekteydi. Ker
piç duvarlar o kadar sağlamdı ki bunları yıkmak, hattâ bir
kerpici çıkarmak bile zordu. Evlerin birinde bir çeşit sunak
da bulundu: Bu, mihraba benzer bir duvar girintisine yer
leştirilmiş, kara volkan taşından küçük bir direkti. Anlaşılan
Eriha’lıların o zamanlarda tanrısı, ya da tanrıları vardı. Ama
en tuhaf buluntu, evlerin altından çıkarılan insan kafalarıy
dı. Bu kuru kafaların üzeri çamurla sıvanarak, sahibine ben-
zetilmiye çalışılımış, gözler deniz kabuklariyle yapılmış, son
ra yüz ve baş boyanarak daha canlı bir hale konmuştu. Bu
bir inancı anlatıyordu, ama nasıl bir inancı? Acaba bu insan
lar, ölümden sonra bir hayata inanıyorlar mıydı? Yoksa gü
nümüzde bile şurada burada, meselâ Güney Amerika orman
larında yaşıyan bazı ilkel kabilelerde olduğu gibi kafa avcılı
ğı mı yapıyorlardı? Ama her halde birinci ihtimal daha doğ
ru olsa gerektir. Bunlar yaşıyanlar üzerinde etkilerini sür

dürdüklerine inanılan dedelerin başları olacaktır.
Daha sonra, pişmiş ■toprak işlerini bilen bir insan soyu
nun buraya yerleştiğini görüyoruz. Ama bunlar ev yapma
mışlardı. Demek çadır adamıydılar. Bunlarla birlikte, Ana
dolu'da da çok raslanan üçlü tanrı tasarımının geldiğini gö
rüyoruz. Hemen hemen tabiî büyüklükte bir kadın, bir er
kek, bir de çocuktan meydana gelme gruplar bulunmuştur.
Buna, İsa’dan binlerce yıl önce yaşamakta olan Kutsal Aile
tasarımının belirtisi göziyle bakabiliriz.
Daha sonra başka saldırganlar gelmiş, bunlar daha iyi,
daha ince kap kacak yapma san’atmı getirmişlerdi. Yıl da,
aşağı yukarı M. ö. 4750 dir.
Bundan sonra ta M. Ö. 3200 e kadar burasının boş kal
dığı anlaşılıyor. Ancak bu yıllarda yeniden insan izleri baş
lamaktadır. Bu çağdaki insanlar ölülerini şehrin yanındaki
tepeye kazdıkları mezar hendeklerine gömüyorlardı. Hal
buki Neolitik öncesi insanı, ölüsünü yanından ayırmamakta,
evlerinin altına gömmekteydi. Bu mezarlardan birinde tam
113 insan akfası, düzenli bir şekilde çepeçevre sırialanmış, boş
gözleri mezarın ortasına bakar şekilde bulundu. Yanlarında
da, sungu olarak konan tabaklar, küpler ve birçok şarap tes
tileri vardı. Buna göre;ölüler öiıce başka bir yere gömülerek
çürütülüyor, sonra yalnız kafaları alınarak böyle diziliyordu.
Geri kalan tarafları ise ortada yakılıyordu. Kafalar, vücutla
rının yakılışını seyretsinler diye böyle, gözleri ortaya çevrik
olarak konulmaktaydı. Kafaların üzerindeki yanık izleri bu
nu açıkça göstermektedir. Arkeologlar bu mezarları yapan
insanların da göçebe oldukları düşüncesindedirler.
Sonra, Eski Bronz Çağı dediğimâi2-,devre geldi. Aşağı yu
karı M. ö. 2900 dan 2300 e..:kadar reüfen bu devrede şehrin
yeni ahalisi gene kaim duvarla« yaptı, surların üzerinden nö
betçiler, göçebelerin saldırıp saldırmıyacağını gözetledi. Şe

hir zenginleşti ve güzelleşti. Eriha daima göçebelerin saldı
rışına amaç olmuştu. Yeni moloz tabakaları eskileri örttü,
yeni kültürler eskilerini kovaladı, sonunda, belki de M. ö.
1375 le 1300 arasındaki bir tarihte, bu bölümün başında Tev-
rattan alarak yazdığımız olay geçti: İsrael göçebeleri, Ye-
şu’un komutası altında şehri zaptettiler. O sırada şehir halkı
Kenanî’lerdi.
İşte Filistin toprağı bu kadar eski anıları saklıyan bir
yerdir.
BATI SAMİ’LERİ
İsrael oğullarının da içinde bulunduğu Batı Samîlerini

iki grupa ayırmak mümkündür: Fenikeli - Kenanî grupu ile
Aramî grupu. Sami halk, daha M. Ö. 4. binde Filistin ve Su
riye’ye yerleşmiş bulunuyordu. 2000 den az sonra, Babil kı
ralı Hammurabi’nin milleti olan Amorîlerden bir kısım da,
anlaşılan kuraklık yüzünden buraya göç etmişti. Bunların
hepsi göçebe olarak gelmişler ve yerleşik olmuşlardı.
Bu Batı Sami'lerinin dinleri üzerinde bilgimiz, yakın va
kitlere kadar, ancak Tevratta ve Yunan yazarlarının eserle
rinde bulunanlar kadardı. Ama son yıllarda yapılan kazılar
birçok yeni bilgiler sağladı. Tapmaklar ve dinî eşya bulun
du; dinî tasarımlar üzerine çok değerli bilgiler veren yazıt
lar ortaya çıkarıldı. Bu kazıların en önemlisi Suriye’nin ku
zey tarafındaki Ras Şamra (Eski adı Ugarit) höyüğünde ya
pılandır. Ugarit aşağı yukarı M. ö. 15 yüzyılda büyük önem
kazanmış olan bir şehirdi ve burada, Çivi yazısından azma
fonetik bir alfabe icat edilmişti. Bu alfebenin çözülmesi sa
yesinde elimize çok değerli bilgiler geçti.. Bulunan metinle
rin çoğu ibadete ve mitologyaya aittir. Bunlardan ve başka
taraflardaki kazılarda elde edilen metinlerden öğrendiğimize
göre, Batı Sami’lerinin dinleri Mezopotamya ve Mısır’ın et
kisi altında kalmıştı.
BATI SAMİ’LERİNDE
TANRILAR
Artık bildiğimize göre Batı Sami’lerinin çok kalabalık

bir tanrılar âlemi vardı. Bununla birlikte her tanrının kişili
ği keskin bir şekilde belirtilmemişti ve bunların görevleri ve
sıfatları çoğu zaman birbirine karışırdı, özellikle tanrıçalar
da bu, daha da fazla olurdu. Dikkate değer bir nokta, iki baş
tanrının, El ile Baal’in adlarının genel olarak Tanrı, ya da
efendi (Rab) anlamın gelmesiydi.
Ugarit metinlerinde, Tevratta ve birçok özel isimlerde
gördüğümüz El, en yüce tanrıdır, tanrılar toplumunun başı
dır, yaradanıdır, hükümdarıdır ve yargıçtır, ihtiyardır, «Yılla
rın Babası» dır. Ama uzak ve umursamaz bir tarafı vardır ve
efsanelerde daima Ba’al’den geride kalır. Bununla birlikte
kurbanlar ve sungularda onun adı çok anılır. El’e «Boğa El»
denir, belki de arasıra boğa kılığında gösterilirdi. Bu tanrıyı
hatırlatan bazı izleri Musa’nın 2. kitabında görmekteyiz: Is-
rael Oğulları, Mısır’dan çıktıktan sonra, Musa Tur dağınday-
ken, Harun’dan kendilerine bir put yapmasını isterler. Artık,
görünmez bir tanrıya tapmaktan bıkmışlardır. Harun da on
lardan ellerindeki altınları getirmelerini ister. «Bütün kavm
kendi kulaklarındaki/
altın küpeleri çıkarırlar vfe onları Ha-
run’a getirirler, o da oymacı âletleriyle biçim verir, dökme
bir buzağı yapar, önüne bir sunak kurar.» İşte bu altın bu
zağı hikâyesi her halde İsrael Oğullarının eski Sami dinine,
El’e tapmıya dönüşlerini anlatmaktadır. Ayrıca gene Tevra-
tm I. KıraHar bölümünde (Âyet 28). Şöyle bir yer vardır:
«Ve kıral danıştı ve iki altın buzağı yapıp kavma dedi: Yeru-
şalim’e çıkmak sizin için fazladır; ey İsrail, işte seni Mısır
diyarından çıkaran ilâhların.» Bundan, Israel Oğullarının Mı

sır’dan çıktıktan çok sonra da yalnız Yahve’ye tapmıya alış
mamış oldukları ye El’e ve Ba’al’e kulluk ettikleri sonucu
çıkarılabilir. Bunu ileride, İsrael bölümünde daha etraflı
olarak göreceğiz.
Acaba boğa, tanrı El’in gücünü mü anlatmaktaydı, yoksa
düşünülen, onun aynı zamanda döl bereketi tanrısı oluşu
muydu? Burasını ayırdetmek kolay değildir. Yukarıda sözü
nü ettiğimiz, Harun’un altın buzağısına kavmin nasıl taptığı,
aynı yerde şöyle anlatılmaktadır: «Ve ertesi gün erken kalk
tılar; ve yakılan takdimeler (Kurban, sungu) arzettiler ve
selâmet taklimelerini getirdiler; ve kavim yemek ve içmek
için oturdular ve oynamak için kalktılar.» Bundan altın bu
zağı şerefine yenip içildiği ve dinî danslar yapıldığı açıkça
anlaşılmaktadır. Bu, döl bereketi âyinlerindeki şölenleri ve
taşkm, kadınlı erkekli dansları hatırlatmaktadır. Belki El
için yapılan âyinlerin karakteri de böyleydi.
Ba’al (Efendi) de, genç, aktif tanrı, fırtına ve yağmurun
tanrısıdır. Buna (Bulutlara binen) denirdi. Tevratta Yahve
için de aynı deyimin kullanıldığını görmekteyiz (Mezmur-
lar 68: 5), bu bakımdan Ba’al bereket sağlayıcıdır. Birçok
yerlerde ona Ba’alşamem (Göklerin Efendisi) denirdi; bu da
çoğu zaman gök tanrısı ile hava değişimlerinin hâkimi bere
ket tanrısı arasında kesin bir smır tanınmadığını anlatır. Yaz
sıcağının bitkileri kavurup kurutması, Ba’al’in ölümü, yağ
mur mevsiminde yeniden yeşermeleri de onun yeniden diril
mesi ile açıklanırdı. Fenike şehirlerinden Byblos’ta Baa’lin
ölümü ve dirilmesi âyinlerle anılır ve kutlanırdı. Yunanlılar
Byblos Ba’al'ini almış ve ona Adonis adını vermişlerdi
(Aıdon=efendi), Adonis tipik bir çoğalma tanrısıydı. Masala
göre bir yaban domuzu onu öldürür, ama sonra yeniden di
rilirdi. Adonis’in ölümü âyininde kadınlar yüzlerini yırtarlar,
feryat ederek dolaşırlardı. Adonis’in yeniden dirilmesi de or-
ji’lerle kutlanırdı.
Tanrıya verilen başka bir Unvan da «Melek» yani kıral-
dı. Bunu, örneğin, Ammonî’lerin baş tanrısı Milkom’da ve
Tyros (Sur) şehrinin tanrısı Melkart’ta görüyoruz (Melk
kart, şehrin Kıralı anlammadır).
Teşef, adına bakılırsa, şimşek ve, belki de veba tanrısı
idi. Tevratta peygamber Habakkuk’un Tanrı için şöyle dedi
ğini görüyoruz: «Elinden ışıklar çıkıyordu... Veba onun önün
de yürüyordu ve ayaklarının ardınca humma çıkıyordu.» Bu
rada İsrael peygamberinin Yahve için, eski bir Sami tanrı
sının, bu sefer Reşef’in, hakkında söylenen sözleri tekrarla
dığını görüyoruz.
Dagon bir döl bereketi tanrısı idi; Tevratta bunun Filis-
tî’lerin tanrısı olduğu yazılıdır: «Ve Filistî’lerin beyleri İlâh
ları Dagon’a büyük kurban kesmek ve şenlik etmek için top
landılar ve dediler: Düşmanımız Şimşon’u ilâhımız bizim
elimize verdi.» (Hâkimler: 16, 23) Gene Tevratta Samuel I.
Kitabında şöyle denir: «Ve Filistî’ler Tanrının sandığını al
mışlardı ve onu Eben-ezer’den Aşdod’a getirdiler. Ve Filistî-
ler Tanrının sandığını alıp Dagon’un evine götürdüler ve onu
Dagon’un yanına koydular. Ve Aşdod’lular ertesi gün erken
kalktılar ve işte, Dagon, Rabbm sandığı önünde yüzüstü ye
re düşmüştü. Ve Dagon’u alıp yine yerine koydular.» (I. Sa
muel: 5 - 1 - 3 ) .
Tanrıçalar arasında Aşera, An’at ve Astarte (Athtart)
başta gelirdi. Aşera El’in eşiydi, Anat Ba’al’in bâkire karde
şiydi ve kardeşi öldüğü zaman onun yeniden dirilmesi için
çalışırdı. Astarte oldukça önemsiz bir rol oynardı. Aslında bu
üc tanrıça her halde, Yakın Doğudaki büyük, döl bereketi
tanrıçası Ana Tanrıçanın üç ayrı kişilisinden başka bir şey
değildi. Bu Ana Tanrıçanın birçok heykelleri bulunmuştur.
Bunlarda tanrıça tamamiyle çıplaktır ve kadınlık belirtileri
mübalâğalı bir yolda gösterilmiştir.
BATI SAMİ’LERİNDE
MİTOLOGYA
Ugarit metinlerinden birçok tanrı efsanelerini öğreniyo

ruz. Bunlar arasından üçü gerçekten ilgi çekecek çeşitten
dir:
Baal efsanesi bu tanrıyı, düşmanı Mot’un (Mevt, ölüm)
nasıl yendiğini ve öldürdüğünü, sonra, kızkardeşi Anat’m
Baal’i diriltmek için, nasıl yeraltı dünyasına indiğini anlatır.
Anat düşündüğünü başaramaz, sadece Baal’in yerine bir ve
kil konmasını sağlar. Anat yer altındayken bütün bitkiler ku
rumuş, bütün yaratıklar üremez olmuşlardır; sonunda Anat
korkunç bir öfkeye kapılır, Mot’u yakalar ve onu yener.
Yakaladı tanrı oğlu Mot’u,

Biçti ikiye kılıçla,
Orakla lokma lokma etti,
Yaktı ateşte onu,
Değirmende öğüttü onu,
Serpti tarlalara,
Kuşlar yedi Mot’un etlerini.
(Ugarit tabletlerinden.)
Anlaşılan bu, bir başağın başından geçenlerin sembolik

hikâyesidir. Bununla da Mot’un sadece ölüm değil, aynı za
manda yaz sıcakları tanrısı olduğu anlaşılmaktadır.
Mot yenilince Baal canlanır ve dünya da yeniden can
bulur. Bu' metin ve buna göre yapıldığı anlaşılan âyinlerin
mevsim değişmelerini temsil ettiği ,açıkça görülmektedir. Bu
âyinlerle, yağmur mevsiminin gelmemesi ve bütün canlıla
rın yok olması tehlikesi önlenmiş sayılıyordu. Kenanî’ler,
her yıl bu korkuyu çeker ve bu âyinlerle onu savuşturmağa
çalışırlardı. İbranîlerde de tabiat tamamiyle tanrının emrin

dedir, o dilerse baharı getirir, dilerse getirmez, dilerse yağ
mur, dilerse onun yerine kan ve kül yağdırır; tsrael oğulla
rının bayramları da böyle mevsimlere bağlıdır.
İkinci bir tablette Daniel (Ya da Dan’el) ile oğlu Ag-
hat’ın hikâyesi vardır. Daniel bilge bir kıraldır, (Bu ad Tev-
ratta: Hezekiel 14 : 14 te de geçer) adaletli bir insandır, dul
ların ve kimsesizlerin hakkını yedirmez. Çocuğu olmamıştır;
bunun için El’e yakarır, kurbanlar sunar. Sonunda rüyasın
da ona bir oğlu olacağı bildirilir. Daniel’in, Akhat adını ver
diği bir oğlu olur. Ama bir zaman sonra Anat, oğula, ölüm
süzlüğü bağışlamasına karşılık, kendisine yayını vermesini
teklif eder. Akhat bunu yapmak istemez. Anat bunun öcünü
almak için uşaklarından birini kartala çevirir. Kartal uşak
ta Akhat’ı parçalar. Bunun arkasından yağmurların nasıl
kesildiği ve yas âyinlerinin nasıl yapılması gerektiği tablette
yazılmaktadır. Ama Akhat’ın kız kardeşi onun öcünü almak
ve kartalı öldürmek ister. Metnin bundan ötesi kaybolmuş
tur ,ama kızın bu işi başardığı ve Daniel’in yeni bir oğlu ol
duğu tahmin edilebilir.
Görülüyor ki bu da Baal efsanesinin değişik bir şekli
dir. Ama asıl dikkate değer nokta, kiralın da bereket sağla
makta rol alışı ve kıral soyunun kutsallığıdır. Ölümsüzlüğe
kavuşamayış da Sümer efsanesindeki Gilgamış’m (*) başına
gelenleri hatırlatmaktadır.
Üçüncü bir metinde de bütün soyunu yitirmiş olan kıral
Keret’in hikâyesi anlatılmaktadır. O da rüyasında El'i görür.
El ona, Udum memleketine sefer etmesini ve kendisine
ı ev-
lâtlar verecek olan bir kızı ele geçirmesini söyler. Destan
bundan sonra bu tanrı buyruğunun nasıl yerine getirildiğini
(*) Bak: Gılgamış Destanı, Milli Eğitim Bakanlığı klâsikler seri

sinden.
anlatmaktadır. Yenilmiş olan düşman kiralın elçileri gelip

Keret’e değerli hediyeler vermek isterler, ama Keret bunları
geri çevirir. Yalnız kiralın güzel kızını alır, El’in vaadi de ye
rine gelir.
Bu metin tarihî bir olayın ozanca anlatılışına benzemek
tedir. Ama bunu asıl, kıralla soyunun bir memleketin mutlu
luğu ve bolluğu için ne kadar önemli olduğunu anlatmak
için düzenlenmiş olarak almak daha yerinde olur. Kıral Ke-
nanî’lerde nasıl kutsalsa İsrael oğullarında da öyleydi. İleri
de bunun örneklerini göreceğiz.
Byblos’lu Philo’nun anlattığına göre Fenikelilerde dün
yanın yaradılışı efsanesi şöyledir :
Başlangıçta çetin bir rüzgârla Kaos vardı. Uzun zaman
sonra rüzgârla Kaos birbirine karıştı ve yumurta biçiminde
bir kitle meydana geldi. Bu da ortasından ayrlıdı. Gökle yer
ve yıldızlarla hayvanlar böylece yaratılmış oldu.
• : v-^
£i-4 V •> ■ .
• '-ÎY > . 0 KENANt’LERDE
________________________ PAPAZ SINIFI
■ r .• L: r. k - r .. V. VE TAPINIŞ
V (
Kenan şehir - devletlerinin çoğunda kıral kutsal bir var
lıktı. Memleketin mutluluğu ve bereketi ona bağlıydı. Kıral
soyunun kesilmemesi için duyulan ilgiyi bundan önce anlat
mıştık. Tevratın Tekvin (Yaradılış) kitabında şu sözleri gö
rürüz: «Ve Abram Kedorlamoer ve beraberinde olan kıralla-
n vurup döndükten sonra, Şave vadisinde Sodom kıralı onu
karşılamağa çıktı. Ve Salem kıralı Mekidesek ekmek ve şa
rap çıkardı; ve o Yüce Tanrının kâhini idi. (Tek. 14 : 17 - 18)
Mezmurlarda da Tanrı, Davud’a şöyle demektedir: «Rab and
etti ve caymaz; Melkisedek tertibi üzere sen ebediyen kâ
hinsin.»., îsrael Oğulları, kutsal kırallık düşüncesini Kenani’-
lerin örneğinmce sürdürmüşlerdir.
Papaz sınıfının oldukça gelişmiş olduğu da anlaşılmak-
tadır. Şunu da kaydedelim ki Ugarit metinlerinde papazlara,
İbranicedeki gibi, «Kohen» Unvanı verilmektedir. Kenaniler-
<!e vecde gelen nebî’lerin bulunduğunu öğreniyoruz; Tevrat-
ta da bunu bulabiliriz: «Ve Ahab bütün İsrael Oğullarına
gönderdi ve nabî’leri Karmel dağına topladı. Ve İlya bütün
kavme yaklaşıp dedi: Ne vakte kadar iki tarafla topallayacak
sınız? Eğer Yahve Allah ise onun ardınca yürüyün; ve eğer
Baal ise onun ardınca yürüyün. Ve kavm ona hiç bir cevap
vermedi. Ve İlya kavme dedi: Rabbin nabî’si olarak ben, yal
nız ben kaldım; fakat Baal’in nabî’leri dört yüz elli kişidir
ler.» (I. Kırallar 18).
Batı Smî’lerde tapınma yerleri başlangıçta çok sadeydi
ve bir tepe üzerine kurulmuştu (Kurban tepesi 'bâmâ’). Bu
ralarda en önemli olan şey, erkek tanrının sembolü olan bir
dikme taşla (maşşeba) tanrıçanın sembolü olan ağaçtan bir
kazıktı. Ama çok eski zamanlarda tapınaklar yapılmıya baş
lamıştı. Bunlarda büyük bir dış salonla, tanrının heykeli ve
başka dinî sembollerin bulunduğu bir iç oda vardı. İsrael
oğullarının önceleri çadırdan olan tapınaklarında da, sonra
dan yaptıkları yerli tapınakta da bir kutsal ön kısım (De-
bir) ve bir de kutsalların kutsalı yer (Hikal) görmekteyiz;
İsrael oğulları eski Kenanî tapınak plânını devam ettirmiş
lerdi. Bazı İsrael tapınaklarının önünde yığma kurban te
peleri (Bama’lar) bulunmuştur. Tapınma, üreme tanrısının
ölümü ve yeniden dirilmesinin temsil yoliyle canlandırılması
ve bol bol kurban kesilmesinden ibaretti. İsrael Oğullarının
da ne kadar çok ve çeşitli kurbanlar sunduklarını ileride gö
receğiz.
ARAMİ’LERDE DİN
Aramî’ler gerek kültür, gerek din bakımlarından, çevre

lerindeki milletlerin etkisi altında kalmışlardı. İlkel ve göçe
be bir millet için bu da tabiidir. Beri yandan politik bakım

dan bağımsız, küçük toplumlar halinde yaşamaları onların
dinlerinde yer yer değişikliklere sebep olmuştu.
Bununla birlikte bazı tanrılara bütün Aramîler saygı
gösterirlerdi. Meselâ en yüce tanrı olan Hadad (Babil’lilerin
Adad’ı) gibi. Hadad bir yandan yıldırımı kullanan yıkıcı, ay
nı zamanda bereket getiren yağmuru vermesiyle iyilikçi fır
tına te.nrısıydı. Fırtına tanrısı olarak ona Ramman (Tevratta
Rimmon) yani «Gürleyici» sıfatı verilirdi. Tevratta Rimmon
kelimesi şöyle geçer: «Ve Naanıan dedi.... Yahve şu işde
kulunu bağışlasın; benim efendim tapınmak için Rimmon
evine girdiği ve elimin üzerine dayandığı zaman, Rimmon
evinde ben de eğiliyorum. Rimmon evinde eğildiğim zaman
Yahve bu işde kulunu bağışlasın.» (II. Kırallar 5, 18).
Gene Tevratta (Zekarya 12 : 11) şu satırları görüyoruz:
«O gün Yeruşalim’de, Megiddon vadisindeki Hadadrimon
dövünmesi gibi büyük dövünme olacaktır,» Bundan da, be
reket tanrısı olan Hadad için, ölüm ve yeniden dirilme âyin
leri yapıldığını., birincisinde halkın dövünerek yas tuttuğunu
anlıyoruz. Hadad çoğu zaman gök tanrısı sayılırdı ve sonra
ları güneş tanrısı yle de birleştirilmişti. Resimlerinde bir bo
ğanın sırtında ayakta durmuş, bir elinde şimşek, ötekinde
bir balta olarak gösterilirdi. Hadad, güneş tanrısı olarak
Hellen dünyasına da. geçti; Zeus ve Roma’lılarda Juppiter’le
(Baalbek’te Juppiter Heliopolitanus) bir sayıldı.
Hierapolis’te, Hadad’m yanında, Yunanca adı Atargatis
olan bir de tanrıça vardı. (Attar - Ate; yani Astarte ile Ate
adındaki tanrıçanın adlarının bileşmesi). Bu da büyük be
reket tanrıçasının bir şekli idi. Dendiğine göre onun, Tufan
da suların akıp gittiği bir yer yarığının üzerinde kurulmuş
olan tapınağında, hadım edilmiş papazlar, kadın kılığında
olarak görev alırlardı. Yılda iki kere bir alr.yla «denize» (her
halde bir göl olarak) gidilir ve, sonradan tapınağa dökmek

için, oradan su alınırdı. Bu da herhalde bir yağmur, ya da
bereket âyini idi. Her yıl Hadad’la Atargatis'in heykelleri, ev
lenmelerine hazırlık olarak, yakındaki bir göle götürülerek
yıkanırdı. Göl bu tanrıçanın efsanelerinde büyük bir rol oy
nar ve balıklar onun kutsal hayvanlarıdır. Bu kutsal balıklaı
efsaneleri Yakın Doğuda günümüze kadar yaşamakta devam
etmiştir. (Meselâ Urfa’daki balıklar).
Kenanî tanrıları Aramî panteonunda önemli bir yer alır
dı. Bazı yerlerde El’e tapılırdı, Ba’al de çeşitli adlarla gene
tanrı idi. Meselâ Palmyra’da Bel (Baal) en yüce tanrıydı.
Bunların yanında, Arap menşeli birçok tanrılar da vardı.
BATI SAMI DİNLERİNİN

ORTAK ÇİZGİLERİ
Bütün bu dinlerde ana çizgiler şöyle hülâsa edilebilir:

Kirala tanrısal bir varlık göziyle bakılması ve onun her
yıl yapılan büyük bayramlarda tanrının yerini alması. En
önemli bayram yeni yıl bayramıydı. Bunda aşağıdaki ana
bölümler bulunurdu:
1. Tnrının ölmesi ve yeniden dirilmesinin temsili.
2. Yaradılış efsanesinin okunuşu, ya da sembolik bir
yolda temsili,
3. Düşman Kaos kuvvetlerini tanrımn yenisini temsil
için ibadet olarak bir boğuşma.
4. Kutsal evlenme,
5. Tanrı rolünde kiralın bir zafer alayı,
Çiftçi ilkel milletlerde böyle bir şemanın kendiliğinden
doğması tabiî sayılabilir, ama Sami’lerde bunun tek bir kök
ten gelmiş olması çok mümkündür.
Batı Sami’lerinin dinleri üzerinde verdiğimiz bu açıkla-

malar belki biraz uzun görülmüş olabilir. Ama İsrail Oğul
larının dinlerini anlamak için, onların daha önceki inançları
hakkında biraz bügi verilmesi lâzımdı. Aksi halde bu dinin
getirdiği büyük yeniliği de, onun oluşumunu da anlamak çok
zordur.
ESKİ AHİT
ESKİ AHİT
İsrael oğullarının dinini tarihinden ayırmak mümkün

değildir. Eski Akit, ya da Kutsal kitap adı verilen ve büyük
bir kısmı, eski İbranî edebiyatının günümüze kadar ulaşabi
len tek örnekleri olan kitap, aslında İsrael'in kutsal tarihin
den başka bir şey değildir. İlkçağın büyük uygar milletlerin
den kalanlar gibi eserler bırakmamış, hattâ biricik tapınak
larından bile hemen hemen iz kalmamış olan bu kavim, yüz
yıllar boyunca bu kitap sayesinde —oldukça değişmiş de
olsa— gene de anılarını saklıyabilmiştir. Gerçekten Eski
Ahit onlar için her şeydi: Fıkıhçılar bütün hükümlerini on
dan çıkarmışlar, din filozofları ona dayanmışlar, Yahudiler
en karanlık günlerinde onda ümit kaynağı bulmuşlardı. Eski
Ahit yalnız Yahudilerin değil, Hıristiyanların da kutsal kita
bı olmuştur. İncile Yeni Ahit demeleri ve çoğu zaman bu iki
kitabın bir araya toplanması, Yahudiliğe düşman olsalar da,
her iki dinin ne kadar sıkı sıkıya birbirine bağlı, daha doğru
su birinin ötekinin devamı olduğunu açıkça ortaya koyar.
Yahudilerin geçmişlerine, dinlerinin gelişmesine dair
elimizdeki tek kaynak, Eski Ahittir. Onun için bu kitap hak
kında kısa da olsa, bilgi vermemiz gerekmektedir:
Her ne kadar Tevrat yani «Töre» adı aslında yalnız Eski
Ahdin ilk beş kitabına verilirse de. hepsine birden Tevrat
denmesine alışık olduğumuz için biz de bunu kullanmakta
devam edeceğiz.
Eski Ahit, ya da Tevrat için tarih ve din kitabı olduğu
ileri sürülür; ama tam anlamiyle her ikisi.de değildir. Bu ki
F: 3
tabın içinde efsaneler, menkıbeler, epopeler ve hikâyeler,

kronikler ve biyografiler, şeriat ve hukuk, teozofi, dua, İlâhi
ler, aşk şiirleri ve aforizmalar, uydurma istatistikler ve ger
çekten büyük çapta şairlerin eserlerinden kalabilen kısım
lar vardır. Ama hepsi birden bir çeşit tarihtir. Bu tarihin
temel karakteri «Tanrının yeryüzünde, daha doğrusu, İsrael
oğullarının bulundukları yerlerde yapmış olduklarını» içinde
toplamasıdır. Bu sebeple Eski Ahde «Tarih-i Kadîm» adı da
verilmişti ki, işte Tevfik Fikret’in (Beşerin köhne sergüzeş
tinden bize efsaneler terennüm eden) diye tanımlandırdığı
eski tarih de budur.
Bütün kavimlerde olduğu gibi İsrael oğullarında da ge
lenekler yazıya dökülmeden önce, yüzyıllar boyunca ağızdan
ağıza aktarılmıştı. Bunlardan —ezberleme kolaylığı yüzün
den— olduğu gibi, ya da az değişikliğe uğrıyarak kalanlar,
manzum olanlarıydı. Bununla tabiî, bütün manzum destan,
şarkı gibi eserlerin günümüze kadar ulaşabildiğini söylemek
istemiyoruz; bir kısımları unutulmuş, bir kısımları da, daha
sonra dinde olan değişmeler yüzünden ağıza alınmaz olmuş
tu. Bu en eski kısımlardan kalanlar, meselâ İsrael oğulları
nın Kızıldenizden geçmelerini öven kısa parça (Çıkış 15. 21)
Debora’nm zafer şarkısı (Hâkimler 5). İşaya’nın bağ şarkısı
(İşaya 5. 1—5), Amos’un ağıtı (Amos 5.2) gibilerdir.
Manzum olmıyan hikâyeler en çok değişikliğe uğramış
olanlardır. Bunu, tarihî olayların birkaç yüzyıl içinde nasıl
masallaştığmı, gerçekten ancak belli belirsiz bir çekirdek
kaldığını düşünürsek kolayca anlarız. Bizde de meselâ ser
hat türküleri bozulmadan hâlâ yaşamaktadır ama. bu tür
külerin doğmasına sebep olan olayların anıları çoktan silin
miş. sadece tarih kitaplarından öğrenilir hale gelmiştir.
Eski Ahit, özellikle Tevrat (Musa’nın beş kitabı: Tekvin
Çıkış. Levililer, Sayılar ve Tesniye) Yahudiler ve Hıristiyan
larca yakın zamana kadar Tanrının Musa’ya doğrudan doğ-
rüya yazdırdığı kitap olarak kabul edilmekteydi. Ama iki yüz

yıldan beri yapılan incelemeler bunların çok yeni diyebilece
ğimiz zamanlarda yazıldığını, ve çeşitli maksatlarla boyuna
değişikliklere uğratıldığını ispatlamıştır.
Dil bilginlerinin uzun ve inceden inceye araştırmaları
sayesinde artık, Eski Ahdi yazanlar, adlarını bilmesek de,
ayırt edebiliyoruz, ve bu işlerin hangi zamanlarda yapıldığı
nı da kesin olarak öğrenmiş bulunuyoruz. Tevratm bu yazar
gruplarına Tanrıya verdikleri ad bakımından— Yahve’ciler,
Elohim’ciler, aynı konuları bir kere daha işliyen Tesniye’-
ciler ve, fıkıhçı oldukları belli olan Kâhin’ler adlarım vere
biliriz.
Yahveci’lerden olan kısımların M. Ö. dokuzuncu yüzyı
lın ortasında, yani îsrael devletinin ikiye bölünmesinden de
yüzyıl sonra ortaya çıktığı anlaşılmıştır. Bu da, Musa’nın ya
şadığı iddia edilen zamandan dört yüz yıl sonradır. Yahveci-
ler grupunun tasarımladığı tanrı tıpkı insana benzer. İleride
göreceğimiz gibi, bu tanrı bahçede dolaşır, ağaç arkasına
saklananları göremez, bir insanla güreş tutunur, hattâ uyur
bile. Bu Yahvecilerin tek bir grup değil de birkaç kuşak bu
işi sürdüren insanlar oldukları da meydana çıkmıştır.
Bu yüzden de gene ileride göreceğimiz gibi, aynı
hikâyenin başka başka anlatılış şekilleri de yanyana Tevrata
girmiş bulunulmaktadır. Yaratılış efsanesi, ilk günah, yani
Âdem ve Havva’nın yasak yemişten yemeleri, Tufan, Babil
Kulesi efsanesi hep bunlardan kalmadır. Bunlarda Yahve adı
verilen tanrının aslında «Tanrılar» olduğu da açıkça belli ol
maktadır.
Elohim’ciler (Yani Tanrıya Elohim adını verenler) Yah-
veciler kadar güçlü bir üslûba sahip değildirler. Bunlarda
tanrı, ya da tanrılar, (Elohim, eloh’lar, yani tanrılar anlamı
na gelir) artık biraz uzaktadır, insana o kadar benzemez, sa
dece bulutlardan, elçiler aracılığıyla, ya da rüyalarda insan
larla konuşur. Bunlarda Yusuf ve Efraim sıptlarına karşı
büyük bir dostluk sezilmektedir ki bu da Elohimcilerin Or

ta Filistin’de ve belki Davud ya da Süleyman zamanında ya
şamış oldukları düşüncesini doğurmuştur, ama genellikle be
nimsenen düşünceye göre Elohimciler M.ö. 750 den sonra gel
mişler ve belki sadece Efraim, ya da Yusuf sıptları arasında
yaşamış gelenekleri derlemişlerdir. Bu iki anlatışın birleşti
rilmesi M. Ö. 650 ye doğru oldu. O sırada Sargon Samariye’yi
alıp yıkmış, Israel devletini ortadan kaldırmıştı. Geriye sa
dece Yahuda devleti kalmıştı. Buna göre bu birleştirmenin
Kudüs’te olduğu anlaşılır. Abraham’ın Sara’yı kardeşi diye
göstermesi, Yakob’un kaynatasını aldatması gibi, ileride gö
receğimiz bazı hikâyeler Elohimcilerindir. Yahveciler ve Elo
himcilerin birleştirilmesi de birçok yerlerde çelişmeleri, iki
rivayetin, sanki ayrı ayrı şeylermiş gibi yanyana yaşamakta
devam etmesi sonuçlarını verdi, bu da Yahudi tefsircilerine
hayli zorluklara mal oldu; bunların bazılarını da ileride gö
receğiz.
Tesniye (ikileme) dediğimiz. Deutemomium kitabının
adı, şeriatın tekrarlanışı anlamınadır. Bu kitabın dili, daha
sonra Talmud’da rastladığımız haham yazı diline çok ben
zer.. Bunda söze: «Yazılmıştır ki,» diye başlandığını görürüz.
İlk defa olarak Tesniye’de halkla kâhinler, devletle din.adam
ları arasındaki ayrılıklardan söz edilmektedir. Tesniyenin
yazılması sırasında Musa’nın Beş Kitabı, Yeşu, Hâkimler ye
Kırallar kitaplarının da elden geçirildiği ve hoşa gitmiyen,
politikaya uymıyan, ya da tek tanrı düşüncesiyle açıktan açı
ğa çelişen yerlerin ya çıkarıldığı, ya da yumuşatıldığı anlaşıl
maktadır. Bunlar M. Ö. 550 yılına doğru olmuştur, bu da,
Babil Sürgünlüğü ve İran hükümdarı Kyros’un sayesinde,
yeniden Yeruşalim’e dönüşe rastlar.
Kâhinlerin yazısı denen kısımlarda Yahudi şeriatı artık
son ve kesin şeklini alır. Bunların bir okulun ortak eseri ol
duğu anlaşılmaktadır. Bu okul, daha doğrusu ulema toplu
luğunun içinde, ileride göreceğimiz, Ezra da vardı. Bunların

da bütün Musa kitaplarını yeniden elden geçirmiş oldukları
bellidir. Ama kendi koydukları kuralları hep Musanınmış gi
bi göstermişlerdir. Bu zamanda yazılanların ifadesi kuru bir
hukukçu ağzıdır. Eski Aıhitteki Levililer kitabiyle 25. bölüm
den itibaren Çıkış ve Sayılar’m 10 bölümüne kadar olan kı
sımlar doğrudan doğruya bunlarındır. Bu şeriatçıların M. Ö.
444 - 450 arasında yaşadıkları anlaşılmaktadır ki bu da Ya-
hudilerin İran yönetimi altında yaşadıkları devre rastlar.
Eski Ahdin öteki bölümlerinin yazılış zamanları üzerin
de duracak değiliz. Bunların hemen hepsi Babil Sürgünlü
ğünden sonra yazılmıştır ve tarafsız bir göz çoğunun na
sıl belirli amaçlara göre kaleme alınmış olduğunu kolayca
görür. Aşağıya Eski Ahdin meydana gelişinin kısa bir krono
lojisini alıyoruz: _
Eski şarkı ve İlâhiler iDebora) ve
efsaneler M. Ö. 1000 den sonra
Yahveciler M. Ö. 850 ye doğru
Elohimciler M. Ö. 750 den sonra
Musa, Yeşu, Hâkimler, Samuel, Kırallar
kitaplarının Tesniyeciler tarafından
işlenmesi M. Ö. 550 ye doğru
Kâhinler (Şeriatçılar) (Levililer, 25. bö
lümden itibaren çıkış ve 10. bölümden
itibaren Sayılar) M. Ö. 444
Musa Kitaplarının Kâkinler tarafından
yeniden işlenmesi. M. Ö. 450 den sonra
Tarihler.,..Ezr.a .ve Nohemya kısımları M. Ö. 300 e doğru
Bu son tarihten sonra Eski Ahdin artık şimdiki şeklin
de kaldığı, hattâ tek bir harfinin bile değiştirilmediği , bir
gerçektir. Ama bu hale gelinciye kadar geçtiği safhalar dü
şünülürse, Debora’nın İlâhisinin bile kalmış olması şaşılacak
şeydir.
İSRAİL OĞULLARI
İSRAİL OĞULLARI
İsrael, ya da bizdeki şekliyle İsrail kelimesinin nereden

geldiğini ve anlamının ne olduğunu bilmiyoruz. Tevrat bunu
şu yolda açıklar:
Yakob, babasına, hile ile, kendisini kutsallaştırmasına
kızan kardeşi Esav’dan kaçar; Harran taraflarında bir yere
gelir ve gece bastırdığı için başının altına yastık olarak bir
taş koyup uyur. Rüyasında, yerle gök arasına kurulmuş bir
merdiven görür. Rabbin melekleri bu merdivenden inip çık
maktadırlar. Tanrı da Yakub'un üzerine gelir ve ona bu di
yarı kendisine ve soyuna vereceğini, soyunun yerin tozu ka
dar kalabalık olacağını, dört bucağa yayılacağını söyler ve
ona her gittiği yerde kendisiyle birlik olaoağmı da vaadeder.
Bu merdivenin Babil Ziggurat’ının bir anısı olduğu tahmin
edilmektedir. Daha sonra Yakub Laban adında bir kabile re
isinin iki kızını alır ve onlarla bazı cariyelerden on iki oğlu
olur. İşte bütün İsrael oğullarının dedeleri bu on iki oğul,
dolavısivle Yakob’tur. Hikâye şöyle devam etmektedir: «Ve
Padden - aram’dan geldiği zaman Tanrı Yakob’a yeniden gö
ründü ve onu mübarek kıldı. Ve Tanrı ona dledi: Senin adın
Yakub’tur; artık adın Yakub çağnlmıyacak, fakat adın İsna-
el olacaktır; ve onun adını İsrail koydu. Tanrı otıia dedi:
Ben Kadir Tanrıyım; semereli ol ve çoğal; senden bir millet
ve milletler cumhuru olacak ve senin sulbünden kıüallar çı
kacak; ve Abrahan ve İsaak’a verdiğim diyan saıâ verece
ğim, ve senden sonra diyan senin zürriyetine veireceğim. Vd
Tann onunla sözleştiği yerde, onun yanından yukarı çıktı.
Ve Yakub onunla sözleştiği yerde bir dinek, bir taş direk

dikti ve üzerine, dökülen takdime (sungu) serpti ve üzerine
yağ; döktü. Ve Yakub Tanrının kendisiyle sözleştiği yerin
adım Beyt-el koydu.» (Tekvin 28: 10—15 ve 35 : 9—15).
Daha önce gördüklerimizin ışığı altında bu satırları in
celersek, Yakob’un bir El tapınma yeri kurduğunu, tıpkı
öteki tapınma yerlerindeki gibi, El’in sembolü olan direği
diktiğini anlarız. Üstelik, bu yere inen ve yeniden yukarı,
çıkan tanrı, ona dol bereketi vadetmektedir. Ama İsrael ne
demektir? Bunu anlatan bir açıklama yoktur. Dikkat edile
cek bir nokta da Yakob’a soyundan kırallar geleceğinin va-
dedilişidir. Tevratm bu bölümünün Yakuda kıralları günle
rinde yazıldığı, dil bilginleri tarafından tamamiyle ispatlan
mıştır. O sırada kıralları kutsallığının bu yolda da belirtil
mesi tabiî idi.
Anlamı tarihin karanlıklarında kaybolan bu ad üzerinde
şimdilik daha fazla durmıyalım ve İsrael Oğullarının, ya da
İbranî’lerin, kendi tarihlerine, yani Tevrata göre (İbranicesi
«Tora», Kanun, Töre demektir ve bu ad yalnız Kutsal Kita
bın ilk beş kısmına verilir) dinlerinin ve milletlerinin doğu
şu ve gelişmesini nasıl anlattıklarını görelim:
YARADILIŞ
Tevrat, Tanrının evreni yaratışının hikâyesiyle başlar:

Tanrı önce gökleri ve yeri yaratır. Yer henüz ıssız ve boştur,
alabildiğine her yer karanlıktır ve Tanrının ruhu suların
üzerinde hareket etmektedir. Tanrı: Işık olsun; der ve ışık
olur. Tanrı ışığın iyi olduğunu görür ve onu karanlıktan ayı
rır. Işığa gündüz, karanlığa da gece adını verir. Akşam olur,
salîâh olur, ve birinci gün böylece biter. İkinci günde Tanrı:
Suların ortasında kubbe olsun ve suları sulardan ayırsın,
der. Kubbe olur ve kubbenin altındaki sular, yani yerdeki
sular, gök kubbesinin üzerinde yığılı olanlardan ayrılır. Tan
rı kubbeye gök adını verir. İkinci gün de böyle geçer. Üçün
cü gün Tanrı: Gök altındaki sular bir yere biriksin ve kuru
toprak görünsün, der ve böyle olur. Tanrı bir yere birikmiş
■sulara deniz, kuru toprağa da kara adını verir. Gene o gün
Tanrı: Yer, ot, tohum veren sebze ve tohumu kendisinde
olup cinslerine göre meyva veren ağaçlar yetiştirsin, der; bu
da olur, Tanrı bunun da iyi olduğunu görür. Üçüncü gün de
böyle biter. Tanrı, gündüzü geceden ayırmak için gök kubbe
sinde ışıklar olsun, bunlar belirtiler (yani olacakları bildir
mek) için, vakitlerin belli olması için ve seneler için olsun
lar (Vakti bildirmek ve takvim için), yer üzerine ışık ver
mek için gök kubbesinde ışıklar olarak bulunsunlar der ve
böyle olur. Tanrı gündüze hükmetmek için büyük bir ışık,
geceye hükmetmek için daha küçük bir ışık ve yıldızları ya
ratır, onları gök kubbesine koyar, bunların iyi olduğunu gö
rür. O gün de böyle geçer. Beşinci günde Tanrı: Sularda can
lı yaratıkların sürüleri kaynaşsın, yerin üstünde ve gök kub
besinin yüzünde kuşlar uçuşsun, der, ve büyük deniz cana
varlarını, sularda kaynaşan her çeşit hayvanı ve her çeşit
kuşu böylece yaratır, bunların iyi olduklarını görür, onlara:
Ürün verin ve çoğalın, denizleri doldurun ve karada kuşlar
çoğalsın, der; beşinci gün de böylece biter. Altıncı gün Tan
rı cinslerine göre canlı yaratıkları, sığırları, sürüngen
leri yaratır. Bütün bunlar olunca Tanrı: Suretimizde, benze
yişimize göre insan yapalım o da denizin balıklarına, gökle
rin kuşlarına, sığırlara, bütün yeryüzüne, yerde sürünen her
şeye hâkim olsun der. Kendi suretinde, erkek ve dişi olarak
insanı yaratır, onlara da üreyin ve çoğalın, yeryüzünü dol
durun, denizin balıklarına, göklerin kuşlarına, yer yü
zünde hareket eden her canlıya da hâkim olun, der; onla
ra her çeşit sebzeyi, her çeşit ağacın meyvesini, yiyecek ola
rak verir. O gün, bütün yaptıklarına bakar, çok iyi oldukla
rını görür. Altıncı gün de böylece sona erer. Tanrı yedinci

günü mübarek kılar ve onu takdis eder; çünkü «Yaratıp yap
tığı bütün işten o günde istirahat etmiştir». Bundan sonra
Tevrat başka bir kalemden çıkmış olduğu açıkça görülen şu
sözlerle devam eder: «... Ve henüz yerde bir kır fidanı yoktu
ve bir kır otu henüz bitmemişti; çünkü Tanrı, yerin üzerine
henüz yağmur yağdırmamıştı; ve toprağı işlemek için adam
yoktu; ve yerden buğu yükseldi ve bütün toprağın yüzünü
suladı. Ve Tanrı yerin toprağından adamı yaptı ve onun
burnuna hayat nefesini üfledi ve adam, yaşıyan can oldu ve
Tanrı Doğuda Aden’de bir bahçe dikti; ve yaptığı adamı ora
ya koydu; ve Tanrı, görünüşü güzel ve yenilmesi iyi olan her
ağacı ve bahçenin ortasında hayat ağacını, ve iyilik ve kötü
lüğü bilme ağacını yerden bitirdi. Bahçeyi sulamak için
Aden’den bir ırmak çıktı, orada bölündü ve dört kol oldu.
Birinin adı Pişon’dur; kendisinde altın olan bütün Havila
diyarını kuşatır; ve bu diyarın altını iyidir; oradia lak günnük
Ve akik taşı vardır. Ve ikinci ırmağın adı Gihon’dur; bütün
Kuş ilini kuşatan odur. Üçüncü ırmağın adı Dicledir; Aşu-
run önünden akan odur. Ve dördüncü ırmak Fırattır. Ve
Tanrı adamı aldı ve onu korusun diye Aden bahçesine koy
du. Ve Tanrı adama emredip dedi: Bahçenin her ağacından
istediğin gibi ye; fakat iyilik ve kötülüğü bilme ağacından
yemiyeceksin; çünkü ondan yediğin günde mutlaka ölür
sün.»
Tanrı bundan sonra: «Adamın yalmz olması iyi değildir»
der ve onu uyuttuktan sonra kaburga kemiklerinden birini
alır ve bundan bir kadın yaratır. İşte böylece, Tanrının, al
tıncı günde erkek ve dişi olarak yarattığı insana, kaburga ke
miğinden yaratılan bir üçüncü ilâve edilmiş olur. Bu karşıt
lığın nedeni görmüş olduğumuz gibi Tevratın çok geç kale
me alınmış olması ve çeşitli anlatılış şekillerinin birleştiril
miş bulunmasıdır. Ama İsrael din bilginlerinin ortak eseri
olan ve Tevratm yanında, en önemli kitap sayılan Talmud’a

göre (Bu kitabı eserimizin sonuna doğru ele alacağız) Tanrı,
gerçekten, Âdemle birlikte bir de —Tevrattaki deyimle— di
şi insan yaratmıştır. Bu kadın, ya da dişinin adı (Lil’ibh) tir.
Fakat Lil’ith kendini Âdemle eşit gördüğü için onun sözünü
dinlememiştir ve bir dişi cin olmuştur. Tanrı da bundan son
ra, erkeğin sadece bir kaburga kemiğine değer bir kadın ya
ratmış, böylece ilk ailenin mutluluğunu kurtarmıştır. Lil’ith
adının ereden geldiğini öğrenirsek, bu inancın köklerinin ne
kadar eski, ta tsrael Oğullarının çoktanrıcı oldukları zaman
lardan kaldığı da ortaya çıkar: Lilitu, Asur’luların fırtına
şeytanı idi, Lil’ith sadece bunun değişmiş bir şeklidir ve dü
şünülecek olursa, fırtınayla geçimsiz kadın arasındaki bu
bağlayış pek te yabana atılacak gibi değildir.
Âdem’in Aden bahçesinden kovuluşu, kendisine yasak
olan iyilik ve kötülüğü bilme ağacından, yılanın fesadı yü
zünden yemesiyle olur. O zamana kadar «İyilik ve fenalığı
bilmiyen» yani akıl sahibi olmıyan ilk insan çifti, çıplak ol
duklarını görürler ve bir ağacın arkasına saklanırlar. Tanrı
onları göremeyince seslenir ve nerede olduklarını sorar, on
ların çıplaklıklarını bilişlerinden iyilik ve fenalığı tanıma
ağacından yediklerini anlar. Yılanı lanetler, kadına da gebe
liğini uzattığını ve çocuklarını ağrı ile doğuracağını, kocası
nın emri altına gireceğini söyler. Erkeğe de —karısının sö
zünü dinlediği için—, onun yüzünden toprağı lanetlediğini,
onu zorluklarla işliyeceğini, toprağın da ona diken ve çalı
bitireceğini, toprağa dönünceye kadar onu alnının teriyle su
lamak zorunda kalacağım bildirir. Yılan da payını alır: O, in
sanın topuğunu ısıracak, insan da onun başını ezecektir.
Adem'le Havva Aden bahçesinden kovulur. Burada Tevrattan
şu satırları alalım: «Ve Tanrı dedi ki: İşte, adam iyiyi ve kö
tüyü bilmekte bizlerden biri gibi oldu; ve şimdi elini uzat
masın ve hayat ağacından almaşın ve ebediyen yaşamasın.»
Buradaki «Bizlerden biri gibi oldu» sözü Tevratın bu_buliii

rnünün îsrael Oğullarının çoktanrılık çağından kalma oldu
ğunu açıkça göstermektedir. Tevratı okumıya devam edecek_
olursak bunun ikinci bir örneğini de göreceğiz,.
Âdem’le Havva Aden bahçesinden kovulduktan sonra
—Yahudi inancında gökten atılma yoktur— Kain adında bir
oğulları olur, daha sonra da bir İkincisi, Habil dünyaya gelir.
Habil koyun çobanı, Kain de çiftçi olur. Günün birinde ikisi
de emeklerinin ürünlerinden Tanrıya sunarlar. Tanrı Habi-
l'inkini kabûl eder, Kain’inkine bakmaz, buna kızan Kain de
kardeşi Habil’i öldürür. Tanrı onu lanetler, ama kimsenin öl-
dürülmemesi için ona bir işaret koyar. Kain’in evlâtları olur.
Bundan sonra Tevrat Kain’in birçok torunlarını saymakta
dır. Bunların kimi çadırda oturan ve sürü besliyenlerin de
desi, kimi boru çalanların, kimi tunç işliyen ve kesici âletleri
yapanlarındır. Âdem’in Kain’den başka, Şit adında da bir
oğlu olur. Artık insanlar çoğalmaktadırlar. Tevrat der ki:
«Ve vaki oldu ki, toprağın yüzü üzerinde adamlar çoğalmağa
başladı ve onların kızlan doğduğu zaman Tanrı oğulları
adam kızlarının güzel olduklarım gördüler ve bütün seçtikle
rinden kendilerine karılar aldılar. Ve Rab djedi: Ruhun adam
ile ebediyen çekişmiyecek, çünkü o da ettir; bunun için onun
günleri yüz yirmi yıl olacaktır. Tann oğullan insan kızlarına
{vardıklan ve bu kızlar onlara çocuk doğurdukları zaman, o
günlerde, hem de ondan sonra, yeryüzünde Nefilim (Yani
devler) vardı; bunlar eski zamanda zorbalar, şöhretli adam
lardı.» Bu sözlerden çıkan açık anlam, Tanrı oğullarının bu
lunduğu, yani bu efsanenin doğuşunda îsrael Oğullarının he
nüz birçok tanrılara inandıklarıdır. Ugarit metinlerinden bi
rinde Mot, yani ölüm için de Tanrı Oğlu sıfatının kullanıldı
ğım görmüştük. Esasen, çok daha sonraları da, bazı çevreler
de, Yahve’nin yanı sıra bir de tanrıça bulunduğuna inanıl
mıştır. Bu, Kenanî tanrıçası Anat idi.
Gene hikâyeye dönelim: Yeryüzünde insanlar arttıkça
artmış, kötülükleri de alabildiğine çoğalmıştır. Tanrı insanı
yarattığına pişman olur ve bütün hayvanları, sürünenleri ve
göklerin kuşlarını toprağın yüzü üstünden silmiye karar ve
rir. Ama Nuh’a acır. Nuh’un üç oğlu vardır: Sam, Ham ve
Yafet.. Tanrı Nuh’a gofer ağacından bir gemi yapmasını, bu
nun içini odalara bölmesini, içini ve dışını ziftlemesini, son
ra her çeşit hayvandan bir çifti, ve evindekilerin hepsini ala
rak bu gemiye yüklemesini emreder: «Ve yedi günden sonra,
tufan suları yeryüzü üzerinde idi. Nuh’un -ömrünün altı yü
züncü senesinde, ikinci ayda, ayın on yedinci gününde, o giin
büyük enginin bütün kaynaklan yarıldılar ve göklerin pence
releri açıldılar. Ve yeryüzü üzerinde kırk gün kırk gece yağ
mur yağdı. Tam o günde Nuh ve Nuh’un oğullan Sam ve
Ham ve Yafet, ve Nuh’un kansı ve Nuh’un oğullannın üç ka-
nsı kendileriyle beraber gemiye girdiler; onlar, ve kendi cin
sine göre her hayvan ve cinslerine göre bütün sığırlar ve cin
sine göre toprak üzerinde her sürünen ve cinsine çöıe her
kuş, her çeşitten her kuş girdiler. Ve kendisinde hayat nefesi
olan her bedenden ikişer ikişer gemiye, Nuh’un yanına gir
diler. Ve girenler Tanrının ona emrettiği gibi bütün beden
sahiplerinden, erkek ve dişi olarak girdiler ve Rab onun üze
rine kapıyı kapadı. Ve yer üzerinde kırk gün tufan oldu vr
sular çoğalıp gemiyi kaldırd-lar, ve yerden kalktı. Ve sular
yükseldiler ve ziyadesiyle çoğaldılar; ve gemi suların yiizii
üstünde yürüdü. Ve yer üzerinde sular pek çok yükseldiler
ve bütün gökler altında olan bütün yüksek dağlar örtüldü
Ier. Sular on beş arşın daha yükseldiler ve dağlar örtüldüler
ve yer üzerinde hareket eden bütün beden sahipleri, gerek
kuşlar, gerek sığırlar ve hayvanlar ve yer üzerinde her sürü
ne ve her adam öldü... ve yalnız Nuh ve kendisiyle heınfw»r
gemide olanlar kaldılar. Ve yüz elli gün sular yer Uzlerlnde
yükseldiler.»
Nihayet Tanrı Nuh’u ve onunla birlikte gemide olan

«bütün hayvanlan, ve bütün sığırlan» hatırlar, bir rüzgâr
estirir, sular alçalır. Gemi yedinci ayda, ayın on yedinci gü
nünde Ararat dağları üzerine oturur. Onuncu ayda, ayın bi
rinci sular, dağların başları görünecek kadar azalmıştır. «Ve
vaki oldu ki, kırk gün bittikten sonra Nuh, yapmış oldu
ğu geminin penceresini açtı ve kuzgunu gönderdi, ve o, yer
de sular kuruyuncaya kadar, öteye beriye gitti. Ve Nuh, su
lar toprağın üzerinden eksildi mi diye görmek için, yanın
dan güvercini gönderdi; fakat güvercin ayığının tabanına bir
istirahat yeri bulamadı ve gemiye onun yanına döndü; çün
kü sular bütün yer üzerinde idiler; ve elini uzatıp onu tuttu
ve onu kendi yanma, gemiye aldı ve diğer yedi gün dhha bek
ledi ve güvercini gemiden teknar gönderdi; ve akşam vakti
güvercin onun yanına girdi ve işte, ağzında yeni koparılmış
zeytin yaprağı vardı. Ve Nuh suların yeryüzünden eksilmiş
olduklarım bildi. Ve diğer yedi gün daha bekledi ve güverci
ni gönderdi; ve o artık tekrar kendisine dönmedi.» Böylece,
altı yüz birinci yılın birinci gününde Nuh gemiden çıkar ve
hem insanlar, hem de bütün hayvanlar yeniden çoğalırlar.
Şimdi Sümerlerin tufan efsanesini de buraya aktaralım:
1872 yılında ilk defa bazı parçaları bulunan ve sonradan
tamamlanabilen Gilgameş epopesinde tufan şöyle anlatıl
maktadır: İnsanları seven tanrı Ea, sevdiği bir adam olan
Ur-napişti'nin (Sümer Nuh’unun adı budur) rüyasına girer
ve tanrıların insanları cezalandırmak için tufanı gönderecek
lerini söyler. Ur-napişti de bir gemi hazırlar. Bunu Gilga-
meş’e şöyle anlatmaktadır: «Neyim varsa yanıma aldım, ha
yatımın bütün mahsullerini gemiye yükledim; ailem ve bü
tün hısımlarımı, tarladaki hayvanları, otlaktaki hayvanları
ve usta işçileri hep gemiye yükledim. Gemiye bindim ve ka
pıyı kapadım. Sabah ortalık aydınlanırken uzakta, ufukta
siyah bir bulut kümelendi... Gün aydınlığı birden bire geceye
döndü. Kardeş kardeşi göremez oldu, gök halkı artık birbir

lerini tanılamıyorlardı. Tanrılar. tufandan korku içindeydi
ler, kaçtılar ve ta Anu’nun göğüne sığındılar, tanrılar köpek
ler gibi duvar dibine büzüldüler ye kımıldamadılar. Altı gün
ve altı gece, fırtına ve yağmur arttı, kasırga memlekette az
dıkça azdı. Yedinci gün başlarken fırtına kesildi, bir savaş
ordusu gibi yıkıp parçalıyan sular yatıştı; dalgalar hafifledi,
rüzgâr düştü ve su artık yükselmedi. Suya baktım, gürleme
si susmuştu. Bütün insanlar balçık olmuştu. Damların üzeri
ne kadâF^nyöfdü'^âm ür. Denizin ufuklarında kara ara
dım. Uzakta, ta uzakta bir ada göründü. Gemi Nissir dağı
na vardı, Nissir dağına saplandı ve çapa atmış gibi kaldı. Ye
dinci gün_doûJu^m an bir güvercin yolladım*.onu salıver
dim, uçtu gitti ve yine geri döndü benim güvercinim. Kona
cak yer bulamadı, onun için geri döndü. Bir kırlangıç yolla
dım, uçurdum onu; uçtu gitti ve yine döndü benim kırlangı
cım. Konacak yer bulamadığı için geri döndü. Bir karga yol
ladım, uçurdum onu; uçtu gitti karga, su yüzünün alçaldığı
m gördü; yedi, uçtu, durdu, gakladı ve geri dönmedi.» Sonra
Ur-napişti de Nuh gibi gemiden çıkar ve insanlar yeniden
ürerler.
Görülüyor ki, İsrael Oğullan, yüzyıllar boyunca bütün
Yakın Doğuya yayılmış olan bu epopeden tufan efsanesini
hemen hemen olduğu gibi almışlardır. Ama sonradan, tek-
tanncılık devirlerinde, tufanı yapanla, insan ve hayvanlan
kurtaranın ayrı ayrı tanrılar değil, yalnız Yahve olduğunu
söylemek zorunda kalmışlardır.
Tevrata göre Nuh’un oğullarından, tabiî o zamanlarda
tanıdıkları, milletler meydana gelmiştir. Tevrat bunları uzun
uzun sayar. O sırada bütün insanlar hep aynı dili konuşmak
tadırlar. Derken doğuya göç ederler ve bir ova bulurlar, ora-
F: 4
da kerpiç keserler. Harç yerine zift kullanarak bir kule yap-

mıya başlarlar. Tevrat der ki: «Ve dediler: Bütün yeryüzü
üzerine dağılımyalım diye, gelin, kendimize bir şehir ve başı
göklere erişecek bir kule bina edelim ve kendimize bir nam
yapalım. Ve Âdem Oğullannm yapmakta oldukları şehri ve
kuleyi görmek için Rab indi. Ve Rab dedi: İşte, bir kavımtlrr-
lar ve onların hepsinin bir dili var; ve yapmağa başladıkları
şey budur; ve şimdi yapmağa niyet ettiklerinden hiç bir şey
onlara menedilmiyecektir. Gelin, inelim ve birbirlerinin di
lini anlamasınlar diye, onların dilini orada kanştırabm. Ve
Rab onları bütün yeryüzü üzerine oradlan dbğıttı; ve şehri
bina etmeyi bıraktılar. Bundan dolayı adına Babil denildi:
çünkü Rab bütün dünyanın dilini orada karıştırdı; ve Rab
onları bütün yeryüzü üzerine oradan dağıttı.»
Gene Tanrı çoğul olarak konuşmakta ve insanların dil
lerini karıştırmak için öteki tanrıları da yardıma çağırmak
tadır. Burada Babil’in ihtişamının, Ziggurat’ın yüksekliğinin
hikâyelerinin göçebe bir halk üzerinde yaptığı büyük etkiyi
de görüyoruz. Halbuki Babil bu parlak devrine erişmeden,
Mezopotamya’da ne şehirler doğmuş ve yok olmuştu.
Bundan sonra Tevratm saydığı adları bir tarafa bıraka
cağız ve artık, İbranî’lerin dedeleri olarak saydıkları Abra-
ham’a geleceğiz. Zati Tevrat bu arada hiç bir olayı anlatmaz,
sadece birtakım adlar verir. Bunlar olsun, Aıbraham, İzaak
ve Yakop olsun, tarihî kişilikler değildirler. İleride göreceği
miz Yakob, çok büyük bir ihtimalle, eski bir Kenanî tanrısı
nın kişileştirilişiydi; İsrael’in on iki kabilesinin dedeleri sa
yılan on iki oğula gelince, gene ileride görüleceği gibi bunlar
milleti bir kan bağıyle pekiştirmek için düşünülmüştü. Ama
biz, gene Tevrat’a dönelim! Tevrat der ki: Kildani’lerin Ur
şehrinde Terah adında bir adamın üç oğlu ■vardı: Abram,
Nahor ve Haran. Haran’ın da Lut adında bir oğlu olur, ama
kendisi Ur’da ölür. Abram, üvey kızkardeşi olan Sara ile ev
lenir: Sara kısırdır; çocuğu almaz. Ter ah günün birinde oğlu

Abram’ı, torunu Lut'u, gelini Sara’yı yanma alarak, Kenan
diyarına gitmek için yola çıkar. Bunlar Harran’a gelirler ve
orada, ne kadar sürdüğü bilinmiyen bir zaman kalırlar.
Bir gün Tanrı, Abram’a oradan ayrılarak, kendisinin
göstereceği memlekete gitmesini söyler ve: «Seni büyük mil
let edeceğim, seni mübarek kılacağım, senin adını büyük ede
ceğim; ve seni mübarek kılanları mübarek kılacağım ve sana
lanet edene lanet edeceğim; yeryüzünün bütün Kabileleri
sende mübarek olacaktır,» der. Abram da Tanrının dediğini
yapar, Lût’u da yanma alarak oradan ayrılır. Harran’da ka
zanmış olduğu bütün malları, soyunu sopunu hep birlikte
götürmektedir. Artık Kenan diyarına gideceklerdir onlar,
Tevrat: «O sırada Kenanî’ler memlekette idiler» demektedir..
Burada Filistin’e yeni bir göçün anısını görüyoruz. Hikâyenin
daha ilerisinde Tanrının Kenan ilini Abram’ıh soyuna adadı
ğını okumaktayız.
Ama bunlar henüz, güçlü Kenanî’lerin memleketi,
nin bir köşesine sığınan zayıf göçebelerdir. Gittikçe daha gü
neye inerler. Memlekette kıtlık vardır. Zati Abram soyunun
bu göçüne mutlaka büyük bir kıtlık sebep olmuştur. Tevrata
göre Abram Mısır’a da gider, orada karısı Sara’yı kız kardeşi
olarak gösterir. Tevrat bunu şöyle anlatır: «İşte, biliyorum
ki, sen görünüşü güzel bir kadınsın; ve olur ki, Mısırlılar se
ni görünce: Bu onun karısıdır, derler; ve beni öldürürler, fa
kat seni sağ bırakırlar. Sen’n yüzünden bana karşı iyi dav
ranılsın ve senin sebebinle canım yaşasın diye: Onun kızkar-
deşiyim, de. Ve vaki oldu ki, Abram M’-sır’a girdiği zaman.
Mısırlılar kadının çok güzel olduğunu gördüler ve onu Fira-
vun’a methettiler ve kadın, Finavun’un sarayına alındı. Ve
onun yüzünden Abram’a karşı iyi davrandı; ve onun koyun-
ları, sığırları ve eşekleri ve köleleri ve cariyeleri ve dişi p e k
leri ve develeri oldu.» (Tekvin 12. 11 — 13). Burada Abra
mın günümüzün ahlâk anlayışına pek te uymıyan bir yolda
davrandığını görüyoruz. Ama tapmaklarında dini fuhuş ya

pılan Batı Sami’leri için bu, ayıp sayılmasa gerektir. Yalnız,
kocanın hoş gördüğünü, tanrısı hiç te öyle görmez ve, ne
gariptir ki, kocayı cezalandıracak yerde hiç bir şeyden ha-_
beri olmıyan Firavun’u belâlara uğratır: «Ve Rab Abram’ın
karısı Sara’dan dolayı, Firavun’u ve onun saraymı büyük vu
ruşlarla vurdu. Ve Firavun Abram’ı çağırıp dedi: Bana yap
tığın nedir? Bu senin kann olduğunu niçin bana bildirme
din? Niçin: Bu benim kız kardeşimdir, dedin, ben de onu, ve
şimdi, iste kann, al ve git. Ve onu ve karısını, ve kendisine
ait olan her şeyi gönderdiler.» (Tekvin 12. 17 — 20).
Abram, gene Lût’u yanına alarak soyu sopu ile —Coğraf-
rafya. bilgimizle taban tabana zıt olarak —Mısır’dan güneye
doğru gider ve Yafa ile Lût gölünün tam ortasında bulunan
Beyt-El’e varır. Zati Mısır’a gitmezden önce de orada yerleş
miş bulunmaktaydı. Artık zengindirler, sürüleri pek çoktur,
Lût’un çobanlariyle Abram’mkiler arasında sık sık kavga
çıkmaktadır. Onun için amcayla yeğen birbirlerinden ayrılır
lar Lût, Tanrının sonradan yok ettiği Sodom ve Gomore ta
rafına gider. Abram Kenan diyarında kalır. Bundan sonra
Tanrı Abram’a gene bütün Kenanî’ler memleketini vaadeder.
Bu tekrarlamalar hep, İsrael Oğullarının kendilerini Tanrı
nın öz evlâtları saymaları ve ileride görüleceği gibi, çeşitli
kabilelerden bileşme oldukları halde, tek bir millet haline
gelebilmeleri için, sonradan kaleme alınmıştır.-^'
Lût’un Sodom ve Gomore bölgesinde koyun ve sığırla
rını otlattığı sırada büyük bir ayaklanma olduğunu Tevrat-
tan öğreniyoruz. Bu ayaklanma sırasında yeniden Gomore
kıralı Lût’u ve bütün sopunu esir eder, bunu öğrenen Abram
hemen yardıma koşarak onu esirlikten kurtarır.
Bu olaylardan sonra Abram’a rüyasında Tanrı görünür
ve: «Ey Abram! der, korkma; ben sana siperim ve senin ka
zancın büyük olacaktır,» der. Abramsa çocuksuz olduğu için

tasalıdır, Tanrıya, ne verse boş olduğunu, çünkü kendi ölün
ce varının yoğunun kâîıyası Şamlı Eliezer’e kalacağım söy
ler. Tanrı da: «O, senin mirasçın olmıyacaktır» karşılığını
verdikten sonra onu dışarı çıkarır, «Şimdi göklere bak, ve
eğer yddızlian sayabilirsen onları say, işte zürriyetin (dölün)
böyle olacaktır!» der. Ama Abram Tanrıdan bunun inancası
nı ister. Tanrı da, üç yıllık bir inek, üç yıllık bir koç, üç yıllık
bir keçi, bir kumru, bir de güvercini kurban olarak kendisi
ne sunması emrini verir. Abram kuşlardan geri kalan hay
vanları ortalarından ikiye bölerek, hepsini sunağa koyar ve
bunların kokusunu alan yırtcı kuşları kovarak bekler. Ama
üzerine derin bir uyku çöker, rüyasında gene tanrıyı görür.
Bu sefer tanrının söyledikleri, İsrael oğullarının gelecekleri
üzerindedir: «İyi bil ki, senin zürriyetin kendilerinin olmıyan
bir memlekette garip olacak ve onlara kullu kedeceklier; ve
kulluk edecekleri millete ben hükmedeceğim ve ondan son
ra büyük malla çıkacaklardır. Fakat sen, atalarına sıelâmatle
gideceksin ve güzel ihtiyarlıkla gömüleceksin. Ve dördüncü
kuşakta buraya döneceklerdir; çünkü Amori’lerin fesadı he
nüz tamam olmamıştır.» Güneş batıp karanlık basınca, kur
banları üzerinden «Dumanlı bir fırın ve alevli bir meşale»
geçer ve onları yakar. Bundan sonra Tanrı azıcık fazla bir
vaitte bulunur: «Mısır 'rmağından (Nil), büyük ırmağa, Fı
rat ırmağına kadar bu diyarı, Kcnî’lıeri ve Kenizzî’leri ve
Kadmonî’leri ve Hitit’leri ve Perizzî’ler ve Kenanî’leri ve Re-
fa’lan ve Girgaşî’leri ve Yebusî’leri senin zürriyetine verdim,»
Abram’ın tanrısının bugüne dek bu yaitlerini tutmadığını bi
liyoruz. Ama Tevratın bütün bu kısımlarının İsrael oğulları
nın Babil sürgünlüğü sırasında yazıldığını düşünürsek, bu
vaitleri de, —darlık ve eziyet içindeki bir milletin dilek~~rüya-
ları olarak— tabiî görürüz. Bu hayalî adamlar onlara yaşa
ma. günü bağışlamıştı.
Abram’m eşi Sara hâlâ çocuk doğurmamıştır. Sara, Ab-
ram’ın soyunun kesilmemesi için, Mısırlı cariyesi Hacar’ı ona
verir. Hacar gebe kalır, ama Sara kocasının gözünden düş
tüğünü sanır ve bundan sızlanır. Abram da: «İşte, cariyen se
nin elindedir; gözünde iyi olanı kendisine yap!» der. Sara Ha^
car’a olmıyacak eziyetler eder; Hacar da dayanamaz, kaçar.
Ama Tanrının meleği onun peşinden yetişir ve geri dönmesi
ni, hanımının yaptıklarına dayanmasını söyler. Tevrat bura
da, Tanrının meleğini şöyle konuşturmaktadır: «Senin zürri-
yetini çoğalttıkça çoğaltacağım ve çokluğundan sayılmıya-
caktır.» Burada gene hikâyenin eski, belki ilk şeklinden bir
iz görmekteyiz. Bu gelen, aslında bir melek değil bir «Eloh»
yani bir tanrı ya da tanrıça olabilir. Belki de döl bereketi tan
rısının ta kendisidir, ama sonunda tektanrıcı olan İsrael
oğullan bunu meleğe çevirmişlerdir. Melek, —ya da tanrı—
Hacar’a doğuracağı çocuğun adını İsmael koymasını, bu ço
cuğun «insanlar arasında yabanî adam olacağını; onun elinin
herkese karşı, herkesin de ona karşı olacağını ve bütün kar
deşlerinin doğusunda oturacağını» bildirir. Hacar meleği bir
kuyu başında görmüştür —Tevrata göre, bu kuyu şimdiki Sur
şehrinin doğusunda ve Hitit’lerin Mısırlılarla yaptıkları sa
vaşla ün kazanmış olan Kadeş’in yakınlarındadır— Bu kuyu
ya Beerlahay-roi, yani (Beni gören hay olanın (yaşayanın)
kuyusu) adı verilir.
Bu sırda Abram seksen altı yaşındadır. Aradan yıllar
geçer, Abram doksan dokuz yaşına geldiği zaman Tanrı gene
Abramda görünür, andmı tekrarlar, sonra onun adının artık
Abram değil, Abraham olacağını söyler. Abram yüce ata, Ab-
raham da soyun atası demektir.
Tanrı, o zamana kadar Saray, yani prenses admı
taşıyan Sara’ya da, gülen anlamına gelen bu yeni
adını verir. Abraiıam’ın emrindeki bütün erkeklerin sünnet
olmalarını da buyurur. Sebep olarak ta bunun aralarındaki

ahdin, ya da sözleşmenin nişanı olacağını bildirir: «Sünnet
olmamış erkek varsa o can, kendi kavminden kesilecektir; o
benim ahdimi bozmuştur,» der. Sonra da Sara’nın bir oğlu
olacağını haber verir. Âbraham buna güler: «Yüz yaşında ola
na bir oğul doğar mı? Doksan yaşında olan Sara doğurur
mu?» diye sorar. Ama Tanrı gene vaadini tekrarlar ve doğa
cak çocuğun adının İsaak olduğunu söyler, sonra Abraham’m
yanından yukarı çıkar. Şuna dikkat edelim ki burada bahis
konusu olan ne vahiy, ya da ilhamdır, tanrının gözle görüle
bilir, hattâ, ileride göreceğimiz gibi elle dckunulabilir bir var
lık olarak yere inmesi, bir insanla yüz yüze konuşması, sonra
gen:l geldiği yere, göğe çıkması bahis konusudur. Tevratın
ilk kitaplarında sık sık rastladığımız böyle hikâyelere daha
sonraları yer verilmemektedir. Bu da ilk kitapların çoktanrı-
cılık çağının anılarının jjiraz değişmiş şekilleri olduğunu an
latır. Ama Tevratın Tekvin 18. bölümünü, bu eski tasarımla
rın ne kadar ilkel olduğunu açıkça göstereceği için, biraz
uzun da olsa buraya almaktan vazgeçemiyeceğiz: «Ve İMam-
re meşeliğinde Tanrı ona (Ahraham’a) göründü; ve o, günün
sıcağında çadırın kapısında oturuyordu; ve gözlerini kaldırıp
baktı, ve işte, karşısında üç adam duruyordu; Abraham on
ları karşılamağa koştu ve yere kadar eğildi ve dedi: Ey efen
dim, eğer şimdi gözünde lütuf buldumsa, kulunun yanında
kalmadan geçme; şimdi biraz su getirilsin ve ayaklarınızı yı
kayın ve ağaç altında dinlenin; bir parça ekmek getireyim de
yüreğinizi kuvvetlendirin; ve ondan sonra geçersiniz, madem
ki kulunuza geldiniz. Ve dediler: Söylediğin gibi olsun, öyle
yap. Ve Abraham çadıra, Sara’n'n yanma seğirtip dedi: Ça
buk, üç ölçek has un hazırla, yoğur ve pide yap. Ve Abraham
sığırlara koştu, ve körpe ve iyi bir buzağı alıp uşağına- verdi
ve onu hazırlamakta acele etti. Ve ayranla süt ve hazırladığı
buzağıyı alıp önlerine koydu ve kendisi yanlarında, ağaç al
tında durdu, onlar da yediler. (Burada şunu da söylemeden

geçemiyeceğiz ki aynı sofrada süt ve sütten çıkanjnaddelerle
eti bir arada bulundurmak, Musa şeriatına göre haramdır)
ve ona dediler: Karın Sara nerede? Ve dedi: İşte çadırda. Ve
o dedi: Gelecek sene bu mevsimde mutlaka senin yanma dö
neceğim; ve işte, karın Sara’mn bir oğlu olacaktır. Ve Sara
onun arkasında olan çadırın kapısında dinliyordu ve Abra-
ham’la Sara kocamış ve yaşta ilerlemişlerdi; Sara âdetten ke
silmişti. Ve Sara: İhtiyar olduktan sonra bana sevinç olur
mu? Efendim de kocamıştır, diyerek içinden güldü. Ve Tan-
r. Abraham’a dedi: Sara, gerçekten doğuracak mıyım ve ben
kocadım, diyerek niçin güldü? Tanrı için imkânsız bir şey
var mıdır? Muayyen vakitte, gelecek sene bu mevsimde, ya
nına döneceğim ve Sara’mn bir oğlu olacaktır. Ve Sara: Gül
medim. diyerek inkâr etti; çünkü korktu. Ve o: Hayır, fakat
güldün, dedi. Ve adamlar oradan kalktılar ve Sodom’a doğru
baktdar; Abraham onları geçirmek için beraber gidiyordu.
Ve Tanrı dedi: Ben yapmakta olduğum şeyi Abraham’dlan
gizliyeoek iniyim?............. ve Tanrı dedi: Sodom ve Go-
more’nin ferv?dı büyük, ve onlarm günahı çok ağır olduğu
için, şimdi ineceğim ve bana gelen feryadına göre tamamen
var*t'1ar mı göreceğim; ve yarmadık*rsa bileceğim. Ve adam
lar oradan dönüp Sodom’a doğrı? gittiler; fakat Abraham hâlâ
Tanrının huzurunda duruyordu. Ve Abraham yaklaşıp dedi :
Salihi (iyiyi) Kötü ile beraber yok edecek inisin? Belki şeh
rin içinde .elli salih vardır; içinde olan elli splih için bağışla-
mayıp yeri yok edecek misin? Böyle yapmak senden İrak ol
sun, salih de kötü gibi olsun diye, salibi kötü ile beraber öl
dürmek senden İrak olsun; bütün dünyanın hâkimi adalet
yapmaz mı?» Bundan sonra, Mitologya’da çeşitli örneklerini
gördüğümüz gibi, tanrı ile insan arasında bir pazarlık başlar,
sonunda on iyi insan bulunursa, Sodom’un yıkılmamasında
uyuşurlar, tanrı da gider.
Bundan sonraki bölümde, Tanrı ile birlikte olanlar artık

Melek, diye geçmektedir. Halbuki asıl hikâyede bunlar belki
El, Baal ve yıldırım tanrısı Reşef idiler, ya da adını bilmedi
ğimiz yerli başka tanrılardı. İlk efsanede Sodom’un günahı
acaba neydi? Tevrata göre burada insanlar tabiate aykırı sev
gilere düşkündüler; hattâ bu sefer oraya gelen iki melek, ya
da (Eloh-ilâh)a bile tecavüze kalkarlar. Bunun üzerine me
lekler Lut’a karısı ve iki kızıyla çabucak buradan kaçmasmı
söylerler. Lût onlara, kendisi küçük Tsoar şehrine erişinceye
kadar mühlet vermeleri için yalvarır, ve bu müsaadeyi alır.
Lût Tsoar’a vardığı sırada güneş doğmuştur. Tanrı dr,içinde
on tane bile iyi adam bulunmıyan Sodom’la Gomore üzerine
«Göklerden kükürt ve ateş yağdırır, o şehirleri vo bütün hav
zayı, şehirlerde oturanların hepsini ve toprağın bütün bitki
lerini altüst eder.» Tanrı Lut’a arkaya bakmamalarını emret
miştir. Ama Lut’un karısı merakına dayanamaz, arkasına ba
kar ve hemen bir tuz direği haline gelir. Abraham sabahleyin
kalkıp Sodom ve Gomorra taraflarına bakınca, bütün o böl
gede yerden «ocak dumanı gibi» dumanların çıktığını görür.
Bu da her halde bir tabiat âfetinin anısından başka bir
şey değildi. Hattâ son zamanlarda, eskilerin bizden daha bil
gili ve akıllı plduklarına ve yeni bulunan şeylerin vaktiyle
hep bulunmuş ve kullanılmış olduğuna inanan bazı kişiler,
bunu eski bir atom bombası patlamasının anısı olduğunu
ileri sürmiye bile kalkmışlardır! Ama belki bu, Sibiryaya
vaktiyle düşen son derece büyük metor gibi bir gök cisminin
yaptığı tahribattı, ya. da büyük bir yer çöküntüsüydü.
Daha sonra, Lût kavminin ahlâksızlığına taş çıkartan bir
olayın hikâyesi gelmektedir; bunu olduğu gibi Tevrattan ala
lım: «Ve Lut Tsoar’dan çıkıp dağda oturdu, ve iki kızı onun
la beraberdi; çünkü Tsoar’da oturmaktan korktu; ve o; ve
iki kızı bir mağarada oturdular. Ve büyük kızı küçüğüne
dedi: Babamız kocamıştır, ve bütün dünyanın yoluna göre
yanımıza girmek için memlekette erkek yoktur; gel babamıza
şarap içirelim ve babamızdan zürriyet yaşatmak için onunla,
yatarız. Ve o gece babalarına şarap içirdiler; ve büyük kız
girip babası ile yattı, ve onun yatmasını ve kalmasını bilme
di. Ve vaki oldu ki ertesi gün büyük kız küçüğüne dedi. İşte,
dün gece babamla yattım; bu gece de ona şarap içirelim, ve
babamızdan zürriyet yaşatmak için, gir, onunla yat. Ve o ge
cede dahi babalarına şarap içirdiler ve küçük k-z kalkıp
onunla_yattı; ve onun yatmasım ve kalkınasım bilemedi. Lut’-
un iki kızı böylece babalarından gebe kaldılar. Ve büyük kız
bir oğul doğurdu, ve onun adını Moab çağırdı; o, bugüne ka
dar Moab’lıların atasıdır. Ve küçük kız, o da bir oğul doğurdu
ve onun adını Ben-ammi (Babamın oğlu) çağırdı; o, bugüne
kadar Ammon oğullarının atasıdır.» (Tekvin 19. 30—38).
Çirkin bir hikâye gibi görünen bu bölüm üzerinde biraz
düşünülürse bunun da eski inançların bir kalıntısı olduğu
anlaşılır: Bir kere bu olayın bir mağarada geçmesi yer altı
tanrılariyle ilgili bir tarafı olduğunu anlatır. Ayrıca mitolog-
yalerda, çeşitli tanrıların kendi kızlariyle böyle birleşmeleri
nin hikâyelerini görmekteyiz. Unutmıyalım ki, Tevratın bu
ilk bölümleri çok eski efsanelerin daha sonradan yazıya
dökülmüş ve çok değişmiş şekilleridir. Belki de bu mağara
sahnesi bir yeraltı tanrısı ile sembolik bir evlenme töreninin
anısından başka bir şey değildir. Çünkü Tevratta, Yahve’nin
değil böyle bir suç işliyenleri, hattâ babasını çıplakken gö-
zetliyen oğulu öldürdüğünü görmekteyiz.
Hele Tevratın bundan sonraki Tekvin 20 bölümü daha
da acayiptir. Bu sefer Abraham’m Güeny diyarında Kadeş’-
le Sur arasına gittiği, evvelce Mısır’da olduğu gibi, bu sefer
de —Artık doksanını aşmış olan— Sara’yı gene kız kardeşi
gibi gösterdiği, Gerar kıralı Abimelek’in de Sara'yı yanma
aldıktan sonra bir rüya görerek gerçeği anladığı ve Sara’ya
dokunmadığı anlatılmaktadır. Ama burada bir başkalık var
dır: Abraham kendisini azarlayan Abimelek’e «Çünkü: Ger
çekten bu yerde Tanrı korkusu yoktur; ve karım yüzünden
beni öldürecekler, dedim. Ve gerçekten de kızkardeşiondir,
kendisi babamın kızıdır, fakat annemin kızı değildir; ve be
nim karım oldu; ve vaki oldu ki, Tann beni babamın evin
den gurbete çıkardığı zaman kendisini aldım; (ona) gideceği
miz yerde benim için: Benim kardeşimdir, de; bana edeceğin
lütuf budur, dedim» der. Abimelek te köleler ve cariyeler
alıp Abraham’a verir, karısı Sara’yı da ona geri gönderir.
Tanrı bu sefer de gene, Abraham’ı cezalandıracak yerde, Abi-
melek’in evindeki bütün kadınları kısırlaştırır!
Bu hikâye, Tevratın nasıl çeşitli anlatış yollarının bir
araya getirilmesiyle ortaya çıktığını açıkça gösterir. Çünkü
Abimelek masalı aslında, yukarıda anlatılan Firavun ve Sa-
Ta masalının aynıdır. Sadece iki anlatış tarzı da Tevrata giri
vermiştir.
Sara bu arada İzaak’ı doğurmuştur. Bu dr mucizeli bir
doğumdur. Tevrat der ki: «Tann, demiş olduğu gibi Sara’yı
ziyaret etti. Ve Rab Sara’ya söylemiş olduğu gibi etti. Ve Sa
ra gebe kaldı.
Bundan sonra Sara kocasına: «Bu cariyeyi ve oğlunu dı
şarı at, çünkü bu cariyenin oğlu benim oğlumla, İzaak’lia bir
likte mirasçı olmamalıdır» demektedir. Çok ilgi çekici oldu
ğu için bu kısmı da verelim: «Ve oğlundan dolayı bu şey Ab-
raham’ın gözüne çok kötü göründü, ve Tanrı Abraham’a de
di: Çocuktan dolayı ve cariyenden dolayı gözünde (Sara)
kötü olmasın. Sara’nm sana söylediği her şeyde onun sözünü
dinle; çünkü senin zürriyetin İzaak’ta çağırılacaktır. Ve ca
riyenin oğlunu da bir millet edeceğim, çünkü o senin zihni
yetindir. Ve Abraham sabahleyin erken kalktı ve ekmekle su
tulumu aldı, ve omuzu üzerine koyartak Hacar’a verdi, çocu
ğu da verip onu gönderdi; ve Hacar gidip Beer-ebn çölünde
6Ü MUSA ve YAHUDİLİK
dolaştı. Ve tulumda su tükendi, ve çocuğu bir çalı altına attı.

Ve gidip karşıda bir ok atımı kadiar uzakta oturdu: Çünkü:
Çocuğun ölümünü göremiyorum, dedi ve sesini yükseltip ağ
ladı ve Tann çocuğun sesini işitti; ve Tanrını meleği gökler
den Hacar’ı çağırıp kendisine dedi: Nen var Hacar? Korkma,
çünkü bulunduğun yerden çocuğun sesini Tanrı işitti. Kalk,
çocuğu kaldır ve onu kendi elinde tut, çünkü onu büyük mil
let yapacağım. Ve Tanrı Hacar’ın gözlerini açtı, ve bir su ku
yusu gördü, gidip tulumu su ile doldurdu ve çocuğa içirdi.
Ve Tanrı çocukla beraberdi, ve o, büyüdü ve çölde oturdu, ve
büyüyerek okçu oldu. Ve Paran çölünde oturdu; anası ona
Mısır diyarından bir kadın aldı.»
Bundan sonra Tanrının Abraham'dan en büyük fedakâr
lığı, oğlunu kendisi uğruna kesip yakmasını istemesine sıra
gelir. Abraham Tanrının buyruğuna uyar, îzaak’ı yanma alır,
eşeğine odun yükler, iki uşağiyle birlikte, Tanrının bildirdiği
yere gider. Burası Moriya diyarında bir tepedir. Abraham
İzaak’ı ve odunları alarak tepeye çıkar, uşaklarını aşağıda bı
rakmıştır. Çocuk sorar: «Baba, işte ben, oğlun, işte ateş ve
dun; ama yakılacak olan kurbanbk kuzuyu göremiyorum.»
Abraham da: «Oğlum, yakılacak olan kuzuyu Tanrı kendi tte-
darik edecek.» der.
Tepede Abraham bir mizbah (kurbm kesilecek yer) ya
par ve odunları dizer, oğlu İzaak’ı da bağlayıp odunların üze
rine koyar, elini uzatıp bıçağı alır. Ama tam bu anda gökten
Tanrının meleği iner, onu durdurur. Çalılar ansında da Tan
rının yolladığı bir koç vardır. Abraham onu kesip yakar.
Bu hikâyede, mucizeli kurtuluş bir tarafa bırakılırsa, Ba
tı Sami’lerinin Baal’e oğullarını kurban edişlerinin anısını
buluyoruz. Fenike şehirlerinde bu âyin dinî çılgınlıklar haline
gelir ve yüzlerce, bazısı daha memede olan çocuk yakılırdı.
Abraham’a Tanrının böyle, bir emir vererek onu denemek is
teyişi hikâyesi, tabiî gene İşrael oğullarının artık tek tanrı
ya, ama henüz yalnız kendilerinin olan tanrıya tapmıya baş
ladıkları zaman çıkmış olacaktır. İsraelin eski zamanlarda
insan kurban ettikleri de bilinmektedir. Bununla birlikte şu-
rasmı da. unutmamalıdır ki Sami’lerde tanrılara yalnız insan
kurban edilmez, hayvan da kesilir, şarap ve güzel kokular da
sunulurdu, ki bu gelenek İsrael oğullarında sonuna kadar
devam etmiştir. İnsan kurban âdetinin İsrael oğullarında
çok sonralara kadar sürdüğü ve nebî’lerin buna karşı savaş
tıkları Tevratta görülmektedir.
Tevrat Sara’nm yüz yirmi yedi yaşındayken öldüğünü an
latır. Abraham onu, Hitit’lerden birinden satın aldığı bir tar
lanın içindeki mağaraya gömer. Bir zaman sonra ihtiyar ve
emektar bir kölesini İzaak’a Mezopotamvadan, kendi memle
ketinden, bir kız getirmek için yollar; c da güzel Rebeka’yı
beğenir; ona kimin kızı olduğunu sorar ve Abraham’m kar
deşi Nahor’un oğlu Betuel’in kızı olduğunu öğrenir. Kızı, kar
deşi Laban’dan ister, o da verir. Köle Rebeka’yı ve ona arka
daşlık edecek olan kadınları alarak memleketine döner.
Abraham Tevrata göre tam yüz. yetmiş beş yıl yaşaınış-
tır. Daha sağlığında, Hacar’dan, Sara’dan ve ondan sonra al
dığı Ketura adında, bir kadından olan çocukları ve torunları
—gene Tevrata göre— hemen hemen bir millet olacak kadar
çoğalmıştır. Abraham ölünce onu da Sara’nm yanma gömer-
ler,
Abraham’m oğlu İsaak Tevratta çok silik ve önemsiz bir
rol oynar. Tevrat onun, Abraham’m günlerinde olandan baş
ka bir kıtlık çıkınca, şimdiki Gazze yakınında bulunan Ge-
rar şehrine giderek Filistî’ler kıralı Abimelek’e sığındığını ve,
ne tuhaftır ki, tıpkı babası için yukarıda anlatılan iki olayda
da geçtiği gibi, karısı Rebeka’yı kızkardeşi olarak gösterdiği
ni anlatmaktadır. Bunun sebebi de gene onun yüzünden
kendisine kötülük etmemeleri düşüncesidir. Nasılsa bu se
fer Tevrat Rebeka’yı hükümdarın sarayına götürmez, sadece
onların karı - koca olduklarının anlaşıldığım söyler: «Ve

Abimelek dedi: Bize yaptığın nedir? Az kaldı halktan biri se
nin karınla yatacaktı ve üzerimize cürüm getirmiş olacaktın.
Ve Abimelek: Bu adama ve karısına dokunan mutlaka öldü
rülecektir, diyerek bütün halka emretti. (Tekvin 26. 10—11)
Bu üç ayrı yerde ve biraz değişik şekillerde anlatılan olay ne
idi? Ta. karanlık tarih öncesinden gelen bu anı neye dayan
maktadır? Herhalde bu da insanlar arasında değil, tanrılar
arasında geçen bir efsaneydi, belki hem kardeş, hem karı ko
ca olan Baal’le Anst’ın bir serüveninin değişmiş şeklidir bu
Bir milletin hafızasında bu kadar derin yer etmesine ve iki
ayrı çifte böyle mal edilişine başka türlü mâna verilemez.
İzaak kocayıp gözleri görmez olunca küçük oğlu Yakob"
anası Rebeke’nın yardımiyle ağabeyi Esav’a kötü bir oyun oy
nar: İzaak artık öleceğini anlamıştır; büyük oğlu Esav’a, ava
çıkmasını ve vuracağı avın etinden kendisine, sevdiği gibi bir
yemek yapmasını söyler. Kendisi de, buna karşı oğlunu mü
barek kılacak, başka bir deyimle ölümünden sonra kabileye
reis olarak bırakacaktır. Ama Rebeka bunu işitir ve Esav av
dayken Yakob’a: «İşte, kardeşin Esav’a bana av getir ve be
nim için lezzetli yemek yap, ve yiyeyim ve seni ölümümden
önce Tanrının huzurunda mübarek kılayım, diyerek babanın
söylediğini işittim. Ve şimdi, oğlum, sürüye git ve oradan ba
na keçilerden iki iyi oğlak al; ve onları baban için, sevdiği
gibi lezzetli yemek yapacağım: ve yemesi için babana götü
receksin, ta ki o, ölümünden önce seni mübarek kılsın»
der. (Tekvin 27. 16 — 11). Dediği gibi yemeği pişirir, sonra
oğlu Esav’ın evde bulunan en güzel elbisesini Yakoba giydi
rir. Esav çok kıllı olduğu için ellerine ve boynuna, kesilen
oğlakların derisini geçirir. Yakob da bu acayip kılıkta baba
sına yemeği götürür. Şimdi kör ihtiyarın nasıl aldatıldığını
da Tevratta okuyalım: «Ve (Yakob) babasına gelip dedi: Ey
babam, işte ben! (İzaak) sen kimsin oğlum? dedi. Ve Yakob
babasına dedi: Ben senin ilk oğlun Esav’ım; bana söylediğin

gibi yaptım; rica ederim, kalk otur ve avımdan ye, ta ki, ca
nın beni mübarek kılsın. Ve İzaak oğluna dedi: Nasıl oldu
da bu kadar çabuk buldun, oğlum? Ve (Yakob) dedi: Çünkü
senin Tannn Rab bana rast getirdi. Ve İzaak Yakob’a dedi:
Yaklaş, rica ederim, sen gerçekten oğlum Esav mısın, yoksa
değil misin, diye sana el süreyim. Ve Yakob babası İsaak’a
yaklaştı; ve (İzaak) ona el sürüp dedi: Ses Yakob’un sesi, ta
kat eller Esav’m elleri. Ve onu farketmedi.. Bana yaklaş, oğ
lumun avından yiyeyim, ta ki can-m seni mübarek kılsın. Ve
yedi ve (Yakob) ona şarap getirdi, ve içti. Ve babası İzaak
ona dedi: Şimdi yaklaş ve beni öp oğlum. Ve yaklaşıp onu
öptü ve esvabının kokusunu kokladı ve onu mübarek kılıp
dedi:
Bak, oğlumun kokusu
Rabbin mübarek kıldığı kırın kokusu gibidir.
Ve Tann sana göklerin çiyinden,
Ve yerin semizliğinden,
Buğdayın ve şarabın çokluğunu versin^
Kavmlar sana baş eğsinler;
Kardeşlerine efendi ol,
Ve ananın oğullar? sana baş eğsinler;
Sana lânet edenler lânetli olsunlar,
Ve seni mübarek kılanlar mübarek olsunlar.»
Bize çirkin gelen bu oyunla kör babasından duayı kopa
ran Yakob oradan ayrılır ayrılmaz Esav da gelir ve iş mey
dana çıkar. İzaak çok üzülmüştür. Ama yapılacak iş yoktur.
Esav, kardeşi için «Ona boşuna Yakob denmemiştir (Yakob,
yerini alan, ya da başkasının ayağını çeken anlammadır), iş
te iki defadır ki beni aldattı. Ama ben öcümü nerede olursa
olsun alacağım.» der.
Burada da Habil ve Kain hikâyesinin bir benzerini, iki
düşman kardeşi görüyoruz. Kain çiftçi, Habi! çobandır. Bu

rada ise. avcı ile çobanın düşmanlığı görülmektedir. Acaba
bu hikâyenin temeli ekonomik miydi? Avcılığı bırakıp hay
van besleyici olan insanın kendisini daha üstün görüşünün
bir ifadesi miydi bu? Yakob’un eski bir tanrı, ya da yarı tan
rı olduğunu kabûl eden bilginler de vardır. Buna göre belki
Yakob ve Esav arasında geçenler, aslında tanrıların bir ya
rışmasının değişmiş şeklidir.
Yakob, kendine düşman ettiği kardeşinden, anasının
öğüdüne uyarak kaçar. Yolda bir göçe rastlar. Bunlar da
Harran’dan gelmektedirler ve Nahor oğlu Laban da bu göç
tedir. Yakob Laban’ın kızı Rahel’i sever, onu babasından is
ter. Laban yedi yıl bedava hizmet karşılığı olarak küçük kızı
Rahel’i ona vermeyi kabul eder, ama sonunda, gözleri az gö
ren büyük kızı Lea’yı verir. Sabahleyin bu hilenin farkına
varan Yakop sızıldanır. Ama dayısı Laban buna bir kulp ta
kar ve, büyükten önce küçüğün evlendirilmesinin doğru ol
madığını söyler. Yakob yedi yıl daha Laban’a çobanlık ede
rek bu sefer gerçekten Rahel’i de alır. Bu iki kadınla odalık
lardan Yakob’un oniki oğlu doğar ve bunlar —gene Tevrata
göre— tsrael oğullarının on ikisi sıptının (kabilesinin) dede
leri olurlar. Tevrat der ki: Lea önce bir oğul doğurdu ve adı
nı (Bakın, bir oğul) anlamına gelen Ruben koydu. Bundan
sonra doğurduğu oğulun adı (İşitme) anlamına olan Şime-
on, üçüncüsününki (Bağlanma) demek olan Levi, dördüncü
(Methedilmiş) demek olan Yahuda oldu. Ama Rahel bu ara
da doğurmaz, onun için cariyesi Bilha’yı Yakob’a odalık ola
rak verir. Bilha’dan (Hükmetti) anlamına gelen Dan, sonra
(Güreşim) anlamına gelen Naftali adını alan ikinci bir oğul
doğar. Daha sonra Lea yeniden bir oğul doğurur ve adını (Sa
tın alınmış) anlamına gelen İssakar koyar. Lea tekrar bir
oğul doğurur; bunun da adı (Oturma) anlamına gelen Zebu-
lun’dur. Lea’nın cariyesi Zilpa’dan da (uğur) demek olan
Gad ve (Mutlu) demek olan Aşer doğar. Sonunda Tanrı Ra-

hel’e acır, o da (Arttırsın) demek olan Yusuf adım verdiği
bir oğul doğurur. Sonunda Rahel bir oğul daha doğurur, ama
bu doğum yüzünden ölür. Yakob da bu çocuğun adını (Sağ
elin oğlu) demek olan Benyamin koyar. Tevrat bu acayip ad
ların neden verildiğini açıklamaya çalışmaktadır. Biz bu konu
yu ileride yeniden ele alacağımız için burada anlatarak vakit
kaybedecek değiliz. Yalnız şunu söyliyelim ki îsrael oğulları
nın bir soydan gelmiş oldukları bir hikâyedir. Onlar çeşitli ara-
mî kabilelerinden meydana gelme bir birlikti. Bu kabilelerin
birleşmeden önceki adları, Kâhinler tarafından böyle hayali
dedelerin özel adları olarak açıklanmış, zamanla menşeleri
unutulmuştu. Bunu, bazılarının gerçek anlamlarını gördüğü
müz zaman kolayca anlıyabiliriz: Bu sıptlar'dan bir kısmı ya
şadıkları ve yerleştikleri yerlere göre adlanmışlardı; örneğin
Yahuda ve Naftali dağ adlandır. Benyamin adı bu kabilenin
oturduğu yerin coğrafî yerini bildirir, çünkü «Güneydekiler»
demektir (Yamin, aynı zamanda hem sağ, hem de güney an
lamına gelir, yüzümüzü doğuya çevirirsek güney sağdadır),
İsaakar, gündelikçi, ırgat anlammadır. Bunlar, barındıkları
toprakları oraların sahiplerinden, karşılığında iş görerek al
mışlardı. Zebul'un «Deniz kıyısında oturmak» ya da sadece
oturmak anlamına gelmektedir; gerçekten de Zebulun'lar
Fenike kıyısının hemen arkasında yerleşmişlerdi. Belki de
kudretli komşuları Fenikeliler onlara bu müsaadeyi, liman
larda angarya karşılığında vermişlerdi.
Gene Yakob’un hikâyesine dönelim: Yakob’un Laban’m
yanından ayrılmasından sonra bir gece başından geçen olay,
Yahudiliğin başlangıçtaki tanrı inancını ve dinlerinin ilkelli
ğini bir kere daha meydana koymaktadır; bunu Tevratm di
linden verelim: «Ye o gece kalkıp iki kârısını ve on bir çocu
ğunu aldı (Benyamin henüz doğmamıştır) ve Yabbok geçidi-
F: 5
ni geçti. Ve onları alıp çayı geçirdi, kendisine ait olan şeyleri

de geçirdi. Ve Yakob yalnız başına kaldı; ve seher sökünoeye
kadar, bir adam onunla güreşti. Ve onu yeenemediğini gö
rünce, uyluğunun başma dokundu ve onunla güreşirken Ya-
kob’un uyluk başı incindi. Ve (o adam, ya dia tanrı) dedi: Bı
rak gideyim, çünkü seher vakti oluyor. Ve (Yakob) dedi: Be
ni mübarek kılmadıkça seni bırakmam. Ve (adam, ya da
tanrı) dedi: Adın nedir? Ve o dedi: Yakob. Ve (öteki) dedi:
Artık sana Yakob değil, ancak Israel (El'le, yani tanrı ile gü
reşen, boğuşan) denecek; çünkü Tanrıyla ve insanlarla uğra
şıp yendin. Ve Yakob sorup dedi: Rica ederim adını bildir. Ve
(öteki) dedi: Adımı niçin soruyorsun? Ve onu orada müba
rek kıldı. Ve Yakob o yerin adım Pniel (Yani Tanımın, El’in
yüzü) koydu; çünkü: Tanrıyı yüzyüze gördüm ve canım sağ
kaldı, dedi. Ve Pniel’i geçtiği zaman güneş üzerine doğdu ve
uyluğu üzerinde aksıyordu. Bunun için bugüne kadar tsrael
oğullan uyluk başı üzerindeki kalça adalesini (kasım) yemez
ler; çünkü Yakob'un uyluk başma kalça adalesine (El T ann)
dokundu.»
Bir insanın Tanrıyı görmesi, onunla güreş etmesi, hattâ
Tanrının onu yenemeyip işi, şimdiki güreş deyimiyle nizam
dışı bir hamleye çevirmesi ne kadar ilkel bir düşünce gibi
gelmektedir bize. Ama unutmıyahm ki Yakob da aslında belki
bir kabile tannsıydı ve bu efsanenin çekirdeği, Yakob, ya da
İsrael tanımın El tann ile güreşi ve berabere kalmasıydı. Bu
nunla onun El kadar güçlü olduğu ifade edilmiş oluyordu.
Belki de bu efsaneyi sembolik şekilde canlandıran âyinler de
yapılmaktaydı.
Yakob Laban’ın yanından ayrılır, daha doğrusu kaçarken
Rahel’in Trafim’i, yani soyun putunu çalarak birlikte götür
düğünü de okuyoruz. Bu Trafim adı Tevratta daha sonraları
da geçer. Bunlar soy idol'ları idi. Bunun delili de Yakob’la
Laban arasındaki şu konuşmadır: Laban her yeri aramış.
ama Trafimi bulamamıştır, Yakob’u azarlar ve der ki: «Şim

di, babanm evini şiddetle özlediğin için çıkıp gittin; niçin tan
rılarımı (ya da putlarımı) çaldın? Ve Yakob cevap verip La-
ban’a dedi: Çünkü korktum; çünkü, belki kızlarım zorla
benden alırsın, dedim. Tanrılarım (putlarım ) kimin yanında
bulursan, o yaşamıyacaktır... Çünkü Yakob Rahel’in onları
çaldığım bilmiyordu.» Laban arar, ama tanrılarım bulamaz,
çünkü Rahel onları devenin semeri içine koymuş ve üzerine
oturmuştur. Babasına da: «Huzurunuzda_kalkmadığımdan
dolayı efendim. öfkelenmesin; çünkü kadınları âdeti üzeriıp-
dedir.» Der. Laban da tabiî fazla araştırmaz. Sonra kayınba-
ba damat adamakıllı kavga ederler. Bu hikâye Yakob’un tan
rıyla güreşinden önce geçmektedir. İlk bakışta önemsiz gibi
görünebilir, ama îsrael oğullarının eski dinlerinin izi olması
bakımından çok dikkate değer. Bu idol’ler geç devirlere ka
dar saygı görmüşlerdir.
Aradaki kısımları atlıyarak devam edelim: Yakob artık
Kenan diyarına yerleşir. Oğlu Yosef (*) 17 yaşına gelmiştir
ve kardeşleriyle birlikte sürüleri gütmektedir, Ama anlaşılan
biraz müzevir bir çocuk olacaktır ki, babasının odalıkları
Bilha ve Zilpan’m oğullarının sözlerini babasına yetiştirdiğini
okuyoruz. Benyamin’in dışında bütün kardeşleri ona kızmak
ta ve onu kıskanmaktadırlar. Hele Yosef, bir kere kendi ba
şak demetine ötekilerin demetlerinin baş eğdiklerini, bir ke
resinde de ay, güneş ve on bir yıldızın karşısında eğildikleri
rüyasını görüp bunu ötekilere anlatınca, artık onu öldürme
ye karar verirler; tenha bir yerde yakalarlar, ama Ruben bu
cinayete müsaade etmez, kan dökülmemesini, Yosef’in orada-
da, çölde bulunan kör bir kuyuya atılmasını söyler. Niyeti,
sonradan gelip Yosef'i kurtarmaktır. Kardeşler, babalarının
(*) İbranice Yosef - El’in (Yani El, yeni doğana başka çocuk
ları da katsın) ın kısaltılmışı.
yeni yaptırmış olduğu, belki de kıskançlıklarım daha, da kö-

rlikliyen, alaca entarisini çıkardıktan sonra Yosef'i kuyuya
atarlar. Sonra yemeğe otururlar. Derken oradan bir İsmailî
kervanı geçer. Bu kervan Mısır’a gitmektedir. Kardeşler ara
sından Yahuda anlaşılan içlerinde ticaret fikri en kuvvetli
olandır; çünkü «Yosef’i öldürmekle kazancımız ne olacak?
diye sorar, iyisi mi, gelin onu tüocarlara satalım!» öyle ya
parlar, ve Yosef’i yirmi gümüşe İsmailî'lere satarlar; bunlar
da onu Mısır’a götürürler.
O sırada Ruben yanlarında değildir. Dönüp de Yosef’i ku
yudan çıkarmak isteyince onu bulamaz. Üzülür, ne yapacağı
nı bilemez. Ama ötekiler buna çare bulurlar: Yosef’in alaca
entarisini kestikleri bir keçinin kanına bularlar, babalarına
götürerek: Bunu bulduk, bak, oğlunun entarisi mi, yoksa de
ğil mi? diye sorarlar. Yakob da entariyi tanır ve oğlunu ya
banî bir hayvanın yediğine inanır. Yosef de Mısır’da Firavu
nun bir memuruna, muhafız askerleri komutanı Potifar’a sa
tılır. Potifar Yosef'e büyük bir güven besler; evinin her işi
onun dediğine göre yapılır. Ama Potifar’ın karısı, genç köleye
âşık olmuştur. Ondan yüz göremeyince kocasına onun kendi
sine tecavüz etmek istediğini söyler ve Yosef zindana atılır.
Çoğumuzun bildiği gibi burada rüya yorumlamakla ün kaza
nır ve sonunda, Firavun’un gördüğü iki rüyayı yorumlamak
için zindandan çıkarılır. Bu rüyalardan birinde Firavun, yedi
cılız başağın yedi dolgun ve semiz başağı yuttuğunu, ama ge
ne eskisi gibi cılız kaldığını, ötekinde de yedi sıska ineğin ye
di semiz ineği yuttuğunu, tıpkı başaklarda olduğu gibi gene
sıska kaldığını görür. Bilindiği gibi Yosef bu rüyaları Mısır’
da önce yedi yıl bolluk, ondan sonra da yedi yıl kıtlık olaca-
ğiyle yorumlar ve bolluk yıllarında tahıl yığmayı, kıtlıkta
bunları tüketmeyi salık verir. Firavun da, hem keramet sa
hibi, hem de pratik zekâlı Yosef’i memleketin başına geçirir.
«Ve Firavun Yosef’e dedi: Bak, seni bütün Mısır diyarı üze
rine koydum. Ve Firavun mührünü parmağından çıkardı ve
onu Yosef’in parmağına taktı ve ona ince kieten esvap siydir
di ve boynuna altın zincir taktı, ve onu kendisinin ikinci
arabasına bindirdi ve onun önünde: Diz çökün, diye bağırdı
lar ve Firavun Yosef’in adını Zafenat - peneah koydu; ve
kendisine, on şehrin kâhini Poti - fora’nın kızı Asenat’ı kan
olarak verdi. Ve Yosef bütün Mısır diyarını devre çıktı.»
(Tekvin 41. 42 -45).
Yedi yıl bolluk süresi biter ve Tevrata göre «Bütün mem
leketlerde kıthk vardır, ama Mısır memleketinde ekmek var
dır.» Fakat bu ekmek halkın değil, Firavun’un elindedir. Ge
lip yalvaranları Firavun Yosef’e gönderir, o da gene halktan
toplanmış olan buğdayları onlara satar. Tevrat bunu pek hoş
bir şekilde anlatır: «Ve bütün memlekette ekmek yoktu; çün
kü kıtlık çok ağırdı, ve kıtlık yüzünden Mısır diyarı ve Kenan
diyarı zebun oldular. Yosef, satın aldıkları buğdaya bedel Mı
sır diyarında ve Kenan diyarında bulunan bütün parayı top-
ladıladı. ( )
Ve Yosef parayı Firavun’un evine getirdi. Ve Mısır diya
rında ve Kenan diyarında para tükenince bütün Mısırlılar
Yosef’e geldiler ve dediler: Bize ekmek ver; niçin senin kar
şında ölelim? Çünkü para bitti. Ve Yosef dedi: Davarlarınızı
verin, eğer para bitti ise, davarlarınıza bedel veririm. Ve da
varlarını Yosef’e getirdiler; ve Yosef atlara bedlel ve koyun
sürülerine bedel, ve sığır sürülerine bedel, ve eşeklere bedel
onlara ekmek verdi; ve bütün davarlara bedel o sene onları
ekmekle besledi. Ve o yıl sona erince, ikinci yıl da ona gel
diler ve kendisine dediler: Efendimden gizliyemiyeceğiz ki,(*)
(*) (O sırada henüz para yoktu, altın ve 'gümüş tartı ile yerilip
alınırdı, ilk paralar M. ö . 7. yüzyılda ve önce Batı Anadolu’da başla
mıştır. Bu da bu hikâyenin ancak Babil esirliğinden sonra yazıldığını
gösterir.
para tükendi; ve davar sürüleri efendimindir; bedenlerimiz

ve toprağımızdan başka efendimin önünde bir şey kalmadı^
hem biz, hem toprağımız senin gözlerinin önünde niçin ök^
lim? Bizi ve toprağımızı ekmekle satın al, ve biz ve toprağı
mız Firavun’a köle olalım; ve tohum ver, ve yaşıyalım, ve
ölmiyelim, ve toprak çöl olmasm. Böylece Yosef Mısır’ın bü
tün toprağını Firavun’a satın aldı; çünkü Mısırlılar, her biri
kendi tarlasını sattı, çünkü kıtlık onları sıkıştırıyordu; ve
toprak Firavun’un oldu.» (Tekvin 47. 13—21).
Eğer gerçek olsaydı buna, çirkin bir spekülâsyon demek
gerekirdi. Ama Mısır’da böyle bir olay geçmişe benzemez. Bu,
her halde, esirlikteki bir milletin kendine şerefli dedeler uy
durmak, güçlü ve düşman saydığı milletlerden —hayalden
de olsa— öç almak için tasarladığı bir masal olacaktır.
Mısırlılara bu kadar insafsızca davranan Yosef’in kendi
soyuna büyük bir şefkat gösterdiğini, kendisini öldürmek için
kör kuyuya atan, sonra da yirmi gümüşe satan kardeşlerini
bile affettiğini Tevratta okuyoruz. Yakob ve bütün kabile Mı
sır'a yerleşmişlerdir. Yakob orada on yedi yıl yaşamış, yüz
kırk yedi yaşmda olarak ölmüş. Tevrata göre, Mısır’daki bü
tün İsırael oğulları «Firavun’un bütün kullariyle birlikte, yal
nız çocuklarım, koyunlarını ve sığırlarım Goşen vilâyetinde
bırakarak» büyük bir alayla onu ta Erden’in öte tarafında
olan Atad harmanma kadar götürmüşler ve orada «Çok bü
yük ve ağır dövünmelerle dövünmüşlerdir», Yosef de babası
için yedi gün yas tutmuş. Ora halkı olan Kenanî’ler Atad
harmanmdaki bu yası görünce «Bu, Mısırlılar için hüzünlü
bir yastır,» demişler, bunun için de o yere, Mısırlıların yası
anlamına Abel-mistraim denmiş. Belki de bu, Kadeş savaşı,
ya da başka bir olay yüzünden verilmiş bir addı da Israel
oğulları sonradan buna, kendilerine göre, bu anlamı vermiş
lerdi.
Yosef, de, kendinin ve babasının soyu sopu ile Mısır’a

yerleşmiş, yüz on yaşındayken ölmüş. Onu «Mısır’da mumya
layıp bir tabuta koymuşlar.»
Böylece Tevratın Tekvin (Yaradılış), ya da Musa’mn bi
rinci kitabı denen bölümünü görmüş oluyoruz. Bu bölüm, İs-
rael oğullarını meydana getiren Sami kabilelerin eski efsa
nelerinin izlerini taşıyan, henüz ne yalnız kendileri, ne de
bütün dünya için tek bir tanrı düşüncesine erişmemiş ilkel
insanın inanışlarını içinde toplayan garip bir eserdir. Bura
da henüz Eloh'lar vardır. El, gene en büyük tanrıdır. Tanrı
lar insanlarla, insan kılığında olarak, yüzyüze konuşurlar.
Zati onlar insanı «Kendi biçimlerinde» yaratmışlardır. Yere;
iner, gene göğe çıkarlar; hattâ Yakob’la güreş tutunur, onun _
evinde yemek yerler. Ta başından, insanın akıl sahibi olmar
smı bile kıskanmışlardır; onun «kendileri gibi olması» için
ufacık bir şey, hayat ağacından yemesi bile yetecektir. Şu
halde bu tanrıları insandan ayırt eden sadece ölümsüzlük
tür. ,
Kitabımızın başında gördüğümüz gibi, Bata Sami’lerde
hükümdar, tanrısal bir varlıktı. Tekvindeki kabile reisleri de
böyledir. Onlar hile ije de olsa, kendilerinden öncekinden
icazet aldılar mı, artık ne yapsalar tanrıları hep onlaria bir
liktir. Abraham karısını kardeşi diye gösterir, Firavun buna
inanır, ama tanrısı gene de Firavun'a ceza verir; İzaak kör
babasını aldatır ama olan olmuş, Abraham yerini ona bırak
mıştır, Tanrı da bu haksızlığı benimser. Bütün iş, sihirli bir
gücün, Mana’nın genel olarak babadan oğula, reisten reise
aktarılışıdır.
İsrael oğulları hiç bir zaman, eski Yunanlılar gibi «ne
den» ve «niçin» i aramamışlardır. Onlara göre tanrı: Olsun!
deyince her şey olur, yıkılsın! deyince yıkılır. Tabiat olayı
diye birşey yoktur, her şey, başta Eloh’larm, sonra da Yah-
ve*nin o andaki iradesine bağlıdır. Hattâ, daha sonra görece
ğimiz gibi tanrı, ceza vermek için yalnız, fırtınayı, depremi,

ateşi, kıtlığı ve vebayı kullanmaz, îsrael oğullarının üzerine
Mısır’ın, Âsur’un, komşu küçük hükümetlerin ordularını bile
yollar, sonra onlara kızar da yok ediverir. İnsanların boynu
na borç olan da ona itaattan başka bir şey değildir.
Buraya kadar anlatılanlarla, genel olarak Tevrat adını
verdiğimiz, îsrael oğullarının kutsal tarihlerinin tam efsane
karakterini taşıyan kısmını görmüş olduk. Bundan sonra
Tevrat, yavaş yavaş gerçek tarihe girer. Bu bölümün başın
da da, Musa ile karşılaşmaktayız.
MUSA
MUSA
İSRAEL OĞULLARININ
MISIR’DAN ÇIKIŞI
Tevrat, İsrael Oğullarının Mısır’a gidişleri ve 430 yıl

sonra oradan çıkışlarını iki Mısırlı İsrailî’nin etkisine bağ
lar. Biri Mısır’da Baş veşir, öteki de bir prensesin evlâtlığı
olarak Firavun’un maiyetine girmiş, ama aslını unutmamış
biridir. Bunlardan birincisine, yani Yosef’e hükümdar, bir
Mısır’lı adı (Zafenat-paneah) vermiş, ötekinin adı da gene
Mısır dilinde «Doğmuş, çocuk» ya da «Suyun tohumu» anla
mına gelen (Mısır harf yazısında da sesli harfler yoktu, onun
için çeşitli okunuşlar mümkündür) Mose’dir ki Tevrat bu adı
ona Firavun’un kızının vermiş olduğunu kabûl eder. Tevrat
bunu İbranî etimolojisine göre tefsir ederek, (Nilden) «çı
karılan» anlamına geldiğini söylemektedir.
Ama, daha ileride anlatılacak şeylere şimdiden girişme
mek için bunu burada keselim ve önceleri de yaptığımız gi
bi, Tevratı izliyelim:
Anlaşılan Hikscs’lann Mısır’daki egemenlikleri artık so
na ermiştir. Bunların Mısır’da XV ve XVI. sülâleleri meyda
na getirdiklerini ve bu arada otuz beş kadar Hiksos hüküm
darının saltanat sürmüş olduklarını biliyoruz. M. ö. 1555 te
Mısır’ı Amenophis II. Yabancılardan kurtarır ve XVIII. sü
lâleyi kurar. Artık Hiksos’larm koltuğu altmda yaşıyan ya
bancı göçmenlerin durumları zorlaşmıştır. Mısırlılar, haklı
olarak, bu davetsiz konuklardan hoşlanmamakta ve onları

angarya işlerinde kullanmaktadırlar. Burada Musa’nın ger
çekten yaşamış olup olmadığının tartışmasını yapacak deği
liz. Yalnız şunu söylemeden geçemiyeceğiz ki, Musa üzerine
Tevratta okuduklarımız tamamiyle bir efsane kahramanının
serüvenleri karakterini taşımaktadır. Bir kere Musa’nın do
ğumu ve anasının onu kurtarmak için baş vurduğu çareye
bakalım: Tevrat der ki: «Mısır kıralı, birinin adı Şifra ve öte
kinin adı Pua olan İbrani ebelere söyledi; ve dedi: İbranî ka
dınlan için ebelik hizmetini yaptığınız ve onlan doğurma is
kemlesi üzerine götürdüğünüz zaman, eğer bir erkek çocuk
sa, onu öldüreceksiniz, fakat kız ise o yaşıyacaktır. Fakat
ebeler tanrıdan korktular ve Mısır kiralının kendillerine em
rettiğine göre yapmadılar ve erkek çocukları sağ bırtaktıtar.
(Çıkış 1. 15—17). Kıral bunu anlayınca ebeleri çağırır ve ne
den böyle yaptıklarını sorar, onlar da İbrani kadınlarının
Mısırlı kadınlar gibi güçsüz olmadıklarını, ebe yanlarına gel
meden, kendiliklerinden doğurduklarını söylerler. Firavun
da İsrael oğullarına, her yeni doğan erkek çocuğu ırmağa
atarak boğmalarını, ancak kızları sağ bırakmalarını emreder.
Acaba bu, eski bir doğum sınırlamasının anısı mıdır? Bunu
bilmiyoruz. Ancak böyle bir emrin gerçekten verilmiş oldu
ğunu gösteren hiç bir belgeye rastlanmamıştır. Tevrat devam
eder: «Ve Levi evinden bir adam gitti ve bir Levi kızını aldı
(Levi’ler kâhin olmak hakkına sahip tek sop tu) ve kadın ge
be kalıp bir erkek çocuk doğurdu ve onun güzel olduğunu
gördü, ve üç ay onu besledi. Ve onu artık gizliyemeyince,
onun için sazdan bir sepet alıp harç ve ziftle sıvadı; ve içine
çocuğu koyup ırmağın kenarında sazlığın içine bıraktı. Ve
kızkardeşi ona ne olacağım bilmek için uzakta duruyordu. Ve
Firavun’un kızı yıkanmak için ırmağa indi; ve onun kızlan
ırmağın kenarında yürüyorlardı; ve sadık arasında sepeti
görüp onu getirmek için carivesini gönderdi ve onu açıp ço
cuğu gördü; ve işte, çocuk ağlıyordu. Ve ona acıyıp dedi: Bu
fbranîlerin çocuklarından biridir. Ve kızkardeşi Firavun’un
kızına dedi: Senin için İbranî kadınlarından gidip emzikli
bir kadm. çağırayım, mı? Firavun’un kızı bunu yapmasını
söyler, o da gidip kardeşini, yâni çocuğun anasını getirir
Kadın oğlunu emzirir, büyütür, sonra Firavunîun kızına ge
tirir, o da adını Mose koyar ve «Çünkü onu sulardan çıkar
dım» der. Hemen Jıemen aynı efsaneyi, Akkad kıralı büyük
Sargon için de, bir tablette görüyoruz: Onun da anası, oğlu
nu gizlice doğurmuş, sazdan örme bir kutuya koymuş, kutu
nun kapağını ziftle sıvadıktan sonra ırmağa bırakmış, ırma
ğın sulan yüksek değilmiş, bir tarla sulayıcı kutuyu görmüş,
çocuğu almış ve bahçıvan olarak yetiştirmiş, sonunda Tan-
nça İştar Sargon'u sevmiş ve onu kıral yapmış. Sargon'un.
gençliğinde gerçekten bahçıvan olduğu bilinmektedir. Bu ma
sal ona harikalı bir karakter vermek için, adamları tara
fından uydurulmuş olacaktır. Belki de Israel Oğulları, Ba-
bil tutsaklıkları sırasında bunu öğrenmişlerdi ve ilk kurta
rıcıları olarak gösterdikleri Musa’ya bunu yakıştırmışlardı.
Ama Mısır, .tutsaklığının büyük bir gerçek payı olduğu
da meydandadır. Çünki hiç bir millet tutsaklık gibi küçük
düşürücü bir durumu, dedeleri için uydurmaz. Daima, eski
lerin çok üstün, çok parlak çağlar yaşadıklarını, yarı Tanrı
kıralları olduğunu iddia eder ve o çağlar için destanlar dü
zerler. Şu halde, Israel Oğullarından hiç değilse bir kabile
nin Yosef Evi’nin, Mısır’dan çıkmak zorunda kaldığını, adı
ne olursa olsun, bir kabile başkanının da bu çıkışı idare et
tiğini kabûl edebiliriz. Buraya, bu rivayetin efsane karakte
rini daha da beürten bir noktayı ekliyelim: Sami diller bil
ginleri, daima sepet diye çevrilen kelimenin aslında, paprüs-
ten sanduka' anlamına geldiğini bulmuşlardır. Bundan çıkan
sonuç da şudur: Annesinin Musa’yı böyle bir sanduka içinde
Nil’e bırakması hikâyesi, bazı tören günlerinde tanrı heykel
lerinin, «şanduka»lara konarak Nil’de gezdirilmelerini^ ha

tırlatmaktadır. Burada da İsrael oğullarının Mısır’daki Jıa-
yatlarmm bir anısını görmek yerinde olur^
Tevart’a göre Musa, büyüyünce, kardeşlerine gider ve
onların çektiklerini öğrenir. Bir Mısırlı’nm kardeşlerinden
bir İbranî’ye vurduğunu görür, etrafına bakınır, kimsenin
bulunmadığını anlayınca onu öldürür ve kuma gömer. Ertesi
gün, iki İbranî kavga ederken onlardan suçlu olana: Neden
arkadaşına vuruyorsun? der. Ama öteki: Kim seni üzerimi
ze reis ve hâkim koydu? Mısırlı’yı öldürdüğün gibi beni de
öldürmek mi istiyorsun? Karşılığını verir. Musa, yapmış ol
duğu işin duyulduğunu anlar ve ürker. Firavun da bu olayı
duymuş ve öldürmek için Musa’yı aratmaya başlamıştır.
Ama Musa Midyan diyarına kaçar. Orada Midyan Başkâhini-
nin yedi kızına, sürülerini sıvarmak için yardım eder. Mid
yan hâkimi kızlarının işlerini çabuk bitirmelerinin nedeni
ni sorar, onlar da: «Mısırlı bir adam bizi çobanların elinden
kurtardı ve bizim için su çekip sürüyü sıvardı» derler. Baş-
kâhin Musa’yla tanışır ve kızı Tsippora’yı ona verir. Musa’
nın bu kadından bir oğlu olur.
Midyanî’ler memleketinin neresi olduğu üzerinde birçok
tartışmalar yapılmıştır. Birtakımları burasının Sina yarım-
Arabistan’ın kuzey-batısmda. olduğunu ileri sürmektedirler,
adasında ve Sina dağının bulunduğu yerde, birtakımlan da
Bu hikâye îsrael'in Mısır’dan çıkışından sonra birleşti
ği Kenit’ler ya da Midyanî’lerle bir hısımlık bağı kurmak
için sonradan katılmıştır, ya da gene sonradan, İsrael şeria
tının temel kurallarından biri olan, zayıfları güçlülere karşı
korumanın, bu kanunun kurucusu tarafından da memleke
tinde olduğu gibi —Mısırlı’yı bu yüzden öldürmüştü— ya
bancı memlekette de uygulandığını, yâni bu kuralın genel
olduğunu anlatmak için katılmıştır. Midyan kâhininin kızla
rının, kendilerine bir Mısırlı’nın yardım ettiğini söylemeleri
de, Musa’nın Mısır’dan kaçışından önce kardeşlerine katılma

dığım ve Mısır kılığı ve göreneklerini muhafaza ettiğini, an
cak Midyanî’ler arasında kaldığı sürede onların görenek ve
geleneklerini benimsediğini gösterebiür. Tevrat’ın anlattığı
Musa, öteki İbranî’ler gibi kölelikte yetişmiş değil, Mısır sa
rayının yüksek hayat tarzı içinde ve üstün bir kültürün etki
si altında büyütülmüştür; fakat, kayınbabasınm kabilesinin
İsrael’in artık ta yerleşik oldukları zamanlara kadar sürdü
receği yarı göçebe hayatını sonradan benimsemiş olmakta
dır. Ama böylelikle Moşe, aynı zamanda atalarının yanına
sığınmış olmaktaydı. Çünkü bu yeni girdiği kabile hayatı ve
benimsediği göçebe gelenek ve düzenleri İsrael’in «Babala
rının, yâni Abraham, İzaak ve Yakob’un soplarmın yaşayış
larına tamamiyle benzemekteydi. Onlar da çobanlık ve, kü
çük hükümetler arasında savaşlar olduğu vakitlerde, ücretli
asker olarak geçinmekteydiler. Böylece, köleleşmiş olan bir
halkın içinden bir adam, dedelerinin içinde yaşadığı sert
ama özgür hava içine dönüyordu. Bu, tamamiyle bir efsane
olamaz. Gerçi, yukarıda da belirttiğimiz gibi, sonraki kuşak
lar bu insanı yüceltmek ve ona tanrısal bir kişilik vermek
için, etrafını bir masal kuşağıyla sarmışlardır, ama, adı as
lında ne olursa olsun, mutlaka bir Musa, İsrael’i Mısır’dan
çıkaran ve kölelikten özgürlüğe kavuşturan bir insan vardı.
Bu insana, İsrael milletini yaratan da diyebiliriz.
Şimdi gene Tevrat’a dönelim:
O sırada İsrael Oğullarının Mısır’daki durumu daha da
ağırlaşmış ve «inleyiş ve feryattan Tann’ya kadar yükselmiş
tir.» O zaman Tanrı Abraham’la, tzaak’la ve Yakob’la olan ah
dini hatırlar ve «Tann İsrael oğullarını görür ve bunlar Tan
n ’ya malûm olur.» Musa kaynatası Midyan Başkâhini Yetro’-
nun sürülerini gütmektedir. Tevrat der ki: «Ve sürüyü çölün
arkasına götürdü ve Tann’nın dağına, Horeb'e geldi. Ve Tan
rının m eleği bir çalı ortasında ateş alevinde ona göründü; ve
/
(Musa) gördü, ve işte, çalı ateşle yanıyor ve çalı tükenmiyor
du. Ve Musa dedi: Şimdi döneyim ve bu büyük manzarayı gö
reyim, çalı niçin yanıp tükenmiyor? Ve görmek İçin döndü
ğünü Tanrı görünce, Tanrı onu çalının ortasından! çağırıp de
di: Musa, Musa; ve o: İşte ben, dedi. Ve (Tann) dedi: Bura
ya yaklaşma; çarıklarını ayaklarından çıkar, çünkü üzerinde
durduğun yer mukaddes topraktır. Ve dedi: Ben Babanın
Tannsı, Abraham’m Tanrısı, İzaak’m Tanrısı ve Yakob’un
Tannsıyım. Ve Musa yüzünü örttü; çünkü Tann’ya bakmağa
korkuyordu. Ve Tanrı dedi: Gerçekten, Mısır’da olan Kav-
mının sıkıntısını gördüm ve angarya memurlarının yüzün
den onlarm feryadını işittim; çünkü onların acılarım bili
rim; ve onları Mısırlıların elinden kurtarmak için, ve on
ları o diyardan iyi ve geniş bir diyara, süt ve bal akan bir di
yara, Kertanlı, ve Hitit, ve Amorî, ve Perizzî ve Hivî, ve Ye-
busî’lerin yerine çıkarmak için indim....Ve şimdi gel ve be
nim kav mimi, İsrael Oğullarını Mısır’dan çıkarmak için seni
Firavun’a göndereyim.. Ve Musa Tann’ya dedi: Ben kimim
ki, Firavun’a gideyim ve İsrael Oğullarını Mısır’dan çıkara
yım? Ve (Tanrı) dedi: Gerçekten ben seninle olacağım; ve
benim seni gönderdiğime işaret şu olacak: Sen kavmi Mısır’
dan çıkardığın zaman, bu dağ üzerinde Tann’ya ibadet ede
ceksiniz. Ve Musa Tann’ya dedi: İşte, ben İsrael Oğullarına
geldiğim zaman onlara: Atalarınızın tanrısı beni size gömüler
di dersem, ve onlar bana: Onun ismi nedir? derlerse, onlarla
ne diyeyim? Ve Tann Musa’ya dedi: Ben, Ben Olanım; ve de
di: İsrael Oğullarına böyle diyeceksin: Beni size Ben’im gön
derdi. Ve yiııe Tann Musa’ya dedi: İsrael Oğullarına böyle di
yeceksin: Atalarınızın Tannsı, Abraham’ın Tannsı, İzaak’m
Tannsı, Yakob’un Tannsı Yahve beni size gönderdi; ebedi
yen ismim bu, ve devirden devirle anılmam budur... Ve Mı
sır kiralına gideceksiniz ve ona diyeceksiniz: İbranî’lerin
Tanrısı YaJıve bize rast geldi ve şimdi ricla ederiz, çölde üç
günlük yol gidelim, ta ki, Tanrımız Yahve’ye kurban kese

lim. Ve ben bilirim ki, Mısır kıralı kuvvetli bir el! ille olsa bi
le, gitmek için size izin vermiyecektir. Ve elimi uzatacağım
ve Mısır’ı, içinde yapacağını bütün harikalarla vuracağım; ve
sizi ondan sonra salıverecektir. Ve Mısırlıların gözlerinde bu
kavme lütuf vereceğim; ve vaki olacak ki, gittiğiniz zaman
eli boş gitmiyeceksiniz; fakat her kadın komşusundan, ve
evinde olan misafirden gümüş şeyler, ve altın şeyler, ve gi
yecekler istiyecek; ve oğullarınızı ve kızlarınızı onlarla süs
leyeceksiniz; ve Mısırlıları soyacaksınız.» (Çıkış 3. 1 — 22).
Bundan sonra Tanrı Yahve Musa’ya, Mısırlıları korkutmak
için iki mucize verir. Bunlardan biri, elini koynuna sokup
çıkardığı vakit elinin kar gibi ak (cüzamlı) oluşu, yeniden
koynuna sokunca eski rengine dönmesi, İkincisi de değneği
ni yere bırakınca yılan olması, ama kuyruğundan tutunca ge
ne değneğe dönmesidir. Musa gene kararsızdır, çünkü «Ko
nuştuğu zaman ağzı ağır ve dili ağır» bir adamdır. Tanrı ge
ne emrini tekrarlar, Musa gene yalvarınca «öfkelenir» ve:
«Senin kardeşin Levili Harun yok mu? Bilirim ki o iyi söy
ler... Ve ona söyliyeceksin ve sözleri onun ağzına koyacaksın
ve ben senin ağzınla ve onun ağzı ile beraber olacağım ve
yapacağınız şeyi sizse göstereceğim... ve o senin ağzın olacak,
ve sen onun için Tann g;bi olacaksın,» der (Çıkış 4. 14 - 17).
İşte burada. İsr?cl Oğullarının çok tanrılılıktan tek,
ama yalnız kendilerinin olan tanrı inancına geçişleriyle kar
şılaşıyoruz. Burada başka milletlerin tanrılarının var oluş
ları inkâr edilmemektedir. Ama adı İbranî alfabesiyle YHVH
olarak yazılan bu tanrı kendi kavmine sahip çıkmıştır, on
ları kurtaracaktır. Bu olaya sahne olarak kabûl edilen dağ,
şimdi Turusina denen dağ olarak gösterilir. Dikkate değer
noktalardan biri, yanar çalıda önce bir meleğin durduğu söy
lendiği halde, sonradan doğrudan doğruya tamının orada
P: 6
MUSA ve YAHUDİLİK
olduğu yolundaki ifadedir. Konuşmalarda da tanrının mı,

yoksa meleğin mi söylediği belirli değildir. Hattâ kimi za
man birinin, kimi zaman ötekinin konuştuğu anlaşılmakta
dır; çünkü tanrının konuştuğu arasıra belirtildiği halde, ki
mi vaki sadece: Dedi, denmekle yetinilmektedir. Musa’nın
kişiliği üzerinde uğraşan bilginler bu hikâyeden, Sina dağı
üzerinde, o dolaylar halkı tarafından, dağ tanrısının yurdu
olarak kabûl edilip tapılan bir çalılığın bulunduğu sonucu
nu çıkarmaktadırlar. Bunlara göre YHVH, aslında bu dağ
tanrısının adıdır. Bu düşüncelerinin dayanağı da Tevrat'ın
Tesniye (Deuteronomium) bölümü 33, 16 da Musa’nın ölü
münden önce İsrael Oğullarına şöyle dediğinin yazılı olu
şudur:
Ve yerin değerli şeyleriyle ve onun dolusu ile,

Ve çalıda sakin olanın rızası ile mübarek olsun.
Ancak bu düşünce genel olarak kabûl edilmemektedir.

Burada tanrı aslında çalıda değil, ateşte bulunmaktadır. Üs
telik YHVH, kendisinin gökten inmiş olduğunu da söylemek
tedir.
İkinci bir hipoteze göre YHVH, Kenit’ler adındaki bir
kabilenin dağ, ateş, ya da yanardağ tanrısıdır, İsrael Oğul
ları birliği meydana geldiği vakit bu tanrı yeni bir karakter
alarak onların tanrısı olmuştur. Ama bu hipotezi doğrulaya
cak belgeler de yoktur; bu alanda elimizde Tevrat’tan başka
kaynak olmadığına göre Musa'nın yabancı bir tanrıyı benim
semiş olup olmadığım belki hiç bir zaman öğrenemiyeceğiz.
Sadece, önceden söylediğimiz gibi, YHVH, Musa’nın YHVH’
sı, asla bütün insanların tanrısı değildi. O, kendine tek —üs
telik pek küçük— bir toplumu seçmiştir, geri kalanlara düş
mandır bile. On Buyrukta başkasının malım çalmanın yasak
olduğunu ileride göreceğiz. Ama YHVH İsrael Oğullarına
komşularını, hattâ konuklarını soyarak Mısır’dan çıkmaları
nı emretmektedir. Mısır’ın uğradığı belâları okuduğunuz va
kit bu tanrının İsrael Oğullarından gayrisi için ne kadar za
lim olduğunu da göreceksiniz.
YHVH için ileri sürülen düşüncelerden biri de onun Ras
- Şamra (Ugarit) tabletlerinde adı geçen tanrı Yav olduğu
dur. Yahve de onun gibi bir hava tanrısı karakterini taşır.
O da fırtına, gök gürlemesi ve ateşle kendini belirtir, bulut
lara biunerek dolaşır. Yahve adı geçmezden önce Tevrat’ta
El, ya da Al'Elyon adının kullanıldığını, bunun da Kenanî’-
lerin baş tanrısı olduğunu önceden söylemiştik. Tevrat’ın
Tekvin bölümü 3, 6 Yahve’yi dedelerin tanrısıyla bir olarak
göstermektedir. Bu tanrı da El olacaktır. Sonrada El ile
Yahve bir sayılmaya başlamıştır.
Tevrat, Yahve ile Kenan tanrısı Baal arasındaki çekiş
meleri anlatırken Yahve’nin de bir bereket tanrısı olduğu
üzerinde durmaktadır: O yağmur yağdırır, tahılı ve zeytin
ağacını bitirir. Bunu israel nabi (Nebi) lerinden Hoşea’nın
şu sözlerinde açıkça görüyoruz: «Çünkü kendisine buğday
ve yeni şarap ve yağ veren, ve Baal için kullandıkları gü
müşle altım kendisine çoğaltan ben olduğumu (İsrael) bil
medi. Bundan ötürü vaktinde buğdaymı ve mevsiminde yeni
şarabını geri alacağım ve onun çıplaklığım örtecek olan ya
pağımı ve ketenimi çekip alacağım.» (Hoşea 3.8, 9).
Yahve sonradan göğün ve yerin yaratanı sayılmıştır.
Başlangıçta yaradılış efsanesi başka türlüydü. Buna göre
El, ya da Eloh’Iar, bir kargaşalık (Kaos) canavarını (Levi-
athan, Rchab, ilk deniz) yenerek bunu yapmışken, sonradan
bunu sadece emirle yaptığı hikâyesi ortaya çıkmıştır. Ba
hirin millî tanrısı Marduk da Kaos canavarı Tiamat’ı yene
rek dünyayı yaratmış ve Tiamat’ı kendi emrine almşıtır. Bu
tanrının heykel ve resimlerinde bu canavarı hep onun yanın-
84 MUSA ve YAHUDILÎK
ela görürüz. Zaten Marduk’la El çoğu zaman bir olarak sayıl

mıştı.
İsrael’in tanrısının nereden geldiği üzerindeki bu sözleri
artık bırakalım ve gene Musa’ya dönelim:
Musa, Tanrı’dan her zaman İsrael Oğullarıyle olacağı va
adini aldıktan, yâni onunla «ahitleştikten» sonra kaynatası
Yetro’ya gider ve ondan, Mısır'a, kardeşlerinin yanma dön
mesi için izin alır. Musa karısını ve oğullarını eşeğe bindire
rek yola çıkar. Yolda rüyasında Tanrıyı görür; Tanrı ona
kendisine verdiği harikaları (Beyaz el ve yılan olan değnek)
Mısır’da Firavun’un karşısında kullanmasını söyler, ama
şunları da ekler: «Fakat ben onun yüreğini sertleştireceğim
ve kavmini saılvermiyecek. Ve Firavun’a diyeceksin: Tanrı
şöyle diyor: İsrael oğlum, ilkimdir; ve sana dedim: Oğlumu
salıver ki bana ibadet etsin; ve onu göndermek istemedin; iş
te ben senin oğlunu, senin ilkini öldüreceğim!» (Çıkış 4. 21
— 23).
Yahve’nin hem İsrael’i salıvermemesi için Firavun’un
yüreğini katılaştırması, böylelikle: «Kendi oğlu, ilki olan»
milleti eziyetlere uğratması, hem de kendisinin iradesinden
başka bir şeyi uygulamamış olan zavallı Firavun’u cezalandır
ması, üstelik bu cezayı suçsuz çocuklara çektireceğini söy^
Iemesi bize garip gelebilir. Ama İsrael’in ilk zamanlarında.
Şeytan, ve kötü ruhlar inancı yoktu. Bunların hepsi tek bir
tanrıda birleşmişti; ister iyi, ister kötü, her şey, her olay on
dan gelirdi. İşte bu yüzden böyle çelişmelere sık sık rastla
maktayız. Nabi İşaya şöyle der: «Işığa şekil veren ve karan
lığı yırtan; barışıklık eden ve belâ yaratan; bütün bunları ya-
pan Tanrı benim.» Ama daha sonra, bu çelişmeyi ortadan kal
dırmak için bir de Şeytanın var olduğu inancı doğmuştur.
Ademin cennetten kovulmasına sebep olan, hayır ve şerri bü-
me ağacından yemesini Havva’ya söyliyen, sadece yılanken,
sonradan bunun yılan kılığına girmiş Şeytan olduğu tasarımı
doğmuştur. Eyüb’ün denenmelerinde Tevrat’ın şöyle dediğini

görüyoruz: «Ve günlerden bir gün, Tanrı oğullan Tann’nın
huzurunda durmıya geldiklerinde Şeytan dahi aralarına geldi»
Burada hem Tanrının huzuruna çıkabilen bir Şeytam, hem de
gene tanrı oğullarını görüyoruz. Fakat Tevrat’ın baş tarafla
rında Şeytanın adı hiç geçmez.
Yahve’nin bu çeşitli karakterini gösteren bir yer de, Mu
sa’nın, Tanrı’dan, yukarıdaki ikinci emri aldıktan sonra çöl
de giderken başma geldiğini okuduğumuz olaydır. Bunu,
1886 yılında İstanbul’da basılmış olan Tevrat tercümesiyle,
1956 da gene İstanbul’da basılan tercümesinden ayrı ayrı
alalım ve bu hikâye hakkında söylenenleri de ilâve edelim:
1886 çevirisi şöyle der: «Ve yolda, menzilde iken Rab ona
tesadüf edip onu katletmek istemekle, Safore bir keskin taş
alıp oğlunun hitan (sünnet) derisini kesip Musa’nın ayakları
na bırakarak: Sen bana kan kocasısm, dedi. Böylece Rab onu
koyverdi, o zaman hitan sebebinden mezkûre: Sen bana kan
kocasısm dedi.» 1956 çevirisi de şöyle der: «Ve yolda konak
ta vaki oldu ki, Rab ona rast geldi ve onu öldürmek istedi.
Ve Tsippora keskin bir taş alıp oğlunun gulfesini kesti, ye
onun ayaklarının dibine attı; ve dedi: Gerçekten sen bana
kan güveyisisin. Ve Rab onu bıraktı. O zaman kadın dedi:
Sünnet sebebiyle kan güveyisisin.» (Çıkış 4. 24 — 26).
Garip bir hikâye değil mi? Ama büsbütün anlaşılmaz bir
şey de değil. Burada millî tanrı, kendi milletinin alâmeti olan
sünnetliliği görmediği için, daha az önce kendisiyle anlaşma
yaptığı Musa’yı, gece karanlığında öldürmek istiyor. Bu bö
lümün dili çok eski ve ilkel olduğu için iki çeviride görülen
ayrılıkların ash da şu: Eskiden, —hattâ şimdi bile— birçok
Arap kabilelerinde sünnet, delikanlıların evlenecekleri za
man yapılırdı. Tsippora, Yahve’ye sopu adına oğlunun sün
net derisini —bir çeşit kurban olarak— kesip sunuyor, ve
bunu keskin bir taşla yapıyor. Artık tunç çağıdır ve hiç şüp
hesiz konak yerinde bu ameliyatı yapmak için tunç bir bıçak

olsun vardır. Ama biliyoruz ki, dinsel gelenekler zamanla
en az değişenlerdir. Kurban bıçakları başka milletlerde de
uzun zaman çakmak taşından yapılma olarak kalmıştır. Tsip-
pora’mn dediği de şudur: Hatan-dammim! Dammim kelimesi
her iki türkçe tercümede, doğru olarak, kan diye çevrilmiş
tir. Ama gene her ikisinde de, sünnet yüzünden, diye bir
açıklama eklenmiştir. Hatan da damat, koca, güvey anlamı-
nadır. Tsippora burada acı bir alayla oğlu için: Sen benim
için kan güveyisi oldun, demektedir. Yukarıda, yeni güveyle
rinin sünnet olduklarını yazmıştık. Tsippora işte bunu ima
etmekte, ve böylelikle bütün sopun Yahve ile hısım olduk
larım nalatmaktadır. Hatan kelimesi de sünnet, ameliyatının,
önce Yahudiler’de, sonra hitan şekliyle araplarda adı olup
çıkmıştır. Tsippora Midyani’dir, oğluna bu İbranî geleneği
ni uygulamasiyle artık kendisi de, çocukları da Yahve’nin
seçkin milleti arasına girmiş olurlar. Hikâyede, birinci çe
viride «Musa'nın ayaklarına bırakarak,» İkincide de :
«Onun ayaklarının dibine attı» şeklini alan söz, daha doğru
olarak: «Onun ayaklarına dokundu», olacaktır. Kurban su
narken, sunan, kurbanlığın başına dokunur ve böylelikle
onunla kendisini âdeta birleştirmiş, sembolik olarak tek
bir varlık haline getirmiş olurdu. Tsippora, bu kurbanın özel
liği yüzünden, çocuğun ayaklarına dokunmaktadır. Bununla
da bu kurban kendisiyle, dolayısiyle de anası olduğu bütün
sopla bir olmuş bulunuyordu. İşte burada da Yahve’nin bir
birine uymıyan iki tanrısal karakterini, daha doğrusu hem
tanrı, hem de korkunç bir demon oluşunu açıkça görüyo
ruz: O, geceleri dolaşıyor, kimi vakit Yakob’la sabaha kadar
güreşiyor, kimi vakit Musa'yı, yâni kendi elçisini öldürmek
istiyor. Abraham’a oğlunu veren de odur, kendisine kurban
etmesini istiyen de, sonra gene geri veren de odur. Fira-
vun’un yüreğini katılaştıran da o, Mısır’a belâ üstüne belâ
veren de gene odur. Ama bu da, tek tanrıcılık yolunda önem
li bir adımdı. Kötülük için ayrı demonlar, şeytanlar, ruhlar,
hangi varlıklar olursa olsun bir kere kabûl edildiler mi, o
zaman onlardan korku, zorunlu olarak onlara adak adamayı,
kurban sunmayı, hülâsa onlara tapmayı da ardından getire
cekti. Hayrın ve şerrin tek bir tanrıdan, ortağı olmıyan bir
tanrıdan geldiği düşüncesi, İsrael Oğullarını önce milli bir ve
tek tanrıya, sonra da Evrenin tek yaradanı düşüncesine eriş-
t.irmiştir._
Oğlunun İbrani geleneğince sünnet edilmesi sayesinde
artık yalnız kendisi değil, bütün soyu Yahve’nin öz kulları
arasına giren Musa, bundan sonra, büyük ödevini yerine ge
tirmek için Mısır’a gidebilirdi. Tanrı Harun’a da: çöle giderek
Musa ile buluşmasını söyler. İki kardeş konuştuktan sonra
Mısır’a dönerler. Orada Harun, İsrael’in bütün ihtiyarlarının
bir araya geldiği bir toplantıda Tanrının sözlerini, anlatır.
İki kardeş onlara mucizeleri gösterirler. İhtiyarlar da iman
edip secdeye kapanırlar.
MUSA ve FİRAVUN
Buraya kadar olan bölüm Musa’nın büyük ödevine nasıl

hazırlanmış olduğunu içine almaktaydı. Bundan sonra onun
Tanrı’dan aldığı emirleri Âsıl yerine getirdiği bölümüne gi
riyoruz. Bu bölümün ana olayları: Musa’nın Eiravun’la mü
zakereleri ve bunlara bağlı olan «belâ»lar, tarih bilgimize tek
bir noktada bile uymaz. Artık iyice bildiğimiz eski Mısır’da,
kendisi bir tanrı gibi saygı gören hükümdarlarla kölelerinin
mümessili, isterse eskiden sarayla ilgisi bulunsun, konuşa
mazdı. Belâlar her ne kadar çoğu Mısır’da sık sık rastlanan
tabiat olaylarını andırmaktaysa da, bunların böyle birbiri ar
dı sıra ve gittikçe daha acı şekiller alarak gelmeleri de asla

mümkin değildir. Şimdi ele alacağımız bu hikâyenin, bir
zamanlar dedeleri için Yahve’nin nasıl mucize üstüne muci
ze yaparak onları kurtardığını anlatmak yoliyle milletin gü
venini arttırmak için kâhinlerce düzenlendiği meydandadır.
Bunun küçük bir gerçek çekirdeği, kuşaktan kuşağa ağızdan
anlatılırken, gittikçe genişlemiş, süslenmiş, dilek rüyalarını
içine almış ve sonunda yazıya dökülerek bu son şekliyle bi
ze ulaşmıştır. İddiaya göre Musa ve Harun’un İsrael’i Mısır’
dan çıkarmaları M.Ö. 1300 yılma, doğru olduğu, Yahuda hü
kümetinin M. Ö. 587 de yıkılıp Kudüs’ün tahribinden sonra
Babil’e sürgün götürülen Yahudiler’in ancak M. ö. 546 yılı
na doğru, İran hükümdarı Keyhusrev (Kyros) tarafından
Bahirin alınmasiyle kurtuldukları, Tevrat'ın da ancak bu sı
ralarda son şeklini almıya başladığı düşünülürse, aradan ge
çen bu 8 yüzyıl içinde bir hikâyenin ne kadar kılık değiştire
ceği kolayca anlaşılır.
Tevrat’a göre, Firavun İsrael Oğullarını salıvermek is
temez, üstelik onlara kerpiç yapmaları için verilen samanın
da artık verilmemesini, ama onlardan gene eskisi kadar iş
istenmesini emreder; İsrael Oğulları da biçilmiş tarlalardan
aırz toplıyarak kerpiç yapmak zorunda kalırlar. Bunlar Fi-
ravun’a giderek hallerini anlatırlar. O da: Siz tembelsiniz,
onırn için çalışın, ne kadar kerpiç yapmanız emredildiyse o
kadarını yapın, der. Onlar da Musa ile Harun’a çatarlar: Fi-
ravun’un bizi öldüresiye çalıştırmasına siz sebep oldunuz!
derler. Musa, Tanrı’ya derdini döker. O da gene vaadini tek
rarlar ve gene Firavun’a giderek eski dileğini tekrarlamasını
söyler: «Bak seni Firavun’a Tanrı gibi yaptım; ve senin kar
deşin Harun senin peygamberin (N abi) olacaktır. Sana em
rettiğim bütün şeyleri sen süyliyeceksin ve kardeşin Harun
Firavun’a söyliyecek.... Ve ben Fîravun’un yüreğini katılaştı
racağım ve alâmetlerimi ve harikalarımı Mısır diyarında ço
ğaltacağım. Fakat Firavun sizi dinlemiyecek ve elimi Mısır’
ın üzerine koyacağım ve ordularımı, kavmim İsrael Oğulla
rım Mısır diyarmdan büyük hükümlerle çıkaracağım.» (Çı
kış 7. 1 — 5).
Bundan sonra Moşe Firavun’un huzurunda ilk mucizesi
ni gösterir: Yere attığı değneği yılan olur, Mısır afsuncuları
nın da gene değneklerinden yaptıkları yılanları bu yılan yu
tar. Ama Firavun buna aldırış etmez. Tanrı Musa’nın ağzın
dan, Nili kana çevireceğini, bütün balıkların öleceğini ve ır
mağın kokacağını söyletir. Firavun gene aldırmayınca Musa,
değneğini suya vurur. Nil bir kan ırmağı haline gelir. Ama
Mısır sihirbazları da aynı şeyi yaparlar; Firavun da artık
bu mucizeye önem vermez.
Yahve’nin Mısır’a verdiği ikinci belâ bir kurbağa yağmu
rudur. Musa gene Firavun’a gitmiş ve Yahve’nin sözlerini .bil
dirmiştir: Yahve ondan İsrael Oğullarını, kendisine ibadet et
meleri için salıvermesini istemektedir. Ama Firavun buna ra
zı olmaz, o zaman Harun Yahve'nin emriyle Musa’nın değne
ğini Mısır’ın suları üzerine uzatır. Kurbağalar çıkıp bütün
Mısır’ı kaplarlar. Ama bunu da Mısır’ın afsuncuları becere
bilir. Firavun Musa’dan, memleketinden kurbağaları alması
için Tanrı’ya yalvarmasını rica eder; o da bunu yapar, .tarla
lar, evler ve avlulardaki bütün kurbağalar ölür. Fakat Fi
ravun rahata erişince artık İsrael'i bırakmayı akima bile ge
tirmez.
Üçüncü belâ, tatarcık istilâsıdır. Harun bu sefer değneği
yere vurur ve yerin tozlarından tatarcıklar çıkarak her yanı
doldurur. Mısır afsuncuları bunu yapamazlar ve Firavun’a:
Bunda Tanrı’nm parmağı var! derler. Ama Firavun onları da
dinlemez.
Dördüncü belâ at sinekleridir. Musa bu belânın geleceği
ni de ötekiler gibi haber verir. Firavun dinlemeyince Yahve.
bu sefer yalnız Mısırlıların üzerine at sineklerini yollar. Ar
tık bıkmış olduğu anlaşılan Firavun Musa ile Harun’a, Tanrı

ları için kurban kesmelerim söyler. Musa: «Böyle yapmak
münasip değil; çünkü Mısırlıların mekruh saydıklarım onla
rın gözleri önünde kurban edersek onlar bizi taşlamazlar
mı? Çölde üç gün yol gideceğiz ve Tanrımıza, bize emredece
ği gibi kurban keseceğiz.» der. Firavun buna razı olur, ya da
öyle görünür. Önce at sineklerinin defedilmesini ister, ama
Musa’nın duası üzerine at sinekleri ortadan kalkınca İsrael
Oğullarını gene salıvermez.
Beşinci belâ daha ağırdır: Yahve Mısır’daki bütün at,
eşek, deve, sığır ve koyunlara bir salgın gönderir, yalnız îs-
rael Oğullarının hayvanlarını sağ bırakır. Firavun buna da
aldırmaz.
Altıncı belâ, Mısır’da, tsrael oğullarından gayrı bütün
insan ve hayvanların irinli çıbanlar çıkarmasıdır. Bütün
Mısırlılar bu çıbanı çıkarırlar; Firavun gene kulak asmaz.
Yedinci belâden önce Yahve, Firavun’a veba ile onu he
men öldürebileceğini, ama sadece kudretini göstermek için
bunu yapmadğını söyletir. Bu belâ çok korkunç bir doludur.
Bu dolu ateşle karışık olarak yağar. Açıkta bulunan insan ve-
hayvanları, otları ve ağaçları yokeder. Firavun kendisinin
haksızlık ettiğini, artık İsrael Oğullarını salıvereceğini söy
ler, ama dolu kesilince vadinden döner.
Sekizinci belâ bir çekirge yağmurudur. Çekirgeler bütün
veşilükleri yer. Firavun gene yalvarır; bir rüzgâr bütün çe
kirgeleri Kızıldenize sürükler. Ama Firavun’un yüreği —Yah-
ve’nin dileği gereğince— hâlâ katıdır. İsrael'i bırakmaz.
Dokuzuncu belâ olarak Yahve Mısır’da karanlık olması
nı emreder. Üç gün koyu karanlık olur, kimse kimseyi göre
mez; yalnız İsrael Oğullarının evleri aydınlıktır. Firavun bu
sefer, İsrael Oğullarına, sığır ve koyunlarını bırakmak şar-
tiyle gitmelerine izin verdiğini söyler. Musa: «Sen elimize
kurbanlar ve yakılacak sunular da vermelisin, ta ki, tanrımız-
Yahve’ye kurban kesebilelim. Hayvanlarımız bizimle gide

cektir, bir tırnak bile bırakılmıyacaktır.» der. Firavun da
onu kovar:
Yahve Musa’ya: Mısır’da bir belâ daha yollıyacağını, on
dan sonra da Firavun’un onları salıvereceğini söyler ve söz
lerine şunu da katar: «Şimdi kavmin kulaklarına söyle ve
her adam kendi komşusundan ve her kadın kendi komşu
sundan, gümüş şeyler ve altın şeyler istesin.»
Bu son belâ hepsinden ağırdır: Yahve gece yarısı sula
rında Mısır’ın ortasına çıkacağını, ve «taht üzerinde oturan
Firavun’un ilkinden, değirmen ardında olan cariyenin ilkine
kadar» Mısır diyarında bütün ilk doğanları ve hayvanların
ilk yavrularını öldüreceğini bildirmektedir. Musa bunları
Firavun’a söyler ve sonunda gene onun: «Tanrının îsrael’i
Mısırlılardan ayırt ettiğini bilmeniz için, insandan hayvana
varınca, İsrael Oğullarına karşı bir köpek bile dilini kımıl-
datmıyacaktır,» dediğini bildirir; sonunda da: «Şu bendele
rinin hepsi bana gelecekler ve yere kapanarak sen ve sana
tabi olan bütün halk çıkınız, diyecekler, ondan sonra çıka
cağım!» der ve öfkeyle Firavun’un yanından ayrılır.
Tevrat, bu belâyı ve İsrael Oğullarının Mısır’dan çıkış
larını anlatmadan önce, şeriatın ilk bölümünü vermektedir.
Hikâyenin akışım kesmemek için bunu sonraya bırakalım.
Gerçekten gece yarışma doğru Yahve, taht üzerindeki
Firavun’dan, zindandaki esire kadar herkesin ilk evlâdını,
hayvanların da ilk doğurduklarını öldürür. Mısır’da, içinde
ölü bulunmıyan ev kalmaz. Bunun üzerine Firavun onlara çı
kıp gitmelerini söyler, israel Oğulları, daha mayası gelme
miş ekmek hamurlarını, teknelerine elbiselerini sararak
omuzlarlar, konu komşudan ödünç diye aldıkları altın ve gü
müşle elbiseleri de yanlarına alarak yola çıkarlar. Tevrat, bü-
yük bir saflıkla bunu şöyle anlatır: «Ve Mısırlıların gözün
de kavme lütuf verdi, ve istediklerini verdiler. Ve Mısırlıları
soydular.» Tevrat’a göre İsrael Oğulları (Kadın ve çocukla

rından başka altı yüz bin kadar yaya erkekler olarak >
Ramses’ten Sukkota’ya göç ederler.
Bu hesaba göre bütün kavmin, hiç değilse bir mil
yon kişi olması gerekmektedir ki, bu da imkânsızdır. Aslın
da Mısır’dan sadece, sonradan Yosef Evi adını alan kabile
nin göç ettiği söylenebilir. İleride göreceğimiz gibi, Adanmış
diyar’a, Füistin’e yerleşen çeşitli Aramî kabilelerinin meyda
na getirdikleri birliğin, ta en eski çağlardan beri var olduğu
nu, bunların hepsinin aynı dedenin torunları olduklarını zi
hinlere sokmak için, bütün mületin Mısır’da bu kadar çoğal
mış oldukları ve sonunda hepsinin birlikte oradan çıktıkları
hikâyesi de doğmuştur. Aslında, göç edenler ancak birkaç bin
kişi olabilirdi.
İsrael’in Mısır’da geçirdiği son günlerde Tanrı Musa’ya
şu emri vermişti: «Bu ay size ayların başlangıcı olacaktır,
tsraıel’in bütün cemaatine söyleyip deyin: Bu ayın onunda
her biri kendilerine bir kuzu, atalarının evlerine göre bir eve
bir kuzu alacaklar. Ve eğer bir kuzu için bir ev küçükse, ken
disi ve evin en yakın komşusu canlarının sayısına göre, bir
tane alsınlar; kuzu için her birinin yemesine göre hesap ede
ceksiniz. Kuzunuz, kusursuz, erkek, bir yıllık olacak; kendini
ze koyunlardan yahut keçilerden alacaksınız. Ve onu bu ayın
on dördüncü gününe kadar saklıyacaksımr ve İsrael cemaati
nin bütü cumhuru onu akşam üstü boğazlıyacaklar. Ve kan
dan alacaklar, ve onu içlerinde yiyecekleri evlerin iki kapı
süvesi üzerine ve üst eşiği üzerine sürecekler. Ve o gecıe,
atşte kebap olmuş eti ve mayasız ekmek yiyeceklr; onu acı
otlarla yiyecekler. Ondan, çiğ yahut asla, suda haşlanmış de
ğil, fakat başı ve paçaları ve içleriyle beraber ateşte kebap
edilmiş olarak yiyeceksiniz. Ve ondan sabaha kadar bir şey
bırakmıyacaksınız. Fakat ondan sabaha kadar kalanı ateşte
yakacaksınız. Ve onu şöyle yiyeceksiniz: belleriniz kuşanmış,
çarıklarınız ayaklarınızda ve değneğiniz elinizde olarak; ve
onu acele ile yiyeceksiniz; o, Tann’nın fıshıdır (Passah). Ve

o gece Mısır diyarından geçeceğim ve insandan hayvana ka
dar bütün ilk doğanları vuracağım; ben Rab’im. Sizin bulun
duğunuz evler üzerindeki kan size alâmet olacak; ve kam gö-
riince üzerinizden geçeceğim... Ve bugün sizin için anılma
günü olacak, onu Rabbe, bayram tutacaksınız... Yedi gün
mayasız ekmek yiyeceksiniz; hatta birinci gün evlerinizden
mayayı kaldıracaksınız; çünkü birinci günden yedinci güne
kadar mayah ekmek yiyen her can, İsrael’den atılacaktır. Ve
birinci günde mukaddes bir toplantı olacak, yedinci günde
de mukadides bir toplantı olacaktır. O günlerde aranızda hiç
bir iş işlenmiyeoek, ancak her can için yenilectek şey, tarafı
nızdan yalnız bu yapılacaktır (Yâni yemek pişirilecek). Ve
siz mayasız ekmek bayramım tutacaksınız; çünkü orduları
nızı aym günde Mısır diyarından çıkardım (?).» (Çıkış: 12).
. .Görülüyor ki. bu kısım Tevrat’ta, yersiz olarak, İşrseJ!-
in henüz Mısır’da oturdukları zamana, getirilmiştir. .Çünkü
Yahve burada, hem son belâyı vereceğini ve bütün ilk doğan
ları öldüreceğini söylüyor, hem de İsrael’in Mısır’dan artık
çıkmış olduklarını sözüne katıyor. Beri yandan Yahudiler,
mayasız ekmek bayramını İsrael’in Mısır’dan ayrılırken ek
meklerinin mayasının gelmesini bekliyemediklerinin anısına
bağlarlar. Şu halde, bu bayram ne idi? Tevrattrn bira?: ay
rılarak bunu açıklamıya çalışalım:
PASSAH BAYRAMI
Tevrat’taki Mısır’dan çıkış hikâyesi, Passah Bayramına

anlam vermek için şimdiki şeklini almışa benzemektedir. As
lında Musa için Tevrat’ta okuduklarımızın co<hı da bövi»
akıl dışı şeylerdir. Ama. bunlar iyice incelenirse gerçek taraf
larını anlamak imkânsız değildir.
Tevrata göre Musa, Mısır’da ilk doğanların ölecekleri ha
beriyle, bu tehdidin yerini bulması arasında Passah yemeği

ne hazırlanmayı söylemiştir. Çok yaygın bir düşünceye göre
bu bölüm, Mısır’dan çıkışın gününü belirtmek içindeğü, sa
dece Musa’nın koyduğu bir ibadete sebep göstermek için uy
durulmuş bir «nedensel» efsanedir. Burada Yahve’nin yanı
lıp da Israel Oğullarının ilk doğanlarını vurmaması ve onla
rın evlerinin üzerinden geçmesi, ya da atlaması, için bu
evlerin kapı söğe ve eşiklerine kan sürülmesi söylenmekte
dir. Bir an için Musa’mn o sıradaki durumunu göz önüne
getirelim: önderlik yetkilerine sahip büyük bir adam, olduk
ça kısa bir süre içinde, yarı göçebe birtakım insanları kendi
deyimiyle kölelikten kurtararak dedelerinin diyarına götür
mek istemektedir. Bu göç için —ister gidip başka topraklarda
yerleşmek, isterse yeniden göçebe hayatına dönmek için ol
sun— coğrafî ve politik şartlar son derece güçtür; üstelik
başlarına geçtiği insanların aralarındaki bağ, son derece gev
şektir; ağızdan ağıza gelen rivayetler unutulmuş, âdetler bo
zulmuş, din bağları çözülmüştür. Bu insanın büyük düşün
cesi ve ülküsü onları, kendisini de arıtmış ve özgürleştirmiş
olan çölün havasmda arıtmak ve özgürlüğe alıştırmaktır. Bu
insan kalabalığından tek ve ortak ama çoktan unutulmuş bir
tanrı etrafında bir birlik kurmak istemektedir. Ama bu ama
ca doğru daha ilk adımları atmıya bile bu insanların ruh da
yanıklılığı yetmiyecektir. Gerçi bir birlik kurulmuştur; ama
aynı yolda gitmek, aynı zorluklara katlanmak için yetmez
bu. Böyle anlarda, birlik ruhunu uyaracak ve toplumu tek
bir vücut haline getirecek törenlerin ve sembolik davranışla
rın ne kadar önemli olduğunu tarihte sık sık görürüz. İşte
Musa da çok eski, tarihin karanlıklarından kalma, kutsal ço
ban yemeği âyinini yeniden zorunluluk şekline getirmiş ve
ona yeni bir anlam ve biçim vermiş olacaktır.
Eski Sami’lerde her yıl ilk doğan kuzu ve oğlakların bir
tanrıya adandığını biliyoruz; bunlar aşağı yukarı bir yıllık
olunca, dolunay zamanında kesilir, pişirilerek yenirdi.
Bu, sop içinde barış ve ortak sevinç bayramıydı; bu şölene ya
bancılardan sopa kabûl edilenler de alınır ve onlarla da kar
deş olunurdu. Hayvanların kanı çadır direğine sürülürdü;
.bununla kötü ruhların (Demonlar), belki de çok eskiden o
hayvan soyunun, öc almak istiyecek ilk dedesinin, özellikle
insanlaım ilk doğan evlâtlarına kötülük etmemeleri amacı
güdülürdü.
Mısırdan çıkıştan az önce, ama henüz vaktini iyice kes-
tiremediği bir sırada Musa, yola çıkmadan önceki geceyi,
kutsal şölen gecesi olarak bildirmiş olabilir; beklediği habe
ri alınca da işaret vermiştir. Ayrı ayrı soplarda ayrı ayrı
günlere dağılmış olan eski gelenekleri böylece bir geceye
toplamış oluyordu. Aynı saatte bütün kabile, önceden ayrıl
mış olan hayvanları boğazlıyor, herkes onlardan yiyordu.
Herkes kendi evindeydi, kimse dışarı çıkmıyacaktı. ama
herkes aynı zamanda kurbandan yediği için bütün kabile or
tak bir şölene katılmış oluyordu. Kurbanların kanı da kapı
söğe ve eşiklerine sürülüyordu, ama artık bu, kötü ruhlar, ya
da hayvanların dedesi için değil, Yahve içindi. Böylelikle de
kabile kendi ilk doğan evlâtlarını onun hışmından korumuş
riu.vordu. Bu, daha sonra Sina’da İsrael Oğullarının tanrı
ile kuracakları kan bağlantısına bir hazırlıktı. Buradaki Fas-
sah kuzusu, sonrdan göreceğimiz kurbanlar gibi, tanrıya kur
ban ediliyordu ama onlardan asıl ayrıldığı taraf, bunun ortak
^ ;r şölen oluşuydu. İleride göreceğimiz öteki kurbanları
Yahve insanlarla birlikte yemektedir. Bunu kimi vakit bütün
hayvanın yakılışından açıkça anlıyoruz. Burada ise, adanmış
edan hayvanın sadece, eğer kalmışsa, artıkları yakılmaktadır.
Bunda, bazı milletlerde görüldüğü gibi, hayvanda var olduğu
na marnlan gücü, kendine mal etmek de bahis konusu değil
dir. Buradaki sadece O’nun için, O’na adanmış olanın yeni
sidir. Bu törenin adı olan Passah deyimine verilen «Yahve-
nin İsrael evlerinin üzerinden atlaması» anlamı sonradan ve

tefsir yoluyle uydurulmuştur. Bu kelime aslında «Bir ayak
üstünde sekme» demektir. Bundan da, eski Kenanî göçe
be törenlerinde bir çoban dansı yapıldığını, bunu da belki
teke kılığına girmiş olan delikanlıların oynadıklarını, tasar-
lıyabiliriz. Böyle maskeli dini dansların ne kadar eski bir
geçmişi olduğunu, paleolitikten kalma mağara resimleri gös
terir. Kaldı ki günümüzdeki halk danslarının birtakımların
da da bu karakteri görüyoruz. Nabi İşaya (30 - 29) şöyle
der: «Bayram takdis edildiği (kutlandığı) gecede olduğu gibi
İlâhî okuyacaksınız; ve Rabbin dağma, İsrael’in kayasına
gelmek için zuma çalarak gider gibi yürek sevinci olacak.»
Burada aslında, kutsal bir danstan bahis vardır; ama neden-
sejçevirisine alınmamıştır.
Passah töreninde, herkesin giyimli, ayaklarında çarık,
elde değnek olduğu halde yemek yiyişlerinde, belki de tem
po ile bir sıçrama da bahis konusu idi. Savaş danslarında
gördüğümüz gibi, hazırlanılan olay önce jestlerle taküt edil
miş, göç’ün bir çeşit temsili yapılmış, sonra da yola çıkılmış
olabilir. Musa mayasız, yâni göçebelerin kullandıkları ekme
ği de törenin içine almış bulunuyor.
Passah’m ilkbaharda (15 Nisan, dolunay gecesi) kutlan
ması da bunun Mısır’dan çıkışın anısı değil, bir bahar bay
ramı olduğunu anlatır. Mısır'dan çıkış üzerine olan bütün
efsanenin bu bayrama bir başlangıç vermek ve onu millî
tören haline getirmek için tertiplenmiş olması pek müm
kündür. Günümüzde bu bayramda mayasız ekmek ve
acı otlar yenmekte, ama kuzu kesilmemektedir. Bunun nede
ni Kudüs Tapınağının yıkılmasından sonra Yahudiler’de bü
tün kurbanların kaldırılmış olmasıdır. İleride de göreceği
miz gibi, Yaîıudiler’de tapmak tektir ve Kudüs’tedir. O ol
mayınca, çoğu kurban kesmiye dayanan ibadetler de yapı
lamaz.
MUSA ve YAHUDİLİK
Pessah’tan yedi hafta sonra kutlanan «Hafta bayramı»öa

aslında bir hasat bayramıyken, tanrının Sina’da Musa’ya ka
nunları vermesinin anısı olarak kutlanmaktadır.
Sonbaharda (15 Tişri) kutlanan ve bizim kamış bayra
mı dediğimiz Çardak bayramı da eskiden bir su bayramı
iken, sonradan şeriatın kutlanması anlamını almıştır. Bütün
bunları ileride yeniden ele alacağımız için şimdilik bir tarafa
bırakalım.
İSRAEL OĞULLARI ÇÖL YOLUKDA
Tevrat der ki: «Ve vaki oldu ki, Firavun kavmi salıver
diği zaman Tanrı onları Filistî’ler diyarının yolundan ya
kın olduğu halde götürmedi: Çünkü Tanrı dedi: Kavm harb
gördüğü zaman, belki nadim olup Mısır’a döner; fakat Tan
rı kavmi Kızıl Deniz çölü yolundan dolaştırdı; ve İsraei Oğul
ları Mısır’dan silâhlanmış olarak çıktılar. Ve Musa Yosef’-
in kemiklerini kendisiyle beraber aldı; çünkü İsraei Oğulla
rına: Gerçekten Tanrı sizi ziyaret edecektir; ve kemiklerimi
sizinle birlikte buradan çıkaracaksınız, diye sıkıca ant, ettir
mişti. Ve Sukkot’tan göç edip Etam’da çölün kenarında kon
dular. Ve gündüzün ve geceleyin yürüsün diye, Tanrı onlara
yol göstermek için, gündüzün bulut direğinde, ve geceleyin
ateş direği kavmin önünden ayrılmadı.»
İleride sık sık adı geçecek olan Filistî’ler, M. ö. 1250
yılma doğru başlıyan ve yüzyıllar boyunca süren başka bir
kuraklık devresinde, Balkanlardan sarkarak Myken ve Girit
kültürünü yok eden ve Dor’lar göçü diye tanınan kavimler
göçünün ikinci bir kolu olarak İtalya ve Sicilya’ya oradan
da Mısır’ın Delta kısmına giren denizci halkın torunlarıydı.
Ama 19. sülâleden Firavun Merneptah onları yenmiş ve Del
tadan püsktirtmüştü. Onlar da Ürdün memleketinin gür.eyin-
F: 7
de, deniz kıyısında yerleşmişler ve artık Filistî’ler adını al
ınışlardı. Zaten Mısır’ın bütün buralardaki egemenliği ar
tık sözde kalmıştı. Üstelik bu yeni saldırganlar demiri kul
lanıyorlardı ve bununla korkunç bir silâh üstünlüğüne eriş
mişlerdi. İşte İsrael Oğullarının çekindikleri Filistî’ler bun
lardı. Yukarıya aldığımız sözlerden dikkate değen ikinci nok
ta da (Yosef’in kemiklerinin) de birlikte götürülmesidir.
Bundan Yosef’in mumyasının dört yüz yıldan fazla zaman
sonra, yerinden çıkarılarak götürüldüğünü anlıyoruz. Ama,
Yakob’un öteki oğullarından hiç bahis yoktur. Halbuki bun
lar, babaları Yakob Mısır'da ölünce, Yosef’le birlikte Kenan
iline gidip onu gömdükten sonra yeniden Mısır’a dönmüş
lerdi; hiç değilse Tevrat böyle demektedir. Bunların adının
geçmeyişini sadece Yosef’in mumyalanmış olduğuna mı ver
meliyiz? İşin doğrusu, Mısır’da bulunan kabilenin, dendiği
gibi on iki sop, ya da evden birleşme değil, sadece Yosef Evi
olduğudur. Bunlar kutsal dedelerinin mumyasını, çıktıkları
sonu belirsiz yolculuğa, belki de torunlarını korusun diye
birlikte götürüyorlardı. Şüphesiz Musa da Yosef evindendi,
Tevrat’tan aldığımız bu bölümde dikkate değen üçüncü nok
ta da. Yahve’nin gece gündüz, kabilenin başından ayrılma
ması ve «gündüzün bir bulut, direği, geceleyin de ateş direği
içinde olarak» onlara kılavuzluk etmesidir. İşte burada Yah
ve’nin astral (Gök cisimlerine değğin) bir karakter taşı
madığını; onun önceleri gökte oturdukları, buradan ara sıra
inip insanlarla konuştulkarı anlatılan Eloh’lardan başka bir
kişiliği olduğunu görüyoruz. Yahve belirli bir yere, bir yerli
tapmağa da bağlı değildir. Yahve’nin tahtı, gezgincidir. İsıael
Oğulları onun tahtını konak yerinden konak yerine taşırlar.
Şu halde ona bir «Yol Tanrısı» diyebiliriz. Göçerler ve ker
vanları koruyan yol tanrıları başka Samîler’de de vardı. Me
zopotamya'da yol tanrısı; «Yolları açan tanrı» denen Ay’la
yardımcıları, Suriye’de de Akşam Yıldızı idi. Ur’un yanı sı
ra Ay kültürünün ikinci büyük merkezi olan Harran’ın Ab-
raıham’ın sopundan ayrıldığı yer olarak gösterilmesi de her
halde önemsiz değildir. Zaten Harran adı da «Yol, kervan»
anlamına gelir. Yalnız A'braham’a, daha sonra da Musa’ya
yol gösteren Yahve, ay, ya da akşam yıldızı gibi her vakit
gökte görülmüyor, İsrael’e kendi istediği vakitlerde ve is
tediği yerlerde görünüyordu. Mısır’da böyle bir tanrıya ihti
yaç olmadığı için Yahve unutulmuş olabilir. Ama Musa, kav-
mini yola çıkardığı zaman bu tanrının kültünü yeniden di
riltmiş ve ona yeni bir düzen vermiş olacaktır. Bunu da ile
ride göreceğiz.
Tanrı Musa’ya: «İsrael Oğullarına söyle, dönsünler ve
Pihahirot önünde, Migdol ile deniz arasında, Bari - tsefon
önünde konsunlar; onun karşısına denizin yanında kona
caksınız. Ve Firavun İsrael Oğulları hakkında diyecek: On
lar memleket içinde tutulmuşlardır, çöl etraflarını sarmış
tır. Ve Firavun’un yüreğini katılaştıracağım, ve onların ar
kalarına düşecek; ve Firavunda ve bütün ordusunda izzet
bulacağım ve Mısırlılar bilecekler ki Tanrı benim.»
Tevrat’a göre Firavun’a, İsrael Oğullarının kaçtığı ha
ber verilir (Halbuki önce buna izin veren kendisidir) O da
arabasını hazırlatır, altı yüz seçme savaş arabasiyle «M isit
arabalarının hepsini» yanına alır, İsrael Oğullarının peşinden
yetişir. Onun geldiğini gören İsrael Oğulları korkarlar ve Mu
sa’ya: «Mısır’da mezar yok muydu ki bizi böyle, çölde ölmi-
ye getirdin? Bırak bizi, Mısırlılar’a. kulluk edelim!» derler.
Tanrı da Musa’ya, İsrael Oğullarının denize doğru ilerlemele
rini, kendisinin de elini uzatarak denizi yaracağını söyler. De
niz açılır, İsrael kuru yerden, yürüyerek karşıya geçer, ön
lerinde bulut direği, arkalarında «Tanrının Meleği» gitmek
tedir. Mısırlıların bulundukları yer karanlık, ötekilerinki ay
dınlık olur. Ama Firavun arabaları denize sürer, o da kuru
yerden ilerler. Tanrı savaş arabalarının tekerleklerini çıkarır.
sonunda Yahve Musa’ya, elini uzatarak sulara, yeniden ka
panmalarını emretmesini söyler; Musa bunu yapınca deniz es
ki haline döner, bütün Mısırlı askerler, Firavıın’la birlikte
boğulurlar.
Tevrat’ın burasında, dili bakımından, sonradan yazılmış
olduğu açıkça görülen, Musa’nın bir İlâhisi vardır. Ama cır
dan sonra gelen ve eski olduğu kesin olarak anlaşılan başka
ve çok kısa bir bölüm de şudur: «İmdi Harun’un kız kardeşi
nebiye Miryam eline tef aldı; ve bütün kadınlar teflerle ve
rakımlarla onun arkasından çıktılar. Ve Miryam onlara ce
vap verdi: «Habbe terennüm edin, çünkü gayretle yükseldi.
Atı ve atlısını denize attı.»
Burada dinî bir şükran dansını görüyoruz. Ama işin da
ha önemli tarafı Tevrat’ta ilk defa olarak (Nebiye) yâni
Peygamber kadın deyiminin geçişidir. İbranî’lerde bazı
soylara vergi olarak, vecid haline gelme, olacakları doğ
rudan doğruya tanrıdan öğrenerek «Tanrı bana dedi!» diye
başkalarına, bildirme yetkisine sahip insanlar vardı. Bunlar
İsrael’in son zamanlarında sık sık seslerini duyurmuşla-d-r.
Harun’un kız kardeşi Musa’nın da kardeşi olacağına göre,
Musa da acaba böyle bir soydan mıydı? Bundan başka, Mir-
yam’m bu sözlerinin, yüzyıllardan sonra, bütün bu Kızıl De
niz mucizesi hikâyesinin doğmasına sebep olduğu kolayca an
laşılabilir. Bir kere Firavun, yâni Mısır İmnaratoru, mem
leketinden kaçan bir avuç köle için neden bizzat yola çıka
caktır? Aslında küçük bir kıta bu işi yapabilirdi. Zaten böy
le bir olay, hattâ daha küçük çapta bile geçmiş oi«a.
ki belgilerimize göre, bunu mutlaka Mısır kaynaklarından
öğrenmiş olurduk. Anlaşılıyor ki, —eğer doğruysa— Firavu
nun İsrael Oğullarına verdiği müsaadeden haberi olmıyau h;r
sınır garnizonu komutanı onları kovalamış, sığ bir yerden
karşıya geçen îsrael Oğullarına yetişeyim derken, herhangi
bir tabiat olayı yüzünden müfrezesi sularda boğulmuştu, ya
da artık onları kovalayamıyacak duruma düşmüştü. Bu <
kıyılarda kendisini hissettiren gelgit yüzünden olabileceği
gibi, bir fırtınadan, ya da volkanik bir olaydan doğma bir
dalga yüzünden de olabilir. İsrael’in yazıdan önce hatırla
rında tutabilecekleri hemen hemen sadece manzum parçalar
la bazı hikâyelerdi. Bunlar da zamanla gittikçe daha fazla
süslendi. Belki Miryam’ın çok kısa olan sözleri de eklene ek-
lene uzun bir İlâhi oldu, ama onun asıl sözleri de unutulma
dı. Büyüyerek Musa’nın İlâhisi haline de geldi. Bu İlâhinin şu
sözlerine bakınız: «Sen rüzgârınla üfürdün, deniz onları ört
tü; büyük sularda kurşun gibi battılar.» Bu bir fırtınanın
anısından başka bir şey değildir.
Mısır’dan çıkışlarının ikinci ayında, çölde ilerlerken îs-
rael Oğulları gene isyan eder. Bu sefer dertleri yemektir:
«Keşki Mısır diyarında et kazanları başında oturduğumuz za
man doyuncaya kadar ekmek yerken Tanrı’nın eliyle ölsey-
dik; çünkü bütün bu cemaati açlıktan öldürmek için bizi çü-
çıkardınız,» derler.
Yahve Musa’ya, gökten ekmek yağdıracağını, ama her
kesin her gün yalnız bir günlük kadarını toplamasını, sadece
altıncı günde iki günlük toplamalarını söyler. Bununla onla
rın Sabbat gününü tutup tutmıyacaklarını anlamak istemek
tedir. Bundan başka akşamları da bıldırcın yağdıracak, et.
ihtiyacını da böylece sağlıyacaktır. Ama tsrael Oğullarından
bazıları, ne olur ne olmaz diye, Sabbat gününden başka günde
de iki günlük toplarlar. Topladıkları «Gök ekmeği» kırağıya
benzer, pul pul bir şeydir. Tevrata göre de tadı «ballı yufka»
gibidir. Bu gök ekmeğine Tevrat’ın verdiği ad «man»dır. Ge
ne Tevrat’a göre bundan her adam başına günde bir (nmer)
yâni 3,70 litre düşüyordu ve tsrael Oğulları tam kırk yıl bu
man ve bıldırcınla geçinmişlerdi.
Öteki bölümlerden tamamiyle ayrı, çeşitli geleneklerin
bir araya gelmesinden şekil alan, ve birçok ekler katılmış
olduğu dilinden anlaşılan bu bölüm (Çıkış 16, 2 — 36) ka
yısıların olgunlaştığı zamanlarda, bir iki ay, ılgın çalılarını
kaplıyan bir cins bitki bitinin çıkardığı tatlı bir madde olan
man’m İsrael’in nasıl imdadına yetiştiğini anlatmaktadır.
Mısır’ın et kazanlarına hasret çeken tsrael Oğulları, gündü
zün ağaçların altına damlıyan, geceleri donan bu maddeyi
unutamamışlardır. Ama araya, Sabbat (cumartesi) günü bun
dan toplanmaması emri sonradan katılmıştır. Buradaki, yal
nız haftanın öteki günlerinde toplanan ve yenemiyen man’m
o gece kurtlanması ve kokması, ama Cuma günü toplanan
iki kat man'a Cumartesi günü bir şey olmaması acayip hi
kâyesi, Sabbat’m yalnız insanlar için olmadığı, herşeyi kap-
sıyan bir kanun olduğu düşüncesini vermek içindir. Ama bü
tün bu gariplikler içinde şunu da sezebiliyoruz: Musa Sab-
bat'la yeni bir şey getirmiş değildi; anlaşılan çok eski bir ge
leneği yeniden diriltmiş, ona yeni bir anlam vermiş ve farz
lar arasına sokmuştu. Bununla Musa’nın yeniden canlandır
dığı gelenek üç oluyordu: Tann’nın adı, Passah ve üçüncü
olarak da Sabbat. Babillilerde Şabbatu kelimesini görmekte
yiz. Bu kelime yıiın belirli günleri için kullanılırdı. BvLgtin-
ler tanrının hiddetini yumuşatma ve günahtan kurtulma
günleri olarak kabul edilirdi, her aym ortasındaki gün de ay
nı adı alırdı, bu da tabiî, dolunay gecesine rastlıyordu. Av-
rıca, gene Babilli'lerde her ayın yedinci, on dördüncü, yir
minci ve yirmi sekizinci günleri «kötü günler» ya da «kızgın
lık günleri» olarak, uğursuz sayılırdı. Sami’lerde ve hemen
hemen bütün milletlerde kutsal sayılan yedi, Babil’de daha
önemli bir rol oynamaktaydı. Ayni inançla o kritik günlerde
İsrael Oğulları, bu uğursuz günleri hatırlamış olacaktır. 3u
uğursuz günlerde Babil’de kiralın, kâhinin ve hekimin işleri
ni durdurmaları gerektiğini,, aksi halde iyilik yerine kötülük
getireceklerini tabletlerde okunmaktayız. Aîha. İsrael’de.-Sab:
bat’ın uğursuzluğu ^mâhîalcutsallık şekline girmiş olacak-
tır. Artık bu, tam bir duruluk, kutsallık içinde geçmesi gere
ken bir gündür. Musa’nın, daha ilkel bir şekilde Midyani’ler
tarafından tutulan bu günü daha geliştirerek milletine mal
ettiği de iddia edilmektedir. Bunu şöyle de anlıyabiliriz: Pas-
sah’ta hayvan yetiştiriciler nasıl ilk doğan kuzu, ya da oğ
lağı YHVH’ye adıyorlarsa, nasıl erkek çocukların bir par
çaları onun için kesiliyorsa, zamandan bir parçanın da. ona
adanması, ve bu sebeple de tabu olması bu geleneğin teme
lini teşkil eder. Ama daha sonra varılan inanca göre tıpkı
Passah kuzusu gibi o gün de ne kutsal ne de sihirlidir; sadece
YHVH’ye adandığı için kutsallık kazanır, zaten yukarıda
söylediğimiz gibi, îsrael Oğullarınca YHVH’dan gayrı hiç bir
kuvvet mevcut değildir. Olan ve olacak olan her şey undan
dır. Şu halde ne bir günün, ne de herhangi başka bir şeyin
kendiliğinden iyi, ya da kötü bir etkisi olacağı düşünülemez.
Musa’nın gününde Sabbat’m nasıl geçtiğini bilemeyiz. Ama
Musa bununla, kavmini bir millet haline getirmek için önem
li bir adım atmış olmaktadır. İsrael böylelikle bir Tanrı et
rafında toplamaktadır. Aşağıda On Buyruk’ta göreceğimiz gi
bi Sabbat’ın toplumsal, ve kozmik olmak üzere iki cephesi
vardı ve bunlar birbirlerini daima hatırlatmaktaydı.
İSRAEL OĞULLARININ YENİDEN

İSYANI VE İLK SAVAŞ
Günün birinde İsrael Oğullarının yeni bir isyanı olur:

Susuz kalmışlardır; gene Musa’ya: Bizi, evlâtlarımızı ve sü
rülerimizi susuzluktan öldürmek için mi bu çöle getirdin?
diye bağırırlar. Tanrı Musa'ya der ki: «Kavmin önüne geçip
İsrael ihtiyarlarından bazılarını beraber al ve nehire vur
duğun asanı eline alıp git. İşte ben Horeb’de, kaya üzerinde,
senin önünde duracağım; ve kayaya vuracaksın, ve kavm iç
sin diye ondan sular çıkacak.» Musa kendisine deneni yapar,
İsrael Oğulları da kana kana su içerler. Bu mucizelerin as-
Unda, gerçekten olmuş şeylerin yüzyıllar içinde masalla-şa-

mış şekilleri olduğundan şüphe yoktur. Bütün bunlar, udi
ne olursa olsun, büyük bir önderin Yosef Evi ni gerçekten
çölden geçirdiğini açıkça anlatmaktadır. Bu yolculuğun kırk
yıl gibi uzun bir zaman sürmesi tabiî bahis konusu olamaz.
Yosef Evine ne de olsa çok uzun gelmiş elan bu göçebe
lik yılları, ağızdan ağıza geçerken böyle uzatılmıştır.
Tevrat’ın burasında İsrael Oğullarının ilk savaşma, görü
yoruz:
Amalek adı verilen ve daha sonraları da İsrael’le savaş
ları olduğunu okuduğumuz kabile onlara saldırır. Musa sa
dık adamı Yeşu’a silâh kullanabilecek adamlar seçmesini ve
onları alarak savaşa girişmesini söyler, kendi de bir 1epeden
savaşı seyreder. Kollarını göğe kaldırdığı zaman İsrael. in
dirdiği zaman da Amalek üste gelmektedir. Musa ihtiyardır-,
elleri çabuk yorulur. O zaman Harun’la Hur, onu bir tasm
üzerine oturturlar, iki yanma geçerek ellerini kaldırırlar, ta
güneş batmeaya kadar böyle yaparlar. Yeşu da «Amalek’i ve
kavmini kılıç ağriyle kırar.» Musa, Tanrının, kuşaktan kuşa
ğa, Amalek’le savaşacağı müjdesini verir.
O zamana kadar kabilenin her işi Musa’nın üzerindedir;
her vakit başında bir sürü insan vardır, hattâ ihtiyarlar
onunla birlikte yemek yerler; bütün dâvaları o görür. Kay
natası Midyan kâhini Yetro, onun daha önce yanma gönder
miş olduğu kızı Tsippora ile iki torununu alarak Musa’nın
yanma gelince bu durumu görür ve ona: «Bu yaptığın iyi de
ğil,» der «Sen bu işi yalnız yapamazsın, kuvvetten düşersin.
Senin işin Tanrı ile millet arasında aracılıktır. Onlara ka
nunları ve şeriatı öğret. Ama onların arasından Tanrıdan
korkan, yetenekli insanları seç. Kavmi de biner, yüzer, elli
şer, onar kişilik gruplara ayır. O seçtiklerini bunlara başkan
yap. Bunlar küçük işleri kendileri sonuçlandırsınlar, yalnız
büyük işleri sana getirsinler.» Tecrübeli reisin bu öğüdü iize-
MUSA YO YAHUDİLİK 105
rine Musa, ilk defa olarak, îsrael Oğullarını organize eder.

Birçok bilginlerin düşüncelerine göre, Musa’nın dinine
asıl şekil veren de Yetro’dur. Buna kanıt olarak Tevratm şu
söylerini alırlar:
«Ve Musa’nın kaynatası Yetro Tanrı için yakılan takdime
(sungu) ve kurbanlar aldı; ve Harun ile tsrael’in bütün ihti
yarları, Musa’nın kaynatası ile beraber, Tanrının huzurunda
ekmek yemek için geldiler.» (Çıkış 18, 12). Burada gerçekten
İsrael’in, o zamana kadar ilk defa olarak Tanrıya törenle
kurban sunduklarını okuyoruz. Fakat yukarıdan beri gördü
ğümüz gibi Tevrat, hattâ genel olarak bütün Eski Ahit pek
güvenilir bir kanıt değildir. Onun için sadece bu kanıtla so
nuç. çıkarmak fazla iddia olunur. Ama gene de bu olayın dik
kate değer olduğunu söylememiz gerektir. Daha meraklı bir
nokta da Yetro’nun YHVH için değil Elohim, yari tanrılar
için kurban getirdiğinin yazılı olmasıdır.
TANRININ İSRAELLE
ANTLAŞMASI ON BUYRUK
«îsrael Oğullarının Mısır diyarından çıkışlarının üçüncü

ayında, o günde Sina çölüne geldiler îsrael orada, dağın
karşısında kondu. Ve Musa Tanrının huzuruna çıktı ve Tanrı
onu dağdan çağırıp dedi: Yakup Evine höyle diyeceksin, ve
îsrael Oğullarına bildireceksin: Mısırlılara ne yaptım ve sizi
nasıl kartal kanatları üzerinde taşıdım ve sizi kendime ge
tirdim, gördünüz. Ve şimdi, eğer gerçekten sözümü dinliye-
cek ve ahdimi tutacaksanız, bana Uavimlerden hâs kavim
olacaksınız.» (Çıkış 19. 1—5)
Musa bunları îsrael Oğullarına söyler, onlar da Tanrının
dediklerini yapacaklarını bildirirler, o da gidip bunu Tanrıya
haber verir.
Tanrı Musa’ya, onunla sözleşirken bütün kavmin duya
bilmesi için, hepsinin dağın yanına gelmelerini, ama dağa
çıkmalarını, hattâ bir kenarına bile dokunmamalarını söy

ler. Dokunana el değdirilmiyecek, (çünkü tabu olan bir şeye
dokunmuş ve mundar, ya da tehlikeli olmuşlardır) onlar taş
lanacak, ya da okla öldürülecektir. Musa bunları da İsrael
Oğullarına anlatır, onlara giysilerini yıkamalarını, kadına
yaklaşmamalarını ve üç gün sonra için hazır olmalarını söy
ler. Şimdi sözü gene Tevrata bırakalım: «Ve vaki oldu ki,
üçüncü günde sabah olunca gök gürlemeleri ve şimşekler ve
dağ üzerinde koyu bir bulut ve çok kuvvetli boru sesi oldu;
ve ordugâhta olan bütün kavın titredi. Ve Tanrıyı karşılamak
için Musa kavmi ordugâhtan çıkardı, ve dağın eteğinde dur
dular. Ve Sina dağı hep titriyordu, çünkü Tann onun üzeri
ne ateş içinde inmişti; ve onun dumanı ocak dumanı gibi çı
kıyordu, ve bütün dağ çok titredi. Ve boru sesi gitgide kuv
vetlenince, Musa söyledi ve Tann ona sesle cevap verdi. Ve
Tanrı Sina dağı üzerine, dağın tepesine indi, ve Tanrı Musa’
yı dağın tepesine çağırdı; Musa da çıktı.» (Çıkış 19. 16 — 20)
-)f\Bir yanardağ patlamasını pek hatırlatan bu satırlardaki
anlatış gücü, çevirinin bozukluğuna rağmen belli değil mİ?
Şimdi Tanrının tsrael’e, onlarm anayasası diyebileceği
miz ve günümüzde çoğu pek tabiî görünmekle birlikte, ger
çekten ölümsüz olan On Buyruğu vermektedir:
ON BUYRUK
«Ve Tann dedi:

Seni Mısır diyanndan, esirlik evinden çıkaran Tanrın
Yahve benim.
Karşımda başka ilâhlann (tanrıların) olmıyacaktır.
Kendin için oyma put, yukanda gökte olanın, yahut aşa
ğıda yerde olanın, yahut yerin altında sularda olanın hiç su
retini yapmıyacaksm; onlara eğilmiyeceksin; ve onlara iba
det etmiyeceksin; çünkü ben, senin tannn Rab (Adonai),
benden nefret edenlerden babalar günahını çocuklar üzerin

de, üçüncü nesü (kuşak) üzerinde anyan, ve beni seven ve
emirlerimi tutanların binlercesine inayet eden, kıskanç bir
tanrıyım.
Tanrın Rabbın ismini boş yere ağza almıyacaksın; çünkü
Rab kendi ismini boş yere ağza alanı suçsuz tutmıyaeaktır.
Sabbat gününü takdis etmek için onu hatırında tut. Altı
gün işliyeceksin ve bütün işini yapacaksın; fakat yedinci gün
Tanrın Rabbe Sabbat’tır; sen ve oğlun ve kızın, kölen ve cari-
yen ve hayvanların, ve kapılarında olan garibin, hiç bir iş
yapmıyacaksın; çünkü Rab gökleri, yeri ve denizi ve onlarda
olan bütün şeyleri altı günde yarattı, ve yedinci günde istira
hat etti; bunun için Rab Sabbat gününü mübarek kıldı; ve
onu takdis etti.
Babana ve anana hürmet et, ta ki, Tannn Rabbın sana
vermekte olduğu toprakta ömrün uzun olsun.
Katletmiyeceksin.
Zina etmiyeceksin.
Çalmıyacaksın.
Komşuna karşı yalan şehadct etmiyeceksin.
Komşunun evine tamah etmiyeceksin; komşunun karısı
na, yahut kölesine, yahut eşeğine, yahut komşunun hiç bir
şeyine tamah etmiyeceksin.
Tanrının bu buyruklarını bildirdiği sırada «bütün kavm
gök gürlemelerini, şimşekleri, boru sesini ve dağın tüttüğü
nü» duyar ve görür; korkudan titrerler ve Musa’ya : Bizimle
sen söyleş, dinliyelim; ama Tanrı bizimle söyleşmesin, ta ki
ölmiyelim derler. Musa da onlara: «Korkmayın, çünkü Tanrı
sizi imtihan etmek, ve günah işlememeniz için korkusunu
gönlünüze yerleştirmek için karşınıza geldi.» der. Ama öte
kiler gene de dağdan uzakta dururlar. Musa da Tanrıyla ko
nuşmak için ‘koyu karanlığa’ girer.
108 MUSA vc YAHUDİLİK
Tevratta bundan sonra Tanrının verdiği oldukça uzun

bir yasa görüyoruz. Ama bunun birçok maddelerinin zaman
la buraya katıldığı besbellidir. İleride, İsrael şeriatini ele al
dığımız vakit görüleceği gibi bunda, henüz göçebe olan ve ge
ne Tevratm dediğine göre, kırk yıl çöllerde dolaşacak bir
millete verilen; tarlasını kaç yıl ekeceği, bağının ilk ürününü
Tanrıya nasıl sunacağı gibi birçok gereksiz emirler vardır.
Ama asıl On Buyruk, dikkatle ele alınmaya değer.
Önce şunu gözümüzün önüne getirelim: Musa, ya da asil
bilmediğimiz adı ne ise o önderin Mısır’dan yola çıkardığı,
belki de ayrı ayrı yola çıkmış ve tehlikeler karşısında çok
gevşek bir bağla birleşmiş olan soplar arasında, Aramı dili
nin diyeleklerini konuşmaktan başka hiç bir bağ olmadığını
düşünelim. Bu soplar, ya da Tevrahn deyimiy’e «Ev» lerden
bir «îsrael Evi» nin kurulması g.-rektlr. Artık Mısırlılardan
korkulan yoktur. Ama etrafları başka düşmanlarla çevrilidir.
Çöl büyüktür, otlak yerleri, vahalar sayılıdır. Buralarda baş
ka göçebelere karşı savaşmaları gerekmektedir. Nitekim bu
çarpışmalardan bazılarının hikâyelerini de Tevratta okuyo
ruz. Bundan başka, kendi deyimleriyle «Ordu» yerleşik halk
ların oturduğuı bölgelere erişince, düşmanlar daha da güçlü
ve korkunç olacaktır, bunların başında, Sami Kenanî’lerlç.
İndo-Avrupai soydan Filistî'ler vardır.
İsrael Oğullarının devlet kurmadan önce, bir (Amphikj>
yonie) kurmuş oldukları, artık hemen hemen herkesçe kabul
edilmektedir. Bu kelimenin anlamı «Tanrılar arasından birini
kendilerine koruyucu olarak seçen, onun hizmetinde ve onu
korumak için birleşen halklar» dır ki, bunlar birbirlerine po
litik bakımda» d.a bağlanırlardı. Bu kelime Yunancadır; ör
neği de eski Yunanda Delphi’deki Apollon tapmağını kutsal
merkez sayan şehirlerdir. Bir dinî merkeze bağlı kabilelerden
altılı, ya da on ikili birlikleri Samîlerde de İnde-Avrupai’ler
de de görmekteyiz. Bunlar, tapmağın bakımını birer, ya da
MUSA ve Y A H U D İL İK - 109
ikişer ay üzerlerine alırlardı. Doğu Ürdün’deki Aramı şehir-

Ieri_önce bövle on ikili bir dinî birlik iken, sonradan Ammon,
Moab ve Edom kıratlıkları haline gelmişlerdi. Tevratm Tek:
vin (Taratış) kitabında sık sık Aramî’lerin, İsmailî’lerin, Edo-
mî’lerin ve Horî’ierin böyle on ikili, ya da altılı birliklerinin
sözü geçer. İşte İsrael’in on iki kabile, va da evi, böyle bir
birlikti. Cahilivet devri dediğimiz. İslâmdan önceki zamanlar
da Hicaz’daki Arap kabile ve sopları da sadece Kâbevi kutsal,
merkez olarak tanımakta birleşmekteydiler. (
Ama Musa’nın gününde bövle bir Amnhiktonie’den he-
eııüz söz edilemezi Aslmda lvlısır’dan göçenler,_hexlıa!clg._y.al-
nı™<<Yöse£ Evi» denen..kabile ile ona.katolanlardan—ihax.eL
olacaktı. Ön iki «eve» dair olan bütün hikâyeler, ancak bu
dinsel birlik kurulduktan sonra, aralarında soydaşhk_£UurU-
uyandırmak için kâhinler (Kohenler) „tarafından tertiplem
mistlT
İşte On Buyruk, bu henüz sürü halinde olan insan kala
balığını disiplin altına almaktaydı.
Musa’nın On Buyruğu almak için YHVH’nin yanma çık
masından önce, bir kere daha onunla konuşması vardır ki
bunda Tanrının şöyle söylediği anlatılır: |j«Yakob evine böyle
diyeceksin, ve İsrael Oğullarına bildireceksin. Mısırlılara ne_
yaptım ve sizi nasıl, kartal kanatları üzerinde taşıdım ve sizi
kendime getirdim, gördünüz. Ve şimdi eğer gerçekten sözü“
mü dinliyecek ve ahdimi tutacaksanız, bana bütün kavimler-
den has kavim olacaksınız; cönkü bütün dünya benimdir; ve
siz bana kâhinler (Kohanim) devleti (Mamlaka), ve mukad
des millet (Goy Kadoş) olacaksınız.^(Çıkış 19. 3—6).
Bu sözlere bakılırsa. İsrael Oğullarının arasından ayrı
bir kâlıin (Koben) sınıfının olmaması gerektir. Su halde bii-
tün bunların, İsrael Oğulları adını alacak olan toplumun he-
nliz küçük bir çekirdeğini meydana getiren kabile için düsli-
niilmüş olduğu anlaşılır.
Burada YHVH, onlarla bir antlaşmanın sözünü et

tiğine göre de, bu topluluğun daha önce YHVH ile ilgisi ol
madığı, bu Tanrının onlar için yeni olduğu ya da onu çoktan
unutmuş oldukları sonucuna da varılır. Aslında bunun böyle
olduğu da meydandadır: Daha önceleri en çok Elohim (Eloh’-
lar) adı geçerken artık Tanrmın kutsal adı THVH'dır. Bü
tün ibadet şekilleri, çadır tapmak, And Sandığı da hep bun
dan sonra ortaya çıkmaktadır.
■Su halde, acaba YHVH.trnrıyı Musa mı getirdi, yoksa bu
tanrı, hiç değilse küçük bir toplumda saygı görmekteydi ..de
Musa bunu, yeni toplumun tanrısı şekline mi koydu? Hayli
yaygın bir düşünceye göre, Kenî’ler denen bir Sami kabileni©
gözle görülmiyen, insana benzer bir tasvirle gösterilmesi ca
iz olmıyan tanrısıydı bu. Kenî’ler adlarını, Âdem’in oğlu
Kain’dan almışlardı. İhtimâl ki Musa, bu tanrıya bağlan;
mış, ve Şeria vadisine yerleşmek üzere yola çıkan göçebe sop
lara bunu tek tanrı olarak benimsetmiye uğraşmıştı.
On Buyruğu, bu söylediklerimizin ışığı altında gözden
geçirirsek onu daha iyi cnlıyahileceğimiz umulur:
On buyruğun baştan dördü, YHVH’den başka tanrılara
tapılmaması, onlar için putlar yapılmaması, Tanrının adının
lüzumsuz yere anılmaması ve Sabbat gününde hiç bir iş ya^
pılmaması yolundadır. Bunların yasaklar olduğuna göre, da
ha önce var oldukları kolayca düşünülebilir.
«Karşımda başka tanrıların olmıyacaktır!» buyruğunu
kolayca anlıyabiliriz; çünkü YHVH, İsrael’in «Melek» yani
meliki, hükümdarıdır, ikinci, ortak bir hükümdara elbette
tahammül edemezdi. Onlar varsın başka milletlerin tanrısı
olsunlar, Israel onları saymamalıdır. Görülüyor ki, henüz tek,
eşitsiz ve evrende ortaksız bir tanrı tasarımı doğmamıştı.
İkinci buyruk: Kendin için oyma put,.. yanmıyaçaksın»
dır. Yukarda söylediğimiz gibi, Kenî’lerin tanrısı da tgsvirşiz;
di. Ama bu. tasvir düşmanlığının sebebi neydi? Bildiğimiz gibi,
Mısırlıların tanrıları çeşitli tabiat görüntülerinin, ışığın, ka;
ranlığın, ölümün, göğün, y.b.g...tanrılaştirılınışlarıydı. Halbu
ki YHVH, bir ¡yol tanrısıydı) ve bütün tabiat olayları ondan
gelmekteydi, yani tek bir tanrıda, ötekilerin hepsinin görev-
leri toplanmıştı. Nitekim, önoe de anlatmış olduğumuz gibi,
hem iyi, hem zalim olan bir tanrıydı o; kendisine karşıt bir
şeytanjasanmı bile henüz doğmamıştı. Şu halde ona, bütün
bunları ifade edecek bir.. «Oyma put» yapmak, tehlikeli bir
çığır açacaktı. Belki Kenî’ler, teknik yetersizlikleri yüzünden
bunu yapmamışlardı, ama_ikinci buyruk olarak bunun ileri
sürülmesi, tamamiyle amaçlıdır ve bu sayede, göksel dinlerin
ilki olan Musevilik saf olarak kalmıştır. Bu buyruğun arksT
smdan gelen korkutma: «Çünkü ben, Senin Tanrın Efendin,
benden nefret edenlerden babaların günahını çocuklar üzerin
de, üçüncü kuşak üzerinde ve dördüncü kuşak üzerinde ari
yan, ve beni seveıı ve emirlerimi tutanların binlercesine ina
yet eden, kıskanç bir Tanrıyım» sözleri, YHVH’nm bu ikili,
zalim ve lûtfedici karakterini gösterdiği gibi, bu dinde henüz
bir Ahiret, Yargı GimİL. ölümsüz Hayat düşüncelerinin bu-
lunmadığını da anlatır. Her suçun cezası bu dünyadadır ve
bu ceza, yalnız suçu işliyene değil, tıpkı bazı diktatörlerin 20.
yüzyılda yaptıkları gibi, hattâ daha da öte olarak, torunun
çocuğuna kadar çektirilecektir. Halbuki Mısırlılarda ölülerin
ruhlarını Osiris’in yargılayacağı, onların yüreklerinin, bir te
razide tartılacağı inancı vardı. Bu yargılama sırasında, ölü
nün kendini savunması için, yanına bir de yazılı savunma ve
rilirdi. ölünün ruhu ya güneş tanrısiyle göklere çıkar, _ya da
Osiris’le birlikte yar altma giderdi. Güneş tanrısiyle her gün
yeni bir hayata doğar, Osiris'le de bitkilerin süregiden yeni
lenmelerine katılırdı. Sümerlerde ölülerin ruhları «Dönüşü
olmıyan diyarda» silik ve mânâsız bir gölge hayatı sürerler-
di.i Musevilerde can (nefes) —buna (Roah) da denirdi— etle
(basaâr) birlikte bir zaman mezarda kalır, sonra, da ölüler
diyarına (Şe’o’l) giderdi. Orada_ne Tanriylejıe de insanlarla

ilgisi olmıyan bir gölge varlığı sürerdi. İsrael oğullarının da
ha sonra. Şanlıların etkileriyle, doğruların yeniden dirileceği
inancını benimsediklerini görüyoruz. Oıı Buyruğun Tanrısı
cezayı da, mükâfatı da uzak geleceklere bırakmamaktadır, bu
da o zamanki toplumun disiplin altına alınmasında faydalı
olmuştur: sık sık başlarına gelen belâların hep Tanrıdan gel
diğine inanmaları zarar değil, fayda vermişti. Üstelik birinin_
suçunun cezasını hepsinin çekeceği düşüncesi de onları doğ
ru yoldan sapmaktan el birliğiyle kaçınmaya götürmüş ola
caktır.
Üçüncü, «Tanrının adım boş yere ağza almıyacaksın; çün
kü Tann kendi adını boş yere ağza alanı suçsuz tutmıyacak-
tır.» buyruğu ilk bakışta önemsiz, hattâ mânâsız gibi gelebi
lir. Ama iş aslında öyle değildir. Bundaki amaç. YHVH adı
nın herhangi bir sihir, bir büyü için kullanılmasını önlemek
tir. O çağlardaki öteki milletlerde din, sihirle iç içeydi. Ayru
zamanda sihirbaz olan rahipler, ya da büyücüler, işin gereği
ne göre bir tanrıyı, esrarlı bir takım âyinlerde, adlariyle çağı
rırlardı, ve o tanrının da bu çağırışa mutlaka geleceğine ina
nılırdı. Bunun kalıntıları, yakın zamanlara kadar bizde de
süren cin davetleri, hattâ biraz da ispiritizrrça toplantılarıdır.
İşte On Buyruğun tiçüncüsü bunu önlemektedir. Bu Buyruk
ları açıklayan ve genişleten yasada bunu daha acık b;r
madde halinde görüyoruz. «Afsuncu karıyı yasatmıvacaksınl»
Dördüncü Buyruk. Babbat gününün tutulmalını emret
mektedir. Bunu, günümüzdeki ücretli hafta tatili gibi, sosyal
bir amaca vermek doğru değildir. Bu buyruğa kadar, yapmı-
yacaksm, etmiyeceksin gibi, hep olumsuz geçen buvruklardan___
sonra bu, olumlu bir buyruktur. Bundan sonraki, «Babana
ve anana hürmet et...» buyruğu da böyledir. Bunlardan Sab-
bat, yani cumartesi günü, YHVH’yı hatırlamak, bütün bir
gün sadece onun için ve onunla olmak amacını güder. İsrael.
Oğullarında asıl ibadet âyinleri Kohsn'lej..tarafından yapıl

maktaydı. Halkın bundaki payı, çeşitli vesilelerle ona sumı-
leceİc kurbanları ve başka sunguları getirmektirAma.iâab_
batlgünü ve öteki bayramlar için, herkesin katılacağı,.. Jıer-
kesin kendi soyu arasında kutlamasiyle birlikte, gene de tçpr
tan bir kutlama karakterini taşıyan ibadetlerdi denebilir.
Tapınakta kesilen kurbanları genel olarak kâhinler yerken,
Sabbat günü ve öteki kutsal günlerde (örneğin Passah’ta).
kutsal yemek, soy arasında yenirdi. O gün, dinsel görev, aile
nin babasmmdır, kâhinin bu törende ödevi yoktur.
Beşinci Buyruğun, yâni «Babana ve anana hürmet ede
ceksin» in de amacı, tıpkı Sabbat gibi, geleneğin sürdürül
mesi idi. Sabbat nasıl her seferinde, bütün İsrael Oğulları
nı birleştirmek, tıpkı bir arada imişler gibi hep birden Tan-
rı’yı anmak amacını güdüyorsa, İkincisi de «zaman» içinde
ümmetin, geleneklerini hiç değiştirmeden, YHVH’nin dedi
ği gibi, «Kohenler’den bir devlet» olarak yaşamalarını, aile
mtiessesesini ve sosyal saygıyı sağlamak amacını gütmekte
dir.
Ama acaba neden Sabbat için buyruk vardır da, öteki
törenler, örneğin Passah, yâni Paskalya, çardak bayramı, ve-
ni yıl bayramı ve Purirrı bayramından hiç söz edürr.emekte-
dir? Acaba bu Buyruk, İsrael’in tutsaklık günlerinde, Tapı
naktan uzakta oldukları sırada, yalnız Sabbat’ı kutlayabil
dikleri sırada mı On Buyruğa girmişti? Ama işi böyle alır
sak, buyruklarda daha birçok eksikler görürüz; örneğin sün
net de yoktur. Üstelik buyruklar neden on gibi yuvarlak bir
sayıdadır? Ama her şeyden önce şunu göz önünde tutmalı
yız ki, On Buyruk, dinle ahlâkı birleştiren ilk belgedir. Be
şinci buyruktan sonraki, adam öldürmiyeceksin, zina etrnj-
yeceksin, çalmayacaksın, komşuna karşı yalancı tanıklık et-
meyeceksin, komşunun evine, karısına, kölesine, cariyesine^
F. 8
öküzüne, eşeğine, hiçbir şeyine göz koymayacaksın buyruk

ları, ilkel halklarda doğrudan doğruya dinî buyruklar değil
dir. Hatta davacısı çıkmazsa, adam öldürmek bile cezalan
dırılacak bir suç sayılmamaktadır.
Beri yndan, zamanının üstün kültürlü milletlerinin ah
lâk yasalariyle karşılaştırıldığı zaman. On Buyruk, parıltı
sından kaybetmez değildir. Bunu anlamak için bir de Mı
sırlıların, Osiıis’in yargısı sırasında ölünün kendini savun
ması için yanına verilen ölüler kitabına göz atalım. Bu
raya aldıklarımız da, rivayete göre Musa’nın yaşamış olduğu
devirden kalmadır. Bu «Ölüler kitabı»nda hülâsa olarak şun
ları görüyoruz:
«İnsanlara karşı hiç bir günah işlemedim... Onları aç_
komadım. Göz yaşı dökülmesine sebep olmadım. Adam öl-_
dürmedim, öldürülmesini emretmedim. Kimsenin acıya uğ
ramasına sebep olmadım. Tapınaklardaki yiyecekleri azalt
madım. Tanrılara, sungu olan ekmeklere zarar vermedim.
Ölülerin çörek sungularını çalmadım. Zina etmedim. Tahıl,
ölçeğini küçültmedim. Terazinin dirhemini ağırlaştırma
dım. Terazinin dilini bozmadım.;)
Sumerler’den de örnek verelim: Onlarda da tanr.üâr,
tıpkı İsrael Oğullarında olduğu gibi, insanları ancak ken
dilerine hizmet etmeleri ve kendilerine karşı olan dinsel
ödevleri yerine getirmeleri şartiyle korurlar. Hayat tanrılar;
dan gelir; onlar canı verdikleri gibi geri de alabilirler. Uzun
ömür dindarlığın mükâfatıdır; erken bir ölüm günahların
cezasıdır. Yalnız tanrılar ölümsüzdür, insanimen kaderi öl
mektir. İnsanların almyazısı tanrıların elindcd’r ve önceden
belritilmiştir, ama, tanrılar istedikleri zaman bunu değişti
rebilirler. Tanrılar dünyayı, iyiliğe iyilik, kötülüğe kötülük
prensibiyle yönetirler. Onlara karşı insanın baş ödevi, onlar
dan korkmaktır. Tanrılardan korkmayan mutlaka cezasını,
bulur.
«Her gün Tanrına saygım göster.

Kurbanla, duayla ve uygun tütsülerle.
Tanrına yürekten bağlanmalısın;
Tanrıya karşT, doğru olan da budur.
Dua, yakarış ve dize gelme
İşte her gün..ona_vereceklerin hiL
İşte o zaman gücün artar senin...
Tanrı korkusu refah getirir,
Kurban uzatır ömrü.
Dua da arıtır günahları.»
Şurpu adı verilen ve belâları defetmek için kullanılan
duaları içinde toplıyan yazılarda şunları okuyoruz;
«önce adadığı, sunmaya söz verdiği, ama sözünü geri
aldığı
Bir kurbanla, tanrıya hakaret ettiği için mi oldu bil?
Gerçek bir tanrıyı yerinden kaldırdı mı o?
Tanrısını ve tanrıçasını kendine kızdırdı mı o?
Doğru olmayan terazi mi kullandı?
Haksız parayı aldı, haklı parayı almadı mı?
Arkadaşının karısına ilişti mi?
Arkadaşının kanını akıttı mı?
Babayı oğuldan ayırdı mı?
Oğulu babasından ayırdı mı?
Dostu dosttan ayırdı mı?
Tutsağı salıvermedi mi, bağlı olanı çözmedi mi?»
Bir Babil tabletinde de şunlar yazılıdır:
«Hastalık, yatalaklık, felâketler, zorluklar
Çöktü onun üzerine, feryat, iç çekme,
Darlık, sıkıntı, korku, titreyiş
Ondan isteklerini aldı götürdü-,
‘Günah işledim ve onun için hastayım ben’ diye sana
ağladı.
îçi ezilmişti, onun için titredi karşında.»
lfi MUSA ve YAHUDİLİK
Görüyorsunuz ki, İsrael Oğullarına öğretmenlik eden

iki büyük uygarlıkta da ahlâk, On Buyruktaki prensipleri
aratacak gibi değildir. Zaten bundan yoksun bir toplumun
sürebilmesi de imkânsızdır. Ama bizim kitabımız bir genel
din tarihi değildir. Onun için yeniden konumuza dönelim.
Musa, Tanrı’dan, «Ahit Kitabını» alınca İsrael Oğulları
na okur. Onlar da «Tanrının söylediklerini yapacağız ve din
leyeceğiz» derler. Musa, kesilen kurbanın kanını alıp onla
rın üzerine serper ve: İşte, bütün bu sözler hakkında Rab-
bin sizinle ettiği alıdin kanı! der.
Bundan sonraki sözler çok gariptir. O zamana kadar
yalnız Musa’nın görebildiği anlaşılan Yahve, başkalarına da
gözükür:
«Ve Musa ile Harun, Nadab ve Abihu ve İsrael’in ihti-
tiyarianndân yetmiş kişi çıktılar ve İsrarlın Tanrısını gür
düler; ve onun ayakları altında, gök yakuttan tuğla döşeme
gibi, aydınlıkça asıl gölte benzer bir şey vardı. Ve İsrael
Oğullarının asilzadelerine dokunmadı; ve Tanrıyı gördüler ve
yiyip içtiler.» (Çıkış: 24 - 9 ■111.
Musa’nın yaptığı, Sami’lerde bir antlaşmayı resmî şek
le koymak için daima yapılagelen bir kurban ziyafetinden
başka bir şey değildi. Eski Yunanlıların da mızraklarını kur
ban kanma batırarak ant içtiklerini biliyoruz. Bahirde bu
gelenek M. Ö. üçünü binin ilk yarısından beri bilindiği gibi,
güney Arabistan’da da M.ö. yedinci yüzyılda aynı gelenek
vardı. Tanrının görünüşüne gelince, eskiden bu kısmın daha
uzun olduğu, sonradan, artık İsrael’in itik"dyla çelişmeye
başlayınca kısaltıldığı anlaşılmaktadır. İkinci l ir ihtimal de,
ileride göreceğimiz mistik akımlar sırasında, bu «gökyakut»
taht üzerindeki tanrı tasvirinin bu bölüme katılmış olduğu
dur. Ama Tevrat’ın yazarının dikkatinden her halde kaçınış
olan bir nokta, gene aynı kitapta, yâni Çıkış’taki şu sözlerdir:
«Ve_(Musa) dedi: Niyaz ederim, kendi iletin i hana.güsiçr:
... Ye (Tanrı) dedi: Yüzümü göremedin; çünkü insan beni

görüp de yaşayamaz. Ve Tanrı dedi: İşte, yanımda bir yer
var, ve kaya üzerinde duracaksın. Ve vaki olacak ki, izzetim
geçtiği zaman setü^kayamn bir kovuğuna koyacağım ve ben
geçinceye kadar elimle seni örteceğim ;._veelimi kaldıracağın]
ve arkamı göreceksin; fakat yüzüm görülmeyecek.» (Çıkı s:
33. 20 — 23).
Bir yanda kendini bütün Jş ra el soylularına gösteren
Yahve, öte yanda Musa'ya sadece «arkasını» göstermektedir.
Ama, dediğimiz gibi. Tevrat'ta böyle çelişmeler pek çoktur.
Bundan sonra Musa, kırk gün dağda kalır ve taştan
yonttuğu levhalara Yahve’nin buyruklarını yazar. Ama İs-
nel, Tanrının o söz dinlemez, asi evlâtları, bu kadar mucize
gördükleri halde, gene yoldan çıkarlar ve Harun’a: Bizim
önümüzden gidecek tanrılar yap, çünkü şu bizi Mısır’dan
çıkaran Musa’ya ne olduğunu bilmiyoruz, derler. O da: Ka
rılarınızın, oğullarınızn ve kızlarınızın kulaklarındaki altın
küpeleri bana getirin! der. Bu altınlardan bir buzağı (Bo
ğa?) heykeli yapar. Ertesi günü bayram olarak ilân eder.
O gün erkenden kurbanlar kesilir. İsrael Oğulları kendileri
ne bir şölen çekerler. Ama Tanrı bunu duymuştur. Musa’ya
Git, İsrael oğulları gene yoldan çıktılar, onları öldüreceğim,
senden de yeni bir büyük millet türeteceğim! Der. Musa
yelvrır. Tanrının gazabını teskin eder. Elinde iki yüzleri ya-
~1\ «Tanrının yapmış ve yazmış olduğu» iki levha ile dağ
dan aşağı inerken (Kendisini bulutun alt tarafında beklemiş
olduğu anlaşılan) Yeşu, kavmin sesini işitir ve Musa’ya:
«Ordugâhta cenk sesi var» der, Musa da: «Yenenlerin ba
ğırış sesi değil, yenilenlcrin bağırış sesi de değil; ancak te-
r?nnüm edenlerin sesini işitiyorum.» karşılığını verir. Or
dugâha yaklaşıp buzağıyı ve (kavmin) oyunlarını görünce
Musa’nın öfkesi alevlenir, elinden levhaları atar ve dağın
eteğinde onları kırar, altm buzağıyı alır, ateşte yakar, toz
oluncaya kadar ezer ve suya karıştırarak İsrael oğullarını

içirir.
Musa, bundan sonra Harun’a: «Bu kavim sana ne yap
tı ki onun üzerine bu büyük günahı getirdin?» diye sorar.
Harun da olanları anlatır. Tevratın, Harunu suçsuz göster;
mek için kullandığı dil dikkate değer.
«Çünkü Harun onu (kavmi) düşmanlarına eğlence ol
mak iizcre, dizginsiz bırakmıştı.» Ama anlaşılan, Musa da
asıl suçlu olan kardeşini affetmiştir. Buna karşılık İsrael
Oğullarına verilen ceza gerçekten korkunçtur. Bakın Tev
rat ne diyor : «Ve Musa ordugâhın kapısında durup dedi:
Efendimiz tarafından olan bana gelsin. Ve bütün Levi oğul
ları onun yanına toplandılar. Ve onlara dedi: İsrael’in tan
rısı Efendimiz şöyle diyor: Herkes kılıcım beline kuşansın
ve ordugâhta kapıdan kapıya dolaşsın ve herkes kendi kar
deşini ve herkes kendi arkadaşım ve herkes kendi komşu
sunu öldürsün. Ve Levi oğullan Musa’nın söylediği gibi yap
tılar; ve o gün kavından üç bin adam kadar düştü. Ve Mu
sa dedi: Bugün size bereket versin diye kendinizi Efendimi
ze tahsis edin, çünkü herkes oğluna karşı ve kardeşine karşı
kalktı.» (Çıkış 33. 25 — 29).
Daha sonraları, tarih boyunca sık sık görülen, inanç..yü
zünden kardeşin kardeşi, babanın oğulu öldürüşünün bas-
langıcı da işte böyle oldu. Burada Musa, işlenen suçların
öcünü üç kuşak torundan alaoağım söyliyen Yahve kadar za
limdir. Bu olayın -gerçeklerini bilmiyoruz. Her ha.lde:_
«buzağı» ya tapanlar da kurbanlık koyun gibi, boyunlarını
Levi oğullarının kılıçlarına uzatmamışlardı. Belki bu, silâhlı
bir ayaklanmanın kanlı bastınlışının anısıdır. Ayaklanma-
nn nedeni Musa’nın sıkı yönetimine karşı duyulan tepki de
olabilir. Ama sonradan süslenmiş ve değiştirilmiş de olsa,
bu hikâye, İsrael Oğullarının bütün tarihi boyunca, hattâ
devletleri ortadan kalktıktan sonra bile, süregelen hoşgör-
mezliklerinin bir çeşit sembolüdür. Yahve’den yüz çeviren^

ya da onun kanunlarına aykırı davranan asla affedilmemiştn.
İsa’nınârmıha. gerilişi de bunun bir örneğidir. Çünkü Yah-
ve kıskanç bir Tanrıdır, onun affetmediğini hangi inşan ba-
ğışlayabilir?
Bu altın buzağıyı Eski Ahdin Tevrat bölümünden çok
ileride, Kırallar Kitabında yeniden görüyoruz. (I. Kırallar
12. 28 — 29). Devletin ikiye ayrılışından sonra, kuzeydeki ka
bilelerin kırallığa çıkardıkları Yeroboam tebaasının yıllık
büyük bayramda Kudüs’e gitmelerini önlemek için yeni bir
ibadet şekli kurmaya kalkar; eski iki kutsal yer olan Beyt-
El’le Dan’a altından iki tosun heykeli koyar ve halka: «Ey
İsrael, işte seni Mısır diyarından çıkaran Tanrıların!» der.
Bu tapınaklara da, Levi oğullarından olmayan rahipler tayin
eder.
Yeroboam’m M.Ö. 931 yılına doğru hükümdar olduğunu
biliyoruz. Halbuki Mısır’dan çıkışın, M.Ö. 1500 e doğru olduğu
iddia edilir. Aradan 500 yıldan fazla zaman geçtiği halde, hâ
lâ bu altın tosunların anısının yaşamakta olmasını neye ver
melidir? Her iki hikâyenin birbirine uyuşu, hatt^ Yeroboam’-
m da halka Harun’un söylemiş olduğu sözlerle seslenişi
dikkate değer. Birtakımlarının fikrine göre, asıl eski elan
Yeroboam’m hikâyesidir ve Çıkış kitabına bu hikâye daha
sonra girmiştir. Ama bunun aksini iddia edenler de, Yero-
boam’m günahlarını anlatanların onu büsbütün kötülemek
için bu masalı uydurduklarını ve İsrael Oğulları için bu en
büyük suçu bile ona yüklediklerini söylerler. Ne de olss, es
ki Mısır kültünden gelme altın boğa ya da tosunun halk
inancında yaşamış olması şüphesi de büsbütün ortadan kal
kamaz. Üçüncü bir ihtimal de, ileride göreceğimiz gibi, Sü
leyman’ın Kudüs’te yaptırdığı tapınakta, görünmeyen Tan
rı Yahve’nin tahtını taşıdıkları kabul edilen tunç boğaların
yerine Yeroboam’ın, Kudüs’e rakip olarak canlandırmak is
¡2fl MUSA vs YAHUDİLİK
tediği BeytEl ve Dan’da, altından boğalar yaptırmış olma

sıdır. Tanrıyı boğaların sırtında olarak tasarımlamak, İsra-
el oğullarına hem Eski Sami’lerden, hem de Hitit’lerden geç
miştir. İlkel İsrael halkı için, Tanrı ile onun taşıyıcıları olan
boğaların bir tutulmuş olması pek âlâ mümkündür. Bu ge
lenek her halde halka çok işlemişti ki Yeroboam’dan sor.ra
gelen Yehu bile bunları kaldıramamıştır. Hatta nebi Hoşea’
nm bile (M. Ö. 8. yüzyıl) şu sözleri söylediğini görüyoruz:
«Şimdi git gide suçu arttırıyorlar ve gümüşlerinden kendile
rine dökme putlar, kendi anlayışlarına göre putlar yaptılar.
Hepsi usta işleridir. Onlar hakkında diyorlar: Kurban kesen
ler buzağıları öpsünler. Bundan ötürü sabah bulutu gibi ve
erken uçup giden çiy gibi, harman yerinden kasırga ile sü
rülen sama nufağı gibi, ve pencereden tüten duman gibi ol
sunlar.» (Hoşea: 13. 1 — 2).
Halkın böyle, Tanrının tahtının kaidesini put sayma eği
limi her halde çok erkenden dikkati çekmişti ki, İsrael nebi
leri Yahve’yi arslana benzettikleri halde, boğaya benzetmek
ten daima kaçınmışlardır; halbuki bu benzetiş başka Sami’
lerde çok geçer.
Musa, tanrıya ve kendisine karşı olan bu isyanı bastır
dıktan sonra Yahve'ye yalvarır, o da «Git sen ve Mısır diyarın-
rından çıkarmış olduğum kavm. Abraham’a, İsaak’a ve Ya-
kob’a: Senin zürriyetine vereceğim diye ant ettiğim diyara
buradan çık; ve senin önünden, süt ve bal akan diyara bir
melek göndereceğim; Kenunlı, ve Amorf, ve Hittî, ve Periz-
zî ve Hivl, ve Yebusî’leri kovacağım; çünkü senin aranda ola
rak ben çıkmayacağım; çünkü sen sert enseli bir . kavm sin;
belki yolda seni telef ederim» der. Sonra bütün İsrael oğul
ları üzerlerindeki süsleri çıkarırlar. Musa tapınak çadırı or
dunun dışında bir yere kurar ve adını Cemaat Çadırı koyar.
Tanrıdan dilekleri olanlar oraya giderler. Musa çadıra gir
diği zaman bulut direği inip çadırın kapısında durur; Tan
rı da Musa ile konuşur. Bulutu gören herkes, kendi çadırının

kapısında secde eder. Tanrı Musa ile «Bir adam, dostu ile
söyleşir gibi» yüz yüze konuşmaktadır. Musa’nın çadırdan
çıkıp orduya döndüğü vakitlerde Yeşu hep orada kalır.
Burada Musa’nın yeni bir arkadaşının adını duyuyoruz:
Yeşu. Ama Yeşu ya da Hosea adı: «Galip» anlamındadır.
Çok muhtemeldir ki sonradan, eski epik şarkılardan millet
lerine bir tarih düzenlemek isteyen ozanlar bu kelimeyi özel
isim haline koymuş ve bu kişiyi icat etmiş olsunlar.
Musa, Tanrıyla barıştıktan sonra, onun emriyle yeniden,
önce kırdıklarının eşi iki levha yontarak dağa çıkar ve orada
kırk gün kalır. Tevrat bunu şöyle anlatır:
«Musa Rabbiıı kendisine emretmiş olduğu gibi sabahle
yin erken kalktı ve Sina dağına, çıktı ve iki taş levhayı elinde
götürdü ve orada onunla durdu, ve RabVin ismini ilân etti
(Yâni Tanrıyı adiyle çağırdı) ve Rab onun önünden geçti ve;
Yahve, Yahve, çok acıyan ve lütfeden, geç öfkelenen ve ina
yeti ve hakikati çok olan, binlerce inayetini saklıyan, haksız
lığı ve günahı ve suçu bağışlayan ve suçluyu asla suçsuz çı
karmayan, babaların günahın- oğullardan ve oğulların oğul
larındın, üçüncü ve dördüncü nesilde arayan Tanrı, diye
ilân etti. Ye Musa acele edip yere eğildi vs recde kıldı. Ve de
di: Eğer senin güzünde 15! uf buldumsa, ya Rab, niyaz ede
rim, Rab bizimle her ' ' • c Y 'r: cönkü bu, ::ert enseli bir
kavimdir, ve giin?lıımız: ve suçaı-ıuzu bağışla, ve bizi kendi
mirasın olarak al.
Ve (Tanrı) dedi: İ- ?<- ben ahdediyorum; bütün senin
kavmının önünde, bütün dünyada ve bütün miletlerde yapıl
mamış olan harikalar yapacağım; ve arasında bulunduğum
kavim Rabbiıı işini görecek: çiinkii seninle yapt-ğım şey hey
betlidir. Bugün sana emrettiğim şeyi tul; işte ben, Amori
ve Kenânlı, ve Hiftî, ve Ferzi ve HivF ve Yebusî’levi senin
önünden kovarım. Gitmekte olduğun memlekette oturanlar

la ahdetmekten kendini sakın, ta ki aranızda tuzak olmasın;
fakat onların mizbalılarım yıkacaksınız ve onların dikili taş
larını parçalıyacaksınız ve onların Aşer’leı-ini keseceksiniz.
Çünkü başta tanrıya secde kılmayacaksın; çünkü ismi Kıs
kanç olan Rab, kıskanç bir tanrıdır; ta İd, diyarda oturanla
ra ahdetmiyesin, ve onların tanrılarına tabi olarak zina et
mesinler ve onların tanrılarına kurban kesmesinler, ve biri
seni davet edip sen de onun kurbanından yemiyesin; ve
onların kızlarından oğullarına almıyasın, ve onların kızları
kendi tanrılarına tabi olup zina etmekle senin oğullarını
kendi tanrılarına tabi kılarak senin oğullarına zina ettirme
sinler. Kendin için dökme tanrılar yapmıyacaksm. Maya
sız ekmek bayramım tutacaksın. Sana emrettiğim gibi Abisi
aynıda muayyen vakitte, yedi giin mayasız ekmek yiyeceksin;
çünkü Mısır’dan Abib ayında çıktın. Bütün ilk doğanlar be
nimdir; ve inekten ve koyundan bütün hayvanlarının ilk do
ğan erkkelerin hepsi benimdir. Ve eşeğin ilk doğanı için bir
kuzu fidye vereceksin; ve eğer fidye vermiyeceksen o zaman
onun boynunu kıracaksın. Oğullarının bütün ilk doğanları
için fidye vereceksin. Ve kimse önümde eli boş görünmiye-
cek.
Altı gün işliyeceksin ve yedinci günde rahat edeceksin.
Ve buğday biçiminin turfandaları zamanında klendine hafta
lar bayramını ve senenin sonunda devşirme bayramını ya
pacaksın. Bütün erkeklerin senede üç kere, Israel’in Tanrı
sı Rab Yahve’nin önünde görüneceklerdir. Rabbın önünde
görünmek için çıktığın zaman, kimse senin diyarına göz at-
mıyacak.
Kurbanımın kanım mayalı ekmekle arzetmiyeceksin; ve
Passah hayranımın kurbanı sabaha kadar kalmıyacak. Ken
di toprağının turfandalarının ilkini, senin Tanrın Rabbin evine
getireceksin. Oğlağı anasının südüyle pişirmiyeoeksin.
Ve Rab, Musa’ya dedi: Bu sözleri yaz; çünkü seninle ve

İsrail’le bu sözlere göre ahdettim. Ve (Musa) orada Rab
ile kırk gün kırk gece kaldı; ekmek yemedi ve su içmedi. Ve
.ahdin sözlerini, on emri levhalar üzrine yazdı.» (Çıkış: 34.
4 — 28).
Dağdan indiği sırada Musa’nın yüzünün derisi parlamak
tadır; Isnıei oğulları bundan korkar; Muşa sözlerini bitir
dikten sonra yüzüne.J3e.s.e. örter ve. hunu sadece Yahve’nin
evi olan çadıra girdiği, zaman açar. Tevrat'ın bu kısmının Lâ-
tinceye çevirisinde yapılan bir yanlış yüzünden, Musa’nın
başının parladığı, yerine «Boynuzlandığı» inancı doğmuş, bu
d- Mikel Anj’ın ünlü «Muşa» heykelinin bile boynuzlu olma
sına yol açmıştır.
Bu bölüm aşağı yukarı, Musa’nın ilk kanun levhalarını
yazdığı, ya da Tevrat’ın dediğine göre. «Tanrının parmağıyla
bunları yazdığı» anlatılan önceki bölümün eşidir. Hatta bir
çok sözler de tıpkı tıpkısına aynıdır. Yahve’nin buyrukları
na yeni kattıkları da daha ziyade Tanrıya karşı ödevlerdir.
Birinci buyruklar arasında bulunmayan «Yabancı milletler
den kız alıp verme» yasağı da burada konmaktadır. Yasak
lar çoğu zaman, yapılmakta olan ve zararlı görülen şeylere
karşı konulduğuna göre bunun da özel bir maksatla ve son
radan konduğu meydandadır. Süleyman’ın böyle kadınlarla
evlendiği, onların tanrıları için özel tapınaklar yaptırdığı,
hattâ önîara kurban sunduğu bilinmektedir. Acaba bu tanrı
buyruğu da Süleyman’dan sonra, onun bu hallerini kınayan
kâhinler tarafından mı eklenmişti?
Aslında böyle bir yasak savaşçı bir milletin benimsiyemi-
yeceği birşeydi. Nitekim Tevrat’ın sayılar bölümünde (12. 1
— 14) Musa’nın da Ha beşli bir kadın almış olduğunu görü-
yoruz. Harun’la kızkardeşi Nabiye (yâni kadın peygamber)
Miryam, Musa’nın He beşli bir kadınla evlenmesini kınarlar
ve: Tanrı yalnız Musa’nın aracılığıyla mı söyledi? Bizim
aracılığımızla da söylemedi mi? derler,. gerçekten ..de, .Tev

rat’a. göre, önceden de söylediğimiz gibi üzerlerine Tanrının
ruhu gelerek vahiyle konuşan «Nebî»ler de vardır Bunlar
dan birinin de Musa’nın üvey kardeşi olduğu söylenen Mir-
yam olduğu anlaşılmaktadır. Tanrı Musa’nın üzgünlüğünü
görerek her üçüne de Toplamsa Çadırına gelmelerini em
reder, kendisi de bulut direğinden inerek çadırın kapısında
durur ve Harun’la Miryam’a: «Şimdi sözlerimi dinleyin!»
der. «Eğer aranızda bir peygamber varsa ben, onunla rüya-
da söyleşeceğim. Ama kulum Musa öyle değildir. Benim en
sadık adamımdır, onunla remz ile değil, açıkça, ağız ağıza
söyleşeceğim ve o, Rabbin suretini görecek. Hal böyle iken
onun aleyhinde söylemekten niçin korkmadınız?» Bundan
sonra Tanrı yeniden buluta girer, bulut da çekilir. Ama Mir-
yam cüzama tutulur ve ancak Musa’nm şefaatiyle, bir haf
ta sonra eski haline gelir.
Okuyucular, bu çocukça masala gülmiyecek kadar, İs
rail Oğullarının en ,eski tasarım dünyasına girmiş oldukla
rı için, bunda, belki de tek gerçek payının Musa'nın yaban
cı bir kadın alması, ¡bunun da dedikodulara yol açması, hat
ta. kimbilir, belki de bundan daha ağır olayların doğması
olduğunu tahmin etmişlerdir.
MUSA İSRAİL OĞULLARINI

DİSİPLİNE SOKAR
Musa, kavmi üzerinde egemenliğini böylece yeniden

kurduktan sonra onları disiplinli bir hale getirmek için sıkı
tedbirler almıştır:
Meselâ Sabbat günü iş yapanın cezasını Tanrıya bırak
maz, onların idam edileceğini bildirir. O günlerde evlerde
ateş yakılmasını yasak eder (Tıpkı sıkı yönetim sırasında
bazan, ışıkların belirli bir zamanda söndürülmesi zorunlulu
M USA ve YAHUDİLİK 125
ğu gibi), onlardan altın, gümüş, bakır, kumaşlar, koç derile

ri, güzel kokulu yağlar, buhurlar, değerli süs taşları toplar
ve çadır tapınakla âyinler için gerekli eşya ve giyimleri yap
tırır. Yoksul göçebeler olduklarında hiç şüphe bulunmayan
bu ilk îsrael oğullarının torunlarının hayallerinde çadır
olsun, dinsel eşyalar olsun, öylesine büyümüştür ki, bunun
yanında, değme ilkçağ tapınağı gölgede kalır. Birkaç örnek
verelim: Tevrat’a göre sarfedilen altın bin yedi yüz kilodan
fazlaydı; gümüş altı bin kilo, bakır da dört bin yüz doksan
kiloydu! Tevrat bütün bunları, deftere kaydedilmiş olan,
yirmi yaşını geçkin altı yüz üç bin beş yüz elli kişinin ver
miş olduğunu yazar. Bu hesaba göre bu sırada îsrael oğul
larının sayılarının iki milyon kadar olması gerekir! Babil
sürsüıılüğündeyken îsrael Oğulları, uluslarının bir vakitler
böyle kalabalık olduğunu hayâl etmişler, her halde pek fa
kirce bir çadırdan ibaret olan tapınağı da bu ihtişama yük
seltilmişlerdi. Belki de Babil’in Ziggurat’ına bakarken, ata
larının da bu kadar zengin tapmakları bulunduğu, hatta ça
dırda yaşarlarken bile kendi Tanrılarının ihtişamca tanrı
Marduk.’tan aşağı kalmayacak bir barınağı bulunduğu düşün
ce ve hayaliyle teselli bulmuşlardı.
Bundan sonra, Tevrat’ın dediğine göre îsrael Oğulları
nın Mısır’dan çıkışlarının ikinci yılında Musa nüfus sayımı
yapar, yirmi yaşından büyük erkekleri adlariyle ¿'■azdırır ve
kabilelere göre ayrılmış ilk düzenli savaş gücünü kurar. Tev
rat bunda gene bol bol mübalâğa etmekte ve muazzam sayı
lar vermektedir. Ama belirli olan nokta o zamana kadar teş
kilâtsız, âdeta bir sürü halinde bulunan, herhalde çeşitli
menşelerden gelme insan kalabalığının artık önemli bir güç
haline gelmiş olmasıdır. Ayrıca burada ilk defa olarak Levi’
lilerin askerlikten muaf tutulduklarını ve onlara sadece tapı
nak çadırına hizmet görevinin verildiğini görmekteyiz. Ama
sayılar bölümünün M. Ö. 444 yılma doğru, yâni Yahuda
devletinin İran buyruğu altında bir kâhinler devleti olduğu

sırada yazıldığını biliyoruz. Gene bu bölümde lıer kabilenin
Cemaat Çadırının ne tarafında çadır kuracakları ve yürü
yüşlerde kafilenin neresinde yer alacakları da belirtilmekte
dir. Levi’lilerden hep sopa düşen görevler de ayrılmıştır. Çok
uzun olan bu talimattan bir örnek verelim: «Ordu göç ettiği
zaman Harun oğulları içeri girecekler ve bölme perdesini in
direcekler ve Şehadet Sandığını onunla örtecekler, ve onun
üstüne Yımıısbalığı derisinden bir örtü koyacaklar ve onun
üstüne bütün lâcivert bir bez yayacaklar ve onun üzerine
sahanları ve kaşıklan ve dökülecek takdimeye mahsus tas
ları ve kâseleri koyacaklar; ve daimî ekmek onun üzerinde
olacak; ve oıılar-n üzerine kırmızı bir bez yayacaklar ve
onun Yunusbahğı derisinden bir örtü ile örtecekler ve kol-
lannı geçirecekler...» Sayfalarca böyle inceden inceye tarif
ler verilmektedir ve her işi hangi sopun yapacağı belirtil
mektedir. Sayılar bölümü bu adamların sayısını da verir:
Tam sekiz bin beş yüz seksen kişi!
Tevrat’a göre bu zamana hadar Horeb dağının yakınla
rında konaklamış olan İsrael Oğulları oradan ayrılarak çöl
de üç gün giderler. Yukarıda söylediğimiz gibi, tanrı Yahve
de birliktedir, önlerinden, bir bulut direği içinde olarak
ilerler. Ama Yahve'nin bu asî evlâtları, bu büyük mucize
ye bile aldırış etmez ve: «Rabbin aleyhinde kötü sözler söy
lerler.» Yahve de ateşiyle ordunun kenarlarında olanları öl
dürür. Bu da yetmez, bu sefer İsrael Oğullarının iştahları
kabarır ve: «Bize et yediren yok mu? Mısır’da bedava yedi
ğimiz balık, hıyar, kavun, pırasa, soğan ve sarmısaklar aklı
mıza geliyor. Canımız kurudu, günümüzün önünde bu man’-
dan başka birşey yok.» demeye başlarlar. Düşünülecek olur
sa bunda da haksız değillerdir ya! Her gün, biricik yemek
olarak tatlımsı bir şeyi yemekten hıksalar da yeridir. Musa
da onlara hak vermiş. olacak ki, Tanrıya .dert yanar: «Bun

ları ben mi doğurdum ki. bunları, lalanın çocuğu taşıdığı
gibi kucağımda taşıtıyorsun. Ben şimdi bunlara nereden et
bulayım? Bari hepimizi birden öldür de bu eziyetten kurtula
yım!» der, Tanrı da ertesi gün onlara bıldırcın sürülerim
yollar, ama, anlaşılan pişman olmuştur ki, daha «Et Israel
Oğullarının dişleri arasında iken» bir belâ daha gönderir ve
açgözlüleri öldürür. Bundan sonra İsrael Paran çölünde ko
naklar. Musa oradan, Kenan diyarına casuslar gönderir.
Bunların ödevi Kenan diyarının güney taraflarında kimlerin
oturduğunu, bunların kuvvetleri, şehirleri olup olmadığını,
toprağın verimini anlamak ve ora ürünlerinden örnek ge
tirmektir. Bu adamların arasında Musa’nın sadık adamı Ye-
şu da vardır. Bunlar ta Hebron’a ve Eşkol vadisine kadar
giderler ve bir salkım üzüm keserler. Bu tek salkım o kadar
büyüktür ki, ancak iki kişi taşıyabilir. Bu vadiye Eşkol den
mesi de bu yüzdendir: Eşkol salkım anlamına gelmektedir.
Adamlar nar ve incir de getirirler ve orasını gerçekten «Süt
ve bal akan diyar» olduğunu, ama şehirlerin surlarla çevril
miş olması ve halkmn savaşçılığı yüzünden kolay kolay ele
geçirilemiyeceğini söylerler. Asi İsrael Oğulları gene ağlaş
maya başlarlar, az kalsın Musa ve adamlarını taşlayıp öldü
receklerdir. Yahve gene hepsini öldürmeye yeltenir, ama Mu
sa yalvarır, Yahve de bir şartla onları affeder: Oradakiler
den, şimdiye kadar on defa mucizelerini gördükleri halde ge
ne inanmayan ve kendisini tahkir eden adamlardan hiç bi
ri, Adanmış Diyarı göremiyecektir. Kırk yıl çölde dolaşacak
lar, onlar ölecek, ancak çocukları o diyara girebilecektir.
Kırk yıllık sürgünlüğün sebebi de, casusların kırk gün do-
lrşmış olmalarıdır. Yahve bunun her günü için bir yıl ceza
vermektedir.
Çölde kırk yıl hikâyesinin gerçekle ilgisi olmadığı mey
dandadır. Ama İsrael oğullarına çöl yolculuğu o kadar uzun
gelmişti ki, anısı kuşaktan kuşağa anlatılmış ve yazıya dö-

küldüğü sırada bu son şekli almıştı.
Çöldeki olaylardan biri, Korah sopunun yere geçmesidir.
Bunlar Harun ve Levililere karşı ayaklanmış ve bütün ka
vim kutsal olduğu halde., neden onların daha üstün paye
aldıklarım açıktan açığa sormuşlardı. Musa bir deneme yapıl
masını teklif eder: Onlar da ellerine buhurdan alacalkar, Ha
run’la Levi’liler Cemaat Çadırına girdikleri zaman onlar da
gireceklerdir. Bunu yapar yapmaz yer yarılır ve Korah’la
adamlarını yutar.. Ama ertesi gün İsrael Oğullarının bütün
cemaati Musa’ya ve Harun’a karşı gelerek «Rabbin kavmini
siz öldürdünüz» derler. Tanrı gene kızar ve Musa ile Harun’a
bir kenara çekilmelerini, çünkü bütün kavrni öldüreceğini
söyler. Gerçekten de orduda veba başlamıştır. Musa, Ha
run’a, buhurdanına mizbahtan ateş koyarak hemen orduyu
tütsülemesini söyler, böylece de vebanın önüne geçer. Tev
rat, bu vebada on dört bin yedi yüz kişinin öldüğünü yaz
maktadır. Şimdiki tahminlere göre o sıralarda İsrael Oğul
larının sayısı bu vebada öldüğü söylenenler kadar bile de
ğildi.
• Tanrı. Harun’a karşı sürüp giden bu kıskançlıkları or
tadan kaldırmak için Musa’ya her r^n’un reisinin asasını ala-
mk isimlerini üzerine yazmasını ve bunları, Harun’unki ile
birlikte Çadır tapınağa koymasını söyler. Ertesi gün Harun’
un asasınm çiçek açarak badem verdiği görülür. İsrael bu
radan sonra Kadeş vahasına konar. Bu vaha çok bereketli,
âdeta çöl ortasında bir cennettir. Şimdi Negev çölünde olan
bu vahaya İsrael Oğullarının Mısır'dan çıkışta doğrudan
doğruya geldiklerini ve hep orada kaldılkarını kabûl eden
bilginler de vardır. Bu düşünceye göre, Midyanî’lerin otur
makta oldukları Kadeş (Bu ad Kutsal anlammadır), bir
yanardağ tanrısı olan Yahve’nin kutsal yeriydi, bu tanrının
asıl barınağı olarak da Sina dağı gösterilirdi.
„Kad.es vahasında oldum olası su bulunduğu anlaşıldığı

halde, Tevrat burada su bulunmadığını, Musa’nm sihirli değ
neği ile su çıkardığını yazar„ Ama bu da belki gerçek bir
olayın maasllaşmış şeklidir. Belki yolculuk sırasında Musa
gerçekten böyle bir pınar çıkarmıştı. Nitekim 1930 yılma
doğru Sina’nın j ngiliz valisi olan binbaşı C.S.Jervis şöyle
bir olayı alnatır: «Deve kolu askerlerimizden birkaçı, çıplak
bir vadide, kayaların dibinde su arıyorlardı. Böyle kalker
kayalarından su çıktığu bilinir. Askerlerin istediği kadar ça
buk çalışmadıklarını gören yerli çavuş (Başçaviş) bir kü
rek yakaladı ve nasıl kazılması gerektiğini, göstermek için
işe kendi girişti. Niyeti herhalde bir iki dakikadan . fazla ça
lışmak değildi. Ama küreğini hızla kayaya çarpınca, kalker
taşlarının üzerinde her zman görülen kabuk gibi katı kısım'
kırıldı ve kalkerin gözeneklerinden su fışkırdı. Sudanlı as
kerler peygamberlerin menkıbelerini biliyorlardı; ama onla
rın yaptıkları işlere pek de saygı göstermiyor olacaklar ki;
başçavuşun yanına koşarak: «Musa Peygambersin sen!» diye
bağırıştılar.»
İşte Musa’nın su bulma, hikâyesinin de özü böyle bir
olay olsa gerektir.
Ama bu su aramanın Kadeş’te olmadığı, belki de daha
buraya gelmeden önce geçtiği anlaşılmaktadır. En yeni araş
tırmalara göre Kadeş bugün Ayni Kadeş denen pı
narın bulunduğu yerdi. Bunun yedi kilometre ötesinden da
ha bol sulu bir pınar daha vardır. Artık tamamiyle benim
senen fikre göre İsrael Oğulları öyle hikâye edildiği gibi yıl
larca çölde dolaşmış değillerdi. Altı, yedi bin kadar insan
dan ibaret olan bu göçmenler, hayvanlarına, ve kendilerine
yetecek su bulunan burada kalmış ve belki bir yıl sonra da
Filistin'e doğru yollarına devam etmişlerdi. Zaten buraya
çöl demek de pek doğru değildir. Burası bir steptir ve baş-
F. 9
ka göçebe kabileler de burada yaşamışlardı, netekim bugün

de yaşamaktadırlar.
Tevrat: «Ve İsrael’e karşı Rabbın öfkesi alevlendi ve
Rabbin gözünde kötülük etmiş olan bütün o nesil bitinciye
kadar kırk yıl onları çölde dolaştırdı» der. (Sayılar: 30, 13).
ADANMIŞ TOPRAKLARA DOĞRU
Musa, İsrael Oğullarını, daha doğrusu sonradan İsrael’i

meydana getirecek topluluğun çekirdeği olan grubu «Bal ve
süt akan diyar»a doğru yola çıkaracaktır. Her halde Tevrat’
ın dediği gibi bir kuşak ortadan kalkmış değil, belki sadece
bu, tesadüfün bir araya getirdiği, ınsatı kalabalığı disiplin al
tına alınmış savaşa gücü yetebilecek hale getirilmişti. Mu
sa’nın plânı şöyleydi: Filistin’e doğu tarafından, yâni Şeria
ırmağının doğusundaki bölgeden ilerleyeceklerdi. Ama Ka-
deş’ten oraya varmak için geçilmesi gereken yolda beş kı-
rallık vardı. En güneyde, yâni önce geçilecek yerde Edom
kırallığı, nun kuzeyinde ve Lut gölünün kıyısında Moab,
daha kuzeyde Ammon, sonra Amorî Sihon’un kırallığı, son
ra. en kuzeyde, Hermon dağının eteklerinde de Başan kıral-
lığı. «Musa Kadeş’ten Edom kiralına ulaklar gönderdi: Kar
deşin İsrael böyle diyor: Çektiğimiz zahmetin hepsini bili
yorsun; atalarımız Mısır’a indiler ve birçok zaman Mısır’da
oturduk ve Mısırlılar bize ve atalarımıza kötü davrandılar;
Rabba feryat ettik, sesimizi işitti ve bir melek (?) gönderdi
ve bizi Mısır’dan çıkardı, tşte biz Kadeş’te, senin sınırının
başında bir şehirdeyiz (?) Rica ederim, senin memleketinden
geçelim; tarladan ve bağdan geçmiyeceğiz ve kuyu suların
dan içmiyeceğiz; kiralın caddesinden yürüyeceğiz; senin
sınırım geçinceye kadar sağa sola sapmayacağız.» (Sayılar:
20. 14 - 17). Ama Edom kiralının karşılığı çok serttir:
«Memleketimden geçmiyeceksin, yoksa karşına kılıçla çı-
kanıtı!» Musa, yeniden rica eder, Edom kıralı gene: Geçmi-

yeceksin! der ve «Çok halkla ve büyük kuvvetle onun karşı
sına çıkar.» Bunun üzerine Musa Edom’un batısından geçer,
sonra Moab’la Edom’un sınırından ilerleyerek gene doğuya
döner, daha sonra da Moab sınırları boyunca kuzeye doğru
yol alır. Lut gölüne dökülen Arnon deresine vardıkları za
man, Amorî’lerin sınırına da gelmişlerdir. Onlardan da mem
leketlerinden geçmek izni isterler, kıral Sihon bırakmak is
temez, ama. bu sefer savaş olur, İsrael Sihon’un adamlarını
kılıçtan geçirir. Artık îsrael’in istilâ devresi başlamıştır. Si
hon’un ki rallığından sonra Başan’ı da zaptederler. Böylece
Arnon deresinden ta Taberye (Genezaret) Gölüne kadar,
egemenlikleri altına almışlardır. Bu ilerleyişlerini anlatırken
Tevrat’ın verdiği garip bir bilgiyi de buraya almadan geçe-
miyeceğiz: «Ovanın bütün şehirlerini, ve bütün Gilead’ı ve
Başan’da Og’un ülkesinin şehirleri olan Saleka’ya ve Edrei’-
ye kadar bütün Başan’ı da aldık. Çünkü Refa’lardan (Devler)
artakalan ancak Başan kıralı Og vardı, onun yatağı demir
yataktı; o Ammon oğullarının Rabba şehrinde değil midir?
İnsan arşınına göre uzunluğu dokuz arşın ve eni dört arşın
idi.» (Tesniye: 3. 11).
İlk bakışta masala benzeyen bu bölüm de bir gerçek pa
yı vardır. Bütün bu bölgede, tıpkı Kuzey Almanya’da, Dani
marka’da, Büyük Britanya'da, Fransa'da ve Sardinya’da bu
lunanlar gibi «Dolmen»ler vardır. Bunlar arasında, tam da
Tevrat’ın anlattığı yerde, Amman’ın yakınında, ölçüleri Tev
rat’ın verdiklerine şaşılacak kadar uyan biri bulunmaktadır.
Dolmenlere genel olarak «Dev yatağı» ya da «Dev mezarı»
adı verilegelrnektedir. Söylediğimiz dolmen bazalt taşıldan
dır, bilindiği gibi bazaltın görünüşü demire benzer. Şu halde,
İsrael oğullarının anlattıkları, bu Dev yatağına bağlı bir ef
sane olacaktır. Bu alanlarda dolmenlerin çokluğu, İsrael
oğullarının Başan’a Refa’ların, yâni devlerin sonuncusu Og’
un memleketi adını vermelerine sebep olmuştur. Tevrat’ın

ikinci bir yerinde daha bu devlerden söz edilmektedir. «Ve
güney tarafına çıktılar ve Hebron’a vardılar ve orada Anak
oğullan (develer) Ahidan, Şeşay ve Talmay vardı.» (Sayılar:
13. 22). Tam da Hebron’un yakınlarında, gene dolmenler
vardır.
Bu dev kıral Og masalı herhalde, Israel devletinin ku
rulmasından sonra, bu dolmenlere bağlı olarak doğmuş ve
Tevrat’a girmişti.
İsrael’in eline geçmiş olan bölgenin güneyindeki, kendi
lerine ülkesinden geçmeye izin vermemiş olan Moab kıralı
Balak, onların başarılarından korkuya düşer. Bunda da hak
lıdır. Tevrat’ta, o devirden kalmış oldukları çok kuvvetle
tahmin edilen şarkılarda hep, ele geçirilen şehirlerin yakıl
dığı, zaptedilen memleketlerde bütün insanların öldürüldü
ğü anlatılır, bu şarkılar belki de, Tevrat’ın yazlıdığı sırada
unutulmadan kalmış son anılardı ve bütün hikâyeler bunla
ra dayanarak kaleme alınmıştı:
«Heşbon’a gelin; Sihon'un şehri yapılsın ve pekiştiril
sin;
Çünkü Heşbon’dan ateş,
Sihon’un şehrinden alev çıktı;
Moab’ın Ar şehrini,
Arnon’un yüksek yerlerinin efendilerini yiyip bitirdi.
Vay sana Ey Moab!
Ey Kemoş’un kavmi, sen helak oldun;
Amorî’ler kıralı Sihona,
Oğullarını kaçak
Ve kızlarını esirliğe verdin.
Onlara ok attık; Heşbon, Dibon’a kadar helak oldu,
Ve Medeba’ya, Nofa’ya dek harap ettik.
Balak, bu belâlı göçebelerden kurtulmak için ne yapmak
gerektiğini Midyan ihtiyarlarına danışır, onlara tehlikeyi an
latır. Sonunda, İsrael’e karşı silâhla değil büyü ile karşı
koymaya karar verilir. Babil’de eski sihirbazların şehri olan
Penthor’dan Balam’ı çağırırlar. Ama ne gariptir ki, Tevrat,
Babilli olan, dolayısiyle başka tanrılara tapması gereken bu
adamın Yahve’ye danışarak bu teklifi reddettiğini yazar:
«Ve Moab ihtiyarlan ile Midyan ihtiyarlan ellerinde fal
cılık ücretleri olarak gittiler ve Balam’a geldiler ve onu Ba-
lak’ın sözlerini söylediler. O da onlara dedi: «Bu geceyi bu
rada geçirin ve Rabbin bana söyleyeceğine göre size cevap
vereceğim. Ve Moab reisleri Balam’ın yanında kaldılar. Ve
Tann Balam’a geldi ve dedi: Evinde olan bu adamlar kim
dir? Balam Tannya dedi: Moab kırab Tsippor oğlu Balak
bana gönderip dedi: İşte Mısır’dan çıkan, memleketin yüzü
nü kaplıyor. Şimdi gel, benim için ona lanet et, belki onunla
cenk etmiye muktedir olurum ve onu kovarım. Ve Tann
Balam’a dedi: Onlarla gitmiyeceksin ve o kavma lanet etmi
yeçeksin: çünkü mübarektir.» (Sayılar: 22. 7 - 13).
Ertesi gün Balam, gelmiyeceğini söyler. Adamlar bunu
Balak’a haber verirler. O da yeniden, daha büyük vaitlerle
Balam’ı davet eder. Balam gene Tann’ya danışır. Bu sefer
Tanrı, gitmesini, ama kendi dediği gibi davranmasını söyler.
Bundan sonraki hikâye pek hoştur:
«Ve Balam sabahleyin kalktı ve şeğine palam vurdu ve
Moab reisleriyle beraber gitti. Ve gittiği için Tanrının öfkesi
alevlendi (Halbuki önce izin veren kendisidir, ama İsrael
tanrısının böyle hallerine çok rastgelmiştik!) ve Tanrının
Meleği ona karşı durmak için yol üzerine dikildi. Ve o, eşe
ğine binmişti ve kendisiyle beraber iki uşağı vardı. Ve eşek,
yalın küıcı elinde, yolda dikilmekte olan Meleği gördü; ve
eşek yoldan sapıp tarlanın içine girdi; Balam, yola döndür
mek için eşeğe vurdu. Tanrının Meleği bağlar arasında cû-,
bir yolda durdu; bu tarafta duvar, o tarafta duvar vardı. Ve
eşek, Tanrının Meleğini görüp duvara sıkıştı ve Balam’ın
ayağını duvara sıkıştırdı; (Balam) yine eşeğe vurdu. Tanrı

nın Meleği ileri gitti, ve sağa sola sapmak için yol olmıyan
dar bir yerde durdu. Ve eşek, Tanrının Meleğini gördü ve
Balam’ın altında çöktü; ve Balam’ın öfkesi alevlendi ve değ
neğiyle eşeğe vurdu. Tanrı eşeğin ağzım açtı, v o, Balamda
dedi: Sana ne yaptım ki bana böyle üç kere vurdun? Balam
eşeğe dedi: Çünkü benimle eğlendin; keşki elimde kılıç ol
saydı, şimdi seni öldürürdüm. Ve eşek, Balam’a dedi: Bütün
ömründe, bugüne kadar üzerine bindiğin eşeğin ben değil
iniyim? Sana hiç böyle yapar mı idim? Ve o: Hayır, dedi,»
(Sayılar: 22. 21 — 31). Bu eğlenceli hikâyenin sonu şöyle-
dir. Bu sefer Melek, Balam’a görünür ve: Eğer eşeğin beni
görmemiş olsaydı, ve yolundan sapmasaydı şimdi seni öl
dürür, eşeği sağ bırakırdım, der. Balam, günah işlemiş oldu
ğunu söyler, Melek de o adamlarla gitmesini, ama kendisine
öğreteceği sözleri söylemesini emreder. Balam, Balak’ın ya
nma varınca ona yedi tane sunak yaptırır ve her birinde bi
rer dana ile birer koç kestirip yaktırır, sonra da, İsrael’e la
net okuyacak yerde dua eder. Balak bir kere daha, başka bir
yerde yedi sunk yapar ve kurban sunar, Ama Balam gene
İsrael’i över ve onlara hayır dua eder. Balak gene yılmaz,
bir kere daha dener, ama sonu gene eskisi gibi olur. Bundan
sonra Balam memleketine döner. Tevrat, Balak’ın Balam’a
vadettiği mükâfatları verip evrmediğinden hiç söz etmemek
tedir. Ama biz zavallı Balak’m neler söylediğini, ya da, onun
yerinde biz olsaydık cepler söyliyeceğimizi düşünebiliriz.
Okuyucularımıza Balam’ın duaları ve kehanetlerini ver
mek isterdik, ama kitabımızın sınırlarını düşünmek zorun
da olduğumuz için bunu bırakıyoruz. Tevrat çevirisini oku
yanlar, bunların esirlik zamanında ozanların düzenlediği ez
giler olduğunu kolayca anlayacalkardır.
İsrael, Yahve’nin bu —deyim hoş görülsün— şımarık ev
lâtları, yerleştikleri yerlerde gene uslu durmazlar. Bakın
Tevrat ne diyor: «Ve İsrael Şittim’de oturdu ve kavm Moab
kızlariyle zina etmeye başladı; ve kendi tanrılarının kurban
larına kavmi çağırdılar ve kavm yedi ve onların tanrılarına
eğildiler. Ve tsrael Baal ■peor’a bağlandı. Ve Rabbin öfkesi
İsrel’e karşı alevlendi. Ve Rab Musa’ya dedi: Kavmin bütün
reislerini al ve Rabbin kızgın öfkesi tsrael’den dönsün diye,
onları güneşe karşı Rabbin önünde as. Ve Musa İsrael’in kâ
hinlerine dedi: Her biriniz kendi adamlarınızı, Baal peor’a
bağlanmış olanları, öldürün. Ve işte, İsrael oğullarından bir
adam geldi, Musa’nın gözü önünde ve Toplanma Çadırının
kapısında ağlamakta olan bütün İsrael Oğullan cemaatinin
gözü önünde, kardeşlerine Midyanî bir kadın getirdi. Ve
kâhin, Harun oğlu, Eleazar oğlu Finehas bunu görünce, ce
maatin arasından kalktı ve eline bir mızrak aldı; ve İsrail!
adamın ardınca ^çdınn iç tarafına girdi, İsrailî adama ve
kamından kadına, ikisine de mızrağı sapladı» (Sayılar: 25, 6
— 9).
Bu, insana tiksinti verecek kadar kanlı ve iğrenç hikâye,
nasıl olup da kutsal kitaba girmiştir? Bunun tek nedeni, ba-
his konusu olayların sadece «İsrael oğullarının yabancı ka
dınlarla zinaları» değil, Kenam’lerdeki kutsal fuhuş gelene
ğinin depreşmesi, Baal’e ve Astarte’ye tapmaya kalkışılma-
sıydı. İsrael kabilelerinin kıristalleşmeye başladıkları, din
sel topluluğun kurulduğu, yerli halkın boyunduruk altına
alındığı bu yerleşme devrinde aralarına katılmış olan öteki
Aramî’ler kolayca yeni, görünmez tanrıdan ayrılıyor, eski
ve insanların maddî, kaba zevklerine hitap eden dinlerine
dönüyorlardı; ama bunun cezası da, hafif bir yankısını yu
karıdaki satırlarda gördüğümüz gibi, çok acı ve şiddetli olu
yordu.
İsrael, Doğu Filistin’i tamamiyle ele geçirmek için giriş
tiği savaşların en zorlusunu bundan sonra yapar. Midyanî’-
lere karşı imha savaşı! Lut’un torunları oldukları söylenen
Moab’Ularla hısım sayıldıkları için İsrael oğulları onları esir

gemektedirler, ama Midyanîlere karşı amansızdırlar. «Ve
Rabbm Musa’ya emrettiği gibi Midyan’a karşı cenk ettiler;
ve her erkeği öldürdüler... Israel Oğullan Midyan kadınları
nı ve onların çocuklarını esir aldılar ve bütün hayvanlannı,
bütün sürülerini ve bütün mallannı çapul ettiler ve içinde
oturdukları bütün şehirleri ve bütün obaları yaktılar.»
Savaş sonunda savaşçılar aldıkları ganimetleri ve esirle
ri getirince Musa'nın tepkisi çok korkunç olur: «Musa onla
ra dedi: Bütün kadınları sağ mı bıraktınız? İşte, İsrael Oğul
larının, Peor (Yâni Baal) meselesinde Balam’ın öğüdü ile
Rabba karşı tecavüz etmelerine bunlar sebep oldular
(Halbuki daha önce Balam’ın İsrael’e iyilikler dilemekten
başka bir şey yapmadığını gene Tevrat anlatmıştı!) Ve böy-
lece Rabbin cemaati arasında veba oldu. Ve şimdi çocuklar
arasındaki her erkeği öldürün ve erkekle yatmış olarak er
kek bilen her kadını öldürün. Ve erkekle yatmış olmıyarak
bilmiyen bütün kadın ve çocukları, kendiniz için sağ bırakın»
(Sayılar: 31. 7 — 19).
Tevrat, bu savaşta öldürülen Midyan ileri gelenleri ara
sında Balam’ı da saymaktadır. Baba adını da vermemiş olsa
bunu başka biri sayabilirdik ma «Beor oğlu Blam’ı da kılıç
la öldürdüler» (Sayılar: 31. 8). dendiğine göre bu, önceden
memleketine gittiği anlatılan, o eşeğiyle konuşan Balam’dır.
Bu da Tevrat’ın, çeşitli yazılışların bir araya getirilmesi so
nunda nasıl karışık bir duruma girmiş olduğunu açıkça gös
termektedir.
Tevrat’a göre Musa artık yüz yirmi yaşındadır. Yahve
ona Eriha karşısında, Moab diyarında olan Abarim dağına,
Nebo dağına çık; ve mülk olarak İsrael oğullarına vermekte
olduğum Kenan diyarım gör; ve kardeşin Harun Hor dağın
da ölüp kavmına katıldığı gibi, sen de çıkacağın dağda öl ve
kavmına katıl. Çünkü Tsin çölünde, Meriba - Kadeş suların
da, İsrael Oğullan arasında bana tecavüz ettiniz; çünkü İs-
rael oğulları arasında beni takdis etmediniz. Çünkü memle
keti karşıdan göreceksiniz; fakat oraya, İsrael oğullarına
vermekte olduğum memlekete ginniyeceksin! (Tesniye 33,
48 ^ 5 2 ) . Bütün ıstıraplarına, bütün fedakârlıklarına karşı
Yahve’nin, bu sadık kuluna verdiği tek mükâfat, işte böyle,
Adanmış Diyarı karşıdan görmek olur.
«Ye Musa, Moab ovalanndan, Eriha karşısında olan Ne-
bo dağına, Pisga tepesine çıktı. Ve Rab ona diyan, Dan’a ka
dar bütün Gilead’ı ve bütün Naftali’yi, ve Efraim ve Manas-
se diyarını, ve Garp Denizine kadar bütün Yehuda diyarım,
ve güneyi, ve Tsoar’a kadar hurmalık şehri olan Eriha dere
sinin havzasını gösterdi. Ve Rab ona dedi: Abraham, tsaak
ve Yakoh'a: Senin zürriyetüıe vereceğim diye ant içtiğim di
yar budur; ben onu sana gözlerinle gösterdim, fakat oraya
geçmiyeceksin. Ve Rabbin sözüne göre, Rabbin kulu Musa
orada, Moab diyarında öldü ve Moab diyarında Beyt-peıpr
karşısındaki derede onu gömdü; fakat bugüne kadar kimse
onun kabrini bilmez. Ve Musa öldüğü zaman yüz yirmi ya
şında idi: gözü zayıflamadı ve kuvveti eksilmedi. Ve İsrael
Oğullan, Moab ovasında, otuz gün Musa’ya ağladılar... Onun
bütün İsıael’in gözü önünde gösterdiği bütün kuvvetli elde
ve bütün dehşette, Musa gibi, Rabbin yüz yüze bildiği bir
peygamber daha İsrael’de çıkmadı. (Tesniye: 34. 1 — 12).
MUSA ŞERİATI
(TABU’LAR ve YASAKLAR)
MUSA ŞERİATI
önceden de gördüğümüz gibi, Musa'dan kalma, hatta

çok daha sonraları, Davud ve Süleyman günlerinde yazılmış
tek bir belge elimize geçmiş değildir. Bu sebeple, İsrael şe
riatının ne kadarının gerçekten çok eski zamanlardan kal
mış olduğunu ancak maddelerinde ele alınan konuların ışğı
altında yapılan incelemelerle kestirebiliyoruz. Onun için bu
kanunlara İsrael şeriatı adını vermek belki daha iyi olacak
tı. Ama beriki ad, artık özel isim haline geldiği için biz gene
onu kullanmakta devam edeceğiz.
Halbuki beri yanda, meselâ bir Hammurabi kanunu, bir
Hitit kanunu, Sümer kanunlarının parçaları elimizdedir ve
bunlar, hiç katıksız olarak bir devrin bütün hukuk anlayışı
nı bize göstermektedirler.
Musa şeriata denen kanunlar, Tevrat’ta tam üç kere tek
rarlanır ve her seferinde az ya da çok değişiklikler gösterir
ler. Bunlardan birincisi, Çıkış Kitabında, İkincisi Levilliler’
de, üçüncüsü de Tesniye’dedir. Fazla ayrıntılarına girmeden
bu kanunları inceliyelim:
Her üç kanunda da en geniş yeri, çeşitli kurbanlar, bun
ların nasıl sunulacakları, hangi durumlarda kurban sunmak
gerektiği v. b. g. 1er almaktadır. Bunlara kısa bir göz atma,
İsrael Oğullarının ilkçağdaki inançlarını daha iyi anlamak
imkânını sağlayacaktır.
ISRAEL OĞULLARINDA KURBAN
Emest Renan, îsrael Milletinin Tarihi’nde der ki:

«Kurban, insanlığın geçmiş olduğu ilk çağlarında bize
miras bıraktığı en eski, en ağır, sökülmesi en zor hatadır. İl
kel insan hangi ırktan olursa olsun, etrafını saran, bilmediği.
kuvvetierb.tipki.bjr.inşanı yatıştırır gibi, bir şeyler vererek
yatıştırabileceğini sanmıştır. Bu da oldukça mantıkî idi:
Çünkü lûtufları beklenen tanrılar zalim ve çıkarlarına bağlı
idiler. Onlara, tıpkı kötü bir yargıca verir gibi rüşvet ver
menin korkunç bir hakaret olacağı, ahlâkça o kadar aşağı,
düşünceleri o kadar kıt olan bu yaratıkların aklına bile ge
lemezdi. Kanserin kemirdiği bir adamın etini bir tanrının
böyle yediğini sanırlardı. Bu kötülükçü varlığın elinden avı
nı almak için de ona, daha iyisinden taze et vermekten ta
biî ne olabilirdi? Kurban olarak sunulanlar hep, insanın
kendisine verilmesini en çok isteyeceklerinden olurdu. Es
ki HincLuların Soma’ları nefis bir şeydi,. (Soma bitkisinin
özsuyunden yapılma ve tanrılara sunulan bir içki) Sunakta
boğazlanan hayvanlar hep en iyi cinsten, lekesizdi. Yakılan
kısımları da en nefis parçalarıydı.»
Bu zalim tanrılara insan kurban etmek, tarih öncesinin
karanlıklarından, hemen hemen günümüze kadar sürmüş
tür. Eski Taş devrinde yamyamlığın dünyanın her yerinde
var olduğunu biliyoruz. Hattâ, o kadar uzağa gitmeye., bile
lüzum yok: İrlanda’da 15. yüzyıla kadar, kaynanaları, kız-
Jarının düğününde kesip yemek geleneği vardı, İşin tuhafı,
kaynanalar da bunu bir şeref saymaktaydılar; semizlemek
için ellerinden geleni yapıyorlar ve daha önce ölmemek için
gayret ediyorlardı. Bunun sadece iyi bir düğün ziyafeti ver
mek düşüncesinden doğmuş olması mümkün değildir. Bun
da,\eni kurulan ailenin başına gelecek belâları önlemek; için

yapılan bir kurban töreninin devamını görüyoruz. Ur’da ki-,
rai medarlarında, haşmetlu ölüye yol arkadaşlığı etmek için
öldürülen saray kadınları ve askerler; eski Turanîlerde hü
kümdarın mezarı etrafında öldürülüp atlariyle birlikte ka
zıklanarak kurganın__çeyresine çakılan esirler, Cengiz Han’ın
ölüsü Karakurum’a götürülürken yolda kime rastlanırsa öl-
dürülmesiAberi yanda Meksika’da, binlerce esirin bir günde,
yürekleri sökülerek, diri diri yüzülüp ateşe atılarak kurban
edilişleri, İlyada'da. rastlanan insan boğazlamalar hep, in
san oğlunun”‘düşüncelerinin ne kadar korkunç yönlere sa-
pabildiğinin birer kanıtıdır.
Eski_Samilerde insan_kurbanı çok yaygındı. Tevrat’ta
adı geçen Moloh, yâni Baal daha körpe etleri severdi. Onun
tunç heykelinin .bir fırın olan karnında çocuklar yakı
lır, ve bu iğrenç tanrı doyurulurdu. Başlangıçta böyle tan-
rılara tandıklarmda hiç şüphe olmayan İsrael.Oğullarının
dedelerinde de bu âdetlerin bulunduğunu anlıyoruz. Gerçi
Müsâ'ltanünunlarmda «Evlâtlarını Molok’a yermeleri» ya-
sak edilmekte ise de bunun, daha ziyade, yabancı bir Tan-
rıya tapma yasağı olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Tevratın
Hâkimler kitabında şöyle bir bölüm vardır: «Ve Yeftah’ın
üzerine Tanrının ruhu geldi... Ve Yeftatı Tanrıya adak ada
yıp dedi: Eğer Ammen oğularını mutlaka benim elime vere
cek olursan w zaman, Amıııon oğullarından selâmetle dön
düğüm vakit benlTtârşılanıak için evinin kapılarından çıkan,
Tanrının olacaktır ve onu yakılan takdime (sungu) olarak
arzedeçeğim.» Buü açıkça bir insan kurbanı adamaktır. Çün
kü «Karşılamıya çıkacak olan» denmektedir. Netekim öyle
de olur: Yeftah savaştan zaferle döner, ama onu bir köle,
ya da cariye karşılıyacak yerde, kızı karsısına çıkar. Yeftah
kederinden üstünü başını yırtar, ama, Tanrıya söz verdiği
için artık bundan dönemiyecektir. Kızı da buna razı olur:
/
«Baba, mademki Tann senin için düşmanlarından, Amüıon
ocularından öç aldı, ağzından nasıl çıktıysa bana onu' yap.
Ama beni iki ay bırak, gideyim, aşağı dağlara ineyim/ve ar
kadaşlarımla beraber kızlığıma ağlayım», der; Yeftah da
buna izin verir, iki ayın sonunda da kızını boğazlayıp Yah-
ve için yakar. Unutmiyalım ki Yeftah sıradan bir adam de
ğildi, îsrael’in «Şofetim» yani hakimlerindendi. (Hakimler
11. 29 - 40).
Buraya nebi Hezekiel’in çok dikkate değer bir sözünü
almadan geçemiyeceğiz; adı Tanrı Kudretlidir, anlamına ge
len bu İsrael peygamberi, Kıral Yoahim’le birlikte Babil
esirliğine gidenlerdendi (M.Ö. 597). Tevratta önemli bir bö
lüm olan Hezekiel Kitabını onun yazdığı rivayet edilir. Ki
tabında (25 - 26) şöyle der: «Ve ben (Yahve) de onlara iyi
olmıyan kanunları, ve onlarla yaşamıyrcakları hükümleri
verdim. Ve onları harap edeyim de Rab beni idiğimi bilsin-
ler dîye, her ilk doğam ateşlen geçirerek (Yani yakarak) et
tikleri takdimelerle onları murdar ettim.» (Hezekiel 20, 26,
26).
Bu sözlerden, Musanm ilk kanununda hâlâ insan kurba
nı bulunduğu, tıpkı Moloh’a yapıldığı gibi, Yahve’ye de ilk
doğan çocuğun kurban edildiği anlamı çıkmaktadır. Yahve
îsrael’i, tıpkı bir çobanın sürüsünü koruduğu gibi koru
makta, ama sürüden bu yolda faydalanmaktadır. İsrael’in
tanrısının henüz öteki Sami tanrılarından farkı yoktur.
Tevratta, daha doğru bir deyimle, İsrael’in çok sonra
dan kaleme alman kutsal kitabında kurbanlık hayvanlar sı
ğır, dana, çok, keçi, kumru ve güvercin olarak belirtilmek
tedir. Bunlardan, yerine göre bütün parçaları, sunakta ara
lıksız olarak yanan ateşte yakılanları olduğu gibi vücudü,
ordugâhın dışında, kül dökülen yerde yakılanları da vardı.
Bu sonuncular, bir günahın kefareti olarak kesilenlerdi. Ba
zı Kurbanların da, sembolik olarak bazı kısımları yakılırdı.
Sığı\, koyun ve keçinin iç yağını yemek haramdı. Bunlar ya
kılırda. Kan da. sunaktaki ateşe serpilirdi, kajı yemek de ha
ramdım Çünkü Tevrata göre: «Kan candır; bir hayvanın etiy
le birlikte canını da yememek lâzımdır.» Bunu daha ileride,
tabularVbölümünde yeniden ele alacağız. Kurbanların bazı
parçaları1, «Sallama kurbanı» idi, yani sunağın karşısında
bunları Sallamakla yetiniliyordu. Etle birlikte tanrıya, yağ
la yuğurulmuş mayasız pideler ve tuz sunuluyor, bunlar da
yakılıyordu. Ama kâhinlerin hisseleri az değildi. Bazı kere,
iç yağları ve atılan deri ve paçalardan geri kalan bütün et
ler ve ekmeklerin çoğu onların yemesi içindi. Yeruşalim ta
pınağında tören günlerinde kâhinlerin, boğazlanan yüzlerce
hayvanın kanları eteklerini kirletmesin diye iskemleler üze
rine çıkmaları gerekirdi, yerler öylesine kan içinde kalırdı.
Her ne kadar etler, yağlar ve ekmeklerle birlikte günnük ve
buhur yakılması da emrediliyor duysa da, Tanrıya hoş gel
diğini Tevratın söylediği bu korkunç yanık et kokusunu de
ğil bunlar «Arabistanın bütün güzel kokuları» bile örtemez
di her halde.
Bereket versin ki Yeruşalim Tapmağının ..İmparator
Titüs tarafından yıkılmasından sonra, İsrael faldhlerinin iç-
tihadiyle «Artık tapınak kalmadığı için» kurban kesmek ve
yakmak geleneği bırakılmıştır. Aslında Musa dininin deva
mı olarak sayılabilecek Hıristiyanlıkta ise kurban sembolik
bir şekil almıştır. Bu dinde kurban, İsanm kendisidir, çün
kü insanları Ademle Havvanın ilk günahından kurtarmak
için kendini çarmıha gerdiren Tanrıdır o. İbadet sırasında
yenen kutsal ekmek ve papazın içtiği şarap da «İsanm eti ve
kanının» yerinedir; böylece her sefesinde bu kurban yeni
lenmiş olur. Ama bunu başka bir kitabın konusu olarak bı
rakıp gene Musa kanunlarına dönelim:
F: 10
146 MUSA ve YAHUDİLİK /
Tıpkı Olympos’taki tanrılar gibi Yahve’nin de insanların
sevdiği v<î yediği şeylerin dumaniyle beslendiği inancından
başka bir şeye dayanmıyan bu gelenek, her halde en eş&i za
manlarda, Musanın gününde, bu kadar karışık ve bu/kadar
müsrifçe değildi. Şabbat günü ailece yenen kuzu, Passah’ta
kurban edilip yenenler ve belki önemli olaylar karşısında ke
silenler kâfi görülüyordu. Çoban bir milletin, tek dayanak
ları olan mallarını bu kadar israf edebileceği düşünülemez.
Âma. zamanla, Israel şehirler ve köylere yerleştirdikten çok
sonra, kâhinler işi bu kadar ileri vardırmış ve bunda her
halde kendi çıkarlarını da ihmâl etmemişlerdi. Yukarda da
dediğimiz gibi, insanın tanrıya, kendinin en sevdiği şeyleri
vermesi gerektiği ve onun da bundan, tıpkı bir insan gibi,
sevineceği inancı, Tapmağı bir çeşit tanrı yemek odası, ve
mutfağı haline getirmişti. Sözü biraz uzatmak pahasına da
olsa, bu yiyecek sunmanın Sümerlerde, Mısırlılarda ve Ya-
hudilerde nasıl olduğunu gözden geçirelim:( «Sümerlerde,
müminlerm tanrılara sundukları kurbanlar, gerçekten, tan
rıların besini olarak düşünülmekteydi. Kurban edilen ..hay
vanların etleri ya ateşte kızartılmak, ya da tencerede pişi-
riîmeliydi; çörekler ve tanrıya gösterilip sonra papazların
yiyecekleri ekmekler de (İsrael’de de bunlar tıpkı tıpkısına
vardı) gene tapınakta pişirilirdi; bu sebeple mutfak, tapına
ğın önemli bir bölümü idi!» (Geldanistan’de Ur. Woolley).
Mısırda «Tanrıyı doyurma» töreni şöyle yapılırdı: «Gün
doğmadan_az önce sungu alayı tapmağın yan koridorundan
gelir. Önde, kollarının üzerinde çiçek ve yemişler dolu tep-
sîler,_yâ~cfa başlarının üzerinde tanrının açlığını giderecek
ekmek "ve etler yığılı kaplarla susuzluğunu giderecek bira
ya da şarap dolu testiler taşıyanlar gider. Boyuna dualar
okuyan bir papaz bunlara öncülük etmektedir. Bu alay iler
ledikçe, tapmağın kapıları birbiri ardı sıra açılır. Dualar, ta-,
pmağm tanrısına yiyeceklerin sunulmakta olduğunu ye
\ MUSA ve YAHUDİLİK 147
önün yemeğe davet edildiğini anlatmaktadır. Tapınağın or-

fasında bulunan sunak salonuna gelince, yiyecekleri taşı
yanlar durur, getirdiklerini sehpalar üzerine ve sunağa ko
yarlar';'içecek testilerini, bunun için yapılmış desteklere yer
leştirirler, bütün bu sunguların üzerine çiçekler ve yeşil
bitkiler serpilir!- Yiyecek taşıyıcılar çekildikten, papaz da
sunguları, üzerlerine su serperek ve tiitsileyerek takdis et
tikten sonra, yiyecekler ertesi güne kadar orada bırakılır...
Bu sunguiar, ertesi gün, belirli bir bareme göre, tapınakta
ki papazlar arasında bölüşülür Böylelikle Firavun, aynı yi
yeceklerle hem tanrıyı, hem de papazları doyurmuş olur.»
(Eski Mısır Rahipleri - Serge Sauneron).
Ayrıca, Mısır’da, tapınak dışında da nasıl kurban sunul
duğunu Herodot’tan okuyalım:
((Kurban şöyle kesilir: Önceden muayene edilip kurban-
lık olarak işaretlenmiş hayvan, kurban kesilecek sunağa ge
tirilince odun yığını ateşlenir. Sonra bu ateşe, tapınak tara-
fına olarak, şarap dökülür. Daha sonra tanrının adını çağı-
rırlar ve kurbanı keserler, başını gövdesinden ayırırlar, deT
risini yüzerler. Başa İânetler okurlar; eğer Helİen tüccarT
larının bulunduğu bir pazar varsa, başı oraya getirip satar
lar, yoksa ırmağa atarlar; o sırada da eğer kurbanı kesenin,
ya da bütün Mısırın üzerine bir belâ gelecekse, bu başa gel-
mesini dilerler. Her tanrı için kurban törenleri başka baş
kadır. En büyük saydıkları tanrıça (îsis) için naşıJLyaptık-
larmı anlatayım: Önce oruç tutup dua ettikten sonra bir
inek keserler, derisini yüzerler ve barsaklarmı çıkarırlar,
ama geri kalanları içinde bırakırlar. Ayakları, butların en
ucunu, omuzları ve boyunu kesip alırlar. Bunu yaptıktan
sonra gövdeyi temiz ekmekler, bal, üzüm, incir, buhur, gün-
nük ve başka yakılacak tütsülerle doldururlar. Böyle dol
durulan gövdeyi yakarlar ve üzerine bol bol yağ dökerler.
Kurban yanarken, bütün oradakiler .dövünürler. Dövüşine-

den sonra, kurbandan kalan parçalarla kendilerine bir ye
mek hazırlarlar. (Herodot. II. 35, 36).
Şimdi böyle bir töreni Tevrattan okuyalım: «Eğer ya
kılan takdime (sungu) davardan, koyunlardan ve yahut ke-
çilerdense onu erkek, kusursuz olarak arz edecektir. Ve onu
mezbahanın kuzeye doğru olan tarafında, Tanrınm önünde
boğazlıyacak; ve Harfin oğulları, kâhinler, onun kanın: ırtez-
bah üzerine çepeçevre serpecekler. Ve onu başı ve yağı ile
beraber, kendi parçalarına göre kesecekler ve kâhin onlan
nıizbahta olan ateşin üzerindeki odunların üstüne dizecek,
fakat içler ve paçaları su ile yıkayacak; ve kâhin hepsini tak
dim edip mezbah. üzerinde yakacaktır; yakılan taddime
Tannya hoş kokudur.» Bundan sonra kumru ve gü
vercin palazlarının nasıl sunulacağı anlatılır: Kâhin bunla
rın başını tırnağiyle koparacak, kursağım çekip çıkaracak
ve kuşu olduğu gibi yakacaktır. Tevrat bunun için de gene:
«Tanrıya hoş kokudur!» der. «Ve birisi Tanrıya ekmek tak-
dimesi arz ettiği zaman, takdimesi ince undan olacak ve
üzerine yağ dökecek ve onun üstüne günnük koyacaktır... Ve
kâhin onun anılması olarak onu mizbah üzerinde yakacak
tır; o ateşle yakılan takdime, Tannya hoş kokudur; ve ek
mek takdimesinden arta kalan, Harûnla oğulları içindir...
Ve fırında pişmiş ekmek takdimesi erz ettiğin zaman, yağ-
la yuğrulmuş ince undan mayasız pideler, yahut üzerine yağ
sürülmüş mayasız yufkalar olacak o Tavada ya da saçta piş
miş ekmeklerin de hep «mayasız» iyi cins ince undan olma
sı, üzerlerine yağ sürülmesi yazılıdır. Gelen bu ekmeklerden
kâhin, bir lokmayı Tanrı için ateşte yakar, geri kalanları da
arkadaşlariyle paylaşıp yer. Mayalı ekmekler «Tanrı gör
sün diye» arz edilir, ama sunağa konmaz ve yakılmaz. Bu
rada hoş bir cümle de geçmektedir: (Ve ekmek takdimele-
rinin her birini tuzlıyacakşın!) Unutmıyalım ki tuz, eski çağ
larda şimdikinden çok değerliydi ve sıcak yerlerde yaşıyan
ların ve tahılla, geçinenlerin tuz ihtiyacı da büyüktür. Kâhin
lerin" bunun unutulmamasını söylemekte hakları vardı,
■«Eğer takdime, Tanrıya selâmet takdimesi, davardjansa, er
kek yahut dişi olsun kusursuz olarak onu takdim edecek...
ve (kâhin) elini takdimenin başı üzerinie koyacak, ve onu
toplanma çadırının önünde boğazlıyacak ve Harûun oğulla
rı onun kanını nıizbalı üzerine çepeçevre serpecekler...
Onun yağını, kuyruk sokumu yakınından bütün kuyruğu,
ayıracak; ve içleri kaplıyan yağı, ve içler üzerinde olan bü
tün yağı ve iki böbreği ve onların üzerinde belin yanuıda
olan yağı ve karaciğer üzerinde olan zan böbreklerle bir
likte ayıracak ve kâhin onu mizbah üzerinde yakacak; Tan
rıya ateşle yapılan takdime (onun) yiyeceğidir; bütün yağ
Tannnındır. Nesillerinizce, bütün meskenlerinizde ebedî ka
nun olacaktır; iç yağı ve kan, hiç yemiyeceksiniz.»
Büyük günahların kefareti olarak Tanrıya kusursuz,
genç bir boğa kesilirdi. Bunun da yağı mizbahda, derisi
ne varıncaya kadar bütün parçaları dışarıda, kül dökülen
yerde yakılırdı, bundan hiç kimseye pay verilmezdi. Tevra-
tın, hangi sebep ve vesilelerle neler kesileceği, bunlardan
hangilerinin kâhinin, hangilerinin bütün tapmak hizmetli
lerinin olacağı üzerindeki uzun listesini alacak değiliz. Sa
dece şunu da katalım: Tevrat, yakılacak buhurların reçete
sini bile vermektedir!
Görülüyor ki İsrael’in dini, önceleri öteki Ön Asya din-
lerinden üstün, hata pek de farklı değildi. Burada «Görül
mez bir Tanrı» düşüncesinden de pek söz edilemez; çünki
daha önce de gördüğümüz gibi, İsrael tanrısının kendini ba:
zı bazı gösterdiği, hatta gökten inip insanlarla konuştuğu
bile olurdu. Şu halde o da Marduk, Baal, Osiris ve saymak
la tükenmiyecek öteki ilkçağ tanrılarından biriydi. Sadece
heykeli yapılmamaktaydı.
Musa Şeriati adı verilen tsrael Oğulları kanununda, en

önemli, hatta denebilir ki biricik ibadet yolu olan kurban
törenleriyle ilgili kısımlardan geri kalanları gözden geçirir
sek bir kısmının çok eski, totemcilik çağlarından kalma
«Tabunlar, ötekilerin de, daha gelişmiş, şehirler ve köyler
de oturan bir milletin hayatını düzenliyen ahlâk ve hukuk
kuralları olduğunu görürüz. İsrael oğulları, geleneğe bağlı
lıkla, ilkel kabile kurallarını da sürdürmüş, ya da siirdür-
miye çalışmıştır.
MUSA ŞERİATINDE TABULAR
TOTEM VE TABU
Musa dininin, çok tanrıcılıktan millî bir tanrıya, ondan

da, bütün dünyanm tek, ortaksız bir tanrısı olduğu düşün
cesine geçişinin yüzyıllar boyunca sürmüş bir evrimin sonucu
olduğunu, ama bu dinde daha önceki, ilkel insan topluluk
larının sihir, kutsallık tasarımları, totem ve tabulara daya
nan ilkel dinlerinden de birçok izlerin kalmış olduğunu söy
lemiştik. Bunları ele almazdan önce, belki bazı okuyucuları
mızın şimdiye kadar yabancı kalmış oldukları bu konu üze
rinde biraz durmak istiyoruz :
Dinler tarihinde kullanılagelen özel birtakım deyimler
vardır ki bunlar gündelik konuşmalara kadar girdiği halde,
çoğu zaman, açık anlamları, birçoklarınca bilinmemektedir.
Bu sebeple, dinlerin doğuşunda önemli rolleri olan bazı kav
ramları açıklamakla başlıyalım; bunların çoğu «İlkel» din
lerin (Yani yazısız halkların dinleri) deyimleridir, ama baş
ka dinlerdeki artakalan’lar için de kullanılırlar.
Mana (Melanezya dilinde: Güç, Kudret v.b.g.) insanla
rın, hayvanların, ya da eşyanın görülmedik ya da çok üstün
şeyler yapabilmelerini sağlıyan esrarlı bir kuvvete verilen
addır. Kabile reisleri ve büyücülerde Mana vardır, başrılı-
larda, güçlülerde, başkalarına göre daha çok Mana vardır.
İnsanlardan Mana hayvanlara ve eşyaya da geçebilir ve bu
sayede onlar da aynı, tabiat üstü kuvvete sahip olurlar.
Manayı insan dışı, insana bağlı olmıyan bir kuvvet kay
nağı olarak tasarımlamak yanlıştır, dinlerin ilk basamağı

olan,bu ilkel çağda kişiler ve nesneler dışında bir kuvvet ta
sarımı asla var olmamıştır.
Fetiş (Portekizce feitiço. Bu kelime Lâtince faktitius’-
tan gelmedir. Aslında anlamı yapma, uydurma bir şey iken,
sonradan «Büyülü şey» yerine kullanılmıştır). Bu deyimden,
herhangi bir hali dikati çeken, ve sahibine tabiatüstü kuv
vetler verebilen bir taş, bir kök gibi şeyler anlaşılır. Bunlar
da tabiatüstü bir varlığın oturduğu, ya da böyle bir varlık
tan gelen Mana’nın bunlara yerleşmiş olduğu tasarımlanır.
Kazâ ve belâdan korumak için taşınan maskotlar ve nazar
lıklar, gerçekten uğur getirdiklerini düşünenler için birer fe
tiştir.
Tabu, Polinezya'lılarda yasak ya da, belirtilmiş, anlamı
na gelir. Tabu olan bir kişiye ya da bir şeye dokunulamaz,
tabu olan yiyecekler yenemez, tabu olan hayvanların asıl ad
ları söylenemez, onun yerine başka bir deyim kullanılır
(Bizde kurda canavar dendiği gibi) Ölümle ve ölenlerle il
gili olan şeyler çoğu zaman tabu’dur; bir ölüye dokunanın
kendisi de tabu olur. Bazı kere papazlar ve kabile reisleri
de tabu olurlar, o zaman onlara da ortadan kimseler doku
namaz. Beri yandan onlar için de birçok şeyler yasaktır,
meselâ yere basamazlar, ya da bazı şeyleri yiyemezler. Eski
Roma’da Jüpiter’in başpapazı olan Flaman Dialis’ler ata bi
nemezlerdi, hatta bir atı görmeleri bile yasaktı, silâhlı bir
adamı da görmeleri, kırılmamış bir yüzüğü taşımaları, gi
yimlerinde bir düğüm olması, mayalı hamura, bir keçiye,
köpeğe, çiğ ete, fasulya ve sarımsağa, değil dokunmaları, ad
larım söylemeleri yasaktı. Saçlarını özgür bir adamın tunç
bir ustura ile kesmesi, kesilen saç ve tırnaklarının uğur ge
tiren bir ağacın altına gömülmesi lâzımdı. Bir ölüye doku
namaz, dışarıda başı açık dolaşamazlardı. Eşleri Flaminica
için de böyle tabular vardı: Bir çeşit merdivenden üç basa-
maktan fazla çıkamaz, belirli tören günlerinde saçlarını ta-
rıyamazdı; sandallarının meşini kendiliğinden ölmüş bir
hayvanın derisinden olamazdı, mutlaka kesilmiş, ya da kur-
. ban edilmiş bir hayvandan alınacaktı; gökgürlemesi duya
cak olursa, ta bir kefaret kurbanı sununcıya kadar mundar
sayılırd.
Âdet gören, ya da çocuk doğuran kadınlar, hemen he
men bütün ilkel halklarda tabu idi.
Tabuların gerçek sebebini anlamak zordur. Bazıları, ta
biat üstü varlıklardan, ya da tehlikeli Mana’ya sahip olan
şeylerden kaçınmak için gibi görünmektedir, ama birtakım
larının sebebini anlamak mümkin değildir. Bazıları bunla
rın bir çeşit muaşeret adabı oldukları düşüncesindedir. Her
halde bunlara dinî bir değer vermek mümkin değildir.
Tabu ile bir çeşit benzerliği olan başka bir durum da,
kutsallıktır. Kutsal olan şeyden de çekinmek lâzımdır, ön
ceden, gerekli hazırlıkları yapmadan onlara dokunmak teh
likelidir. Ama bunlar sade tehlikeli değil, aksine, gerektiği
gibi davrananlar için iyilik getiricidirler. Burada şunu da
kaydedelim ki, Lâtincede kutsal demek olan, sacer, hem kut
sal, hem de lanetleme anlamına gelir.
Totemcilik dünyanın birçok yerlerinde, özellikle Kuzey
Amerikada ve Avusturalya’da görülmektedir. Amerika yerli
leri bir kabile, bir sop, hattâ bazı kere bir şahsm dedesi
saydıkları bir hayvan ya da bitki türüne, bazı kere de bir
tabiat olayına Totem adını verirlerdi. Totem incitilemez ve
öldürülemez, buna karşılık o da kabîleyei, ya da kişiyi ko
rur. Totemcilikle aynı zamanda özel bir toplum sistemi de
görülür: Buna göre bir totem grupunun üyeleri kendi gru-
pu arasında evlenemezler; meselâ totemi bizon olan bir ka
bileden kimse ayni kabileden birini alamaz, kendine başka
bir totem grupundan eş arar; buna Eksogami adı verilir.
Avusturalya yerlilerinde her yıl, belirli bir gün totem
hayvan için tören günü olarak ayrılır. Bu sırada, bütün yıl

yasak olan, bu hayvanın eti yenir. Netekim eski Cermenler-
de at böyle idi. Eti ancak erkekler toplantısında ve belirli
bir törende yenirdi. Japonya’nın asıl yerlileri sayılan Aino’-
larda ayı totem hayvandır ve eti böyle yenir.
Şimdi bu ışık altında Musa kanunlarını mundar ve ha
ram saydıklarını gözden geçirecek olursak birçok dikkate
değer noktalar göreceğiz. Bunların açıkça gösterdiği gibi,
îsrael oğullarının, ilkel atalarından kalma tabuları, hatta to
temleri saymakta devam ettiklerini kolayca anlıyacağız:
İSRAEL OĞULLARINDA HAYVAN

VE BİTKİLER ÜZERİNE TABULAR
Hayvanların uyluk başı üzerindeki kalça kasının yen

mesi yasaktır. (Bunu Yakob’un tanrı ile güreşi hikâyesinde
görmüştük).
Abib ayında yedi gün mayalı ekmek yenmiyecektir.
Temiz olmıyan (Buradaki temizlik gerçek temizlik de
ğil, tabu olan şeyler anlamınadır) her türlü şeye dokunan
et yenilmiyemek, ateşe yakılacaktır.
Hiçbir hayvanın kanı yenmiyecektir. (Tevrat: kan can
dır, der).
Dört ayaklı hayvanlardan çatal tırnaklı ve geviş getiren
ler dışındaki hepsi mundardır, etleri haramdır, leşlerine do
kunan da mundar olur.
Deve, ada tavşanı, tavşan, ve domuz mundardır, etleri
haramdır; leşlerine dokunan da mundar olur. (Domuz Mı
sırda en eski çağlarda da beslenen bir hayvandı. O zamanki
domuzların şimdikinlere benzer tarafları pek azdı. Uzun ba
caklı, uzun gövdeli idiler, burunları son derece uzundu. Bu
hayvanlar Mısırda, Kopt köylerinde bugün de bulunmakta
dır. Herodot’un anlattığına göre domuz Mısırda Osiris’in
düşmanı tanrı Seth’in hayvanı idi. Hatta Seth’e domuz adı

da verilirdi. Gecenin ve kötülüklerin tanrısı olan Seth’e meh
taplı gecelerde domuz kurban edilir ve hu törende eti ye
nirdi. Burada tipik bir totem hayvan görüyoruz. îsrael oğul
ları belki Mısırdan bu tabuyu almış olacaklardır. Ama de
veye gelince, İsrael’in Mısırda bulunduğu sırada., hatta yüz
yıllarca sonra bile orada deve yoktu, ve tanınmıyordu. Ev
cil deve ancak M.ö. 11. yüzylda görülmiye başlamıştır. Tev-
ratta (Tekvin 24, 10) deveden bahis varsa da gerek bunun ge
rek etinin yenme yasağının Tevratın yazıya dökülmesi sıra
sında konduğu açıkça görülmektedir.)
Bütün pulsuz ve kanatsız su hayvanlan haramdır.
(Bu hesaba lüfer, palamut, uskumru gibi sayısız balık
çeşitleri girmektedir. Ayrıca bütün öteki deniz hayvanları
nın yenmesi de yasak edilmiş olmaktadır).
Kuşlardan çengel gagalı ve pençeli, yani yırtıcı olanlar
mundardır. (Ama bunların arasında kuğu, toy, hüthüt gibi
yırtıcı olmıyanlar da katılmakta, yarasa da kuşlar arasında
sayılmektadır.)
Böceklerin her çeşidi mundardır. Yalnız çekirgenin her
çeşidi bundan ayrı tutulmuştur; bunları yemek helaldir,
ötekilerin leşlerine dokunan da mundar olur.
Sürüngenlerin hepsi mundardır. Leşlerine dokunan da
mundar olur. (Şunu da katalım: Tevrat, sıçan ve gelinciği
de sürüngenlerden saymaktadır!)
Bu hayvanlara değen kişiler ve şeyler üzerine hükümler
şunlardır :
Bu mundar (Tabu) hayvanlardan birinin leşi kap ka
cak, elbise, çul, v.b.g. bir şeye değerse, o şey mundardır.
Suya batırılacak, ama gene de, akşama kadar mundar ka
lacaktır. Eğer kap topraktansa kırılacaktır. Böyle bir kaba
konan yiyecek ve içecek mundardır. Fırın ya da ocağa böy
le bir leş değerse bunlar yıkılacaktır. Bundan sadece pınar
ve kuyular ayrı tutulmaktadır. Ekilecek tohumun üzerine

böyle bir leş düşerse, eğer tohum kuru ise zararı yoktur,
yok eğer ıslaksa mundar olur, ekilemez, ekilirse ürünü ye-
nemez. Böyle leşlere dokunan insan da mundar olur, elbise
sini yıkayacak, ama o akşama kadar mundar kalacaktır.
Yenmesi helâl olan hayvanlar ölürlerse, onların leşine
dokunan da akşama kadar mundar sayılacak, o da elbisesi
ni yıkayacak ve akşama kadar mundar kalacaktır.
Yeni dikilen yemiş ağaçlarının yemişi, üç yıl tabudur,
yenmez. Ancak dördüncü yıl verdiği yemişler tanrıya sunul
duktan sonra, beşinci yıl yenebilir.
Her yedinci yıl, tarlaları ekmek ve bağları budamak ya
saktır. Bu yılda kendiliğinden bitenler, ve bağda yetişen
üzümler tabudur, derilmez.
Tarlaya iki çeşit bitki yan yana ekilmiyecektir. Sebzeler
ve yemiş ağaçları için de böyledir. Böyle dikilen ve ekilen
lerin ülrünleri sahipleri için tabudur. İki ayrı cinsten hay
vanın çiftleştirilmesi de yasaktır, iki ayrı cinsten dokunmuş,
meselâ yün keten karışığı elbise de tabudur.
Bir sofrada etle tereyağının bir arada bulundurulması,
ya da eti tereyağında pişirmek yasaktır. (Oğlağı anasının
sütiyle pişirmiyeceksin denmiş olmasından çıkan hüküm.)
Tanrıya sunulmuş yiyecekler tabudur. Bunları yalnız
Harun soyu, bazılarını da tapmak hizmetlileri yiyebilir.
İNSAN ÖLÜLERİNEL BAĞLI TABU LAR
İnsan ölüsü, tıpkı mundar hayvanların leşleri gibi mun

dardır. ölüye değmiş olan eşya da mundardır. İster ölüye,
ister ölüye değmekle mundar olmuş bir şeye değen insan
da mundar olur. Bunlar için Tevrattaki hükümler şunlardır:
Bir insan ölüsüne dokunan kimse yedi gün mundar ola
caktır; üçüncü ve yedinci günlerde kendisini temizliyecek ve
o zaman temiz olacaktır. Ama bunu yapmazsa mundar ka

lacaktır. Bir insan ölüsüne dokunup kendini temizlemiyen
herkes İsrael arasından atılacaktır.
Çadırda bir adam ölürse, o çadıra her giren ve çadır
da olan herkes yedi gün mundar olacaktır. Çadırdaki (Ya
da evdeki) üzeri örtülü olmıyan her kap mundar olacaktır.
İster kılıçla öldürülmüş olsun, ister kendiliğinden ölsün,
kırda ölmüş bir adamın ölüsüne, ya da insan kemiğine, ve
ya bir mezara kim dokunursa yedi gün mundar olacaktır.
Böyle mundar insanların temizlenmeleri hayli karışık
bir seremoni ile olmaktadır. İşin garibi, o adamı temizlemek
için üzerine (Mundarlık suyu) serpen de mundar olmakta,
o da elbiselerini yıkamak zorunda kalmaktadır. Ayrıca, böy
le mundar olmuş bir kimseye her dokunan da mundar ol
maktadır.
Baş Kâhin için bu hükümler daha da ağırdır. Baş Kâ
hin, anasının ve babasının cenazelerinin bile yanısıra gide
mez.
Bazıları, ölüler hakkındaki bu hükümleri Musa dini
nin ölüler ve mezarlara bağlı batıl inançlara karşı koyduğu
nu ileri sürerler, ama bunlar, günümüzde bile bazı ilkel
toplumlarda hemen hemen böylece yaşamakta olan tabular
dan başka bir şey değildir. İlkel insan ölüde, başkalarına za
rar verebilecek kötü bir güçün bulunduğuna inanmaktadır.
Hattâ birçok ilkel milletlerde, ölenin adı bile tabudur; bazı
larında bu yasak sadece yas müdetince sürer, bazılarında
ise artık hiçbir zaman ölenin adı ağıza alınmaz. Yeni Ze
landa’daki Maori’lerde bir ölüye dokunan ya da gömülme
sinde bulunan herkes son derece mundar sayılır, hiçbir eve
giremez, kime veya neye yaklaşırsa onu da mundar ederdi.
Yiyeceği şeylere bile el sürmezdi, aksi halde onlar da mun
dar olurdu. Yere konan şeyleri ağziyle almak zorundaydı.
Belirli bir zamandan sonra tabu kalkar ama bu sırada kul
landığı bütün kapların kırılması, giydiği şeylerin hepsinin

atılması gerekirdi. Ta Yeni Zelanda’daki bu gelenek hemen
hemen tıpkı tıpkısına Musa kanunlarında da görülmektedir.
VÜCUTTAN AKINTI GELMESİYLE

İLGİLİ TABU’LAR
Bir kimsenin vücudünden akıntı gelirse o adam mun

dar olur. Böyle birinin üzerinde yattığ yatak, üstüne oturdu
ğu her şey mundardır. Onun oturmuş olduğu bir şeyin üze
rine oturan da mundar olur; bunu yapan, elbesesini yıka
yacak, kendi de akar suda yıkanacak ya da tamamiyle suya
dalacak, ama o gün akşama kadar gene de mundar kalacak
tır. Mundar olan kişinin bindiği hayvanın eğeri için de ay
nı hüküm vardır. Akıntısı olan kimse, ellerini yıkamadan bi
rine dokunacak olursa onu da mundar eder. Mundar kişi
nin kullandığı kap topraktansa kırılacak, ağaçtansa su ile
yıkanacaktır.
Akıntı kesilince yedi gün bekliyecek, sonra elbisesini yı
kayacak, kendi de akar suda, ya da suya dalarak temizlene
cektir. Sekizinci günde de iki kumru, ya da iki güvercin pa
lazını Toplanma Çadırına götürecektir. Kâhin bunlardan bi
rini suç kurbanı, ötekini de yakılacak sungu olarak Tanrı
ya sunacaktır.
Cinsî münasebette bulunanlar bütün gün mundar kala
caklar, sonra yıkanacak ve elbiselerini temizliyeceklerdir.
Kadınlardan kan gelmesinde, kadının yedi gün mundar
sayılması lâzımdır. Bu sırada ona dokunanlar da bütün gün
için mundar olurlar. Böyle bir kadının yattığı yatak, üzeri
ne oturduğu her şey mundardır; bunlara dokunanlar da bü
tün gün için mundar olur, ancak yıkanarak ve elbiselerini
yıkayarak temizlenebilirler. Böyle bir kadınla yatan erkek
yedi gün mundar olur ve onun da üzerinde yattığı her şey

mundar sayılır.
Kanı kesüen kadın da iki kumru ya da iki güvercin par
lazım kurban olarak sunmak zorundadır. Ama bundan önce
o da yıkanacak ve elbiselerini yıkayacaktır.
Çocuk doğuran kadınlar, eğer çocuk erkekse yedi gün
mundardır, sekizinci gün çocuk sünnet edilecek, ama ka
dın otuz üç gün daha yarı mundar olarak bekliyecektir. Bu
sırada kutsal şeylere dokunması ve tapmağa girmesi yasak
tır. Çocuk kız olursa, ana yedi günlük mundarlıktan sonra
altmış gün mundar olarak kalacaktır.
Erkek ya da kız çocuk doğuran kadın temizlenmek için,
temizlenme günleri geçince Toplanma Çadırına bir yıllık bir
kuzu ile bir güvercin, ya da kumru yavrusu götürecek. Kâ
hin de bunları kurban edecektir. Eğer kadının kuzu kesmi-
ye gücü yetmezse iki güvercin palazı da. yetecektir.
Buna benzer tabu kurallarına ilkel toplumlarda çok Taş
lanmaktadır.
HASTALIKLARLA İLGİLİ TABULAR
Tevratta birtakım hastalıkların adı geçer. Bunların ba

şında, Tanrının ceza olarak yolladığı Veba gelmektedir.
Ama bu, gerçekten veba mı, yoksa başka salgınlar mıdır, bu
nu bilmemize imkân yoktur. Bundan ‘başka, gene Tanrının,
asi kullarına ceza olarak verem, sıtma, mısır çıbanı, ur,
uyuz, delilik, körlük gibi dertleri gönderdiğini" de okuyoruz.
Bu hastalıklardan birçoğu bulaşıcı olduğu halde, Tevratta
bunlar için hiçbir tabuya Taslamıyoruz. Sadece cüzam hak
kında sayfalar dolusu hükümler vardır. Bunlara dikkat edi
lecek olursa, sağlık kurallarından apayrı, tabuların çoğun
da olduğu gibi, nedenleri anlaşılmaz şeyler oldukları görü
lür.
Tevrat cüzamın insanda, eşyada, hattâ duvarlarda hile

olabileceğini yazar, her biri için neler yapılacağını da bil
dirir. Bu buyruklar tamamiyle sihir ve afsun karakterini
taşır. Ayrıca cüzamı geçmiş olanların nasıl temizlenecekle
rini de kaydeder. Bildiğimiz gibi cüzamın günümüzde bile
tam çaresi bulunmuş değildir, kendiliğinden de geçmez. Şu
halde Tevratın cüzamı, bizim büdiğimiz hastalık değil, her
çeşit deri hastalıklarına, eşya ve duvarlarda görülen küfle
re ve lekelere toptan verilen bir add. Bu bahsi fazla uzat
mamak için sadece, eşyada ve duvarlarda «cüzam» görüldü
ğü zaman ne yapılması emredildiğini buraya alalım: «Eğer
bir esvapta, gerek yün esvapta, gerek keten esvapta, gerek
keten, gerek yün arışta yahut argaçta olsun; gerek deride,
gerekse deriden yapılmış her hangi bir şeydje cüzam has
talığı olup; ...hastalık yeşilimsi yahut kırmızımsı olursa cü
zam hastalığıdır, ve kâhine gösterilecektir. Ve kâhin hasta
lığı görecek ve kendisinde hastalık olan şeyi yedi gün ka-
pıyacaktır; ve yedinci günde hastalığı görecek; eğer hasta
lık... yayılmışsa hastalık azgın cüzamdır; mundardır.... Ateş
te yakılacaktır.» (Levililer 13, 47).
Bir evde duvarlarda yeşilimsi ya da kırmızımsı lekeler
görünürse o zaman ev yedi gün kapanmaktadır, yedinci gün
de lekelerin yayıldığını görürse, o zaman kâhin evin bütün
iç sıvalarım kazıtacak ve taşları da çıkartacaktır. Ev yeniden
sıvandıktan sonra «hastalık» yeniden gözükürse, o zaman
ev yıkılacak, taşı, toprağı ve ağaçları şehir dışında bir yere
atılacak, o evde yatmış olanlar elbiselerini yıkayacaklardır.
Eğer hastalık yeniden görülmezse kâhin evi temizlemek için
«İki kuş, ve erzağacı, ve kırmızı yün ve zufa otu alacak; ve
bir kuşu toprak kapta akarsu üzerinde boğazhyacak ve er-
zağacını ve kırmızı yünü ve diri kuşu alacak ve onlan bo
ğazlanmış kuşun kanma ve akarsuya batıracak ve eve yedi
kere serpecek.... ve evi temizlemiş olacak; ve diri kuşu şehir
dışarısına, kıra salıverecek.» Cüzamının geçtiği anlaşılan

adam için de aynı garip tören uygulanmakta, ondan sonra
adam elbisesini ve vücudünü yıkayıp orduya girebilmekte
dir. Cüzamlılar ordunun, ya da şehrin dışında oturtulmak
taydı.
Burada dikkate değer bir nokta da İsrael kâhinlerinin
her konuda yeti sahibi, oluşlarıdır. Kâhin hem hekim, hem
din adamı, hem de yargıçtır.
MUSA ŞERİATINDA YASAKLAR

GARİPLER, YOKSULLAR, DULLAR
VE ÖKSÜZLER ÜZERİNE HÜKÜMLER:
Çünkü Tanrınız Rab, o Tanrıların Tanrıs' ve Rablann
Rabbı, şahıslan saymıyan ve rüşvet almıyan büyük, kudret
li ve heybetli Tanrıdır, öksüzün ve dul kadınn hakkını hak
eder, garibi sever ve onlara ekmek ve giyecek verir. Sizler
ki Mısırda garip idiniz, garipleri sevin! (Tesniye 10, 17 - 22).
Garibe haksızlık etmiyeceksin ve ona gadretmiyeoeksin;
çünkü siz Mısır diyarında gariptiniz. Hiç bir dul kadını ve
öksüzü incitmiyeceksin!... Eğer kavmıma, yanında olan bir
yoksula ödünç para verirsen, ona karşı tefeci gibi olmıya-
caksın; onun üzerine faiz koymıyacaksuı. Eğer komşunun
abasın rehin olarak almış olursan, güneş batmazdan önce
ona geri vereceksin. Çünkü o, kendisinin tek örtüsüdür, be
deninin giyimidir; ne ile yatsın?.. (Çıkış, 22, 20 - 26).
Komşuna ödünç bir şey verdiğin zaman onun rehinini
almak için onun evine girmiyeceksin. Dışarda duracaksın
ve kendisine ödünç verdiğin adam, rehinini sana, dışarıya
getirecek. Eğer o adam yoksulsa onun rehini ile yatmıya-
caksm; güneş battığı zaman rehini mutlaka kendisine geri
vereceksin, ta ki örtüsü altında yatsm... Kardeşlerinden ol
sun, yahut memleketinin şehirlerindeki kendi gariplerinden
....... .... .. ...... F: 11
olsun, düşkün ve yoksul gündelikçiyi sıkıştırmıyacaksın.

Onun ücretini gününde, güneş batmadan vereceksin. Çünki
yoksuldur o, ve ücretini bekliyerek üzülür... Garip ve öksü
zün hakkını değiştirmiyeceksin; dul kadının giysisini rehin
olarak alımyacaksın. Hatırla ki sen de Mısırda köleydin ve
Tanrın Rab seni oradan kurtardı. İşte bunun için sana, böy
le yapmanı emrediyorum. Tarlanda ekinini biçtiğin ve tar
lada bir demeti unuttuğun zaman, onu almak için geri dön-
miyeceksin: Garibin, öksüzün ve dul kadınındır bunlar...
Ağaçlarını silkeleyip zeytin topladığın zaman, artakalanları
devşirmek için geri dönmiyeceksin; bunlar garibin, öksüzün
ve dul kadının olacaktır.. Bağını bozduğun zaman artaka
lanları devşirmek için geri dönmiyeceksin; garibin, öksüzün
ve dul kadınındır bunlar. Mısır diyarında köle olduğunu ha
tırlıya çaksın; işte bunun için sana,„bunları yapman; emredi
yorum. (Tesnie, 24, 10 - 22).
Diyarınızda bîr garip sana misafir olursa, onu mağdur
etmiyeceksiniz. O, aranızda yerli gibi olacak ve onu kendin
gibi seveceksin. Çünkü Mısır diyarında gariptiniz! (Levili-
ler 19, 3). Sizin için hüküm bir olacak; garip için nasılsa,
yerli için de öyle olacak. (Levililer 24, 22).
Yakınlarını düşünmek ve korumak, kendini bir soy gi
bi sayan İsrael oğulları için, kişi haklarını daraltsa bile, ta
biî idi ve bundan yüksünmiyeceklerdi; çünkü bugün hanay
sa yarın sanadır, diye düşüneceklerdi, öksüz ve dulun duru
mu bir günden ötekine değişebilirdi. Ama şeriattaki garip
ler ve köleler üzerine olan hükümler, gerçekten, zamanına
göre çok insancadır. Garipler, yani yabancılar, İsrael şehir
lerinde yaşıyan başk.^ milletlerden insanlardı. Bunların öz
gürlükleri sınırlı idi, ama bütün haklardan yoksun değiler-
di. Hamurabi kanununda yabancılar için maddeler yoktur.
Bunu da tabi görmelidir: çünkü Babil hükümeti çok güç-
lüydü ve gariplere hak tanımıyabüirdi. İsrael ise, yanında
yaşıyan yabancılara muhtaç durumdaydı. Bütün ticareti

elinde tutan Fenikeliler olmadan ne yapabilirlerdi ki? Süley-
manın Sur.dan'ustalar sağladığını, Fenike kıralı Hiram’ın
yardımiyle Ofirden altın getirttiğini, tapınağı için gereken
sedir ağaçlarını onlardan sağladığın ileride göreceğiz. Ya
bancılardan askerleri olduğunu da bilmekteyiz: netekim Da
vud’un Hitit subayı Uria’nın karısına göz koyup adamı hî-'
leyle öldürttüğünü ve karış Bar-Şeba’yı yanında alıkoyduğu
nu da Tevrat yazar. Ama köleler hakkındaki hükümler dik
kate değer:.
«Eğer İbranî bir köle satın alırsan, altı yıl hizmet ede
cek ve yedincide fidyesiz olarak azat edilecektir. Eğer yal
nız geldiyse yalnız çıkacaktır, eğer karisiyle geldiyse o za
man karısı ile birlikte çıkacaktır. Eğer efendisi ona bir ka-
din verir, o da kendisine oğullar yahut kızlar doğurursa, ka
dın ve çocuklar efendisinin olacak ve kendisi yalnız çıkacak
tır. Ama köle açıkça: Efendimi, karımı ve çocuklarımı sevi
yorum, hür çıkmıyacağım, derse, efendisi onu Tanrıya yak
laştıracak (yani tapınağa götürecek) ve onu kapıya, yahut
kapı süvesine kulağından, bir bızla çakacak, o da efendisi
ne ebedi olarak hizmet edecektir.. Eğer bir adam kölesine
yahut cariyesine değnekle vurur, ve o, eli altında ölürse,
mutlaka cezalandırılacaktır. Ancak bir, yahut iki gün yaşar
sa cezalandırılmıyacaktır; çünkü o, kendi malıdır.. Eğer bir
adam kölesinin yahut cariyesinin gözüne vurur da onu kör
ederse, köle yahut cariyesini, gözüne karşılık hür salıvere
cektir. Eğer kölesinin yahut cariyesinin dişini düşürecek
olursa, dişine karşılık onu azat edecektir. (Çıkş 21, 2, 26-27).
Eğer kardeşin, İbranî bir erkek, yahut İbrani bir kadın sa
na satılır ve altı yıl sana kulluk ederse, yedinci yılda onu
azat edeceksin. Onu azat ettiğin zaman, yanından eli boş
göndermiyeceksin; süründen, harmanından ve masarandan
ona cömertçe vereceksin; Tanrın Rab sana nasıl bereket
İ64 MUSA ve YAHUDİLİK
verdiyse, ona öyle vereceksin. Tanrın Rabbın seni nasıl kur

tardığını hatırla; bugün sana işte bunun için böyle yapmanı
emrediyorum. (Tesmiye 15, 12 - 15). Efendisinin yanından
sana kaçmış olan bir köleyi efendisine teslim etmiyteceksin;
seninle birlikte, aranızda, senin şehirlerinin birinde seçece
ği, beğendiği yerde oturacak; onu sıkıştırmıyacaksm. (Tes-
niye 23, 16 - 17).
Buraya bir nokta koyarak Hammurabi kanununda köle
ler üzerine olan bazı maddeler almak, bu iki kanunun ru
hundaki ayrılığı açıklamak için faydalı olacaktır sanıyoruz.
Bunlar Prof. Avram Galantd’nin «Hammurabi Kanunu» ad
lı eserinden alınmıştır.
Kiralın, ya da bir Maşenkak’m (soylunun) kaçan köle-.
sini evinde saklıyan ve onu zabitin emriyle iade ve teslim
etmiyen kimse ölümle cezalandırılır (Madde 16).
¿»ayet bir kimse böyle bir köleyi evinde alıkorsa, ve
sonradan köle onun elinde yakalanırsa, bu adam ölmeli.
(Madde 19).
Borç esiri, alacaklının evinde tabiî bir ölümle ölecek
olursa, alacaklı hiç bir tazminat vermemeli. (Madde 115).
Ama, eğer mahpus, hapsedenin evinde dayak, yahut mahru
miyet yüzünden ölecek olursa, mahpusun sahibi iş adamını
çağırtmalı ve eğer ölen, hür bir adamın oğluysa onun oğlu
nu öldürmeli, bir kimsenin kölesiyse 1/3 mine (1 mine aşa
ğı yukarı 0,5 kilogram) gümüş ödemeli. Bununla, alacağı da
ortadan kalkmış olacaktır. (Madde 117).
Bir kimsenin kölesinin gözünü harap eden, ya da bir
kimsenin kölesinin kemiğini kıran, kölenin değerinin yarısir
nı ödemeli. (Madde 199).
Kadın ve çocuklar, borç için esirliğe verilmişlerse, esir
olarak üç yıl hizmet etmelidirler. Dördüncü yılda hürdür
ler. (Madde 117).
Eğer bir köle, hür bir kimsenin yanağına vurursa, kü

renin kulağinî kesmeli. (Madde 205).
Eğer bir kimse kırkıcıyı aldatır ve bir kölenin işareti
ni görülmiyecek derecede kazıtırsa, o kimseyi öldürmeli ve
evine gömmeli. Eğer kırkıcı «Bilerek kazımadım», diye ye*,
min edecek olursa serbest bırakılmalı. (Madde 227).
Eğer bj.r kırkıcı,êfendisinin arzusu olmadan bir köle
nin işaretini görülmiyecek derecede kazırsa, bu kırkıcının
ellerini kesmeli. (Madde 226).
Hammurabi kanununda, efendinin kölesini öldürmesi,
ya da sakatlamasına karşı hiç bir madde yoktur. Efendi,
kendi malı olan köleye istediğini yapabilir. Üstelik, görül
düğü gibi, kendisine sığınan köleyi saklıyan da idam edil
mektedir. Musa şeriatiyle olan bu farkı aradan geçmiş olan
yüzyıllarda insanların ahlâkça daha ilerlemiş olduklarına mı
vereceğiz? O kadar ileri bir kültüre sahip olan Romalılarda
kölelerin durumunun ne olduğunu biliyoruz. Hatta çok ya
kın zamanlarda. Amerikadaki zenci kölelerin neler çektikle
rini hep okumuşuzdur. Şu halde, Israel Oğullarının kölele
re karşı bu tutumlarını, ilkçağın kanlı ve karanlık akışı için
de, insanlara kardeşliği hatırlatmıya çalışan bir sesleniş ola
rak kabul edebiliriz.
ADAM ÖLDÜRME ÜZERİNE

OLAN HÜKÜMLER
Bir kimseyi vurarak öldüren kimse, mutlaka öldürüle

cektir. Ama istiyerek olmayıp da Tann rasgetirdiyse onun
sığınabilmesi için'sana bir yer tayin edeceğim. (Çıkış 21, 13)
(Böyle, istemeden adam öldürenlerin kan dâvasından kur
tulabilmeleri için belirli şehirler ayrılmıştı).
Bir kimsenin komşusuna garezi olur ve onu hile ile öl
dürürse, öldürülmesi için onu mubahımdan bile alacaksın.

(Çıkış 21, 14).
Babasını ve anasını döven kimse mutlaka öldürülecek
tir. (Çıkış 21, 15).
Babasına ve anasına söven kimse mutlaka öldürülecek
tir. (Çıkış 21, 15).
Adamlar kavga ederlerken, biri, arkadaşına taş yahut
yumrukla vurursa, vurulan ölmez, fakat yatağa düşerse; kal
kar ve dışarıda değneği ile gezerse, o zaman ona vuran suç
suz olacaktır; ancak kaybettiği vaktin bedelini ödiyecek ve
onu iyice tedavi ettirecektir. (Çıkş 21, 18 - 19).
Adamlar kavga ettikleri sırada bir gebe kadına vururlar
da kadın çocuğunu düşürürse, ama kendisine bir zarar ol
mazsa, kocanm takdir edeceği diyeti, yargıçların vasıtasiy-
le ödiyecektir. Ama eğer zarar olursa, o zaman can yerine
can, göz yerine göz, diş yerine diş, el yerine el, ayak yerine.
ayak, yanık yerine yanık, yara yerine yara, bere yerine be
re vereceksin. (Çıkış 21, 22, 23) (Kölelere karşı olan suçla
rı daha önce belirtmiştik).
Tanrının ismine küfreden mutlaka öldürülecektir; bü
tün cemaat mutlaka onu taşhyacaklar; garip olsun yerli ol
sun, Rabbin ismine küfrettiği zaman öldürülecektir. (Levi-
liler 24, 16).
Bir kimse bir adamı öldürürse mutlaka öldürülecektir.
(Levililer 24, 17).
Bir kimse komşusunu sakat ederse, onun ettiği gibi
edilsin; kırık yerine kırık, göz yerine göz, diş yerine diş ol
mak üzere, adamı nasıl sakat ettiyse, kendisine d* öyle edi
lecektir. (Levililer 24, 19, 20).
Hayvan öldüren onu ödiyecek ve adam öldüren öldürü
lecektir. (Levililer 24, 21).
Eğer bir kimse başka birini demir bir aletle vurmuşsa
ve o ölmüşse, kaatildir; kaatil mutlaka öldürülecektir. Eğer
elinde, insanın ölebileceği bir taşla onu vurmuşsa, ve o öl

müşse, kaatildir; kaatil mutlaka öldürülecektir. Yahut elin
de insanın ölebileceği ağaç bir âletle onu vurmuşsa, ve o öl
müşse, kaatildir; kaatil mutlaka öldürülecektir. Kan öcü
alan (ölenin öcünü almak hakte olan), kendisi kaatili öldü
recektir; ona rasladığı zaman onu öldürecektir. Eğer onu
kinden dolayı kakmışsa, yahut pusuya yatarak üzerine bir
şey atmışsa ve o ölmüşse, vuran mutlaka öldürülecektir:
kaatildir; kan öcü alan kaatile rasladığı zaman onu öldüre-
cektir. Ama eğer düşmanlığı olmıyarak ansızın onu kakmış-
sa, yahut pusuya yatmadan onun üzerine bir şey atmışsa,
yahut onun üzerine, insanın ölebileceği bir taş düşürmüşse,
ve o ölmüşse, ve onun düşmanı olmayıp onun zararını ara
mamışsa, o zaman cemaat, vuranla kan öcü alan arasında
bu hükümlere göre hükmedecektir: Cemaat kan öcü alanın
elinden adam öldüreni kurtaracak ve cemaat, kaçmış oldu
ğu sığınacak şehire onu gönderecektir. (Saylar 35, 16, 25).
Bir adam, insan vurursa, kaatil, şahitlerin ifadesiyle öl
dürülecektir; fakat b r canın ölmesi için tek şahit şehadet
etmiyccektir. Ölüme müstahak olan kaatilin canı için diyet
almıyacaksınız; o, mutlaka öldürülecektir... Ve böylece için
de oturduğunuz diyan mundar etnıiyeceksiniz; çünkü dökü
len kan diyarı mundar eder; ve içinde dökülen kandan do
layı diyar için başka şeyle değil, ancak onu dökenin kanı
ile kefaret edilir. Sizin oturduğunuz, benim ortasında otur
makta olduğum diyar ı kirlelmiyeceksiniz; çünkü ben, Rab,
tsrael Oğulları ortasında oturuyorum. (Sayılar 35, 30, 34).
Sağ kalmak için oraya (Suçluların sığınabilecekleri üç
şehirden birine) kaçacak olan kaatü hakkında yapılacak olan
şudur: Komşusundan geçmişte nefreti olmayıp onü bilmi-
yerek vuran adam; meselâ komşusu ile odun kesmek için
ormana gider ve eli, ağacı kesmek için vurur ve demir, sap
tan çıkıp komşusuna değer ve ölürse, o bu şehirlerden bi
rine kaçacak ve sağ kalacaktır; yoksa kan öcü alan, yüreği

kızgınken... onu vurur. Bunun için sana: Kendin için üç şe
hir ayıracaksın diye emrediyorum. (Tesniye 19, 4, 6).
Fakat bir adam, komşusundan nefret eder ve pusuda
onu beklerse, ve onu vurursa,o o ölürse, ve (kaatil) bu şe
hirlerden birine kaçarsa; o zaman kendi şehrinin ihtiyarla
rı (adanı) gönderip onu oradan alacaklar, ve ölsün diye,
kan öcünü alanın eline vereceklerdir. Gözün ona acımıya
çaktır, fakat sana iyilik olsun diye, suçsuz kanı İsraelden
kaldıracaksın. (Tesniye 18, 11, 13).
Ve gözün acımıyacak; can yerine can, göz yerine göz,
diş yerine diş, el yerine el, ayak yerine ayak. (Tesniye 19, 21)
Hammurabi kanunundaki cezaların da aynı ağırlıkta, ol
duğunu görüyoruz. Bu kanuna göre, hattâ bir insanın işle
diği suç için başka birini, meselâ suçu işliyenin oğlunu ce
zalandırmak da vardı. Birkaç örnek verelim :
Bir oğul, babasını döverse, ellerini kesmeli (M. 195).
Eğer (hür) bir kimse, hür bir kimsenin gözünü çıkarır
sa, onun gözünü çıkarmalı. (M. 196). Eğer o, hür bir ada
mın kemiğini kırarsa, onun kemiğini kırmalı. (M. 197).
Eğer bir kimse, bir kimsenin kızını döver ve bu yüz
den o kadın çocuk düşürürse, o, çocuk için on şekel öde
meli. (M. 209). Eğer bu kadın ölürse, o adamını kızını öl-
dürmeli. (M. 210).
Eğer bir mimar, bir kimse için ev yapar da, işini sağ
lam yapmamış olduğu için o ev yıkılırsa ve ev sahibini öl
dürürse, bu mimar ölmeli. Eğer yıkılma yüzünden, ev sahi
binin oğlu ölürse, bu mimarın oğlunu öldürmeli. (M. 229,
230).
MİRAS HAKKINDA HÜKÜMLER
Ve Israel oğullarına söyleyip diyeceksin: Eğer bir adam

ölürse ve onun oğlu yoksa, o zaman mirasını onun kızına
geçirteceksin. Ve eğer onun kızı yoksa, o zaman mirasını

kardeşlerine vereceksiniz. Eğer kardeşleri yoksa, o zaman,
mirasını babasının kardeşlerine vereceksiniz. Eğer babası
nın kardeşleri yoksa, o zaman mirasını aşiretinden kendisi
ne en yakın olan akrabasına vereceksiniz ve onun mülkü
olacaktır. (Sayılar 27, 8, 11).
İsrael oğullarının mirası sıpttan şıpta kalacak, (On iki
kabileden her biri) çünkü İsrael oğulları, her biri atalarının
sıptının mirasına bağlı kalacak. Ve İsrael oğullarından mi
rasa malik olan her kız, İsrael oğullarının her biri, ataları-.
mn mirasına mâlik olsunlar diye, kendi babasının sıptının
aşiretlerinden (sop) olan birine varacaktır. Ve miras bir
sıpttan başka bir şıpta geçmiyecek; çünkü İsrael oğulları
nın şıpları, her biri kendi mirasma bağlı kalacaktır. (Bu hü
küm tamamiyle siyasidir: İsrael oğullarının toprakları on
iki kabile arasında bölüştürülmüş olduğu için, miras yüzün-,
den anlaşmazlıklar çıkmasın diye, sıptlar arasında evlenme
yasak edilmiştir.) (Sayılar 3G. 7, 9).
Eğer bir adamın, biri sevilen ve öteki nefret edilen iki
karısı olursa ve nefret olunan kadınlar kendisine oğullar do
ğurmuş olurlarsa; ve ilk doğan oğul nefret olunan kadından
ise; kendisinde olanm ah miras olarak oğullarına böldüğü
günde, nefret ettiği kadından olan oğlu üzerine, sevilen ka-
dından olan oğluna, ilk oğulluk (Bohor’luk) hakkını vere
mez. Ancak kendisinde olan bütün malın iki payım nefret
olunan kadından olan oğluna vermekle ilk doğan olarak onu
tanıyacaktır, çünkü o, kuvvetinin başlangıcıdır; ilk doğanın
(bohor’un) hakkı onundur. (Tesniye 21, 15, 17).
(İbranicede B, K, O, R, kendilerinin okuyuşlariyle: Bes,
kaf, vav ve reih harfleriyle yazılan bu kelime ilk doğan ço
cuğa verilen addır.)
İsraelde eski zamanlarda mirasçının yalnız oğullar ol
duğu anlaşılmaktadır. Tevratta bunu şu bölüm açıkça gös

termektedir :
«...Tselofhad’ııı kızları yaklaştılar ve Musanın önünde
ve hakim Eleazar’ın önünde... Toplanma çadırının kapısın
da durup dediler: «Babamız çölde öldü... ve oğulları yoktu.
Oğlu yoktu diye babamızın adı aşireti arasından niçin kal
dırılsın? Babamızın kardeşleri arasında bize bir mülk verin.
Ve Musa onların dâvasını Rabbin önüne götürdü. Rab Mu-
saya dedi: Tselofhad’ın kızları doğru söylüyorlar; mutlaka
onlara babalarının kardeşleri arasında mülk olarak miras
vereceksin ve babalarının mirasını kendilerine çevireceksin.»
(Sayılar 27, 1, 8).
Adlarının Mahla, Noa, Hogla, Millka ve Tirtsa olduğunu
öğrendiğimiz bu üç cesur kızı, kadın haklarının ilk savunu
cuları olarak kabul edemez miyiz? Hem dâvalarını başar
mışlardı da! Çünkü yukarıda gördüğümüz, kız evlâtların mi
ras hakları üzerine olan madde ancak onların dâvaları yü
zünden konmuştur.
Ama ne de olsa, Musa şeriatı, miras hükümleri bakı
mından, Hammurabi kanunundan zayıftır. Orada miras
için tam on altı madde vardır. Bunda miras, erkek evlâtlar
arasında eşitlikle bölünür, kız çeyiz almışsa, mirastan ona
bir şey verilmez, almamışsa kendisine bir hediye verilir.
HIRSIZLIK ÜZERİNE HÜKÜMLER
Adam çalıp satan, yahut elinde bulunan kimse mutlaka

öldürülecektir. (Çıkış 21, 16).
Bir kimse bir öküz, yahut bir koyun çalıp boğazlar, ya
hut satarsa, öküze bedel beş öküz ve koyuna bedel dört ko
yun ödiyecektir. (Çıkış 21, 37).
Eğer hırsız, duvar delerken yakalanır ve vurularak ölür
se, onun için kan yoktur. (Çıkış 22, 1).
Eğer üzerine güneş doğmuşsa, onun için kan vardır,

çaldığını tamamiyle ödiyecektir. Eğer bir şeyi yoksa, hırsız
lık ettiği için (kendisi) satılabilir. (Çıkış 22, 2).
Eğer çaldığı öküz, yahut eşek, yahut koyun diri olarak
elinde bulunursa, iki katını ödiyecektir. (Çıkış 22, 3).
Bir kimse, kardeşleri olan Israel Oğullarından birini
çalmış ve onu köle etmiş, yahut satmışsa, o hırsız ölecek
tir. Bu suretle aranızdaki kötülüğü ortadan kaldıracaksınız.
(Tesniye 24, 7).
Görülüyor ki, Musa kanunu hırsızlara karşı oldukça
merhametli davranmaktadır. Halbuki Hummurabi kanunu
pek amansızdır:
Şayet bir kimsenin, gümüş, yahut altın, erkek köle, ka;
dm köle, öküz, koyun, eşek, yahut başka bir şeyi, bir ada
mın oğlunun, yahut bir adamın kölesinin elinden, şahitsiz,
yahut mukavelesiz satın alır, yahut kabul ederse, bu adam
hırsızdır, ölmeli. (M. 7).
Şayet bir kimse, bir evde delik delerse onu, o deliğin
önünde öldürmeli ve orava gömmeli. (M. 21).
Şayet bir kimse hırsızlık ederken tutulursa, bu...kimse
ölmeli. (M. 22).
Şayet bir kimsenin evinde yangın çıkarsa söndürmiye .
gelen başka bir kimse, ev sahibinin malına göz diker ve ev
sahibinin malını alırsa bu kimse, o yangının içine atılmalı,
Hammurabi kanunu büyük şehirlerde eksik olmıyan
hırsızlıkları önlemek amacını gütmektedir. Musa kanunun
daki hoş görürlük. belki, göçebeler arasında hayvan hırsız
lığının alışılagelmiş bir şey oluşundandı.
ZİNA ÜZERİNE HÜKÜMLER
Her kim bir kadına yaklaşırsa ve o kadın cariye ise, bir

adama nişanlı ise, ve fidyesi verilmemiş yahut azat edilme
miş ise, cezalandırılacaklardır, ama öldürülmiyeceklerdir;

çünki kadın, azatlı değildi. (Levililer 19, 20).
Kızını fahişe ederek onu mundar etme, ta ki, diyar zi
na etmesin ve diyar alçaklıkla dolmasın. (Levililer 19, 29).
Başka birinin karisiyle zina eden, komşusunun karisiy
le zina eden adam, hem o, hem de kadın mutlaka öldürüle
cektir. Ve babasının karısı ile yatan, babasının çıplaklığını
açmıştır; ikisi de mutlaka öldürüleceklerdir; kanları kendi
üzerlerine olacaktır. Ve bir adam geliniyle yatarsa mutlaka
ikisi de öldürülecektir; rezalet ettiler; kanlan kendi üzer
lerinde olacaktır. Ve bir adam, kadınla yatar gibi erkekle
yatarsa, ikisi menfur şey yapmışlardır; mutlaka öldürüle
ceklerdir; kanları kendi üzerlerinde olacaktır. (Levililer 20.
10, 13).
Bir adam, kızıyla anasını birlikte alırsa, bu alçaklıktır,
aranızda alçaklık olmasın diye kendisi ve kadınlar ateşe ya
kılacaklardır. (Levililer 10, 14).
Bir adam kızkardeşini, babasının kızını, yahut anasının
kızını alır, ve onun çıplaklığını görürse, kadın da onun çıp
laklığını görürse; utançtr bu; ve kavmlannın oğullarının
gözleri önünde öldürüleceklerdir. Kızkardeşinin çıplaklığını
açmıştır; günahını taşıyacaktır. Ve bir adam âdet halinde
olan kadınla yatarsa ve onun çıplaklığını açarsa,... ikisi de
kavlarının arasından atılacaklardır. (Levililer 20, 17, 18).
Bir kâhinin k-zı fahişelik ederek kendini lekelerse, ba
basını lekelemiş olur; ateşle yakılacaktır. (Levililer 21, 9).
Bir adam bir kız alır da, kız olarak bulmadığını iddia
eder bu ela doğru çıkarsa, o zaman genç kadını babasının
evinin kapısına çıkaracaklar ve şehrinin adamlar? onu taş
la taşlıyacaklar, ve ölecek, çünki babasımn evinde zina et
miş olmakla tsraelde alçaklık etmiştir. (Tesniye 22, 21).
Eğer bir adam, başka bir adamm karisiyle yatmakta
olarak bulunursa, o zaman kadınla yatan adam ve kadın,
onlrın ikisi de öleceklerdir. Böylece İsraelden kötülüğü kal-

dıracakşın. (Tesniye 22, 23).
Eğer bir kız bir adama nişanlı işe ve bir adam onu şe
hirde bulup onunla yatarsa, o zaman onların ikisini de o
şehrin kapışma çıkaracaksınız ve onları, şehirde olduğu hal
de bağırmadığı için kadını ve komşusunun karısını alçalt
tığı için erkeği, taşla taşhyacaksınız, ve ölecekler; ve kötülü
ğü aranızdan kaldıracaksın. (Tesniye 22, 13 - 23).
Eğer bir kimse, nişanlı genç kadını kırda bulursa, ve
onu yakalayıp kendisiyle yatarsa; yalnız onunla yatmış plan
adam ölecek; fakat kıza bir şey yapmıyacaksın; kızda ölü
me müstahak suç yoktur; çünkü bir adam komşusunu nasıl
öldürürse, bu böyledir. Çünkü onu kırda buldu, nişanlı kız
bağırmış, ve onu kurtaran bulunmamıştır. (Tesniye 22, 25 -
27).
Hammurabi kanununda zinanın cezası suda boğmaktır;
ama kıral isterse bunları bağışlıyabilir. Kadının kocasının
da bu hakkı vardır. Bunda da zorla ırza geçmede erkek öl
dürülmekte, kadın serbest bırakılmaktadır. Evli bir kadının
zina ettiği iddia olunursa kadın, su denemesi için kendini ır
mağa atacaktır. Kurtulursa günahsız demektir. Bir kadının
kocası savaşta esir olmuş da kadın yiyeceksiz kalmışsa,
onun başka bir adama gitmesi suç sayılmaz.
Anasiyle zina edenleri. Hammurabi kanunu da yakıla
rak ölüme mahkûm etmektedir.
Hammurabinin kanununun bu alanda biraz hojşgörür
oluşu tabiîdir. Düşünelim ki Mezopotamya'da kutsal fuhuş
geleneği vardı. İsrael küçük bir toplum içinde kıskançlıklar
dan doğacak kanlı olayları önlemek zorundaydı. Üstelik
Tanrının seçilmiş kavmı olarak kendilerini her bakımdan
temiz bulundurmıya çalışıyorlardı. Ama şunu da katalım ki,
bu kesin emirler meselâ Davud’u Uria’nın karisiyle zinadan
alıkoymuş değildi.
EVLENME ÜZERİNE HÜKÜMLER
Eğer bir adam, nişanlı olmıyan bir kızı aldatır ve onun

la yatarsa, kendi karısı olmak üzere, mutlaka onun için ağır
lık verecektir. (Yani, ağırlığını vererek onu alacaktır.) Eğer
babası, kızım ona vermek istemezse, kızlara verilen ağırlı
ğa göre para verecektir.
Sizden hiç biri kendi yakın akrabasından birine, onun
çıplaklığım açmak için yaklaşmıyacaktır. Kendi babamn
çıplaklığını ve ananın çıplaklığını açmıyacaksın, senin anan
dır; onun çıplaklığını açmyacaksın. Babamn karısının çıp
laklığını açmıyacaksın; o, senin babanın çıplaklığıdır. Ken
di kızkardeşinin, babanın kızının, yahut ananın kızının çıp
laklığını, evde doğmuş olsun yahut dışarıda doğmuş olsun
(yani üvey kardeşler) onların çıplaklığım açmıyacaksın. Se
nin oğlunun kızının, yahut kendi kızının kızının çıplaklığını
açmayacaksın; çünkü onların çıplaklığı seninkidir. Babanın
karısının kızının çıplaklığını açmıyacaksın, babandan olan
senin kızkardeşindir, onun çıplaklığın açmıyacaksın. Babanın
k'zının çıplaklığını açmıyacaksın; onun oğlunun kızını, ya
kın akraba sıdr. Ananın kızkardeşinin çıplaklığını açmıya-
caksın; çünkü senin ananın yakın akrabasıdır. Babanın kar
deşinin çıplaklığını açmıyacaksın, onun karısına yaklaşmı-
yacaksın, senin yengendir. Kendi gelininim çıplaklığım açmı-
yacaksın; oğlunun karısıdır. Kardeşinin karısının çıplaklığı
na açmıyacaksın; kardeşinin çıplaklığıdır. Bir kadınla onun
kızının çıplaklığını açmıyacaksın; onun oğlunun kızını, ya
hut kızının kızını, onun çıplaklığını açmak için almıyacak-
sın; onlar yakın akrabandır; alçaklıktır. Bir kadım kendi
kızkardeşi üzerine, onu kıskandırmak, o hayatta iken kendi
yanmda çıplaklığını açmak için almıyacaksın. (Levililer 18,
6 - 18).
Babasının karısı ile yatan lânetli olsun, çünkü babası-

nn eteğini açmıştır. Ve bütün kavm: Amin, desin. (Tesniye
27, 20).
Babasının kızı, yahut anasının kızı olan kızkardeşi ile
yatan lânetli olsun. Ve bütün kavm: Amin, desin. (Tesniye
27, 22).
Kaynanası ile yatan lânetli olsun. Ve bütün kavm:
Amin, desin. (Tesniye 27, 23).
Nameşru çocuk Rabbin cemaatine girmiyecektir; ken
dinden olanlardan hiç biri, hattâ onuncu nesle kadar, Rab
bin cemaatine girmiyecektir. (Tesniye 23, 2).
Eğer bir adam, kız olan nişanlanmamış bir genç kadını
bulursa ve onu tutup onunla yatarsa, ve onlar bulunursa; o
zaman onunla yatmış olan adam, kızın babasına elli şekel
(819 gram) gümüş verecektir ve kadın onun karısı olacak
tır, çünkü onu alçaltmıştır; bütün ömrünce onu boşıyamı-
yacaktır. (Tesniye 22, 28, 29).
Eğer bir adam, bir kadın alır, ve ona yaklaşır, ve on
dan nefret ederse ve ona ayıp şeyler isnat edip onun isoıini
kötülerse, ve: Bu kadını aldım ve ona yaklaştığım zaman
kendisinde kızlık nişanları bulmadım, derse; o zaman genç
kadının babası ve anası, genç kadının kızlık nişanlarını aka
caklar ve kapıya, şehrin ihtiyarlarına getirecekler; ve genç
kadının babası ihtiyarlara diyecek: Kızımı bu adama karı
olarak verdim, ve ondan nefret ediyor... ve esvabı şehrin ih
tiyarları önüne serecek, ve o şehrin ihtiyarlan o adamı alıp
kendisini tedip edecekler ve onu yüz şekel gümüş (8 kilo
190 gram) para cezasına çarptırp genç kadının babasına ve
recekler; çünkü o adam, İsrael’in bir kızının ismini kötü
ledi ve kadın o adamın karısı olacak; bütün ömrünce onu
boşayamıyacaktır. (Tesniye 22, 13 - 19).
Görülüyor ki Tesniye’ye kadının haklarını koruyacak
176 MUSA YAHUDİLİK
birtakım maddeler koymak lüzumu duyulmuştur. Ama,

Hammurabi kanununa göre bunlar gene de azdır. Hammu-
rabi kanununda hasta bir kadını kocasınm boşıyamaması,
bu durumda ikinci bir kadın alabilse de, hasta karısına, onun
için yaptıracağı bir evde, bütün ömrünce bakması kaydı var
dır. İkinci bir kadın almıya, ya böyle hastalık, va da kadının
çocuk doğurmaması hallerinde izin verilmektedir; ama o za
man da gene ilk kadın, asıl karı saylmaktadır. Buna karşılık,
ancak öz ve üvey ana, öz evlât ve gelinle münasebetin ya
sak olduğu anlaşılmaktadır.
Daha sonra, Yahudilerde kadına büyük saygıı gösteril
diğini Talmud’dan anlıyoruz: Her Şabat’ta baba, ailenin
anasını, en büyük zenginlik olarak över. Dışarıda kadının
hiç bir önemi yok gibi görünmesine karşılık, evin içinde ege
menlik onundur.
İsraelde evliliğin amacı çocuk yetiştirmek ve onları bü
yütmektir. Eğer bir adam evlât bırakmadan ölürse, eskiden,
erkek kardeşinin dul yengesini alması zorunluluğu vardı.
Bu evlenmeden doğan ilk oğul da, ölenin oğlu sayılırdı. Ama
çok eskiden bile bu âdetin zayıfladığını Tevraân öereniyoruz.
Bir adam yengesini almazsa, kadın onu ihtiyarların huzuru
na davet eder ve onun ayağından pabucunu çıkarır, yüzüne
tükürür, sonra: Kardeşinin evini yapmıyana böyle yapılır!
Der. Adamın adı da Yalınayak kalır; hattâ soyuna da bu kü
çültücü ad verilir. (Tesniye 25, 5 - 10). Sonraları, dul kadı
nı serbest bırakmak için, sadece bir seremoni olarak, bu
«pabuç çıkarma» töreni yapılmakla yetinilmiştir. Bunu da
ileride göreceğiz.
BOŞANMA ÖZERİNE HÜKÜMLER
Bir adam bir kadın alıp onunla evlendiği zaman... onda

utanılacak bîr şey bulduğu için, kad-n onun gözünde lütuf
bulmazsa, onun için boş kâğıdını yazacak ve onun eline ve

recek ve onu evinden gönderecektir. Ve evinden ayrıldıktan
sonra kadın gidip başka bir erkeğin karısı olabilir. Sonraki
adam da ondan nefret ederse ve onun için boş kâğıdını ya
zarsa ve onun eline verip onu evinden gönderirse; yahut onu
kendisine kan olarak almış olan sonraki adam ölürse; onu
göndermiş olan önceki kocası onu kendisine kan olarak ye
niden alamaz; çünkü Rabbin önünde mekruh bir şeydir.
(Tesniye 24, 1 - 4).
İşte hepsi bu kadar! Yalnız, İbranilerde Mohar Ârap
ça mihr) denen ve bir kızı almak için onun babasına, öden en
«kadın Katı» vardır ki, boşanan kadın bunu geri vermek zo
runda. değildû İsrael oğullarında boşama yalnızı kocaya ve
rilmiş bir hakti. Beri yanda, Ha-mmurabi kanununda kadına
da kocasından ayrılma hakkı verilmektedir,
YARGIÇLAR ÜZERİNE HÜKÜMLER
Yalan haber taşımıyacaksın; haksız şahit olmak için kö

tüye el vermiyeceksin. Kötülük için çokluğun peşinde olmı-
yacaksını; ve bir dâvada adaleti bozmak için çokluğun ar
dınca saparak söylemiyeceksin; ve fakiri dâvasında kayır
mayacaksın (Yani acıyarak haksızlık etmiyeceksin). (Çıkış
23, 1 - 3).
Dâvasında, fakirin hakkını saptırmıyacaksın. Yalan şey
den uzak ol; ve suçsuzu ve salihi öldürme; çünkü ben, kötü
yü suçsuz saymam. Rüşvet almıyacaksın; çünkü rüşvet gö
renlerin gözlerini kör eder ve salihlerin sözlerini döndürür.
(Çıkış 23ı, 6 - 8).
Hükümde hakszlık etmiyeceksiniz; fakirin hatırını say-
mıyacaksın ve kudretlinin hatırına itibar etmiyeceksin; ve
komşuna adaletle hükmedeceksin. (Levililer 19, 15).
F: 12
Ve o vakit hâkimlerinize emredip dedim: Kardeşlerini

zin arasındaki dâvaları dinleyin, ve bir adamla kardeşi, ve
yanında olan misafir arasında hak ile hükmedin. (Tesniye
1, 16).
Hükümde şahıslara itibar etmiyeceksiniz; küçüğü de
büyüğü gibi dinliyeceksiniz; insan yüzünden yılmıyacaksı-
nız; çünkü hüküm Tanrınındır. (Tesniye 1, 17).
Hâkimler iyice araştıracaklar, ve işte, eğer şahit yalan
ca şahitse, ve kardeşine karşı yalan yere şahadet etmişse, o
zaman, kardeşine yapmağı düşündüğü ne ise kendisine ya
pacaksınız; ve aranızdan kötülüğü kaldıracaksan. (Tesniye
19, 18 - 19).
Garip ve öksüz hakkııda hüküm değiştirmiyeceıksin.
(Tesniye 24, 17).
Eğer adamlar arasında bir çekişme olup mahkemej'e ge
lirler ve hâkimler onlara hükmederlerse, o zaman salihi suç
suz ve kötüyü suçlu çıkaracaklardır. Kötü adam dövülmeğe
müstahak ise, hâkim onu yatırtacak ve kendi önünde onun
kötülüğüne göre sayı ile onu dövdürecek. Ona kırk değnek
vurdurabilir, arttırmıyacak; yoksa, arttırır ve ona bundan
daha çok değnek vurdurursa, o zaman kardeşin senin gö
zünde alçabr. (Tesniye 25, 1, 2).
Tanrın Efendinin sana vermekte olduğu bütün kapıla
rında (Şehirlerin) kendin için sıptlarıne göre hâkimler ve
memurlar koyacaksın ve kavma adalet hükmü üzere hükme
decekler. Hakkı saptırmıyacaksın; şahıslara itibar etmeye
ceksin; ve rüşvet almıyacaksın; çünkü rüş, f>t hikmetlilerin
gözlerini kör eder ve doğru olanların sözlerini eğriltir. (Tes
niye 16, 20).
Oğullar için babalar öldürtilmiyecekler. ve babalar için
oğullar öldürülmiyeceklerdir; herkes kendi suçu için öldü
rülecektir. (Tesniye 24, 16).
Bu madde, zamanına göre son derece ileri bir adımdı.
Hitler’in, Sippenhaft denen, siyasî bir suç için, suçlu sayı-

lanan soyunu sopunu yakalatması, daha pek yakın günler
de olup geçmiş değil midir? Tesniye’nin yazıldığı devirde ar
tık o sert ve amansız kabile yasası yumuşamış, mahkeme
ler kurulmuş ve ceza, öç alma şeklinden sıyrılmıştı.
îsadan önce 625 yılında Kudüste peygamber olan Ye-
remya: «Artık o günlerde: Babalar koruk yediler, ve oğul
larının dişleri kamaştı, demiyecekler. Fakat herkes kendi
fesadı için ölecek; koruk yiyen herkesin kendi dişleri kama-
şacak,» diye bunun özlemini dile getirmişti. Belli ki, bir ku
lun suçu için kuşaklar boyunca öç alan Tanrıdan da şikâyet
ti bu; ama asıl bir insanın suçunun cezasını başka birine
veren kanunu da kınamıştı Yeremya.
İsadan önce_592 - 570 yılları arasında Babilde peygam
berlik eden Hezekiel: «Ve yine bana Tanrının şu sözü geldi:
Babalar koruk yediler ve oğullarının dişleri kamaştı, diye
İsrael diyarı için bu meseli söyliyerek ne demek istiyorsu
nuz? Varlığım Hakkı için Tanrı Yahve’nin sözü, artık siz İs-
raelde bu meseli söylemiyeceksiniz. İşte bütün canlar, be
nimdir, babanın canı benim olduğu gibi, oğlun canı da be-
nimdir; suç işliyen can, ölecek olan odur.» demektedir. Tes-
niye Babilden dönüşten sonra yazıldığına göre, artık, Tanrı
ya yüklenen bu haksızlık da, insanların bu adaletsizliği de
ortadan kalkmış oluyordu. Talmud’da şunları okuyoruz;
«Yetmiş yılda bir idam cezası veren Sanhedrin (Ulemâ
meclisi) felâket getirici adını alır. Asarya oğlu Rabbi Elise
dedi ki: Eğer biz Sanhedrin’de olsaydık, kimse idam edil
mezdi. Gamliel oğlu Rabban Şimon dedi ki: O zaman da İs-
rael’de kan dökmek çoğalırdı.» (Mişna Makkot 1, 10).
Sanhedrin Yahudilerin Kudüsteki, 71 üyesi olan en yük
sek mahkernesi idi. Babil tutsaklığından sonra İsraelde na
sıl bir ruhun hüküm sürdüğünü, barbar bir kabile yasasın
dan ileri bir adalet anlayışına nasıl geçildiğini göstermiyor
mu bu sözler? Korkunç, amansız Yahve’nin nasıl, yarattık

larına acıyan, yarlığayıcı bir tanrı haline geldiğini ileride gö
receğiz.
TANIKLIK
Haksız şahit olmak için kötü ile birlik olmıyacaksın

(Çıkış 23, 1).
ölecek olan adam iki şahidin, veya üç şahidin sözü ile
öldürülecek; bir şahidin sözü ile öldürülmiyecektir. (Tesni-
ye 19. 1 5 ) ......
Eğer bir adama karşı, kötülük hakkında şehadet etmek
üzere, ona karşı yalancı bir şahit kalkarsa, o zaman, arala
rında dâva olan iki adam Rabbın önünde, o günlerde olan
kâhinlerin ve hâkimlerin önünde duracaklar ve hâkimler
iyice araştıracaklar; ve işte şahit yalancı şahitse, ve karde
şine karşı yalan yere şahitlik etmişse, o zaman, kardeşine
yapmak istediği şeyi kendisine yapacaksınız. (Tesniye 20,
16, 19).
Hamurabi kanununda da yalancı tanığa, ölüm cezasıyle
sonuçlanacak bir dâvadaı ölüm, alacak dâvalarnda da bahis
konusu olan alacağı ödeme cezası verilmektedir.
Yerleşme
YERLEŞME
ADANI4IŞ TOPRAK İÇİN SAVAŞLAR

VE YERLEŞME
Ve Nun oğlu Yeşu hikmet ruhu

ile dolu idi; çünkü Musa ellerini
onun üzerine koymuştu; ve israel
oğulları onu dinliyorlardı ve Rab
bin Musa’ya emretmiş olduğu gibi
yapıyorlardı. (Tevrat)
İsrael’in Adanmış Toprağı ele geçirmek için savaşa ha

zırlandıığı sıralarda, Priamos’un haşmetli şehri, Troya’mn
da artık sonu gelmişti, çok geçmeden, İlkçağın ünlü destanı
na, İlyada’ya konu olan savaş başlıyacaktı. Yıl M. ö. 1200, ya
da buna pek yakındı. Tam bu yıllarda Boğazköy arşivi artık
susmaktadır. Hitit imparatorluğu da tam bu sırada dağılmış
olacaktır. Son imparator Tuthalıa önemsiz bir-kişidir. Ondan
sonra Hitit imparatorluğunun yerinde sayısız beylikler belir
miştir.
Hitit imparatorluğu artık yoktur, ama Mısır’da bundan
faydalanacak güç kalmamıştır. Hayalci Akhenaton’un salta
nat devresinden sonra Mısır günden güne daha da zayıflamış
tır. Ürdün bölgesi üzerindeki egemenliği gevşemiştir. Ke
nan’ın da durumu bundan daha iyi değildir: boyuna sürüp
.184 MUSA ve YAHUDİLİK
giden isyanlar, hükûmetçiklerin ve özgür şehirlerin birbirle-

riyle boyuna savaşmaları, Mısır işgal kuvvetlerinin yağmacı
lıkları, burasını harap etmiştir.
Hiksos’larm Mısır’dan kovuluşlarından beri Filistin Mı
sır’ın bir ili olarak kalmıştı. Hiksoslar zamanında burada bir
çeşit feodalite kurulmuştu. Bencil ve müstebit soyluların yö
netimi halkı yarı köleler haline getirmişti. Mısırlılar da bu
sistemi sürdürdüler, yerli hükümdarları istedikleri gibi dav
ranmakta serbest bıraktılar; yeter ki kendilerine vergilerini
vaktinde ve tam olarak versinler! Onların ordu beslemesine
bile müsaade ediyorlardı. Bu küçük devletlerde savaş araba
ları soylulara mahsustu, halktan olanlar yaya savaşçılardı.
Şehirler arasındaki kanlı savaşlara Mısırlılar aldırış bile et
mezlerdi. Vergi toplama işini, garnizonlardan yeteri kadar
kuvvet alan vergi memurları kolaylıkla sağlanmaktaydı. Mı
sır’ın buradaki yönetim merkezleri Gaza ile Yoppe (Yafa)
idi. Memleketin yolları, haraca bağlanmış olan devletçiklerin
angarya ile çalıştırdıkları halk tarafından yapılmıştı ve bakı
mını da gene onlar sağlamaktaydı. Mısır hesabına işletilen,
Nasıra’nın güneyindeki verimli topraklarla, Lübnan sedir
ağacı ormanlarının işletilmesi de gene böyle, angarya yoliyle
olmaktaydı. Ama Mısırlı haraççılar mürtekiptiler. Askerlerin
ihtiyaçlarına sarfedllecek paraları ceplerine indirmekten çe
kinmezlerdi. Giritli, Arap ve Nubya’lılardan derlenmiş olan bu
kiralık askerler de geçimlerini, müdafaasız şehirleri yağma
etmekle sağlarlardı.
Bu bozuk yönetim altında memleket tükenmekteydi; nü
fusu da gittikçe azalıyordu. Kazılarda bulunan bu devir me
zarları daha eskilerinin zenginliklerine karşı, pek yoksulca
dır. Şehir surları dayanıksız ve zayıftır. Yalnız deniz kıyısı
şehirleri, Lübnan dağlarının ardında kaldıkları için bu iç sa
vaşlardan müteessir olmuyorlardı ve zenginliklerini sürdü
rüyorlardı.
İsrael’in Adanmış Diyar’a yerleşmesine yardım eden bir

olay da 13. yüzyılın sonunda, yeni bir göç dalgasının, Ege
denizi kıyılarından harekete geçerek, denizden ve karadan
Küçük Asya’yı istilâ edişidir. Bunlara Deniz Adamları genel
adı verilmektedir. Bunlar İndo Avrupai kavimlerdendi. Bu
istilâ Mısır’la Kenan’a yönelmişti, onun için İsrael’in henüz
bundan korkusu yoktu, çünkü daha Şeria’nm doğu tarafında
bulunuyorlardı. Ama, iç savaşlarla zayıf düşmüş olan Kena-
nî’ler bu saldırganlara karşı durmak zorundaydılar. İşte İs-
rael’.in Yeşu’nun komutasında harekete geçtikleri sırada du
rum Kenan hükümetleri ve şehirleri için böyle felâketli, ama
îsrael için çok uygundu.
Yeşu, Efraim kabîlesindendi, adı «Yahve kurtarıcı» anla
mına gelir. Tevrata göre ta Mısır’dan çıkıştanJheri hep Mu-
sa’nm yanında bulunmuş, her işte onun yardımcısı, âdeta sağ
kolu olmuştur. Şimdi İsraerin başkomutanıdır». Tabii Yahve
artık ona_ talimat..yelmektedir,
Tevratın Yeşu kitabı baştan başa savaş, katliam, işken-
ce hikâyeleriyle _doludur. Bunlar, İsrael Oğulları tarihini ta-
mamiyle içine almak iddiasında olmıyan kitabımız için fazla
ayrıntılardır. Ama iki olayı, dikkati çektikleri idnJ ta y dedi-
yoruz:
Tevrata göre İsrael, Şeria Irmağını geçerken ırmak çe
kilmiş ve hepsi ısianmrdon bstı tarafına. germişler.JL.19.Qg yı
lında da bir heyelan Ş-r^ı’nm yolunu tıkamış ve Eriha ya-
kınlarında ırmağın yatağı kurumuştu, bu mucizenin aslı da
bu~olâcaktır.) Karşı Förafta Yahve Yesua: «Sen taştan bı-
çaklar yapıp İsrael Okullarını yeniden sünnet et» der. Tevrata
göre bunun nedeni, bütün İsrael oğullarının çölde doğmuş
olmaları ve bu yüzden siinnçtşiz kalışlarıdır. Ama gerçekte
bunun nedeni, İsrael’in dinsel, b.iriiğibin aslında Şeria'nın do-
ğu tarafında meydana ge’miş olmaş^ır.^KitabımızınLJiaşında
da söylediğimiz gibi, İsrael’in toptan Mısır’dan çıkanlardan
ibaret olması efsaneden başka bir şey değildir. İsrael Oğul-

farı Şeria’nın doğusunda, daha sonra batısında da, aynı dili_
konuşan kabilelerin birleşmesi, ve daha önce, tek bir kabile
nin heykeli yapılmayan tanrısı Yahve’yi kendilerinin tanrıları
olarak da kabûl etmeleriyle meydana gelmiştir. Yahve’nin
ümmeti olmanın ilk şartı da sünnetli olmaktı. Herhalde Ye-
şu’nun bu sünnet hikâyesi bunun değişmiş bir şeklidir.
İkinci hikâye, edebiyata da geçmiş olan, Eriha duvarla
rının yıkılışı olayıdır. Bundan önce de söz etmiştik: Tevrata
göre Yeşu, orduyu, Eriha şehrinin surları etrafında yedi gün
dolaştırır. Ahit Tabutunun önünde de yedi kâhin gitmekte ye
yubel borularını .(ileride göreceğimiz Yubel yılında çalman
borular) çalmaktadırlar. Yedinci gün duvarlar kendiliğinden
yıkılır ve İsrael Oğulları, Yahve’nin ellerine verdiği şehirde
ki «Erkek ve kadın, genç ve ihtiyar herkesi, bütün öküz, ko
yun ve eşekleri, şehirde olanların hepsini» kılıçtan geçirirler.
İlkçağ için pek olağan, ama bir kutsal kitapta hiç de hoş ol-
mıyan bu hikâyenin de bir gerçek çekirdeği olduğunu anlat
mıştık: Kazılarla, aşağı yukarı M. Ö. 1200 yılında bir deprem7
âe bu surların yıkılmış ve şehrin yanmış olduğu meydana çık
mıştır. Demek, İsrael Oğulları Eriha’yı almak ve halkını kı
lıçtan geçirmek için, oralarda sık sık görülen bir depremden
faydalanmışlardı.
İsrael’in bu saldırılarının hangi yılda olduğu kesin ola
rak bilinmemektedir, biz de ortalama 1200 demekle yetindik.
Ama Mısır dilindeki yazıtlarda tek bir defa İsrael adı geç
mektedir, ki bu da Firavun Meneptah’m 5 inci yılında dikilen
bir zafer anıtındadır. Bu da M. ö. 1230 yılı demektir. Şu hal
de İsrael’in ortaya çıkışı bundan hayli önce olacaktır. Ama
bu, İsrael’in o sıralarda bu bölgenin egemenliğini ellerinde
bulundurdukları demek değildir, bu çok daha sonra olabil
mişti. Yeşu’nun direnç göreceği yerlerden kaçındığı ve ancak
kolayca ele geçirebileceklerine saldırdığı tahmin edilebilir.
Zaten bu göçebelerin gücü, müstahkem şehirleri zaptetmeye
yetmezdi. Geçtikleri yerleri yakıyor, yıkıyor, yağma ediyorlar
dı. Ancak Şeria’nın iki yakasında, tepeler arasındaki az ko-
- runmuş şehirleri zaptedebiliyorlardı; verimli vadiler Kenanî’-
lerin elindeydi. Birçok kuşaklar boyunca da öyle kaldı. İsra-
el yayaları savaş arabalarına karşı bir şey yapamazdı. Ama
işin en dikkate değen tarafı, bu göçebelerin, ellerine toprak
geçirince hemen yerleşmeleri ve çiftçi olmalarıdır. Yoksa, bu
topraklara göçebelerin saldırışları her zaman olagelmişti.
Bunlarsa akın sonunda çekilip giderlerdi. İsrael öyle yapma
dı; her halde çiftçi halktan bir kısmı da onların tanrısını bo
nimsedi ve göçebeler bunlarla kaynaştı. Çadırlarını bıraktı
lar ve, eğer zaptettikleri şehirlerdeki evlere yerleşmezlerse,
kendilerine kulübeler yaptılar. Bu ilkel evlerin kalıntıları ka
zılarla meydana çıkarılmıştır, bunların bir kül tabakası üze
rine kurulmuş olması, yerleşmelerinden önce İsrael Oğul
larının buraları ne hale koyduklarını anlatmaktadır. İsrael
Oğullarının tamir ettikleri şehir surları da pek beceriksizce,
pek zayıf yapılmıştır. Bu bir yandan onların beceriksizlikle
rinden, bir yandan da angaryaya gelmediklerindendi. Bu ka
rakteri İsrael Oğulları daima muhafaza etmişlerdir: Emir
kulu olmayı sevmezlerdi. İleride de bunu göreceğiz. .
Tevrata göre Yeşu, İsrael Oğullarını Adanmış Toprağa
kavuşturup toprak dağıtımını yaptığı sırada artık ihtiyardır;
110 yaşına varmıştır. B:r yün İsrael kabilelerinin hepsini Şe-
kem’de toplar, onların başlarını, hâkimlerini ve reislerini ya
nına çağırır ve onlara Yahve’nin buyruklarını bildirir. Bu
uzun söylevin şu parçası dikkate değer: «Ve şimdi Rabden
korkun ve kemâlde ve hakikatte ona kulluk edin; ve Irmağın
öte tarafında ve Mısır’da atalarınızın kulluk ettiği tanrıları
at’n; ve Rabbe kulluk edin. Ve eğer Rabbe kulluk etmek gö
zünüzde kötü ise, atalarınızın kulluk ettikleri Irmak ötesin
deki tanrılara mı, yahut memleketlerinde oturduğunuz Amo-
rî'lerin tanrılarına mı, kime kulluk edeceğinizi bugün seçin;

fakat ben ve evim halkı biz Rabbe kulluk edeceğiz.» (Yeşu
24 14, 15). Buradaki Irmak^Şeria ırmağıdır. Yeşu’nun bu
sözleri, karşısındakilerin Şeria’nın öte yakasından savaşla
geçip buralara gelmiş bir millete değil, o tarafın yerli halkın
dan olan bir kitleye hitap ettiğini açıkça göstermektedir. Ara
larından Mısır da söz konusu edilmekte ise de bu önceden,
de söylemiş olduğumuz gibi, sadece bir kabilenin, Yusuf Evi’-
nin Mısır’dan geldiğini, yoksa bütün milletin aynı soydan
gelmediğini anlatır.
Yeşu bunları söyledikten sonra, îsrael Oğullarına yemin
ettirir, bu yemini bir taşa kazdırarak anıt olarak diker. Bun
dan az sonra ölür. Onu Gaaş dağının kuzeyinde, kendi payına
düşen toprakta gömerler. İsrael Oğullarının, ta Mısır’dan bu
raya kadar getirdikleri, Yusuf’un kemiklerini de (Mumyası
olacak) Yakob’un vaktiyle satın almış olduğu bir tarla için
de gömdüklerini de okuyoruz. Bunun gerçek olması imkân
sızdır, Musa’yı nereye gömdüklerini bile unutanlar bir mum
yayı uzun yıllar birlikte taşırlar mıydı acaba9
HÂKİMLER
Göçebelikten çıkmış, daha doğrusu bir kısmı yarı göçe

be olarak yaşıyan İsrael Oğulları henüz bir devlet kurmuş
değillerdir. Bu sırada onları birleştiren tek bağ Yahve kültü
dür. Bu görülmez tanrının boş tahtı olan Sekine Tabutu
(ya da Ahit Sandığı) artık gezginlikten kurtulmuş, o da şeh
re yerleşmiştir. Ahit sandığı önce Şekem, sonra Beyt-el, niha
yet Gilgal’e konmuştu. Bu şehirlerin her üçü de eski Kenanî’-
lerin kutsal şehirleriydi, toprak dağıtmamda da Yusuf Evinin
hissesine düşmüştü. Bu kabile Efraim, Manasse ve Benyamin
kabileleriyle ilgili idi. Yahve kutsal yerinin etrafında artık
bir Amphyktioni’nin meydana geldiği anlaşılmaktadır. Bun
dan önceki, çoğu efsanelerden ibaret olan iddiaları bir tara

fa bırakırsak, asıl İsrael Oğullarının artık burada ve bu dev
rede millet haline geldiklerini kabûl edebiliriz. Böyle altı, ya
da on ikili Amphyktionie’lerin nasıl ve neden meydana gel
diği kitabımızın başında açıklanmıştı. Kutsal bir yere bağlı
kabileler, sayılarına göre, ayda, ya da iki ayda bir, kutsal ye
rin hizmetini ve korunmasını üzerlerine alırlardı. Şeria’nın
doğusunda, sonradan Ammon, Moab ve Edom kırallıkları ha
line gelen Aramî toplulukları da gene böyle bir Amphykti-
onie ile başlamışlardı. Belki, Yusuf Evi ile birlikte göçen Ara
mî göçebeler Şekem’deki Ahit Sandığı etrafında altılı bir
kutsal birlik kurmuş olacaklardır. Bu birliğin üyeleri de Yu
suf, Manasse, Efraim ve Benyamin ile daha iki Aramî kabi
lesi olabilir. Kenanî’lerin sert yönetiminden ve zulümlerin
den kaçan Aramî’lerin buraya göçmeleri devam etti. Kalaba
lıklaşınca birlik, altılıdan on İkiliye çıktı. Bu sırada Kenani
kültürünün de etki yapmaması imkânsızdı. Çobanlıktan çı
kan Aramî’ler, kendilerininkine çok yakın olan Kenan dilini,
ve daha üstün olan Kenan kültürünü aldılar. Hattâ yerli Ke
nanî’lerin büyük bir kısmının da. Tevratın iddia ettiği gibi,
tamamiyle imha edilmemiş ve onların da bu kutsal birliğe
girmiş olmaları çok muhtemeldir. Yakob’un on iki oğlundan
türemesi de işte bu on ikili kutsal birliğin kurulma
sından sonra, kabileler arasında daha sıkı bir bağ kurmak is-
tiyen kâhinler tarafından çıkarılmış, güzel bir efsanedir.
Bu sırada îsrael siyasi bir bütün meydana getirmiyordu.
Her kabile kendi başına buyruktu, kendi reisinden başkasına
itaate borçlu değildi. Bir kabile hücuma uğrarsa ötekiler sa
vaşa katılmıyabilirlerdi. Hattâ kendi aralarında kanlı savaş
lar bile olurdu: Meselâ bir Levilinin odalığının ırzına geçil
mesi olayı sonunda bütün İsrael Benyamin kabilesine karşı
harekete geçmiş ve onların bütün şehirlerini yakmış, hemen
hemen bütün Benyamini kılıçtan geçirmişlerdi. Sağ kalan an
190 MÜSA ve YAHUDİLİK
cak bir avuç erkek olmuştu. İsrael’in bir Evinin, yani kutsal
birlikten bir üyenin eksik kalmaması için bulunan çare de
pek hoş değildir. Bunu Tevrattan okuyalım: «İsrael’üler Ben-
yamin soyuna kız vermemek için yemin etmişlerdir. Fakat İs-
rael’in bir kbilesinin eksilmesine üzülürler ve derler ki: «İs-
rael Sıptlanndan biri koparıldı. Onlara, geri kalanlara kan
bulmak için ne yapalım? Çünkü onlara karı olarak kızlanmız-
dan vermemeğe Rabbin hakkı için and ettik.» Buna bir çare
bulurlar: O gün Mitspa’ya, Benyamin’e karşı ittifak yeminine
gelmemiş olan, Yabeş-gilead ahalisini, kadın ve çocuklar da
hil, kılıçtan geçirmeyi, yalnız evlenmemiş kızlardan dört yü
zünü alıkoyarak bunları Benyamin’lerin sonuncularma ver
meyi kararlaştırırlar. Dediklerini de yaparlar; sonra Benya-
min soyundan kalanları çağırır ve —gene İsrael’den olan—
bu zavallı kızları onlara verirler, ama bunlar yetmez. «Ve ka
vim Bcnyamin’den ötürü açıklandı... Ve cemaatin ihtiyarları,
dediler: Kalanlara karı bulmak için ne yapalım? Çünkü Ben-
yamin’deıı bütün kadınlar helak edildiler. Ve dediler: ... biz
onlara kızlarımızdan karı veremeyiz; çünkü tsrael Oğullan:
Benyamin’e kan veren lânetli olsun, diye ant etmişlerdi... Şi-
lo’da yıldan yıla Rabbin bayramı vardır. Ve Benyamin oğul
larına emredip dediler: Gidin ve bağlarda pusuya yatın ve
bakın, Şilo kızları raksetmeğe çıkarlarsa, kendiniz için, her
biriniz kendisine karı olarak Şilo kızlarından tutun ve Ben
yamin diyarına gidin.» (Hâkimler 21. 1—23) Benyamin oğul
ları bunu yapar ve yeniden üremek üzere yerlerine giderler.
Gene böyle bir savaş da Eîraim’lilerle Gilead’lılar arasında
geçer, bunda da Gilead’lılar yakaladıkları adamlardan Şib-
bolet (Başak) kelimesini söylemesini isterler. Efraim’liler Ş
harfini söyiiyemedikleri için Sibbolet deyince, Gilead’lılar
onları boğazlarlar (Hâkimler: 12, 6) Kutsal kitapta böyle
olayların hikâyelerinin sonunda sık sık: «Ö günlerde İsragl-
de jsıral yoktu; herkes gözünde doğru olanı yapardı.» Sözü
geçmektedir....
İşte bu anarşi ve oluş devresinde İsrael’in önderleri olan

altı büyük, altı da küçük hâkimin (İbranicede Şofet) adları
nı Hâkimler kitabında buluyoruz. Büyük hâkimler: Oteniel,
Ehud, Barak (Nebiye Debora ile birlikteT Gideon (Oğlu Abi;
melek’le birlikte), Yeftah ve Şimşon (Samson); Küçük hâ
kimler de: Samgar, Tola, Yair, İbzan, Elon ve Abdon’duy.,
İsrael’in tehlikeye düştüğü sıralarda bunların adlarını
tanrı vermekte, yani kâhinler tanrı adına bu tayini yapmak
taydılar. Hangi kabilenin savaşı idare edeceğini de gene on
lar, Tanrı adına, belirtirlerdi. Bu devrede İsrael yavaş yavaş
teokrasi rejimine girmişti. Kutsal birliğin kalbi, tabiatiyle,
merkezî tapınak diyebileceğimiz, Ahit sandığının bulunduğu
şehirdi. Ahit sandığına bağlı törenleri ve ödevleri yerine ge
tiren din adamları, kâhinler, ağızdan ağıza, gelenekleri sür
dürüyorlar ve birliği meydana getiren sopiar ve kabilelerin
ayrı ayrı anılarından, ortak bir efsane - tarih yaratıyorlardı.
Soylu ailelerden olan bu din adamlarının görevleri babadan
oğula kalmaktaydı: Amphyktionie’nin yönetimi de „onların
elindeydi. Tanrı Yahve ile kurulmuş olan antlaşmanın tama
miyle yerine getirilmesini kontrol bunların Ödeviydi. Buna
çok önem verilirdi, çünkü bildiğimiz gibi bu antlaşma aynı
zamanda ahlâki ve sosyal kanun, bir milletin „ hayat, düzeni
idi, Yahve bunu onlardan istemekteydi, onlar dajaunu resmî
olarak taahhüt etmişlerdi. Tanrısr 1 kanunun (Şeriatın) tef-
sircileri ve uygulayıcıları bu kutsal merkezin kâhinleriydi, ka-_
hilelerin ve kişilerin sorularına karşı fetvalar veren, kanuna
aykırı davrananları yargılayanlar da onlardı. Bu kâhinler he
yetinin başkanı İsrael’in baş yargıcıydı. Böylıece, manevî ege
menlikten yavaş yavaş dünyevî egemenlik, teokrasi doğdu.
Sözde, İsrael’in Yahve’den gayri hükümdarı yoktu. Onun adı
na ve onun emriyle, irsi kâhinlik makamlarını işgal eden bu
adamlar egemenliği ellerinde tutuyorlardı. Karmakarışık bir
göçebe kalabalığı, sadece din yoliyle bir millet haline geldiği
için, Kutsal Birlik de salt dinî —ama çok gevşek— bir dev
letti^ Kenani'ler ar asındavar lığını koruma, topraklarını ge
nişletme, tehlikeli komşulariyle savaşma, on iki kabilenin
kendi işleriydi.. Henüz tam devlet haline gelmek yolunda olan
bu teokrasice ortak...bir dış politüsa ve_ortak bir Ordu'da
yoktu. Eğer iki üç kabile, büyük bir teşebbüs için birleşir ve
savaş güçlerini, bir araya getirirlerse^ bu, onların bilecekleri
şeydi, Amphyktionie’nin bununla alış verişi yoktu.
Bu kadar gevşek, dışarıya karşı toplu hiç bir gücü olmı-
yan bir birliğin kurulma ve yaşaması ancak, İsrael Oğulları
nın Şeria vadisini zapte kalkışmamaları, Kenanî şehir devlet
lerin çok sık bulunduğu ovalara saldırmaktan kaçınmaları ve
insan oturmıyan, ya da pek az iskân edilmiş olan dağlık yer
lerde yerleşmekle yetinmeleri sayesinde mümkün olmuştu.
Çok müstahkem Kenan şehirleri ve o zamanın tankları de
mek olan savaş arabaları, yeni çiftçi olan bu göçebelerin gö
ze alamıyacakları kadar tehlikeliydi. Hâkimler kitabında hep
Moab’lılar, Ammon’lular ve Suriye çölünden gelen Aramî ka
bileleriyle savaş hikâyeleri vardır. Bu kitapta şu sözü de oku
yoruz: «Ye Rab Yahuda ile beraberdi; ve dağlık ahalisini kov
du; d.ereıte. oturanları kovamadı, çünkü demir cenk arabaları
vardı.» (Hâkimler 1.19).
Her nr kadar koyu ahlâkçı Yahve kulları ile, Kenanîler
arasında birçok bakımdan büyük ayrılıklar varsa da bunların
gene birbirleriyle çok alış verişleri olmuş, aralarında iyi kom
şuluk münasebetleri kurulmuştur. Arasıra Kenanî’lere uyan
zayıf ruhlu İsrael Oğulları çıksa da bunu içlerinde hallediyor
lardı. Büsbütün kavga çıkmıyor değildi, ama bunlar kötü so
nuçlar doğuracak kadar büyük olaylara yol açmıyordu. Zaten
çiftçi olan İsrael Oğullan tüccar ve sanatçı olan Kenanî’lere
muhtaçtılar. Bu sebeple İsrael için tek bir komuta altında
toplanmış bir ordunun lüzumu yoktu. Dinsel kâhinler devle
tini, askerî bir güç haline gelmek ve gerçek, organize bir dev-
let olmak için zorlıyacak ortak bir tehlike henüz belirme

mişti.
Ama bu durum böyle sürüp gidemezdi. Yukarıda da de
ğindiğimiz gibi, kanlı iç savaşlar İsrael’i bir birlik olma yo
lundan alıkoymaktaydı. Böyle zayıflayan bir toplumun da
dıştan gelecek tehlikelere karşı koyması çok zordu. Kenanî’-
lerin, Galile dağlarında oturan İsrael kabilelerini hükümleri
altına aldıklarını ve onları yarı - köle gibi kullanmaya başla
dıklarını da Tevrattan anlıyoruz. Özellikle Tekvin 49. 14—15
te, Yakob’un ağzından söyletilen şu sözler dikkate değer:
İssakar, koyun ağılları arasında yatan, kuvvetli eşektir;

Ve iyi olan bir dinlenme yeri,
Ve hoşa giden bir memleket gördü;
Ve yük taşımak için omuzunu eğdi,
Ve iş altında bir hizmetçi oldu.
Yakob’un sözde, oğullarına söylediği uzun bir şiir olan

bu bölümün Adanmış Toprağa yerleşmeden sonra ve millî
duygular uyandırmak için yazılmış olduğu açıkça görülmek
tedir. Kenani’lere uşak olmadan utanmıyan İssakar kabile
siyle de acı acı eğlenilmektedir bunda. Şiirin Benyamin sa
vaşından sonra düzenlendiği şu satırlarından anlaşılmakta
dır:
Benyamin yırtıcı bir kurttur;

Sabahleyin avı yutar.
Ve akşamleyin ganimeti paylaşır,
Kenanî’lere karşı ilk isyan Galile’de patlak verdi. Nebiye

Debora, büyük bir ozan olduğunu anladığımız bu kadın, is
yanda önayak oldu. İssakar kabilesinden Abinoam oğlu Ba-
F: 13
rak bu hareketin başına geçti. Debora Barakla birlikte savaşa

katılmakta ısrar etti ve: «Mutlaka seninle gideceğim; ancak
gideceğim yolda şeref senin olmıyacaktır; çünkü Rab, Sisera’-
yı (Kenan kıratlarından) bir kadının eline verecektir.» Bura
da da, o sıralarda Yahve’den başka bir hükümdar düşüncesi
ne kâhinler ve nebi’lerin ne kadar düşman oldukları görül
mektedir. Komutanlar ancak onun âletleridir ve kendi baş
larına bir şey yapamazlar, bunun aksi, Yahve’ye şirk koşmak
tır.
Barak ovaya iner, ilk defa olarak Kenanî’lerle büyük bir
savaşa girer ve gene ilk defa olarak, savaş arabalarına karşı
başarılı bir savaş yapar ve galip gelir. Artık İsrael, gücünü is
pat etmiştir. Kıral Sisera kaçarken bir kadının çadırına sığı
nır, kadın ona süt ikram eder. Sonra, Sisera uyuyunca bir
çadır kazığını karnına saplıyarak onu öldürür. Debora’nın bu
zaferi anlatan İlâhisi İbranî edebiyatının en güzel parçala
rından biridir :
Uyan ey Debora, uyan;

Kalk, ey Barak, ve ey Abinoam oğlu, esirlerini götür.
sözleriyle başlıyan bu İlâhinin bu olay için söylendiğine ve De-

bora’mn ağzından çıkmış olmasında şüphe yoktur.
MİDYAN’İLER GÖÇÜ
M. ö. On ikinci yüzyıl ayrı ayrı yerlerden gelen kavimler

göçü devresi olmuştur. Bunu tesadüfe bağlıyamayız. Mutlaka
Avrupa ve Asya’yı saran uzun bir kuraklık âfeti, özellikle,
hayvanlarına yem bulamıyan göçebe milletlerin, kuraklıktan
daha az zarar gören yerlere saldırmalarına sebep olmuştu.
Kuraklık, böyle zamanlar için ihtiyat zahireleri bulunmıyan
ve binlerce baş hayvana su tedariki en önemli problemleri
olan göçebeler için en büyük âfettir. Bu kuraklığın yaygın ol

duğunun delili, Suriye ve Filistin’e Arabistan steplerinden
Midyanî’ler saldırırken, öte yandan Balkanlar üzerinde İllyr’-
ler göçü denen büyük göçün olmasıdır; bu İkincisini daha
aşağıda ele alacağız.
Artık, hemen hemen millet haline gelmiş olan Israel
Oğullarının karşısına çıkan bu yeni tehlike doğudan gelmiş
ti: «Ve İsrael oğullan Rabbin gözünde kötü olanı yaptılar; ve
Rab onlan yedi yıl Midyan’ııı eline verdi. Ve İsrael’e karşı
Midyan kuvvetlendi; ve Midyan’ın yüzünden tsrael oğullan
dağlardaki gizlenecek yerleri ve mağaralar ile hisarlar yaptı
lar. Ve vaki oldu ki, İsrael ekin ektikçe Midyanî’ler ve Ama-
lekî’ler ve Doğu Oğullan çıkarlardı; ve onlara karşı çıkarlar
dı; ve onlara karşı konarlardı, ve Gaza’ya vanncaya kadar ye
rin mahsulünü bozarlardı, vc koyun olsun, sığır olsun, eşek
olsun, İsrael’de geçinecek bir şey bırakmazlardı. Çünkü onlar
hayvanlan ve çadırlariyle çıkarlardı; çoklukta çekirge gibi
gelirlerdi; kendilerinin ve develerinin sayısı yoktu; ve diyan
bozmak için oraya gelirlerdi. Ve Midyan yüzünden İsrael çok
alçaldı.» (Hâkimler 6. 1—6).
Bu Midyanlılar ve Amalek’liler, Doğu Oğulları eski Arap-
lardı. Buraya saldırışları da İsrael’e kötülük olsun değil, aç
kaldıkları içindi. Burada dikkati çekecek iki nokta vardır: Bi
rincisi İsrael’ın hayli uzun zaman —Belki dağlara sığınanlar
müstesna— bu göçebelerin egemenliği altına girmiş olması,
İkincisi de ilk defa deve ile karşılaşmalarıdır. O zamana ka
dar îsrael olsun, Mısırlılar olsun, Kenan halkı olsun, deve
görmüş değillerdi. Ne gariptir ki, birçok faydalı şeyler gibi
deve de önce savaş işinde kullanılmıştır. Bu hayvanın evcil
cinsi tunç çağında bilinmemekteydi. Hattâ Arabistanm sınır
daşı olan memleketlerin bundan haberi bile yoktu. Tevratta
eşek ve sığırdan başka evcil hayvanın adına, önceleri, hiç
rastlanmaz. Gerçi Musa Şeriatı denen İsrael yasasında deve
etinin haram olduğu yazılı ise de, hem bunun, hem de daha
önce Rebeka’nın devesinden söz eden bölümün sonradan Tev-
rata katıldığı besbellidir. Bu dev gibi hayvan, hele biçiminin
acayipliğiyle İsrael Oğulları üzerinde öylesine korku uyandır
mıştı ki, etinin haram sayılmasına bile bu korku sebep ol
muştu herhalde. Devenin nerede ve ne zaman evcilleştirildiği
ni bilmiyoruz. Mezopotamya’da ancak M. ö. 11. yüzyılda, çivi
yazılı belgelerde devenin adı geçmiye başlamakta ve ondan
sonra da Mezopotamya kabartma ve heykellerinde bu hayvan
görülmektedir, İsrael’in ilk deveyi görüşü de herhalde bu sı
ralardadır.
«Ve vaki oldu ki, Midyan yüzünden İsrael Oğulları Rabbe
feryat edince Rab İsrael’e bir peygamber gönderdi.» (Hâkim
ler 6. 7). Bu Peygamber Gideon’dur. Tanrının meleği (Artık
Yahve insana gözükmemekte, sözlerini bir meleğin aracılığiy-
le iletmektedir.) Ona ödevini bildirir. Gideon’un babasının
Baale tapmakta olduğunu da okuyoruz: «Ve vaki oldu ki, o
gece Rab ona dedi: Babanın boğasını, yedi yaşında olan ikin-,
ci boğayı al, ve babanın Baal mezbalıını yık ve yanındaki Ase
ra’vı (dikili taş veya ağaç direk) kes.» (Hâkimler 6. 25).
Gideon ’un yanına Abı ezer, Menasse, Aşer, Zebulun ve
Neftali kabilelerinin savaşçıları toplanır. Görülüyor ki böyle
bir ölüm dirim savaşında bile bütün İsrael Oğulları henüz
bir araya gelmemektedirler. Gideon üç yüz kişilik bir fedıai
kuvvetiyle bir gece baskın yapar. Bu fedailerin ayrılışı da ga
riptir: Tanrı ona, adamlarına su içirmesini söyler. Suyun ba
şına yatıp «Köpek gibi» diliyle yalayanları, diz çöküp ellerini
ağızlarına götürerek su içenlerden ayırttırır. İşte fedailer bu
sonunculardır. Bu ayırma yolunun nedenini anlamak imkân
sızdır.. Ama herhalde seçim iyi sonuç vermiş olacak ki bu üç
yüz kişi, meşalelerini testiler içinde saklıyarak gece baskını
yaparlar, tam Midyanî’lerin ordugâhına varınca testileri kı
rar ve boru çalarak hücum ederler, Midyanî’leri bozguna uğ-
ratırlar. Bunun develeri ürkütmek için düşünülmüş oldu

ğu tahmin edilebilir. Midyanî’lerin iki beyi de bu savaşta öl
dürülür. Bu büyük başarıdan sonra İsrael Oğulları Gideon’a:
«Sen ve oğlun ve~oğlunun oğlu, üzerimize kıral olun, çünkü
bizi Midyani’lerclen kurlardın» derler. Ama Gideon: «Ben
üzerinize kıral olmam,; oğlum da üzerinize kıral olmıyacaktır,.
hükümdarınız Rab olacaktır.» Karşılığını verir, (hâkimler 8.
22, 23). Fakat hizmetine karşılık, herkesin İsmailî’lerden, yani
Araplardan, aldığı altın halkaları ister, onlardan bir «efod»
yani «put» yapar,ve bunu kendi şehri olan Ofra’ya koyar. Ama
bu büyük bir gynahtır, ve Yahve kültü dışında bir yol tut
maktır: «Ve bütün İsrael orada onun ardınca zina ettiler; ve
Gideon’a ve evi halkına bir tuzak oldu,» (Hâkimler 8. 27).
Gideon’un Midyanî’leri yenmesinden sonra İsrael rahata
kavuşur ve «kırk yıl» rahat yaşar. Ama onun ölümünden son
ra, Eski Ahde göre: «Dönüp Baale tâbi olarak» yeniden din
den çıkarlar ve Yahve’yi gene unuturlar. Bunun, her durum
da suçun kendilerinde olduğunu, yoksa Yahve’nin kendilerini
düşmanlarına karşı küçük düşürmeyeceğini akıllara sokmak
için söylendiği bellidir.
FİLİSTİ’LERLE SAVAŞALIM
Aynı kuraklığın sonuçlarından olarak İsrael oğullarının

karşısma daha zorlu bir düşman çıkmıştır: Filistî’ler. Bunlar,
İllyr’ler göçünün buralara kadar erişen bir kolu idi.
İsrael oğullarının hayatında en büyük rolü oynıyan ve
İbranioede adı Erez Yisrael, yani İsrael Memleketi olan Ke
nan’a Filistin adının verilmesine sebep olan Filistî’lerin kim
ler olduğu yakm zamana kadar bilinmemekteydi. Bilginlerin
uzun araştırmaları ve yeni kazılar bu muammayı artık çöz
müştür. Seramik parçaları, tapmaklarda bulunan yazıtlar,
yangın izleri, tıpkı bir mozaik gibi birbirine eklenerek, Filis-
tî’lerin ilk olarak, Filistin’in güneyinde nasıl ortaya çıktıkla:

rını, tıpkı bir dram kadar acıklı ve heyecanlı bir şekilde or
taya koymuştur.
ı
On ikinci yüzyılda, Anadolu’nun batısında, varlarını yok

larını, yiyeceklerini, öküzlerin çektiği kağnılara yüklemiş, o
zamana kadar bilinmiyen bir kavmin ortalığa dehşet saçtığı
nı görüyoruz. Kağnıların yanında kadınlar ve çocuklar yü
rümekte, önden de, yuvarlak kalkanlar ve tunç kılıçlarla si
lâhlanmış savaşçı erkekler gitmektedir. Bunların gelişi, ta
uzaktan, havaya kalkan bir toz bulutuyle belli olmaktadır:
Çünkü çok kalabalıktır bunlar. Kimse bilmez nereden geldik
lerini. Bu insan sürüsü önce Marmara kıyısında görülmüştür;
sonra güneye yönelir, hep deniz kıyısından giderler. Eğenin
ve Akdenizin suları üzerinden de, pruvaları yüksek, içleri sa
vaşçılarla bolu gemiler, karadakilerle aynı yöne gitmektedir.
Bu korkunç sürünün geçtiği yerler yanmış, yıkılmış, yağ
ma edilmiş ve ıssız kalmıştır. Anadolu’nun bu taraflarındaki
şehirleri ve köyleri harap ederler. İçerlere de girerek Hattu-
şa’yı, Hititlerin şimdi Boğazköyde kalıntılarını gördüğümüz
ünlü müstahkem başşehrini mahvederler. Çukurova’nın dil
lere destan olmuş haralarını yağmalarlar ve Tarsus’un gümüş
madenlerinin hâzinelerini soyarlar. Bu barbarlar, demir çıka
rılan —o vakitlerin en değerli madeni— merkezlerde, ancak
Hititlerin bildikleri sırları öğrenirler. Onların hücumları kar
şısında, M. Ö. ikinci binyılın üç dünya devletinden biri olan
Hitit imparatorluğu yıkılır. Barbarların filoları Kıbrıs’a va
rıp bu adayı zaptettiği sırada, ordu karadan ilerlemesine de
vam eder, kuzey Suriye’ye erişir, Fırat, üzerindeki Karkamış’a
varır, Âsi Irmağı vadisini karadan ve denizden kıskaç içine
alır. Fenikelilerin zengin şehirleri teslim olmuştur; Ugarit,
arkasından Sidon (Sayda), Byblos ve Tyros (Sur), Sonradan
Filistin adını alacak olan verimli kıyı ovalarının şehirleri bir
MUSA ve YAHUDİLİK 19Ö
biri ardı sıra yakılmıştır. Her ne kadar Eski Ahitte bunları

anlatan hiçbir yer yoksa da, İsrael oğullarının bu felâketi
kayıtsızlık, hattâTBiraz sevinçle seyretmiş olduklarını tahmin
edebiliriz: Çünkü onlar dağlarında bu hücumların dışında
kalıyorlardı, yakılan şehirler de düşman oldukları Kenanî’le-
rindi.
Bu insan çığı, karadan ve denizden ilerliyerek Nil’e, Mı
sır’a yaklaşıyordu.
Mısır’da, Thebes’in batısında, Medinet Habu’da III.
Ramses’in yaptırmış olduğu Amon tapmağında duvarlara,
bu Firavun’un bütün savaşları kazılmıştır. Şu satırları orada
okuyoruz-
«Haşmetli III. Ramseş’in saltanatının sekizinci yılında,..
Hiçbir memleket onlara.karşı duramadı. Hitit imparatorlu
ğu, Kode (Kilikya ve kuzey Suriye’nin kıyı bölgeleri) Karka-
mış... ve Kıbrıs tek bir vuruşta yıkıldılar... Oraların halkını,
sanki hiçbir zaman oralarda insan oturmamış gibi yok etti;
ler. Mısır’a doğru yürümiye başladılar... Dünyanın ucuna ka
dar memleketlere efendi oldular. Yürekleri güvenle dolu idi:
Tasarladıklarımız gerçekleşecek diyorlardı.» III. ltamses ge
nel seferberlik ilân eder ve mukavemete hazırlanır: «Sınırımı
hazırladım... Onlara karşı prensleri, garnizon komutanlarım
ve savaşçıları silâhlandırdım. Nehrin ağzını, savaş gemileri,
kadırgalar ve kıyı gemileriyle bir kale gibi korudum... Her
birinin önü ve arkası, silâhlı yiğit adamlarla dolu idi. Ordu
lar Mısır’ın en yiğit adamlarından meydana gelme idi. Onlar
dağ tepelerinde kükreyen arslanlar gibiydiler. Savaş arabası
kıtaları hep uzmanlardandı... Atlar, yabancı memleketleri
ayaklarının altında ezmiye hazır, yerleri eşiyorlardı...»
Ramses III. işte böyle muazzam bir ordu ile, Deniz
Adamlarına karşı büyük kara savaşına girişti. Mısır yazıtları
doğrudan doğruya savaş üzerine hiç bir şey söylemez, sadece,
her zaman olduğu gibi, Firavun’un zaferinin lirik bir övgü-

siyle yetinir. Ama, muazzam bir alçak kabartma korkunç sa
vaşı göstermektedir. Mısır savaş arabası grupları düşman or
dusuna dalmıştır. Barbarlar büyük bir kargaşalık içindedir
ler. Kadınlar, çocuklar, devrilmiş Filisti savaş arabalariyle
karmakarışık bir haldedir. Atlar ve öküzlerin ayakları altın
da ölüler yığılıdır. Savaşın artık kazanılmış olduğu anlaşıl
maktadır: Mısır askerleri düşman arabalarını yağma etmek
tedirler. ..
Saldırganların kara ordularını yok etmekle III. Ramses
o gün, dünya tarihinin akışını değiştirmişti. Bundan sonra, en
süratli savaş arabalarını toplayarak kıyıya ılgar etti; çünkü
«Onlar nehirden içeri gemileriyle girmişlerdi». Aynı tapınak
taki ikinci bir kabartma da deniz savaşını gösterir. Bunda
da düşman gemilerinin nasıl batırıldığı, içindekilerin ok yağ
muruna tutulduğu, kurtulup kıyıya çıkabilenlerin nasıl öldü
rüldüğü görülmektedir. Bu iki savaşla III. Ramses memleketi
ni bu büyük tehlikeden kurtarmış oldu. Kabartmalarda, düş
manların kesilmiş ellerinin nasıl dağlar gibi yığıldığını görü
yoruz. Ama yazıtlarda kadınların ve çocukların başlarına ge
lenlerden hiç bahis yoktur. Gene kabartmalarda, tarihin ilk
esir kampını da görmekteyiz. Mısır subayları kâtiplere esir
lerin ifadelerini yazdırmaktadır. Yalnız, o sırada, şimdiki gibi
esirlerin elbiseleri üzerine S. E. yazılacak yerde, bunu kızgın
demirle vücutlarına damgalamak yolunu tutarlardı.
Eski Ahdin Filistî’leri hakkında bize ilk tarihî belgeyi bu
soruşturmaları anlatan hiyeroglifler vermektedir. Bunlara
göre «Deniz Adamları» —Mısırlılar bu saldırganları böyle ad
landırırlar— arasında, bir kabilenin adı özel bir önem taşır:
«Pelest» ya da«Prst» (Hiyerogliflerde sesli harf yoktur), ki
bu da Eski Ahdin Filistı’sinden başka bir şey değildir.
III. Ramses’in Filistî’leri yenisi M.Ö. 1188 yılında olmuş
tu. Bundan on üç yıl sonra onların gene de, Kenan İlinin

güneyinde, Yahuda dağları ile deniz arasındaki verimli top-
râklarda~yerleşmî| olduklarını görüyoruz. Bu adamlar, Medi-
net Habu’daki resimlerine göre çok uzun boylu, iri yarı idi
ler; ’Mısırlıları bir baş boyu geçiyorlardı. İsrael Oğullarının,
gene Mısır resimlerine göre boyları kısa olduğu düşünülür
se, örneğin Davud’un öldürdüğü Golyat hakkında Eski Ahdin
anlattıklarının aslını anlıyabiliriz. Bu korkunç savaşçılar on:
İara dev gibi görünmüştü herhalde. Kutsal Kitap Filisti’lerin
ellerindeki şehirlerin adlarını verir. Bunlar: Askalon, Aşdod,
Ekron, Gad ve Gaza’dır. Gene Kutsal Kitap Filisti’lerle bir
likte gelen başka bir deniz milletinden de bahseder: «Rab.
Yahve şöyle diyor: İşte, ben Fllistliere karşı elimi uzatacağım
ve Keretî’Ieri (Giritlileri) kesip atacağım ve deniz kıyısında
olanların artakalanlarını yok edeceğim» (Hezekiel 25. 16).
Bu deniz adamlarının İndo - Avrupai grupundan diller
konuştukları anlaşılmaktadır. Aslında Girit ve Miken medeni
yetlerini de yokeden gene bu göçle gelenlerdi.
Filisti’lerin devlet, daha doğrusu devletler kurarak bu
yeni yurtlarına yerleşmeleriyle bu küçük alanda üç rakip grup
meydana gelmiş oluyordu: Yahve’nin kutsal tahtı etrafında
toplanmış, vahiyle Tanrıdan emir alan peygamberlerin ve
keramet sahibi komutanların yönettiği özgür çiftçi ve çoban
İsrael oğulları; şehir şehir devletler meydana getiren, Baal
ve Astarte kültüne bağlı tüccar, köle kullanan zengin,
kıyı şehirlerindeki denizci Kenanî’ler (Fenike’liler) ve aslın
da Sami’lerin bir tanrısı olan Dagon’a. tapan Filistî’ler. Mısır
da, büyük bir hükümdar olan III. Ramses’in ölümünden son
ra her ne kadar adları gene Ramses olan iki Firavun gelmiş
se de bunların adlarından başka büyük tarafları olmadığı an
laşılmaktadır. III. Ramses’ten sonra Mısır’da sanat, çökmüş,
Filistin ve Nubia elden çıkmıştır. Hitit imparatorluğu da çök
müş, yerini küçük beyliklere bırakmış olduğu için artık, bu

üç kuvvetin korkacağı devlet kalmamıştır. Kendi aralarında
kozlarını payetmeleri gerektir. îsrael’in en korkunç düşma
nı, çetin savaşçılar olan Filisti’lerdi. Üstelik, önceden anlat
mış olduğumuz, Benyamin kabilesi olayının da gösterdiği gi
bi, İsrael henüz birliğini kurabilmiş değildi.
Filistî’ler, yıktıkları uygarlıklardan faydalanmışlardı, ö r
neğin, onların köylerinde bulunan topraktan kapkacak, Miken
seramiğinin hemen hemen eşidir. Bunlarda da tıpkı Miken’-
de olduğu gibi, süzgeçli bira testileri vardır. Bundan daha
önemlisi de Kenan İlinde demiri ilk olarak kullananların on
lar oluşudur. Yukarda da gördüğümüz gibi bu barbarlar de
mir elde etmeyi Hititlerden öğrenmişlerdi. Mezarlarında de
mirden silâhlar, avadanlıklar ve süsler bulunmaktadır. M.Ö.
1200 den önce demir çıkarmak Hititlerin tekelinde gibiydi. Bu
sefer Filistî hükümdarları bunu sır olarak sakladılar ve bu
nunla zengin oldular. İsrael Oğulları yerleşmelerinin ilk dev
relerinde, bu değerli madenden yapılma şeyleri satın alamı-
yacak kadar yoksuldular. Demirden tarım araçları, ev yap
mak için çivi ve demir silâhlardan yoksun oluş onlar için
büyük bir eksiklikti. Filistî’ler dağlık araziye kadar sınırları
nı genişletince, bu yeni silâha kavuşmasınlar diye, İsrael
Oğullarına demirciliği yasak bile etmişlerdi: «Ve bütün İsra
el diyarında demirci bulunmuyordu; çünkü FUistî’ler: İbranî-
ler kılıç yalıut mızrak yapmasınlar demişlerdi; ve bütün İs-
raelî’ler, herkes çapasım ve saban demirini ve baltasını ve
kazmasını bilemek için Filistî’lerin yanına inerlerdi; fakat
kazmalar için ve saban demirleri için ve çapalar için ve bal
talar için ve üvendireleri bilemek için eğeleri vardı. Ve böy-
lece vaki oldu ki cenk gününde Saulla Yonatan’uı yanında
olan bütün kavmiıı elinde kılıç ve mızrak bulunmayıp ancak
Saul ile oğlu Yonatan’da bulunuyordu. (I. Samuel 13. 19—22)
İşte bu kadar yoksul ve silâhsız olan İsrael Oğulları, o za

mana göre, en iyi silâhlara sahip, bin savaşta pişmiş Filistî
askerleriyle, yiğit, ama tecrübesiz komutanların idaresinde
savaşacaklardı.
Bu hakimlerden, 'yâni keramet, sahibi önderlerden kuvve
ti saçma bağlı olan Samson’u (Şimson) anlatacak değiliz. Fi-
limlere bile geçen Samson ve Dalila masalını bilmeyen yok
tur. Başka bir hakim olan Yefta’nm kızını kurban edişini de
kurban bölümünde anlatmıştık. Ama, İsrael’in Teokrasiden
artık normal kırallık sistemine geçişinde istemeye istemeye
rolü olan peygamber Samuel’le ilk hükümdar Saul’ü önemli
bulduğumuz için kitabımıza alacağız.
TEOKRASİDEN KIRALLIĞA
Eski Ahdin I. Samuel bölümuüniin başlangıcı, İsrael te

okrasisinin ne durumda olduğunu, kâhin evlâtlarının meyda
na getirdikleri bir çeşit soylu sınıfının iç yüzünü anlatmak
bakımından dikkate değer.
Nebi Samuel’in doğumu, böyle hikâyelerde daima görül
düğü gibi mucizeli olmuştu: Dağlık bir yerde yaşayan Elkana
adında bir adamın iki karısı vardır; birinin adı Hanna, öte
kinin Peninna’dır. Bu adam Hanna’yı daha çok sevmekte, fa
kat yalnız Peninna’dan çocuğu olmaktadır. Elkana kurban
kestiği zaman Hanna’ya iki pay vermektedir.
Buna kim olsa kızardı elbet; Peninna da öfkesini Hanna
ile kısır diye alay ederek alır. Hanna’yı teselli etmek isteyen
kocasının sözleri de bunun acısını unutturamaz; günün bi
rinde kurban kesmek için Şilo’ya gelirler. Hanna gider ve
tapmağın kapısında dua eder. Kâhin onun sarhoş olduğunu
sanır ve azarlar. Ama kadın derdini anlatınca ona acır ve dua
eder. Sonra Hanna gebe kalır ve bir oğul doğurur, adını Sa
muel koyar, Samuel: «Tanrı işitti» anlamına gelmektedir.
Hanna oğlunu tapınağa adamıştır, sütten kesince götürüp kâ
hine teslim eder. Samuel büyüyünce tapmak hizmetçilerinden
olur. Kâhinin iki oğlu vardır: «Ve Eli’nin (Kâhinin adı) oğul
ları alçak adamlardı; Rabbi tanımıyorlardı. Ve kâhinlerin
kavmla olan âdeti şu idi: Bir kimse kurban arzettiği zaman,
et haşlanırken, kâhinin hizmetçisi elinde üç dişli bir çatalla
gelirdi; ve leğene, yahut lengere, yahut kazana, yahut tence
reye daldırırdı; çatalın çıkardığı her şeyi kâhin alırdı. Oraya
gelen bütün İsraî’liiere Şilo’da böyle yaparlardı. İç yağım
yakmazdan önce de kâhinin hizmetçisi gelirdi, ve kurban tak
dim eden adanıp derdi: Kâhine kızartmalık et ver; çünkü sen
den haşlanmış et değil ancak çiğ alacaktır. Ve eğer adam ona:
Önce mutlaka iç yağını yakacaklar, o zaman kendin için ca
limin istediği kadar al, derse, o zaman ona derdi: Hayır, şim
di bana vereceksin; ve eğer vermezsen zorla alırım. Ve Rab-
biıı önünde gençlerin suçu gayet büyüktü; çünkü bu adamlar
Rabbin takdimesiııi hor görüyorlardı.» (Burada, hizmetçinin
kâhinin oğullarından biri olduğunu da açıklayalım, çünkü za
ten başkası tapınakta hizmet edemezdi, demek iş bu kadara
varmış, Yahve’den korku kalmamıştı.) ,,
Kâhin Eli oğullarının yaptığı şeylerin hepsini, bu arada,
Cemaat Çadırına gelen kadınlarla da zina ettiklerini duyar,
onları azarlar, ama yola getiremez. Sonunda Yahve’nin sabrı
taşar, Eli’ye «Bir Tanrı adamı» yollar ve onun evini lanetle
me ettiğini, soyundan kimsenin ihtiyar oluncaya kadar yaşa-
mıyacağmı, iki oğlunun da aynı günde öleceğini bildirir. «Ben
de yüreğimde ve canımda olana göre yapacağım ve onun için
sağlam ev yapacağım... Senin evinden arta kalan her adam
gelecek ve bir parça gümüşle bir somun ekmek için ona eği
lecek ve: Rica ederim bir lokma ekmek yiyeyim, diye beni
bir kâhinlik hizmetine tayin et, diyeceklerdir.» der.
Bu, o. zamana kadar din ve dünya işlerine hâkim olan
soyluların artık mevkilerini kaybettiklerini anlatmaktadır.
Tanrı, Soylulardan olmayan Samuel’le bir gece, o Ahit San
dığının yanında yatarken konuşur, ve Eli’ye yolladığı haberi
ona da bildirir, bundan sonra da Samuel artık peygamber
olarak, Tanrıdan aldığı vahiyleri İsrael’e iletir. O sırada İsrael
Filistî’lerle savaş halindedir. Eben-ezer’de olan bir çarpışma
da bozulmuşlar ve dört bin adam kaybetmişlerdir. Tanrıdan
yardım görmek için onun sandığını Şilo’dan alıp orduya ge
tirirler, ama sandığın yanında Eli’nin, Tanrının hiç sevmedi
206 MUSA ve YAHUDİLİK i
ği o iki oğlu vardır. Eski Ahde göre, Filistî’ler sandığın geli

şinden çok korktukları halde, bu iki oğlanın yüzünden Yah-
ve İsrael’e yardım etmez, onlar da bozguna uğrarlar, üstelik
Tanrının sandığı Filistî’lerin eline geçer. Eli bu haberi alın
ca arka üstü düşer, boynu kırılarak ölür. İki oğlu da savaşta
ölmüşlerdir. Filistî'ler sandığı Tanrıları Dagon’un yanma ko
yarlar, ama Dagon yüz üstü düşer, başı ve elleri kopar. Da
gon’un tapınağına girenlerin hepsi de ölür. Bunun Yahve’nin
şanına leke sürmemek için uydurulduğu açıktır. İşin doğrusu,
İsrael’in yenildiği ve o zamanlar âdet olduğu gibi, galiplerin
yendiklerinin tanrısını da esir olarak memleketlerine götür
dükleridir. Bundan sonra Filistî’lerin memleketinde ur, ya
da yumurcak salgını çıkar. Filistî’ler korkularından Ahit san
dığını iki inek koşulu bir arabaya yüklerler, sungu olarak da,
Filistî hükümdarlarının sayısı olan beş tane altın ur, beş ta
ne de altın fare yaparak bunları da sandığın yanına koyar
lar. Arabanın inekleri sandığı doğruca tsrael Oğullarına ge
tirir. Burada merakı çekecek bir nokta vardır: Ur salgını, her
halde hıyarcıklı veba olacaktır. Bu hastalığın farelerden geç
tiğinin o zaman bilindiğini, ya da sezildiğini anlatmıyor mu
bu?
Ahit Sandığının yirmi yıl Filistî’lerin elinde kaldığım ve
bu sırada «tsrael Evinin Rabbe hasret çektiğini» Eski Ahit ya-
zar. Samuel’in bu ıstırap yıllarında onlara yerdiği öğüt, «Eğer
siz bütün yüreğinizde Yahve’ye dönerseniz, yabancı tanrıları
ve Astarte’yi aranızdan atarsanız ve ancak ona kulluk ederse
niz Yahve de sizi kurtaracaktır» olur. Bu yabancı tanrılara
tapılmasından şikâyete hemen hemen bütün Eski Ahitte rast-
İıybruz. Anlaşılan, Baal ve Astarte törenleri İsrael Oğullarını
göze görünmez bir tanrının boş tahtına kurban sunmaktan ve
aile arasında Sabbat'ı kutlamaktan daha çok çekmekteydi.
Beri yandan, İsrael gibi özgürlüğüne düşkün bir millete bo
yunduruk altına girmek çok ağır geliyordu. Filistî’ler de bo-
\yuna hücum etmekte, Eski Ahdin tevillerini bir tarafa bıra

kırsak, boyuna onları yenmekte idi. Artık teokrasinin günle-
r\ sayılıydı. İşinjböyle çıkmıyacağı belli olmuştu; tek bir or-
dıinun kurulması^ve bunun başına da gerçekten savaşçı biri
nin tam yetkiyle, yâni kıral olarak geçmesi gerekti. Bunu an
layan İsrael ileri gelenleri Samuel’e: «İşte, sen yaşlandın, ve
oğulların senin yolunda yürümüyorlar (Bunların da rüşvet
aldıklarını okuyoruz), şimdi, bütün milletler gibi bize hük
metmek için başımıza bir kıral koy.» (I. Samuel 8.4) derler.
Samuel, Tanrıya danışır. Yahve kıskanmıştır: «Sana dedikleri
her şeyde kavmin sözünü dinler, çünkü reddiettikleri sen de
ğilsin, ancak, üzerlerine kıratlık etmiyeyim diye beni reddet
tiler... Şimdi onların sözünü dinle; ancak onlara açıkça şe-
hadet edeceksin, ve onlar üzerine kırallık edecek olan kira
lın hükmü ne olacağını onlara bildireceksin,» der. Samuel de
İsrael ihtiyarlarına şu dikkate değer sözleri söyler:
«Üzerinize kırallık edecek olan kiralın hükmü şu olacak:
Oğullarınızı alıp cenk arabaları üzerine ve atları arasına ko
yacak; ve arabaları önünden koşacaklar; ve onları kendisine
binbaşılar ve ellibaşılar kılacak; ve bazılarını toprağı sürmek
için, ve ekini biçmek için, ve cenk âletleriyle arabalarının
âletlerini yapmak için koyacak. Ve ıtırcı, ve aşçı ve ekmekçi
olarak kazlarınızı alacak ve tarlalarınızın, bağlarınızın vO
zeytinliklerinizin en iyisini alıp kullarına verecek. Ekininizin
ve bağlarınızın üşürünü alıp hadımlarına ve kullarına vere
cek. Kullarınızla oariyelerinizi ve en seçme gençlerinizi ve
eşeklerinizi ahp onları işine koşacak. Sürülerinizin ondalığı
nı alacak ve siz onun kulları olacaksınız. Ve kendiniz için
seçmiş olacağınız kırahnızın yüzünden o gün feryat edecek
siniz ve Rab o gün size cevap vermiyecek.»
Bu sözler güzeldir, ama, Samuel’in gene de bir kıral seç
tiğini okuyunca, akla şu soru gelmektedir: Acaba, mutlak
hükümdarların sefahatini ve halkın onlar yüzünden çektiği
ıstırapları yakından görmüş biri mi, bunları kitaba kattı?/

Ne de olsa, hiç değilse iki bin beş yüz yıl önce yazılmış ol/
duğu muhakkak olan bu satırlar bütün tazeliğini muhafaza
etmektedir.
. ı
'
Israel oğullarının kıral istemeleri sadece tehlike karşı
sında kendilerini korumak gibi bir düşünceden doğmuş
olamaz. Eski Ahdin Hakimler bölümünde adı geçen ve geç
meyen kahramanlar, dinî topluluğun başındaki kâhinlerin,
ya da Eski Ahdin iddia ettiği gibi, doğrudan doğruya Tanrı
nın İsraePin darlık günlerinde ortaya çıkarıverdiği insanlar
değildi. Bunlar herhalde ileri gelen sop başkanları, ya da ka
bile reisleri arasından yetişmiş ve kişisel meziyetleriyle hal
kın ümitlerini üzerine toplamış insanlardı. Kutsal kitabın
saydığı hakimlerin çoğu, sadece kabileler arasındaki anlaş
mazlıklarda bir çeşit polis işini görmüşlerdi. Dış düşmanlar
la olan savaşlarla ilgileri yok gibiydi. Yukarıda da söyledi
ğimiz gibi bu, saldırıya uğrayan, ya da toprağını genişlet
mek isteyen kabilelerin kendi bilecekleri işti. Bu durumun
İsrael’e ne kadar pahalıya mal olacağını anlayanlar kâhinler
değil, onların dışındaki savaşçılar sınıfı olmuştu. Samuel’in
sözlerini bu açıdan.gözden^geçirirsek, bunların söz olarak
değerlerL azalmasa bile, alt tarafta gizli olan acılığı, kıskanç
lığı sezeriz. Tahtından indirileceğinden gocunan Yahve de
ğil, olsa olsa, bedâvadan geçinen, tembel, aç gözlü ve rüş
vetçi kâhinler sınıfıydı. Yukarıda söylediğimiz savaşçılar sı
nıfının arasından, peygamberlerin haberciliğiyle ortaya çı
kan keramet sahibi komutanlar da vardı, örneğin Yeftah,
Şimşon gibi. Ama, kalem, kâhinlerin elinde olduğu için Eski
Ahitte ötekilerin adı hiç geçmemektedir.
Her ne kadar, iki yüz yıldan beri süren dinsel birlik ve
kâhinler yönetimi İsrael oğullarının ruhlarına işlemişse de,
beri yandan birbirini kovalayan savaşlar da savaşçı sınıfının
hem itibarını, hem de gücünü arttırmıştı. Zaten bu dinî bir
lik de parçalanmışta. Ahit Sandığı Filistî'lerin eline geçmiş,

—Onun geri verildiği belki bir masaldır— Şilo şehri harap
edilmişti. Hâkimle onun kâhinler kurulunun elinde artık hiç
bjr kudret kalmamıştı. İsrael başsızdı. Anlaşılan, İsrael’in
tarihî varlığının ortadan kalkmasını istemezse, bu duruma
son vermesi gerektiğini düşünen Samuel Filistiî’lerin ege
menliği altına girmemiş olan kabilelerin bütün savaşçı soy
lularını bir araya topladı. Toplantı yeri Benyamin kabilesi
nin toprakları içindeki, eski bir Kenanî kutsal yeri olan Gil-
gal’di; Ahit Sandığı da bir zamanlar burada durmuştu. Bu
rada, her halde Filistî casuslarından gizli olarak, yeni ana
yasa birlikte karar altına alındı. İsrael, gelecekte artık kâ
hinlerin yönettiği bir amfiktyoni değil, sıptların bir kiralın
emri altında birleştikleri bir devlet olacaktı. Yahve’ye bütün
dinî bağlılıklar korunmakla birlikte, teokrasi artık bırakıl
mıştı. Gilgal olayının dışında, bu kararın meydana gelişi
üzerinde başkaca hiçbir bilgimiz yoktur.
İsrael’in devlet haline gelişi her halde kavgasız olup bit
mişti. Çünkü bu, şerefli mevkiini çoktan kaybetmiş olan kâ
hinlere karşı savaşçı soyluların tümünün bir zaferi idi. Ama
kıratlığın hangi şıpta düştüğü konusunda işin pek böyle ol
madığı anlaşılıyor. Kutsal birliğin sürdüğü 200 yıl boyunca
Yosef Evi, güneydeki Yahuda Evinin bütün kıskançlıklarına
rağmen, önderliği ve Ahit Sandığının kendi topraklarında
bulunmasını sağlamıştı. Şimdi, yeni anayasa ile de kırallık
gene Yosef Evine mi düşecekti? Gilgal Benyamin sıptınm
toprakları üzerindeydi. Bizzat Samuel de Benyamin’i, şu hal
de Yosef Evindendi. Dinî birlikten kırallığa geçişte gene
Benyaminin’li Saul adında bir savaşçının ilk rolü oynamış
olması da seçilecek kiralın hangi gruptan olacağı üzerinde
ki şüpheleri arttırmaktaydı. Bu duruma göre, Israelin başı
na Yosef Evinden birinin geçmesi hemen hemen kaçınılmaz
F: 14
bir haldi. Bunun Yahuda Evi için bir kırgınlık ve kin sebebi
olması tabiîdir. Sonraki gelişmeler de bu rekabetin Gilgal’-
de ortaya çıkmış olduğunu açıkça gösterir. Böyle olmasa İs/
rael kıralları tarihini asla açıklayanlayız.
Yeni devletin kurucularına büyük GUgal günü, artık
devlet haline gelen Tanrının milleti İsraeli yok olmaktan
kurtardıkları yolunda, parlak ümitler yermişti. Bizzat kıral,
Ammonî’ler galibi Saul de, Filistî’lere karşı bir ayaklanma
ile bütün Ürdün vadisini İsraelin eline geçirebilecek kadar
gücü olduğuna bayağı inanmaktaydı. Genç kırallıkla Filistî
büyük devleti arasında başlayan bu savaşta yanyana iki kişi
görmekteyiz. Saul ve Davud. Kral eskidenberi önder olan
Yosef evinin mümessiliydi, silâhtarı, buna göre de hemen
ondan sonra gelen Davud ise Yahuda Evini temsil ediyordu
Herhalde Gilgal’de Yahuda ve Yosef Evleri arasında varılan
uzlaşma, Yahuda Evinin soyluları arasından ileri gelen bi
rinin Yosef Evinden kiralın yanında ve söz sahibi olarak bu
lunması yolundaydı. Davud’un daha çocuk denecek yaştay-,
ken Filistî Golyat’ı sapan taşıyla öldürmesi, Saul’un akıl has
tası olduğu ve ancak Davud’un çenk çalmasiyle sükûnet bul
duğa hikâyelerinin altında bu, sonradan çok ağır sonuçlar
doğuracak anlaşma gizlidir. Davud’un kirala her bakımdan
üstün olması ve halkın da bunu anlaması ve açıkça meyda
na vurmasiyle aradaki geçimsizlik daha da kuvvetlendi. Da
vud bir entrikacı değildi. Saul.’un oğlu Yonatan’la da dosttu.
Saul’e karşı hiçbir düşmanlığı yoktu. Fakat Yosef Evinin sa
vaşçı soyluları arasında, güneydeki rakiplerinin isyan çıka
racakları ve kıral sülâlesini değiştirecekleri şüphesi uyanmış
olacaktır. Yahve’nin iradesini değiştirdiğini ilân edecek bir
peygamber de kolayca bulunabilirdi. Saul’e karşı bir hare
kete girişmekten çekinen Davud önce, Yahuda’ların yurdu
nun yol vermez dağlarına çekildi. Saatinin henüz gelmediği-
ni, beklemesi gerektiğini seziyordu; bir zaman için İsrael’in
siyasî hayatından uzaklaştı. Fakat akıllıca bir umursamaz

lıkla, geleceğini görmekte olduğu işlere hazırlandı. Yahuda
Evi, en üstün insanlarının arkasındaydılar, ama bunun için
Filisti’lerle savaş halinde olan devleti parçalamak istemi
yorlardı. Herhalde Davud da şahsının olaylar dışında bıra
kılmasını sıptmdakilerden istemiş olacaktır. Yahuda sıptı-
mn bunun aksine bir davranışı hem İsrael’in geleceğini, hem
de Davud’un emellerini yokedecekti. Böylelikle Saul soyu,
bu bozuşma yüzünden zayıf düşmedi.
Saul atak ve yiğitti, hiç şüphesiz askerce yetkileri vardı..
Ama bir kıral değildi. İki yüz yıllık kâhinler teokrasisini on
ların dışında bir kırallık düşüncesiyle uzlaştırmak ve onlara
bunu benimsetmek gibi zor bir işe yeter insan değildi. Sert
emirleriyle boyuna gönül kırıyor, diş gıcırdatıp sırasını bek
leyen kâhin soylular muhalefetine kendisini kınamak fır
satlarını veriyordu. Eğer üstün Filistî kuvvetlerine karşı gi:
rişilen ölüm-kalım savaşı milletin bütün iç işlerini arka plâ
na atmış olmasaydı kâhinler, mutlaka Saul ve soyunu Yah-
ve’nin bir vahyi ile devirmek, böylelikle de kırallığı yıkmak
ve kâhinler devletini yeniden kurmak amaciyle ortaya çıka
caklardı. Ama bu yeni devlet şekli geniş halk kitlesinin dinî
geleneğiyle ve en içten duygulariyle ne kadar çelişirse çeliş
sin, bütün milletin bir asker kiralın emri altında ve disiplin
li bir bütün halinde kalmasından vazgeçilemezdi. Eskiye dö
nüş mutlaka başarısızlıkla sonuçlanacaktı.
Filistî’lerle savaş başlangıçta başarılı oldu. Ama düş_-
manın zayıf garnizonlarını anî baskınlarla püskürtmek vş
dağlardan aşağı kovmak büyük bir iş sayılamazdı. Fakat o
kadar korkulan düşmana karşı elde edilen bu oldukça uçuz
başarılar İsraili’lerin kendilerine güvenlerini gene de çok
arttırdı. Saul, yağmur mevsiminden sonra, yâni ertesi yılın
ilkbaharında Filistî’lerin kendisine teklif ettikleri savaşı
ümitsizce bir kararlılıkla kabul etti. Filistî kuvvetleri Yizreel
ovasında, bir yandan, Filistin’in kuzey kısmında yerleşmiş

olan Deniz Milletleriyle birleşebilecek, öte yandan da Ürdün
memleketi ve Ürdün Çukurunun kuzeyinde oturan İssakar,
Zebulun ve en ziyade Aşer sıptlarmın Saul’un ordusu jle
birleşmelerini önleyebilecek şekilde mevzi almıştı. Buna gö
re birleşik Filistî ve Deniz Milletleri kuvvetlerine karşı yal
nız Yosef Evi ile Yahuda Evi bulunmaktaydı. Yeni devletin
ilk savaş yeri, Yizreel ve Beyt-şan şehirleri arasmdaki Gilboa
tepeleriydi. Sıptlarm eski ağır hareketli ordusunun savaşa
alışkın ve çevik Filistî birliklerine karşı, evvelce Eben-Ezer-
de olduğu gibi başarısızlığa mahkûm olduğu hemen anlaşıl
dı. Bu çarpışma İsrael kuvvetlerinin tamamiyle çözülmesi
felâketiyle sonuçlandı ve iş bu kadarla da kalmadı: Savaş
meydanında genç, daha iki yaşındaki kırallık da, Saul
ve tek biri müstesna bütün oğulları da öldüler. Zalim
düşmanları bunların ölülerini kazığa vurdu. Saul’ün
oğullarından tek sağ kalan zayıf ruhlu Iş-boşet’le birlikte,
Yosef Evinin savaşçı soylularının önderleri ve Saul’un "ko
mutanı Abner, Doğu Ürdün’e kaçabildiler. Orada İş-boşet,
Abner tarafından tamamiyle keyfî bir şekilde ve kendisinin
kuklası olarak İsrael kıralı ilân edildi. İş-boşet —eğer bu
karışık devrede bir idare bahis konusu olabilirse— bir iki
sene Yosef Evinin şıptlarını, Yizreel ovasının yukarısında,
yâni Galile’deki kuzey şıptlarını ve Doğu Ürdün bölgesini
idare etti. Ama Abner'in kuvvetli şahsiyeti artık onun arka
sında olmayınca, çok geçmeden özel bir öc yüzünden öldü
rüldü. Saul’un soyundan yalnız tek bir erkek evlât kalmıştı:
Yonatan’m kötürüm, buna göre de tahta lâyık olmayan oğlu
Mefiboşet (veya Meribaal). Saul’un kırallığı son bulmuştu,
Yosef Evinin, İsrael üzerinde kırallık sağlamak teşebbüsü
de boşa çıkmıştı.
İSRAİL OĞULLARININ
TARİH ÇAĞI
İSRAELDE KIRALLAR
DAVUD
Artık İsrael gerçekten, tarihin az yetiştirdiği büyük _ön-.

derlerden birine kavuşmuştur. Henüz otuz yaşındayken, ken
di gibi genç bir devletin başına geçen bu dâhinin adını da
bilmiyoruz. Her ne kadar bu ada şimdiye kadar «Sevgili»
anlamı verilmişse de Kutsal Kitabın verdiği birçok adlar gi:
bi Davud da bir lâkaptır. Bunu en yeni buluşlar bize göster
miştir: Fırat, üzerinde, bir zamanlar büyük ve zengin bir şe
hir olan Mari, binlerce yıl, tıpkı öteki sayısız höyükler gibi,
bir toprak tepe halinde uyumuşken, 1933 yılında, Fransız bil
ginleri tarafından kazılmaya başlamış ve bilim dünyasına
yepyeni ışıklar getirmiştir, işte burada bulunan tabletlerde
«Davidum» kelimesi sık sık geçer ve «Komutan» ya da «Sa
vaş şefi» anlamına gelir. Özel ad olan Caesar, sonradan, Çar,.
ya da Kayser şeklinde ünvan haline gelmişken, burada ün-
van, sonradan ad olup çıkmıştır.
Davud, genişleyen memleketini yönetmek için, teşkilât
kurduğu zaman bir vakanüvis ve kâtipler tayin etmişti. «Ve
Tseruyan’ın oğlu Yoab ordu başında idi; ve Ahilud’un oğlu
Yehoşafat vakanüvis idi; ve Ahitob’un oğlu Tsadok ve Abi-
atar’m oğlu Ahimelek kâhindiler; ve Seraya kâtipti» (Samu-
el II. 8. 16—İ7). Artık İsrael ilkel bir toplum olmaktan çık
mıştır. Yukarıya aldığımız parçadaki «Vakanüvis» devletin
baş sekreteri, veziridir. Devletin «Vakayinâme» sini tut
mak da bu adamın görevlerindendi, ama bütün yazışmalar
da ondan geçmekteydi. Her halde hükümdarının asıl adı ye-

rine «Davud» unvanını yazan ve bu yüzden asıl adın unutul
masına sebep olan da o idi.
Davud, M.Ö. 1010 - 971 yılları arasında yaşamıştı. İbranî
alfabesinin doğuşu da M. ö. 1000 yılına doğrudur. İbrani ya
zısının menşei, genel olarak sanıldığı gibi, Fenike alfabesi de
ğil, Sina’da işçi kolonileri harabelerinde bulunan eski bir Sa
mi alfabesidir. Bunlar ince bir kil tablet üzerine mürekkeple
yazılırdı, böylece bir mektubun yollanması için kuruması ve
pişirilmesini beklemeye lüzum kalmazdı. Beri yandan papi
rüs üzerine de yazılmaktaydı, bu da yazının gelişmesini sağ
ladı. Ama ne yazık ki papirüs, kil tabletler gibi dayanıklı ol
madığı için, İsrael devletinin arşivlerinden tek bir parça bile
elimize geçmemiştir.
İsrael, Davud'un elinde yirmi otuz yıl içinde önemli bir
devlet haline geldi. Filistî’lerin egemenliği altında ezilen bu
milletin, hele Saul’un yenilgisinden ve acıklı ölümünden son
ra bu dereceye erişmesi gerçekten şaşılacak şeydir. Buna, son
zamanlarda çok kullanılan bir deyimle «İsrael Mucizesi» der
sek yanılmış olmayız. Bunda, önce de söylediğimiz gibi, o
zamanki dünyanın bu kesiminde artık büyük devletlerin rol
oynayacak durumda olmayışlarının etkisi de inkâr edilemez.
Davud birçok kaleler yaptırmıştır. Kudüs’ü alan ve ken-
disine başşehir yapan da odur. Bu şehri bir ver altı su volun-
dan soktuğu fedailerin baskıniyle almış ve adını önce Da-
vud’un şehri koymuştu. Sonradan buraya «Yeruşalayim» adı
verildi. Davud, Ahit Sandığını yeni başşehrine getirdi ve gele
nek gereğince bir çadıra koydu.
Davud’un Ahit Sandığını yeni yerine götürüşünü anlatan
Eski Ahdin şu sözleri dikkate değer: «Ye Yahve’nin sandığını
yeni bir arabaya koydular ve onu tepede olan Abinadab’ın
evinden kaldırdılar ve Abinadab’ın oğulları Uzza ve Ahyo ye
ni arabayı sürüyorlardı... Ve Davud’la bütün İsrael evi, servi
ağacından her çeşit çalgılarla ve çenklerle ve santurlarla ve

tefler ve çıngıraklar ve zillerle Rabbin önünde oynuyorlardı.»
(II. Samuel 6. 2—5), «Ve Davud Rabbin önünde bütün kuv
vetiyle raksediyordu.» (II. Samuel 6.14).
Renge düşkünlüklerini de bildiğimiz İsrael oğullarının
bu töreninin kimbilir ne kadar göz alıcı bir manzarası vardı?
Bu dinî dans nasıl coşkun, kendinden geçerek yapılan bir
danstı? Ne yazık ki, sonradan hahamların elinde bütün şiirini
kaybeden, donmuş bir hale gelen Musevilik bu geleneği çar
çabuk unuttu. Davud, bu büyük adam da eninde sonunda bir
insandı. Bütün kudreti elinde tutan insanların çoğunda oldu
ğu gibi onun da ayıplanacak işleri vardır. Bunlardan, en çok
dillere düşmüş olanı, Uriya'nın karısı hikâyesidir:.
'■'yi- Davud Ammon oğullariyle savaş için ordusunu gönder
miştir «Fakat Davud Yeruşajim’de kaldı. Ve akşamleyin vaki
oldu ki, Davud yatağından kalktı ve kıral evinin damı üzerin
de geziniyordu; ve yıkanmakta olan bir kadını damdan gör
dü; ve kadının görünüşü çok güzeldi. Davud (adam) gönde
rip kadın hakkında soruşturdu ve bildi ki: Bu kadın Hitli
(Hitit) Uriya’nın karısı, Eiiam’ın kızı Bat-şeba değil mi? Ve
Davud ulaklar gönderip onu getirtti; ve kadın onun yanına
geldi ve mundarlığından temizlenmiş olduğundan Davud
onunla yattı; ve kadın evine döndü. Ve kadm gebe kaldı, ve
(haber) gönderip Davud’a bildirdi ve: Ben gebe kaldım, dedi.
Ve Davud Yoab’a (haber) gönderip dedi: Hitti Uriya’yı bana
gönder, ve Yoab Uriya’yı Davud'a gönderdi. Ve Uriya yanına
gelince Davud: Yoab nasıldır ve kavm nasıldır ve cenk ne hal
dedir? diye sordu. Ve Davud Uriya’ya dedi: Evine in ve ayak
larını yıka. Ve Uriya kıral evinden çıktı ve ardından kiralın
hediyesi çıktı. Ve Uriya kıral evinin kapısında efendisinin
bütün kulları ile beraber yattı ve evine inmedi._Ve Davud'a:
Uriye evine inmedi, diye bildirdiler. Ve Davud Uriya’ya dedi:
Sen yoldan gelmedin mi? Niçin evine inmedin? Ve Uriyıı de
tli: Ahit Sandığı ve İsrael'le Yahuda çadırlarda oturuyorlar;

ve efendim Yoab’la efendimin kulları kırlarda konmuşlarken
yemek ve içmek ve karımla yatmak için ben evime mi ine
yim? Senin hayatın hakkı için, ben bu şeyi yapmam. Ve Da-
vud Uriya’ya dedi: Bugün de burada kal da yarın seni gönde
reyim. Ve Uriya o gün ve ertesi gün Yeruşalim’de kaldı. Ve
Davud onu çağırdı ve onun önünde yiyip içti ve onu sarhoş et
ti; ve akşamleyin efendisinin kullariyle beraber yatağında yat
mak için çıktı ve evine inmedi. Ve sabahleyin vaki oldu ki, Da
vud Yoab’a mektup yazdı ve Uriya’nın eliyle gönderdi. Ve mek
tupta: Uriya’yı şiddetli cenkte ön diziye koyun ve onun yanın
dan çekilin ki, vurulsun da ölsün, diye yazdı. Ve vâki oldu ki,
Yoab şehri muhasara altında tutarken yiğit adamların bu
lunduğu yerin karşısına Uriya’yı koydu. Ve şehrin adamları
çıkıp Yoab’la cenk ettiler; ve kavimden Davud’un kulların
dan düşenler oldu, ve Hittî Uriya da öldü. Ve Yoab (adam)
gönderip cenk hakkında olan şeylerin hepsini Davud’a bildir
di. Ve ulağa emredip dedi: Cenk hakkında olan bütün şeyleri
kirala söylemeği bitirdiğin zaman, vâki olacak ki, eğer kıral
öfkelenirse, ve sana: Şehre karşı cenketmek için neden o
kadar yaklaştınız? Duvarın üzerinden atacaklarını bilmiyor
muydunuz? Ycrubbaşet’in oğlu Abimelek’i kim vurdu? Duva
rın üstünden bir kadın değirmenin üst taşını onun üzerine
atmadı mı ve o Tebets’te ölmedi mi? Niçin duvara o kadar
yaklaştınız? derse, o zaman: Kulun Hitti Uriya da öldü, der
sin.... Ve Davud Uiağa dedi: Bu şey gözünde kütü görünme
sin, çünkü kılıç bazan bunu, bazan şunu yer; şehre karşı çen
gini şiddetlendiriri onu yık, diyeceksin, ve kendisine cesaret
ver. Ve Uriya’nııı karısı, kocası Uriya’nın öldüğünü işitti, ve
kocası için dövündü. Ve yası geçince Davud gönderip onu
evine aldı ve onun karısı oldu, ve ona bir oğul doğurdu. Fa
kat Davud’un yaptığı şey Rabbin önünde kötü idi» (II. Sa-
muel 11. 1—27).
Anlaşılıyor İd, artık kıral, ahlâk kurallarının dışında idi.

Sadık bir askerini, sadece doğacak çocuğu meşru kılıja sok-
mak için sarhoş ederek evine yollamaya kalkmak, bu hile de
boşa çıkınca onu öldürtmek, biz, bugünkü insanlar için.iğ
renç bir davranıştır. Buna karşı da artık ne gökten ateş ya:
ğıyor, ne de Yahye, başka bir belâ ile günahlıları çarpıyordu.
Sadece biraz ötede. Rabbin Uriva’nın karısından doğan çocu
ğu vurduğunu. ÇOCU&Un da h astalan arak nlriiipiinii nlnıvnrıi7
Davud, çocuğun kurtulması için oruç tutar ve dua eder, ama
öldüğünü haber alınca hemen yemek yer ve bunun sebebini
soranlara: Çocuk daha sağken onu belki kurtarabilirim ümi
diyle oruç tuttuğunu, ama o öldükten sonra artık buna lü
zum kalmadığını söylen «Çocuk henüz sağken oruç tuttum,
ve ağladım; çünkü: Kim bilir, belki Rab bana lütfeder de ço
cuk yaşar, dedim. Fakat şimdi öldü, niçin oruç tutayım? Ar
tık onu geri getirebilir miyim? Ben ona gideceğim, fakat o
bana dönmiyecektir.» (II. Samuel. 12. 22—23). ]
Davud’un evlâtlarından yana pek talihi yoktur. Oğulla
rından Ammon, üvey kızkardeşi —Abşalom’un öz kardeşi—
Tamar’a âşık olur ve onu tuzağa düşürüp tecavüz eder, sop-
ra da yanından kovar. Bunu Davud ve Abşalom öğrenirler.
Günün birinde Abşalom uşaklarına, kardeşi Amnon’u öldür-
tür. Abşalom memleketten kaçar ama sonra geri döner. Da
vud onun suçunu bağışlar. Halbuki şeriata göre katilin mut
laka idam edilmesi lâzımdır. Abşalom, Davud’un en sevgili
oğludur, halk da onu sevmektedir, ama onun gözü kırallıkta-
dır. Babasını pusuya düşürerek öldürmek için tertibat alır.
Anlaşılan Davud, artık halk tarafından sevilmemektedir. Saul
soyundan olanlar da öç almak için fırsat koklamaktadırlar.
Ordunun çoğunluğunun ücretli yabancı askerlerden olduğu
da anlaşılmaktadır. Davud pusuya düşmez; Efraim ormanın^
da âsilerle bir savaş olur, bunda Abşalom’un taraflıları yeni-
lir. Abşalom kaçar, ama katırı bir meşe ağacının altından
geçerken başı sık dallar arasına girer, katır „altında gidince

asılı Tcalır. Bunu haber alan Yoab, üç haşt. (kısa mızrak) ata
rak onu vurur, yanındaki on asker de Abşalom’u sararak öl
dürürler. Davud bunu duyunca ağlar: «Ve kıral heyecanından
titreyerek kapı üzerindeki odaya çıktı ve ağladı: Oğlum Ab-
şaloın, oğlum, oğlum Abşalom; keşke senin yerine ben ölsey-
diııı, ey Abşalom, oğlum, oğlum.» (II. Samuel 18.33).
Davıul’u n ..^ jy a ıl)^ .â^ Haggit adındaki kadından olma
oğlu Adoniya kırallığın kendisine kalacağını iddia eder. Bu
genç, Abşalom’la bir anadan doğmuştur. Davud onu bu. dav
ranışı yüzünden azarlamaz. Ama Uriya’nın eski karısı ve Şe-
lomoh’un (Süleyman) anası, Adoniya tahta geçerse kendisi
nin ve oğlunun öldürüleceğini bilmektedir. Nebi Natan’la
birlik olarak Süleyman’ın veliaht olmasını sağlar. Bu bir tö
renle halka bildirilir. Bu sefer korku sırası Adoniya’ya gel
miştir. Korkusundan tapınağa sığınır; Süleyman bunu haber
alınca adam göndererek ona: Eğer yiğit bir adam olduğunu
gösterirse kılına bile dokunulmayacağını bildirir. Ama gene
de, babası ölüp kendisi tahta geçer geçmez büyük kardeşi
Adoniya’yı öldürtür. Bundan başka onunla birlik olduğunu
bildiği kâhini işinden kovar, babasının komutanı Moab’ı da
sığındığı tapmakta, mizbahın yanında öldürtür. Böylece daha
başlangıçtan, geleneklere ve dine pek fazla aldırış etmediğini
gösterir. Davud bölümünü kaparken onun olduğu söylenen
mezmurlardan bir örnek verelim:
MEZMCR: 3
Oğlu Ahşalom’un önünden kaçtığı zaman, Davud'un mez-
murudur:
Ya Rab, hasımlanm ne kadar çoğaldı!
Bana karşı ayaklananlar çoktur.
Canını için çoklan diyorlar:
Allahta onun için kurtuluş yoktur.
Fakat, ya Rab, çevremde bir kalkansın,

İzzetim ve başımı yükselten sensin.
Rabbi sesimle çağırırım,
Ve mukaddes dağından bana cevap verir.
Ben yattım ve uyudum;

Uyandım, çünkü Rab bana destek oldu.
Her yanımdan beni kuşatan
Kavmin on binlerinden korkmam.
Ya Rab kalk; ey Tanrım beni kurtar;
Çünkü sen bütüıı düşmanlarımın çene kemiğine vurdun;
Kötülerin dişlerini kırdın,
Kurtuluş Rabbindir;
Bereketin kavminin üzerinde olsun.
BÜYÜK KIRAL SÜLEYMAN
Anası, Hitit ücretli asker Uriya’nın eski dulu Bat-şeba’nın

ve nebi Natan’ın entrikalarivle tahta gecen Süleyman, aslın
da öyle, iddia edildiği gibi İşrael’in en bilge ve en akıllı hü-
kümdarı değildi,, ama onun devri, örneğin Türkiyede Üçün
cü Murat, Fransa’da 14. Louis devirleri gibi bir barış ve zen
ginlik devri olmuştu ve ondan hemen sonra iç ve dış savaş
larla felâketten felâkete düşen İsrael bu yüzden onun günle
rini hep özlemle andı. Oysa ki, bu en üstün devrinde bile İs-
rael devleti ne Mısır, ne Babil, Asur, ne de Hitit imparator
lukları çapında bir devlet olamamıştır. Sınırları kuzeyde an
cak Kadeş’e, güneyde Akaba körfezine varıyor, kıyıda da pek
az yere sahip bulunuyordu. Bunları da Süleyman değil, baba:
sı Davud ele geçirmişti. Aslında Süleyman’ın savaşla pek alış
verişi yoktu; zaten adının aslı olan Şelomoh, İbranicede ba
rış adamı anlamma gelir. Yalnız şurası var ki, İsrael edebi
yatı onun günlerinde parlak bir gelişmeye varmış,. Ygnışalim

onun zamanında gerçekten büyük bir şehir haline gelmiş, ça
dır ve kulübelere alışık olan İsrael oğulları ilk saray ve ta
pmağı onun gününde görmüş, uzak diyarlarla onun zamanın
da ticarî ve politik münasebetler kurulmuştu.
Eski Ahitte o zamana kadar savaş hikâyelerinden geçil
mezken, Süleyman’la birlikte artık yapı faaliyetleri, uzak di
yarlara mal getirmek için yollanan gemiler, işletilen maden
ler, eğlenceler, lüks ve ihtişam anlatılır durur. Onun ilk ic
raatından olarak, Firavun’un kızı ile evlendiğini öğreniyoruz.
Ondan sonra, Tanrıya, henüz tapmak yaptırmamış olduğu
için, Gibeon tepesinde kurban sunduğunu ve bu davranışın
dan memnun kalan Tanrının rüyasında ona: Dile benden ne
dilersin? dediğini okuyoruz. Süleyman, şöyle karşılık verir:
«Ey Tanrım İt ab, kulunu babamın yerine kıral ettin (Bat-şe-
ba ile Natan’ı unutur görülmektedir) ve ben ancak bir küçük
çocuğum; çıkmayı ve girmeyi bilmem. Ve kulun seçtiğin kav-
min ortasındadır, çoklukça hesap edilmez ve sayılamaz bü
yük bir kavın. İmdi, kavmına hükmetmek için kuluna anla
yışlı yürek ver ki, iyi ile kötünün arasını ayırt edeyim; çünkü
senin bu büyük kavmına kim hükmedebilir?» Bu söz Tanrı
nın hoşuna gider: «Mademki sen bu şeyi istedin, ve kendin
için çok günler istemedin, ve kendin için zenginlik isteme
din, düşmanlarının canını da istemedin, ancak doğruyu ayırt
etmek üzere kendin için anlayış istedin; işte senin sözüne gö
re yaptım; işte sana hikmetli ve anlayışlı yürek verdim; şöyle
ki, senden önce senin gibi kimse olmamıştır, ve senden son
ra senin gibisi çıkmayacaktır. Ve sana dilemediğin şeyi de
verdim, hem zenginlik, hem de izzet...»
Görülüyor ki, Eski Ahid mutlu kişileri artık Tanrı ile yüz
yüze konuşturmamaktadır.
Eski Ahdin şu bölümü, daha sonra Süleyman üzerine çı
karılan rivayetlere sebep olmuştur: «Üç bin mesel söyledi; ve
İlâhileri bin beşti. Ve Lübnan’da olan erz ağacından duvarda

biten zufa otuna kadar ağaçlar hakkında söyledi; hayvanlar
ve kuşlar ve sürünen şeyler, ve balıklar hakkında söyledi.»
(Kırallar 1, 4. 32). İşte Hazreti Süleyman’ın bütün hayvanla
rın dilinden anladığı efsanesinin menşei! Bir yanlış çeviri,
«Onlar hakkında söyledi» sözünü, onlarla konuştu, kılığına
koymuş ve gerçekten güzel bir masal dizisinin doğmasına se
bep olmuştu.
Süleyman, Samuel’in İsrael Oğullarına, başlarına bir kıral
gelirse, çekeceklerini anlatışına yerden göğe hak verdirmiş-
ti, daha doğrusu onun yüzünden bu sözler kitaba girmişti.
Eski Ahdin şu sözlerine bakın: «Kıral Süleyman bütün İsra-
eldcn angaryacılar topladı ve angaryacılar otuz bin adamdı.
Ayda on bin adam olmak üzere bunları sıra ile Lübnan’a gön
derdi; bir ay Lübnan’da ve iki ay evde kalırlardı; ve angarya
cıların başında Adoniram vardı. Ve Süleyman’ın yük taşıyan
yetmiş bin ve dağlarda taş kesen seksen bin adamı, bunlar
dan başka, Süleyman’ın işde çalışan kavmin üzerine hükme
den, işin başında bulunan üç bin beş yüz baş kâhyaları vardı.»
(I. Kırallar 5.13). Bu da artık Mısır’daki durumdan pek hal
lice değildi! Ama İsrael’in başında artık o çilekeş Musa de
ğil, organize bir devlet ve doğu müstebitleri tipinde bir de
kıral bulunmaktaydı, isyan edemezlerdi. Taş kestiler, kereste
biçtiler, kıral içiıî bir sarayla Yahve için bir ev, yani ünlü
Kudüs tapınağını yaptılar.
Eski Ahit: «Süleyman’ın Evinin bir günlük yiyeceği otuz
ölçek ince un (390 litre), ve altmış ölçek un (780 litre), on
besili öküz, ve otlaklardan yirmi öküz, ve geyikler, ve ceylân
lar, ve sığırlar, ve semiz tavuklardan başka yüz koyundu.»
der. (I. Kırallar 4. 22). Bu sayılarda biraz mübalâğa bulunsa
bile, gene de Süleyman’ın sarayındaki israfı anlatır. Bununla
birlikte, o devirde, İsrael devletinin gerçekten zengin oldu
ğunu da hem Eski Ahitten, hem de arkeologların araştırma-
lan sonuçlarından anlıyoruz. Acaba bu zenginliğin kaynakla

rı nelerdi? İsrael, Fenike şehir devletleri gibi deniz ticareti
yoluyla zengin olamazdı; çünkü kıyısı pek az olduğu gibi, çift
çi ve çoban bir milletin kısa zamanda denizciliğe alışması,
üstelik Fenike’lilerin büyük bir kıskançlıkla gizledikleri bil
gileri edinmeleri, hele bu amansız deniz kurtlariyle boy öl
çüşmeye kalkışmaları olacak şey değildir. Süleyman’ın mem
leketi, de «Bal ve yağ akan diyar» diye, istendiği kadar övül
sün, he Mısır, ne de Mezopotamya gibi verimli değildi. Ka
zanç yolu olarak geriye sanat ve madencilik kalmaktadır ki,
gerçekten İsrael’in en ileri olduğu alanlar bunlardı. Üstelik,
babasının aksine, Süleyman memleketini büyütmek yerine,
onu korumak ve komşu devletlerle iyi dostluk bağları kur
mak yolunu tutmuştu. Onun Firavun’un kızını almış olduğu
nu söylemiştik. Bu Firavun, 22. Sülâleden I.jŞoşenk idi (MÖ.
945 — 924). I. Şoşenk Yeruşalim’in kuzey batısında, Kenanı’-
lerin önemli bir şehri olan Gezer’i zaptetmiş ve damadına
bağışlamıştı. Bazılarının düşüncelerine göre de bu şehri alan
Şoşenk değil, 21. Sülâlenin son hükümdarı olan Psusennes’ti.
Ama 21. Sülâlenin ne kadar zayıf olduğu ve böyle bir seferi
göze alamıyacağı bilindiği için, bu ihtimal çok zayıftır. Ne
olursa olsun, bu olay bize, Firavunların ne kadar güçsüz bir
hale gelmiş olduklarını gösterir. Yoksa, bir Mısır hükümda
rının kızını böyle bir kıralcığa, üstelik yabancı kandan birine
vermesi mümkün olamazdı. Bundan başka bu durumdan, is
tendiği kadar gözlerde büyütülsün, Süleyman’ın Mısır’ın yar
dımına muhtaç olduğunu da anlıyoruz.
Ama Şoşenk yalnız îsrael’i tutmamakta, onun başına be
lâ açabilecek başka birini, Edom’lu Hadad’ı da dostlukla ken
dine bağlamış bulunmaktaydı. Bu adam daha çocukken Mı
sır’a kaçmış, orada yerleşmişti. Firavun, ona da karısının kız
kardeşini vermiş ve doğan oğlu Genubat’ı sarayda, bir Mısır
prensi gibi büyütmüştü- Hadad Davud’un öldüğünü haber alın-
ca geri dönmüş ve Şam’da yerleşmişti. Süleyman’ın saltanatı

boyunca en büyük düşmanlarından biri, işte bu Hadad oldu.
Süleyman’ın dostluk kurduğu ikinci hükümdar da Tyros
kıralı Hiram idi. Bu dostluğun neden ileri geldiğini bilmiyo
ruz. Ama Baal’e tapan ve o zamana kadar İsrael oğullarının
en kötü düşman saydıkları bir Kenanî ile olan bu dostluk
mutlaka karşılıklı kâr hesaplarına dayanmaktaydı. Eski Ah
de göre bu dostluk daha Davud zamanında, başlamıştı: Süley-
dan ondan, Lübnan dağlarından sedir ağacı kesmek için izin
ister: «Tanrım Rabbin ismine bir ev yapmağa niyet ediyorum.
Ye şimdi Lübnan’dan bana erz ağaçlan kessinler diye emret;
ve kullarım senin kuliannla beraber olacaklar; ve söyliyece-
ğin her şeye göre kullann için sana ücret veririm; çünkü, bi
lirsin ki, aramızda Sayda’lılar gibi kereste kesmek bilen yok
tur.» (I. Kırallar 5. 5—6). Hiram bu teklifi kabul eder, ve ke
resteleri denize kadar indirmeyi ve denizden de sallarla iste
nen yere kadar göndermeyi üzerine alır. Buna karşı Süley
man’dan: «Evi halkı için» yiyecek ister. Acaba fakir düşmüş
olan Mısır’la ticaret azalmış, bu yüzden Fenike şehirlerinde
tahıl kıtlığı mı olmuştur? Her ne ise, Süleyman da bu şartı
kabul eder ve 260.000 litre buğday ve 7400 litre halis zeytin
yağı verir. Ama bunun ne kadar zamanda bir verildiği yazılı
değildir. Süleyman, tapınağın maden işlerini yaptırmak için
Hiram’dan bir usta ister, o da «Her türlü bakır işlerinde usta
olan» ve Eski Ahdin rivayetine göre, Sur’lu olduğu halde, İs
rael oğullarından, Naftali sıptından bir dul kadının oğlu olan
Hiram’ı yollar.
Kıral Hiram’ın Süleyman’la işbirliği bu kadarla da kal
maz. Süleyman Akaba körfezinde, İsrael’in tek limanı olan
Etsyon - geber’de gemiler yaptırır, Hiram da kendi kullarını,
denizi bilen gemicileri, bu gemilerde Süleyman’ın kulları ile
birlikte çalışmak üzere gönderir; bunlar Ofir’e gidip oradan
F: 15
dört yüz yirmi talant altın alır, Süleyman’a getirirler (I. Kı-
rallar 9. 27—28). Tevratta daha sonra şu sözleri okuyoruz :
«Ve Hiram’uı Ofir’den alim getiren gemileri de Ofir’den pek
çok sandal ağaçları ve değerli taşlar getirdiler.» Gene başka
bir yerde de:«Ve kıral Süleyman’ın içme kapları hep altından
ve Lübnan Orman Evi’nin (*) bütün kapları halis altındandı;
gümüşten yoktu; Süleyman’ın günlerindie gümüş bir şey sa
yılmazdı. Çünkü, Hiram gemileriyle beraber kiralın denizde
Tarşiş gemileri vardı; Tarşiş gemileri üç yılda bir kere altın,
gümüş ve fildişi ve maymunlar, ve tavus kuşlariyle yüklü ola
rak gelirlerdi.» (I. Kırallar 10. 21—23).
Süleyman'ın, rivayet edilen bütün akıl ve hikmetine rağ
men, bu lüks için ödediği yalnız buğday ve zeytin yağıyla
kalmamıştı, kıral Hiram’a Galile bölgesinde yirmi şehir bağ
lanmıştı. Üstelik Hiram, bu şehirleri beğenmemişti ve Süley
man bunlardan başka yüz yirmi talant altın ödemişti (44.784
Türk altını karşılığı). Onun düşüncesiz davranışları bu ka
darla da. kalmamıştı. Ama bunları daha ileriye bırakıyoruz.
Şimdi, yüzyıllar boyunca insanların hayal gücünü harekete
geçiren bu «Ofir» in nerede olduğu üzerindeki düşüncelere
birkaç satır ayıralım:
Kızıldeniz yoliyle getirilecek altın üç yerden gelebilirdi:
Arabistan, Hindistan ve Afrika’nın doğu bölgesi. Süleyman
ve Hiram’ın gemilerinin Arabistan’dan altın getirmiş olma
ları akla pek yakın gelmez; çünkü, kervanlarla bu işi yap
(*) Lübnan Orman Sarayı, Süleyman’ın sarayının resmi işlere
ayrılan bir parçasıydı. Eski Ahde göre bu yapının uzunluğu yüz ar
şın (45 m) genişliği elli arşın (22,5 m), yüksekliği 30 arşın (13,5 m)
idi. Sedir ağacından dört sıra direk, gene aynı ağaçtan kirişleri tu
tuyor, tavanı da gene sedir tahtalariyle kaplanmış bulunuyordu. Süj
leyman’ın fildişinden tahtı, iki yüz tane altın kalkan, hep bu saray
da durmaktaydı. Yargı için bir de eyvanı vardı.
mak daha kolaydı. Nitekim, Saba kıraliçesi Belkıs’ın tâ Ye-

men’den Yeruşalim’e geldiği hikâyesi de, bunun pekâlâ müm
kün olduğunu göstermektedir. Hindistan’a gelince, burada
oldum olası bütün altın hükümdarların tekelindeydi ve on
ların hâzinelerine girerdi. Bunlarla savaşarak altınları ele ge
çirmek de, üslerinden bu kadar uzağa giden küçük gemiler
de, ne de olsa, az sayıda bulunan savaşçılar için mümkün de
ğildi. Geriye Afrika’nın güney doğu bölgesi, şimdiki Güney
Afrika Cumhuriyetinin kuzey tarafları kalmaktadır. Gemi
lerin gidiş dönüş için üç yıl sarf etmeleri de bu düşünceyi
kuvvetlendirir. Ama buralarda tavus yoktur, ayrıca baharat
da getirildiği söylenmektedir. Şu halde, belki bu gemiler, dö
nüşte Yemen’den Hint malları da alıyor, ya da Hindistan
kıyılarına da uğruyorlardı, Fakat, altm Afrika kıyılarında bu
lunmaz. Fenikeli kurnaz Hiram, belki İsrael oğullarının sa
vaşçılıklarından, Zambezi Irmağı boyunca, içerilere kadar
akın ederek yağma, ya da değiş dokuşla yerlilerden altın
sağlamak yolunda faydalanmıştı. Süleyman’ın Tarşiş gemi
lerine gelince Eski Ahitteki Tarşiş, İspanya’da Guadalquivir
ırmağının deltasında kurulmuş olan Tartessos şehri idi. Tar-
tessos’lular, tâ İngiltere ve Baltık denizine kadar gemi yollar,
ticaret yaparlardı. İsrael oğulları bu adı Fenike’lilerden
öğrenmiş, büyük kadırgalara «Tarşiş gemileri» adını ver
mişlerdi.
İSRAEL’DE MADENCİLİK
Süleyman, gerçi sedir ağaçları karşılığında şehirler ba

ğışlamak, kuzey komşularına, Mısır’dan aldığı savaş araba
larını ve atları satarak, onların gücünü arttırmak gibi dü
şüncesiz hareketlerde bulunmuştu (I. Kırallar 10.29), ama
beri yandan, memleketinin madencilikte o devrin en üstün
seviyesine gelmesini de sağlamıştı. Eski Etsyon - geber’de
(şimdiki Ellat yakınlarında) yapılan kazılar, şaşılacak sonuç

lar vermiştir. Buradaki, demir elde etmek için kullanılan
yüksek fırınlar, birer teknik harikasıdır. Bunlardan o zaman
lar, Besmer usulüne benzeyen bir yolda çelik elde edildiğini
öğrenmiş bulunuyoruz. Bundan başka, Süleyman’ın işletmiş
olduğu bakır madenleri de meydana çıkmıştır ve şimdiki İs-
rael devleti de bunları işletmektedir. Bunların bulunuşu, Es
ki Ahitte anlatılan tunçtan mizbahlar, tapınaktaki tunç deni
zi denen, muazzam havuz gibi maden işlerinin hayal olmadı
ğını açıklamıştır. Süleyman Fenike’den uzmanlar getirtmiş
ve onların yardımıyla bu büyük maden endüstrisini geliştir
mişti. Belki bu demirin deniz aşırı yerlere satışını da Hira-
mm adamları yapıyordu ve Tyros’la İsrael’in işbirliği buna
dayanmaktaydı. Süleyman bu sayede, babasından devir aldı
ğı küçük, tarımcı memleketi birinci sınıf bir ekonomik kud
ret haline getirmişti. Artık halk üstün bir refah derecesine
yükselmiş bulunuyordu, bir yazarın dediği gibi Süleyman’a
İlkçağın bakır kıralı, hattâ maden kıralı denebilir.
SÜLEYMAN’IN HAREMİ
Süleyman akıl ve hikmeti ve barışçılığı kadar, karıları

nın çokluğu ile de ün salmıştır. «Ve kıral Süleyman Firavu
nun kızı ile beraber Moabî’ler, Ammonî’ler, Edomî’ler, Say*
da’lılar ve Hitti’lerden çok ecnebi kadınlar sevdi. Rabbin İs-
rael oğullarına: Oniann atasına gitmiyeceksiniz; ve onlar si
zin aranıza gelmiyecekler; çünkü mutlaka yüreğinizi kendi
tanrılarının ardınca saptıracaklardır, diye söylemiş olduğu
milletlerden idiler; Süleyman onlara sevgi ile yapıştı. Ve onun
yedi yüz karısı kıral kızı olup, üç yüz de cariyesi vardı; ve ka
rıları onun yüreğini saptırdılar. Ve vaki oldu ki, Süleyman’ın
ihtiyarlığı zamanında karıları onun yüreğini başka tanrıların
ardınca saptırdılar; ve babası Davud’un yüreği Tanrı Rab ile
bütün olduğu gibi, onun yüreği bütün değildi. Ve Süleyman

Sayda’lıların tanrıçası Astarte’nin ardınca ve Ammonî’lerin
mekruh şeyi Milkoın’un ardınca gitti. Ve Süleyman Rabbin
gözünde kötü olanı yaptı... Ve ö zaman Süleyman, Yeruşali-
inin önünde olan dağında Moab’ın mekruh şeyi Kemoş için,
ve Ammon oğullarının mekruh şeyi Molek için bir yüksek yer
yaptı. Ve kendi tanrılarına buhur yakan ve kurbanlar kesen
bütün ecnebi kanlar için böyle yaptı.» (I. Kırallar 11. 1—8).
Anlaşılan Süleyman’ın sarayı gerçek bir Babil kulesi ha
line gelmişti. Gene Eski Ahitte okuduğumuza göre, Saba, yâ
ni şimdiki Yemen’in bir kısmının, kıraliçesi Belkıs da Süley
man’ın medhini duymuş ve onu görmeye gelmişti; yanında de
ğerli taşlar, baharlar ve altın yüklü develerden bir kervan
vardı. Bu kadar zengin olan bu kıraliçenin bile Süleyman’ın
sarayının debdebesine hayran olduğunu okuyoruz: «Ve Saba
kıraliçesi Süleyman’ın bütün hikmetini ve yaptığı evi, ve sof
rasının yemeğini ve kullarının oturuşunu ve hizmetçilerinin
duruşunu, ve onların esvaplarını, ve sakilerini ve Rabbin evi
ne çıktığı merdiveni gördüğü zaman artık kendisinde can kal
madı.» (I. Kırallar 10. 5—6).
Hülâsa, bu büyük hükümdar, ticaret ve endüstri alanında
gösterdiği dehâya, bütün imamlığına rağmen, îsrael'in da
yandığı temeli, ahlâk ve dini biraz da kendi yıkmıştı. Devri
tam bir dekadans çağıdır. Gerçi halk zengindir, kadınlar za
rif giyimlidir; hattâ erkekler bile güzel kokular sürünürler;
yemekler artık sade ve kaba değildir, çeşit çeşit baharlarla
tatlandırılmakta, açlığı gidermekten fazla, damağa tat vere
cek gibi hazırlanmaktadır; çarşılarda o zamanki dünyanın en
nadide malları satılmaktadır; ama halk memnun değildir. Bu
bereketten elbette herkes pay alamamaktadır. Üstü başı kok
muş balık gibi kokan erguvan boyacıları, taş kesen ırgatlar,
yabancı malların bolluğu karşısında yoksul düşen çiftçiler ve
hepsinden fazla da, tanrılarının, dedelerini Mısır’dan kurta
rarak, Adanmış Diyara kavuşturduğuna inandıkları Yahve’nin

hor görülmesinden, yabancı ve «mekruh» tanrılara, bir İsrael
hükümdarının kurban sunmasından iğrenen dindarlar ve
bunların önderleri «Nebi» 1er, bu uygunsuzluklardan ıstırap
çekmektedirler.
TAPINAK
Süleyman deyince ilk akla gelenlerden biri de, onun yap

tırdığı tapmaktır.
İlkçağın gerçekten çok büyük ve muhteşem öteki tapı
naklarının, daha sonraki yüzyıllarda anıları ya büsbütün sili
nip gitmiş, ya da, Babil kulesi gibi, insanların Tanrıya şirk
koşmalarının sembolü olarak yaşıyabilmişti. Hayal gücünü
bu kadar uzun zaman uğraştıran, en muhteşem ve kutsal ta
pınak olmak ününü tâ yakın zamanlara kadar sürdüren bu
tapınak, bu üç dinde saygı gören, Kudüs Tapınağı acaba ger
çekte nasıldı? Bu saygı ve hayranlık nereden gelmektedir?
Âslında Süleyman, İsrael’in din tarihinde büyük önem
kazanan bir insan değildi. Onun «yabancı tanrılara» kurban
sunduğunu bile görmüştük; kadınlara zaafı, israfı, debdebe
merakı, tahtı ele geçirmek için anasının çevirdiği entrikalar,
kendinden büyük kardeşini, sonra da, Kutsal yere sığman
yaşlı komutan Ahab’ı, öldürtmesi, hep bir din ulusuna yakış
mayacak şeylerdi. Ama yapmış olduğu tek bir iş, onun din
tarihinde büyük bir önem kazanmasını sağladı: Yahve’ye ilk
defa bir yurt sağlayan o olmuştu. Babası gibi Süleyman da
Yahve’yi İsrael’in koruyucu Tanrısı saymaktaydı. Ona bağlan
mış olan yerlere saygı gösteriyor, yüksek yerlerde ona kur
ban kesiyor, onun için buhurlar yakıyordu. Bu sırada Yah
ve’nin kutsal yerlerinden en ünlüsü Gabaon’du. Süleyman ara
sıra oraya gider, bol bol kurban keserdi. Ama onun, urim ve
tumim denen kura yoliyle olsun, nebilerin aracılığiyle olsun
Yalıve’ye danıştığı yoktu. Kâhinler, Süleyman’ın günlerinde

önemlerini çök kaybetmişler, âdi memurlar haline gelmişler
di. Nebî’ler deTeizliden gizliye söylenseler bile, kiralın davra
nışlarına karşı ağız açamıyorlardı. Yahve'nin seçmiş olduğu
kabul edilen kıral her şeyde olduğu gibi dinde de, başta bu
lunuyordu. ,
Ahit sandığı hep, kıral sarayının yanındaki bir çadırda
duruyordu ve böylece, kiralın mevkiini ve nüfuzunu koru
yordu. Süleyman ona 'kurban sunmaktaydı. Bu kurban tören
lerinde saray subayları hazır bulunuyorlar ve sunak etra
fında onlara ziyafet çekiliyordu. Böylelikle, Ahit Sandığı âde
ta sarayın malı olup çıkmıştı, anlaşılan artık halkın din ha
yatından uzaklaştırılmış gibiydi, çünkü ona yaklaşabilmek
için saray sınırları içine girmek gerekti ki, bu da, her zaman
ve her yerde, halk için hemen hemen imkânsızdır.
Tapınağın yapılmasına Davud zamanında karar verilmişe
benzemektedir. Ama bu, Süleyman’ın en önemli işi oldu. M.Ö.
1000 yılma doğru her yanda büyük tapınaklar yapılmaktaydı.
Tyros «Sur» bunda en ileri olan yerlerden biriydi; Mısır ta
pmaklarını örnek alarak yaptıkları anlaşılan büyük tapmak
ları vardı. îsrael’de kiralın artık, yontma taştan yapılma bir
sarayda oturduğu sırada Yahve’yi böyle evsiz bırakmak, her
halde hoş görülmemeğe de başlamıştı. Bu devirde tunç, Feni
ke tapmaklarında pek bol kullanılmaya başlamıştı. Davud’un
fetihleri sayesinde, zengin bakır madenlerinin ele geçmiş ol
ması, ve önce de gördüğümüz gibi Süleyman’ın madenciliği
çok geliştirmesi yüzünden Israel’in bakırdan yana zenginliği
çok büyüktü. Böylece, İsrael’in koruyucu Tanrısı Yahve’ye bir
tapmak yapılması için artık zaman gelmişti, ve bu, Tanrının
îsrael’i büyük ve kudretli bir devlet haline getirmesinin kar
şılığı olacaktı.
Yapının yeri olarak Süleyman, o zamana-kadar üzerinde
Yahve’nin bir sunağı bulunan Arevna, ya da Avema adında,
sarayla kalenin yanı başında bir köşeyi_seQtLJBurava Yahve

sunağı yapılmasının sebebi de oradan veba getiren kokula-
rın gieldlği inancı idi, ..Zemin dikkatle düzeltildi ve teras hâ
line getirildi, böylece sağlam kayadan bir temel sağlanmış ol
du. Burası seçilirken, tapmağın uzaktan, görülmesi gibi bir
düşünce bahis konusu olmadı. Tapınak, şimdiki Ömer camii-
hin bulunduğu yeri kaplıyordu ve plânı dikdörtgen şeklinde
idi. Her yandan başka yapılarla sıkıştırılmış bir durumdaydı.
Girişi doğu tarafına açılıyordu. Tapmağın şehirle hemen he
men ilişkisi yoktu, tamamiyle sarayla bağlantılı olarak düzem
lenmişti. Kiralın özel bir merdiveni, kurban törenlerinde du
racağı ayrı bir sekisi vardı. Bu tapmak aslâ millî bir kutsal
yer olmamıştı. Bu bir özel tapmak, sarayın ibadet yeriydi. Bu
rasının halk için kutsal ve sevilen bir tapmak olması için yüz
lerce yılın geçmesi gerekmişti.
Günümüzün mimarlarının, Kudüs tapmağının şeklini, Es
ki Ahdin tariflerine göre çizme çabalan hep boşa çıkmıştır
ve her zaman da böyle olacağa benzemektedir. Mimarlıkla
hiç alış verişleri bulunmayan kimselerin hikâyelerine daya
nan bu tasvirlerde birçok olmayacak ya da çelişen taraflar
vardır; tek bir sayı bile doğru değildir. Ama tapmağın genel
görünüşü oldukça kesin olarak bilinmektedir. Bu, orta bü
yüklükte bir Mısır tapmağı idi. Ante’lerden meydana gelen
bir vestibülü, baştaban’ı ve tunçtan iki büyük direği vardı.
Bu direklere sembolik anlamlar verilmek istenmişse de bun
ların doğrudan doğruya yapının taşıyıcı elemanları olmak
tan başka tarafları olmadığı bellidir. Dökümcü Hiram’ın
eseri olduğu iddia edilen bu direkler, İbranîlerin ilgisini cok
çekmişti ve böyle ilkel kavimlerde daima olduğu gibi hayal
lerini alabildiğine işletmişti. Bu direklere ad bile takmışlar
dı: Yakin ve Boaz. Belki de Fenikeli dökümcüler bu direk
lerin üzerine, uğur getirsin diye «Tanrı güciyle dik durdur
sun» anlamına gelebilen bu iki kelimeyi yazmışlardı, ve Fe
nike geleneklerini bilmiyenler sonradan bunları direklerin

adları sanmışlardı.
Bu direklerin tariflerinden Mısır tarzında oldukları an
laşılmaktadır, yalnız bunlar Mısır’dakiler gibi taştan değil,
tunçtandı.
Tapınağın büyük kapısı servi, çerçeveleri yaban zeytini
ağacındandı. Tapınağın iç kısmına Hekal adı verilirdi. He-
kal, yan duvarların üst taraflarına açılmış küçük ve parmak
lıklı pencerelerden ışık alırdı. Hekal'in arka kısmı bir bölme
ile ayrılmıştı. Buraya Debir, daha sonraları da Kutsalların
Kutsalı adı verilmişti. Tavan sedir ağacından merteklerle ya
pılmış ve gene aynı ağaçtan tahtalarla kaplanmıştı. Duvarlar
da sedir tahtalarından lambrilerle örtülmüştü; bu lâmbriler
yerden tavana kadar varıyor, hiçbir yerde taş görülmüyordu.
Bütün bu ağaç kaplamalar küçük Kerub’lar (Melek), hurma
ağaçları, lotüs çiçekleri biçiminde kabartmalarla süslü idi,
baştan başa da altınla kaplanmıştı. Bunlar için tonlarca al
tın kullanıldığı anlaşılmaktadır.
Debir’in, yâni en kutsal yerin nasıl aydınlatıldığı bilin
memektedir. Burasının, Hekal kadar yüksek olmadığı anla
şılmaktadır. Belki de, Tanrıya ayrılan bu kısım, tıpkı Mısır
tapmaklarındaki böyle yerlerde olduğu gibi karanlık bırakıl
mıştı. Yahve’ye yüksek yerlerde tapılmasma, onun Musa
ve kavmine Sina dağında görünmesine karşılık. Eski Ahdin
I. Kırallar bölümünde şu sözleri okuyoruz: «O zaman Süley
man dedi ki: Rab kara bulutta otururum diye buyurmuştur.»
Şu halde artık Yahve’nin karanlıktan hoşlandığı kabul edil
mekteydi.
Debir, Ahit Tabutunun konması için ayrılmıştı. Bu eski
boş sandık her halde birçok defa tamir görmüş olacaktır,
sonunda Süleyman da onu bir kere daha tamir ettirmiş, ya
da kim bilir belki yeniletmişti. Sandığı süsleyen Kerub’lar
da ona pek fukaraca görünmüştü her halde; onun için De-

bir’i muhteşem bir şekilde süsletti ve altın kaplama ağaçtan
dev gibi iki Kerub daha ilâve etti.* Bunların birer kanatları
sandığın üzerinde kavuşuyor, öteki kanatları da yan duvar
lara değiyordu; böylece, onlar bütün Debir’i dolduruyorlar
dı. Debir’le Hekal arasında yaban zeytini ağacından ve üstün
bir zevk ve sanatla işlenmiş bir kapı vardı; üzerine altından
kerub, lotüs çiçeği ve hurma ağacı şekilleri çakılmıştı. Bu
kapının önünde sedir ağacından, altın kaplamalı bir sunak
duruyordu, bunda buhur yakılırdı; onun yakınında da sun
gu ekmeklerin konduğu altın masa vardı; bu ekmekler her
hafta yenilenirdi. Hekal’in iki yanında yedi kollu beşer şam
dan diziliydi. Tapınağın dışında, hemen hemen bütün yüksek
liğince üç kat oda yapılmıştı, bunlar kâhinler içindi. Ana ka
pının dışında, kurbanların sunulduğu tunç sımak bulunu
yordu. Kiralın, kurban törenlerinde üzerinde duracağı bir
seki de yapılmıştı. Bütün bunların çevresinde, hiç değilse üç
yanında, pek geniş olmıyan bir avlu vardı. Avlunun duvar
ları yontma taştandı ve üzerine, gölge vermesi için, sedir
ağacından bir saçak yapılmıştı. Bu avlu zamanla kâhinlere
ayrılmış, onlar da buraya kendileri için evler yapmışlardı
Daha sonra bunun dışı da ikinci ve halka mahsus bir avlu
ile çevrilmişti.
İşte, yüzyıllardır anlatılan tapınak, bu 30 m X 30 m ><
13,5 boyutlarındaki küçük yapı idi. Yalnız buna çok itina
edilmiş, malzemesi büyük bir titizlikle seçilmişti. Bütün
malzeme başka yerde hazırlanmış ve burada yerine konmuş
tu. Eski Ahde göre, yapı sırasında çekiç ve balta sesi duyul
mamıştı. Bu, herhalde saray kadınlarını ve hükümdarı ra
hatsız etmemek içindi. Tapınağın yapılışı yedi yıl sürmüştü.
Artık, Ahit Sandığı ve tapınak halkın malı olmaktan çık
mış, bir mutlak hükümdarın malı, onun âleti olmuştu. Ger
çekten Eski Ahdin tapınağın yapılışı üzerindeki yazılarında
halktan hiç söz edilmemektedir. Efsane de olsa, Musa’nın

halktan altın, gümüş ve kumaş toplayarak yaptığı ilk çadır
tapınak nerede, bu gösteriş için yapılma, süslü ev neredeydi?
Üstelik bunu yapan ustalar da (Dökümcü Hiram’ın tek ba
şına bu işleri yapamıyacağı bellidir). Yahve’nin baş düşma
nı ve Baal’in kulları Fenikelilerdi.
Ama, Yahudiler zamanla, salt politik bir amaçla tapına
ğı ve kehanet müessesesini, yâni Tanrının ağzından haberler
veren kâhinleri kıral sarayına, kiralın iradesine bağlamak
düşüncesinden doğan bu yeni kutsal yeri öylesine benimse
diler ki, Kudüs’ten çıkarıldıkları vakit, yılda bir kere olsun,
onun yıkık duvarları dibinde ağlayabilmek için izin istediler
ve on dokuz yüzyıldan beri de bunu, bir ibâdet gibi, sürdür
düler. Hayallerindeki Tapınak ve Yeruşalim gittikçe daha
masallaştı; sonunda gökte de bir Yeruşalim olduğuna ve bu
nun, Tanrının Devleti kurulduğu zaman yeryüzüne ineceğine
kadar vardı bu iş:
«Ve beni Ruhta büyük ve yüksek bir dağa götürdü, ve
bana mukaddes şehri, Yeruşalim’i, göğün içinden, Tanrıdan
inmekte gösterdi; onda Tanrının izzeti vardı; onun nuru bil
lurlaşan yeşim taşı gibi çok kıymetli taşa benzerdi... Ve du
varların yapısı yeşim, ve şehir saf cama benzer saf altındı.
Şehir duvarlarının temelleri her nevi kıymetli taşlarla bezen
mişti. Birinci temel yeşim, İkincisi safir, üçüncüsü alaca
akik, dördüncüsü zümrüt, beşincisi beyaz akik, altıncısı kır
mızı akik, yedincisi san yakut, sekizincisi gök zümrüt, do-
kuzuncusu zebercet, onuncusu sanca zümrüt, on birincisi
gök yakut, on İkincisi mor yakut idi.» (Yuhanna’nm Vahyi
21 . 10— 20 ) .
Ama, bu Tapınağın madde değeriyle ölçülemiyecek ma
nevî değeri onu üç din için de kutsal kılmıştır: Burası Tan
rının birliğine inananların ilk ibâdet yeri olmuştu! Bir sa
ray tapmağında başlayan bu evrim çok kana, göz yaşma mal
oldu; Tapınak yıkıldı, cemaati Babil’e sürüldü, ama geri dö

nenler onu yeniden yaptılar ve bu sefer o, gerçekten ibâdet
yeri haline geldi. İkinci yıkılışından sonra da bir ülkü ola
rak, Yahudilerin yüreklerinde yaşadı. Onun yerine yapılan
bir Jüpiter tapmağı ömürlü olmadı. Hıristiyanlar, sonra
da Müslümanlar gene bu köşede, her biri kendi yollarınca,
tek ve yüce Tanrıya kulluk ettiler. Ne yazık ki bu kutsal kö
şenin toprağının boyuna kanla sulanması, hem de bunun ge
ne Tanrı uğruna olması gerekti, örneğin, 15.7.1009 da Birin
ci Haçlılar ordusu beş hafta kuşatmadan sonra Kudüs’ü
alınca, beşikteki çocuklara kadar, Müslüman ve Yahudileri
kesmiş, ondan sonra da, yaptıkları «Günahlardan temizlen
me» âyini ile bu cinayetin üzerinden sünger geçirmemiş mi
dir?
SÜLEYMAN’IN GÜNLERİNDE İBÂDET
Süleyman’ın günlerinde Mısır'ın İsrael üzerindeki etkisi

çok fazlaydı. Onun Firavun'un kızını almış olduğunu biliyo
ruz; bundan başka, tapmağın bile Mısır üslûbunda yapılmış
olması sadece bu düzeni beğenmekten ileri gelmemekteydi.
Yahve de artık, tıpkı Mısır tanrı ve tanrıçaları gibi, özel bir
evi olan bir tanrı haline gelmişti. Böyle bir evde oturan tan
rının elbette buna göre ihtiyaçları olacaktı. Eskiden beri su
nulan, ve Tanrının bir insan gibi beslenmesine yarayan ek
mek, artık altından ve çok süslü bir masa üzerine konulu
yordu, Mısırlılar da, önce gördüğümüz gibi, böyle yaparlar
dı. Artık kâhinler halkın getirdiklerinden aldıkları paylarla
değil, kiralın bağladığı gelirlerle geçiniyorlardı. Buhurlar,
tanrı evinin güzel kokması için, tapmağın içinde yakılmak
taydı. Hekal’de, yarasalardan başka hiçbir canlının buluna-
mıyacağı bu yerde geceleri on tane yedi kollu şamdan yakıl
maktaydı. Bunlar, memleketimizde hâlâ görülen, evliyaya
yakılan mumlar gibi, bütün gece yanıyor, ve sadece tanrının

odasının ön kısmını aydınlatıyordu. Mısır’da yapılan dinî
alaylar, çeşitli törenler İsrael’de yoktu. Kurban kesmek, hâ
lâ, tanrıya karşı temel ödev olmakta devam ediyordu. Ama
bunlar halkın değil, kıralındı. Kurban için de, önemli sayıda
tunç eşya ve avadanlıklara lüzum vardı. Bunlardan en önem
lisi de «İam musâk» yâni «Dökme deniz» adı verilen tunç
havuzdu. Havuz, o zamanlar Yahve’nin timsali olan on iki
tunç boğa üzerinde durmaktaydı. Tapmağa lâzım olan su bu
na konurdu ve tekerlekli bir su deposiyle istenen yerlere
taşınırdı. Bu kap da o zamanlardaki maden işçiliğinin bir
şaheseri idi. Bütün kürekler, maşalar, kül kaplan, gelberiler
de gene tunçtan yapılmıştı. Hiram’ın bunlardan başka, Sü
leyman’ın sarayı ve tapınak için kırk sekiz direk döktüğü de
yazılıdır. Bu muazzam döküm işleri Kudüs’te değil, killi Şe-
ria vâdisinde yapılmıştı. Altın eşyanın listesi de gerçekten
insanı şaşırtacak bir zenginliği anlatmaktadır.
İsrael’in, daha doğrusu kıral ve maiyetinin, insan ve
başka canlıların tasvirlerini yapmaktan çekinmediklerini de
görüyoruz. Çiçek ve bitki motiflerinin yanında, Mısır sfenks
lerinden başka bir şey olmayan melek «Kerub» heykel ve
kabartmaları yapılmıştı. Ama, nebiler her halde alttan alta
bu bid’ate karşı söylenmekteydiler. Beri yanda, sfenks gibi,
canlı hiçbir eşi bulunmayan şekilleri yasak dışı saymak yo
luna gidildiği de anlaşılmaktadır. Süleyman'ın gününde Mı-
sır sfenksleri olan melekler (Kerub), sonradan Asur kanatlı
tanrıları şeklinde tasarımlanmıştır.
Ahit sandığı yeni yurduna konduğu zaman sayısız hay
van boğazlandı ve yakıldı. Sandık, eskiden taşınması için
kullanılan kolları üzerinde olarak Debire, Kerub’larm arası
na kondu ve böylece, tıpkı artık göçebelikten çıkmış olan
İsrael gibi, gezgin tanrıları da bir eve yerleşti.
İnanca göre, Debir’de daima koyu bir duman vardı. Bu
korkunç yerdeki görülmez tanrının yanına hiçbifr insan gire

mezdi, ancak sonradan baş kâhin, o da sadece yılda bir defa
buraya girmeye başlamıştı.
Süleyman’ın koyduğu ibadet yolu pek sadeydi: Yılda üç
kere, Passah, ürün verme bayramı ve çardak bayramında,
maiyetiyle birlikte tapınağa gider, kurban keser, Hikal’e gi
rerek secde eder ve Debir’in kapısı önünde, altın sunakta
buhur yakardı. Bu üç resmî tören dışında, kıral belki de her
gün kurban kestirmekteydi; hiç değilse Şabbat günlerinde
bunu yapmaktaydı. Oğlu Robuam tapınağa, yanında altın
kalkanlar taşıyan muhafızlarla giderdi.
Süleyman’la yakınları tapmaktaki törenlerde hazır bu
lunurlardı, onların bulunmadıkları vakitlerde bir vekilleri
nin bu işi yapması gerekirdi ki, bu da Kohanim, yâni kâhin
ler sınıfının nüfuzunu yavaş yavaş arttırdı. Bunlar tapınağın
etrafında oturuyor işsiz güçsüz ve bolluk içinde bir hayat
sürüyorlardı. Kurban törenlerinde ağır işlerle kendileri uğ
raşmazlar, bunu Gabaonî denen ve tapmağa oduncu ve saka
olarak bağlanmış köleler yapardı.
Bu devirde bir din adamları hiyerarşisi henüz kurulma
mıştı. Kiralın, yüksek memurları arasında bir de Kohen, yâ
ni kâhini vardı; zenginler de birer Levi’yi dinî işleri için bes
lerlerdi; ama, kiralın koheni olmak, sadece öteki memurlar
arasında bir memurluktu, yoksa, emri altında din adamları
sınıfı bulunan bir baş hahamlık, ya da şeyhülislâmlık gibi
bir şey değildi bu. Tapmağın ilk kâhini Sadok adında biriy
di. M. ö. 167 yılma, hattâ daha sonraya kadar, din adamları
aristokratları kendilerine Sadoki demekte devam etmişler
dir ve bunlar muhafazakâr yahudiliğin timsali olmuşlardır.
Bir tapmak daima, çok karmaşık âyinlerin doğmasına
sebep olur. Zamanla Yeruşalim tapmağı, hattâ bütün Kudüs
şehri bir dinî merkez halini aldı, Süleyman bilmeden bunun
ilk sebebi olmuştu. Asıl ondan beş yüz yıl sonra, Bâbil tut-
saklığındanViönüşte tapınağın ikinci kuruluşunda, törenler

çok debdebelj bir hal almıştır. Kâhinlerin kılığına gelince,
başlangıçta bt\, göğse bağlanan ketenden, ağır süslerle be
zenmiş ve Mısırlıların âyin göğüslüklerinden alınma Efod’-
lardan başka bîrşey değildi. Dinsel musiki, eski tapmakta
az gelişmişti. Bunlar hakkında, örneğin Davud’un musikici-
leri üzerine yazılanlar hep ikinci tapınaktan sonra tarihçile
rin, yeni olanları Davud ve Süleyman zamanına bağlamak
gayretlerinden doğmuş uydurmalardır. Süleyman’ın sarayın
da musikiye yer verilmekteydi ve elbette, tıpkı güzel koku
lardan olduğu gibi bundan da Yahve pay alırdı. Fakat bu
payın az olduğunu anlıyoruz. Sadece dinsel alaylarda çalgı
âletleri çalan musikiciler ve «tefefoth» yâni tef çalan genç
kızların bulunduğu anlaşılmaktadır; ama tapınaktaki tören
lere musikici kadınlar alınmazdı.
Tanrıya herhangi bir işde danışmak için kullanılan Urim
ve Tumim’e (Bir çeşit kura çubukları) artık baş vurulma-
maktadır. Ama Bâbil tutsaklığından sonra bunların gene or
taya çıktığı ve büyük kâhinin bu işi yaptığı anlaşılmaktadır.
Kırallar zamanında bundan belki çekinilmiş, kiralın istediği
bir şeyin «Tanrı istemedi» gerekçesiyle reddedilmesinden
korkutmuştu. Bu devrede nebî’lerin de susturulduğu anla
şılmaktadır.
Süleyman’ın günlerinde din adına katliamlara rastlamı
yoruz. Bu katliamlar, düpedüz insan kurbanı karakterini ta
şırdı. Yahve, gördüğümüz gibi, hayvanlara varıncaya kadar
bir şehrin bütün canlılarının kılıçtan geçirilmesini emreder,
daha doğrusu onun ağzından bir nebi bunu bildirir, İsrael
de Tanrı uğruna bu ödevi yerine getirirdi. Bu, özellikle Saul
ve David zamanlarında çok ileri gitmiş ve bu adamların ad'
larma silinmez bir leke sürmüştür.
Süeyman işi, hattâ bir çeşit karma inanca kadar vardır-
mıştı. Koyu dindarlar bunu yabancı kadınların etkilerine ver-
240 MUSA ve YAHUDİLİK /
inişlerdir. Onlara göre, ihtiyarlığında kadınla^ Süleyman'ı
Yahve’den soğutmuş ve yabancı tanrılara âğlamışlardı.
Ama şunu da düşünmeliyiz ki o devirde her şehrin bir tan
rısı vardı. Yeruşaliminki de Yahve idi. Süleyman oraya ya
bancı bir tanrı sokmamıştı. Fakat şehrin dışında, çevredeki
tepelerde öteki tanrılara sunak yapmak pekâlâ mümkündü.
Şehrin içindeki yabancı işçiler, örneğin Fenikeliler de böyle,
çevredeki tepelerde, kendi tanrılarına ibâdet ediyorlardı.
Henüz gerçekten tek, benzeri ve ortağı olmayan bir tanrı dü
şüncesine varılamamıştı. Süleyman’a göre Yahve, tıpkı öte
kiler gibi, onlardan aşağı olmayan, ama, hiç değilse kendi
sine adanan yerlerin dışında onlardan üstünlüğü bulunma
yan bir tanrıydı, tıpkı Bâbil’de Marduk nasılsa öyle.
SÜLEYMAN’IN GÜNLERİNDE
İSRAEL EDEBİYATI
İsrael edebiyatmın Eski Ahit dışında hiç örneği kalma-

maştır. Bu da tabiîdir, çünkü bu bölgede kilden tabletler
üzerine yazı yazılmıyordu. Yazı malzemesi olarak kullanı
lan deri ve papirüs de zamanın etkilerine dayanan şeyler de
ğildir. Gerçi Eski Mısır’dan papirüs üzerine yazılı birçok
belge kalmışsa da bu, onların ölümden sonrası üzerindeki
inançlarından doğma, ölü gömme sistemleri sayesinde ol
muştu. Yalnız Eski Ahitte, Süleyman devrinden kaldıkları
anlaşılan ve onun eserleri olduğu iddia edilen hayli parça
vardır. Rivayete göre Süleyman da babası gibi şairmiş; ama
elimizdeki, Süleyman’ın Meselleri, Neşideler Neşidesi ve Va
iz adlariyle üç bölümde toplanmış olanların içinde gerçek
ten onun olanları artık ayırt etmek mümkün değildir. Hele
bunlardan Süleyman’ın Meselleri, tamamiyle İsrael atasözle-
rinden bir derlemedir.
Bunlardan Neşideler Neşidesi, çok maddî bir sevginin
dile gelişi olduğu halde sonradan buna sembolik anlamlar

verilmiş, buradaki sevgililerin Israel ile Yahve olduklarına
inanılmıştır. Biz burada sadece bazı örnekler vermekle yeti
neceğiz:
SÜLEYMAN’IN MESELLERİ
(Bıı meseller, her ne kadar Süleyman’a mal edilmekte ise de, ço
ğunun halk ağzında söylenegelen atasözleri olduğu bellidir. Hattâ 25.
bapta: Bunlar Süleyman’ın meselleridir; bunları Yahuda kıralı Hiz-
kiya’mn adamları toplayıp yazdılar, denmektedir. 30. bap Yaken
oğlu Agur’un 31. de Massa kıralı Lemuel'e anasının öğrettiği sözler
olarak gösterilmiştir.)
İyiliğe hakkı olan adamlara,
Elinden gelince iyiliği esirgeme,
Yanında varken komşuna:
Git de yanıı gel,
Ve yarın vereyim, deme.
Komşun yanında emniyette otururken,
Onun için şer kurma.
Sana karşı şer yapmadı ise,
Onun için şer kurma.
Rablıin nefret ettiği altı şey vardır,

Ve canına mekruh olan yedi şey vardır;
Yüksek gözler ve yalancı dil,
Ve suçsuz kanı döken eller;
Kötü şeyler kuran yürek,
Kötülüğe koşmak için acele eden ayaklar,
Yalan soluyan yalancı şahit,
Ve kardeşler arasına düzensizlik salan.
Çok yağmurlu günde ardı kesilmiyen damlama,

Ve kavgacı karı, birbirine benzerler;
P: 16
Su, yüzü yüze gösterdiği gibi,

Yürek de insanı insana gösterir.
VAİZ
(Bu bölümde örneklerini okuyacaklarınız, Süleyman’ın

olduğu söylenen, gerçekten yüce, ama karamsar ve inkar
cı şiirlerdir, tbranîcede adı: «Koheleth» ‘Vaazeden bilgelik’-
tir. Lâtince ve Yunanca çevirilerde «Ecclesiastes» olmuş
tur.)
B AP : 1
«Yeruşalim’de kıral olan Davud’un oğlu Vaizin sözleri:

Boşların boşu, Vaiz diyor, boşların boşu, her şey boş.
Güneş altında çektiği bütün emeğinden insanın kazancı ne
dir? Bir nesil gidiyor, ve bir nesil geliyor; fakat dünya ebe
diyen duruyor. Güneş doğuyor, ve güneş batıyor, ve yerine,
doğduğu yere koşuyor. Yel cenuba gidiyor, ve şimale dö
nüyor: döne döne gidiyor, ve yel dönüşlerini tekrar ediyor.
Bütün ırmaklar denizin içine akıyor, fakat deniz dolmuyor;
ırmaklar aktıkları yere, yine oraya akmaktalar. Bütün şey
ler yorgunlukla dolu; insan söyliyemiyor; göz görmekle doy
muyor, ve kulak işitmekle dolmuyor. Ne var idiyse olacak
odur; ve ne yapıldı ise, yapılacak odur, ve güneş altında ye
ni bir şey yok. Bak, bu yenidir, diyecek bir şey var mı? Çok
tan, bizden önce olan asırlarda o olmuştur. Önceki nesil
ler anılmıyorlar; gelecek olan sonrakiler de, kendilerinden
sonra gelecek olanlar arasında anılmıyacaklar.
Ben, Vaiz, Yeruşalimde tsrael üzerine kıraldım. Ve gök
lerin altında yapılmakta, olan her şey hakkında hikmetle
araştırmağa ve soruşturmağa yüreğimi verdim; bu kötü bir
zahmettir, Tanrı onu Âdem oğullarına onunla uğraşsınlar
diye vermiştir. Güneş altında yapılan bütün işleri gördüm;
ve işte, hepsi boş ve yeli kavramağa çalışmaktır. Yüreğim
le söyleşip dedim: İşte, benden önce Yerüşalimde olanların
hepsinden ziyade hikmet arttırdım, ve yüreğim çok hikmet
ve bilgi gördü. Ve hikmet öğrenmeğe, ve deliliği ve akılsız
lığı öğrenmeğe yüreğimi verdim; anladım ki, bu da yeli kav
ramağa çalışmaktır. Çünki çok hikmette çok keder var; ve
bilgi arttıran dert arttırır.
BAP : 3
Her şeyin zamanı, ve gökler altında her işin vakti var;

doğmanın vakti var, ne ölmenin vakti var; dikimin vakti
var, ve dikilmiş olanı sökmenin vakti var; öldürmenin vak
ti var ve şifa vermenin vakti var; yıkmanın vakti var, ve bi
na etmenin vakti var; ağlamanın vakti var, ve gülmenin vak
ti var; dövünmenin vakti var, ve oynamanın vakti var; taş
lar atmanın vakti var, ve taşları devşirmenin vakti var; ku
caklaşmanın vakti var, ve kucaklaşmadan çekinmenin vakti
var; aramanın vakti var, ve yitirmenin vakti var; saklama
nın vakti var, ve atmanın vakti var; yırtmanın vakti var, ve
dikiş dikmenin vakti var; susmanın vakti var, ve söyleme
nin vakti var; sevmenin vakti var, ve nefret, etmenin vakti
var; çengin vakti var, ve barışıklığın vakti var. İşliyene
emek çektiği işten ne kazanç var? Onunla uğraşsınlar diye
Âdem oğullarına Tanrının verdiği zahmeti gördüm. O her
şeyi vaktinde güzel yaptı; onların yüreğine de ebediyeti koy
du, fakat şöyle ki, insan, Tanrının yaptığı işi baştan sona ka
dar bulup çıkaramaz. Biliyorum ki, onlar için sevinçli ol
maktan, ve ömürleri oldukça iyilik etmekten daha iyi bir
şey yoktur...
Ve yine güneş altında gördüm ki, hakkın yerinde kö
tülük var; adaletin yerinde de kötülük var. Yüreğimde de
dim: Tanrı salihe de, kötüye de hükmedecektir; çünki ora

da her şey için ve her iş için bir vakit vardır. Yüreğimde
dedim: Bu iş Âdem oğulları yüzündendir, Tanrı onları de
nesin, ve kendilerinin ancak hayvan olduklarını görsünler
diyedir. Çünki Âdem oğullarının başma gelen, hayvanların
başına da geliyor; ve başlarına gelen şey birdir; bu nasıl
ölüyorsa, öteki de öyle ölüyor; hepsinin bir soluğu var; ve
adamın hayvana üstünlüğü yoktur; çünki hepsi boş. Hepsi
bir yere gidiyorlar; hepsi topraktandır, ve hepsi yine topra
ğa dönüyorlar. Âdem oğullarının ruhu yukarıya çıktığını, ve
hayvanın ruhu aşağıya yere indiğini kim biliyor. Ve gördüm
ki, adamın kendi işlerinden sevinçli olmasından daha iyi bir
şey yoktur; çünki onun payı budur; çünki kendisinden son
ra olacak şeyi görmek için onu kim geri getirecek?
NEŞİDELER NEŞİDESİ
Bu ad verilen ve Süleyman’ın aşk şarkıları diye tanınan

lirik şiirler, gerçekten, İbranî edebiyatının şaheserlerinden
dir. Ama bunlar, Süleyman’ın olmak şöyle dursun, onun
aleyhinde, oldukça açık alayları içlerine alırlar. Bunların
gerçek şairlerini tanımıyoruz, her halde Süleyman’dan hay
li sonra gelen saz şairleri bunları söylemiş olacaklardır. Biz
sadece bu kısımları vermekle yetineceğiz:
İşte Süleyman’ın tahtırevanı!
İsrael yiğitlerinden,
Altmış yiğit onun çevresinde.
Hepsi kılıç taşıyan, cenge alıştırılmış erler;
Gecelerin dehşetinden,
Herkesin kılıcı belinde. (Neşideler Neşidesi 3. 7).
Sion kızlan! çıkın.

Kıral Süleman’ı taç ile görün,
O taç ki, onun düğünü gününde, ve yüreğinin sevinci

gününde,
Anası onun başına giydirmişti. (3. 11).
(Süleyman’ın anası Balh-Şeba’nın nasıl, büyük oğulun
hakkını elinden alarak kendi oğlunu kıral yaptığını görmüş
tük)
Kıraliçeler altmış ve odalıklar seksendir,

Ere varmamış kızlar da sayısız. 6. 8).
Baal-Hamon’da Süleyman’ın bağı vardı;

Tutanlara bağı kiraya verdi;
Mahsulü için her biri bin gümüş getirirdi.
Benim malım olan bağım önümdedir;
Bin gümüş senin olsun, ey Süleyman,
İki yüz gümüş de mahsulünü tutanları olsun. (8. 11-12)
Israel Devletinin
Parçalanması
ISRAEL DEVLETİNİN PARÇALANMASI
«Süleyman’ın Yeruşalim’de, bütün İsrael üzerine hükü

met ettiği müddet kırk sene idi. Ye Süleyman ataları ile uyu
du, ve babası Davud’un şehrinde gömüldü; ve yerine oğlu Re-
hoboam kıral oldu.»
Yıl M.Ö. 926 dır; Eski Ahdin dediği gibi, Süleyman ata-
lariyle uyumuştur. Onunla birlikte, iki kuşaktan beri geliş
miş olan, İsrael’in büyük hülyaları da, bir daha dirilmemek
üzere ölmüştür. Bu iki kuşak, biri fatih, öteki barışçı iki
büyük insan, Davud’la Süleymandı. Ama bunların devirlerinde
bile silinmemiş olan, İsrael kabileleri arasında geçimsizlik,
Süleyman’ın öliimiyle alevlendi. Gerçi onun oğlu Rehoboam
kıral olmuştu, ama devlet hem içinden çöküntü halindeydi,
hem de tehlikeli komşuları saldırmak için fırsat bekliyor
du. Davud soyunun egemenliği kuzey kabileleri üzerinde, ge
nel olarak İsrael denen memlekette temelli olarak yerleş
miş değildi. Davud’un Saul’den sonra kırallığı ele geçirmiş
olması, üstelik Davud ve Süleyman’ın ezici yönetimleri, özel
likle Süleyman’ın israfı, kadınlara düşkünlüğü, hele yaban
cı tanrılara sımak yaptırmak ve onlara kurban sunmak gi
bi, Yahve dinine aykırı davranışları hoş görülmemekteydi.
Süleyman, nebî’leri, bu kutsal kişileri susturmanın yolunu
pek âlâ bilmişti, ama alttan alta huzursuzluk, hattâ kin, sü
rüp gidiyordu. Onun ölümiyle oğlu onun yerine geçecek ve
İsrail’ler sülâlesi (Davud’un baba adı) dört yüz yıl sürecek
ti, ama bu, devletin ikiye bölünmesi ve sonsuz savaşların

sürüp gitmesi pahasına olacaktı.
Süleyman’ın, Ammonî’ler kiralının kızı Hanun’dan ol
ma oğlu Rehoboam, babasının yerine kıral ilân edilmek için
Şekem’e gidince, Yosef sıptından (Bu sıpt, ve ona bağlı olan
Benyamin İsrael bölgesinde oturmaktaydı) Yeroboam, Sü
leyman’ın korkusundan kaçmış olduğu Mısır’dan geldi ve
toplantıya, İsrael sıptlarının ileri gelenleriyle birlikte katıl
dı. Bunlar orada Rehoboam’a: «Baban boyunduruğumuzu
çetin kıldı; babanın çetin hizmetini ve üzerimize koyduğu
ağır boyunduruğu şimdi sen hafiflet, ve sana kulluk ederiz!»
dediler (I. Kıratlar 12, 4). Rehoboam'ın, üç gün mühlet is
tedikten sonra verdiği karşılık korkunç, aynı zamanda, Sü
leyman devrinin de halk için ne kadar eziyetli geçmiş ol
duğunu anlatmak bakımından ilgi çekicidir: «Babam bo
yunduruğunuzu ağır etti, ama ben, boyunduruğunuzun üze
rine katacağım; babam, sizi kamçılarla tedip etti, ama ben
sizi akreplerle tedip edeceğim.» (I. Kırallar 12, 13). Bu söz
ler devletin ikiye bölünmesi için bir işaret oldu. Kuzeyli, ço
ğu göçebe olan, aynı zamanda kendilerini Yosef gibi bir ata
ya bağlıyan gururlu sıptlar buna dayanamazlardı. Beri yan
dan artık ağır angaryalardan ve vergilerden bıkmışlardı. İs
yan patladı, «Ve bütün İsrael kiralın kendilerini dinlemedi
ğini görünce kavm kirala cevap verip dedi: Davud’da ne pa
yımız var? ve İsai’nin (Davud’un babası) oğlunda mirasımız
yoktur. Ey İsrael, çadırlarınıza! Ey Davud, şimdi kendi evi
ne bak!» (I. Kırallar 12.16). Bu sözler, daha Davud’un günün
de çıkmış bir halk türküsü olsa gerektir.
Kuzeyliler, yâni İsrael, kralın vergi toplama memuru
olan Adoniram’ı, memleketlerine geldiği zaman, taşlıyarak
öldürdüler. İşin tuhafı, Süleyman’ın o kadar övülen ordu
sunun bu işe karışmamasıdır. Bu da gösteriyor ki, o bilge
Süleyman, babasmın yolundan ayrılmış, orduya hiç önem
vermemişti. Hülâsa artık kuzeyde, başında Yeroboam’ın bu

lunduğu îsrael, güneyde de Süleyman’ın oğlu Rehoboam’ın
kıral olduğu Yehuda devletleri kurulmuştur. Artık nebile
rin ortaya çıkmasının zamanıdır. O zamana kadar Süley-
‘man’ın korkusundan susan bu kutsal adamların çekinecek
leri bir şey yoktur. Ütelik din elden gitmektedir. Çünkü ku
zeyliler gene Yahve’nin yolundan ayrılmışlar, gene «Altın
buzağı’ya» tapmıya başlamışlardır. Yeruşalim’e sahip ola-
mıyan Yeroboam, orasının dinî merkez ve hac yeri olması
nı önlemek için bu putları yaptırmıştı; bununla, belki de,
Yahve'nin sembolü olan boğa ile, Mısırda alışmış olduğu
Apis kültünü birleştirmiş oluyordu. Eski Ahit, onun Levili-
leri kovup rastgele insanları kohen (Kâhin) yaptığını da
yazar. Bunları önce de anlatmıştık.
Bütün bunlar, Yahve’nin henüz tam anlamiyle millî bir
tanrı bile olamamış, aşağı yukarı tek bir şehrin, Yeruşalim’-
in tanrısı olarak kalmış olduğunu da gösterir. Mademki İs-
rael’in yeni başkendi Şekem, daha sonra da Pehuel olmuş
tu, o halde buraya Yahve’nin hükmü geçemezdi ve yeni bir
şehir tanrısı gerekti. Artık onun Ahit Sandığı denen boş tah
tına da lüzum yoktu; çünkü Yahve Yeruşalim’de kalmıştı.
Ama acaba bu boğa kültü, sonra da Yahve ile birlikte,
hiç değilse Yeruşalim dışındaki îsrael oğulları arasında ya
şayıp durmuş muydu? Bunda hiç şüphe yoktur, çünkü bu
anlattığımız zamanlardan sonra da nebî’lerin Yahve’ye or
tak koşanlara nasıl ateş püskürdüklerini görüyoruz.
Artık îsrael oğullarının iki devleti ve iki başşehri var
dır: Kuzeyde, îsrael devletinin başşehri Pehuel, güneydeki
Yahuda’nınkî de eski kutsal şehir, Yeruşalim’di. Bundan
sonra, yüzyıllar süren kanlı bir kardeş kavgası çağı başlar.
Yahuda oldukça rahat bir durumdadır, ama kuzey devleti,
İsrael’de boyuna taht kavgaları olmaktadır, nihayet, bölün
meden aşağı yukarı elli yıl sonra, M.ö. 887 de kıral Omri,
devletini şöyle böyle sağlamlaştırır ve işte o zaman Samari-

ya başşehir olur ve artık öyle kalır. Bu Omri’nin oğlu
Ahab’ın Samariya’da Baal için bir tapınak yaptırdığını ve
Yahve’ye sadık kalanları ezdiğini Eski Ahitte okumaktayız.
(I. Kırallar 17, 30-33). Ama herhalde, yüz yıl önce Süley
man’ın da yapmış olduğu gibi, her iki tanrıya da hoş görün
mek isteniyordu. 1860 ta bulunan bir yazıtta, Moab kıralı
Mesa, İsrael’e karşı giriştiği savaşı şöyle anlatmaktadır:
«Omri, İsrael’de kıraldı ve Moab’a uzun zaman eziyet etmiş
ti. O zaman Kamoş (Moab’lıların millî tanrısı) onun mem
leketine kızdı. Omri’den sonra oğlu kıral oldu, ve, ben de
Moab’ı ezeceğim dedi.» Bundan sonra. Mesa, îsrael’i nasıl
yendiğini, Kamoş’un emriyle onların üç şehrini nasıl aldı
ğını ve halkını öldürdüğünü anlatır, sonunda «Kamoş’un gö
züne hoş görünmesi için» Yahve’nin sunağının parçalarını
nasıl alıp götürdüğünü söyler. Kamoş da Yahve gibidir; o
da milletini savaşa götürür, milletine kızar, sonra yeniden
barışır, düşmanlarının kaniyle beslenir. Israel oğulları da
tıpkı Moab’lılar gibidirler, henüz evrensel tek bir tanrı dü
şüncesinden uzaktırlar. Ahab’m günlerinde İsrael oğulları
nın en önemli nebî’sinin ortaya çıktığını görüyoruz; bu, bi
zim Îlyas dediğimiz, İlya’dır. Eski Ahde göre, bir kıtlık za
manında İlya’ya vahiy gelir, Yahve ona: «Git, Ahab’a görün;
ve toprak üzerine yağmur vereceğim.» der. İlya ile Ahab bu
luşunca Ahab ona: «Ey İsrael’i derde sokan adam, sen mi
sin?» der. İlya da şu karşılığı verir: «İsrael’i ben derde sok
madım; sen ve babanın evi (yani soyu), Rabbin emirlerini
bırakarak siz soktunuz, ve Baal’lerin ardınca gittin. Ve şim
di gönder, ve bütün İsrael’i ve İzabel’in (Sayda kralının kızı
ve Ahab’m karısı) sofrasında yemek yiyen, Baal’in dört yüz
elli peygamberini ve dört yüz Aşera peygamberini (Belki de
bir Fallus olan bu« Aşer» direkleri daha önce görmüştük)
Karmel dağına, yanıma topla.» Bundan sonra Baal ve Yah-
ve arasında bir çeşit yarışma olur: Karmel dağında iki taraf

birer boğa kurban eder ve parçalarmı sunağa koyarlar. İl-
ya burada tam bir sportmen gibi davranmaktadır; Baal pa
pazlarına: «Bir boğayı kendiniz için seçin ve önce onu ha
zırlayın, çünkü siz çokluksunuz; ve tanrınızın adını çağırın,
ama ateş koymayın!» der. Baal papazları kendi yollarınca
Baal’e yakarırlar, sunağın etrafında dans ederler, kılıç ve
kargılarla kendilerini yaralarlar, ama boşuna; Bu sefer îlya
boğasım kurban eder, parçalarını sunağa koyar, ve üzerine
bol bol «su» döker, sonra Yahve’ye yakarır. Derken gökten
tanrının ateşi iner ve sadece kurbanı değil, sunağın taşları
nı ve toprağını bile «yiyip bitirir.» Bunu -bütün halk gör
müştür. Korkudan secdeye varan bu adamlara İlya, bütün
papazları yakalamalarını, kimseyi kaçırmamalarını söyler.
Dediğini yaparlar, İlya da onları Kişon vadisine götürür,
hepsini boğazlar. Bu kan sungusundan sonra Yahve de bol
bol yağmur gönderir. (İlya’nın, o bölgede günümüzde mey
dana çıkarılan petrolden faydalanarak bu «müciz'e»yı yaptı
ğı anlaşılmıştır).
Ama kıraliçe İzebel tanrısının bu yenilgisini ve papaz
ların böyle boğazlamşlarım aldırmazlıkla karşılıyacak cins
ten değildir. İlya’ya bir ulakla şu bildiriyi yollar: «Yann bu
vakitlerde senin canını onlardan birinin canı gibi ezmezsem
tanrılar bana böylesini ve daha ziyadesini yapsınlar!» Anla
şılan, sekizyüz elli papazdan korkmıyan İlya, bu kadından
korkmuştur. Kaçar ve Yahuda’nm Beer-Şeba şehrine sığı
nır; sonra uşağını orada bırakır ve çöle dalarak üç gün yol
alır. Yorgunluktan bitmiştir. «Yeter artık Tannm, şimdi ca
nımı al, çünkü ben, atalarımdan daha iyi değilim!» der ve
bir ardıç ağacının altında uyur. Bir melek gelerek onu uyan
dırır. bir pide ile su verir. İlya bunları yer ve içer, yeniden
uyur. Melek gene gelerek onu uyandırır, yemesini ve içme
sini, çünkü gideceği yolun uzun olduğunu söyler. İlya pide
nin ve suyun verdiği güçle kırk gün yürür ve, tanrının Mu-
saya görünmüş olduğu Horeb (Tur) dağına varır. Bir ma
ğarada geceler. Orada Yahve ona seslenir ve burada ne işi
olduğunu sorar. O da: «İsrael oğullan senin ahdini bozdu
lar ve bütün peygamberlerini kıhçla öldürdüler, yalnız ben
kaldım, şimdi de, öldürmek için beni arıyorlar!» der. Gene
o ses: «Çık ve dağda Rabbin önünde dur!» der. «Ve işte, Rab
geçiyordu ve büyük ve kuvvetli yel dağlan yanyordu ve Rab
bin önünde kayalar parçalanıyordu; fakat Rab yelde değil
di; ve yelden sonra zelzele; fakat Rab zelzelede değildi; ve
zelzeleden sonra ateş; fakat Rab ateşte değildi; ve ateşten
sonra sakin ve ince bir ses. İlya bunu işitince yüzünü cüp
pesiyle örttü, ve çıkıp mağaranın ağzında durdu. Ve işte,
ona bir ses gelip dedi: İlya, burada ne işin var? Ve (İlya)
dedi: Orduların tanrısı Rab için çok kıskanç oldum: çünkü
İsrael Oğulları senin ahdini bıraktılar, ve senin mizbahla-
rını yıktılar, ve senin peygamberlerini kılıçla öldürdüler; ve
ben, yalnız ben kaldım; ve almak için canımı arıyorlar.»
Tanrı Ilya’ya geri dönmesini ve Nimşi oğlu Yehu’yu kıral
yapmasını, kendi yerine de Şafat. oğlu Elişa’yı peygamber
liğe geçirmesini buyurur. Eski Ahdin bu bölümünde (I. Kı-
rallar, 18 - 19 birçok peygamberlerden söz edilmekte, ama
adları verilmemektedir. Bunlara çoğu zaman (Peygamber
oğulları) denmektedir ki bu da İsrael Oğullarında nebî’liğin
soydan gelme olarak kabul edildiğini açıkça gösterir.
Okoyucu belki de bu İlya hikâyesini böyle uzun boylu
anlatışımızı yadırgamıştır. Ama bunun nedenini anlayınca
bize hak verecektir.
İlya artık dünyadan el etek çekmiş bir insandır; bir ma
ğarada yaşar; işleri düzeltmeyi Elişa’ya bırakır. Ama gene
de onun peşini bırakmazlar. Kıral Ahazya pencereden düş
müş ve hastalanmıştır. Derdine derman bulmak için İlya’yı
getirtmek ister. Gönderdiği elli kişi ile komutanlarını, İlya’-
nm duasr üzerine gökten inen ateş yakar. Ahazya gene us

lanmaz, bir ellibaşı ile elli kişi gönderir. Tanrının ateşi bun
ları da yakar. Üçüncü ellibaşı, İlyanın önünde dize gelerek
yalvarır; bunun üzerine Yahve de İlya’ya artık onunla git
mesini buyurur. İlya gider, kirala, daha önce Baal’e yalvar
dığı için çıkışır ve öleceğini söyler. Dediği de olur, kıral
ölür. Şimdi Eski Ahdi okuyalım: İlya, Elişa ile Şeria ırma
ğı kıyısına gider, peygamber oğullarından elli kişi de ola
cakları görmek için peşlerinden gitmişlerdir «Ve vaki oldu
ki, onlar (İlya ile Elişa) yürüyüp konuşurlarken, işte, ateş
ten araba ve ateşten atlar, ve ikisi birbirinden aynlddar; ve
İlya kasırgada göklere çıktı. Ve Elişa görüp bağırdı: Baba,
ey baba, İsrael’iu arabası ve unun atlıları! Ve artık onu gör
medi.» Bu efsanede dikkate değer iki nokta vardır: Birin
cisi, Yahve’nin ateş ya da duman direği içinde oluşu yolun
daki eski efsanesinin yerine onun Horeb, yâni Turusinada
bile, ne ateş, ne yel, ne de deprem içinde olmayışı, sadece
«İnce ve sakin bir sesten» söz edilişi, İkincisi de ikinci de
fa olarak bir insanın göğe çıktığının anlatılışıdır. Bu, göğe
çıkan insanlardan biricisi, Âdem’in torunlarından Hanok’-
tur (Tekvin 5. 23) üçüncü de İsa olacaktır, ama bu ayrı bir
kitabın alanı içine girer.
İlya inancı, birçoklarının belki de üzerinde hiç durma
dıkları bir halk geleneğimizde hâlâ yaşamaktadır: Hıdrellez
günü! İnanışa göre o gün iki ölümsüz insan, Hızır’la İlyas
buluşurlar. Hızır karaların, İlyas da denizlerin bir çeşit ko
ruyucusudur. Hıdrellez günü onlar buluşunca artık yeryü
zünde yeni bir hayat, tatlı günler, bahar, tamamiyle gelir;
insanların da bunu kutlamaları gerektir. Bu kutlayışta ku
zu yemek geleneği de hiç şüphesiz eski, tanrıya ilk doğan
kuzunun kurban edilişinin, artık nedeni unutulmuş bir sü
rüp gitmesi olacaktır.
İSRAEL DEVLETİNİN SONU
îsrael devleti ancak M.Ö. 10. yüzyılın sonlarından 8. yüz

yılın başlarına kadar sürebildi. Toprakları, Davud soyunun
idaresi altındaki Yahuda’dan beş defa daha büyüktü, nüfusu
bir buçuk milyonu buluyor ve 60.000 savaşçı çıkarabiliyor
du. Burada babadan oğula kalan bir hükümdarlık yaşamı
yor, gene tâ eski zamanlardaki gibi, başa geçecek olanlar ne-
bî’ler tarafından, ve tanrının seçtiği adam olarak ortaya çı
karılıyordu; onun için, bu devletin sürebildiği 211 yıl için
de tam 19 kıral başa geçmişti. Bir yandan da bunun, en kud
retli kişilerin yönetimi ele almaları gibi bir faydası da do
kunmamış değildi. Yahuda’da ise ancak 352 yılda bu sayıda
kıral tahta geçmişti. İlya’nm Yahve tarafından hükümdar
seçilmiş olarak gösterdiği Yehu, aslında zalim bir kiralık as
kerdi ve nebi Elisa ile taraflılarının bir âletinden başka bir
şey değildi. Elisa, memlekete iyice yerleşmiş olan Baal iba
detinden ve kendisine insan kurban edilen bu tanrıdan nef
ret etmekteydi. Bunun için Yehu’yu kıral olarak takdis et
ti; Yehu da etrafına topladıklariyle bir baskın yaparak kı-
ral Yoab'ı, bütün ailesini ve saray adamlarını öldürdü. Bü
tün Baal ve eski Kenan döl bereketi tanrılarının papazları
da yok edildi. Eski Ahdin yukarıda gördüğümüz, tanrılar ya
rışması ve İlya’nın papazları boğazlaması hikâyesi bunun iz
lerini taşımaktadır. Yehu’nun soyu, memlekete askerî güç
le hâkim olmuşlar, ama, halk tarafından benimsenmemiş
lerdir; yüzyıl sonra kırallık bunların da elinden gitmişti. Za
ten bu sırada durum çok tehlikeliydi: Asur devleti sınırları
nı Akdeniz kıyılarına eriştirmek istiyor, beri yandan Mısır
da eski sömürgesini yeniden ele geçirmek amacını güdüyor
du. Suriyenin küçük devletleri de aralannda gizli anlaşma
lar yapmaktaydılar. Bütün bunlar arasında kime sığınacağı-
nı düşünmek İsrael kıralları için çok zordu. Nebî’ler, en

güçlü olan Asurlular'la birlik olma düşüncesindeydiler. Ama
Asur kıralı Salmanassar M.Ö. 721 de Samariya’yı zaptetti.
Asurluların tutumu son zamanlarda çok acı örneklerini gör
düklerimize benziyordu: Onlar da ele geçirdikleri memleket
lerin halkından sağ bıraktıklarını başka taraflara gönderir
ve oralara yerleştirirlerdi. İşte, İsrael halkının büyük bir kıs
mının başına da bu geldi. Fırat kıyılarına götürüldüler. Bun
lar oradaki halkla karışarak kaybolup gitti. Geride kalmış
olanlar da Aramî’ler, Ammonî’ler ve dilleri kendilerine ya
kın, ama başka, her bakımdan yabancı halklarla karışıp eri
diler. Böylece, İsrael devleti ve İsrael oğullarının on kabile
si ortadan kalktı. Bu on kabileyi yakın zamanlara kadar
araştıranların olduğunu, hatta Amerika yerlilerinin bunlar
dan türediğini iddia eden bilginlerin bile çıktığını söylersek
buna şaşmamak gerekir; Nuhun gemisini arıyanlar çıktık
tan sonra bu neden olmasın?
Baal-Melkart’la Yahve’nin adına sürüp giden iç savaş
lar böylece sona erdi, ama Yahve de yenilmiş oldu. Sonra
dan Samariya’ya Yahuda kıralı Büyük Herodes (M.Ö. 73-4)
İmparator Avgustos’un gözüne girmek için (Augusta) adını
verdi. İsrael devletini teşkil eden on kabilenin artıklariyle
yukarıda saydığımız çeşitli halkların karışmasından meyda
na gelen melez millet de kendilerine, bu şehrin adından ala
rak, «Samerîler» adım verdiler. Bunlar, öteki yahudilerden
ayrı, fakat gene onun yolunda bir din topluluğu meydana ge
tirdiler. Bunların torunları hâlâ Nablus’ta oturur ve hâlâ öte
ki yahudilerle karışmaz. Bu iki topluluk arasındaki düşman
lık İncilde de kendini göstermektedir. Nablus, Samerî’lerin
M.Ö. 4. yüzyılda tapınaklarının bulunduğu yerdi.
Eski Ahit, İsrael devletinin yıkılışını şöyle anlatır: «Ve
vaki oldu ki, kıral Hizkiya’nın dördüncü yılında, ki İsradl
F: 17
kıralı Ela’nııı oğlu Hoşea’nm yedinci yılı idi. Asur kıralı

Salmaneser Samiriye’ye karşı çıktı ve onu kuşattı. Ve üç yı
lın sonunda onu aldılar. Hizkiya’nın altıncı yılında, ki, İsra-
el kıralı Hoşea’nın dokuzuncu yılı idi, Samiriyıe alındı. Ve
Asur kıralı İsrael’i Asur’a götürdü, ve onlan Halaha, ve Go-
zan ırmağı olan Habor’a, ve Med’lerin şehirlerine koydu,
çünkü tanrıları Rabbin sözünü dinlemediler, ve onun ahdin
den, Rabbin kulu Musanın emrettiğinin hepsinden öte geç
tiler, ve dinlemediler, ve yapmadılar.»
YA1IUDA KIRALLIĞ1NIN SONU
Güney kırallığı Yahuda âdeta bir mucize ile, kuzey kar

deş devletin başına gelenlerden kurtulmuştu. Orada M.Ö. 735
yılında kıral Ahas tahta geçmişti. Şam ve Israel tarafından
yapılacak ortak bir saldırıyı beklemekteydi, onun için ken
di arzusuyla, o sırada, kudretli kıral II. Sargon’un yönetimi
altında en üstün devrini yaşamakta olan Asur’un himayesi
altına girdi. Ama Ahas, yirmi yıl kırallık ettikten sonra ölün
ce, Mısırlıların yardımiyle Asur’luların boyunduruğundan
kurtulmak istiyenlere dayanan Hiskiya kıral oldu. Aslında
Asur’la bu kadar sıkı bağlar kurulmasına karşı olan nebi
İsa’ya, Asur’a karşı böyle bir davranışın sonunda Yahuda’-
nın bir savaş alanı haline geleceğini görüyordu:
«Vay o adamlara ki, yardım bulmak için Mısır’a iniyor
lar, ve atlara ve çok oldukları için cenk arabalarına, ve çok
kuvvetli oldukları için atlılara güveniyorlar, fakât İsrael’in
kuddusuna bakınıyorlar ve Rabbi aramıyorlar... Ve Mısır
lılar tanrı değil, insandır; ve onların atlan ruh değil, ettir;
ve Rab elini uzatınca yardım eden sürçer, yardımı gören de
düşer, ve hep birden telef olurlar.» (İşaya 31. 1 - 3).
Olaylar İşaya’yı doğruladı: Sargon’un halefi Sanherib’e
karşı harekete geçen Mısır ve Yahuda orduları yenildi, Ye-
ruşalim kuşatıldı. Ama bu sırada Yahuda, kendinin de bil

mediği bir müttefikin yardımını gördü: Mikropların!
«Ve Rabbin meleği çıktı ve Aşur ordugâhında yüz sek
sen bin kişiyi vurdu; ve sabahleyin ajdamlar erken kalktık
ları zaman, işte, hepsi ölmüş leşlerdi. (îşaya 37. 36)
Şimdi bu ölüm meleğinin adını biliyoruz: Malarya tro
pikal Ovada bu hastalığı alan Asur askerleri, denizden 790
metre yüksekte olan Yeruşalim’i kuşattıkları sırada gece aya
zı, onları yere sermiş, öyle yüz seksen bin değilse bile, hayli
sini öldürmüş, geri kalanları da savaşamıyacak kadar zayıf
düşürmüştü. Aynı belâ, 1917 de Kudüs’ü alan General Allen-
by’nin ordusunun başına da geldi. Eski Ahit, İşaya’nın bunu,
daha önceden bildirmiş olduğunu da yazar. Eğer bu gerçek
se, herhalde bu akıllı ve yurtsever insan, sadece yahudilerin
cesaretini arttırmak için bunu söylemiş olacaktır. Eski Ahdin
gene bu bölümünde îşaya’nın başka bir mucizesi de yazılıdır
ki anlatılmaya değer. Daha iyisi bunu kitaptan okuyalım. Kı
ra! Hizkiya hastadır. îşaya tanrının ona on beş yıl daha
ömür verdiğini söyler:
«Rabbin söylemiş olduğu bu şeyi yapacağına Rab tara
fından sana alâmet olarak şu olacak: İşte, Ahaz’ın_güneş sa
atinde güneşle dereceler üzerinde inmiş olan gölgeyi on dere
ce geri alacağım. Böylece güneş üzerinde inmiş olduğu gü-
neş saatinde on derece geri geldi.» Ufacık bir kıral için evre
nin düzeninin bozulmasına ne denir? Bu mucizeden sonra
îşaya, kiralın çıbanının üzerine, ezilmiş incir konmasın}, söy
ler, çıbanlar delinir ve Hizkiya iyi olur. Çıbanları oldurup del
mek için incir lâpası koymak, yurdumuzda da hâlâ bir koca
karı ilâcı olarak sürüp gitmektedir.
Bütün bunlardan gördüğümüz gibi, îşaya sadece bir din
adamı ve hekim değil, bir politikacıydı da. Aslında bütün ne-
bî’ler de böyleydiler, ama bunları günümüzün politika adam
larına benzetmek doğru değildir. Onlar, sözlerinin tanrı ilha
mı, ya da vahiy olduğuna gerçekten inanmaktaydılar ve güç

leri de bundan ileri geliyordu.
Yahuda bu mucizeli kurtuluştan sonra, eskisi gibi, Asur’-
un emri altında bir devlet olarak yaşadı. Ama iç düzen de
gittikçe daiıa kötüleşiyordu. Dönek siyaseti bu felâketlere se
bep olan Hizkiya’nın ölümünden sonra yerine M.Ö. 690 da oğ
lu Manasse geçti. Bu adamın elli yıl kadar süren kırallığı sı
rasında Yahuda devletinde Yahve’nin âdeta unutulduğunu ve
yerine Moloh’un (Kendisine insan kurban edilen tanrılara İs-
rael oğullarının verdiği toplu ad) geçtiğini görüyoruz. Baal
burada da galip gelmişti. Yeruşalim baştan başa, suçsuz in
sanların kanma bulanmıştı. İnsan kurbanı sürüp gidiyor, Ba-
al’in sunaklarında çocuklar yakılıyordu; kıral Manasse bile
ilk doğan oğlunu kurban olarak yakmıştı. Hattâ Yeruşabm’-
in en kutsal yerine, Süleyman tapmağına bile, falluslar ve
tanrı heykeleri koydurduğunu Eski Ahit yakınarak yazar. Ka
dınlar Astarte’ye tapıyorlardı. Bu tapmanın en önemli kısmı,
kutsal fuhuştu. Yahve’ye sadık kadınlara yapılmadık zulüm
bırakılmıyordu. Uzun zamar» için, tek bir nebî’nin sesi duyul
maz olmuştu. «Çünkü kılıç kızgın bir arslan gibi onları ye
mişti» der, Eski Ahit.
Manasse’nin oğlu Amon’un günlerinde de hal böyle sür
dü; ama torunu Yoşiya zamanında bir değişme olmuştur:
«Ve (Yoşiya) Rabbin gözünde doğru olanı yaptı, ve atası Da
vud’un her yolunda yürüdü, ve sağa sola sapmadı.» Süleyman
tapmağının bu arada adamakıllı harap durumda olduğunu da
gene Eski Ahitten öğreniyoruz. Yoşiya, tapmağın onarılma
sı için halktan gümüş toplamıştı. Bunlar «Evin çatlak yerle
rini onarmak için Rab evinde olan işçilere, dülgerlere, mi
marlara, yapıcılara ve evi onarmak için kereste ve yontulmuş
taşlar almak için» kullanılmıştı. Yoşiya 621 de halkı tınm ak
ta topladı ve kanunlara uygun yaşanacağına resmen yemin
edildi. Yeruşalim’den başka yerlerdeki bütün kutsal yerler yı
kıldı; bundan böyle yalnız Yeruşalim tapınağında kurban su

nulacaktı. Bu nokta önemlidir, çünkü Titus'un Kudüs tapına
ğını yıkmasından sonra yahudilerde artık kurban kesilmedi.
Bugüne değin de öyledir. Çünkü artık tapınak yoktur.
On üç yıl sonra Yoşiya, Mısır Firavunu Neho ile savaş
ta öldü; yerine geçen oğlu Yehoyakim, gene dedesi Manasse’-
nin yoluna döndü. Eski Ahit bunun için: «Ve atalarının yap
mış olduğu her şeye göre, Rabbin gözünde kötü olanı yaptı.»
demekle yetinir. Babil kıralı Nabukadnezar Firavun Nekho’-
yu Suriyeden kovunca, Yahuda devleti bu sefer, Mısırın bo
yunduruğundan Babillilerin boyunduruğu altıha geçti. Nebi
Yeremiya bunu, Tanrının dileği olarak gösterir ve buna
katlanılmasını söyler:
«Rab şöyle diyor: İşte, kuzeyden sular yükseliyor! On
lar taşkın bir sel olacak; diyarın, bütün içindekilerin, şeh
rin (Kudüs) ve onda oturanların üzerine taşacak. İnsanlar
feryat edecekler ve diyarda oturanların hepsi uluyacaklar-
dır. Kuvvetli atlarının yere vuran tırnaklarının sesinden, sa
vaş arabalarının velvelesinden, tekerleklerinin gürültüsün
den elleri tutmaz olduğu için, babalar dönüp oğullarına bak
mıyorlar... Ey sen, Rabbin kılıcı, ne vakte kadar susmıya-
caksm? Kınına gir, rahat et de sus. Rab sana emretmişken
nasıl susabilirsin? Onu oraya, Aşkalon’a ve deniz kıyısına
karşı gönderdi.»
Artık Yahve, cezalarını veba ile, açlıkla değil, yabancı
ordularla vermektedir. îsrael oğulları için bir güven kayna
ğı olmaktan çıkmıştır o. Babilliler de, Mısırlılar da onun
kullandığı ceza âletleridir. Bu, millî tanrı düşüncesinden ev
rensel tanrı kavramına geçişin ilk adımlarıdır. îsrael Yah-
ve’nin öz evlâdıdır ama, bütün öteki milletler de onun em
rindedir.
Yukarıda adı geçen Aşkalon’un, bu talihsiz şehrin adı
nı Firavun Meneptah’m anıtında da görüyoruz:
Mısırda büyük sevinç vardı,

Kıvanç sesleri taşıyordu kentlerden...
Sözü ediliyordu Meneptahın kazandığı başarının...
Kırallar yere serilmiş ve bağırmışlardı: Banş!
Başını kaldıran yoktu içlerinden..
Libya harap oldu, Hititler barışta.
Kenan ele geçti, bütün kötülerle.
Aşkalon tutsaktır, gezer bağlı.
Yok oldu Yeonam.
tsrael harap edildi, kalmadı tohumu.
Filistin çöl oldu.
(Bu anıt 13. yüzyılda dikilmiştir)
Nebi Yeremiya (ileride sözü geçecektir) istediği kadar,

Babil boyunduruğunu tanrının emri olarak göstersin, halk
için için kaynıyordu. Özgürlük aşkiyle din gayreti birleşti
ve bir isyan çıktı. M.ö. 597 de Nabukadnezar Yeruşalim
önüne geldi; şehir teslim olmak zorunda kaldı. Hepsi en
seçme insanlardan olan on bin kişi, aralarında nebi Heze-
kiyel olduğu halde Babil’e götürüldü. Yeremiya Kudüste
kalmıştı. Hezekiyel olsun, Yeremiya olsun, yeni kıral Tse-
dekiya’ya, Babile karşı herhangi bir hareketin ne kadar teh
likeli olduğunu soyliyerek uyarmıya çalışmışlardı. O da Yo-
şiyanın yolunu tuttu ve nebilerin sözünü dinlemek istedi.
Ama Yeremiya’nın gösterdiği yolda gitmiye çalıştığı sırada
gene, Mısırla bir olma taraflıları isyan ettiler; bu isyan
Tyros, Sidon, Moab ve Ammon’a da yayıldı. Babilliler ye
niden geldiler; ama bu sefer de Mısır yardım etti, Nebukad-
nezar kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı. Bu zaferin se
vinci, şehir halkının ahlâkça ne kadar çökmüş olduğunu
meydana koydu: İş dara geldiği zaman şehirdeki bütün kö
lelere, eğer dövüşürlerse özgürlüklerine kavuşacakları vade-
dilmişti, onlar da gerçekten yiğitçe çarpışmışlardı, ama kur
tuluş gününde bu söz unutuldu ve bu zavallılar gene köle
olarak kaldılar. Yermiya’mn ateşli sözlerle geleceğini bil
dirdiği ceza gecikmedi; düşman yeniden geldi ve Yeruşalim
düştü. M. Ö. 587 yazında şehir ve tapmak yakıldı, halkın ço
ğu götürüldü; sadece aşağı tabakadan olanlar orada bırakıl
dı. Bu devreden de nebi Yeremiya’nm olduğu iddia edilen
ağıtlar kaldı:
O şehir ki, halkla dolu idi, nasıl da tek başına oturuyor

şimdi!
Milletler arasında büyüktü, dul kadın gibi oldu!
Ülkeler arasında bir kıraliçeydi o, haraç veren oldu!
Geceleyin acı acı ağbyor, göz yaşlan yanaklarında ka-
byor;
Bütün onu sevenlerden, şimdi teselli edeni yok;
Bütün dostlan ona hainlik ettiler; düşmanı oldular.
Yahuda cefa çekmek ve ağır kölelik etmek için sürgüne
gitti;
Milletler arasında oturuyor, ama yer bulmuyor;
Darlıkta iken peşinden gelenlerin hepsi ona yetişti.
Sion’un yolları yas tutuyor, çünkü belli bayramlara ge
len yok;
Bütün kapıları ıssız, kâhinleri inliyor.
Altın nasıl donuklaştı! Has altın nasü değişti!

Her sokak başına makdisin taşları dökülmüş.
Has altınla tartüan Sion’un değerli oğullan,
Nasıl oldu da çömlekçi elinin işi, toprak testiler gibi
sayıldılar!
Çakallar bile memelerini verir, yavrularını emzirirler;
Kavmimin kızı, çöldeki devekuşlan gibi insafsız oldu.
Emzikteki çocuğun dili, susuzluktan damağına yapı
şıyor;
Çocuklar ekmek istiyor, onlara doğnyan yok.
Ya Rab, başımıza geleni an;

Bak da utancımızı gör!
Mirasımız yabancılara geçti,
Evlerimiz yabancılara.
Öksüzler olduk, baba yok;
Analarımız, dul kadınlar gibi.
Kıtlığın yakıcı sıcağından,

Derimiz fırın gibi karardı.
Sion’da kadınları,
Yahuda şehirlerinde ere varmamış kızları alçalttılar.
Reisler ellerinden asıldı;
İhtiyarları saymadılar.
Değirmen taşını gençler taşıdı;
Ve odun altında çocuklar tökezledi.
İhtiyarlar şehir kapısında oturmadan,
Gençler de sazlarından kesildiler;
Raksımız yasa döndü;
Başımızdan taç düştü.
Bu, harap olan Siyon için İsrael oğullarının ilk ağıtıdır,

ama sonuncusu değil!
YAHUDİLERİN BÂBİL TUTSAKLIĞI
Yıl M. Ö. 587 dir; kadın, erkek ve çocuklardan uzun bir

kafile, hiç birinin geri dönmiyeceği bir yola düşmüştür.
Ama, «Yeremiya’nm Ağıtları»mn her dediği doğru değildir.
Elbette ki, Asur’lular insan hayatma üstün bir paha biçen
cinsten değildir ve mutlaka, yenenlerin kamçıları yenilenle-
rin sırtlarında sık sık şaklamıştır. Ama o zamanların in
sanları zaten buna yabancı değillerdi ki!... Kendi kıratları
nın memurları da bu aracı her zaman kullanagelmişlerdir.
Bâbil’in insan gücüne ihtiyacı vardır. Kendi dillerine
yakın bir dil konuşan Yahudileri köle yapmak için değil,
toplu bir halde yaşamak ve çalışmak için, bir çeşit göçmen
olarak götürmüşlerdi. Bunlar yanlarına, taşınabilir malları
nı da almışlardı ve Bâbil’de, başlarmda ihtiyarlar bulunan
bir topluluk kurmuşlardı. Yeremiya onlara: «İçinde otura
cağınız evler yapınız. Yemişlerini yiyeceğiniz bahçelier diki
niz. Kanlar abn ve oğullar ve kızlar yetiştirin; şehirin iyi
liğini isteyin ve efendiniz Rabba tapın.» diye yazmıştı.
Yahudiler, ancak Bâbil sürgünlüğü sırasında, sonradan
asıl işleri haline gelen ticarete başladılar; bunun da nede
ni sadece yurtsuz kalmış olmaları değildi; asıl neden, bu
lundukları yer ve yaşadıkları zamandı: Bâbil o çağın en bü
yük tüccar şehriydi ve altıncı yüzyıl her yanda gelişen mer
kantilizm çağıydı. Buna asıl neden olarak şunu da ekleme
liyiz: Musa dini asıl bu zamanda kesin şeklini almış, onun
için de herkesin bütün din buyruklarını harfi harfine ye
rine getirmesi gerekmişti; halbuki bir çiftçi, tabiatın zorun
luluklarına sıkı sıkıya bağlı olduğu için, örneğin Sabbat gü

nü,. bahçesini sulamadan, ya da hayvanlarına yem vermeden
olamazdı,. Hele., büyük; bayramları, tutm aç murdar sayılan
bir şeye değince murdar, olmak ve kimseye dokunamamak
gibi zorunluluklar, çiftçilikle bağdaşamazdı. Bu şeriat dini^
kendi öz yurdunda hiçbir zaman bu kadar gelişmemiş_ve
insanlârTlıağliyamamıştı. Orada hep, eski, gelenek ve tari
hin kutsallaştırdığı dinler ve kutsal yerlerin kuvvetli reka-
betiyle karşı karşıya idi, ve yukarıda gördüğümüz gibi kıral
Yoşiya’nın reformlarından sonra, hemen bir karşı hareket
doğmuş, ve bu reformları bir tarafa itivermişti. Ama bu ya
bancı diyarda, Filistin’deki o eski ve yabancı dinlerin anıla
rını sürdüren korular, tepeler, pınarlar ve sunaklar yoktu;
hattâ, kurban bile kesilemiyordu; bir kere, yahudilerin ar
tık tapınakları yoktu, İkincisi de Yahve, bu kurbanları hep,
Kenan tanrılarına karşılık olsun diye istiyegelmişti. Yahu-~
dilerin bu sürgünlüğe birlikte götürebildikleri tek şey, şeri.-_
attı. Böylece yüzyıllar boyunca sürecek olan yahudiliğin te
melleri, Bâbil tutsaklığında atılch. Bu bir yandan onların,
varlıklarını sürdürmelerim sağladı, ama bir yandan da hep,
içinde yaşadıkları toplumdan ayrı, onları «sünnetsiz», ya
bancı, hattâ murdar gören, Bertrand Russel’in dediği gibi,
«Fosil» bir cemaat haline gelmelerine sebep oldu. Şunu da
unutmamak gerektir ki, Yahudiler artık, tektanrıcılığin tam
ve tek mümessili idiler.
Artık kutsal Yeruşalim tapmağının yerini cemaat kav
ramı almıştı. Bayramlar da kullanamıyordu, çünkü bunlar
da Kutsal Diyara bağlı idiler; bunların hepsinin yerini, tek
dinî gün olarak Sabbat aldı, ve Sabbat’ın günümüzdeki ya-
hudilerde gördüğümüz o çok aşırı şekil de ancak Bâbil’de
gelişti.
Aynı zamanda nebî’lik de garip bir değişmeye uğradı.
O zamana kadar yalnız lânetler savuran bu, Yahve’nin ateş
li sözcüleri, gjıtıkj Meşihin, kurtarıcının geleceğini vadeden,

iyimser müjdeciler oldular. Onlara göre, Yahve mutlaka pu
ta tapanlardan öcünü alacak ve milletini kurtaracaktır; bu
onun şeref borcudur, kaç kere vadetmiştir onlara bunu! Bu
düşünce kocaman bir paradoks haline geldi; Yahve, kendi
öz milletini yok etmekle asıl şimdi onların tanrısı olmuş ve
önceden bildirdiği felâketleri onların başına getirmekle de,
dünyaya hâkim olduğunu göstermiştir. İsrael’i vursa bile,
gene de onun en sevdiği insanlar onlardır; düşmanlar üstün
geldilerse, Yahve onları kendi âleti olarak kullanmıştır da
ondan böyle olmuştur, ve bunu sadece İsrael’i, sevgili mil
letini cezalandırmak için yapmıştır.
Bir milletin, sadece belirli bir toprakta oturmak so
nucu millet olmadığını İsrael, sürgündeyken gösterdi; onla
rı millet yapan ya1-iz ortak inançlarıydı. Bundan sonra bü
tün Yahudilerin tek bir vatanı vardır: Yeruşalim! Ama asıl
şehir de değil: Tapmak! Topraktan sökülen Yahudiler va
tanlarını Tanrıda buldular. Fakat tanrıları yere bağlı kaldı.
M.Ö. 530 yılında Yeni Babil devletini, ondan sonra bü
tün Yakın Asya’ya hâkim olan İranlılar yıktı. Yahudilerin
Koreş dedikleri Kyros, bir hainin kapısını kendisine açtığı
Bâbil’e savaşsız girdi; halk onu bir kurtarıcı gibi karşıla
dı. Kyros’un ilk işi bütün ezilmiş miletlere tanrılarının hey
kellerini geri vermek ve bütün ibadetleri serbest bırakmak
oldu. Daha sonra — Kudüsün yıkılışından beri tam elli yıl
geçmişken— Yahuda’lılara memleketlerine dönmek için
izin verdi. Yahudilere bundan gayrı göstermiş olduğu büyük
lütfün, Tapmağın yeniden yapılması için gerekli masrafları
üzerine almasının nedeni, en çok, siyasî ve stratejikti. Artık
ortada kalmış olan tek büyük ve kudretli devlet olan Mısır’
la günün birinde mutlaka savaşacağını biliyordu. Böyle bir
savaşta, kendisine minnetle bağlanmış olan bir milletin, sı
nırdaki bir eyalette bulunması onun için çok değerli olabi

lirdi. Ama Kyros, yenmiş olduğu Bâbil’in tanrısı Marduk’a
da sık sık kurban sunmuştur. Yahucliler, böyle her dine
karşı hoşgörürlüğe ne Mısırlılarda, ne Asur’lularda, ne de
Babil’lilerde rastlamışlardı; bu da onların davranışlarında
etkisini gösterdi.
Yahudilerde Nebiler
YAHUDİLERDE NEBÎLER
Kenanî’lerde Nebî denenler, biraz dervişlere benziyen

bir sınıf meydana getiriyorlardı. Bunlar, eski Türklerdeki sa
manlara da çok benzemektedirler. Nebî’ler kendilerinden
geçer, hastaları iyi eder, olacakları haber verir ve cinleri ko
varlardı. îsrael oğullarında da başlangıçta bu ad verilen ve
tıpkı Kenanî’lerdekilere benziyen bir sınıfın bulunduğunu
anlıyoruz. .
Eski Ahitte Nebî’ler üzerine geçen sözlerle, ve gene bu
kitapta ayrı bir bölüm halinde toplanmış olan on altı Ne-
bî’yi okuduğumuz zaman, bunlar arasında büyük ayrılıklar
olduğunu, hatta birbirlerini çekemiyenlerin, Amos gibi Ne-
bî’liği beğenmiyen ve kendisine bu adın verilmemesini isti-
yenlerin bile bulunduğunu görürüz. Amos: «Ey İsrael oğul
ları... Fakat siz Nezîr’lere (Tanrıya adananlara) şarap içir
diniz, ve: Peygamberlik etmeyin diye peygamberlere emret
tiniz.» (Amos 2, 12) der. Nebî Mika da şunları söylemekte
dir: «Kavmimi saptıran o peygamberler ki, dişleriyle ısırır
lar, ve selâmet diye bağırırlar; ve onların ağzına bir şey koy-
mıyan adama karşı (Karınlarını doyurmıyanlar demek)
cenk açarlar.» (Mika 3, 5) Aslında burada peygamber sıfa
tının kullanılmaması gerekti; çünkü bu kelimeden İslâmla-
rın anladığı ile bu sınıfın arasında hiç bir benzerlik yoktur.
Onun için biz, Eski Ahit çevirisinden aldığımız kısımlardan
gayrısında gene İbranilerin Nebî kelimesini kullanacağız.
Nebî kelimesinin kökünün ne olduğu üzerinde uzun za
man tartışmalar yapılmıştır. Son erişilen sonuç bunun, Ak-

kadça «Nabu» (Seslenmek, çağırmak) sözünden geldiğidir.
Ama nebi, çağıran, seslenen değil, çağırılan, kendisine sesle
nilen yerine kullanılmaktadır. Bu da, herhangi bir tanrının,
bir ödev için çağırdığı adam, onun yerine konuşacak insan
demek olur. Bunu Musa’ya Tanrının ödev verdiğini anlatan
Tevrat sözleri de açıklamaktadır: «Ve o (Harun) senin için
kavma söyliyecek; ve vaki olacak ki, o senin için ağız ola
cak, ve sen onun Tanrısı olacaksın.» (*) (Çıkış 4, 16) Aynı
sözü, daha sonraki parça şu şekilde verir: «Ve Rab Musaya
dedi: Bak seni Firavuna Tanrı (**) yaptım; ve kardeşin Ha
run senin peygamberin olacak. Sana emrettiğim bütün şey
leri sen söyliyeceksin; ve kardeşin Harun Firavuna söyliye
cek.» (Çıkış 7, 1)
Eski Ahitte başka tanrıların (Meselâ Baal’in), nebî’leri
bulunduğu da yazılıdır. İlkçağda Mısırda bu şekilde, her
hangi bir tanrının kendisine «söylediği» sözleri halka ileten
papazlar vardı. Asurda da böyle tanrı habercilerinin bulun-
duğunu bir tabletten öğreniyoruz. M.Ö. 7. yüzyıldan kalma
bu tablette, Arbela’daki tanrıça Iştar’m kıral Asarhadon’a
bildirileri vardır. Tanrıça kirala uzun ömür, sağlık ve düş
manlarına üstünlük vadetmektedir. Tabletin sonunda bu
sözleri tanrıçanın kimin ağziyle bildirdiği de yazılıdır; bu
bir kadındır, İs-raelde de kadın nebî’lerin bulunduğunu ev
velce görmüştük. Bunların en ünlüleri, Musa’nın kızkar-
deşi Miryam ve gerçekten güzel bir şiiri bize kadar gelmiş
olan Debora’dır. Bu arada, Delphi'deki Pythia’yı da hatırla
mak gerektir. Apollo’nun kâhinleri olan bu kadınlar da eşli
likleri sırasında, olacak işleri haber verirlerdi. İlkçağda bu
na benzer birçok «tanrının ağızları» vardı. Yahve’nin mii-
(*) Türkçe çeviride «Tanrı gibi olacaksın» şekline sokulmuştur.

(**) Gene Türkçesinde «Tanrı gibi yaptım» şekli verilmiştir.
onlara danışmaktaydılar. Meselâ Saul babası Kiş’in eşekle
rini kaybeder, aramadığı yeri bırakmaz, sonunda bir tanrı
adamının yardimiyle bulur: «Ve Tsuf diyarına geldiler, ve
Saul yanında olan uşağına dedi: Gel dönelim, yoksa babam
eşeklerden vazgeçip bizim kaygımıza düşecek. Ve (Uşak)
ona dedi: İşte bu şehirde bir tanrı adamı var, o itibarlı bir
adamdır; ve her ne söylerse mutlaka olur; şimdi oraya gide
lim... Ve Saul uşağına dedi: İşte, gidersek adama ne götü
receğiz? Çünkü kaplarımızda ekmek tükendi ve tann ada
mına götürecek hediye yok.. Ve uşak yine Saul’e cevap ve
rip dedî: İşte, elinıde;_bir şekel gümüş var, tann adamına
onu veririm ve yolumuzu bize bildirir...» (I. Samuel 9)
Bu hikâyenin ötesi de dikkate değer: «Evvelleri İsrael-
de Tanrıdan sormak için gittiği zaman adam böyle derdi:
Gel, görene gidelim; çünkü şimdi peygamber denileine önce
leri Gören denirdi.» (I. Sam. 9, 9) Bu gören deyimi, bizde-
ki.bakıcı adına ne kadar uymaktadır!
Ama başlangıçta, bir çeşit, bakıcı, şaman sınıfına ad
olan «nebi» özellikle İsrael oğullarının mutsuzluk günlerin
de onlara Tanrının ilhamiyle gerçek yolu gösteren, halktan
kendini tamamiyle ayırmış kâhinler sınıfının ve teokrasinin
başında bulunan kutsal kıralların, gerekirse ölümü bile gö
ze alarak, bütün suçlarını yüzlerine vuran insanların sanla
rı olmuştu. Bu nebilerin görevleri gelecekte olacakları söy
lemek değildi; arasıra, ileride olacaklar üzerine bazı şeyler
söyleseler bile, bunlar, ayrıntılarında doğru çıkmamıştır.
Ama genel olarak alınırsa gene de olacakları sezmişlerdi.
Meselâ Amos’la Hoşea, Yehu sülâlesini Asurluların yıkacak
larını söylemişlerdi. Gerçi bu sülâle yıkıldı, ama bu, bir iç
savaş yüzünden oldu. Nebilerin tarihteki yerini bir tarafa
bırakarak, onların Yahudi dininin evrimindeki rolleri üze
rinde duralım:
F. : 18
Nebilerin sözlerine dikkat. edilecek olursa bunların hiç

bir zaman Musa şeriatından söz etmedikleri görülür. Bunun
sebebini artık biliyoruz: Bu şeriatı henüz bilen yoktu da on-
dan! Tevrat ancak Babil tutsaklığından sonra ortaya çık
mıştı. Gene bu sebeple, Tanrı ile kulları arasındaki bir ahit,
ya da anlaşma gibi garip olduğu kadar fena bir düşünce de
nebîlerce tanınmamaktaydı. Aslında bu deyim, Yunanca çe
virisinde «diatheke» kelimesiyle doğru olarak ifade edildi
ği gibi, bir taraflı irade, ilâhı lütuf, Tanrının son ve en yü
ce maksadı anlamına gelirdi. Bu nebilerden aşağıya alaca
ğımız sözler, bunların gerçek kişiliklerini açıkça göstere
cektir; burada yalnız, «İsrael’in Büyük Nebileri» denenler
den örnekler alıyoruz:
A M O S
M. Ö. 783 den 743 e kadar hükümet süren Yeroboam

zamanında halkı uyarmıya, sosyal haksızlıklarla savaşmıya
çalışmıştır. Yahve’nin kanlı kurbanlardan tiksindiğini, bu
na karşılık insanların yüreklerini kendisine bağlamalarım
istediğini söyler. Ama Tanrının yarlıgayıcı ve bağışlayıcı
oluşu Amos için yabancı bir düşüncedir. Bu düşünceyi ge
liştiren, daha sonra göreceğimiz Hoşea olmuştur. Amos,
Kuzey Kırallığmm, yani İsrael’in nasıl içten çöktüğünü gör
müş, onun bu şartlar içinde yakında yok olacağını sezmişti.
Çobanlıktan geldiğin sözlerinden öğreniyoruz. Kendisine ne
bi denmesini istemektedir: «Bıen peygamber değilim, pey
gamber oğlu da değilim. Ancak ben, sığır çobanı idim, ve
cemiz ağaçlarını timar ederdim.» (Amos 7, 14)
«Ey halkı pelin otuna döndürenler ve adaleti yiere atan
lar! Ülker burcunu ve Orion burcunu yaratanı, ölüm gölge
sini sabaha çevireni, gündüzü geceyle karartanı, deniz sula
rını çağıranı ve onları yer yüzüne dökeni arayın; onun adı

Rabdır; kuvvetliyi ansızın yıkar ve hisarın üzerine yıkım
getirir.
Kendilerini kapıda azarlıyaıı adamdan tiksiniyorlar ve
doğrulukla söyliyenden iğreniyorlar. Bundan ötürü, madem
ki fakiri ayak altına alıyorsunuz ve ondan buğday hediyjele-
ri koparıyorsunuz: Yontulmuş taştan evler yaptınız, fakat
onlarda oturmıyacaksmız; güzel bağlar diktiniz, fakat onla
rın şarabını içmiyeceksiniz. Çünkü cinayetlerinizin çok ve
suçlarınızın ağır olduğunu biliyorum, ey salihi (iyiyi) sıkış
tıranlar ve kapıda (Dâvaların görüldüğü şehir kapısı) yok
sulların hakkını saptıranlar!.. Bayramlarınızdan nefret edi
yorum, onları, hor görüyorum ve bayram toplantılarınızdan
hoşlanmam. Yakılan takdimelerinizi ve ekmek takdimeleri-
nizi hana arzetseniz de razı olmıyacağım; besili hayvanları
nızdan selâmet takdimelerine bakmıyacağım. İlâhilerinin
gürültüsünü benden uzaklaştır; çünkü santurlarının ahengi
ni de dinlemiyeceğim. Ancak hak sular gibi ve adalet kuv
vetli ırmak gibi aksın. Ey İsrael evi, çölde kırk yıl hana kur
banlar ve takdimeler getirdiniz mi? Gerçek, siz kiralınızın
çadırını ve putlarınızın sandığını, kendiniz için yapmış ol
duğunuz ilâhınızın yıldızım taşıdınız.» (Amos 5. 21-26)
«Ey sîzler, Sameriye dağındaki Başan inekleri: fakirleri
sıkıştıran, yoksullan ezen; efendilerine: Getir de içelim, di
yen kadınlar, şu sözü dinleyin: Rab Yahve, kutsiyeti üzerine
and etti ki, işte, üzerinize o günler geliyor ki, sizi çengeller
le ve geri kalanlarını balık oltalariyle çekip götürecekler.»
(Amos 4, 1-2)
«Beni dinleyin, sîzler ki, yoksulu yutmak istiyorsunuz,
ve memleketin fakirlerini helâk ediyorsunuz ve diyorsunuz:
Ne vakit ay başı geçecek ki zahire satalım? ve ne vakit Şab-
bat günü geçecek ki, satılığa buğday ç'karalım? efa’yı kü
çültelim ve şekel’i büyütelim ve hileli teraziler kullanlım da
fakirleri gümüşe ve yoksullan bir çift çarığa satın alalım,

ve buğdayın süprüntüsünü satalım! Rab, Yakob’un övündü
ğü üzerine and etti: Onların bütün işlerini ebediyen unutmı-
yacağım.» (Amos 8, 4-7)
Bunları okurken Vaizin şu sözlerini hatırlamamak müm
kün mü? «Ne var idiyse olacak odur; ve ne yapıldıysa yapı
lacak odur, ve güneş altında yeni bir şey yok.»
H OŞE A
Amos’tan biraz sonra, M. Ö. 750 ile 720 arasında nebî-

lik etmiştir. Amos âdeta bir ihtilâlci edasiyle konuşur ve
sözleri bir peygamberinkinden fazla, haksızlığa dayanamı-
yan bir âsinin sözlerini hatırlatır. Hoşea ise gerçekten dindar
dır. Sözleri bir çeşit suç itirafına benzer. Hoşea’nm karısı
kendisini aldatmış, ama o. kadını sevmekte devam etmişti.
Tanrının da, kendisinin yaptığı gibi İsrael’e boş kâğıdını
verdiğini, ama onu gene de sevdiğini düşünür.
«Israel çocukken onu sevdim, ve oğlumu Mısır’dan ça
ğırdım. Peygamberler ne kadar onları çağırdılarsa onlar da
o kadar uzağa gittiler: Baallere kurban kestiler ve oyma
putlara buhur yaktılar. Fakat Efraime yürümeyi ben öğret
tim; onları kucağıma aldım. Bilmediler ki, kendilerine ben
şifa verdim. Onları insan ipleriyle, sevgi bağlariyle çektim;
ve onlara çeneleri üzerinde olan boyunduruğu yukarı kal
dıran adamlar gibi oldum; ve eğilip onlara yedirdim. Mısır
diyarına dönmiyecekler; fakat Asurlu, onların kıralı o ola
cak, çünkü bana dönmek istemediler... Ey Efraim, seni na
sıl veririm? Ey İsrael, seni nasıl bırakırım? Seni nasıl Tse-
boim gibi kılarım? İçimde yüreğim döndü, acıma duygula
rım hep birden alevlendi, öfkemin kızgınlığını yapmıyaca-
ğım, Efraimi yeniden helak etmiyeceğim; çünkü ben Tanrı
yım ve insan değilim.» (Hoşea 11, 1-9)
722 yılında Kuzey Devleti yani İsrael yıkılmış, Asurlu-

lar halkın belli başlı takımını tutsak olarak götürmüşlerdi.
Bildiğimiz gibi bunlar bir daha geri dönmediler. Hoşea.nın
sözlerinde Yahve’nin gazabından değil, bir baba gibi şefkat
li oluşundan söz edildiğini görüyoruz. İsrael oğulları, o za
mana kadar sadece korktukları Tanrının yarlıgayıcılığına sı
ğınmaktadırlar.
İ Ş AY A
Bu nebî'nin Hoşea’nın son yıllarında ortaya çıktığı tah

min ediliyor. İşaya’a göre Yahve öc alma tanrısıdır. Siyon’u
yıkacak, ama yerme adaletin hüküm sür bir devlet ge
tirtecektir. Bütün devlet memurları rüşvet ve irtikâba alış
mışlardır; yetimin hakkını yerler ve dul kadını haklı dâ
vasında haksız çıkarırlar. Onun için Yahve gazaba gelmiştir.
Memlekette zenginler görülmedik bir debdebe içinde yaşa
maktadırlar. Bir evi ötekine, bir tarlayı ötekine eklemekte
dirler; öyle ki artık fakirlere yer kalmamıştır. Siyon kız
ları ipekler içinde, yüzleri boyalı dolaşmaktadırlar. Tabiî,
bu zenginler Yahve'ye sayısız semiz kurbanlar sunmakta ve
onun gözüne böylelikle girmiye çalışmaktadırlar. İşaya on
lara şöyle hücum eder:
«İşte, bir kıral doğrulukla kıralbk edecek, ve reisler
adaletle hükmedecekler. İnsan, yelden saklanacak bir yer gi
bi ve sağanağa karşı örtülü bir yer gibi, çorak yerde akar
sular gibi, yorucu diyarda büyük kaya gölgesi gibi olacak.
Görenlerin gözleri yumulmayacak ve işitenlerin kulakları
dikkatli olacak. Tez canlıların yüreği bilgiyi anlıyacak ve
pelteklerin dili, açık söylemekte tez olacak. Artık ahmağa
asil ve cimriye cömert denmiyecek... Ey kadınlar, rahat için
de yaşıyanlar, kalkın, sesimi işitin; ey kaygısız kızlar, sözü
me kulak verin. Yıhn üzerine günler geçecek ve siz titriyc-
çeksiniz, ey kaygısız kadınlar: Çünkü bağ bozumu sona ere*

cek, yemiş devşirimi gelmiyecek. Titreyin ey kadınlar, ra
hat içinde yaşıyanlar; sarsılın ey kaygısızlar; soyunun ve
kendinizi çıplak edin, ve bellerinize çul kuşanın.. Çünkü sa
ray ıssız kalacak, kalabalık şebir bırakılacak... O zaman ada
let çölde sakin olacak ve doğruluk verimli tarlalarda otura
cak; doğruluğun işi selâmet olacak.» (tsaya 32, 1-15)
Buna bir çeşit ütopya göziyle bakabiliriz. Soylular ve
halk arasındaki uçurum o kadar derinleşmiştir ki Yahve bu
diyarı düzeltmek için önce yıkmadan başka çare bulama
maktadır. Ama bu yıkılıştan sonra Altın Çağı gelecektir. İs-
rael oğullarının bütün çileleri, daha iyi bir dünyanın tohum
ları olmak karşılığıdır. Olanlar Yahve’nin plânı gereğince
olup bitmektedir. Bundan şüphe caiz değildir. Mısırlılar gi
bi Asurlular, onun âleti olarak İsrael oğullarım ezmektedir
ler. Ama Davud gibi bir kıral gelecek ve dünya düzelecektir.
Işaya bu kirala «Mesih» der. Mesih onca yalnız dinî bir kur
tarıcı değil, aynı zamanda sosyal reformcu ve âdil bir yar
gıçtır. Bu mesih düşüncesine ileride döneceğiz. İşaya’da
Yahve artık kozmopolittir; çünkü sadece İsrael oğullan de
ğil, Mısırlılar ve Asurlular da Mesih’i sayacaklardır onca;
hatta sade onlar değil, bütün puta tapanlar.
TSEFANYA
630 yılma doğru vaızlarına başlıyan bu nebi «Yahve’nin

Gününün» yakın olduğunu haber verir. Bu, bütün dünya
için bir dönüm noktası olacaktır. Tanrı her yeri yıkacak ve
bütün kötülüklerin cezasını verecektir. Bu ceza günü de ya
kındır.
«Bir araya gelin, ey utanmaz millet! Ferman çıkmadan
önce, gün saman ufağı gibi geçip gitmeden önce, Rabbin kız
gın öfkesi üzerinize gelmeden önce toplanın. Rabbin hüküm
lerini yapmış olan, dünyanın bütün alçak gönüllüleri, Rabbi

arayın; salâhı arayın, alçak gönüllülüğü arayın; Rabbin öf
kesi gününde belki saklanırsınız. Çünkü Gaza’yı bırakıp ka
çacaklar ve Aşkelon viran olacak; Aşdodu ise, onu öğle vak
ti kovacaklar, ve Ekron kökünden sökülecek. Deniz kıyısın
da oturanların, Keretî’ler milletinin vay haline! Ey Kenan,
Filistî’ler diyarı, Rabbin sözü size karşıdır; seni yok edece
ğim, öyle ki, artık sende oturan kimse olmıyacak. Çoban
mağaraları ile ve sürü ağılları ile deniz kıyısı otlaklar ola
cak; ve kıyı boyu Yahuda evinden artakalanların olacak;
onun üzerinde onlar sürülerini otlatacaklar; ve akşamlayın
Aşkelon evlerinde yatacaklar; çünkü onların tanrıları Rab
onları arıyacak ve sürgünleri geri getirecek.» (Tsefanya 2,
1-7)
HABAKKUK
Habakkuk M.ö. 600 yılma doğru ortaya çıkmış gibi gö

rünmektedir. Sözlerinde, Ninova’mn nasıl harap olacağını,
zalim Asurun başına ne belâların geleceğini anlatır. Belki
gerçekten Ninovanm düşüşünü, görmediyse de duymuştu.
«Milletler arasına bakın, görün ve şaşıp kalın; çünkü si
zin günlerinizde ben bir iş yapmaktayım ki, size anlatılsa
da inanmazsınız. Çünkü işte, kendinin olmıyan meskenleri
mülk edinmek için dünyanın genişlikleri içinde dolaşan o
sert ve saldırıcı milleti, Kildanî’leri ayağa kaldırıyorum. On
lar dehşetli ve korkunçturlar; onların hükmü ve itibarı ken
dilerinden çıkar. Atları da kaplanlardan daha tez ve akşa
mın kurtlarından daha azgındırlar; ve atları yayılıyor; ve
onların atlıları uzaktan gelmede; yiyecek üzerine atılan kar
tal gibi uçuyorlar. Hepsi zorbalık için geliyor; yüzlerinin yö
nelişi ileriye doğru; kum gibi esir topluyorlar. Ve o, kırat
larla eğleniyor, beyler de kendisi için gülünç bir şey: o her
hisara gülmede...» (Habakkuk 1, 5-10)
«Kötülüğün elinden kurtulsun diye yuvasını yüksek je-

re kurmak için kendi evine kötü kazanç edinen adamın vay
başına! Çok kavünleri kesip atmakla evine utanç kurdun, ve
kendi canına karşı suç işledin... (Habakkuk 2, 9)
YE R E MYA
Eski Ahdin en acıklı ozanı, hiç şüphesiz Yereınya’dır.

Onun sözlerinde M.Ö. aşağı yukarı 625 ten, Yeruşalim’in ilk
yıkılışı tarihi olan 587 ye kadarki acı olaylar yer alır. Ye-
remya bütün yarliğiyle Tanrıya bağlı bir insandır. Evlen
memiştir. İlk defa onun ağzından gerçekten dua duyuyoruz.
Bu, Tanrının ululuğu karşısında aczini duyan insanın bütün
yarliğiyle ona yakarışıdır. İşte bu bakımdan Yeremya’ya bir
çeşit din kurucusu da diyebiliriz: Kurbanlar ve alaylarla
Tanrıya tapma dininin karşısında, kulun Tanrıya duasından
başka töreni olmıyan dinin! Ama onunla eğlenmişlerdi. Sev
diği memleketin başına gelecekleri söylediği zaman inan
mazlar ona; zindana bile atılır, ama onun şikâyetleri bun
lardan değildir, yıkılmakta olan Yahuda devletinin, İsrael
oğullarının bu son özgür yurdunun yıkılışına ağlar. Sonun
da, Yeruşalim'in ıssız kalışını ve tapınağın yanışını görür.
Adamları Mısıra kaçarken onu da birlikte götürürler ve ora
da, rivayete göre ateşli bir suçlama nutku söylerken taşla
narak öldürülür. Eski Ahitteki Yeremya’nm mersiyeleri bö
lümü ise bu nebinin değildir; iki yüz yıllık bir süre içinde
söylenmiş olan ağıtların bir araya toplanmasından meydana
geldikleri anlaşılmaktadır. Buraya onlardan değil, Yeremya
bölümünden bazı parçaları alıyoruz:
«Keşke başım sular, ve gözlerim gözyaşı pınan olsa da,
kavmimin öldürülen kızları için gece gündüz ağlasam! Keş
ke çölde yolcular konağı gibi bir yerim olsa da kavmimi bı
raksam ve yanlarından gitsem! Çünkü onların hepsi zina
ediciler, hainler sürüsü! Dillerini sanki yaylarıymış gibi ya

lan için gererler. Memlekette güçlendiler ama doğruluk için
değil; çünkü kötülükten kötülüğe gidiyorlar ve beni tanımı
yorlar. Rab diyor: Herkes komşusundan sakınsın, ve hiçbir
kardeşe güvenmeyin; çünkü her kardeş çok aldatacak ve
her komşu söz taşıyıp gezecek.» (Yeremya 9, 1-4)
«Ammon oğullarına karşı Rab şöyle diyor: İsrael’in
oğullan yok mu? Onun mirasçısı yok mu? öyle ise Malkam
niçin Gad’ı mülk edindi ve halkı o şehirlerde oturuyor?
Bundan dolayı Rab diyor: İşte Ammon oğullarının Rabba
şehrine karşı cenk bağınşım işittireceğim günler geliyor.
(Orası) bir yıkıntı tepesi olacak ve köyleri yakılacak... Ulu,
ey Heşbon! çünkü Ai harap oldu; feryat edin, Rabba kızla
rı! Çul kuşanın, dövünün ve çitlerin arasında koşuşun; çün
kü reisleri ve kâhinleriyle Malkam sürgüne gidecek.» (Ye
remya 49, 1-3)
(Babil üzerine:)
«... Suları üzerine kuraklık geliyor ve onlar kuruyacak
tır, çünkü o, oyma putlar diyarıdır ve putlariyle çıldırdılar.
Bunun için çölün canavarları, kurtlarla birlikte orada otu
racak, ve orada devekuşları oturacaklar ve artık ebediyen
orada kimse bannmıyacak ve kuşaktan kuşağa içinde otu
ran olmıyacak.» (Yeremya 50, 38, 39)
YUNUS
Eski Ahdin Peygamberler bölümünde küçük bir yer

alan Yunus kitabı, iki bakımdan ilgi çeker: Birincisi, bu ki
tapta, ötekilerin aksine olarak, başka dinden olanlara karşı
da Yahve’nin acıma duyacağının kabulü, İkincisi de yazılı
şındaki biraz şakacı üslûptur. Kitap iki bölümdür. Birinci
sinde Tanrı Yunus’u, kötülüklerine karşı vaızda bulunmak
üzere «büyük şehir Ninova’ya» gönderir. Ama Yunus bunu
yapmak istemez, Tarşış’e kaçmıya kalkar. Anlaşılan, Yah-

ve’nin hışmından deniz üstünde uzak kalacağını sanmakta
dır. Ama Yahve büyük bir fırtına koparır, gemi batacak du
ruma gelir: gemidekiler bütün ağırlıkları denize atarlar. Bu
sırı da Yunus, geminin dip ambarında uyumaktadır. Ge
minin kaptanı onun yanma gelir ve «Ey sen, uyuyan adam,
nen var? Kalk, kendi tanrını çağır, belki o bize acır da ölüm
den kurtuluruz!» der. Ama fırtına gittikçe artmaktadır. O
zaman gemidekiler, bu uğursuzluğun kimin yüzünden oldu
ğunu anlamak için kura çekerlerğ ve tabiî, Yunus’un suçlu
olduğu ortaya çıkar. Adamlar Yunusa kim olduğunu sorar
lar O da, İbranî olduğunu, Tanrıdan korkarak kaçtığını an
latır. Adamlar, denizin yatışması için ne yapmaları gerek
tiğini sorarlar. Yunus da kendisini denize atmalarını söyler.
Ama, Fenikeli oldukları anlaşılan gemiciler, bunu yapmak
istemezler, küreklere sarılarak gene dalgalarla boğuşurlar;
sonunda başka çare kalmayınca, tanrılarından, böyle suçsuz
yere bir adamın kanma girdikleri için af dileyerek Yunus’u
denize atarlar. Ama «Tanrı Yunus’u yutmak için büyük bir
balık hazırlamıştır» ve Yunus üç gün üç gece balığın kar
nında kalır. Orada Tanrıya yakarışları sonunda balık onu
karaya «kusar». İkinci bölümde Yunus, Tanrının dilediği gi
bi Ninova’ya gider, ve orada halka, kırk gün sonra Ninova’-
nın yıkılacağını söyler. Buna kendi de o kadar güvenlidir ki,
onları inandırır. Kıral başta olmak üzere herkes îmana ge
lir. Çullar giyerler, Tanrıya yakarırlar. Yahve de onlara
acır, Ninova'yı yıkmaz. Bundan ötesini Eski Ahit’ten oku
yalım:
«Fakat (bu) Yunııs’un çok gücüne gitti, ve kızdı. Hab
be dua edip dedi: Ah, ya Rab, ben daha memleketimdeyken
bunu söylemedim mi? Bundan ötürü hemen Tarşiş’e kaçma
ğa davrandım; çünkü biliyordum ki sen lütfeden ve çok
acıyan, geç öfkelenen ve inayeti çok olup kötülükten nadim
olan Tanrısın. Şimdi, ya Rab, yalvarırım sana, canımı ben

den al; çünkü benim için ölmek, yaşamaktan iyidir. Ve Rab
dedi: öfkelenmekle iyi mi ediyorsun? Ve Yunus şehirden
çıktı, şehrin doğusunda oturdu ve orada kendisine bir çar
dak yaptı, onun altında gölgede oturdu, ta ki şehire ne ola
cağını görsün.
Yuııus’u kötü halinden kurtarmak için, başına gölge ol
sun diye, Rab bir asma kabağı fidam hazır edip onun üzeri
ne çıkardı. Yunus asma kabağına çok sevindi. Ama ertesi
sabah Tanrı bir kurt hazırladı ve kurt asma kabağını vurdu,
o da kurudu. Güneş doğunca Tanrı, yakıcı sıcak yelini ha
zırladı. Güneş Yunus’un başına vurdu. Yunus bayıldı ve ken
disi için ölümü dileyip dedi: Benim için ölmek, yaşamaktan
iyidir. Ve Tanrı Yunus’a dedi: Asma kabağından ötürü öf
kelenmekle iyi mi ediyorsun? (Yunus) dedi: Ölüme kadar
öfkelenmekle iyi ediyorum. Ve Rab dedi: Sen, emeğini çek
mediğin ve büyütmediğin asma kabağına acıyorsun; o ka
bak ki, bir gecede çıktı ve bir gecede yok oldu. Ya ben Ni-
ııova’ya, o büyük şehire acımayayım mı? O şehir ki, orada
sağını ve solunu seçemiyen yüz yirmi binden fazla insan
(yani çocuk) ve birçok da hayvan var.»
Hikâye burada biter. Bunda Yahve öfkeli değil, şakacı
bir tanrıdır. Yunus’a çeşitli muziplikler etmekten hoşlanır.
Ama bu çocukça masalın derin bir anlamı da yok değildir.
Kim bunu düzenlediyse, bununla Tanrının puta tapanları
da, hayvanları da sevdiğim ve öteki nebî’lerin dediklerinin
aksine, yarlıgayıcı ve bağışlayıcı bir tanrı olduğunu anlat
mak istemiştir." Bu da Yahudilikteki zihniyet değişikliğinin
başlangıcı olarak gösterilebilir.
E YUB
Eyub kitabı Eski Ahdin hem en üstün edebî parçaların

dan biridir, hem de tema’sı bakımından da son derece dikkate
değer. Bunda iyi ve doğru insanların nasıl olup da ıstırap

çektikleri ve dünyada mutluluk bulamadıkları problemi ele
alınmaktadır. Bildiğimiz gibi, önceleri Yahudilerde cennet
ve cehennem, başka bir dünyada mutluluk gibi düşünceler
yoktu. Ölümle her şey sona ererdi. Tanrı âdil olduğuna gö
re, ya doğru insanların dünyada ceza görmeleri ve ıstırap
çekmeleri neyle izah edilebilirdi? İşte Eyub kitabı bu ko
nuyu ele almaktadır.
Eyüb kitabının yazılışını mümin Yahudiler Musa’ya mal
etmektedirler. Katolik din bilginlerine göre bunu yazan Ye-
remya’dır. Luther de bu kitabın Süleyman zamanında yazıl
dığını söyler; protestanlar bu fikri benimserler. Ama, Babil
tutsaklığından sonra, İran egemenliği sırasında yazıldığı
meydandadır. Hikâyenin çok eski bir şeklinin Yahudüer
arasında yaşamız olması, ve Babilden dönüşten sonra, adı
nı bilmediğimiz birinin bunu, şimdiki edebî kılığına koyma
sı da mümkündür. Eski Ahitte ancak başlangıçta geçen
«Tanrı oğullarımdan söz edilişi de bu hikâyenin çok eski
den kalmış olduğuna tanıklık etmektedir: «Ve Tann oğul
lan Rabbin önünde kendilerini takdim etmeğe geldikleri
gün vaki oldu ki, onların arasında Şeytan da geldi. Ve Rab
Şeytana dedi: Nereden geliyorsun? Ve Şeytan Rabba cevap
verip dedi: Dünyada dolaşmaktan ve orada gezinmekten. Ve
Rab Şeytana dedi: Kulum Eyub’a iyice baktın mı? Çünkü
dünyada onun gibisi yok; kâmil ve doğnı adam; Tanndan
korkar ve kötülükten çekinir.» Şeytan Tanrıya, Eyyub’un
Tanrıyı sayması ve ondan korkmasının sadece ondan gör-
dtiğü iyiliklere karşı olduğunu ve eğer kötülük görürse ona
lânet edeceğini söyler. Bunun üzerine Tanrı, Şeytanla_ bah
se tutuşur ve ondan sonra da Eyüb’ün çekmediği belâ, kal-
maz: Evlâtları ölür, mal olarak nesi varsa elinden gider,.
Ama Eyub bütün bunlara karşı Tann’ya «uygunsuzluk yük
lemez». Gene bir gün «Tanrı oğulları» Tanrının yanma gel
mişlerdir ve tabiî, Şeytan da oradadır. Tanrı gene Eyüb’ü

sorar. O da: «İnsan, canı için nesi varsa veriri» der ve
Evub’un sağlığını da elinden almasını, o zaman onun,
kendisine lanet edeceğini söyler. Tanrı bunu da yapar.
Eyüp tepeden tırnağa yaralar çıkarır, karısı (Âdem’e oldu
ğu gibi Eyub’a da kötü işi kadın tavsiye etmektedir) Tanrı
ya lanet etmesini söyler, ama Eyub bunu yapmaz. Eyub kül
içine oturmuş, bir çömlek kırığiyle yaralarını kaşımaktadır.
Yanma üç eski dostu gelir ve onunla konuşurlar. Yalnız, o
zamana kadar alın yazısına katlanan Eyüb’ü arkadaşlarının
sözleri nerdeyse Tanrıya isyan ettirecektir. Sonunda Tanrı
Eyub’a yeniden zenginliklerini verir, yeniden yedi oğlu ile
üç kızı olur, ve yüz kırk yıl daha yaşar. Eyüb’ü kızdıran
dostlarına Tanrı, bu günahlarını bağışlatmak için yedi boğa
ve yedi koç alarak bunları kurban edip yakmalarını emret-_
tiğine göre, onlarla da doğrudan doğruya konuşmaktadır..
Şimdi Eyüb’ün Tanrı ile konuşmalarından birkaç parçayı
alalım:
Sesini bulutlara yükseltebilir misin ki,

Su bolluğu seni kaplasın?
Şimşekleri çıkarabilir misin ki, varsınlar da
Sana: İşte buradayız, desinler?
Kim yüreğe hikmet koydu?
Yahut zihne kim anlayış verdi?
Kim bulutlan hikmetle sayabilir?
Ve göklerin tulumlarım kim boşaltabilir?
O zaman ki toprak, döküm gibi sertleşir,
Ve topaklar birbirine yapışır.
İnsan ki, kadından doğmuştur,

Günleri kısadır ve sıkıntıya doyar.
Çiçek gibi çıkar, ve solar;
Gölge gibi kaçar, ve durmaz.

Böyle olana mı, sen, gözlerini açıyorsun da (Tanrım!)
Beni kendinle muhakemeye çekiyorsun?
Kirliden temizi kim çıkarabilir?
Mademki onun günleri tayin olunmuştur,
Aylarının sayısı senin yanındadır.
Ve mademki onun sınırını sen koydun ve öte geçemez;
Ondan göz çevir de,
Gününü bitirinciye kadar rahat etsin, bir gündelikçi
gibi.
Ama, Tanrının Eyub’a kaybettirdiği şeyleri yeniden yer

mesi, ana soruyu çözümlemiş değildir. Zati ceza ve mükâfa
tı yeryüzünde gören o zamanki Yahudilik için Eyüb’ün ebe
dî mutluluğa kavuşması ve suçsuz yere ölen evlâtlarının da
cennetlik olmaları gibi bir sonuç da bahis konusu olamaz
dı.
Eyub, her üç vahiy dininde, Müslümanlık. Hıristiyanlık
ve Yahudilikte sabır, ve Tanrıdan gelen her şeye şikâyetsiz
katlanma örneği olarak yer almış, adı jgündelik konuşmala
ra bile girmiştir: Hazreti Eyyub sabrı.
Ama Eyub, İlkcı-ğdan bu yana Yahudilerın ta kendileri
değil midir? Yahve Eyüb’ün inancını denemek için ona, bir
insanın dayanamıyacağı işkenceleri nasıl reva gördüyse, ona
inandığı ve bağlandığı için de Yahudilik akıl almaz zulumla-
ra uğramıştır. Buraya 18. yüzyılda yaşamış olan, Bardiçev’-
li Rabbi Levi Yizhak’m Kaddiş’ini (Kutsallama), Eyub’la
karşılaştırmak üzere, alıyoruz:
«Gün aydın sana, dünyanın yüce önderi!

Ben, Barddiçev’li Levi Yizhak, Sara'nuı oğlu,
Geldim sana, senin kavmin Yisrael’in bir dâvası için
Ne istersin bu Yisrael’den?
Boyuna: «Yisrael oğullarına buyur!»

Boyuna: «Yisrael oğullarına söyle.»
Yarlıgayıcı Baba! Dünyada kaç millet var?
İran’lılar, Babil’liler, Edom’lular!
Ruslar-ne der onlar?
Bizim çarımız çardır!
Atamanlar - ne der onlar?
Bizim kıratlığımız kıratlıktır!
İngilizler-ne der onlar?
Bizim kıratlığımız kıratlıktır!
Ama ben, Bardiçev’li Levi Yizhak, Saranın oğlu,
Derim :Yitgadal veyitkadaş ş’me rabba! (*)
Ulu adı yücelsin, kutsal olsun!
Ve ben, Bardiçev’li Levi Yizhak, Sara’nın oğlu,
Derim: Ayrılmam artık ben, olduğum yerden,
Ta bir son gelinciye dek,
Ta sonu gelinciye dek bu sürgünlüğün
Yitgadal veyitkadaş ş’me rabba.
(*) ibranice: O'nun adı yücelsin ve kutsal olsun, anlamına.

BABİL’DEN SONRA
YAHUDA İRAN İMPARATOLUĞUNUN

YARI EGEMEN BİR İLİ OLUR
Ezra de]' ki: «Yedi bin üç yüz otuz yedi köle ve cariyelc-
riııden başka, bütün cemaat, toptan, kırk iki bin üç yüz alt
mış kişi idi; ve onların erkek ve kadın iki yüz ilâhicisi vardı.
Atları yedi yüz otuz altı; katırları iki yüz kırk beş; develeri
dört yüz otuz beş; eşekleri altı bin yedi yüz yirmi idi. Ve Ye.-
ruşalim’de olaıı Rabbin evine geldikleri zaman, atalar evleri
nin başlarından bazıları, Tanrı evi için, onu yerine kurmak
için, gönüllü takdimeler verdiler. İş hâzinesine, kudretlerine
göre, altmış bir bin darik (1 darik 1,25 Türk altını) altın, ve
beş bin mina (1 miııa 982 grama yakın) gümüş, ve yüz kâhin
gömleği verdiler.» (Ezra 3, 63).
İşte Babil tutsaklığından dönüş böyle oldu. Ezra’nın bu
rada verdiği sayılardan şüphe etmek doğru olmaz; artık İs-
rael’in Mısır’dan çıkışındaki gibi masalsı sayılar ve övünme
ler yoktur bu sözlerde.
Fakat bu, günümüz için de, büyük kalabalık çölü nasıl
geçti, yollarda kaç kişi yorgunluk ve susuzluktan öldü, ve bu
kervan ne kadar zamanda Yeruşalim’e vardı bilmiyoruz. Bun
ları göz önüne getirmek için, Babil’le Yeruşalim arasındaki
yolun hemen hemen 1300 kilometre olduğunu düşünmemiz
yeter. Fakat, yurda dönmenin verdiği güçle her zorluğa katla
nan yolcular, günün birinde Yeruşalim’in yıkıntılarını karşı
larında gördüler. İsrael Oğulları yeniden işe başlamak zorun-
dadırlar. Tarih olayları içinde o kadar önemsiz bir yer alan

bu göç, insanlığın geleceğine apayrı bir akış verdi. Eğer bu
dönüş olmasaydı, bizim Tevrat dediğimiz Eski Ahit de olma
yacaktı; İsrael Oğulları başka halklarla karışarak, tıpkı Hi-
titler, Asurlular, Eski îranlılar ve saymakla tükenmiyecek bü
tün o eski milletler gibi ortadan kalkacaklardı; tektanrıcı
dinlerin doğuşu da çok gecikecek, belki de bambaşka dinler
ortaya çıkacaktı.
Yahudiler Yeruşalim’e varır varmaz büyük bir şevkle,
Süleyman Tapmağı dediğimiz kutsal tapmaklarım yeniden
yapmaya giriştilerse de çok geçmeden işler durdu: «O zaman
Şeşbatsar geldi ve Yeruşalim’de olan Tann evinin temellerini
attı; ve o zamandan şimdiye kadar yapılmaktadır, ve daha bit
memiştir.» (Ezra 5. 16). Artık bu zavallı halkm elinde Süley
man’ın hâzineleri yoktur, üstelik Babil’de geçirdikleri azınlık
hayatı onları topraktan ayırmış, zorluklarla boğuşacak güç
bırakmamıştı onlarda. İlk coşkunluk çabucak sönüp gitti:
Nüfusu çok azalmış olan memlekette tarlalar yozlaşmış, zey
tinlikler, bağlar ve bahçeler yok olmuştur; hayat ağır ve zor
dur. Yanmış evlerin ayakta kalan duvarları içine kurulan ku
lübelerde yaşamak da alışılır gibi değildir. Nebi Haggay, şöy
le der: «Orduların Rabbi şöyle söyleyip diyor: Vakit, Rab
evini bina etmek için vakit gelmedi, diye bu kavim söylüyor...
Bu ev harapken sizler için kaplamalı evlerinizde oturmak
vakti mi?... Yollarınızı iyi düşünün. Dağa çıkıp ağaç getirin ve
evi yapın; ve bundan razı olurum, ve izzet bulurum. Rab di
yor: Çok şey beklediniz, ve işte, az oldu.» (Haggay 1. 2—9)
Kudüs’te yapılan kazılar, Babil dönüşünden sonra kuru
lan evlerin halini meydana koymuştur: Sefil kulübelerdi bun
lar; çanak çömlekleri bile pek azdı.
Kyros ölmüş, yerine geçen II. Kambyses'in günlerinde
P: 19
İran, Mısır’ı da zaptederek dünyanın en büyük imparatorlu

ğu haline gelmişti; sınırları İndus ırmağından ta Libya’ya va
rıyordu. Ancak ondan sonraki İran imparatoru I. Dareios'un
(M.ö. 486 — 522) günlerinde —Temelinin atılmasından yirmi
yıl kadar sonra— Yeruşalim’de tapınığın yapılmasına, bu se
fer gerçekten, girişildi. Yahuda ilinin satrapı olan Transeuph-
rates’m sorması üzerine I. Dareios, tapmağın yeniden yapıl
ması için Kyros’un vermiş olduğu emri tekrarladı. Ezra Kita
bında bu Satrap’la hükümdar arasındaki mektuplaşmalar ya
zılıdır. Elimizde I. Dareios’un başka milletlerin tapınaklarına
karşı da ne kadar saygı gösterdiğini belirten birçok belgeler
vardır; meselâ Mısır’da, hekim Usahor’un bir anıta yazdığına
göre Dareios onu: «Tapmak yazıcılarının sayısmı tamamlamak
ve yıkılmış olan tapmakları tamir ettirmek için» Mısır’a yolla
mıştır. Gene I. Dareios, valilerinden Gadata’yı Magnesia (Ma
nisa) daki Apollo kutsal yerinin bahçıvanlarını başka işlerde
kullandığı için azarlamış ve «Fırat’ın beri yakasında yetişen
bitkileri Küçük Asya’da yetiştirmek» gibi beğendiği hizmet
leri ne olursa olsun, bir daha Apollo tapınağına saygı göster
mezse ona ‘Kızgınlığını duyuracağını’ yani kısacası, hakkın
dan geleceğini bildirmişti. Şu halde İran imparatorlarının
Yahudilere ettikleri iyilikleri —Yahve kültü ile Ahoramazda
kültü arasındaki benzerliğe yoranların iddialarının aksine
olarak— tıpkı Romalılar gibi, uyruklarının tanrılarına karış
mamak ve, ne olur ne olmaz diye, onlara saygı göstermek is
teklerine bağlamak daha doğru olur. Dareios’un buyruğu üze
rine M. ö. 520 yılının Ekim - Kasımında tapmağın yapılma
sına girişildi ve 12 mart. 515 te yapı tamamlandı.
Şehrin surlarını yapmada pek acele edilmedi; belki de
bunun İran’a karşı bir hareket sayılmasından korkuluyordu.
Ancak M. ö. 444 yılında Nehemya, İran İmparatoru I. Artak-
serkses tarafmdan Yahuda’ya satrap tayin edilince surların
yapılmasına girişildi ve kısa zamanda tamamlandı. Nehemya
bunun İki yüz elli günde olduğunu söyler. İlk bakışta çok kı-
sa gelen bu süreden, duvarların ne kadar derme çatma oldu
ğu kazılar sonunda meydana çıkınca, şüpheye mahal kalma
mıştır: Bunların eski Kudüs surlariyle kıyaslanabilecek hal
leri yoktu. Yapı işleri sırasında komşu halklar, başta Samerî’-
ler olmak üzere, bunu önlemek için boyuna hücum ediyor
lardı: «Duvar yapaıüar ve yük taşıyanlarla yükleyenler, her
kes, bir eli ile işde çalışıyor ve öbür eliyle silâhım tutuyordu;
ve yapıcılar, her biri kılıcı belinde bağh olarak bina ediyor
lardı.» (Nehemya 4. 17—18).
İsrael, yeniden tapmağım ve kutsal şehrini kurmuştur.
Ama o eski kudretli hükümdarlarının günlerinin bir daha
dönmiyeceğini tamamiyle anlamışlardır. Artık varlıklarını ko
rumanın tek yolu, bu küçük toplumun din birliğine sıkı sıkı
ya bağlı kalmasıydı ve siyasî zorluklar, felâketler bu bağı
bir daha koparmamalıydı. Böylece, hem anayurttaki, hem de
o zamanki dünyanın dört bucağına dağılmış olan bütün Ya-
hudiler için salt dinî bir merkez, ve çözülmez bir bağ meydar
na gelmiştir. Şeriata harfi harfine uymak, şimdi yalnız Yah-
ve’nin gazabından kurtulmak için değil, varlıklarını sürdür
mek için de zorunludur. Filistin’deki küçücük teokrasinin,
din adamları devletinin «Baş Kâhini», gelecek yüzyıllarda ar
tık, dünya işleriyle uğraşmıyacaktır. Eski Ahit bundan son
raki olaylardan hiç söz etmez. Daha doğrusu, artık İsrael ta
rihi durmuştur. Bundan sonra Yahudiler, gözleri hep geçmiş
te yaşayacaklardır. İsrael politikaya sırtını çevirmiştir.
Eski Ahit şöyle der: «Ben, kral Artahşaşta (Artakserk-
ses), Irmağın öye tarafında olan bütün hazinedarlara emre
diyorum ki, Gökler Tanrısının yazıcısı, kâhin Ezra, gümüşten
yüz talanta (5894 kilo) kadar ve şaraptan yüz bat’a kadar
(3700 litre), ve yağdan yüz bat’a kadar, ve tuzdan hesaba ya-,
zılmıyarak, sizden ne isterse hemen yapılsın, Gökler Tanrısı-
nın evi için, Göklerin Tanrısı tarafından her ne emrolunursa

yerli yerince yapılsın.»
Ezra kitabının 7. bölümündeki bu sözlerin doğruluğunu,
Nil ırmağındaki Elefantine adasında bulunan bir papirüs is
patlamıştır. Bunda M. Û. 419 yılında Kıral II. Dareios Passah
bayramının nasıl kutlanacağım bu adadaki Yahudi askerî bir
liğine emretmektedir; kralın emrini yollayanı da biliyoruz :
(Mısır'daki İran satrapının yanında, Yahudilerin işlerine bal
kan memur Hananya).
İran'ın Yeruşalim üzerindeki egemenliği iki yüz yıl ka
dar sürdü.
Ama İran İmparatorluğu da içinden koflaşmış bir ağaç
gibidir. Ö. M. 449 da Hellas’a karşı hem karada, hem de
denizde yenilmiş, 448 de yaptığı barışta, Küçük Asya’da ve
Kıbrıs’taki Hellen şehirlerinin özgürlüklerini kabul zorunda
kalmıştı. Bu, İran’ın hangi köşeden yıkılacağını açıklayan bir
belirtiydi. Eski Ahitte bunların da izi yoktur. Yahudiler kö
şelerinde, gittikçe daha fazla içlerine kapanarak yaşamakta
dırlar. Kazılar, bu sırada Yeruşalim'de el sanatlarının da ne
kadar çökmüş olduğunu açıkça gösterir; Yeruşalim yoksul,
önemsiz bir şehir, hattâ, büyük bir köy halindedir. Ama M.
ö. 4. yüzyılda gene de Yeruşalim’de para basılmaktadır; bu pa-
ralann üzerinde «Yehud» kelimesi vardır. Anlaşılan İranlI
lar, Baş Kâhine para bastırmak yetkisini vermişlerdi. Bu pa
ralar Attika drahmilerinin kaba birer kopyasıydı; bir yüzle
rinde Zeus'un, öteki yüzlerinde de Athena’nın baykuşunun
resmi vardı. Demek Yahudiler, daha sonra, Romalılar zama
nında gösterecekleri resim düşmanlığından henüz uzaktılar.
Bu paralar bir yandan da, o sırada —İskender’den çok önce—
Doğuda Yunanistan’la ticaretin ne kadar kuvvetli olduğunu
açıklar.
FİLİSTİN’DE HELLEN ETKİSİ
M. ö. 4. yüzyılda siyasal ağırlık merkezi batıya geçti. Za

ten, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, yüz yıl önce Salamis ve
Maraton savaşları, İran devinin gerçekte ne kadar zayıf ol
duğunu göstermişti. Bu sefer, büyük Kyros’a denk genç bir
komutan, Büyük İskender, babasının da kullandığı yeni bir
savaş tekniği ile İranlIları önce, şimdiki Biga, yakınlarında,
Granikos savaşmda, sonra da Dörtyol dolayındaki İssos’ta
yenmişti. İskender’in bundan sonraki ilk hedefi Mısır’dı. Kar
radan ve denizden harekete geçerek oraya doğru ilerledi. Ama
kıyıdaki çok müstahkem Tyros’u geride bırakamazdı. Bir ada
üzerinde kurulmuş olan bu ünlü şehri yedi ay kuşatmadan
sonra, kıyıdan tâ adaya kadar bir yol yaptırarak alabildi. Bu
yol, şimdi denizin yüzyıllar boyunca yığdığı kumlarla adayı
bir yarımada haline getirmiştir. Bundan sonra İskender, Fi-
listi’lerin şehri Gaza’yı kuşattı. Bu kuşatma ancak iki ay sür
dü. Artık Mısır yolu açıktı. Biz burada İskender’in tarihini
yazacak değiliz. Sadece Yeruşalim’in yeni efendisinin bura
lara gelişini anlatmakla yetinelim.
Yahudiler, vaktiyle Deniz Milletlerinin kıyı boyunca Mı
sır’a doğru akışlarım gördükleri gibi, İskender’in başarıları
nı da görmüşlerdi her halde. Acaba, Baal Melkart'ın şehrinin,
onun ardı sıra, Tevratm boyuna lanet okuduğu Filistî’lerin
başlarına gelenler onları sevindirebilmiş miydi? Ama bu ye
ni gelenler de gene «Sünnetsizler» başka çeşit putlara tapar
lardı. Eski Ahitte bunlar üzerine, gene bir kelime bile yok
tur. Bu kitap, İsrael ve Yahuda devletlerinin yıkılışı ve İran
himayesinde teokrasinin kuruluşu ile son bulur. Ancak çok
daha sonraki Makkabeler isyanını anlatan ve normal olarak
Kutsal Kitaba anlmmıyan «Makkabe’ler Kitabı» nın başmda
İskender’den kısaca bahsedilmektedir.
Yahudi tarihçisi Flavius Josephus’un (M. S. 37 -100) İs

kender'in Suriye ve Filistin seferini anlatırken dediğine gö
re İskender, Gaza’yı aldıktan sonra, ordusunun esas kısmiyle
Yeruşalim’e gelmiş, halkla Büyük Kâhin onu büyük bir say
gıyla karşılamışlar. İskender, Tapmakta bir kurban sunmuş
ve halkın vergilerini hafifletmiş. Ama bu hikâye pek güveni
lir gibi değildir. İskender, asıl amacı olan Mısır yolunda, Ty-
ros ve Gaza’yı almak için bu kadar zaman kaybettikten sonra
böyle önemsiz bir şehri ziyaretle vakit geçiremezdi. Hattâ
memleketin iç taraflarını zaptı komutanlarından Parmenion’a
bırakmış, o da bu işi kolayca tamamlamıştı. Savaşan sadece
Samariya satrapı olmuştu. Bunun cezası olarak da bu şehir«
MakedonyalIlar yerleştirilmişti.
Yeruşalim'le Yahuda ilinin, hiç zorluk çıkarmadan yeni
efendilerine boyun eğdiği anlaşılmaktadır. İskender’in de
Yahuda teokrasisinin olduğu gibi sürmesine müsaade ettiğini
görüyoruz. Belki de İskender'in Yeruşalim’i ziyareti ve kur
ban kesmesi masalı, onun bu davranışından doğmadır.
Yeruşalim yeni bir savaş ve yenilgiden kurtulmuştu.
Kazılarda bu şehirde Makedon’ların yapmış oldukları tek bir
binaya bile raslanmamıştır.
İskender Mısır’da bir kurtarıcı olarak karşılandı; orada
İskenderiye şehrini kurdu. Bu şehir daha sonra en büyük kül
tür ve ticaret merkezlerinden biri olacaktır. İskender’in bu
sırada çıkardığı bir emirname de çok önemlidir. İskender
bunda Babil’lilerin Yahuda memleketini istilâları sırasmda
buraya kaçmış olan bütün Yahudilere, İskenderiye hemşeri-
leriyle aynı hakları veriyordu. Bu büyük komutandan sonra
gelenler de bunu değiştirmedikleri için İskenderiye Yahudili
ğin en önemli toplanma yerlerinden biri haline geldi.
İskender, Mısır’dan dönüşünde bir kere daha Filistin’den
geçti. Sonra doğuya yöneldi ve Gaugamela’da İran ordusunu
darmadağın etti. Artık bütün doğuya sahiptir. İndus nehrine
kadar gidecek, ama dönüşünde, Babil’de, 13 Haziran 323 te,

otuz üç yaşmda ölecektir.
Peygamber Habakkuk der ki: «Ey sen (Rabbim), kötü
lüğü görmekten gözleri temiz olan, ve sapıklığa bakmıyan!
Hainlik edenlere niçin bakıyorsun? ve kötü adam, kendisin
den daha salih olam yutunca neden susuyorsun? Ve niçin in
sanları, hâkimleri olmıyan deniz balıklan gibi, yerde sürünen
ler gibi yapıyorsun?»
MAKEDONYA EGEMENLİĞİ ALTINDA
Artık Hellenler Yahudılerin kapı komşusudurlar. Gerçi

Yahudiler Hellenleri tanımıyor değillerdi; daha önce de, Fi
ravun II. Psametih ve Babil İmparatoru Nebukadnezar’ın or
dusunda Hellen ücretli askerleri vardı. İran imparatorlarının
da böyle askerleri bulunduğunu biliyoruz. Hellenlerden He-
rodotos, Ksenophon, Hekataios ve Ktesias Doğuyu dolaşmış
ve gördüklerini yazmışlardı; ama bu sefer durum başkadır;
Hellenleşmiş Makedonlar, onlarla birlikte Hellen askerler,
kurulan yeni şehirler ve sömürgelere yerleşenler Yahudilere
üstün durumdadır, bu da Yahudilik için çok tehlikeli bir hal
yaratmaktadır. Bu insanların yaşayışları, hayat görüşleri, üs
tün kültürleri; felâketlerin birleştirdiği ve kurtuluşlarını an
cak şeriatlarına sımsıkı bağlı kalmakta gören bu kâhinler
devletini ta temelinden sarsabilir. Daha şimdiden Yahudi
gençleri, yanıbaşlarında gördükleri spor yarışmalarına katıl
maya, hür düşüncelere kendilerini kaptırmaya başlamışlardır.
Bu, tıpkı on dokuzuncu yüzyılda, modem dünya ile temasa
geçen eski kültürlerin durumuna benzer. Hellas o zamana
kadar görülmedik bir seviyeye yükselmiştir. Modem bir dün
yadır bu. Ama acaba kâhinler zamanın değişmekte olduğunu
farketmişler midir, yoksa sadece, içlerinden lânetler mırılda
narak gözlerini mi yummuşlardır? Bilmeyiz, ama olayların
akışına kim karşı durabilmiştir ki onlar durabileceklerdi?

Her halde, Kutsal Tapmağın azıcık ötesinde Yahudi gençle
rinin, Hellen modası disk atma yarışlarına, koşulara giriştik
lerini görmek kâhinler için pek te hoşa gidecek bir şey olma
mıştır. Hellen kültürü, önce böyle, spor yarışmaları yoluyla
gençlikte taraflılarını bulmuştu; ama küçük kâhinler devleti,
bu değişmelere aldırış etmeden kendi yolunda yürümeye ça
lışıyordu. Geçmişe, geleneklere kaskatı bağlı, olduğu gibi kal
maktaydı.
(İskender) öleceğini anlayınca, çocukluğunda birlikte
yetiştirilmiş olduğu prensleri yanına çağırdı ve daha sağken
onları memleketin başına geçirdi. Bundan sonra İskender öl
dü, on iki yıl hükümdarlık etmişti. Bunlar (prensler) arasın
da büyük savaşlar oldu ve bu yüzden bütün dünya ıstırap
çekti.» (I. Makkabe’ler 6—10).
Bu «Generaller Savaşları» nı tarihlerde okumuşuzdur.
Büyük İskender’in generalleri, gözlerini bile kırpmadan, ko
mutan ve kıralları olan o büyük adamm bütün soyunu, üvey
kardeşi Philipp Arrhidaios’u, anası Olympias’ı, dul karısı ve
İran İmparatorunun kızı Roksane’yi ve İskender’in ölümün
den sonra ondan doğan oğlunu ortadan kaldırdılar. Araların
daki kavgalar koca imparatorluğun parçalanmasiyle sonuç
landı. Kurulan yeni devletler şunlardı:
Hellas’ın kuzeyinde, başşehri Pella olan Makedonya dev
leti.
Trakya’dan başlayarak Küçük Asya, Suriye ve İran’ı içi
ne alarak, ta Hindistan'a kadar uzanan Seleukus'lar devleti.
Bu ikinci ve en büyük devletin başşehri Antiokhia (Antakya)
idi. Bu devletin bütün hükümdarları bu şehrin adını taşımış
lardır: Antiokhos.
Üçüncü devlet, başşehri Aleksandria (İskenderiye) olan
ve Libya’dan itibaren, Mısır’ı ve Filistin’i içine alan Ptoleme'-
ler (Batlamyus) devletiydi. Bu devleti sonuna kadar tek bir
sülâle idare etti. Sonuncu hükümdarı, Antonius ve Caesar’ı
baştan çıkaran, ama sonunda kendini öldürmek zorunda ka
lan, ünlü Kleopatra oldu. İlk hükümdarı da I. Ptolemaios'tur.
I. Ptolemaios generalken, M. Ö. 320 de, Yeruşalim’e gir
mişti. O ve oğlu II. Ptolemaios Philadelphia, başşehirleri
Aleksandia’yı, Hellen kültür ve biliminin merkezi haline ge
tirdiler. Bu şehrin ünü o zamanki dünyaya yayıldı ve Yahu-
da’dan göçenleri de kendine çekti. Buradaki Yahudiler, Yunan
dilini, tabiatiyle oldukça fakir kalmış olan, Aramı di
linden üstün buldular. Şunu da söyliyelim ki artık
İbranice konuşulmaz olmuş, yerini karma bir dil olan
Aramice almıştı. Yunan dilini filosoflar ve şairler bü
yük bir zenginlik ve güzelliğe eriştirmişlerdi ve bu
dil, bütün Akdeniz çevresinde bilim ve ticaret için orta dil
haline gelmişti. Aleksandria’ya yerleşen on binlerce yurtsuz
Yahudi de bu düi konuşmaya başlamıştı, öyle ki, yeni yeti
şen kuşak artık ne İbraniceyi, ne de Aramiceyi anlayabiliyor
du. Sinagoglarda ibadet sırasında, en önemli yeri işgal eden,
Tevratm okunuşu da bunlar için yabancı bir dilde söylenen
sözlerden ibaret kalıyordu. Bu sebeple Mısır’daki Yahudi ce
maati «Thora» mn Yunancaya çevrilmesine karar verdi. Efsa
neye göre, II. Ptolemaios dünyanın en güzel kitaplarım ki
taplığında toplamak istemiş. Kitaplık memuru bir gün ken
disine, dünyanın en güzel kitapları olan 995 cildin toplanmış
olduğunu, ama, en yüce eser olan, Musa’nın beş kitabının
bunlar arasında bulunmadığını bildirmiş. Bunun üzerine Pto
lemaios Philadelphus (M.ö. 246 - 285) Yeruşalim’deki Baş
Kâhine bir mektup yazarak bu kitapların bir kopyasını iste
miş; aynı zamanda, bu kitapları Yunancaya çevirebilecek
adamlar da yollamasını rica etmiş. Baş Kâhin de Tevrat nüs-
halariyle birlikte 72 bilgin göndermiş. Bunlar Aleksandria’da
büyük bir saygı ile karşılanmışlar, kıral bu adamların bilge
liklerine hayran olmuş. Törenlerden sonra bunlara, her biri
için ayrı hücreler tahsis edilmiş. 72 bilgin, birbirlerinden
habersiz, Tevratı, aralarında hiçbir benzerlik bulunmayan İb-

raniceden Yunancaya çevirmişler. Sonunda, çevirilerin yet
miş ikisi de harfi harfine birbirinin aynı çıkmış! İşte bunun
için, Tevratın ilk Yunanca çevirisine «Septuaginta» yani (yet
miş) denir. Bu Yunanca çeviri uzun zaman Mısır Sinagogla
rında Ibranicesinin yanında yer almıştır. Hıristiyan Kilise
Babalan (M. S. 7. yüzyıla kadarki bilgin ve evliya sayılan Hı
ristiyan din uluları) bu çevirinin de Tanrının vahyi ile mey
dana geldiğini kabul etmişlerdi. Gerçekten de, değil yetmiş
iki, iki kişinin yaptığı çevirilerin kelimesi kelimesine birbiri
ni tutması —eğer olabilse— ancak bir mucizeyle olur!
Bu çeviri ile Tevrat bir hamlede, yalnız bir millet için
değil, başka, üstelik çok yaygın bir dille konuşanların hepsi
için anlaşılır bir hale gelmişti. Artık Yahudilerin dini. Muse-^
vilik, bir millete inhisar etmiyecek, yeni yeni mensuplar ka
zanacaktır.
Yahuda’nın Ptolome’ler devletine bağlı oluşu yüz yıldan
fazla sürdü. Ama kuzeydeki Seleukus’lar devleti güneye sark
mak istedi. V. Ptolomaios, M.ö. 195 te Şeria. ırmağının pınar
larına yakın bir yerde yenildi; büyük lâkabını alan II. Anti-
okhus Filistin’i ele geçirdi, böylece Yahuda da bir kere daha
efendi değiştirmiş oldu.
Yavaş yavaş, kâhinler devleti sönüyor, yabancılar her şe
ye hâkim oluyorlardı. İskender istilâsından beri sızan yaban
cı düşünceler ve gelenekler ön plâna geçmekteydi. Makkabe-
ler Kitabı der ki: «Asil Antiokhos idareyi ele alınca Onias’ın
kardeşi Jason baş kâhin olmak istedi ve bunun için krala üç
yüz altmış talent vadetti. Bundan başka da eğer bir oyun
yeri (Stadyum) kurmasına ve Yeruşalim’de oturan Antiok-
hia’hlan hemşehriliğe almasına izin verirse yüz elli talent da
ha vereceğini söyledi. Kral buna izin verince ve Jason baş
kâhin olunca çok geçmeden halkını puta tapanların âdetle
rine alıştırdı. Tam da hisarın altına bir oyun evi yaptı ve en
güçlü delikanlıların orada idman yapmalarım emretti. Tanrı
sız Jason’un yüzünden Yunanlılık üstün geldi, öyle kİ artık
kabinler tapmakta kurban sunmaya aldırış etmez oldular,
onun yerine oyun yerine koşarlar ve nasıl disk atddığına ve
başka oyunlar oynandığuıa bakarlardı...» (II. Makkabeler 4.
7 — 13).
Burada, dindar Yahudileri disk atma ve. koşu gibi spor
ların neden bu kadar kızdırdığım açıklamak gerektir: .Onlar
rm içerledikleriôyunların kendisi değil, Hellen âdeti gereğin:
ce, spor yapanların anadan, doğma soyunmalarıydı. Sadece bu
çıplaklık bile, ahlâk hususunda o kadar müteassıp olan Ya-,
hudileri çileden çıkarmaya yeterdi. Bildiğimiz gibi, Yahudi
Şeriata bu bakımdan çok sertti. Ama iş bu kadarla da kalmır
yordu: O zamana kadar bir çeşit seçkinlik, Tanrının özel kul
ları olma alâmeti_olarak saydıkları siinnetlilik de, böylecş
herkesin gözü önüne çıkınca, âdeta bir kusur, alayları üzeri
ne çeken bir utanç konusu olup çıkmıştı. Yahudi gençleri bu
«kusur» larını saklamak için cerrahlara baş vuruyor, hattâ
bazı «imansız« 1ar artık oğulların sünnet bile ettirmiyorlar
dı: «Artık sünneti bile bırakmışlardı» diye yakınır Makkabe’-
ler kitabı. (I. Mak 1. 16). Yeruşalim’de kendi içlerine kapan
mış oturan dindar aileler tabiî bu yeni ahlâksızlıklardan uzak
kalmaktaydılar. îsrael Oğulları, çıplaklık isteyen İştar kül
üyle başa çıkmışlardı, ama Zeus ve Apollon için yapılan spor
senlikleri ile açıktan açığa savaşacak güçleri yoktu; onlara
düşen, gittikçe şeriata daha sıkı bağlanmak, ama bunu açığa
vurmamak ve sabretmekti; yoksa karşılaşacakları tepki kor
kunç olurdu. Fakat, memleketin yeni efendileri, Seleukus’lar
bu sabrı taşırdılar:
Epiphanes lâkabım taşıyan Kıral II. Antiokhos M. ö. 168
de Yeruşalim Tapmağım yağma etti ve kutsallığım bozdu. Za
ten onun sayısız başka kutsal yerleri de soyduğunu biliyo
ruz. Tapmağın hâzinesi Antiokhos Eepiphanes’in gözünü do
yurmadı, baş vergi memurunu, silâhlı bir kıta ile Yeruşalim’e

gönderdi: «Şehri yağma etti ve evleri yaktı, duvarları yıktı,
kadın çocuk ve davarları sürüp götürdü.» (I. Mak 1, 33, 34;
II. Mak. 5 - 24). İsrael’in baştan başa felâketlerle dolu tari
hinde hiç bir fatih, ne Asurlular, ne Babilliler onlara, şimdi
Antiokhos'un yaptığını yapmamıştı: Bu kıral, İsrael’in dinini
yok etmek istiyordu: «Antiokhos Yeruşalim’e ve bütün öteki
Yahudi şehirlerine fermanlar yolladı, bunlarda, onların (Ya-
hudilerin) putperestlerin ibadetini almalarım emrediyordu.»
(I. Mak. 1, 46).
Yeruşalim Tapınağı Zeus Olympos’a tahsis edildi; Yahu-
dilerin kurban kesmeleri, sabbat’ı tutmaları, sünnet olmala
rı, ölüm cezasiyle yasaklandı. Kutsal kitapları yok edildi. Ta
rihte ilk defa olarak bir din yasak ediliyor ve mensupları taz
yike uğratılıyordu.
îsrael, en kutsal hakkına el uzatılan bir milletin nasıl
davranacağını, gene tarihte ilk defa olarak, gösterdi. Gerçi
onların arasında da kendi canını kurtarmayı ön plânda gören
zayıf karakterliler yok değildi, ama birçokları «.... Kendile
rini kirletmedense ölmeyi yeğ buldular.» (I. Mak. 1. 66) Bir
ihtiyar, ihtilâle âlemdarlık etti: Yeruşalim’den 30 kilometre
kadar uzakta, şimdi el-Medie o zamanlar Modin denen kasa-
bacıkta, Kâhin Mattathias, beş oğluyla birlikte yaşamaktay
dı. Antiokhos’un adamları, bura halkını da dinlerinden çıkar
mak içi gelince, Mattathias ,onlara boyun eğmedi, oğullariyle
birlikte, yeni kurulan putperest sunağına koştu. Antiokhos'un
adamlariyle onlara uyan Yahudiler öldürüldü ve sunak yıkıl
dı. Artık bir ölüm dirim savaşı başlamıştı. Tarih buna Mak-
kabe'ler savaşı adını verir.
Mattathias’la oğulları dağa çıktılar ve mağaralarda sak
landılar. Çok geçmeden onlara, kalabalık bir fedailer grupu
katıldı, amansız bir gerilla savaşma giriştiler. Az sonra
ihtiyar baba öldü. Makkabe, yani Çekiç lâkabını alan oğlu Ye-
huda isyanın başına geçti. Bu güçsüz grup, koca Seleukus or
dusunu yendi. Antakya’dan kuvvetler geldiği halde, M. ö. 164
te Yehuda Makkabeus, Yeruşalim’i kurtardı, Tapmağı eski
haline getirdi. Sunak yeniden kuruldu ve kurban kesilmesi
başladı. Ama savaş sona ermiş değildi: Epiphanes’in oğlu An
tiokhos V. Eupator büyük bir kuvvetle, isyanı bastırmak için
geldi. Ordusunda filler de vardı. Bunlar ve kuvvetli süvari kı
talarının karşısında Yehuda’nın derme çatma kuvveti, ne ka
dar yiğit olurlarsa olsunlar, duramazdı. Nitekim savaşı kay
bettiler. Ama bir iç mesele yüzünden Eupator, Makkabe’lerle
barış yapmak zorunda kaldı. Babasının emirlerini kaldırdı;
Yeruşalim’deki Yahudi cemaatinin din bakımından imtiyaz
ları yeniden tanındı (M. ö. 157). Yahudilerin isyanı başarıyla
sonuçlanmıştı. İş bununla da kalmadı, Yehuda’dan sonra ba
şa geçen kardeşi Simon, bağımsızlık için de savaştı, sonunda,
M. Ö. 142 de Yahudiler bu amaçlarına da ulaştılar. Simon’un,
düşmanları tarafından öldürülmüş olduğunu gene Makkabe'-
ler kitabından öğreniyoruz. Onun yerine yeğeni Yohannes
Hyrkanos geçti ve onun gibi «Baş Kâhin ve Yahudi Cemaa
tinin başı» unvanını aldı. Bu adamın adını taşıyan paralar
bulunmuştur. Bundan sonra, yeni Yahuda devletinin tarihi
sonsuz bir savaşlar zinciridir. Ama Seleukuslar her zaman za
yıf bir düşman olarak kalmışlardır. Nihayet Romalılar, Hanni-
bal’in yenilmesiyle Akdenizin tek efendileri olunca, bu dev
letin ölüm saati de çaldı; Roma generali Pompeius, Seleukus
lar devleti topraklarını geçtikten sonra Filistin’e girdi ve üç
aylık bir kuşatmadan sonra Yeruşalim’i aldı. (M.S. 63). Ar
tık bağımsız bir Yahuda devleti yoktu, burası bir Roma eya
letiydi. Ama Yahudilik, tarihinin beşiği olan kutsal şehrinden
uzakta geçireceği iki bin yıllık yurtsuzluk devresine girme
den, bir kere daha kaderiyle boğuşmaya kalkacak, bir kere
daha, «Makûs talihini» yenmeye çalışacaktır.
TİTUS YERUŞALİM’İ YIKAR
İsa’nın doğumuna yakın yıllarda Filistin’i gezen biri ken

dini İyonya ya da Hellas’ta sanabilirdi. Şehirler, Atina örnek
alınarak şekillendirilmişti: Zeus ve Arthemis için yapılan tar
pmaklar, tiyatrolar, etrafı revaklı forumlar, stadyumlar, Gym-
nazyumlar ve hamamlar tıpkı Hellas’ta ve İyonya’da olanlar
gibidir. Halkın kılığı da böyledir; hattâ sofu Yahudiler bile
artık bu modaya uymuşlardır. Yemek oturarak değil, Yunan
lılarda olduğu gibi, bir yatağa uzanarak yenmektedir. İsken
deriye’deki Yahudi cemaati zati çoktan bu duruma gelmiş
tir. Hellen etkisinden uzak kalanlar ancak, Babil’den ana yur
da dönmeyen ve orada yerleşenlerdir.
Filistin bir Roma eyaletidir ve başında bir vali vardır.
Ama Roma buraya bir de kıral tayin etmiştir. Bu gölge kıral
kendisini efendilerine sevdirmek için halkı ezmekte ve bu fa
kir halkın sırtından hem kendi lüksünü, hem de Roma’ya
gönderdiği paraları sağlamaktadır. Bu son, sözde Yahuda
kralları Herodes ailesidir. Bunların sonuncusu, Romalıların
Yeruşalim’i yıkmasına yardım edecek, o zamana kadar da
bu şehir, Romalıların gelenekleri gereğince, kutsal karakteri
ni şöyle böyle muhafaza edecektir, ileride göreceğimiz gibi,
Yahudilerin bu uzun ıstırap yıllarında tek bir ümitleri var
dır: Mesihin gelmesi. Bu düşüncenin nasıl doğduğunu da ile
ride göreceğiz. Burada yalnız şunu kaydedelim: Mesih, kurta
rıcı, Davud soyundan gelecek ve îsrael’in eski kudretini geri
getirecek, yeryüzünde Tanrının devletini kuracaktır. Bu dü
şünce, dinlerine bağlı kalan Yahudilere ümit ve kuvvet ver
mektedir. Onlarca, Tanrının şehrinin, Yeruşalim’in yok ol
masına, Rab asla müsaade etmiyecektir. Bu ümidin ve dü
şüncenin, sonunda onlara, ne kadar pahalıya mal olacağını
belki düşünenler vardı, ama halka karşı bunu söylemekten
her halde çekiniyorlardı. Kendi içine kapanmış her toplum

da olduğu gibi dünyadan habersiz, sadece geçmişte, geçmişin
anılariyle yaşayan insanlar halka en çok etki yapanlardı; bun
ların partisine «Zelot» 1ar, yani «Gayretliler» adı verilir. Bun
lar, yabancı egemenliğine tahammül edemiyorlar ve güçsüz
lüklerini onlara, Tanrının seçkin kullan olma gururu ve ya
bancılara karşı duydukları kçümseme unutturuyordu. Bir
ihtilâl hazırlanmaktaydı. Zelot'lardan her biri, koynunda bir
hançer saklamaktaydı. Bunların taşkınlıkları memleketi hu
zursuzluk içinde bırakıyordu. Beri yandan Romalıların keyfî
davranışları bu âsilere gittikçe daha çok taraftar kazandır
maktaydı. Prokurator (Vali) Florus, Tapmağın hâzinesinden
17 talent isteyince bu huzursuzluk açık isyan haline geldi.
(Mayıs, M. S. 66). Roma işgal kuvvetleri baskına uğratıldı,
Yeruşalim âsilerin eline geçti. Bunun üzerine imparatorun
hemen, tapınakta kurban sunmayı yasak edişi, ölüm dirim sa
vaşının başlangıcı oldu. Ufacık Yeruşalim, dev Roma’ya kafa
tutuyordu.
Bütün memlekete bu haber yayıldı; her tarafta isyan pat
lak verdi; Florus bu isyanlar karşısında güçsüz kalmıştı. Su
riye valisi C. Cestios Gallus bir lejiyon ve kalabalık yardımcı
i kuvvetlerle imdada koştuysa da. kanlı kayıplar vererek çekil
mek zorunda kaldı. Artık Filistin’e âsiler hâkimdi; ama Ro-
ma’nm işi böyle bırakmıyacağmı âsiler de biliyorlardı. Acele,
ı şehirlerin surlarını tamire giriştiler. Joseph adında birini baş-
| komutan seçtiler. Sonradan, tarih yazıcı olarak ün kazanan
\Flavius Josephus işte bu adamdır.
Roma'da da İmparator Nerón, Britannia’nın zaptında
parlak bir ad kazanmış olan komutan Titus Flavius Vespasi-
anus’u, Filistin'e karşı girişilecek savaşa başkomutan seçti.
Vespasianus, oğlu Titus’la birlikte, üç lejiyon ve kalabalık
yardımcı kuvvetlerle, Galilea’nm kuzeyinden hücuma girişti.
Taberiye gölünün etrafındaki kasabaların halkı kılıçtan geçi
rildi. Ekim 67 ye kadar bütün Galilea bir baştan bir başa ele
geçirildi. Esirler arasında Yahudilerin komutanı Joseph de
vardı. 6000 Yahudi esir kanal açmak için Korent’e gönderildi
Ertesi ilkbaharda, Yahuda’nın yeniden ele geçirilmesi ha
reketine devam edildi. Tam savaş sırasında Roma’dan gelen
bir haber, bu hareketi bir zaman için durdurdu: Neron ken
dini öldürmüştü. Vespasianus işin ne renk alacağını bekledi.
Neron’dan sonra, önemsiz üç İmparator geldi ve hem tahtla
rını, hem de canlarını yitirdi. Sonunda bütün doğu lejionları
Vespasianus'u imparator yapmak için birlik oldu. Vespasia
nus da, Yahudilerle savaş işini oğlu Titus’a bırakarak, çarça
buk Roma'ya gitti.
İlkbaharın ilk dolunayından az önce Titus, Yeruşalim
surları önüne gelmişti. Her yandan, o zamana kadar Yehuda-
nm görmemiş olduğu bir asker kalabalığı bu bahtsız şehre
doğru akıyordu. Üç lejiyon, yanlarında kalabalık süvari, istih
kâm ve başka birlikler olduğu halde kuşatmayı tamamaladı,
hemen hemen 80 000 kişiydi bunlar.
Kutsal şehir tıklım tıklım doluydu: Passah bayramım
kutlamak için uzaktan yakından binlerce hacı gelmişti. Ze-
lot’larla ılımlılar arasmda tam da törenler sırasında kavga
çıktı ve birçok adam öldü. Bu arada Romalılar şehrin yanın
da ordugâhlarını kurmuşlardı. Teslim olmaları için yapılan
teklifi Yahudiler alayla karşıladılar. Titus da buna hücum em
riyle karşılık verdi. O zamanın topları diyebileceğimiz ok ve
taş mancınıkları atışa girişti. Bu mancınıklardan her biri elli
kilo kadar ağırlıkta taşlan 185 metre uzağa atabiliyordu, is
tihkâm askerleri surların en tehlikede olan kuzey kesimine
hücum etti. Şehrin güney, doğu ve batı yönlerini koruyan sur
ların önü dik yamaçlardı. Buna karşılık kuzey yönü de üç
kat surla korunmuştu. Koçbaşları ve duvar deliciler harekete
geçirildi ve temellerin tahribine başlandı. Şehre, ardı arası
kesilmeden taş yağmaya, gece gündüz, duvar delicilerin bo
ğuk gümbürtüsü duyulmaya başlayınca, şehirdeki kardeş

kavgası da sona erdi. Taraflar, aralarında barıştılar. Ilımlıla
rın başkam Simon bar Giora kuzey, Zelot'ların başkam Gişa
la’h Yuhannes de Tapınak ve «Antonia» kesimlerini savunan
lara komuta ediyordu. Mayısın başında savaş makineleri ku
zey surunda büyük bir gedik açmıştı. Beş gün sonra Romalı
lar, ikinci kat surdan da içeri girdiler. Savunanların yiğitçe
bir hücumu onları püskürttü ve sur gene Yahudilerin eline
geçti. Romalıların burasını yeniden kazanabilmeleri günlerce
savaşa mal oldu. Sonunda şehrin kuzey kesimim gene Roma
lılar aldı.
Bu durumda Yahudilerin artık teslim olacaklarını uman
Titus, hücumu durdurdu. Şehirdekilerin gözünün önünde ya
pılan bir gfeçit resmi onların, her halde, akıllarını başlarına
getirecekti. Romalılar savaş kılıklarını çıkardılar, tören üni
formalarını temizlediler. Yayalar zırhlarını, kolçaklarını, diz
liklerini kuşandılar, tulgalarını giydiler. Süvariler atlarını
süslü eğer örtülerini örttüler; sonra keskin boru sesleri eşli
ğiyle, Titus'un on bin savaşçısı geçit resmine başladı. Yeru-
şalimdekilerin gözleri önünde ücretlerini ve bol bol kuman
yalarını aldılar. Dört gün sabahtan akşama kadar, zaferlere
alışmış olan bu Roma askerlerinin adımları gürledi durdu,
ama boşuna! Surların üzerine, Tapınağın kuzey tarafına, bü
tün damların üstüne yığılan Yahudiler bütün bunları acı alay
larla karşılıyordu.
Titus onlan bu tutumlarından vazgeçirmek için bir te
şebbüse daha girişti: Yahudilerin Galilea’daki başkomutanla
rı Joseph'i surların dibine yolladı. Joseph içerdekilere şöyle
bağırmıştı: «Ey katı yürekli insanlar, silâhlarınızı bırakın!
Memleketimiz uçuruma gidiyor, acıyın ona! Bakın çevrenize
de, feda etmek istediğinizin ne kadar güzel olduğunu görün!
Ne şehirdir bu! Ne Tapmaktır bu! Sayısız milletlerin ne ar-
P. 20
mağanları var burada! Kim bunları ateşe vermeyi göze ala

bilir? Bütün bunların yok olmasını isteyecek kimse var mı
dır aranızda? Bundan daha çok korunmaya değer bir şey var
mıdır? Katı yaratıklar, taştan da duygusuz insanlar!» Joseph
yalvardı, yakardı, atalarından, İsrael’in ödevinden, nelerden
söz etmedi. Ama hepsi boştu, dinleyen yoktu onu.
Artık savaş yeniden başlamıştır. Romalılar ikinci surla
Antonia burcuna saldırıyorlardı, ama onlar kutsal Tapmağa
böyle yaklaştıkça Yahudilerin direnmesi de artıyordu. Gece
leyin gizlice, duvarlar üzerinden, lâğımlardan, gizli yollar
dan dışarı sızabilenler, şehre birazcık yiyecek getirmeye ça
lışıyorlardı. Titus bunu önlemek için, her yakalanan, ya da
kendilerine sığman Yahudi’nin çarmıha gerilmesini emretti.
Günde beş yüz kişi bu korkunç işkenceyle öldürülüyordu.
Bir yandan kuşatma ve savaş için, bir yandan da çarmıhla
rın kurulması için boyuna ağaçlar kesiliyordu. Sonunda ne
y^miş ağacı, ne de zeytinlik kaldı. Bir vakitler baştan başa
zeytinlik olan Zeytun dağı, çırılçıplak bir tepeydi artık.
Bütün yeşilliklerinden yoksun kalan bu bahtsız toprakların
üzerinde dayanılmaz bir korku vardı: Çarmıha gerilenlerle,
şehirde ölüp, duvarlardan aşağı atılanların çürüme kokısu.
Çarmıh korkusunu bile gölgede bırakan açlık, birçoklarını
gene de dışarı kaçmaya zorluyordu, ama Roma askerleri, el
lerine geçenlerin hemen karınlarını yarıyor ve değerli taş.
ya da altın yutmuş olup olmadıklarını araştırıyorlardı. Ti
tus bunu öğrenince o kadar kızdı ki, bütün bir yardımcı as
ker kıtasını öldürttü. Nihayet çepe çevre şehrin etrafını bir
tabya ile çevirtti. Artık şehir halkı için açlıktan ölmekten
başka beklenecek şey kalmamıştı. Ama Zelot’lar hâlâ Tan
rının mucizesiin bekliyor ve teslim olmuyorlardı. Bir ölü
ye dokunanı bile mundan sayan tsrael oğullarının bu baht
sız torunlarından, ölülerin etini yiyenler bile oldu. Şehir
de sanki canlı ölüler gezinmekteydi, kimsede ayak üstünde
duracak derman yoktu. Bu sırada duvar deliciler ve koçbaş-

lan gece gündüz işüyordu. Titus bu korkulu rüyaya son ver
mek istiyordu artık. Sonunda Romalılar Antonia burcunu
da ele geçirdiler ve temeline kadar yıktılar. Yahudilerin elin-
'de sadece Tapmağın bulunduğu en yüksek kısım kalmıştı.
Titus, buraya taş yağdırıyordu, fakat Tapmağa dokunulma-
masmı emretmişti. Sonunda Romalılar bu kesime de girdi
ler. Boğazlaşma çok kanlı ve korkunç oldu. Titus, Tapınağın
tahtadan kapılarının tutuşturulmasını emretmişti; ama bun
lar yanınca, yangının söndürülmesi emrini dinleyen olmadı.
Askerler içerideki altınları görünce yağmaya giriştiler. Ti-
tus’un gayretleri boşa çıktı ve Tapmak tamamiyle yandı. Sa
dece Kıral Herodes’in sarayına sığman son Zelot’lar, belki
hâlâ bir mucize bekledikleri, belki de düşmanlarından na
sıl olsa merhamet beklemedkileri için son ve ümitsiz savaş
larına devam ediyorlardı. Ama Roma lejiyonerleri, kutsal
bölgeye savaş alâmetlerini, Roma kartalını dikmişler ve ça
bucak yapılan bir sunakta kurban kesmişlerdi. Titus du
var yıkma makinelerini yeniden işletti. Herodes'in sarayı da
yıkıldı ve son müdafileri yıkıntılar altma gömüldü. Artık Ku
düs yoktu, Tapmak yoktu. Tacitus’a göre Yahudilerden 600
bin kişi ölmüştü. Flavius Josephus, yalnız şehirde ölüp de
Yahudilerin duvarlardan aşağı attıklarmm sayısının 115 000
olduğunu yazar. Sağ kalanlar esir olarak Roma'ya götürüldü
ve Titus’un zafer alayında, altından yedi kollu şamdan ve
gene altından sungu masasiyle birlikte geçirildiler. Titus’un
Roma’daki zafer takında hâlâ bunların şeklini görmek müm
kündür.
Artık Süleyman'ın gururlu şehri harabeden başka bir
şey değildi. Buraya ve şehrin çevresine Roma askerleri yer
leşmişlerdi. Halktan geri kalan bir avuç insan da yıkıntılar
da barınıyordu. Eskiden tapmak için alman vergi, şimdi
tanrı Jüpiter Kapitolinus adına toplanmaktaydı. Roma da,
mütaassıp ve kültür düşmanı saydıkları bu milletin gücü

nün tamamiyle kırılmış olmasma sevinmekteydi. Ama bir
çoklarının sandıkları gibi, Yahuda savaşları ve Yeruşalim’in
yıkılmasiyle Yahuda’mn devlet olarak da son bulduğunu dü
şünmek doğru değildir. Ne Yahudiler, hattâ ne de Roma, bu
nu düşünmüyordu. Olaylar bir bakıma da aşırılar ve ılımlı
lar arasındaki bir iç savaştı ve Roma ılımlılara yardım et
mişti. Buradaki aşırılar sosyal yapının aşağı tabakasında
bulunn yoksullarla mütaassıplardı, ılımlılar ise, çağın değiş
tiğini anlayan ve zamana uymanın zorunluluğunu gören ger
çekçi kimselerdi. Bu ikinci grup: soylular, kâhinler, bilgin
hahamlar ve şehrin varlıklı kişileriydi. Bu, doğuştan, ya da
varlık yahut bilgi ile seçkinleşmiş insanlar, Roma impara
torluğunun gölgesi altındaki, milletlerin özgürlük savaşları
nın mutlaka acı bir sonuca ulaşacağını ve böyle davranan-
lacın yok olacaklarını pekâlâ biliyorlardı. Zaten Roma bo
yunduruğu da, iddia edildiği gibi pek ağır değildi. Yahudili
ğin yok olmasmdansa bazı tavizlere razı olmak yeğdi. Ye
ruşalim’in kuşatılmasında, Titus’un ordusunda bu soylu
Yahudilerden de bulunduğunu biliyoruz. Hattâ Titus’un kur
may başkanı Tiberius Aleksander da Yahudi idi, ama oka-
dar Romalılaşmıştı ki, dininden bile çıkmıştı; Yahudi oldu
ğunu söylenmesine bile tahammül edemiyordu.
Artık Yaruşalim’in tapınağı ortadan kalkmış olduğu için,
Yahudi ibadetinde kendiliğinde, büyük bir değişme oldu: Şe
riata göre, yalnız Yaruşalim tapınağında kurban sunulabi
lirdi, bunu da ruhanî sınıfı meydana getiren kâhinler ve ta
pmak hizmetlileri yaparlardı. Tapınak ortadan kalkınca sa
dece kutsal kitabın okunması ve dua kaldı. Bunun yeri de
sinagoglar, yâni havralardı. Zaten Kudüs dışındaki Yahudi
ler, Akdeniz çevresinde böyle birçok «öğrenim Evleri» kur
muşlardı. Burada, bizim softa deyimini kullandığımız insan
lara benziyen, her şeyi Kutsal Kitabın emirlerine uydurma
ya çalışan Hahâmlar bulunmaktaydı. Bunlara farizî’ler

(Arami dilinde ayrılar anlamına) adı veriliyordu. Sonradan
bu deyim «Mürai» anlamında kullanılmıştır. Yahudi dininin,
Yahudi düşüncesinin ve Yahudi sofuluğunun tek mümessil
leri olarak işte yalnız bunlar kaldı.
Romalılar, Yaruşalim'deki Yahudi toplumunu, eskisi gi
bi tanımakta devam ediyorlardı ve bunların dinî gelenekle
rine, her dine karşı olduğu gibi, büyük bir hoş görürlük gös
teriyorlardı. Artık tapmak olmadığı için, Yahudiler sadece
dua ediyorlar —eskiden dua edilmezdi; dua ancak son yüz
yıllarda Yahudiliğe, İranlIlar ve başka milletlerle temasları
sonunda, girmişti— Siyon Tepesine, hac ziyareti için, çıkıyor
lar ve tapınağın ayakta kalmış olan tek duvarı, Ağlama Du
varı karşısında yas tutuyorlardı.
ULEMA DEVLETİ
Artık Yahudilerin önderliğini eline almış olan sınıf için

en uygun deyim olarak «Ulemâ» sözünü kullanabiliriz. Bun
lara bilgin sıfatım veremeyiz, çünkü bütün bilgileri Tevrat
ve Talmut içinde kalmaktaydı. Yuhannan ben Sakkai, za
manının en ileri gelen din ulemasmdandı. Farizî partisinin
önderlerindendi ve Sanhedrin’in üyesi idi (Yahudilerin ön
ce Yeruşalim’de, sonra Yamnia’da bulunan en yüksek dinî
kurulu ve mahkemesinin adı budur. Bunun, hepsi din ule
mâsından olan 72 üyesi vardı.) Yaruşalim'in kuşatılması sı
rasında, aşırıların ve sosyal reformcuların elinden kurtula
rak Romalılara sığınmıştı. Titus ona, kıyıya yakm bir şe
hir olan Tamnia’da yer verdi. Bu bilginin etrafına çabucak
büyük bir kalabalık toplandı ve çok geçmeden Yamnia yeni
dinî merkez halini aldı. Yuhannan burada, Yaruşalim’de en
yüksek mahkeme görevini de taşıyan Sanhedrin’i, bir çeşit
fetvahane ve din işlerinde en yüksek mercii olarak yeniden,
ve gene 72 üyeli olarak kurdu. Tabü artık yargılama tama-

miyle Roma makamlarına geçmişti. Yuhannan ben Sakkai’-
nin kurduğu Sanhedrin, tapınağı, baş kâhini, hattâ kâhin
sınıfı bile kalmamış olan ve Akdeniz’in bütün çevresine da
ğılmış Yahudilere yeni bir dinî merkez oldu ve onların dinî
hayatlarına yepyeni bir şekil verdi. Artık Yahudi dini, en
eski devirlerin barbar âyinlerinden, kanlı kurbanlardan arın
mıştı. Romalılar bu gelişmeyi yalnız hoş görmekle kalmadı
lar, Herodes Kıral sülâlesinin çok geçmeden sönmesi üze
rine Sanhedrin’i, Yahudiliğin mümessili olarak kabul etti
ler. Yahudi din bilginlerinin, en seçmelerini içinde toplayan
bu kurum, hem Yahudiler arasında, hem de onların dışında
büyük bir itibar kazandı. Onların herhangi bir mesele üze
rindeki yargılan, her yandaki Yahudilerce, itirazsız kabul
edilmekteydi. Sanhedrin’in başkam, aşağı yukan «Prens» an
lamına gelen «Nasi» unvanım taşırdı, zamanla bu mevki ba
badan oğula geçer oldu. Yahudi olmıyanlar Nasi yerine Pat
rik demekte ve Yaruşalim tapmağının yıkılmasından önce
baş kâhine gösterilen saygıyı, ona göstermekteydiler. Yu
hannan ben Sakkai ve onun çömezleri de Farizîliği pekiştir
diler. Yahuda devleti ortadan kalkma tehlikesini işte bu, şe
riata sıkı sıkı bağlanma taraflısı ulemâ sayesinde bir za
man için atlatabildi. Ama bu sâkin ve kimsenin engellemedi
ği gelişme çok uzun sürmedi, daha M.S. 2. yüzyılda çok ağır
sarsıntılar geçirdi. Zelot partisiyle ihtilâlcilerin yenilgisi ve
Yaruşalim’in zaptı sırasında kurtulan, ve ya İsenderiye, ya
da Mezopotamya’daki kudretli Yahudi cemaatlerine sığman
aşırılar vardı. Bazıları da Kuzey Afrika’ya ve Kıbrıs’a kaç
mışlar, oralardaki Yahudi cemaatleri arasında izlerini kay
bettirmişlerdi. Ama aşın düşüncelerinden hiç bir şey kay
betmiş değillerdi. Buralarda da ihtilâlci fikirlerini yaymaya
devam etmişlerdi; hattâ Yeruşalim’in ve Tapmağın elden git
mesi onların Roma’ya düşmanlığını daha da körüklemişti.
Tapınaksız ve kurbansız bir dini de asla kabul edemiyorlar

dı. Roma’da çetin imparatorlar hüküm sürdüğü sürece, İm
parator Vespasianus, Titus ve onun çok sert tabiatlı karde-
.şi Domitianus’un günlerinde, Yahudiler arasında hiç bir kı
pırdama olamadı. Ama yumuşak huylu Nerva’nm kısa süren
îparatorluğu sırasında, ihtilâlcilerin biraz teşkilâtlanmış ol
dukları anlaşılmaktadır. Ondan sonra imparator olan, îs-
panyalı Trajan, doğuda Part’larla savaşla uğraşırken bütün
Diaspora’da. (Yahudilerin çeşitli yerlerde, özellikle İskende
riye ve Babil’de meydaan getirdikleri topluluklar) birden
ayaklanma oldu, ana yurtta, özellikle köylüler de buna ka
tıldı. Yukarıda adı geçen Yahudi tarihçi, Josephus Flavius
(Bu ikinci adı, kendisini affetmiş olan Vespasianus’a karşı
minnetini göstermek için almıştı. Vespasianus'un bir adı
da Flavius’tur). Kudüs’ün yıkılışım bütün ayrıntılarıyla an
latır, ama bu son facia üzerine elimizde, o zamanın Roma
ve Yunan yazarlarının kısa notlarından başka bir kaynak
yoktur. Bunlara göre Kıbrıs ve Kyrene’de Yunanlı halka,
Romalı memurlara ve tüccarlara hücum edilmiş, birçok in
san öldürülmüştür. Aynı haller İskenderiye dolaylarında da
geçmiştir. Ama en kötüsü Mezopotamya’da olmuştu: Roma
lejiyonları, Parth’lara karşı savaşırken, Yahudiler de, onla
ra arkadan saldırmışlardı. Bunun Roma’nm gücünü kırmak
için plânlı bir hareket olduğu anlaşılmaktadır. Ama, Roma
şimdi kudretinin en yüksek noktasındadır. Trajan Maure
tania’lı süvari kıtaları komutam Lucius Quinetus’a, Mezo
potamya'daki isyanı bastırmasını emreder. Bu emir çok kan
lı bir şekilde yerine getirildikten sonra da bu adamı, asî
köylüleri yola getirmesi için Yahuda’ya vali yapar. Zelot’ların
Kuzey Afrika’da, Kıbrıs’ta ve Mısır’da yaptıklarının acısı da
gene çok kanlı bir şekilde çıkarılır. Bundan sonra gene bir
durgunluk devrinin geçtiğini görüyoruz. Ama, on iki yıl ka
dar sonra Hadrian, Roma vilâyetlerini gezerken, Yaruşalim’
in harabelerini görünce, burasını imar etmek istemişti. Bu

rada artık Aelia Capitolina adını alacak yepyeni bir şehir ku
rulacaktı. Eski Süleyman Tapınağının bulunduğu yere de Jü
piter Capitolinus adına bir tapınak yapılacaktı. Yaruşalim’in
bu en kutsal yerinin böyle bir putperest tapmağı için kul
lanılışına Yahudiler, elbette asla tahammül edemezlerdi. Üs
telik daha önce de Domitianus’un, hadım etmeyi yasaklayan
emri yanlış anlaşılmış ve Yahudilerde olduğu gibi başka sa
mı milletlerde de dinî bir ödev olan sünnet de yasaklanmış
tı. Bu, Yahudiler için, Yahve ile olan andlaşmayı bozmakla
birdi. Bu iki darbe karşısında, Yahudilik bir kere ve sonun
cu olarak şahlandı. Romalılar, dinî inaçlara karşı o kadar
anlayışlı oldukları halde, Yahudilerin kızmalarının sebebini
anlamıyorlardı, öyle ya, Hadrianus, harap bir şehrini gü
zelleştirmek istemekte, daha önce Domitânus da hadım et
mek gibi insanlık dışı bir davranışı yasak etmiş bulunmak
tadır. Bunların beğenecek yerde, karşı gelmek nedendi? Bu
anlaşmazlık yüzünden, bin bir belâdan arta kalmış Yahu
diler yeniden silâha sarıldılar. Belki Zelot'lardan kalanlar da
gene yangına körükle gitmişlerdi ama bu sefer dâva bütün
milletindi. Daha Sanhedrin ve onun başındaki Nasi, Roma
ile müzakereye girmeye ve; çok zor da olsa, çıkar bir yol
aramaya girişmeden olanlar oldu. Bu seferki isyanın başın
da Simeon Bar Kohba adında, gerçekten üstün bir önder
bulunuyordu. Amacı, Yahuda devletini tamamiyle bağımsız
olarak yeniden canlandırmak, Yaruşalim'i ve Tapmağı ye
niden kurmak, kurbanları ve kâhinlerin dinî görevlerini ia
de etmekti. Bar Kohba’nın gerçekten büyük bir önder oldu
ğu anlaşılmaktadır. Zamanının en bilgili ve en hatın sayılan
din bilgini Akiba ben Yosef bile, Farizî ibadet tarzının ortar
dan kalkması ve eski ibadetin tekrar canlanması için uğra
şan bu adamla işbirliği yapmış ve sonunda Romalılar tara
fından idam edilmiştir.
Roma önce bu isyanı pek mühimsemedi, ve bastırılması

nı valiye bıraktı. Simeon Bar Kohba (Bar Kohba İbranice
Yıldız oğlu demektir) Akiba tarafından, Yahudilerin bek
ledikleri Mesih olarak ilân edildi ve «Yeni İsrael» devletinin
başına geçti, hükümdarlığının ve «îsrael’in kurtuluşunun;'
ilk yılım yeni tarih başlangıcı olarak ilân etti. Üzerinde «İs
rael Kıralı Simeon» ibaresini taşıyan paralar bastırdı. Ya-
ruşalim’in yeniden kurulmasına başlandı, tapmağın yapıl
masına da girişildi. Kâhinler yeniden ortaya çıktı. Simeon’un
ustaca taktiği sayesinde valinin kuvvetleri gerilla savaşlarıyla
Yahuda ve Suriye’den uzak tutulabildi. Ama sonunda impa
rator Hadrian, tecrübeli generallerinden Julius Severus’u bü
yük bir kuvvetle Simeon’a karşı yolladı. Romalılar bütün
memleketi taradılar; son mukavemet yuvası da M.S. 135 de
düştü. Simeon Bar Kohba, bu çarpışmada öldü. Romalıların
Yeruşalim’e verdikleri ceza, Kartaca’ya verilen kadar kor
kunçtu. Şehrin harabeleri yerle bir edildi ve sabanla sürüldü.
Savaşın sonlarında komutayı bizzat eline almış olan Had
rian, plânlaşmış olan Aelia Capitolina'yı kurdu ve Siyon
tepesi üzerine de Jüpiter tapmağı yapıldı. Artık bu şehre Ya
hudilerin girmesi idam cezasiyle yasaklanmıştı. Sadece yı
lın bir gününde, bir zamanki tapmağın kalan tek duvarım
ziyaret edebilecekler ve orada ağlayabileceklerdi. Yahudiliği
yok olmadan koruyan, belki de, şeriatlarının yanı sıra bu
ağlama duvarıydı; iki bir yıla yakın zaman onlar bu duva
rın dibinde ağladılar ve göçüp gitmiş olan devletlerini andı
lar. Tarihte buna benzer bir bağlılık ve vefa görülmüş de
ğildir.
Bu savaşm kurbanları sayısızdı. Yahuda ve Samariya’da
hemen hemen insan kalmamıştı; her taraf çöl haline gelmiş
ti. Asîlerden ele geçenler esir olarak satıldı. Pazara o kadar
çok esir birden dökülmüştü ki, fiatlar o zamana kadar gö
rülmedik derecede düşmüştü. Hattâ Yahuda’nuı adı bile si

lindi; burası artık Yahuda değil, Filistin idi.
O günden sonra ne İsrael, ne Yahuda, ne de Yaruşalim
kaldı. Yahve’nin kutsal tapmağının bulunduğu yerde Jüpi
ter’le Venus’unp tapmakları yükseliyordu. Hadrian'ın gaza
bı o kadar büyüktü ki, Romalıların asla yapmadıkları bir şe
yi de yaptı: Hellen - Lâtin dünya görüşünün bu uzlaşmak
bilmez hasmını, Yahudi dinini yasak etti. Bu tektanrıcı din
yok olmalıydı onca. Daha önce yasak edilmiş olan sünnetin
yanısıra, bütün dinsel kurallar, ta sabbat günü dinlenmiye ve
yiyecekler hakkında hükümlere kadar yasaktı. Tevrat öğreti
mi ve Farizî’lerin büyük bir gayret ve başarı ile sürdürdük
leri din yayma da yasaktı. Hadrian, bunu Yahudi dinine düş
man olduğu için değil, bu çıbanı tamamiyle ortadan kaldır
mak için yapıyordu, bununla Yahudilerin savaş ruhunu da
kırmak amacını güdüyordu. Üç yıl sonra Antonius Pius im
parator olunca bu yasaklar kaldırıldı, Yahudilere dinsel öz
gürlüklerini geri verdi. Sünnetle hadım etmenin birbirine
karıştırılmasından doğan anlaşmazlık da ortadan kalktı.
Ama Antoninus Pius da Yahudilerin din yaymaları yasağını
devam ettirdi. Sünnet de ancak Yahudi soyundan olanlar
için ysak değildi. Böylece Yahudi olmayan birinin sonradan
Yahudi cemaatine katılması ve Yahudiliğin yayılması imkânı
ortadan kalktı. Tektanncılık artık Yahudiler tarafından ya
yılamazdı, ama yeni doğan Hıristiyanlık bu düşünceyi ev
rensel hale getirdi, sonunda İslâmlık buna en açık ve yüce
anlamım verdi.
SALT DİN DEVLETİN
Yahudiliğin şaşmaya değer hayat gücünün en belirli ör

neklerinden biri, bu korkunç felâketlerden sonra da San-
hedrin’in ve onun başındaki Nasi’nin varlıklarının deşam
edişidir. Zelot’lar hareketinin kanlı sonucu ve Simeon Bar

Kohba’nın kısa süren bağımsızlığı sırasında, Yohannan ben
Sakkai’nin kurduğu Sanhedrin, olaylara karışmamıştı. Ya
vaş yavaş ve büyük bir sebatla, Farizı Yahudilik yeniden
doğruldu. Belki de Antoninus Pius’un tolerans politikasında
Sanhedrin’in çabalarının etkisi de olmuştu. Yahudiliğin or
tadan kaldırılması için yapılanlar boşa çıkmıştı. Gerçi İsra-
el ve Yahuda tarihinin en önemli kısımlarının içinde geçtiği
yerler harap olmuştu ve buralarda artık Yahudi kalmamıştı.
Ama buna karşılık, o zamana kadar küçümsenen ve tarihte
yeri bile olmayan Galilea yavaş yavaş, Yahudiliğin odak nok
tası haline geldi. Fikir hayatının merkezi, yüz yıl önce, Anti-
pas tarafından Taberye gölünün batı kıyısında kurulmuş
olan Tiberyas şehri oldu. Sanhedrin buraya yerleştiği gibi,
medreseler de kuruldu. Şimdi bütün Galilea’da yüzlerce Si
nagog açılıyordu. Yahudiliğin bütün aristokrasisi, kâhin ve
savaşçı soylular, Titus ve Hadrian zamanındaki iki kanlı sa
vaşta ortadan kalkmışlardı. Zelot’lar ve Bar Kohba isyanla
rına en fazla karışmış olan toprak ağaları da artık yoktu.
Şimdi halkın yönetici tabakasını sadece Farizî ulemâsı teş
kil etmekteydi; bunları Roma’ya karşı Sanhedrin temsil edi
yor ve hükümdarlar gibi muamele gören Patrik, yâni Nasi
Roma imparatorluğu içinde en saygı görenlerden biri bulu
nuyordu. Bu garip topluma insanın Platon’un düşündüğü
bilgeler delveri diyeceği gelir: Gerçi bu bir devletti, ama ne
ordusu, ne tapmağı, ne de ibadet merasimi vardı. Bu sıkı
bir birlik halinde, kendi kanunları ve dinî işlerde mahkeme
leriyle, bir toplumdu. Bu, Tevrat devleti idi. Anlaşıldığına
göre, Yahudiliğin bu yeni yaşayış tarzı, Babil’de de, isyan
Trajan tarafından kanlı bir şekilde bastırıldıktan sonra, ku
rulmuştu. Artık burada da .dinsel işlerde, kendi şeriatları
câri olan, Aramı dili konuşan kapalı bir toplum bulunmak
taydı. Burada da din ulemâsı ve önemli medreseler bulu
nuyordu, toplumun yaşayışına bunlar düzen vermekteydiler.

Babil Yahudiliğinin başında da «Reş Galutha» yâni «Tutsak
lık Başı» unvanım taşıyan bir dinî prens vardı. Yahudi top
lumu burada, devlet içinde bir devlet gibiydi, hattâ cinayet
dâvâlarma bile kendileri bakabiliyor ve idam cezası verebi
liyorlardı. Yahudilik, âdeta anayurt dışında yeni bir hayata
kavuşmuştu. Bu, M.S. 5. yüzyıla kadar sürdü. Ondan sonra
da Yahudiliğin devlet hayatı kesin olarak sona erdi.
Biri Filistin’de, öteki Fırat kıyılarındaki bu iki Yahudi
topluluğundan, Mezopotamya’daki çok daha önemliydi. Anar
yurttaki Yahudilerin sayısı savaşlar, katliamlar ve esaret
yüzünden çok azalmış, buna karşılık, öteki hem daha az za>
rar görmüş, hem Filistin’den kaçan Yahudilerle daha da ka-
labalıklaşmıştı. Bundan başka, Parth’lar devleti bunları ra
hat bırakmıştı. Bu sebeple fikir hayatı daha gelişmişti, ama
gene de, Filistin’deki Sarihedrin ve din ulemâsının tefsirleri
ve fetvaları Yahudilerce daha makbûl tutulmuştur.
TALMUD’UN MEYDANA GELİŞİ
Filistin'de Galilea'daki Sanhedrin en aprlak devrini Na-

si Yuda (M.S. 125 - 217) zamanında yaşadı. Bu taçsız hü
kümdara «Rabbi» yâni «Ustad» dendi, ki bu hemen hşmen
günümüzün «Doktor» Unvanının yerini tutar. Bütün Yahudi
din bilginleri için bu ünvan kullanıldığı gibi, günümüzde Ba
tıdaki hahamlara da Rabbi, derler. Haham ve çoğulu olan
Hahamın yalnız doğuda kullanılan bir deyimdir.
Bu Nasi Yuda’nın, İmparator Marc Aurel’le dost olduğu
rivâyet edilir. Bunda biraz mübalâğa olsa bile, gene de Rab-
bi’nin bu İmparatorun teveccühünü kazanmış olduğu anla
şılmaktadır. Bu Nasi’nin zamanında Filistin'de barış hüküm
sürmüştü ve bu sayede akademik çalışmalar gelişebilmişti.
Ama Rabbi Yuda bu durgunluk devrinin böyle sürüp gidemi-
yeceğini biliyordu. Eğer Yahudilerin bu düşünce merkezi de

Kudüs’ün âkibetine uğrarsa, bütün Roma İmparatorluğu
içine dağılmış olan Yahudiler, artık eriyip gideceklerdi. Na-
si Yuda bunun tek çaresi olarak, bütün geleneksel öğretile
ri biraraya toplayan, Yahudilerin yaşayışlarını düzenliyecek
bir kitabın hazırlanmasını düşünüyordu. Yahudi fıkhım da^
ha önce de hazırlayanlar olmuştu, ama bunlarda çelişmeler
vardı. Sanhedrin var oldukça bunun önemi yoktu, çünkü
şüphede kalman noktalar için daima fetva alınabilirdi; ama
ya Sanhedrin ortadan kalkarsa?
Rbbi Yuda’nın hazırladığı «Mişna» hem daha önceki .ka
nım hükmüne giren fetvaları, hem de kendi maiyetindeki
Rabbi’lerin verdiklerini bir araya toplamaktaydı. Çok temiz
ve akıcı bir İbranice ile yazılmış olan bu kitap altı bölüme
ayrılmıştı:
Zeraim (Tohum): Tevrat’taki, fakirler, kâhinler ve Le-
vililerin hasattan payları üzerine olan hükümleri ele alır ve
açıklar. Tarıma dair bütün hükümler de bu bölümdedir.
Moed (Belirli vakitler): Tevrat’ta bulunan, ya da ağız
dan ağıza gelen, Sabbat.’a, bayram günlerine, uruçlara ve Ya
hudi takvimine ait hükümleri içine alır.
Nahsim (Kadınlar): Evlenme, boşanma, kadın erkek
münasebetleri üzerine olan hükümler bu bölümdedir.
Nezikin (Zarar): Bu bölüm Yahudilerin hukuk ve ceza
kanunlarıdır.
Kadoşin (Kutsa şeyler): Tapmak hizmetleri, kâhinlerin
ödevleri, kurbanlar üzerinedir.
Taharoth (Temizlenme): Dinsel temizlik ve murdarlık
üzerinedir. Bunda kişilerin ve nesenelerin temizlik ve mun
darlığı tartışılmaktadır.
Mişna, çok geçmeden en önemli din kitabı oldu ve da
ha Nasi Yuda’nm sağlığında Filistin’de de Babil’de de med
reselerin ders kitabı haline geldi. Artık ağızdan ağıza gelen

öğretilerin kaybolma tehlikesi kalmamıştı.
Ama Mişna’nın içine almadığı öğretiler çoktu. Bir yan
dan bunların, bir yandan da Mişna’mn kılı kırk yararcasına
incelenmesi ve tefsirleriyle iki muazzam eser meydana gel
di: Filistin ve Babil Talmud’ları. Bunlardan Babil Talmud’u
Kudüs Talmud’unun sekiz katı daha büyüktür.
Talmud, Yahudilerin temel din kitabı oldu ve onları ay
rılıklara, çekişmelere düşmekten korudu. Her iki Talmud’a
ansiklopediler gözüyle de bakabiliriz. İsrael oğullarının bü
tün bilgilerini bunların içinde bulmak mümkündür. Halbu
ki önceleri Tevrat’ın yamnda ikinci bir yazılı kitabın bulun
ması büyük bir günah sayılmıştı. Eğer bu düşünce yenilme-
seydi, Yahudi dini çoktan silinip gidebilirdi. Talmud’da, ağız
dan öğretilenlerin yazıya dökülmesi üzerine olan yasak bile
kayıtlıdır ki, bu da Rabbi’lerin ne kadar tarafsız davrandık
larını, öğretilerden hiçbirini kaydetmeden geçmedikleri açık
ça gösterir. Ama bu yazıya dökme yasağının bulunduğu say
fada şunu da okuyoruz: «İsrael’de bütün öğretinin kaybol-
masındansa, tek bir öğretinin, (Yazıya dökme hakkmdaki-
nin) elden gitmesi daha hayırlıdır.»
Ağızdan öğretiler özellikle o zamanlarda daimî bir teh
like içindeydi: Ne de olsa küçük bir zümre olan bilginle
rin yok oluvermeleri işten bile değildi. Beri yandan, elde
Tevrat halsa da, hükümlerinde, ağızdan gelen öğretiler ol
madan uygulanamıyacak kadar büyük boşluklar bulunuyor
du. önceden de gördüğümüz gibi, Tevrat'ın yazılışı sırasında
içine giren çeşitli rivayetlerin ve siyasî sebeplerle katılmış
olanların sık sık birbiriyle çeliştiklerini de hesaba katarsak,
hele İbranicenin yerini Aramî ve Yunan dillerinin aldığım,
İbranîcenin konuşma dili olmaktan çıktığını da düşünürsek,
'Talmud’un ne büyük bir görevi yerine getirdiğini anlarız.
Tevrat’ın içinde, ayrıca bir de ağızdan buyruk bulundu
ğunu anlatan sözler vardır. Meselâ: «O zaman Rabbin sana

verdiği sığırlarından ve sürülerinden, sana emrettiğim gibi
obğazlayacaksımz.» (Tesniye 12. 21) şu halde hayvan boğaz
lama şekli bir geleneğe bağlanmış bulunmaktadır. Ama bu
gelenecek, ya da ağızdan öğreti Talmud’a gelinceye kadar
yazıya dökülmemişti.
Burada Sabbat ve bayram günlerinden de birkaç örnek
verelim: Sabbat (Şabbat) gününde iş görmenin yasak oldu
ğunu biliyoruz. Ama bunun smırı nedir? Hangi işler yasak
tır? Sabbat’ta ateş yakma yasağının ayrıca belirtilmiş olma
sının sebebi nedir? Acaba Sabbat'tan önceki günde yakılan
ateşin ışığından ve sıcaklığından faydalanmak da yasak mı
dır? Uruç günlerinde, kimler bundan istisna edilebilir? Çar
dak bayramında, kulübeler hangi bitkilerden yapılacaktır?
Böyle sonsuz sorular boyuna ortaya çıkmıştır. Suçlar ve ceza
lar alanında da iş böyledir. Boyuna değişen hayat şartları,
yeni yeni tefsirleri zorunlu hale koymuştu. Talmud’da dai
ma: «Rabbi (Efendi, Üstad) falan dedi ki», ya da «Rabban
(ustadadlar) falan ve filân dediler ki,» diye tefsiri yapan,
ya da fetvayı verenlerin adları belirtilmektedir. Bu tefsirler
hemen daima bir tartışma sonucu olarak yazılıdır. Babil Tal-
mud’u M.S. 6. yüzyılda tamamlanmıştı. Yalnız bunda 2500
den fazla din bilginin adı geçmektedir. On iki büyük cil tu
tan bu önemli eser üzerinde biraz bilgi vermek faydalı ola
caktır kanısındayız:
Talmud, kendi içine kapanmış bir toplumun ruh duru
munu tamamiyle yansıtır. Bunda ahlâk felsefesi, metafizik
düşünceler aramamalıdır. Hattâ ibadet merasimine dair de
bir şey bulunmaz. Talmud’un ahlâk öğretileri, içlerinden bir
çoklan gerçekten yüce bir üstünlüte ise de, gene de pratik
hayattaki davranışlar üzerine kurallardan başka bir şey de
ğildir. Talmud’un içine aldığı şeylerin belli başlıkları, yuka-
nda da belirttiğimiz gibi, yiyecekler üzerindeki yasaklar
(Haram ve helâl yiyecekler), temizlik kanunları (dinsel te

mizlik), sünnet, Sabbat hakkındaki hükümlerdir. Bunlar
da, bilgin hahamların bitmez tükenmez tartışmalarıyla için
den hemen hemen çıkılmaz ayrıntılara boğulmuş durumda
dır. Talmud esas bakımından iki bölüme ayrılır: Tevrat’m
tefsirlerine dayanan ve bayramlar, törenler, vergiler, kur
banlar, temizlik ve bunun gibileri toplayan daha önce sözü
nü ettiğimiz Mişna (öğreti) ve Mişna'daki bütün maddeler
üzerindeki tartışmaların derlenmesi olan Gemara (Tamam
layan). Gemara’daki açıklamaların da ayrıca bir açıklaması
vardır ki, bunun adı da Midraş, yâni araştırmalardır. Ama
bu kitap asıl Talmud'dan sayılmaz. Gemara (Ki asıl buna,
dar anlamıyla Talmud adi verilir) M. S. 250 ile 400 yılları ara
sında Filistin’de ve 550 ye doğru Babilonya’da Sura’da son
şeklini almıştır. Babil ve Yeruşalim Talmud’lan (Yeruşalim
Talmud’u daha muhafazakâr ve gelenekçi, Babil Talmud’u
daha geliştiricidir.) İkinci bir bölünüşe de tâbi tutulur: Hag-
ga’da ve Halaha. Halaha, kanunları ele alan, naslar koyan,
Haggada ise menkibeler, efsaneler, hikmetli sözler ve Yahu
di folklorundan kısımlar ve vaızları içine alan bölümlerdir.
Haggada’da her anlatılan, kıssadan hisse amacını güder.
Ama bu bölünüşler de tamamiyle birbiriyle karmaşıklaşmış
bir haldedir. Bundan da anlaşılacağı gibi Talmud, din üze
rinde açık bilgiler verecek bir eser olmaktan çok uzaktır.
Bitmez tükenmez tartışmalar, içinden çıkılmaz sözde açık
lamalar, kelime oyunları ve akıl almaz sonuç çıkarmalarla
doludur Talmud. Ama yüce düşünceler ve gerçekten hayran
lık uyandıracak maksimler de eksik değildir bunlarda. Beri
yandan, o eski çağlardaki yaşayış hakkında bitmez tükenmez
bir kaynak olması da yabana atılacak şeylerden değildir. Me
selâ vaktiyle Kudüs’te genel helâlar olduğunu, sokak süpürü-
cülerin çalıştırıldığım bile, Talmud'da bir vesile ile söyleni-
verenlerden öğrenmiş bulunuyoruz.
Yukarıda dediğimiz gibi, Talmud’daki bütün bölümler

önceleri öğrenciler tarafından, öğretmenlerinin ağızlarından
çıktığı gibi ezberlenmişti. Bu öğrenciler. «Bir damla suyu
bile sızdırmayan, kireç sıvalı sarnıçlar gibi» olmak zorun
daydılar.
Talmud’da neler üzerinde fikir yürütülmüş olduğunu an
latmak için birkaçını buraya alalım: Ağaçların verdiği, ya da
tarlalardan elde edilen ürünlerin, ham olarak ağaçtan dü
şenlerin, sirke, süt, çekirge ve bunun gibi yüzlerce şeyin yen
mesinde şükran dualarının ne yolda olacağı ayrı ayrı sayıl
maktadır. Bunlarda yapılacak en ufak yanlış duanın hüküm
süz kalması, hattâ Tanrı’ya hakaret anlamına gelmesi de
mektir. Bu kelimelere tapmayı eski Mısırlılarda, Babilliler-
de, Hellenlerde ve Romalılarda da görmekteyiz; onlarda
da duaların harfi harfine tekrarlanması gerekirdi. Talmud’
da yer alan en önemli konulardan biri de Sabbat günü din
lenme idi. Bu günde otuz dokuz çeşit iş yasaktı; bunların ara
sında bir ipliği düğümlemek, bir düğümü çözmek, iğneyi, di
kiş için iki defa kumaşa batırmak (bir keresi yasak değil!)
iki harf yazmak bile vardır; ama yazının kalmayacağı, me
selâ kum, toz, gibi şeylerle, ya da meyva suyuyla yazmak ya
sak değildir. Işık söndürmek de ancak, puta tapanların, hay
dutların, cinlerin korkusundan, hastaların rahatsız olmama
ları, ışıkta uyuyamamak yüzündense günah sayılmaz, ama
kandilin yağının, ya da fitilin ziyan olmaması için yapılırsa
günahtır. Tabiî, Sabbt gününde yemek pişirilemez, onun için
bir gün önceden yemeklerin hazırlanması gerektir. Fakat
bunları ısıtacak şeylere, meselâ sıcak küle koymak haramdır,
çünkü bu da bir çeşit pişirme sayılır... Sabbat. günü bir şe
yin bir yerden başka bir yere taşınması da yasaktır; ama
Mişna, yiyeceklerin evin kapı eşiğine konmasını ve oradan
F. 21
alınmasını mubah saymaktadır, çünkü «Eşit hem eve, hem

de sokağa dahildir.» Bundan başka ağızla, ayakla., dirsekle,
saçla bir şeyi taşımak da yasaktır. Bu yüzden, Yahudiler için
cumartesi günü ağzmda takma diş bulundurmalım mubah
olup olmadığı derin tartışmalara konu olmuştur. Sabbat’ta
ancak iki bin arşm, yâni dokuz yüz metre yol gitmeye izin
vardır. Fakat eğer Sabbat yolunun, yâni dokuz yüz metre
nin, sonuna iki öğünlük yiyecek konacak olursa daha dokuz
yüz metre gitmeye izin vardır, çünkü, Talmud’a göre, iki
öğünlük yiyeceğin durduğu yer de artık bir ev sayılır. Tal-
mud’da, «Hile i Şer’iye»lerle işin kolayım buluveren, böyle
nice hükümler vardır. Buna karşılık bazı hahamlar, Sabbat
yasaklarını o kadar ileri götürmüşlerdir .ki, bunlara. ..göre.^
cumartesi günü şehri düşmanlara karşı savunmak, bir_has-
taya hekimin yardımı, kendini yangından kurtarmak bile,
yasaktır ve bunların hepsi de Talmud’jda bulunmaktadır.
Tanrı’mn resmini yapmamak yasağı da o kadar ileri var3ı-
nlmıştır ki, bu yüzden, daha sonraları Yahudilik tamamiyle^
kendi kabuğuna çekilme ve içinde yaşadığı milletlerce ...ya
bancı, hattâ düşman gözüyle görülme durumuna düşmüş
tür. İlkçağda Yahudilerin bu hali, başkalarına bir muamma
gibi görülmüş, hattâ onların gizli ve herhalde çok çirkin bir
Tanrı heykeline, meselâ bir eşek kafasına, taptıklarına ina
nılmıştır. O çağlarda resimsiz bir tapma, tanrısızlıkla eşitti.
Bunun aslında Tanrıyı yüceltmek olduğunu Romalılar anlı-
yamazlardı. Ama Yahudilerin, özellilke bu noktada hiç hoş
görürlükleri yoktu: Romalıların egemenliği altmdalarken,
Kudüs’te geçen paralarda imparatorun resminin bulunma^
ması, Roma askerlerinin kalkanlarında kartal arması taşı
mamaları gerekmişti. Kıral Herodes’in sarayı hayvan resim^
leriyle süslü olduğu için halk bu sarayı yıkmıştı. Ama bun
lara bakarak Talmud’un gerçekten çok güzel ve üstün dü-
şüncelerden yoksun olduğu gibi yanlış bir düşünceye kapıl-
manialıdır. Bunda, zamanından çok ileri fikirlere bol bol

rastlanır.
Şunu unutmamalıdır ki Talmud, Yahudilerin kutsal ki
tabı değildir, yalnız Tevrat bu sıfatı taşır. Ama bir din, sa-
dece kutsal kitabiyle değil, yüzyıllar boyunca din adamları
nın kattıklariyle son._şeklini alır. Meselâ Buddha'nın söyle
dikleriyle, günümüzdeki Budistlerin inançları ve ibadetleri
karşılaştırılacak olursa, geçen yüzyıllarda bu dinin nasıl de
ğiştiği, din kurucusunun hiç de akimdan geçirmediği batıl
düşüncelere nasıl boğulduğu görülür. İsa'nın sözleri ve yap-
tıklariyle, günümüzün çeşitli Hıristiyan kiliselerinin davra
nışları arasmda bağlantı aramak hemen hemen boşunadır.
İşte Yahudilik de son ve kesin şeklini böylece ancak M.S.
5.~yüzyılda aldı diyebiliriz. Ama bu şekil artık gittikçe daha
katı bir kabuk haline gelecek ve yüzyıllar boyunca Yahudi-
leri başka milletler içinde, yabancı, sevilmeyen, haklarında
daima korkunç ve acaip iftiralar ve masallar uydurulan bir
toplum haline getirecektir.
Ortaçağda Yahudilik
ORTAÇAĞDA YAHUDİLİK
DOĞUDA
Yukarıda, M.S. 5. yüzyılda Yahudiliğin son özgürlükleri

nin de ortadan kalktığını yazmıştık. Mezopotamya’daki,
Parth’lar zamanında rahata kavuşmuş, Filistin’den gelen
göçlerle nüfusu ve refahı artmış olan Yahudiler, Sasanî’lerin
idaresi altında geçtikten sonra durum değişti. Zerdüşt dini
devlet dini olarak kabul edildi. Mobad denen Zerdüştçü papaz
sımfı Hıristiyanlar ve Yahudileri ezmeye, başka dinden olan
herkesi zorla kendi dinlerine çevirmeye çalıştılar. Bunların
uyguladıkları Zerdüşt dini de, artık eskisi değil, başka ina
nışlarla karışmış, batıl itikatlara boğulmuş bir dindi. Bu du
rumda, Babil diaspora’sının da varlığını sürdürmesine im
kân kalmamıştı. Eğer İslâmlık yetişmeseydi, Mezopotamya'
da Yahudi kalmayacaktı. Babil Sanhedrin’in yaşadığı sü
rede Mezopotamya Yahudiliği büyük din adamları yetiştir
mişti. Filistin’de de durum böyleydi, ama İskenderiye'deki
Yahudi diasporası çok kalabalık olduğu halde, Yunanlılaş-
ması yüzünden, din işlerinde rol oynayamamıştır. Zaten, Yu
nanca konuşulan yerler çarçabuk hıristiyanlaşmıstı.
önceden de söylemiş olduğumuz gibi, Talmud’un bütün
işleri, en küçük ayrıntılarına kadar, din bakımından düzene
koymasiyle şekil alan Yahudilikte bir süre fikir ayrılıkları
hemen hemen olmadı. Hahamlar cemaatları avuçları içinde
tutuyor ve onlara, çektiklerinin kurtuluşları için zorunlu im
tihanlar olduğuun öğretiyorlardı. Dışarıdan gelen baskılar,
bu cemaatleri daha tesanütlü, daha disiplinli bir hale koyu
yordu. İsrael, artık kendi içine çekilmiş, âdeta tariki diinyar

lardan bir millet halinde, şehirlerin kendilerine mahsus ma
hallelerinde yaşamaktaydı. Ancak İslâmlığın yayılması ile
Yahudiler yeniden dış âlemle temasa geldiler ve önlerinde
yeni ufuklar açıldı. Bu yeni özgürlük Talmud’a karşı di
rençlere ve hahamların o kadar zorlukla elde ettikleri so
nuçların tehlikeye düşmesine sebep oldu. Tanrıdan ilham
geldiğini söyleyen kişiler artık mihnet günlerinin sona erdi
ğini ve Davud oğullarının yeniden hükümdar olacağım, Me
sih’in geleceğini söylüyor, reformcular da Talmud’un boyun
duruğundan kurtulmak gerektiğini açıklıyorlardı.
İlk mezhep hareketini, İslâmlığın çıkmasının hemen ar
kası sıra görmekteyiz: Halife Abd ül Melik (685 - 705) zar
matımda Isfahan’lı İsa adında birinin yönettiği bu mezhep,
Mesih inancına dayanıyor ve İsa ile Muhammed’i tanıyordu.
Ahır zamanın yakın olduğunu ilân eden ve geleneksel Yahu;
düikte temelden bir değişme isteyen bu mezhep, ancak yedi .
yıl yaşayabildi. Bundan sonra, birtakım sözde mesihler orta
ya çıktı. Bunlardan, Yemen'de Mesihlik iddia eden biri,. ..isJ-
diasına kendi de o kadar inanmıştı ki, sultana, kendisine
lıç işlemedim bile iddia etmiş ve bunun denenmesi sırasın
da, tabiî, kellesini yitirmişti.
Bu, sürüp giden kışkırtmaların sonunda, 8. yüzyılda bü
yük bir mezhep, Karaim mezhebi doğdu. Bu mezhebin ku
rucusu Hanan ben David 767 yılında Babil’de, gizli bir top
lantıda kendisini «Reş Galutha» olarak kabul ettirdi. Onun
kurduğu mezhep Talmud’u ve Mişna’yı reddediyor, yalnız
Tevrat’a bağlı kalmak gerektiğini savunuyordu. Bu mezhe
bin adı da bu yüzden verilmiştir (Karaim, Kitaba bağlı olan
lar anlamına gelir) Hanan Tevrat’ı kendi düşüncelerine^göre
tefsir etti, Ama mezhebindekilerin bunlara ihânmasım şart^
koşmadı. Herkes kendi görüşüne göre, aynı şeyi yapabilecek^
ti. Karaimlik kendisinden önceki hareketler gibi, az zaman^_
da sönüp gitmedi, aksine, daha sonra gelen düşünürler bu

mezhebin esaslarım sağlamlaştırdılar Karaim’ler günümüz
de Kırım’da, Türkiye’de ve Kuzey Afrika’da hayli kalabalık
tır. Bünlârln "Talmud Yahudiliğiyle olan en önemli ihtilâf
larından biri'de, Karaim’lere göre Filistin’e dönmenin gerek
mesidir. Halbuki bu mezhebin çıktığı sırada hahamlar diaş
pöra hayatiria_üymuşlar ye bunun Tanrının emri olduğu dü
şüncesini benimsetmişler di. Karaim'ler, Filistin’e dönmekle
Yahudiliğin Talmud ve Mişna’nın yüklediği dayanılmaz kül
fetlerden kurtulacağım ve eski saflığına döneceğini söylü
yorlardı.
Karaimler mücadeleci insanlardı. Boyuna, Yahudiliğin
halk inançlarının soysuzlaşmış şekilleriyle savaşmışlardır.
Bu da hahamları sert bir savunma savaşma sürüklemişti;
ama bu da, Yahudi teolojisinde gelişmelere ve Tevrat araş
tırmalarına yol açmıştır. Sonunda Karim’lik ancak dar bir
çevre içinde kalmış, Yahudiliği kendi tarafına çevirememiş-
tir. Kudüs’ün Haçlılar tarafından 1090 tarihinde zaptı, Ka-
raim’lik için ağır bir felâket olmuştu, çünkü bu mezhep üye
lerinin çoğu o sırada Kudüs’te bulunmaktaydı.
Katliamdan kurtulanlar İstanbul’da toplandılar ve ora
dan Avrupa ve Mısır’a fikirlerini yaydılar. İnançlarına so
nuna kadar bağlı kalan Karaim’lerden birtakımı, son yüz
yılda Filistin’e göç etmiş ve orada, Ramle’de Mazliyah koo
peratif köyünü kurmuşlardır.
YAHUDİLERDE TEOLOJİNİN
GELİŞMESİ
Yahudiler Büyük İskender zamanından başlayarak hep

Hellen dünyasının içinde yaşamışlardı. Ama ne gariptir ki
felsefî spekülasyonların ne olduğunu ancak dokuzuncu yüz
yılda ve Araplardan öğrenmişlerdir. Hiç şüphesiz hahamlar
İkinci Tapınak devrinde Yunan felsefesiyle temasa gelmiş

lerdi ve bunun sağladığı imkânları da görmüşlerdi. Ama
Makkabe’lerin zaferinden sonra, puta tapanların işi diye, bun
dan tamamiyle yüz çevirmişlerdir. Dediğimiz gibi, 70 yılında
Titus’un Yaruşalim'i yıkmasından sonra, Yahudiler büsbütün
kendi dünyalarına kapandılar ve Hellen - Roma âleminden
en ufak bir fikri almaktan bile âdeta tiksindiler. Bütün dü
şünceleri tek bir amaca yönelmişti: Milletlerini katkısız ola
rak sürdürmek ve geleneklerini kaybolmaktan korumak. On
lar için tek bir kitap vardı: Eski Ahit. Yahve’nin kendilerine
vermiş olduğu bu manevi kaynak onlara yeterdi ve ondan
her türlü tehlike, işkence ve ölüm karşısmda bile ayrılma
mak gerekti.
İslâmlığın Ispanya’dan ta Orta Asya’ya ve Hind’e kadar
hâkim olduğu devirlerde Yahudiler için durum değişti. Şim
di efendi olanlar da kendileri gibi tek ve görülmez bir Tan
rıya tapıyorlardı. Taassuptan tamamiyle uzak olan Bağdat
ve İspanya halifeleri devirlerinde Araplar, Yunan klâsikleri
ni dillerine çevirenler ve bu, büdiğimiz o eşsiz uygarlıkta
büyük bir rol oynadı. Arap egemenliği sırasında Yahudilerin
sadece dinî dilleri İbranî kalmış, ama Aramî dili ortadan
kalkmıştı, artık hep Arapça konuşuyorlardı.
İşte bu sayede, o zamana kadar kendi âlemlerinde yaşa
yan Yahudiler, birden bire parlak bir ışık içine çıkmış gibi
oldular. İslâm dünyasiyle, artık ürkmeden, temasları sonucu
olarak, Yunan filozoflarının en ünlü eserlerini, bildikleri ve
konuştukları, daha doğrusu ana dilleri haline gelmiş olan,
Arapçadan okuyabiliyorlardı. Pythagoras, Aristoteles, Platon,
Euklides, Plotin ve adları yüzyıllar boyunca kendileri için
bilinmez kalmış olan daha birçok büyük insanların düşün
celeri, sinagoglara kadar yol bulmuştu.
İslâmlık, kendi sayesinde yeniden gün ışığına çıkan
Aristoculuk ve Neo-Plâtonizm’le bir çeşit tartışmaya girdi.
Arap bilginleri, İslâm dini ile Yunan felsefesinin karşılıklı

durumları üzerine eserler yazdılar. Dinde felsefeye karşı sa
vunulması gereken, kaza ve kader, Tanrısal irade ve insan
iradesi, dünyanın yaradılışı, kötülük ve kötülerin cezalandı
rılması gibi noktalar vardı. Felsefeyle oln bu karşılaşmalar
sonucu İslâmlıkta bir iskolastik teoloji, «Kelâm» doğdu
(Arapça söz anlamına). Kelâm, geleneksel akaidle felsefî
görüşleri uzlaştırmak istiyordu. Kelâm’la uğraşan bilginlere
«Mütekellimun» adı verileli.
Ortaçağın ilk Yahudi din filozofları Yahudi Mütekellimu-
nu’dur. Yahudi din bilgini artık, sadece Yahudiliğin ana kay
nağı, Kutsal Kitap üzerinde gittikçe daha karmaşık düşünce
ler yürüten, onun dışında olan bitenlere gözünü yummuş bir
insan değildi; dokuzuncu yüzyıldan itibaren, ama gene an
cak İslâm dünyasında yaşıyan, Yahudi din bilgininin dün
yasında yabancı fikirlere, yabancı mantığa, hattâ yabancı bir
dile (Arapça) yer vardı. Bu yüzyıldan sonraki teologlar, eser
lerini, eskilerin yaptıkları gibi el birliği ve ortalık şeklinde
değil, yalmzbaşlanna ve ünlerinin verdiği güvene dayanarak
yayınlıyorlardı. Biz burada Yahudi din filozofları üzerinde
duracak değiliz, çünkü bu, kitabımızın çerçevesini hayli aş
mak olur. Ama bunlar arasında, Yahudi imanının on üç il
kesini, yâni «Amantü»siinü ilk defa ortaya atan, Rabbi Mo-
se ben Maimon üzerinde birkaç söy söylemeden geçemeye
ceğiz:
RABBİ MOSE BEN MAİMON

(1133 — 1204)
AvrupalIların Maimonides dedikleri Mose ben Maimon

(Araplarda adı: Abu Amran Musa ibn Abdullah) Kurtuba
(Kordova) da doğmuş, ama on üç yaşmdayken ailesiyle bir
likte Ispanya'dan ayrılmak zorunda kalmıştı. Kuzey Afrika’-
da ve Filistin’de geçirdiği yıllardan sonra Mısır’a yerleşmiş

ti. Fostat’ta (Eski Kahire) hekim ve oradaki Yahudi cema
atinin başkanı olarak çalışmıştı. Daha sonra onu Sultan Sa-
lâhattin’in (Eyyubi) hekimbaşı olarak görüyoruz. Rivâyete
göre, ölümünden sonra cenazesi Taberiye’ye götürülmüş.
Onun mezarı olduğu iddia edilen bir yer hâlâ gösterilir. Ya
hudi âleminde gördüğü saygı o kadar büyüktür ki, Yemen'li
Yahudiler Kaddiş duasına onun adını da eklemişlerdir. May-
monides için şöyle bir söz de vardır: «Musa’dan Musa’ya ka
dar, Musa gibi kimse yoktur.»
Mose ben Maimon, Yahudilerin en büyük kelâmcısı,
aynı zamanda en büyük şeriat bilginidir ve bu iki tarafım
gerçekten âhenkli bir şekilde birleştirebilmiştir. Aklı Kül
olan, evrensel Tanrıya inandığı için, evrensel bir düşünceye
sahiptir: Onca evreni kapsayan Tann’nm gözle görünür de
lili insanlığın kendisidir. Ama Yahudi şeriatının sahibi ola
rak da Tanrı, kendi, belirli milletine buyruklarını gönder
miştir. İşte bu, millî din Ve evrensel din anlayışları arasında
ki karmaşıklık, Yahudiliğin ebedî problemi olarak sürüp
gitmiştir ve Mose ben Maimon, âdeta bir ikiciliğin sembo
lü olmuştur. Burada Mose ben Maimon’un «Mişna Şerhi» n-
den küçük bir çeviri vereceğiz:
(Eğilim ve irade özgürlüğü)
«Bir insan için nasıl, yaradılıştan, herhangi bir beceri-

ğe sahip olmak mümkün değilse, tıpkı öyle, menşede bir er
dem, ya da kusurla yaratılmış olduğunu kabûl edilemez.
Ama, bir erdeme, ya da bir kusura eğilimle yaratılmış ola-
büir ve bu yüzden, herhangi bir davranışta bunlardan birini,
ya da ötekini seçmek daha kolayına gelir.
Bunu sana açıklıyorum ki, müneccimlerin uydurup or
taya attıkları saçmalan gerçek olarak almayasın. Onlar id
MUSA ve YAH U D İLİK 333
dia ederler ki, insanın doğuş anı onun erdemli, ya da günah

kâr olmasına sebeptir ve insan, zorunlu olarak ya bu, ya da
öteki yoldan gider. Ama se nşunu bil: Hem dinimizin, hem
de Yunan felsefesinin birbirine uygun olarak öğrettiği, ve
gerçek delillerin de doğruladığı önerme şudur: İnsanlar bü-
tün davranışlarında kendi başlarına buyruktular, onlar için,
kendilerini bir erdeme, ya da bir kusura yöneltecek, dışarı
dan gelme bir zolama, ya da bir etki bahis konusu değildir.,
Sadece"öndâ, bir şeyi zor, ya da kolay hale getiren bir eğilim
vardır; ~ama .Qjıun bir şeyi, yapmaya zorunlu oluşu, ya da onu
yapamayışı asla gerçek edğildir. Eğer insan yaptıklarında
zorunlü~öTsaydı,ô zaman Tann’mn kanunundaki buyruklar
ve yasaklar nedensiz ve faydasız kalırdı, hattâ bütün bun
lar tamamiyle yalan olurdu, çünkü bu durumda insan, yap
tıklarım kendi elinde olmadan yapmış demekti. Gene böyle-
ce, eğitim ve öğretim de, herhangi bir işi öğrenmek de bg-,
şuna olurdu. Bütün bunlar boşuna demekti, çünkü bu dü
şünce taraflılarının inanışlarına göre, insan dışarıdan gelen
bir etki yüzünden şu, ya da bu yolda davranamayacaktır, şu
ya da bu bilgiyi edinemiyecektir ve karakter özellikleri edi-
nemiyecektir. Şu halde, birimizin başkasını, ya da Tanrının,
bizleri mükâfatlandırması, ya da cezalandırması tamamiyle
haksız olacaktır. Çünkü eğer Simon, Ruben’i öldürdüyse bir
zorunlulukla öldürmüştür, öteki de bir zorunlulukla Öldü
rülmüştür; şu halde biz Simon’u nasıl cezalandırabiliriz ve
«âdil ve doğru» olan Tanrı i;in de onu, mutlaka yapması ge
reken ve istese de yapmamazlık edemiyeceği bir şeyden do
layı cezalandırmak nasıl mümkün olabilir? Bu durumda in-
san için meselâ, ev yapma, servet toplama, gene bunun gibi
bir tehlike karşısında kaçma gibi bütün tedbirler de boşuna
olurdu, değilmi ki, bir kere takdir edilmiş olan şey, zorunlu
olarak, mutlaka olacaktır. Ama bütün bunlar tamamiyle yan
lıştır ve tasavvur bile edilemez; bütün bilinenlere ve gerçek-
lere karşıdır ve din kanunlarının temellerini yıkar, Tanrı’ya

da adaletsizlik yiürier; o Tanrıya ki, bütün Bunlardan mü
nezzehtir............ Şeriata uymak ve şeriatı çiğnemek ne alın
y a z ı s ı n d a n , ne de Tanrı’nın emriyledir, doğrudan doğruya
insamn kararına bağlıdır.».
Sırası gelmişken Mose ben Maimon’un nas haline getir
diği, Yahudilerin iman şartlarım da verelim:
(1) Tanrıca inanmak. (2) Tanrının birliğine inanmak.
(3) (Dnün cismi olmadığına inanmak, (4) .Tanrının.önşiiz,
sonsuz (ezelî ve ebedî) olduğuna inanmak, (5) Ancak ona
tapılacağına inanmak, (6) Peygamberlerin sözlerine inan
mak, (7) Musa’nın en büyük peygamber olduğuna inanmak,
(9) Tevrat'ın Musa’ya Sina_dağmda vahyedildiğine inanmak,
(9) Tevrat’m değişmezliğine inanmak, (10) Tanrının tüm bi-
lici olduğuna inanmak, (11) Bu dünyada da, ahirette de iyi-
lik ve kötülüklerin bir karşılığı olduğuna inanmak. (1) Me
sih’in geleceğine inanmak, (13) ölülerin dirileceklerine inan
mak..
HIRtSTİYANLAR ARASINDA
YAHUDİLİK
Hıristiyan dini aslında Musa dininden doğmadır. Kilise

de, kendisinin Yahudiliğin mirasından başka bir şey olma
dığım pek âlâ bilmektedir. Ama biri ölmelidir ki, onun mira
sına konulabilsin. Israel, Roma'ya karşı savaşında ölmüşe
benziyordu, ama ölmedi ve yaşamakta inat etti. Varlığının
tanıklarım, kutsal kitaplarım kurtarmış, geleneklerini ve
inancını korumuştu. İşin kötüsü de, yenilgisini benimseme-
mişti; sadece bir kenara çekilmiş ve Tanrının göndereceği
kurtarıcıyı, Mesih’i beklemeye, onun gelmesine kadar her şe
ye katlanmaya razı olmuştu. Tek bir şeyi asla kabûl etmemiş
ti: Yaşayışım ve inancım değiştirmek.
Ama, Mesih’in geleceğini ve kendileriyle birlikte bütün

dünyayı barışa ve adâlete kavuştuaracağını öğreten sinagog
larla, kendisinden ayrılmış olan ve «Ete ve kemiğe bürün
müş» Tanrının Mesih olarak geldiğini, insanları Adem’in iş
lediği suçtan temizlemek için çarmıha gerildiğini iddia eden
kilise, birbirleryle asla uyuşamazlardı. Bu yolda en ufak bir
fedakârlık, her iki dini temelinden sarsmak, hattâ yıkmak
olurdu. Böylece daha ilk zamanlarda iki din arasmda savaş
başladı.
Savaş çok kanlı oldu. Yaruşalim’in yıkılmasiyle birlikte,
Yahudi dininin yayılması, yeni dindaşlar kazanması durmuş,
daha doğrusu durdurulmuştu. Artık Yahudiler var güçlerini
geleneklerini ve Kutsal Kitaplarını korumaya bağlamak zo
rundaydılar. Çok geçmeden, Hıristiyanlığın saldırılarına da
dayanmak gerekti. Konstantin’in hıristiyan oluşundan son
ra, Yahudilerin yaşadığı yerler hep Kilisenin egemenliği al
tına girmişti. Buna kuvvetle karşı duracak durumda olma
yan Yahudiler kurtuluş çaresini pasif dirençte, duada ve sa
bırda buldular; zaten nasıl olsa yakında Mesih gelip kendi
lerini kurtaracak değil miyid? Hıristiyanlık, bütün Avrupa'
da böyle bir direnme görmüş değildi. Bu da yeni dinin ya
yıcılarını çileden çıkarıyordu. İşte böylece Hıristiyanlık,
özellikle Yahudiliğe karşı eski Roma’dan daha zalim, daha
amansız oldu.
Hıristiyanlığın Yahudiliğe karşı en ağır suçlaması^ Me
sih’in, yâni Jsa'yı onların çarmıha gerdikleri idi. Bin dokuz
yüz^ altmış Jbeş yıl sonra, günümüzde bile Vatikan’ın Yahu
dilerin bu işte suçsuz olmadıklarını kolayca karar altına ala
mayışı düşünülürse, bu garip ortak suçlamanın ne kadar kök
salmış olduğu anlaşılır. Hâlâ Hıristiyan dualarından, İsa’yı
çarmıha geren Yahudilere iânetler kaldırılamamıştır. Böylece
Yahudilere hakaret, dinî ödevlerden biri_olarak_ kaldı. Ya
hudiler için özel kanunlar çıkarıldı ve bunlarla Yahudilerin
bir kimseyi kendi dinlerine almaları, kadın olsun erkek ol

sun, dinlerinden olmayan biriyle evlenmeleri, sinagog yap
maları ve onarmaları, her hangi bir memurluğa alınmaları,
hırisüyan köle kullanmaları ( o zaman tarım ancak köle gü
cüne dayandığı için bu onların tarım işleri yapmalarını . önle
mekteydi), Hıristiyanlarla iş ortaklığı yapmaları v, b, g, 1er
yasak edilmişti. Gerçi bazı hükümdarlar bu durumu yumu
şatmaya çalışmışlardı, ama dinî taassup içinde yetişmiş olan
halk her felâketin öcünü müdafaasız Yahudilerden alıyor
du. örneğin on dördüncü yüzyılda çıkan bir veba salgınmda
İsviçre ve Güney Fransa’da halk bunun suçunu Yahudilere.
yüklemiş ve yüzlerce zavallıyı diri diri yakmıştı. Günümüz
de bile bütün savaşların, bütün krizlerin, her türlü kötülü
ğün Yahudiler yüzünden olduğuna gerçekten inanan insan
lar yok mudur? Ortaçağda, hattâ yeniçağda halk kitlesi bi-
rikmiş çeşitli acıların doğurduğu öldürme arzusunu Yahudi-
Ierde tatmin ediyordu. Böylece, Avrupa’daki Yahudilerin_ ta
rihi, zincirleme bir sürgün etine, yağma, ırza geçme, öldür
me ve katliamlar dizisi oldu. Bunlar milâttan sonra birinci
binde henüz tek tek olaylar halindeydi. Bu zamana aşağı yu
karı bir sükûn devri diyebiliriz. Ama gene de 613 te, Yahu
diler Ispanya’dan çıkarıldılar, aynı iş, başlarına 629 da Fran
sa’da, kıral Dagobert’in emriyle geldi. Ama asıl ikinci bin,
gerçekten azap ve işkence devri oldu. Meselâ Haçlı Seferle-^
rinde, Kudüs’te yapılan katliamlar, uydurma iddialarla Ya-
hudileri insan kurban etmek, ya da hıristiyanlarm kutsal ek-'
meğini (Hostie) kirletmekle suçlamalar ve bunlar için bin
lerce Yahudiyi idam etmeleri, yüzyıllar boyunca oturdukları"
yerlerden sürmeler, nihayet 1290 da toptan İngiltere’den,
1394 te Fransa’dan, ve İspanya Arap devletinin son bulma-
siyle 1492 de Ispanya’dan kovmalar —ki bu sonuncusu en
korkuncu olmuştu— sayılabilir. Bu zulümler sırasında sade
ce Yahudilerin öldürülmesiyle yetinilmiyor, onların dini ve
MUSA ve Y A H U D İLİK 337
kültürü^ de yok edilme kisteniyordu. Hahamlarla birlikte

Talmud ve Tevrat nüshaları da yakılıyordu. Nasılsa öldürül
meyen Yahudiler, sivri bir şapka giymek zorunda bırakılmış
ve böylece herkesin hakaretine ve saldırmasına terk edil
mişti.
Yahudiler bu durumda ya zorla, ya da kendi istekleriyle
ayrı ve kimi vakit etrafları duvarlarla çevrili mahallelerde
oturmaktaydılar. Yaşamak için yapabilecekleri iş sadece kü
çük esnaflık, işçilik ve sarraflıktı. Bu sonuncusu, hıristiyanla-
rın faiz alma ve vermeleri yasak olduğu için onlara kalmıştı.
Böylece Yahudi_ bankerler ve zamanla, çok iş yapan Yahudi
baniskları doğdu, fakat bu da gene Yahudilerin başlarına belâ
getirdi: Borcu olan aristokratlar, çoğu zaman bunları ödeye
cek yerde, Yahudi’yi öldürtmeyi daha kolay ve pratik buluyor
lardı. Yahudi mahalesi (Getto) bir çeşit sığınak, darda kar
lanların barınabilecekleri bir köşe olarak şöyle böyle yaşa
maktaydı. Burada, Yahudiler bu ıstıraplı yaşayışa dua ve
din kitplan okumak yoluyla katlanmaya çalışıyorlardı. Her
çocuk Tevrat’ı esas metninden okuyabilecek kadar İbranîçe.
öğreniyordu. Bunlardan daha üstün zekâlılar, teoloji öğre
nimlerini Talmud_ye Mişna okumakla tamamlıyorlardı.,
Yahudiler artık tamamiyle tecrit edilmiş, dünya ile te
masları kesilmiş durumdaydılar. Ortaçağda Avrupa Yahudi
lerinin teoloji ve felsefe alanında bildikleri de sadece, İspan
ya Yahudüerinin. Arapların büyük toleransı ve yüksek kül
türlü sayesinde meydana getirdiklerinden ellerine geçebilen
lerdi. İslâm âleminde büyük Yahudi hekim, filozof, mate
matikçi ve astronomları yetiştiği halde Avrupa’da bunlar
pek nadirdi. Yahudilerin bütün kültürleri Tevrat ve Talmud’
dan ışık alıyordu. Edebiyatları da yalnız Tevrat açıklamaları
ve Talmud tefsirleriydi. Bu kapalı toplumlarda Yahudüer
gittikçe daha fazla, içe. döndüler ve sonunda İslâmlar arasın
da yaşayan Yahudilerde gelişen mistik akımlara yöneldiler.
F: 22
KABBALA
Kabbala «Gelenek» demektir ve kuşaktan kuşağa, ağız-

dan intikal eden dinî sırlar anlamına gelir. 11. yüzyıldan beri
Yahudi mistisizm akımlarının toplu adı olarak kullanılmak
tadır.^
Yukarıda Yahudilerin İslâm din bilginlerinin etkisi al
tında «Kelâm» ilmini nasıl geliştirdiklerini, hattâ bu ilmin
admı bile nasıl Araplardan almış olduklarını anlatmıştık.
Ama İslâmlıkta, Ortaçağda, batmilik, yâni, Kur’an’m dış an
lamının altından başka ve gerçek bir anlamı olduğunu ka-
bûl eden çok kuvvetli akımlar olduğunu da biliyoruz. Hattâ
Hazret-i Ali'nin olduğu iddia edilen bir sözde de bu inanışı
görmekteyiz : «Dört anlamı olmayan âyet yoktur: Zahir
(Açık öğreti, dışrak), batın (Belirli bir insan topluluğundan
gayrisinin anlıyamıvacakları gizli anlam, içrek), hadd (Sı
nır), muttala, (Tanrısal tasarı). Zahir ağızdan nakil için
dir; Batın iç anlayış içindir; Hadd, caiz olan ve olmyaanları
belirtir; Muttala, her âyetle Tanrının insanda neleri ger
çekleştirmek istediğidir,»
İmam Cafer i Sadık da şöyle demiştir: «Allah Kitabı
dört şeyi içine alır? Ibârât (Kelimelerle anlatılanlar), tzha-
rât (İyma ve bildirilenler), Latâif (Duyular üstündeki âlem
le ilgili olanlar); ve Hakaik (En yüksek manevî öğretiler).
Kelimelerle verilen dış anlam «avvam» (yâni ortalama
halk) içindir. İzhârât seçkinler (Havvas) içindir. Latâif (Yâ
ni duyular dışı âleme değgin olanlar) Evliya içindir. Hakaik
ise Enbiya’ya, (Peygamberlere) mahsustur. Ya da başka bir
anlatışla: Kur’ân’m açık anlamı kulakla dinleyenlere hitap
eder, imalar manevi anlayış içindir; duyular üstündeki âle
me ait olanlar mürakabe ile varılan keşifler «Manevi görüş
ler»dir. Hakaik de manevi ve tam İslâmlığın gerçekleşmesi

ne aittirler.
İşte Yahudilerdeki Kabbala da böyle» Eski Ahimin asıl.
anlamlarım araştırır. Tıpkı İşlâmlardaki Hurufilerin yap
tıkları gibi, harfleifij;abi&t üstü güçler ve anlaâr__yoraı;.
Arap harflerinin nasıl ayrıca birer sayı değeri varsa (Ebçşd
hesabı), İbranîcede de öyledir. Bu, Kabbala’cıları garip, için-
den çıkılmaz bir sayı mistisizmine, harfler ve sayılarla keha
nete, büyü ve_şihire götürmüştür. Nasıl ki, İslâm âleminde
de «cifir» adı verilen böyle bir kehanet yolu, bundan başka
sayılar ve harflerle muskalar, vefk’ler, sihirler vardır. Bun
la^ Kabbala_ ile karşılaştırılacak olursa, asla rastgele ola
mayacak eşitliklere rastlanır. Bunlar da göstermektedir .ki,
Kabbala adı verilen Yahudi mistisizmi de Arap - Endülüs
kültürünün büjrük ölçüde etkisi altında kalmıştır. Ama Ya
hudi Şeriatının dışında olan bu akımlar, İslâmlıktan çok ön
ce, tâ MÖ. birinci yüzyılda başlamıştır. Bir yandan birbiri
ni kovalayan millî felâketler, bir yandan da zorunlu olarak
başka ve ileri kültürlerle temas Yahudilerde bu akımları do
ğurmuştu. İran onlara, yüzyıllar boyunca belki tek tesellile
ri olacak Mesih tasarımını vermişti. Bu, hem şeriatçılar, hem
de mistiklerde en önemli konu idi. İleride, bazıları sadece
kendi çıkarları için, bazıları da belki kendileri de gerçekten
buna inandıkları için, Mesih benim diye ortaya atılanlardan
bazılarını göreceğiz. Genç Zerdüşt dininden gelme iyi ve kö
tü melekler (Melekler ve şeytanlar), o dindeki iyi ve kötü,
karanlık ve aydınlık, Ahuramazda ve Ahriman arasındaki sa
vaşın bir yankısı olarak Yahudilerin tasarımlarına girdi. As
lında İsrael’in dininde bu, Tanrıya şirk koşmak, yâni ona or
tak bulunduğunu kabul etmek demek olacakı için, önceleri
akıldan bile geçir ilemezdi. Melekler kanatlı insanlar, va da
bazı kısımları insana benzeyen garip yaratıklar olarak ta
sarımlanmaktaydı. Musa’nın kavminin önü sıra, ateş direği,
ya da duman direği içinde giden Yahve, artık göklerin ta

üzerinde ve ^Vterkâbaıj) adı verlien tahtında oturmaktadıj.
Bu Merkaba Kabbala’da büyük bir rol oynayacaktır. Zati
Kabbala’nın ana tema'sı Tanrmm ve onun tahtmın esrarı
üzerindeki kurgulardır. Yorde Merkaba’lar, yâni yukarı çı
kıp Mekba’yı görenlerin mistik yolculukları üzerine çok sa
yıda kitaplar yazılmıştır. Bu kitaplar ancak, bir deneme sü
resi sonunda merasimle girilebilen mistik kardeşlik cemiyet
leri üyelerinin eline verilirdi. Yeni giren sıkı bir öğretimden
geçer ve böylece hem dünya kirlerinden temizlenmiş olur,
hem de kendi iç âlemine dalarak yaşamak sonunda, kurtu
luşun kaynağı olan yere varıncaya kadarki, yedi göksel du
rağı aşmanın yolunu arardı. Bu kaynak Tnrınuı yüceliği idi.
Tanrınm yüceliğinin «keşif» yâni gönül gözüyle görülüşij
üzerine de birçok eserler ve şiirler yazılmıştır. Ayrıca, Şiui'
Kom adenen gizli bir dille de Tanrının mistik bedeninin öl
çüleri anlatılmıştır. Bu sonuncu kurgular, Yahudi mistşig
minin ilk eserlerinde bile görülür.
Kabbala’nın başlangıcı sayılacak mistik akımların M.
ö. birinci yüzyıla, kadar vardığını söylemiştik. İkinci Tapı
nak devrinde, yâni Babil tutsaklığından döndükten sonra,
Farizî’ler arasında ezoterik (içrek) bir öğretinin bulunduğu
nu, Eski Ahitteki Hezekiel nebinin kitabından anlıyoruz. Şu
halde bu akımların daha Bahirdeyken başlamış olması en
kuvvetli ihtimaldir. Hezekiel keşiflerini (Gönül gözüyle, ya
da gerçek gözüyle görüşlerini) uzun uzun anlatır: Göklerin
açıldığını görmüştür; kuzeyden büyük bir buran kopup gel
miştir. Fırtınanın ortasmda erimiş madene benzer bir pa
rıltı vardır. Bunların arasından, dörder insan yüzü ve dör
der kanadı olan dört kerubî (Melek) çıkar. Hezekiel bunla
ra «canlı mahlûklar» demektedir. «Ve başlan üzerindeki kub
benin üzerinde ses vardı; durduklan zaman kanatlarım in
diriyorlardı. Ve başlan üzerindeki kubbenin üzerinde gök
yakutun görünüşü gibi bir taht benzeyişi vardı ve taht ben

zeyişi üzerinde, yukarıda insan görünüşü benzeyişi vardı...»
Kitabımızın ilk bölümünde okuduğumuz şeyleri hatırla
yalım: Orada da gene gökyakut (taht?) geçmektedir: «Ve
Musa ile Harun, Nadab ve Abihu, ve İsrael’in ihtiyarların
dan yetmiş kişi çıktılar ve İsrael’in Tanrısını gördüler; ve
onun ayaklan altında gökyakuttan tuğla döşeme gibi, ay
dınlık bakımından asıl göğe benzer bir şey vardı» (Çıkış 24.
9, 10). Bu kısmın artık mistik akımlar başladıktan sonra,
belki de Hezekiel’in keşiflerinin daha önce İsrael oğullarının
başından geçtiği inancını uyandırmak için katıldığı anlaşıl
maktadır. İlk zamanlarda Yahve İsrael Oğullarınca henüz
göksel bir tanrı sıfatını taşımamaktaydı.
Kabbala evrenin yaradılışı üzerinde de, sadece Tevrat’ın
metnindeki söylenenlerle yetinmez; kendi yolunca, bunun
«nasıl»ını arar. Ama Kabbala’cıların arayışı, kelâmcılarınki
gibi iskolastik yoldan değildir. Onlar Tevrat'ın içrek anla
mını çözme yollarını araştırmaktadırlar ve bunda o kadar
ileri varırlar ki, onlarca artık Tevrat’ta asıl olan kelimeler
değil, onların harfleridir. İspanya ve Provence’deki ilk Kab-
balacı Mose ben Nahman (M.S. 1200) belki de İslâmlıktaki
bu yolda akımların etkisiyle, bu sonuca varmıştı. Tevrat'ın
yorumlanması üzerindeki ünlü kitabının önsözünde şöyle
der: «Sahip olduğumuz gerçek gelenek bize şunu öğretmek
tedir ki, bütün Tevrat, Tanrının adıdır. Okuduğumuz kelime
ler apayrı bir şekilde birleştirilebilirler ve Tanrının içrek
adı meydana çıkar... Haggada’da (Talmud'un hikâyeler,
menkibeler, Tevrat’ın tefsirleri ve Sabbat vaızlarım içine
alan kısmı) Tevrat’ın başlangıçta beyaz ateş üzerine kara
ateşle yazılmış olduğunun bildirilişi de bizim, bu yazılışın
kelimelere ayrılmış olarak değil, tek bir söz halinde olduğu
düşüncemizi doğrular. Böylece onu hem bir sıra (içrek) ad
lar olarak, hem de süregeldiği gibi tarih ve Tanrı buyrukları
342 MUSA ve Y AHUDİLİK
olarak okumak mümkündür. Tevrat Musa’ya öyle bir şe

kilde verilmiştir ki, kelimelere ayrılmış olarak okunruursa
Tanrı buyruklarıdır, ama Musa, ağızdan, onun bir sıra Tan
rı adları olarak okunuşunu da getirmiştir.»
İşte Tevrat’ın yazılışında günümüzde bile gösterilen ti
tizlik, tek bir harfin fazla, ya da eksik yazılması yüzünden
bir Tevrat nüshasının sinagogda yer alamayışı bu yüzden
dir: Tevrat’m sadece metni değil, tek bir harfi bile son de
rece önemlidir. Daha M.S. ikinci yüzyılda bile en önemli din
bilginlerinden Rabbi Meiey, şöyle demişti: «O zaman (Ra)?'
bi Akiba) bana sordu: Oğlum, senin işin nedir? Ben de ona
dedim: Ben (Tevrat) hattatıyım. O zaman bana dedi ki: Oğ
lum, işinde dikkatli ol, çünkü bu Tanrının işidir; eğer sen
tek bir harfi atlarsan, ya da bir harfi fazla yazarsan, bütün
dünyayı yıkarsın..»
Ama iş bu kadarla, yâni bütün Tevrat’ın baştan aşa
ğı Tanrının bilinmiyen, daha doğrusu yalnız sırdaşların bil
diği adlarının birleşmesinden meydana geldiği düşüncesi de
Yahudi hatmilerine yeter görünmedi. Bundan sonraki adım,
Tevrat’m, Tanrının adlarının bir araya gelişi değil, onun tüm
olarak Tanrının büyük adı olduğunun kabulü idi. Artık mis
tik iddialar birbirini kovaladı. Bunlar hep İslâm âleminde
yaşayan Yahudiler arasmda çıkıyordu. Ispanya’da Gerona’da
yaşamış olan Kabbalacı Esra ben Salomo. Tevrat’m yaradılış
bölümünde, ilk gün anlatılırken «ışık» sözünün beş defa tek
rarlanmış oluşuna, bunların Tevrat'm beş kitabının karşı
lıkları olduğu anlammı verir. Aynı zamanda, bu kitaplardan
çıkan mistik ışık, Tanrmın büyük adıdır ve bu ad. öteki adlar
gibi söylenmek ve bir şeyi adlandırmak için değildir. Tanrı
bununla yüce varlığını, hiç değilse varlığının bir kısmım
açıklamıştır. Tevrat Tanrının gücünün yoğun bir şekilde top
lanışıdır ve dünyanın yaradılışından 2000 yıl önce var ol
muştur. Evrenin yaradılışı da, Tanrının adı oluşu dolayısıy-
le, Tevrat’tan ışıyan güçle olmuştur. Bu sebeple Tevrat'ı

Tanrının varlığından ayırmak, Kabbala’cılarca mümkün de
ğildir, şu halde Tevrat’ın yaratılmış olmasından söz etmek
•de doğru değildir, Tevrat, Kabbala’cılarm Sudûr (Türüm)
teorisiyle anlatmaya çalıştıkları, Tanrının esrarlı varlığım
temsil etmektedir. O esrarlı varlık Tevrat’a aksetmiştir ve
bu sebeple yaradılışın kanunları Tevrat’m içindedir. Tevrat
sadece Tanrının hikmetinin ifadesi değil, bizzat onun hik
metidir.
Maddi âlem havadaki 22 elemanın etkisiyle var olmuş
tur. Bunlar da jbranî alfabesinin 22 harfidir. Bütün varlıklar
bu harflerin yerlerini değiştirerek birleşmesinden vücut bul-
muşiardîr- Hârfler 231 kapılı bir kürenin üzerinde yazılıdır,
ve orada bütün düşünceleri ve bütün nesneleri ifade ederler.
Böylece Tanrının «kelâm»ının gücü yoktan var etmeyi sağ
lamış, yokluktan var oluşu meydana getirmiştir.
Ana harf «Alef»tir. Arap harflerinin elifinin karşılığı
olan, alfebenin bu ilk harfi hava, «mem» (Arap harflerinde
mim) su, «şin» ateş harfleridir; bunların üçü birden suçla
suçsuzluğun hakikat mihveri üzerinde dengesini ifade eder
ler. Burada şunu söylemeden geçemiyeceğiz: İslâm hurufîli-
ğinde de «Ayın» (îmam’ı temsil eder, Ali), «Mim» (Pey
gamber, Muhammed) ve «Sin» (Selmân) harfleri de büyük;
bir rol oynar. Bu harflerin Kabbala’cılarmkine hemen hemen
uyduğu görülmektedir.
Kabbala’cılara göre alef, mem ve şin harfleri, altm mür
hür altında saklanan büyük sır’dırlar. Aynı zamanda evren
sel üçlüğün menşei de bunlardır. Alfabenin yedi harfinden
her biri de üç anlamı ifade eder: Maddî, zamanı ve cismanî.
Uzayın altı bölgesini ve merkezini, yeryüzünde de Tapmağın
en kutsal yerini, Dehbir’i, gezegenlrei, burçları ve vücut ya-
pısiyle kozmik ahenge tam uygun olan inşam belirten bun
lardır. Son on iki harfe de bedenî ve ruhî fonksiyonlar bağ
lıdır. Ejder, küre ve yürek evrende yer, gök ve insanın dü

zenini sağlarlar.
Tevrat’ın gizli ve harflere bağlı anlamları üzerindeki bu
akıl oyunlarının sonunda Kabbala iki yön aldı: İnanç işle-
rindeki kurguları sürdürenlerle, Tevrat’ta var olduğunu ka7
bûl ettikleri güçlerden faydalanmak isteyen «uygulayıcılar.»
Bunlar harf ve sayı mistikine dayanan ve simya, yâni altın
yapma ve hayat iksirini aramaya çalışan sözde büim, .falcı
lık, büyü, sihirbazlık, olacakları önceden bilmek işlerinde
kullanılan çeşitli garip formüller ve hesapları geliştirdiler.
Nitekim İslâm dünyasında da bu, tıpı tıpına aynı olmuştu:
Cifir denen ve harflerle çeşitli cambazlıklar yapma, bunları
ebced hesabiyle sayıya, çıkan sayıları çeşitli işlemlerle yeni-
den harflere çevirmek yoluyla falcılık; böyle kurgulara da
yanan yan sihir yarı dua yoluyla canlı ve cansızlar üzerinde
etki yapmaya çalışma, Simya; hülâsa, insana tabiat üstü güç-,
ler kazandırmak için Tanrısal güçten faydalanma yollarının
aranışı ve bunlara inanış İslâm âleminde de, asıl dine tama^
miyle aykırı olduğu halde, almış yürümüştü.JBunlan, konu
muz dışında oldukları için bırakarak, Yahurilerdeki, Tanrı
nın gizli büyük adının yardmıiyle insan bile yaratmama
mümkün olduğu yolundaki inancı, Golem masalını anlatmak
la yetinelim.
Harflerin sırrına eren insan, bunların yardımiyle insan
üstü güçler kazanır. Meselâ bir çeşit insan (Golem) bile ya
ratabilir. Ama bu yaratığın her ne kadar canı varsa da «ru-
ah»ı, yâni ruhu yoktur. Bir çeşit robot gibi olur bu yaratık*
Prag’lı Rabbi Löw’ün (1520 - 1609) böyle bir Golem yarattığı
söylenir: Rabbi Löw’ün yarattığı Golem bir hafta efendisine
her türlü hizmeti görürmüş; ama Sabbat gününde bütün ya
ratıkların dinlenmeleri gerektiği için Löw her Sabbatm baş
langıcında Golem’den, ona can veren, Tanrı adım geri . alır
mış ve onu yeniden balçığa çevirirmiş. Bir keresinde bunu
yapmayı unutmuş. Tam cemaatin sinagogda toplanıp ibadet

ettikleri sırada Golem etrafa saldırmaya, korkunç gücüyle
evleri sarsmaya başlayınca, hemen Rabbi Löw’ü çağırmış
lar, daha _ortalik kararmamış, şu halde Sabbat tam başla-
mamıştır. JŞahraman Löw, hemen Golem’in üzerine atılmış
ve onun alnındaki, üzerinde Tanrının gizli adı yazılı parşö
meni söküp almış. Golem de toprak olmuş. Rabbi Low bir da
da Golem yaratmamış.
Kabbala üzerine en zengin edebiyat 1200 tarihine doğru
İspanya ve Fransa’nın Provence kesiminde doğmuştur. Bun
lardan da, Kabbala’mn klasik kitabı olan «Sohar»dan ufak
ha Golem yaratmamış.
«İnsanın ruhunun üç adı vardır: Nefes (Can), Ruah
(Ruh) ve Neşama (İç ruh, ya da üstün ruh). Her üçü bir
biri içindedir,, ama üç ayrı yerde özelliklerini gösterirler.
Nefeş, beden çürüyüp toprak haline gelince, mezarda kalır
ve yaşayanların arasında bulunmak, onların acılarını öğren
mek ve, eğer gerekirse, onlar için merhamet dilemek için ge
ne de dünyayı dolanır. Ruah Adn bahçesine geçer, orada, bu
dünyadaki vücudunun şekline eş olan oradaki kılığına gi
rer ve bahçenin ihtişamının zevkini sürer. Ama sabbatlarda
ve yeni aylarda daha yukarılara çıkar, daha üstün mutluluk
lar tadar ve gene yerine döner. Bunun için denmiştir ki:
«Ve Ruah, kendisini vermiş olan Tanrıya döner» bu da
işte bu tören günlerinde olur. Neşama ise yukarıya, gelmiş
olduğu yerlere çıkar ve onun yukarıya olan yolunu aydınlat
mak için ışıklar yakılır. Bir daha yeryüzüne inmez o. Her
yanda, yukarıda ve aşağıda tamamlanan şey onda tamam
olur. Çünkü onun Merkaba ile birleşmek için yukarı çıkma
sından önce, Ruah da aşağıdaki bahçede güzelleşemez ve Ne
feş de yerinde rahat bulamaz. Ancak o yukarı çıktıktan son
radır ki, hepsi rahata kavuşur. Eğer insanlar tasa ve acı ile
mezarları ziyaret ederlerse Nefeş uyanır, hemencecik Ruah’
m yanına çıkar, soyun atalarını ve, Neşama’yı uyandırır, o

zaman Kutsalların Kutsalı (Yâni Tanrı) dünyaya acır.
Ama eğer Neşma, yerine çıkacağı zaman bir engelle kar
şılaşırsa, o zaman Ruah da Adn bahçesinin kapısında kalır,
çünkü açılmaz ona: Çıkar, iner, dolaşır ve kimse aldırmaz
ona. Nefeş’se dünyada uçup durur, mezardaki yüze ve bede
ne bakar, onları kurtların nasıl yediğini görür ve onların yar
sim tutar, nasıl ki şöyle denmiştir: «Kendisi için ancak ken
di eti sancılanır, kendisi için de canı yas tutar,» (Eyub 14.
22). İşte böyle hepsi acı içinde, ta Neşama kendi yüce alan-
larıyle buluşuncaya kadar kalırlar. O, yüce alanına varınca
her iki öbür ruh da kendi alanlarıyla buluşur, çünkü bunla
rın üçü birden, yukarıdaki örneğe göre bir bütün teşkil eder
ler.»
Bir de, Tevrat’ın gizli anlamı üzerinde olan bir yazıyı
alalım:
«Rabbi Simon dedi: Tevrat’ın bize bu dünyanın masal
larını, en delice hikâyeleri anlatmak istediğini sananlara ya
zık! Çünkü eğer böyle olsaydı biz de böyle hikâyelerden daha
çoğuyla bir Tevrat yazabilirdik. Eğer bu dünyaya dair şeyler
se, başka kitaplarda daha güzel hikâyeler çok; onları araş
tırır ve onlardan buna benzer bir Tevrat yapardık. Aslmda
Tevrat’ın bütün kelimeleri yüce kelimeler, yüce sırlardır.
Çünkü bakın: Yukarı ve aşağı dünyalar bir dengeye kon
muştur. İsrael aşağıda ve göksel melekler yukarıdadır. Bu
İkinciler için şöyle denmiştir: (Mezmurlar 104.4) «O ki rüz
gârları melekler, ateş alevini hademe eder». Eğer bunlar aşa
ğı inerlerse, o zaman bu dünyanın libasma bürünürler; öy
le olmasa bu dünyada kalamazlardı ve dünya onları taşıya
mazdı. Meleklerde böyle olunca, ya onları yaratan, ya bü
tün dünyaları yaratan ve onlara kalmalarım sağlayan Tev
rat’ta bundan ne kadar fazladır. Şu halde o da bu dünya
ya girince, bu dünyanın kılığına bürünmeyecek olursa, dün
ya onu çekemez.
İşte böylece, hikâyeler Tevrat'ın giyimidir. Kim tutup
bu giyimin Tevrat'ın kendisinden başka bir şey olmadığına
inanırsa onun gelecek dünyada payı yoktur. İşte bunun için
Davud (Mezmurlar 119. 18) şöyle demişt.r: «Gözlerimi aç da
Tevrat'ında şaşılacak şeyler göreyim», yâni Tevrat'ın giyimi
nin altında olan şeyleri!»
önce de söylediğimiz gibi, Yaradanla Tevrat, Kabbala’cı-
lara göre birdir.
Kabbala 18. yüzyıldan sonra Avrupa Yahudilerinde unu
tuldu. Modem dünyada artık bu mistik ve çapraşık düşün
celerin yeri yoktu. Ama Avrupa dışında, daha doğrusu, az
gelişmiş memleketlerdeki Yahudiler arasmda daha uzun
zaman önemini muhafaza etti. Yemen’de, dünyadan haber
siz, yüzyıllarca kendi başlarına yaşamış olan Yahudilerin, İs
rafil'e göç ettikleri sırada, ellerinde avuçlarında bir şey kal
mamış, neleri varsa Yemen’de bırakmış olan bu yoksul in
sanların en değerli varlıkları, birlikte getirdikleri «Sohar Ki
tabı» olmuştur.
1492 yılında Ispanya’dan kaçabilen Yahudiler, İtalya
üzerinden Türkiye ve Filistin’e sığınmışlardı. Bu «Sefardim»
Yahudileri mistik akımları, ve Kabbala’yı tutmuş ve bunla
rı yaymışlardır.
YAHUDİLERDE TARİKAT
(HASSlDİMCİLİK)
İspanya’dan kaçıp kurtulabilen Yahudiler, önce Fransa,

sonra da Almanya'da çektikleri eziyetlere dayanamayarak
hep daha doğuya, sonunda Polonya ve Rusya’ya göçmüş
lerdi. Bunların birlikte getirdikleri Kabbala bir zaman bu
ralardaki Yahudi cemaatleri arasmda önemli bir rol oynar
dı. Ama 17. yüzyılda kazak hatmanı Chmielnicki’nin başına

geçtiği kazaklar, nerede ise Ispanya’ya taş çıakrtacak bir zu
lümle Yahudileri ezdüer, kılıçtan geçirdiler. Yüzlerce cema
at yok edildi, sinagoglar ve okullar yıkıldı. Yahudilerin acık
lı tarihinde ne yazık ki, sonuncu olmayan bu faciadan son
ra çöken karanlık günlerde artık, mistik inançlar ve Me
sih’i bekleme tek teselli kaynağı olmuştu. Fakat artık ora
Yahudilerine yol gösterecek bilgin din adamları da kalma
mıştı. İlkçağ sonu ve Ortaçağ Yahudi mistisizminin çapra
şık ve munammalı teorilerinin içinden çıkabilmek için bu
yolda yetişmiş olmak gerekti. Yoksulluğun ve bügisizliğin ta
içine düşmüş olan bu kılıç artıkları için bunlar ne kadar
anlaşılmaz şeylerse, hahamların kuru, tvpkı hukuk kitapları
na benzeyen, şeriat incelemeleri de o kadar yabancı idi. Ama
gene de bunlara karşı, körü körüne bir saygı göstermekten
geri kalmıyorlardı. Aram!, ya da İbranî dillerini öğrenmeye
ne vakitleri, ne de imkânları vardı. İşte bu sırada Hassidim
akımı canlandı. Bu akım Ukrayna’da başladı ve artık don
muş olan Kabbala’ya yeni bir can verdi. Bu yolun dayandığı
1217 de ölmüş olan ünlü Kabbalacı, Yuda - ha - Khassid'in
(Dindar Yuda) yazmış olduğu, Sefer Khassidim (Hassidim’-
lerin, yâni dindanlarm kitabı) idi.
Yuda ha - Khassid’in müritleri onun düşüncesini daha
da işlemişler ve geliştirmişlerdi. Bu Alman Kabbala’cılarının
temel öğretileri de Tanrının birliğinin sırları üzerine idi.
Tanrı, insan akliyle kavranamayacak kadar yüce idi ve Tev
rat'ın onu insana benzetişlerinin hepsinin asıl anlamı, sadece
onun şanını övmekti. Bu şan, ya da tanrısal ışık, Tanrı tara
fından nebilere açıklanmıştı ve daha sonra da çeşitli şekil
lerde, velilere, zamanın gereğine göre, açıklanmakta devam
etmekteydi.
Alman Yahudi mistiklerinin amacı bu ışığı (Îbranîce
Kabhod) görebilmekti. Buna erişebilmenin yolu, müridin
MUSA ve Y AHUDİLİK 349
daima Tanrının huzurunda olduğu duygusunu beslemesi ve

özel bir hayat sürmesi idi. Bu hayat tarzı, dua, dine canla
başla bağlılık, günahsız, alçak gönüllü ve sabırlı bir yaşa
yıştı. Mürit vakitlerinin çoğunu kendi iç âlemine dalma, mü-
rakabe ile geçirecekti. Bütün hakaretlere, alaylara, küçümse
yişlere tam bir sabır ve aldırmazlıkla katlanacaktı. Görülü
yor ki bunlar, İslâmlıktaki bazı tarikatlerin müritlerine tel
kin ettiklerinde nayn şeyler değildi. Hassidim’ler tariki
dünya değildiler. Onların cemaate ve insanlara karşı olan
ödevlerini ihmal etmemeleri de gerekti.
Mesih bölümünde göreceğimiz Sbbatay Zvi olayından
büyük bir hayâl kırıklığı duymuş olan Yahudiler, artık ya
kın bir kurtuluştan da ümitlerini kesmişlerdi. Sayıları pek
azalmış olan aydın kişiler de tesellilerini Tevrat ve Talmud
incelemelerinde buluyorlardı. Bilgisiz halk, tamamiyle ken
di başına kalmıştı. Ukrayna’da İsrael Baal Şemtob, (1700 -
1760) halkın bu ümitsizliği içinde, Hassidim tarikatının ikin
ci kurucusu oldu. Düşünceleri Yuda - ha - Khassid’inkile-
rin devamıdır. Ama o, sadece seçkinlerin anlayabilecekleri
bir dille değil, cahil ve mustarip insanların benimsiyebile-
cekleri yolda söylemişti bunları. Onlara sevgi ve ümidi ge
tirmişti. Yapmak istediği ne bir tarikat kurmak, ne de Ya
hudi geleneklerini değiştirmekti. Ama başka birçoklarının
başma gelen, onun da geldi: Halk onu bir veli yaptı, hak
kında efsaneler uyduruldu. Sonradan dediler ki o, Karpat
dağlarında yalnız başma yaşarken Tanrıya rastlamış ve ona
erişmiş. İşin bu tarafını şöyle de anlıyabliiriz: Şemtob her
yerde Tanrıyı görmektedir. Ona göre yeryüzü göksel güzel
liklerin bir yankısından başka bir şey değildir. Bu görüş
onun yazılarında açıkça bellidir. Şimdiye kadar yaptığımız
gibi, onun yazılarından da bir örnek verelim:
«Rabbi daima önüme koydum, o benim sağımda olduğu
için sarsılmam. (Mez 16.8)... Kimi vakit kötü eğilim insanı
şaşırtır ve ona der ki: Sen büyük bir günah işledin! Halbuki
olan sadece ibadetteki aşırılıklardan birine uymayıştır ve
asla günah değildir. Ama kötü eğilim'in maksadı insanları
bununla üzmek ve böylelikle onları, Yaradana kulluk ede
mez hale getirmektir. Tanrı onun hilesinden korusun! Kötü
eğilime şöyle demelidir: Ben ibadeti zorlaştıran kurallarda
ki o kusura önem vermem, çünkü senin amacın, beni Tann-
mız’a kulluk etmekten uzaklaştırmaktır. Sen yalan söylüyor
sun! Diyelim ki ben, küçük bir suç işledim; o zaman Yara
danım, kendisine tasa içinde kulluk etmemdense, o söyledi
ğin aşırılığa uymayışımdan daha çok memnun olacaktır. Ha
yır, ben ona seve sevine kulluk edeceğim, çünkü ona kendim
için değil, sadece onun hoşnutluğu için kulluk etmekteyim...
Kulluğun altın kuralı şudur: Yastan kendini sakm! Ağlamak
çok kötü şeydir ve insan sevinçle kulluk etmelidir! Ama eğer
gözyaşları sevinçten geliyorsa, o zaman iyidir.
Nefsini murakabada. aşırıya varmamalıdır, çünkü bu, kö
tü eğilimin eseridir; bununla insana, belki de ödevlerimi ge
reği gibi yapmadım korkusunu aşılamak istemektedir. Ta-
salılık, şanı yüce olsun Tanrımıza kulluğu zorlaştırır. Birisi
sürçüp günah işlerse, tasasını büyütmemelidir ki, Tanrıya
kulluktan uzaklaşmasın. İşlediği günahtan üzülmelidir ama
gene de Tanrısından duyduğu sevince dönmelidir.»
Her yaptığı işte, acaba günah mı işledim? diye düşün
meye alıştırılmış, hayatının her yönü dinsel bağlarla örül
müş ve bunları da tam bilmediği için hep günah korkusu
içinde yaşayan zavallılar için ne müjdeydi bu!
Hassidim’ler ayrı, küçük cemaatler halinde yaşıyorlar
dı ve bu toplulukların başında keramet sahibi oldukları, mu
cizeler yaptıkları söylenen, «şeyh»ler vardı. Zaddik (Yâni
sadık, doğru) dedikleri bu önderler, Tanrı ile insanlar ara
sında aracı olarak kabûl edilirlerdi. Babadan oğula kalan bu
«şeyh»liklerin onlara insan üstü güçler verdiğine inanılırdı.
Artık bu cemaatlere hâkim olan, bilgisiyle tanınan hahamlar
değil, bazıları insanların saflıklarından faydalanan bu adam
lardı. Müritler her dertlerini onlara açıyor, o da onları te
selli ediyor, onlara cesaret ve ümit veriyor, onlar için dua
ediyordu. Zaddik’lerin her birinin ayrı bir ünü vardı: Kimi
sofuluğu ile, kimi gaibi görmesiyle, kimi ruhsal gücü, teva
zuu, ya da mucizeleriyle tanınıyordu. Ama bunların içinde
gerçekten üstün ruhlu ihsanlar da az değildi.
Hassidimliğe dair kitaplardan bazılarında Panteizm
inancı açıkça görülür. Hassidimlik Avrupa’da Kabbala'cılığı
halka indirmiş ve sevdirmiştir.
Günümüzdeki Hassidim’lerde de, eskilerde de dinî dans
vardır. Bununla bedenin de ruhla birlikte, İsrael’in ve bü
tün dünyanın kurtuluşu için Tanrıya yalvardığına inanırlar.
Günümüzdeki Hassidimlerin bir çeşit tekkeleri de vardır.
Bunlar Zaddik’lerin evleridir. Sabbat ve bayram günlerinde
orada toplanırlar ve Zaddik’le birlikte yemek yerler. Yemek
sırasında Zaddik onlara, Hassidim hayatının ülkülerini açık
lar. özellikle, sabbat gününün «Üçüncü yemeği» tam anla
mıyla bir törendir. Bunda Zaddik, hüzünlü bir melodiyle,
mistik bir şir okur, bütün oradaki hassidim’ler de mısra
mısra bunu tekrarlarlar. Kippur bayramında, ne kadar uzak
ta otururlarsa otursunlar, bütün hassidim’ler çoluk çocuk-
lariyle birlikte Zaddik’i ziyarete gelirler. O gün Hassidim
topluluğu en büyük coşkunluğa erişir. Dua ve dinî danslarla
geçen bu günde kendilerini kardeşlik havası içinde hisseder
ler. Gerçekten de bunlar birbirlerine karşı tam kardeşler ei-
bi davranırlar, tasalarmı da sevinçlerini de paylaşırlar.
Ama beri yanda, bir hayli şarlatan da yetiştirmişti Hassidim’
lik; daha doğrusu, zavallı halkı aldatan sahte Zaddikler.
Hassidimlik, hahamlarca hiç hoş görülmemiştir; tıpkı
bizdeki medrese ve tekke uyuşmazlığı gibi! Hahamlarla Has-
sidimilik arasındaki savaş da bizdekinden çok çetin ve za
limce olmuştur.
GÜNÜMÜZDE
GÜNÜMÜZ YAHUDİLERİNDE
İMANIN ŞARTLARI
Yahudilik iki temel doktrine dayanır: (1) Tek bir Tan

rıya inanış; (2) Bu inancı insanlara ulaştırmak için Tanrı
nın İsrael oğullarını seçmiş oluşu. Bu iki doktrin bileşik ola
rak, Yahudilerin kelime-i şehadeti olan «Dinle, ey İsrael
Tanrımız O’dur, Tanrımız birdir.» sözünde toplanır.
Artık Tanrı yalnız İsrael oğullarının tanrısı değildir. O,
bütün dünyanın Tanrısıdır, ama tek olan Tanrı, İsrael’in tap
tığı Tanrıdır. İsrael böylece çoktaıırıcılardan ayrıldığı gibi,
Tanrının üçlülüğüne inanan Hıristiyanlardan da tamamiyle
ayrılmaktadır. Yalnız bu tanrı, ta başlangıçtan beri sevgili
milleti olarak Yahudileri seçmiştir..
Talmud Yahudiliği bu Tanrının yaratıcı gücüyle ardı
arası kesilmeden etki yaptığına inanır ve ona Yaşayan (Hay)
Tanrı der. Tanrı bu gücünü dünyaya ve insana «ol» demekle
göstermiştir. Yahudilik, Tanrının dünyayı yoktan mı, yoksa
bir madde değişimiyle mi yarattığı gibi felsefî düşünceler
den uzak kalır.
Yahudilik, dünyanın var oluşta devamını da Tanrının et
kenliğine bağlar. Tanrı el çe.recek olursa bütün evren o an
da yok olacaktır. Bu düşünce Eski Ahdin şu sözlerinde ken
dini belirtir: «Hiçliğin üzerine dünyayı asar» (Eyub 26.7)
«Yüzünü gizlersin, onlar şaşırırlar; soluklarını alırsın, ölür
ler ve topraklarına dönerler.» (Mezmurlar 104.29).
.Yahudierde de hayır ve şer Tanrıdandır. Hıristiyanla
rın inandıkları gibi, kötülüklerin şeytandan gelişi düşüncesi
Yahudilikte yoktur. Tanrı âdildir ve insanları, ya da millet

leri cezalandırırsa bu, intikam için değil, âdil bir yargıcın yap
tığı gibi, bir suçun karşılığı olaraktır ve Tanrı insanları böy
lelikle günahtan, mutsuzluktan ve deliliklerden kurtarmak,
onları mutlu kılmak istemektedir. Bu bakımdan, bireylerin
hayatı olsun, tarih olsun tek bir anlam taşır: Bunlarda olup
bitenler tesadüfler yüzünden değildir, her şey, âdil olan Tan
rının maksatlarına göre olmakta ve gelişmektedir.
Tanrının birliği yanında bir doktrin de onun her şeye
kaadir oluşudur (Kaadir i mutlak). Talmud Tanrı için: «Tan
rının kudretinin kendi iradesinden gayrı sının yoktur, hattâ
tabiat kuvvetleri onun iradesi altındadır ve ne olursa olsun,
bütün olaylar (Yâni tabiî, ya da tabiat üstü olanlar) hep
onun eseridir» der.
Yahudilik Tanrının her yerde «hâzır ve nâzır» olduğunu
inancın şartlarmdan sayar; ama bu, Tanrının dünya ile bir
olduğu, ya da onunla sınırlı olduğu anlamına gelmez. Talmud:
«O, dünyanın mekânıdır, ama dünya onun mekânı değildir.»
der. Böylece Tann hem yakındır, hem de uzaktır. Tanrı
tabiat üstü olarak insanlardan çok uzaktır, ama her biriyle,
bir babanın evlâtlariyle ilgilendiği gibi ilgilenecek kadar da
yakındır.
Yahudilerce Tanrının sıfatlarından biri de her şeyi bilir
olmasıdır. Hattâ insanların yaptıkları en gizli işleri ve onla
rın en gizli düşüncelerini bile Tanrı bilir.
jlanımın başka bir sıfatı da: «Diri ve önsüz sonsuz» ıh
masıdır. Tanrıya diri sıfatını İslâmlık da verir: «(Hayyül
Kayyum - Diri ve kendiliğinden var olan)
Kaadir-i Mutlak Tanrı, her şeyi kendi koyduğu amaca yö
neltir; bütün olaylar O’nun son ve en üstün amacına doğru
giden yolda birer adımdır. Bu yolda Tanrının iradesine kar
şı olan durumlar onu ne durdurur, ne de geciktirir: «Ne ki
olduysa, olacak olan odur.» der Vaiz. Ama Tanrının maksa-
dmın yerine gelmesinde insanın da çaba göstermesi gerektir.

«Yapıcılar kimlerdir? Rabbi Yohanan dedi ki: Bilginlerdir
bunlar, çünkü yaşadıkları sürece Dünyanın inşasına çalışır
lar.» (Talmud, Brahot 64 a) Ahlâk yasasına uymak ve Tan
rının buyruklarına tam bir baş eğme, Tanrıyla bu iş birliği
nin temelleridir. İnsan bunda Tanrının sıfatlarına uymaya
çalışmalıdır: «O’nun iyi olduğu gibi iyi olun; O’nun yarlıgayı-
cı olduğu gibi yarlıgayıcı olun; O’nuıı âdil olduğu gibi
âdil olun» (Levililer 19,2 nin tefsirinden. Bunda şöyle den
miştir: Bütün İsrael cemaatine söyle ve onlara de: Mukad
des olacaksınız; çünkü ben, Tanrınız Efendiniz mukadde
sim).
Yahudiliktebir de «Tanrının Devleti» düşüncesi vardır.
Ama bu, dünyanın dışında, göksel bir devlet değildir. Bu
devletin yeryüzünde, Tanrının yönetimiyle ve insanların
emeğiyle kurulması gerektir. Bu devlette bütün kişisel ve
sosyal haksızlılkar ortadan kalkacaktır. İşte bu düşünce Ya
hudi kavminin varlığı muammasının anahtarıdır. Bu düşün
ce onların umutsuzluğa düşmelerini önlemiştir. Tarihsel g-e
leneklerine dayanarak, bu ideal devletin kurucularının Tan
rıyla kendilerinin olacağına inanmış ve güvenmişlerdir.
Yahudilerce Tanrının devleti Mesih’le kurulacaktır. Bu
Mesih düşüncesi üzerinde burada duracak değiliz. Bu, ayrı
bir bölüm halinde ele alınmaya değer bir konudur.
MELEKLEREJNANIS
Yahudilerde meleklere inanç vardır. Başlangıçta bu asıl

dinle çelişen eski inançların eski tanrıları, tabiat
güçleri, masal yaratıkları olarak halk inançlarında
yaşıyor, ama dinde hemen hemen yer bulamıyordu.
Çünkü hayır da, şer de hep Yahve’dendi; hattâ
o, bazı insanlarla aracısız olarak doğrudan doğru
ya. konuşuyor. Öldüreceklerini —Kor ah soyu gibi— kendi öl

dürüyordu. Ama sonradan Yahudilerin İran ve Hellen düşün
celerinin etkisi altında kalmalariyle, o zamana kadar Yahve’
nın tahtmdan başka bir şey olmayan gök, içinde meleklerin
bulunduğu üst üste küreler şeklinde tasarlanmaya başladı.
Zarathustra dininde Ahura Mazda’ya (Hürmüz) Ameşha
Spentas yâni «ölümsüz canlar» denen varlıklar hizmet eder.
Bunlar erdemlerin soyutlaşmalarıdır ve dünyadaki belirli
şeylerin koruyucularıdır. Bunların sayıları altıdır. Tıpkı bun
lar gibi Ahura Mazda’nın düşmanı Angra Mainyu’nun (Ah-
riman) da birçok kötü canlan vardır. Hellenler de sayısız
iyi ve kötü Daimon’larm bulunduğuna inanırlardı. Eski Ahit-
te ilk defa, meleğe benzer varlıkların sözü İşaya’da geçmek
tedir: «... Rahbi yüce ve yüksek bir taht üzerinde oturmakta
gördüm; ve etekleri mabedi dolduruyordu. Kendisinden yu
karda Seraflar duruyorlar; her birinin altı kanadı vardı; iki
siyle yüzünü örtüyor, ve ikisiyle ayaklarını örtüyordu ve iki
siyle uçuyordu.» (İşaya 6, 1 - 2). Bunların Asur ve Babil’in
kanatlı cinlerine çok benzedikleri açıkça görülmektedir. İşa-
ya’nın M.Ö. 740 - 699 yılları arasında Yaruşalim’de yaşamış
bir nabi olduğunu biliyoruz. Bu sırada Yahuda devleti Asur-
luların emri altındaydı ve Ninova’ya vergi vermekteydi.
Şurasını da kaydedelim ki, Yanudilerde meleklere inanç
başka semavî dinlerde olduğu kadar köklü değildir, hattâ
bir kısım büyük din bilginleri arasında melekleri inkâr eden
ler bulunduğu gibi, ikinci Musa bile denen, Rabbi Mose ben
Maimon, meleklerin sadece göklerde olduklarını ve asla ye
re inmediklerini söylemektedir.
Yahudiliğin almış olduğu son ve kesin şekle göre, Yah
ve tek Tanrıdır, ama onun yaratığı ve onun emrinde olan,
güçleri insanlarla kıyaslanamıyacak kadar büyük birtakım
varlıklar da bulunmaktadır. Bunlar meleklerdir (Îbrnîcesi
Malah). Daha sonra bunlar arasında da paye farkları belir
MUSA ve YAHUDILI^/ 350
tildi. En başta Mihael (Kim Tanrı gibidir? anlamına) Gab-

riel (Tanrı adamı anlamına), Uriel (Tanrı ışığımdır) ve Ra-
fael (Tanrı iyileştirdi) gelir. Bundan başka Kherubimler de
vardır ki, bunlardan biri, elinde alevden bir kılıç olduğu hal
de Cennetin kapışım beklemektedir. Bir de yukarıda, anlat
tığımız Serafim’ler vardır. Meleklerin ödevleri çeşitlidir:
Tanrının tahtı etrafmda dururlar, onun buyruklarını yerine
getirirler, gene onun buyruğu ile insanları korurlar v.s. Bun
dan başka, baş meleklerin ayrı ayrı milletlerin koruyucuları
ya da tabiat kuvvetlerinin âmiri olduğuna inanılır. Örneğin
Mihael, Yahudilerin koruyucu meleğidir. Göklerin yönetimi
de onun üzerindedir. Gabriel Tanrının vahiylerini götürür
ve ateşin âmiridir. Uriel yıldızların efendisidir ve hava de
ğişmelerini yönetir. Rafael hastaların mucizeli iyileşmelerini
sağlayan hekim melektir. Melekler, kanatlı insanlar olarak
tasarımlanır; bu da Yunanlılardan alınmadır. Bu tasarım
önce 1. Tarihler 21, 16 da görülür: «Ve David gözlerini kal
dırdı, ve Rabbin meleğini, elindeki yalın kılıcı Yaruşalim üze
rine uzatmış olarak, yerle gök arasında durmakta gördü.» de
nir bunda. Tarihler kitabının MÖ. 300 yıllarına doğru ya
zılmış olduğunu biliyoruz; 332 den beri de Filistin Makedon-
ların egemenliği altına girmişti.
Daha eski tasarımlara göre melekler gökten inmek için
merdiven kullanıyorlardı! «... Ve (Yakob) rüya gördü, ve iş
te, yer üzerine bir merdiven dikilmiş ve başı göklere ermiş
ti: ve işte onda Tanrının melekleri çıkmakta ve inmekte idi-,
ler.» (Tekvin 28, 12). tv.\> - ’■ ; / ‘ /g:
Yahve'nin emriyle bir melek veba getirerek 70 000 kişi
yi öldürür (II. Samuel 24, 15); bir melek bir gecede, Asur
ordugâhında 185 000 kişiyi vurur. «Ve o gece vaki oldu ki,
Rabbin meleği çıktı ve Asur ordugâhında yüz seksen beş
bin kişiyi vurdu; ve sabahleyin adamlar erken kalktıkları va
kit, işte, onların hepsi ölmüş leşlerdi.» (II. Kırallar 19, 35).
Bir adam öldürse, onu Ölüm Meleği’nin kılıciyle vurdu

ğuna inanılır. Bu yüzden Talmud’cu geleneğe göre, ölenin
evinde bütün kaplardaki sular boşaltılır, çünkü ölüm Meleği
kılıcını bu sularda yıkamıştır. (Bu gelenek, eskiden İstan
bul’da, Müslüman aileler arasında da —ama tabiî nedenini
bilmeden— uygulanmaktaydı.)
İyi meleklerden başka, fena melekler de vardır. Bunla
rın başı, Şeytan’dır. Yahudi mistikleri Şeytan’a Sammael
adını verirler (Kabbala’da. bu melek Roma'nın koruyucusu
dur!). Eski zamanlarda hayır ve şerrin Tanrıdan geldiğine
inanılırken, sonradan—gene İran dininin etkisiyle— bütün
kötülüklerin şeytan ve onun takımından geldiği inancı doğ
muştu. Bu değişmenin en güzel örneği, Davud’un nüfus sayımı
yapmasına Yahve’nin «öfkesinin alevlendiği» (II. Samuel
24,1) de yazılı iken, aynı olayı anlatan 1. Tarihlerde: «Ve
Şeytan İsrael’e karşı kalktı, ve tsrael’i saymak için Davud’u
tahrik etti» denmesidir. (1 Tarihler 21, 1). Bunlardan birin
cisi M.Ö. 550 ye, öteki ise, M.Ö. 300 e doğru meydana geti
rilmiştir.
Yahudi mistikçiliği melekler ve şeytanlar üzerine ince
den inceye uğraşmıştır. Şeytanların birtakımı Tanrı katın
dan kovulmuş, ama güçlerini kaybetmemiş melekler olarak
kabûl edilmektedir; bunlara karşı muskalar, tılısımlar ve oku
malar fayda ederdi. Kabbala’cı inanca göre, ölenlerin ruh
ları da, yaşayanlara —kötü ruh olarak— girebilir ve onları
deli eder. İsa’nın böyle ruhlara uğramış olanları kurtardığı
İncil’de yazılıdır.
YAHUDİLERDE KİTABA İNANIŞ
Yahudilerce tümü -Tanrının vahyiyle yazıldığına inanı

lan kitap, Tevrat, yâni Eski Ahdin ilk beş kitabıdır-: Tekvin,.
Çıkış, Levililer, Sayılar ve Tesniye. Tesniye’nin sonunda Mu
sa|nın ölümü ve gömülüşü de yazılı olduğu halde, bu beş

kitabın hepsinin Tanrının vahyi ve Musa'nın eliyle yazıldığı
na inanmak Yahudilere farzdır. Eski Ahitte Yahudilerce mu
teber sayılan öteki bölümler Hıristiyanlarınkinden biraz ay
rılmaktadır. Yahüdilerin Kutsal kitabın içine almadıkları
İskenderiye’de hellenleşmiş Yahüdilerin eseri olanlardır.
Bundan başka, Hıristiyanlar Daniel’i peygamber saydıkları
halde, Yahudiler bunu kabûl etmezler.
PEYGAMBERLERE İNANIŞ
îsrael oğullarındaki «Nebi»lerini ayrı bir bölüm halinde

görmüştük. Eski Ahitteki Davud ve Süleyman bunlar arasına
girmemektedir, ama onların sözleri de şeriat, işlerinde delil
olarak kullanılmaktadır. Musa’nın en büyük Peygamber ola
rak kabûl edildiği ve İsa ile Hazret-i Muhammed’i Peygam
ber olarak kabûl etmediklerini söylemeye bile lüzum yok
tur; bu onların dini icabıdır.
AHİRET GÜNÜNE İNANIŞ
Bu fikrin Yahudiliğe nasıl girdiği ve nasıl geliştiği üze

rinde gereği kadar bilgi verilmiştir. Bunun son aldığı şekil,
Yahve’nin hem dünyada, hem de Ahrette ceza ve mükâfat
verdiği yolundadır, önceleri, iyi olsun, kötü olsun bütün in
sanların öldükten sonra aynı yere, «Şeol» adı verilen bir ye
re gidecekleri, ya da. ruhlarının hep mezarda kalacağı inan
cı vardı. Şeol Kenanî’lerde Cehennem tanrıçasının adıdır.
Sonradan, dirilme, yargı, cennet ve cehennem inancına, açık
ça görüldüğü gibi tran etkisiyle eriştiler. Cennete Aden, ya
da Eden adı verilir ki, bu da Babil dilinde Edinu, yâni bah
çe anlamına gelen kelimeden gelmedir. Kötülerin gittikleri

azap yerinin adı «Hinnon oğulları vadisi» anlamına gelen
«Ge bne hinnom» iken sonraları «Gehenna» olmuştur. Ge
bna hinnom Kenanî’lerin Baal’e kurban edilen çocukları yak
tıkları bir vadinin adı idi. özellikle Talmud’da cennet ve ce
hennem üzerine birçok sözler vardır. Bunlarda dendiğine
göre kötülerin pek azı ebedî olarak Gehenna’da kalacaklar,
ötekiler on iki ay azap çektikten sonra Aden’e gireceklerdir.
KAZA VE KADERE İNANMA
Mose ben Maimon’dan aldığımız parçanm gösterdiği gi

bi, Yahudiler insanların alın yazılarına değil, bütün olayların
Tanrının çizdiği belirli bir amaca yönelmiş bulunduğuna, in
sanın ödevinin de bu amacın daha çabuk yerine gelmesi için
emek sarf etmek olduğuna inanırlar. Bu emek de tamamiyle
şeriata uygun «Kutsal» bir hayat yaşamak, Tanrının buyruk
larından ayrılmamaktır. Hattâ ölümden sonra, Aden’de bile
gene böyle davranmaları gerektir. Yahudilerde de hayır ve
şer Tanrıdandır, ama hayır mükâfat, şer de ceza içindir.
Sonraları, iyilerin başlarma gelen kötülüklerin Tanrının im
tihanı olduğu görüşünü kabûl etmişlerdir (Eyub’a olduğu
gibi) Ancak insanların Tanrının amacına uygun yaşamaları
ile «Tanrının Devleti» biran önce kurulacaktır.
Tanrının maksadının tarihte ve insan hayatında gerçek
leştiği düşüncesi Yahudiliğin Tanrı hakkmdaki bütün öğre
tilerinin temelidir.
DOĞUMDAN ÖLÜME KADAR ÖDEVLER
BEŞİKTE
Bir Yahudi ailesinde doğum olursa, bütün hısım akraba,

bildikler, «Mazaltob» yâni (mutluluklar) diye babayı ve lo-
hosayı tebrik ederler. Doğan oğlansa sünnet için hazırlık
yapılır; sünnet bir Yahudinin hayatında ilk önemli dinsel
ödevdir ve bununla bir Yahudinin toplumun bir üyesi oldu
ğu, âdeta belgelenir.
Yahudi çocukları doğumlarının sekizinci gününde sün
net edilirler. Yahudilerde gün, akşamdan akşama sayıldığı
için, çocuğun doğduğu saat tam olarak saptamr ve o saat
ten başlayarak sekizinci gün hesaplanır. Günümüzde, özel
likle batı memleketlerinde sünnet hastahanelerde yapılmak
tadır, çünkü hastahanelerde doğuran anneler sekizinci gün
de henüz lohosa döşeğinden kalkmamış bulunurlar. Ama
anne evdeyse sünnet de, eskiden beri olduğu gibi evde yapı
lır. Bir vakitler sünnet, sinagoglarda da yapılırdı. Bu iş için
bizde olduğu gibi sünnetçiler vardır. Bunlara «Mohel» denir.
Eskiden bu ödev, çocuğun babasına düşerdi, onun için bu
tören sırasında çocuğun babası Mohel’in yanında durur, böy-
lece Mohel’in babaya vekillik ettiği belirtilmiş olur.
Yahudilerde sünnet sevinçli bir olaydır. Onun için çocu
ğun sünnet edildiği oda çiçeklerle süslenir, sabbat mumları
yakılır. Çocuğun kivre’si (Sünnet sırasmda tutan) sünnet
sandalyasına oturur. Yahudilerde kivre’ye «Sandek» denir;

bunun din alanında bilgili bir kişi olması gerektir. Kivre’nin
oturduğu sandalyaya «Nebi İlya’nın kürsisi» denir. Efsane
ye göre İlya dünyayı dolaşmakta, darda kalanlara yardım
etmektedir. Bu nebiyi ve onun ateşten bir araba iç.'nde gö
ğe çıktığını daha önce anlatmıştık, !. -
Bu hazırlıklardan sonra çocuk büyükannesi, ya da en
yakın akrabadan bir kadın tarafından odaya getirilir; bu
kadına da «Sandeket» denir. Bu gelenek batıda artık ortadan
kalkmıştır.
Yahudilerdeki geleneksel sünnet şöyle yapılır: Sandek,
yâni kivre, çocuğu kucağına alır, dizlerinin üzerine yatırır.
Bu sadece bir operasyona yardım etmek değildir; Çocuğu
dizine yatıran çocuğu resmen Yahudi cemaatine almış olmak
tadır. Bundan sonra Mohel (Sünnetçi) dua eder, onun ar
kasından da baba: «Hamdolsun sana, ebedi olan, Tanrımız,
bizi buyruklariyle kutsallaştıran ve bu çocuğu Abraham’ın
cemaatine katmayı bize emreden, dünyanın Hükümdarı!»
der. Sünnet sırasında oradakiler de: «Cemaate nasıl girdiyse
dine, evliliğe ve iyi işlere de öylece girsin» diye dua
ederler. Bu sırada mohel işini tamamlar, yarayı bağlar ve
çocuğu anasına gönderir. Sünnet yeri çoğu zaman fazla ka
nar. Günümüzde bu kan boru ile emilir. Birçok yerlerde hâ
lâ mohel, ağzına bir yudum şarap alır, yarayı ağziyle emer
ve kanla karışık şarabı tükürür. Sünnet işi kısa sürerse de
ondan sonraki tören hayli uzundur; Mohel olsun cemaat ol
sun dualar okurlar ve bu arada şarap içilir. Geleneğe pek
bağlı olmayan ailelerde sadece hahamın duasiyle tören sona
erer. Bu arada çocuğa ad da takılır.
Sünnetten sonra ziyafet çekilir, tebrikler kabûl edilir
ve bu arada dinî mahiyette nutuklar söylenir.
Doğan kız olursa basit bir ad takma töreniyle yetinilir.
Baba, sinagog’da Tevrat’tan bir sûre okuduktan sonra kıza

at verir.
Lohosa, evinden ilk çıktığı gün sinagogda bir şükran du
ası eder. Eskiden olduğu gibi bir «Günah kurbanı» sunma
«âdeti ortadan kalkmıştır, ama gene de kadın kız doğurursa,
bir oğlan doğduğu zaman olduğunun iki katı müddet «mun
dar» sayılır ve sinagoga giremez. Kadının sinagogdaki şük
ran duası eskiden Kudüs Tapınağında edilen kefaret duası
nın yerine geçer. Şükran duası dört şeyde zorunludur: Bi
ri denizde, ya da çölde uzun bir yolculuk yapar da sağ döner
se, hapisten kurtulursa, ağır bir hastalıktan kalkarsa, bir de
bir kadın çocuk doğurursa.
- ^ K ız la r a ad verme töreninin sadeliği onların erkek evlât
lar kadar itibar görmeyişlerindendir. Kadınlar sinagoglarda
ayrı yerlerde otururlar, Tevrat okumağa davet edilmezler,
şükran duasına, ya maksureden, ya da sinagogun gerisinde
ayrılmış yerden katılırlar.
YAHUDİLERDE AD VE ÖNEMİ
En eski zamanlarda çocuklara, babamn ya da ananın

hayatındaki mutlu bir olaydan, doğum sırasındaki bir dilek
ten alınma adlar verilir, çoğu zaman Tanrı adı isme katılırdı.
Daha sonra İran ve Babil adları Yahudilere de girdi, örneğin
Mordehy, Babil tanrısı Marduk’un adından gelmedir. Hel-
lenistik çağda Yahudiler, çevrelerindeki isimleri aldılar, son
radan bunlar Yahudi adları oldu. Daha sonraları çocuklara,
ölmüş dedeleri ve ninelerinin adları verilmeye başlandı. Ama
bu gelenek, çok eski zamanlarda da arasıra görülmektedir.
Sonra sonra bu, ölmüş ataların adlarını sürdürmek bakımın
dan, dinsel bir anlam aldı. Zamanla ad çok önem kazandı ve
babanın mı yoksa, ananın mı soyunun çocuğa ad takacağı
çekişmelere, hattâ kavgalara sebep oldu.
Günümüzdeki Yahudi adlarının çoğu, Yunanca, ya da

Lâtin'ceden gelmektedir. Tevrat’tan alınma adlara .özellikle
kızlarda az rastlanır. Yer yer, ad takma geleneklerinde ay
rılıklar göze çarpar. Örneğin Hollanda’da sık sık, büyükba
ba ve ananın sağlıklarında, torunlarına onların adları veril
mektedir. Ama hiçbir zaman baba ve ananın adları verilmez.
Buna karşılık Amerik’da çocuklara babalarının, ya da ana
larının adını vermek âdettir. Doğu Yahudilerinde, ailenin
yaşayan kişilerinin adlarını yeni doğanlara vermekten kor
kulur. Nitekim bizde de çocuklara, yaşayan baba ve anaların
adlarını vermek uğursuz sayılmaktadır.
îsrael devletinde adlar yeni bir şekil almıştır. Tıpkı
Tevratî çağlarda olduğu gibi çocuğa verilen adı doğduğu ye
re, zamana, şartlara ve durumlara bağlamak âdeti doğmuş
tur. Arasıra Tevrat’taki az tanınmış adlardan biri de veril
mektedir.
İLK DOĞAN OĞUL (BOHOR)
Önceleri de sözü edildiği gibi, Ön Asya’da İlkçağda, ilk

doğan oğulların, bazan çok acıklı, büyük bir önemleri var
dı, yüzyıllar boyunca, insan kanına ve yanık insan eti koku
suna düşkün olduklarına inanılan tanrılar için kurban edil
mişti bunlar. îsrael Oğullarında bundan vazgeçmenin ilk anı
sı Abraham’m İzak’ı kurban etmeye hazırlanırken Tanrının
koç göndermesi hikâyesidir, bunu da görmüştük. İsrael
Oğullarında ilk doğan oğulların kutsal ödevleri vardı. İlk
olduğu için, tıpkı mahsulün ilk demeti gibi Tanrıya adan
mıştı bunlar. Menşede bu, onların kâhin olmaları anlamı-
naydı, ailenin kurban törenlerini bunlar yönetirlerdi. Ama
sonradan bu hakkı yitirmişlerdi. Bugün Yahudilerde ilk do
ğan oğulun «Tanrıya fidyesini verme» aile içindeki bir şen
likten başka bir şey değildir. Ama bu tören birçok eski ge
lenekleri sürdürmektedir: örneğin çocuk büyük, çoğu vakit
gümüş bir tepsi içinde ortaya getirilir. Aile bu gün için bü
tün süs eşyalarını, mücevherlerini toplar, bunlar da tepsiye,
çocuğun yanına konur. Bununla: «Bakın, bu çocuk bütün
bunlardan çok, pek çok değerlidir» demek istenir. Ama, «Pid-
yon ha-ben» adı verilen bu tören artık eskisi gibi yaygın de
ğildir.
Pidyon ha-ben töreni için çocuğun doğumundan baş
layarak 31 gün sayılır. Bunun nedeni de bellidir: Yahudi ai
lelerinde çocuk ölümleri bütün milletlerde olduğu gibi, an
cak hekimliğin ilerlemesiyle azalmıştır, yaşayıp yaşamıyaca-
ğı daha belli olmadan bir çocuk için tören yapmak isten
memektedir.
Bir baba, bu törenle oğlunun fidyesini vermiyecek olur
sa, Yahudi geleneğine göre, sonradan bunu mutlaka yapma
sı gerekti.
LOHOSALIK
Biliriz ki, dinden gelen geleneklerin ve inançların yanı sı

ra, kökleri çok eskilerde olan birçok bâtıl inançlar, onlar ka
dar, belki bazı kere onlardan fazla, insanların davranışlarına
etki yapar. Neden? sorularının karşılıksız kaldıkları çevreler
ve çağlarda bunlar dinlerin bütün yasaklarına karşı diren
miş, hattâ bu nedenlerin karşılıkları bulunduktan sonra
bile bunlar tamamiyle silinmemişlerdir. Hattâ din adamları
bu, ilkel çağlardan kalma inançları dinin çerçevesi içine al
mak zorunda kalmışlardır.
Eskiden doğum, her toplumda olduğu gibi Yahudilerde
de sevinilecek değil, korkulacak bir olaydı. Gerçi Tevrat’ın
anlattığına göre, o çağlardaki kadınlar çok güçlü ve dayanık

lı idiler. Hiç değilse onlar için doğum, tıpkı hayvanlarda ol
duğu gibi kolay ve tabiî bir fonksiyondan başka bir şey de
ğildi. Tevrat der ki (Çıkış 1. 19): «O vakit Mısır hükümdarı
ebeleri çağırıp onlara: Neden böyle yaptınız, erkekleri sağ
bıraktınız? dedi. Ebeler de Firavun’a: İbrani kadınlan Mısır
kadınlan gibi olmadıktan için oldu bu. Çünkü onlar kuv
vetli oldukları için ebeler yetişmeden önce doğururlar de
diler.» Ama sonradan, her halde bu durum değişmişti. Belki
de artık çadırda, çölde değil de evlerde oturmak kadınları
az hareket eder hale getirmişti ve güneş girmeyen kulübeler
ve evlerde, bugün de çeşitli hastalıkları meydana getiren
bakterilerin dedeleri alabildiğine yer buluyorlardı. Artık yal
nız doğum değil, doğumdan sonraki günler de korkulu bir
bekleyiş içinde geçmekteydi.
İlkel insan, gözle görülmeyen kötü ruhlar ve cinlerle iyi
geçinmek gerektiğine inanır. Bu da yetmezse onları kovmak,
kaçırmak için çareler düşünülmelidir. Ama asıl Yahudi di
ninde bunların yeri yoktur, her şey Tanrıdandır ve olsa ol
sa buna katlanmak ve dua etmek gerektir. İlkel insan için
bu yetmez.. Tam en sevinilecek anda bir ananın acıklı ölü
mü onun için Tanrının iradesinden ayrı bir şeydir; her hal
de Tanrının dışında başka kuvvetler de vardır, diye düşü
nür o.
Talmud, Sabbat’ta kadınların ödevleimi anlatırken onla
rın doğumda ölmelerini üç nedene bağlar: «Üç suç yüzünden
kadınlar doğum sırasında ölürler: Aybaşlarına aldırış et
medikleri için, hamur ayırmada, bir de sabbai kandilin yakıl
masında kusur işledikleri için» (Mişna Şabbat II, 6). Yahu
di kadınlarının dinsel ödevleri arasında, kendilerinden kan
gelme zamanına dikkat etmeleri ve bu zamanda başkalarma
değmekten kaçınmaları, yuğurdukları her hamurdan bir par
çacığı ayırmaları ve sabbatın başlamasında dua ile ışıkları
yakmaları vardır. Şu halde kadınların doğumda ölmemeleri

için şeriata uymaları gerektir. Ama bu buyrukları harfi harfi
ne tutan kadınlar da doğumda ölmekteydiler. Bu yüzden, il
kel insanın korkularma dönülmüş ve çare dinde değil, sihir
de aramıştır: Tabiat dışı kötü kuvvetler vardır, onlarla sa
vaşmak ve onlardan korunmak gerektir! Sihirde daire bü
yük bir rol oynar; yere çizilmiş bir dairennin içine cinler
ve şeytanlar giremez, Yahudilerde de, örneğin, gebe kadını
bir masanın etrafında dolaştırırlar, böylece bir daire çizil
miş olur! Ya da onu bir kapı eşiğinden atlatırlar. Evin kapısı
ve eşiğinde evle dünya ayrılır sayılmaktadır, böylece, eşiği
atlayan kadın sembolik olarak hayata girmiş demektir. Ka
dına anahtarlar da verirler, özellikle sinagog’un ya da kut
sal Tevrat dolabının anhtarını. Bundn başka Tevrat tomar
larına sarılı bağlardan birinin de lohosaya getirildiği vardır.
Bütün bunların sihirli kuvvetleri harekete geçirdiğine inanıl
maktadır. Ama bütün bunlar, din adamları çevresinde res
mi olarak kabûl edilmemiş, hattâ kötü gözle görülmüştür.
Çünkü Tevrat’ın bir sihir aracı olması, Yahudi fıkıhçıları
için, hiç de kabûl edilir şeylerden değildir. Yahudilik dinsel
sembollerin bir çeşit put haline gelmesine daima karşı koy
muştur; ama dediğimiz gibi, insanın bilinmiyenler karşısın
daki korkusu din kurallarından da güçlüdür.
Kötü ruhlara karşı koyabilmek için başka çareler de
aranmıştır. Yeni yıl gününden öttürülen koç boynuzu, «Şofar»
sinagog’dan alınıp lohosa odasına getirilir ve kötü ruhları
kaçırmak için öttürülür.
Kitabımızın başlangıçlarında gördüğümüz gibi, Havva,
bütün insanların anası olmakla birlikte, Adem’in ilk eşi de
ğildi. Daha önce başka bir karısı vardı: Lilith. Bekâr erkek
lerin rüyalarına giren odur. Söndürülemez tutkular uyandı-
P: 24
ra/j. gebe kadınlarla çocukların hayatını tehlikeye sokan

l.tp odur. Lohosanm, Havva’nın rolünü oynadığına, Lilith’in
de onu bu yüzden kıskanarak hem onu, hem de çocuğunu
öldürmeye çalıştığına inanılmaktadır. Bir efsaneye göre bir
keresinde tlya Lilith’i ele geçirmiş ve kurban etmek istemiş.
Ama sonra, kötü ruhlardan nasıl korunulacağmı öğretmesi
şartiyle onu bırakmayı vadetmiş. Lilith de, kendisinin bütün
adlarını alt alta yazarlar ve bunu lohosanm odasına asarlar
sa, artık kendisinin orada hükmünü eçmiyeceğini söylemiş.
İkinci bir efsaneye göre de Tanrı, Lilith’i tutmak için üç me
lek göndermiş, Lilith yakalanmış ve: «Bu üç meleğin adını
bir kâğıda yazar ve lohosa odasına asarlarsa, ben oraya gi
remem» demiş, bu sayede de kurtulmuş. İşte bu sebeple İlya’-
nın adıyla, Lilith’in 18 adının ve üç meleğin adlarının yazılı
olduğu birçok muskalar vardır. Ama kötü ruhlardan korku,
bununla da ortadan kalkmış değildi. Her yerde olduğu gibi
Yahudilerde de bu korku ancak bilimin gelişmesi sayesinde
doğumun tehlikeleri Önlendikten ve mikroplarla başarılı bir
şekilde savaşmak mümkün olduktan sonra ortadan kalkmış
ve ancak geri ülkelerde yaşıyanlar arasında kalmıştır.
BEŞİKTEN OKUL ÇAĞINA KADAR
Eskiden Yahudilerde beşik töreni de kutlanırdı. Çocuk

sünnet edilince ailesi beşiğin etrafına toplanır, beşiğe bir
Tevrat tomarı —bunu bir süre çocuğun başı üstünde tutar
lardı— mürekkep ve kalem konur, böylece çocuğun bir Tev
rat hattatı olması dileği gösterilmiş olurdu. Törenin sonun
da onun Tevrat’ı öğrenmesi ve koruması için dua edilirdi.
Doğu Yahudilerinde beşiğe şeker ve yemişler konur. Bütün
bunların alt anlamı da gene kötü ruhlara karşı sihirle tedbir
aramaktır. Nazar değmesine karşı, günümüzde de muskalar
kullanılmaktadır, örneğin çocuklar İbranî «het» harfi, ya da
David yıldızı ile «mazzal» (Burç adı, uğur) kelimesi yazılı
bir kâğıdı üzerlerinde taşırlar. Yüzyıllardan beri hahamlar
bu muskalara karşı başarısız bir mücadele açmışlardır.
Doğu Yahudilerinde bunlardan başka, ilk saç kesme tö
reni de kutlanır. Birçok halklarda saç ve tırnakların, vücu-
dün en uçtaki kısımları oldukları için, özellikle kötü ruhlar
ve cinlerin etkileri altında olduklarına inanılır. Doğudaki çok
dindar Yahudilerde «Ömer» den, yâni sayım haftalarından
33 gün sonra, Rabbi Şimon ben Yohai’nin mezarını ziyaret
te, yanlarında götürdükleri çocuğun saçını ilk defa olarak ve
törenle kesmek âdeti vardır. Ömer üzerine ileride, bayram
lar bölümünde bilgi verilecektir. Böyle bir törenle saçı kesi
len çocuk artık şakaklarının zülüflerini kesmez. Bu zülüfle
re «peot» adı verilir. Batıda böyle zülüfleri Anvers, Paris ve
New York’ta bazı küçük cemaatler taşımaktadır. îsrael’de
de çok mütaassıp bir küçük azınlık buna devam etmektedir.
OKULDA
Yahudiler çocuklara daha pek küçükken dinlerini öğre

tirler. Bunlar okula gitmeden önce en azından bir sabah, bir
de akşam duası öğrenirler. Çocuklara mahsus olan «Mode
ani» duasımn çevirisini buraya alalım: «Şükrolsun sana ey,
ebedî var olan Hükümdar ki, lütfunla ruhumu uykudan son
ra yeniden bana bağışladın (Doğuda uyku bir çeşit ölüm sa
yılır). Ne büyüktür senin vefan. Musa’nın bize getirdiği Tev
rat Yakub’un cemaatinin miras malıdır. Babanın öğütlerini
dinle çocuğum, ananın sana öğrettiklerinden şaşma. Tevrat
güvenim ve Kaadiri Mutlak Tanrı yardımcım olsun.» Bunun
arkasından da Şema Israel duası gelmektedir. (Bu duayı
ileride vereceğiz).
Bu dualar küçük çocuklarca anlaşılmaz şeyler olduğu

için, yeni zamanlarda çocuklara göre ve daha kısa dualar ter
tiplenmiştir. Ama Şema İsrael daima bu duaların temelini
teşkil eder. Günümüzde Yahudilerde din öğretimi, özellikle
Batı memleketlerinde, okulların din derslerinde yapılmakta
dır. Ama birçok yerlerde hâlâ din öğretimini esas, ötekileri
ikinci derecede bilgiler sayan cemaatler vardır.
Eskiden okula başlama törenle yapılırdı. Günümüzde de
ders yılının başında haham’ın bir konuşma yapması ve dua
etmesi geleneği devam etmektedir.
Geçen yüzyılın sonuna kadar Doğu Avrupa’daki Yahudi
gençlerinin çoğu «heder» yâni «höcre» denen dersliklerde
bir öğretmen ve kalfasından ders görürlerdi. Heder’de bü
yük bir masa ile sıralar bulunurdu. Yüksek sesle tekrarlar
yapılır ve bu yolla öğrenilirdi. Yıllara bölünmüş olarak, sa
dece dua kitabının, Tevrat’ın, Tevrat şerhlerinin ve Talmud’-
un İbranîce olarak okunması esastı. Bu derslerden birinden
ötekine, bir gruptan ötekine geçiş bir çeşit sınıf geçme gibiy
di. Bazı yerlerde öğretmenler çok ihtiyar yaşlarına kadar bu
görevde kalırlardı. Bu öğretim bizim, Cumhuriyetten sonra
tarihe karışmış olan medreselerimizle büyük bir benzerlik
göstermektedir.
Heder’lerdeki öğretim, gençlere, anlamadıkları kelime
dizilerini ezberletmekten ibaret kalmıştı. Üstelik buralarda
ders arası ve teneffüs bulunmadığı için bu okullar hem fay
dasız kalıyor, hem de sevilmiyordu. Günümüzde çocuklar
okulda sadece İbranî dili, Yahudiliğin tarihi, tören günleri
nin anlamları ve ibadet yollarını, öteki derslerin yanında, öğ
renmektedirler. Birçok memleketlerde de Yahudi çocukları
din bilgilerini sadece ailelerinden almaktadırlar.
Şurasını da söylemek gerektir ki, öğrenim yükümlülü
ğünü ilk defa olarak kabûl edenler Yahudiler olmuştur. İsa'
nın doğumundan yüzyıldan fazla önce her Yahudi, çocukları
nı okutmak zorundaydı. Avrupa’da halkın en büyük kısmı

okuma yazma bilmezken ve öğrenim sadece zenginlere mah
susken, Yahudilerde okuma, bilmiyenler parmakla gösterile
cek kadar azdı. Gramer ve İbranî edebiyatını bilmeyiş bü
yük bir ayıp sayılırdı. Bu da onların, çoğu zaman düşman
kazanmalarına sebep olan başarılarının nedenlerinden bi
riydi.
BAR MİSVA
Bir erkek çocuk 12 yaş ve 1 aylık olunca «Bar misva»

yâni «Şeriatın oğlu» sayılır ve Yahudi şeriatına uymaya borç
ludur. Bundan sonra onun yaptıklarından ve yapmadıkların
dan babası sorumlu değildir. Bu tarihten sonraki Sabbatta
artık sinagog’a gider, orada «Bar misva» diye çağırılır, Tev
rat’tan bir sûreyi, ya da bundan bir kısmı okur. Bazı ce
maatlerde, çocuğun bu sırada kısa birkaç söz söylemesi ge
leneği de vardır. Bu törende bütün aile hazır bulunur.
Aslında bar misva oluş, sorumluluk çağma girmiş olmak,
yâni hukuk bakımından yetişkinlik çağma, erişmek anlamına
idi. Onun için eski kaynaklarda Gadol, yâni yetişkin, ya da
Bar-Onuşin, yâni cezanın çocuğu (yaptıklarından sorumlu)
deyimler kullanılmaktadır. Bar Misva deyimini ve bundan gü
nümüzde anlaşılan anlamı getiren, 1298 yılında Nümberg’de
öldürülen bir haham ve dinsel şiirler yazarı olan Mordehay
ben Hillel’dir. Günümüzde bu çağa girmiş olan çocuk sade
ce ibadette yetişkinlerle eşit sayılmaktadır. Artık her sabah
tefillin, yâni ibadet kayışlarını bağlar, Talit., yâni dua atkı
sını örtünür; artık oruç tutmakla da mükelleftir. Ama aslında
on iki yaşını yeni bitirmiş çocukların çoğu için bu «yetişkin
lik sınavı» hiç anlamadıkları birtakım sözleri kekelemekten
ibaret kalmaktadır. Ama bu vesile ile aile «Oğullarının mü-
rüvetini görmüş» olmaktan doğan sevinçlerini, bizdeki sün

net düğünleri gibi bol masraflı eğlence ve ziyafetlerle gös
terir. Buna karşılık reformcu Yahudi cemaatlerinde genç
kız ve erkekler önce bir yıl din öğretimi görmekte, ve 15 -
19 yaşlarında cemaate kabûl edilmekte, tamamiyle «mükel
lef» yâni sorumlu sayılmaktadır. Ama eski bir geleneği boz
mamak için gene de Bar Misva törenini yapmaktadırlar.
EVLENME
Yahudilerde evlenme ve bir aile kurmanın önemini Tal-

mud’da gördüğümüz şu sözler açıklar: «Gel ve dinle! Rabbi
Yuhanan, Rabbi Meyr’in adına dedi ki: Bir buyruk tornan
(Tanrı buyruğu = Tevrat) ancak buyrukları öğrenmek, ya
da bir kadın almak için satılabilir. Bundan anla: Bir buyruk
tomarını başlca bir Buyruk tomariyle değişmek olabilir....
Bir kadın almak da olur, çünkü (Tevrat’ta) şöyle yazılıdır:
Gökleri yaratan, yeryüzünü meydana getirip onu sabit kılan
Tanrı onu boş kalsın diye değil, oturulsun diye yarattı.»
Şu halde evlenme, Tanrının emridi; Yahudi asla unut
maz ki, —iyi olsun, kötü olsun— bu dünya, Tanrmm dünya
sıdır ve insan, onun içinde, ta Tanrı herkesi ve her şeyi yok
edinceye kadar üremelidir. Buna şunu da ekliyelim: Yüzyıl
lar boyunca insanlardan çektiği bütün ıstıraplara rağmen Ya
hudi inanır ki, her insan yüzü, istediği kadar örtülmüş ol
sun, gene de Tanrıdan bir iz taşır; çünkü Tanrı insanı ken-
di suretinde yarattı diye yazılıdır (Tevrat, Tekvin 1, 27). Ge
ne Tevrat: «Çoğalıp yeryüzünü doldurunuz!» demiştir. Şu
halde, isteyerek çocuksuz kalmak tıpkı insan öldürmek gibi
dir. Tevrat’ta olsun, Talmud’da olsun, tabiî zamanma göre,
kadınları yücelten ve onlara hak tanıyan birçok yerler var
dır. Buraya Talmud’dan birkaç örnek alalım: «Rabbi Elazar
dedi ki: Kansı olmayan her adam, gerçekten adam değildir,

çünkü şöyle denmiştir: ... Onları erkek ve dişi olarak yarat
tı... ve onlara adam adım verdi.» (Yevamot 63 a).
«Rabbi Helbo dedi ki: Bir adam daima karışma saygı
göstermelidir, çünkü ancak kansımn yüzünden bir adamın
evine bereket gelir, çünkü denmiştir ki: Abraham’a onun
(Sara’mn) yüzünden lütfetti.» (Bava Mezia 59 a).
«Ustadlarımız şöyle öğretmişlerdir: Kim karısını ken
disi kadar sever ve ona kendinden fazla saygı gösterirse, kim
oğullarını ve kızlarını doğru yola yöneltir ve onlan erginlik-
tiklerine yakın cvlendirirse • onun için kitap şöyle der: Ça
dırının emin olduğunu göreceksin (Eyub 5, 24).» (Yevamot
62 b).
Şurasını belirtmek gerektir ki Yahudilerde evlenme, sa
dece iki kişinin özel bir anlaşması değildir. Bu, bütün ce
maat için «İsrael’in kalıntılarının» yeryüzünden kalkmıyaca-
ğı ve devam edeceği müjdesidir. İşte, Yahudilerdeki evlen
me geleneklerini bu gözle görmek gerektir.
Evlnecek çift, nikâh gününden çok önce, nikâhlarını kı
yacak hahamı ziyaret eder. Haham onlara, Yahudilerin görüş
açısından gerçek bir evliliğin nasıl olması gerektiğini açık
lar ve onlardan bunları tam olarak yerine getirebilip getire-
miyeceklerini sorar. Haham burada, Yahudi cemaatinin mü
messili durumundadır. Cemaat, arasına yeni bir aileyi kabul
edecektir; bu bakımdan onun da diyecekleri vardır.
Bazı kere haham, Yahudi cemaatinin bağlı bulunduğu
devletin kanunlarına göre caiz olan bir evlenmeye izin ver
meyebilir; meselâ, geleneğe bağlı cemaatlerde, şeriata göre
bir Kohen (Bugün de, kâhinler soyundan oldukları sanılan
lar bu hükme tabidirler) boşanmış bir kadınla evlenemez.
Eğer nişanlıların bundan haberi yoksa durum kötü olur.
Hele henüz medenî nikâh kabûl etmemiş olan İsrael devle
tinde bu durumda olanların evlenmeleri mümkün değildir.
İkinci ağır durum da, çiftin önceden nikâh dairesinde,

ya da yetkisi kendi cemaatlerince kabûl edilmeyen bir ha
ham tarafından nikâhlanmalarıdır. Çeşitli Yahudi cemaatleri
arasındaki düşünce ayrılıkları pek çok ve derindir.
Yahudilerde, başka dinden olanlarla evlenmek caiz de
ğildir. Amerika’da reformcu bazı hahamlar böyle nikâhları
kıymaktaysalar da buna, tıpkı Katolik kilisesinin yaptığı gi-
ği, doğacak çocukların Yahudi dininde yetişmeleri şartını
koşmaktadırlar. Ama böyle evlenenler son zamanlarda o ka
dar çoğalmıştır ki, Yahudi cemaatleri buna bir çözüm buı
mak için yollar aramaya başlamışlardır. Arasıra Yahudi di
nine geçenler vardır. Tâ birinci yüzyıldan beri kendi dinine
başka dinlerden insan çevirmek âdetini bırakmış olan Ya
hudilik bu dönmeleri, hele sadece evlenebilmek için olduğu
sezilirse hoş görmez. Ancak uzun denemeler ve sınavlardan
sonra buna razı olur.
İKİ BÖLÜMLÜ NİKÂH
Bütün rsmî işler tamamlandıktan sonra nikâhın kıyıl

masına sıra gelir. Nikâh, Musa ve İsrael Oğulları kanununa
göre bir çeşit «medenî nikâh»tır. Hıristiyanlardaki gibi bir
«takdis» değildir. Eskiden bu, birbirinden ayrı iki törenle ya
pılırdı, günümüzde ara vermeden bir defada tamamlanmak
tadır. Bu, eskiden bizde «Nikâh» ve «Zifaf»m aralıklı olu
şuna benzemektedir.
Yahudilerde evlenme töreninin birinci kısmma çeşitli
adlar verilmektedir. Tevrat’ta buna «Erusin» denmektedir.
Bu, boşanma yoluyla ayrılması mümkün olan, kesin bir ev
lenme vaadi anlamına gelir. Fakat bununla eşler bir araya
gelemezler. Ancak bundan sonra düğünün geciktirilmesi,
mümkün olmakla birlikte, âdet değildi.
Yüzyıllardan beri bu iki tören birleştirilmiş ve buna
«Kidduşin», yâni Takdis adı verilmişti. Biz buna nikâh d-i
yeceğiz. Yahudilerde nikâh, iki tanık karşısında aşağıdaki
formülün tekrarlanmasiyle kesinleşir: «Sen benimle, Musa
ve İsrael kanunlarına göre, bu yüzükle nikahlandın.» Bun
dan sonra çifti odada yalnız bırakırlar, böylece zifaf şartı
da sembolik olarak yerine gelmiş olur.
Nikâhta aşağıdaki şartların yerine getirilmesi gerektir:
Yüzük takılması, ya da kalıcı değerde bir şeyin verilmesi; bir
zifaf odasının hazırlanması, —Gerekirse sembolik olarak bir
sayeban, ya da bir dua atkısı yeter— ve güveyin, yukarıda
yazdığımız yolda, gelini aldığını bildirmesi.
Bu törende hahamın, ya da Kantor’un (sinagog mugan
nisi) bulunması şart değildir. Talmud geleneğine göre, bir
Yahudi nikâhı, belirli bir paranın ya da değerli bir şeyin
verilmesi, evlilerin bir arada yaşamaları ve bir belgenin im-
zalanmasiyle tamam olur. Eskiden bu üç şart ayrı ayrı za
manlarda yerine getirilebilirdi. Şimdi ise —İkincisi sembo-
lk olarak— bir araya getrilmiş durumdadır.
NİKÂHTA, HAHAM IN ROLÜ
Aslında hahamlar, tıpkı bizdeki imamlar gibi, ruhanî bir

sınıf teşkil etmezlerdir. Bunlar, cemaatin içinde şeriaatı iyi
bilen ve uygulanmasına nezaret eden bir çeşit müftülerdi.
Sonraları —Hattâ geleneklere bağlı olan cemaatlerde bile—
yavaş yavaş bir çeşit papaz ve vaiz durumuna girdiler.
Birçok geleneğe bağlı cemaatlerde nikâh, haham tarafın
dan değil, «Mesadder Kidduşin (Nikâh düzenleyici)» denen
özel memurlar tarafından kıyılır. Haham’ın işi sadece çiftin
Yahudi şeriatına uygun olarak nikâhlandığım kontroldan
ibarettir. Bundan başka nikâh tanıklarının, tanıklıkları mak
bul kişiler olduğunu tasdik etmesi ve nikâhın deftere kaydı

nın da muntazam olup olmadığım kontrolü gerektir. Ama Ha
ham bu vesile ile bir nutuk söyler ve yeni evlileri «takdis»
de eder. İsrael devletinde ise nikâh, bizdeki gibi nikâh dai
resinde, merasimsiz olarak kıyılmakta, sadece dua edilmek
tedir.
Görülüyor ki, Yahudilerde nikâh, ufak ayrıntılardan baş
ka, hiç bir bakımdan Müslüman nikâhından farklı değil
dir. Onlarda, da bizdeki «Ağırlık» ya da «Mihr-i muaccel» ola
rak para ya da değerli bir şey verilmekte ve ruhani sıfatı
olmayan, daha ziyade cemaati temsil eden birinin ve iki şa
hidin huzurunda yeni evliler, evlendiklerini bildirmektedir
ler.
SİNAGOG’DA EVLENME TÖRENİ
Nikâhın Sinagog’da kıyılması zorunlu değildir. Ama ai

lelerin çoğu böyle yaparlar.
Evlenme günü yeni çift oruçludurlar (Yahudilerde oru
cun şekli ilerde anlatılacaktır). Gelin ve güveyin ya da aile
lerinin isteği üzerine evlenme töreni bir «Tanrıya yakarma»
töreni şeklinde ve öğle vakti yapılabilir. Bu törenin temeli
Büyük Kefaret günündekinin eşi bir «Günahların itirafı»dır.
Bununla, geçmişten tamamiyle ayrı bir hayat bölümüne gi
ren gelin ve güveyin, önceki hayatlarında suç işlemiş
lerse, bundan sıyrılmaları amacı güdülür.
Çoğu zaman gelin, anası ve kadın akrabaları ayrı bir
odada bulunurlar, düğün sayebanının altında yalnız güvey
durur. Eğer gelin geleneklere çok bağlı bir cemaattense sa
dece oruç tutmakla kalmaz, bir akşam öncesinden «Mikve»
yâni kadınlar hamamında, suya dalma şeklinde güsul etme
si de gerektir. Cemaatten ancak bu şartla evlenme izni ala
bilir. Yahudılerde gusül, Musa kanunları bölümünde anlat

tığımız gibi, ya tamamiyle suya dalmak, ya da akar pınar
veya yağmur suyunda baştan aşağı yıkanmakla yapılır.
Gelinle güveyin bir araya getirilmesi her cemaatin ge
leneğine göre ayrı ayrı olduğu için bunları geçiyoruz. Bun
lar «Huppa», yâni dua atkısı adını alan sayebamn altında
buluştukları zaman, güveyin babası oğlunun, gelinin anası da
kızının yanında yer alır. Bu sırada koro halinde bir mez-
mur söylenmektedir. En sevilen ve en çok okunanı Mez. 121,
5 - 8 dir: «Gözlerimi dağlara kaldırıyorum; yardımım nere
den gelecek? Yardımım gökleri ve yeri yaratan Rabdendir...»
Bunun sonunda gelin ve güveye mutluluk dileyen bir ila
hi okunur. Batı Yahudilerinde bir de nutuk söylenirse de bu,
hıristiyanlardan alınma bir gelenek olduğu için, İsrael’de ol
sun, doğu Yahudilerinde olsun hoş görülmez; ama bu gelenek
gene de yavaş yavaş yayılmaktadır. Genel olarak, Tevrat’tan
bir parça okuyan Haham, buna dayanan kısa bir vaiz verir.
JBundan jionra haham bir bardak şarap alır ve şarabı ya-
ratan Tanrıya ^şükreder: «Kutsal buyruğuna evlenmeyi de
kattı. Bize kiminle evlenebilip kiminle evlenemiyeceğimizi
bildirdi.» der. Gelinle güvey aynı kupadan içerler. Bu, ha
yatın, sevincin ve acıların paylaşıldığının sembolü olarak ka
bul edilmektedir; artık acıyı da, tatlıyı da iki insan aynı ka
dehten içeceklerdir. Bu ortak içkiden sonra gelinin duvağı
açılır ve güvey geline İbranîce olarak şu sözleri söyler: «Bak,
sen bana bu yüzük ile ve Musa ve İsrael şeriatı gereğince ni
kahlandın.» Bu sözlerden sonra da gelinin parmağına yüzü
ğü takar. Artık «Erusin», yâni nikâh tamamlanmıştır. Gele
neklere tamamiyle bağlı olan cemaatlerde bunun arkasından
evlenme vesikası okunur. Gelinin, evlenmeyi kabul ettiğini
söylemesi gerekmez. Aramî dilinde yazılmış ve kimsenin an
lamadığı vesikada ise, gelinin de kabûl ettiği yazılıdır ve bu
vesika hiç değişmeyen bir formülden ibarettir. Reformcu
Yahudilerde ise, gelin de güveyin sözlerim tekrarlar. Ka

dınla erkeğin tam eşitliğini gösteren bu şekli fazla bulanlar
da ise gelin sadece Neşideler Neşidsinden şu sözleri tkrar-
lar: «Ani ledodi vedodi li» (Sevgilim benimdir, ben sevgili
min).
Aram! dilindeki evlenme vesikasının okunmasından son
ra Kantor, ya da koro gene bir mezmur söyler. Sonra son
defa olarak gelinle güvey gene aynı kupadan şarap içerler,
sonra güvey camdan yapılma bir şeyi yere atarak kırar, ya
da ayağının altında ezer, oradakiler de: «Mazaltob» (Mutlu
luklar) diye bağırırlar. Sonra koro 128. Mezmuru söyler:
«Karın evinde, verimli bir omca gibi olacaktır. Tanrı seni Si-
yondan takdis edecektir.»
Gelinle güvey Sinagogdan, ya da Huppa’nm bulunduğu
ve nikâhın kıyıldığı yerden çıkarlar ve yemek için, yalnızbaş-
larma bir odaya çekilirler. Sonra düğüne sıra gelir.
Tevratî çağlarda güveyin babası gelinin babasına «Mo-
har», yâni gelin bedeli denen bir para öderdi. Sonradan bu
parayı nikâhta, değil, boşanma durumunda ödemek usulü
kondu, böylelikle boşanma daha güçleştirildi. Bu geleneği
Kıraliçe Salome Aleksandra’nm (M.ö. 76 - 67) kardeşi Si-
moıı ben Şetah’ın koyduğu söylenir.
BOŞANMA
Yahudiler, tabiatiyle mensup bulundukları memleketin

kanunlarına uymak zorundadılar, ama beri yandan şeriatla
rı kendilerinin bir teokrasi olarak yönetildikleri vakitlerden
kalmıştır. Osmanlı imparatorluğu zamamnda, —bu impara
torluk da şeriatla yönetildiği için— başka dinden olanların
bu gibi işleri kendilerine bırakılmıştı. Avrupa’da da 18. yüz
yıla kadar durum böyleydi. Yahudiler nikâhlarım kendileri
kıydıkları gibi, boşanma dâvalarını da Hahamlar heyeti gö

rürdü. Medenî kanunların kabulünden ve Yahudilerin aynı
ödev ve haklara sahip vatandaşlar olarak tanınmasından son
ra da gelenekleri gene devam etti. Günümüzde, sadece mah
keme karariyle ayrılmış bir çift, eğer Hahamın huzurunda
ayrılma kararını almamışlarsa, başkalarıyla, kendi dinsel ve
geleneksel yollarında evlenemezler. Eğer bıma rağmen me
denî nikâhla evlenecek olurlarsa bu, cemaate karşı işlenmiş
bir suçtur.
Yahudi cemaatinden biri eşinden ayrılmak isterse, ma
halli hahamlığa başvurur. Eğer henüz mahkeme karariyle
ayrılmamışlarsa Haham, aralarını bulmaya ve onları barış
tırmaya çalışır. Ama ayırma kararı vermeye hakkı yoktur,
bu yolda bir karar verecek olursa bu, mensup olduğu devle
tin kanunlariyle çelişeceği için hükümsüzdür. Ama beri yan
dan, devletin kanunları da, Yahudi dinine göre, iki kişiyi ne
birleştirmeye, ne de ayırmaya yetkilidir. Bu sebeple bunla
rın ortasını bulmak zorunluluğu doğmuştur.
îsrael devletinde, eskiden olduğu gibi şimdi de Haham
ların yetkileri söz götürmez olduğu halde, başka memleket
lerde Hahamların görevleri sadece din alanındadır. Bu se
beple Haham ancak, devletin yetkili makamları işi sonuç
landırdıktan sonra boşanma seremonisini yapabilir ve ka
dının başka bir kocaya varabileceğine hükmedebilir.
Aşağı yukarı 1000 yıldan beri Yahudilerde boşanma, her
iki tarafın rızası ile olur. Her ne kadar hâlâ, falan adam ka-
Tisını boşdı, denmekte, bunun aksi, yâni filan kadın kocasını
boşadı denmemekteyse de, kadın ayrılma belgesini tanıma
yabilir. Eğer erkek, mahkeme karariyle boşanmış olan karı
sından Haham huzurunda ayrılmak istemezse kadın, me
denî nikâhla başka bir erkeğe varabilir. Ama Yahudilerin
telâkkisine göre, eski kocasının karısı olmakta devam eder.
İkinci kocasından olan çocuklar piç sayılır ve bunların ni

kâhları dinsel usullerle kıyılamaz.
Şeriatı Tanrı buyruğu olarak kabûl eden bir Yahudi için
bu şeriat adına konuşan Haham’m sözlerine boyun eğmek
ten başka yol yoktur, ama böyle yapmadıkları takdirde, Ha
ham’m nikâh kıyması, ya da boşanma kararı vermesi lüzum
suz bir seremoniden başka bir şey değildir. İşte bu durum,
Yahudileri içinden kolay çıkılmaz bir çıkmaz içinde bırak
maktadır ve günden güne, mahkeme karariyle ayrılan ve sa
dece medenî nikâhla evlenenler çoğalmaktadır.
Aslında Yahudilerin boşanma seremonisi, eski Yahudi
hukukunun kural ve şekillerinin uygulanmasından başka
bir şey değildir. Boşanma mahkemesi en aşağı üç kişiden
mürekkep olur. Cemaatten on kişinin de hazır bulunması ge
rektir. Boşanma belgesi yetkili bir kâtip taralından kaleme
alınmak zorundadır. Belgenin yazılmasında kullanılacak şey
ler (Parşömen, koyu siyah ve dayanıklı mürekkep, kaz tüyü
kalem) önce kocaya verilir ve böylece onun malı oldu sayı
lırlar, o da «kendisinin olan» bu araçlarla belgeyi yazması
nı kâtibe söyler. Güvenilir tanıklar, belgenin yazılması sıra
sında hazır bulunarak kocanın ileride sözünden caymasını
önlerler. Belge orada, İbrani harfleriyle yazılır. Hiç bir har
fin kazınması, değiştirilmesi, ya da başka harflerle birleş
tirilmesi caiz değildir. Belgenin son sayfasına tanıkların ad
ları yazılır. Ancak dürüstlüklerinde hiç şüphe olmayan ta
nıklar bunu imza edebilirler ve böylece ilerideki itirazlar
önlenmiş olur. Her türlü yanlış anlamaları önlemek için bel
geye, tam coğrafî yeri belirtilerek, nerede yazıldığı kaydedi
lir. Kadının mutlaka orada bulunması gerekmez; yakınların
dan biri, onun yerine boş kâğıdını alabilir. Bu kâğıdı alanın
onu yukarıya kaldırarak tutması gerektir. Bundan sonra üç
defa, kadının 90 günden sonra başka bir erkekle evlenebile
ceği ilân edilir. Eğer kadın orada bulunuyorsa, tanıklar onun
ellerini masanın üstüne koyduğuna ve kocanın da boş kâğı

dını onun eline verdiğine dikkat ederler. Sonra belge, artık
hükümsüz kalması, başka biri için kullanılamaması için yır
tılır, parçaları Hahamlıkta muhafaza edilir. Çoğu zaman
'kadın, bu seromoni sırasında kara bir peçe örter; ama bu
zorunlu değildir.
Eski zamanlarda bir adam karısını boşayabilir, sonra
da isterse, gene yanına alabilirdi. Eğer kadın bu arada ev
lenmiş ve o kocadan da boşanmış, ya da bu kocası ölmüş olur
sa, artık birinci kocasına dönemezdi.
Tevratî çağlarda koca, boşanma hakkını iki şeyle kaybe
derdi. Birincisi, aldığı kadının kız olmadığını iddia eder de
aksi ispat edilirse, İkincisi de bir kızı zora getirerek alırsa.
Başka hallerde yukarıda da söylediğimiz gibi koca karısını
istediği zaman boşayabilirdi; kadınınsa böyle bir hakkı yok
tu. Sonradan, özellikle batıda., kocanın canı isteyince karısı
nı boşaması önlenmiştir. Bu da Mainz’li Haham Gerşom’un
(960 yılında doğmuştur) yaptığı reformla olabilmiştir.
YENGE — KAYIN EVLENMESİ
Tevrat’ta (Tesniye 25, 5 - 1 0 ) şunları okuyoruz:

«Eğer kardeşler birlikte oturuyorlarsa ve onlardan bi
ri ölürse ve onun oğlu yoksa, ölenin karısı dışarıda, yabancı
bir adama varmıyacaktır; kocasının kardeşi ona yaklaşacak
ve kendisine karı olmak için onu alacaktır ve ona kayın bi-
raderlik vazifesini yapacaktır.. Ve vaki olacak ki, kadının do
ğuracağı ilk oğul, ölen kardeşinin adı ile onun yerini tuta
caktır ve onun adı İsrael’den sUinmiyecektir Ve eğer o adam
kardeşinin karısını almak istemezse, o zaman kardeşinin ka
rısı kapıya, ihtiyarların yanına çıkacak ve diyecek: Kayın
biraderim İsrael’de kardeşinin adım durdurmaktan çekini
yor; bana kayın biraderlik vazifesini yapmak istemiyor. O

zaman şehrin ihtiyarlan onu çağırıp kendisine söyliyecekler
ve eğer durur: onu almak istemem, derse, o zaman, ihtiyar
ların önünde kadın onun yanına gelecek ve onun ayağından
çarığını çıkaracak ve onun yüzüne tükürecekç ve cevap ve
rip diyecek: Kardeşinin evini bina etmek istemeyen adama
böyle yapılır. Ve tsrael’de onun adı: Çarığı çıkarılanın evi,
çağırlacaktır.» Bunu Musa şeriatı bölümünde de görmüştük.
Bu, iki bakışta garip gelen, ama aslında soyun ve soyun
mirasının devamını sağlamak amacını güden bu seremoni
günümüzde de sürüp gitmektedir, bu da Yahudilerin gelenek
lerine ne kadar bağlı olduklarını gösterir. Bugün bu iş, tabiî
sadece gösteriş olarak, şöyle yapılır:
Eskiden şehir kapısında ve ihtiyarların yargı için top
landıkları yerde yapılan bu seremoni, şimdi Hahamlık ma
kamında ve günü resmen bildirilerek yapılır. Yargı gününün
ilânının ertesi gün önce başkan, arkasından iki üye, niha
yet kayın, çocuksuz dul ve tanık olan cemaat üyeleri odaya
girerler. Eski çağların çarığı yerine kayın, çıplak ayağına
kundurasını giymiştir. Ayakta durur ve kadınla karşılıklı,
Tevrat’taki sözler İbrrnice olarak söylerler. Sonra adam ar
kasını duvara dayar ve ayağını kadına uzatır. Kadın ona yak
ışır, sağ eliyle kunduranın bağlarını çözerek çıkarır. Sonra,
herkesin görebileceği gibi yere tükürür ve gene İbranice, son
sözleri söyler. Oradakilerin hepsi, Tevrat’ta yazılı olan «Ça
rığı çıkarılanın evi» sözünü üç kere tekrarlar. Bunların zap
ta geçirilmesiyle seremoni sona erer. O zamana kadar evli
sayılan kadın da istediği adamla evlenebilir. Burada, artık
hiçbir anlamı ve nedeni kalmamış olan bir geleneğin nasıl
binlerce yıl sürüp gittiğini görüyoruz. Ama reformcu Yahu-
diler arasında bu, biraz gülünç biraz da utanç verici gele
nekten kurtulmak istekleri gün geçtikçe artmaktadır.
GÜNÜMÜZ YAHUDİLERİNDE
YİYECEK VE İÇECEKLER
ÜZERİNDEKİ KURALLAR
Musa kanunları bölümünde İsrael Oğullarının çeşitli

tabuları arasında, yiyecek ve içecekler üzerine olanları gör
müştük. Burada bunların günümüzdeki uygulanış şekillerini
incelemek istiyoruz:
ETİ YENEBİLEN
HAYVANLARN KESİLİŞİ
Tevrat, yenebilecek hayvanların kesilmesi için sadece:

«Sana buyurmuş olduğum gibi boğazlayacaksın» demekle ye
tinir. Bu sebeple, çok eskiden beri bu kesme usulünün ağız
dan ağıza öğrenilmiş olduğu anlaşılmaktadır ve bu da her
halde zamanla gittikçe daha çapraşık bir şekil almıştır. Ya-
hudilerde boğazlanan hayvanın, ister dört ayaklı olsun, ister
kuş olsun, nefes ve yemek borusunun tamamiyle kesilmesi
gerektir. Böylece hayvan, özellikle kuş, önce kendini kay
beder ve yüreği çarpmada devam ettiği için kanı bol bol
akar. Hayvanın kesilmesinde şart, çabuk, mümkün olduğu
kadar acısız ve tam bir öldürmedir. Bıçak hiç durdurmadan
çekilecektir. Bir an bile durulacak olursa kesme kurala ay
kırıdır, dolayısiyle de hayvan «Nehela» yâni «leş» olmuştur,
eti yenmez. Kesilen organlarda küçük bir cisim, örneğin bir
saman çöpü bulunsa, bu da kesmeyi azıcık duruksatsa hay
van gene mundar olmuştur. Bıçağın bir defa ileri, bir defa
da geri çekilmesi gerektir ve bıçak, boyunun genişliğinden
P: 25
daha uzun olacaktır. Kesme sırasında bıçak hayvanın deri

sinin altına gömüîmiyecektir, sırt tarafı dışarıda kalacaktır.
Bıçakta çentik bulunmıyacaktır; en ufak pürüzün bile bulun
ması hayvanı mundar eder. Bu sebeple, her hayvanın kesil
mesinden önce bıçağın iyice gözden geçirilmesi gerektir. Her
hayvanın kesilmesinden sonra da bu kontrol tekrarlanır. Bu
iş Hahamlık tarafından tayin edilen «Şohet», yâni/kesicinin
en önemli ödevlerindendir. Söylediğimiz gibi, kurallardan
birinin yerine getirilmemesi, Tanrı buyruğunu yerine getir
memek olur ve kesilen hayvanın eti, dini bütün Yahudiler
tarafından yenemez.
İş bununla da bitmez. Kesilen hayvanın iç organları
(Özellikle karın ve göğüs boşlukları) incelenir. Eğer hasta
lık görülürse o hayvan da mundar sayılır ve eti yenmez. Şo-
het’lerin, bu dinsel incelemeyi tam yapabilmeleri için esaslı
anotomi bilgisine sahip olmaları gerektir. Ama günümüzde
bu işin en büyük kısmını veterinerler yapmaktadırlar.
Bu incelemeler sonunda işe yaramaz sayılan etlere: «te-
refa» yâni paralanmış, yaralanıp ölmüş denir. (Yırtıcı bir
hayvanın paraladığı hayvanın eti leş sayılır ve yenmez). Ama
bu «terefa», ya da «turfa.» deyimi, bütün yenmesi caiz olma
yan şeyler için kullanılır. Hattâ insanlar için bile, bir şeye
yaramaz, kötü anlamında olarak kullanılmaktadır. Bunun
aksi de, «Kaşer»dir. Hayvanların boğazlanması âdeti —ki
bizde de kesimin böyle yapılması gerektir— Yahudliere kar
şı, kzellikle Almanya’da propaganda için kullanılmıştır. Şu
rasını da kaatlım ki, modern salhanelerde kullanılan, hay
vanı kesmeden önce elektrik akımıyla bayıltmak usulünü bir
çok Hahamlar kabûl etmemekte ve böylece kesilen hayvanla
rı terefa saymaktadırlar.
Gerektiği gibi kesilmiş ve hastalıksız olduğu anlaşılmış
bir hayvanın da her tarafı yenmez. Yakob’un melekle, ya da
bir tanrı ile güreşmesi hikâyesini anlatmış ve uyluk başının
yenmesinin bu yüzden İsrael oğullarına yasak edildiğini de

söylemiştik. Bu yasak gide gide, hayvanların bütün but et
lerinin yenmemesine kadar varmıştır. Dini bütün Yahudiler
bu en iyi cins etleri yiyemezler. Bundan başka, eskiden Tan
rıya sungu olarak ayrılan ve yakılan kısımların da yenmesi
yasak edilmiştir. Belirli yağlar da ayrılır. Eğer kesici bunları
blimiyorsa, ayrıca kontrol memurları da kullanılır.
En büyük yasak, kan hakkında olanıdır. Gene bildiğimiz
gibi Tevrat’ta canın kanda olduğu ve etle birlikte canın da
yenmemesi emrolunmuştur. Bu sebeple etin bütün kanının
çıkarılması gerektir. Kesici mümkün olduğu kadar çok kan
akıtmakla bunu biraz sağlamıştır, ama ev kadmı bu eti bir
kere de suya koyarak büsbütün kansız hale getirmeye çalı
şır. Ne tuhaftır ki, yüzyıllar boyunca ağzına bir damla bile
kan girmemesi için her çareye baş vuran bu ümmete, Passah
bayramında Hıristiyan —bizde de Müslüman— çocuklarını
gizlice kurban ederek kanlarını mayasız ekmeklerine kat
tıkları gibi, korkunç olduğu kadar gülünç bir suçlama yapıl
mıştır. Aslında bu masal, Romalılar tarafından Hıristiyanlar
için uydurulmuşken, sonra Hıristiyanların Yahudi düşman
lığı sırasında onlara çevrilmiştir. Bize bu masal, Avrupa’dan
gelmiştir ve hayli yenidir.
YAHUDİLEIIDE YEMEK PİŞİRME
Geleneklere bağlı bir Yahudi ailesinin mutbağında. iki

takım tencere, tava, kap kacak ve bulaşık bezi bulunur. Es
kiden birçoklarında iki büfe, ya da dolap vardı. Bunun ne
deni, etli ve sütlülerin birbirinden tamamiyle ayrılması yo
lundaki kuraldır. Gene bildiğimiz gibi Tevrat: «Ananın sü
tüyle yavruyu pişirmeyeceksin!» demektedir. Fıkıhçı Haham’
lar, bunu o kadar ileri götürmüşlerdir ki, aynı sofrada etle
tereyağı bulunmak şöyle dursun, bunların aynı kaplarda piş

meleri, bulaşıklarının aynı kapta yıkanması, aynı masa ör
tüsü üzerinde yenmeleri, kullanılıp yıkanmış kaplarının bile
aynı dolapta saklanmaları haram olup çıkmıştır. Bu çeşit
yemekleri ancak aralarında belirli bir zaman geçtikten son
ra (Yerine göre 1 - 6 saat) yemek caizdir. Bu sebeple eski
den bizdeki Yahudiler eti şırlağan yağiyle (susam yağı) pi
şirirlerdi. Halbuki Tevrat’ın yasağı sadece, kuzu, oğlak ve
danaları koyun, keçi ve inek sütüyle pişirmemek gibi —bir
tabudan başka bir şey olmasa da— anlam bakımından ger
çekten güzel bir esasa dayanıyordu, onu bu garip kılığa
sokanlar, yüzyıllar boyunca kelimelerle oynayarak akla gel
medik sonuçlar çıkaran bilgin Haham’lardır.
Yasaklar yalnız etliyle sütlüde kalsaydı, gene iyiydi! Her
hangi bir yiyeceğe en ufak bir parça yasak nesne karışırsa
onun yenmesi de haramdır. Sofu Yahudilerin bilmeden gü
nah işlemelerini önlemek için Hahambaşılık makamlarının
her çeşit yiyecek maddelerinin yapımını kontrol ettirmeleri
bile gerekmektedir. Aslında Yahudilerin, Yahudi olmayan
biri tarafından hazırlanmış bir yiyecek maddesini yiyebil
meleri için bunun dinsel kurallara uygun olarak hazırlanma
sı, şu halde, nezaret altında yapılması gerektir. Meselâ bi
zim kaşar peyniri eskiden Edirne’de böyle hazırlandığı icüı
bu adı almış, önceleri kaşer, yâni yenebilir peynir denirkep,
sonraları bu, o çeşitten olanlara, işin bu tarafı düşünülme
den takılan ad olmuştur. Aslına bakılırsa Yahudilerin hiç
peynir yememeleri gerektir, çünkü peynir mayası sığır mi
desinden elde edilir. Ama Hahamlar buna bir şer’i hile bul
muşlar ve kurumuş sığır midesinin kurumuş, tahta haline
gelmiş olması yüzünden, artık et sayılamıyacağı, şu halde
sütle karışmasında bir sakınca olmadığı fetvasını vermiş
lerdir.
İlk bakışta zararsız gibi görünen bu dinsel yasaklar, Ya-
hudiler için çok acı sonuçlar doğurmuştur. Günah işleme

korkusu içinde tek çareyi içlerine kapanmada, sadece ara
larında alış veriş etmede bulmuşlar, içinde yaşadıkları mil
letten ayrı yaşamaya kendilerini mahkûm etmşilerdir. Ger
çi son yüzyılın içinde, aydın din adamlarının yaptıkları re
formlar sayesinde bu yiyecek maddeleri kuralları iyice gev
şemişse de, doğu memleketlerinde bile hâlâ bunlara harfi
harfine uyan cemaatler çoğunluktadır. Liberal çevrelerde ya
sakların eski sıkılığını kaybedişi, meselâ domuz eti gibi
haram etlerin yenmesine kadar varmamıştır ama etliyle süt
lünün karıştırılmaması gibileri iyiden iyiye azalmıştır. Yal
nız büyük toplantılarda ve ziyafetlerde gene bu kurallara
uyulmaktadır.
YAHUDİLERDE ŞARAP
Yahudilerce şarabın yasak olmadığını biliyoruz. Ama sa

dece bir Yahudinin nezareti altında yapılan şarabın içilme
si helâldir. Bunun sebebi de, meselâ katolik kilisesinde ol
duğu gibi, yabancı bir âyinde kullanılan ve bu iş için o din
ce takdis edilmiş şarabı içmek korkusudur. Böyle bir şarap
tan içmek, puta tapanlardan olmak derecesinde ağır bir
günahtır. Dini bütün Yahudi, sadece nezaret altında şişele
re doldurulmuş bir şarabı içebileceği gibi, şişenin de, Yahu
di olmayan biri tarafından açılmamış olması gerektir. Eğer
açılmış bir şişeye Yahudi olmayan biri dokunursa şarap te-
refa olur. Bu sebeple ziyafetlerde Yahudi garsonlar çalıştırı
lır ki, sofuların aklına şüphe girmesin. Reformcu Yahudiler-
de şaraba dair olan yasaklar tamamiyle bırakılmıştır.
HASTALIK VE ÖLÜM
Bilindiği gibi, doğum, evlenme ve ölümle ilgili gelenekle

.t!») MUSA ve YAHUDİLİK
rin kökleri dinden fazla, çok eski çağlardaki inançlardan gel

medir. Dünyanın çeşitli yerlerinde aynı dinden olanlar ara
sında bu gelenekler farklıdır. Bunu bir örnekle göstermemiz
gerekirse: Meselâ bizde ölüler için, ölümün kırkıncı günü
helva pişirip dağıtmak, ölünün evde kaldığı gece karnının
üzerine kara saplı bir bıçak koymak gibi birçok gelenekler
vardır ki, bunlara başka İslâm memleketlerinde rastlanmaz.
Ama bunlar, âdeta dinsel bir durum almışlardır.
Biz burada Yahudilerde genel olarak sayılan gelenekle
ri ele almakla yetineceğiz.
önceden söylemiş olduğumuz gibi, Tevrat’ta, yâni Eski
Ahdin ilk beş kitabında ruhun ölümsüzlüğü, öldükten sonra
dirilme, Cennet ve Cehennem düşüncelerine rastlanmaz. İs-
rael oğullarının dininde bunlar olmamakla birlikte onlarda,
tıpkı Uzak Doğuda olduğu gibi, ölmüş atalara saygının bü
yük bir rol oynadığım biliyoruz. Ayrıca, insanda doğal ola
rak bulunan, bilinmiyenler karşısındaki korku, dolayısiyle
ölülerden çekinme, elbette İsrael oğullarında da vardı. Za
ten îsrael oğullarının kanunlarındaki ölülere değenlerin ta
pmağa girememeleri, gusül etme zorunlulukları, ölüler için
tutulan yas, hep bu korkunun belirtileridir. Ama gene bildi
ğimiz gibi daha sonraları, Yahudilerin savaş, tutsaklık, bo
yunduruk altına girme gibi sebeplerle temasa geldikleri mil
letlerin inançları bunların inançları üzerine etki yapmıştı.
Şimdi inceliyeceğimiz ölümle ilğili gelenekler bu inaçların
son aldığı şekli göstermektedir.
SON DAKİKALA
Ölüm haline gelenin yanında yakınları, dostları, çoğu

zaman da bir Haham toplanırlar. Ölüm duası: «Şema İsra
el »le başlar. Bu, İslâmlıktaki Kelime-i Şehadet’in karşılığı
dır: (Şema İsrael, Adonai Elohinu, Adondi ehad) «Dinle, ey

îsrael: Tanrımız Rab, bir olan Rabdır». Bunu duayı idare
eden söyler. Sonra bütün oradakiler üç defa: «Saltanatının
haşmetine ebediyete kadar hamdolsun» derler. Bundan son
ra yedi kere, nebi İlya’nın Karmel dağında Baal papazlarını
Tanrının yargısına çağırmasında., İsrael Oğullarının dedik
leri tekrarlanır: «Yahve Tanrıdır, Yahve Tanrıdır» (I. Kıral-
lar 39). Eğer ölüm döşeğinde olanın henüz aklı başındaysa
o da bu sözleri tekrarlar. Hastanın son nefesini verip verme
diğini anlamak için eskiden küçük bir tüyü burnunun al
tına koyarlardı. Şimdi de bazı yerlerde bu gelenek sürüp
gitmektedir.
Ölü büyük bir saygı görür. Çünkü bir zamanlar sevilen
bir insanın ölümsüz canını saklamıştır; onun için bu canın
mahfazasının da saygı görmesi gerektir. Ama aynı zaman
da ölü artık yaşayanların arasından tamamiyle ayrılmıştır
ve dinsel bakımdan «Mundar» sayılır. Tevrat ölüyü «Tame»
ler, yâni en mundar olanlar arasında sayar. Burada Musa
kanunlariyle İsrael’in ilkel dinlerindeki ataların ruhlarına
saygı çatışmış durumdadır. Kanun belki de, örneğin Mısır’
da görülen, ölülerin kutsal sayılmasiyle savaşmak istemiştir.
Bunda da başarılı olmuştur, çünkü Yahudilerde kutsal me
zarların, Katoliklerde olduğu gibi velîlerin kemiklerinin bir
çeşit kült konusu oluşu gibi şeylerden eser yoktur, ölüm
karşısında ve öldükten sonra herkes eşittir. Tevrat ölüye
«abi abot ha-tumea», yâni «mundarlarlarm mundarların
mundarı» demekle her halde bu amacı gütmüş olacaktır. Bu
sebeple «Kohanim» yâni kâhinler soyundan olanlar, gelenek
lere bağlı çevrelerde, içinde bir ölü bulunan eve giremedik
leri gibi, ölü çıktıktan sonra da ancak belirli temizleme se
remonilerinden sonra girebilirler.
ÖLÜNÜN HAZIRLANMASI
Doğu memleketlerindeki Yahudilerde ölünün hemen,

mümkünse ölüm günü gömülmesi âdettir. Ölenin en yakın
ları bütün dinî ödevlerinden ve gömülmeye ait işlerden uzak
tutulurlar. Bundaki düşünce, onların bu acılı anlarında Tan
rıya hamd edebilmelerinin şüpheli oluşudur. Her ne kadar
birinin öldüğünü duyan herkesin, bu arada en yakınlarının
da «Doğru yargılayana hamd olsun» demesi gerekse de, bun
dan ötesi onlardan beklenmemektedir. Talmud, «Ölü henüz
tabutta iken kimseye baş sağlığı dliememelidir.» der. Yahu-
diler ancak ölü gömüldükten sonra başsağlığı dilerler. Yaslı
kişiler yalnız bırakılmaz, ama o anda acılarını büsbütün art
tıracak sözler söylenmez.
Yahudilerde ölülerle, Aramice «Hebra kaddışa» yâni
«Kutsal Birlik» mensubu kadın ve erkekerin meşgûl olmala
rı eskiden beri âdettir. Bunlar ölüyü yatağından alır, soyar,
yıkar, kefenlerini giydirirler ve tabuta koyarlar. Çoğu za
man, cemaatin en ileri gelenleri bu ödevi yerine getirmeyi şe
ref sayarlar. Bu gönüllü yardımcılar çağırıldıkları zaman
hiç vakit geçirmeden koşup gelirler. Sofu Yahudi kadınları
sevap olsun diye kendi kefenlerini dikip hazır bulundururlar.
Ölüler eskiden mezarlıkta yıkanırdı. Şimdi ise bu iş için
yapılmış gasilhanelerde (Yahudiler buraya bet ha - metaher,
yâni temilzeme evi derler) yıkanmaktadılar. Bu seremoni na
dir olarak evlerde de yapılır. Ölü, üstü örtülü olarak bir
masa, ya da teneşir üzerine yatırılır. Hebra üyeleri etrafına
toplanır. Maden, ya da topraktan biı kaptan ılık su, usulü
gereğince ölünün üzerine dökülür. Bu, sembolik bir yıka
yıştır. Sonra Hebra üyeleri daha bol su dökerler ve hepsi şu
sözleri söyler: «Çünkü o günde, sizi tathir etmek üzere sizin
için kefaret edilecektir. Rabbin önünde bütün suçlarınızdan

tabir olacaksınız» (Levililer 16, 30).
ölü itina ile kurulandıktan sonra (Bu sırada da ölü ta-
mamiyle örtülüdür) ona kefeni, daha doğrusu ölü kılığı giy
dirilir. Bu kılık herkes için birdir. Eskiden böyle değildi,
ölülere, zenginliklerine göre, değerli elbiseler giydirmek âdet
ti, ama birinci yüzyılda Babbi Gamliel II. bütün ölülerin eşit
beyaz giyslierle gömülmesi usulünü koydu. Bu kılık beyaz
bezden takke, gömlek, don, kuşak ve kemerdir. Erkeklerde
buna bir de dua atkısı eklenir.
Bütün bu işlerde tek bir söz bile söylenmez. Ölüler ko
nuşamadığı için onların yanında konuşmak onlarla eğlenmek
sayılır, çünkü Süleyman’ın mesellerinde: «Fakirle istihza
eden, onu yaradanı hor görür» denmiştir. (S.M. 17.5). Sadece
Hebra’lar seremoninin başında, Tanrının kendilerini yanlış
ve kusurlu bir şey yapmaktan ibkruması için kısa bir dua
ederler.
Ölü giydirildikten, yâni bizim deyimimizle kefenlendik
ten sonra sade, beyaz tahtadan yapılma bir tabuta konur.
Bu bile asıl Yahudi geleneklerinde yoktur; eskiden ölü, doğ
rudan doğruya toprağa yatırılırdı. Kudüs’te şimdi de böyle
yapılmaktadır.
Tabutun kapanmasından önce, ölünün üzerine biraz be
yaz toprak, ya da ince toz serpilir. Yahudilerin Kudüsten çı
karılmasından sonra, ölülerin yanına bu şehrin toprağından
bir tutam koymak âdet olmuştu; günümüzde de bu gelene
ği sürdürenler vardır.
Yahudilerin ölü yıkama âdetleri üzerine de birçok garip
şeyler uydurulmuştur. Bunun sebebi herhalde, bütün taha-
ra, yâni gasil işi sırasında dışarıdan sadece ayak sesleri, bir
kabın bir yere çarpmasından çıkan sesin duyulması, zaten
ölüyle ilgili şeylerde fazla hayâli işleyenlerin de kendilikle
rinden bu sessizliğe anlam vermeye çalışmalarıdır.
GÖMME
Yahudilerde, cenaze evindeki aynaları örtmek, perdeleri

sıkı sıkı kapamak âdettir, ölünün yakınları ve dostları, ce
naze cemaatine katılmak zamanını sessiz beklerler. Bu sırada
iane kutuları dolaştırılarak hasta ziyaretleri ve Hebra’nm
çalışmaları için para toplanır. Doğu Avrup’da tabutu Hebra’-
nın adamlarının götürmesi ve bu arada «Sedaka tassil mim-
mavet» diye seslenerek, iane toplamaları âdetti. Bu söz, Sü
leyman’ın Mesellerinden alınmadır (S.M. 11.4). Sedaka, hem
sadıklık, yâni doğruluk, hem de fakirlere yardım anlamına
gelir. Bu sözün anlamı da (Doğruluk ölümden kurtarırıdır.
Ama burada gerçek «sadaka» anlamına alındığı bellidir. Ce
naze alayı yola çıkmadan önce 90 ve 91. Mezmurlarm son
parçalariyle M.S. birinci yüzyılda yaşamış olan Rabbi Nehun-
ya ben ha - kana’nın olduğu söylenen şu dua okunur: «Duy
kavminin yakarışını, götür bizi temizliğe, ey Yüceler Yüce
si.»
Eskiden Yahudiler ölülerini omuzda taşırlardı. Şimdi
sadece Hahamlar ve Hebra mensupları böyle götürülür.
Ölü arabaya konulacaksa, cemaat, bizdeki gibi bir müddet
yaya olarak tabutun peşinden gider. Bir Yahudi, cenaze ala
yını görürse, o da birlikte birkaç adım gider ve «Selâmetle
git» temennisinde bulunur. Yol bir sinagog’un önünden ge
çerse, orada biraz durulur ve kapıya çıkmış olan Kantor ve
da mezmurunu okur, ölüler sinagoga alınmaz, sadece Ha
hambaşı ile Hahamların ölüleri alınabilirler. O zaman cena
ze sinagogun içinde yedi defa dolaştırılır ve bu sırada Şo-
far, yâni boynuz boru öttürülür.
Mezarlığa varılınca, geleneklere bağlı cemaatlerde ce
naze omuzlara alınır, ölü önce, ölülerin konduğu ve yıkan-
eliği binaya alınır, orada Haham dua eder ve kalanları tesel

li yollu sözler söyler. Sonunda gene 90 ve 91. Mezmurların
son parçalariyle Rabbi Nehunya ben ha - kana’nın duası oku
nur. Sonra, ölü, hazırlanmış olan mezara götürülür. Orada
Hebra mensupları onu mezara indirir ve bu sırada Daniel Ki
tabından şu sözü söylerler: «Ve sen, git kendi sonuna.»
Ölünün yüzü doğuya çevrilir, bu yön, Yaruşalim Tapma
ğının bulunduğu taraf sayılır; ölüler orada dirleceklerdir.
Sonra, üç kürek toprak ölünün, ya da tabutun üzerine ser
pilir ve gene dua edilir. Artık kürek elden ele geçer, ama
doğrudan doğruya ele verilmez, yere bırakılır, daha sonraki
de oradan alır. Eskiden Yahudilerde de bu törene kadınlar
katılmazdı, şimdi, liberal çevreler dışında da kadınlar buna
katılmaktalarsa da, toprağı sadece erkekler küreklemekte-
dir. Cenazeye çiçek götürmek ve mezara çiçek koymak Yahu
dilerce hoş görülmeyen bir yeniliktir. Bununla birlikte, ar
tık gerçek çiçeklere izin verilmekte, sadece çelenk koymaya
müsaade edilmemektedir. Ama yenilik taraflıları bu yasağı
da dinlememektedirler.
Mezarlıkta cemaat, ölenin yakınlarına baş sağlığını şu
sözlerle diler: «Her yerde ve her zaman hazır olan (Tanrı)
Siyon ve Yaruşalim için yas çekenler arasında sizin de tesel
linizi versin!» Bu sözlerden sonra yerden bir demet ot kopa
rılır, insanların ölümlü olduğu üzerine bir mezmur okunur
ve artık mezarlıktan çıkılır. Gömme töreninden sonra ce
maate yemek vermek âdettir. Yaslılar yere yakın, çok alçak
yerlerde otururlar, eğer ölenin oğlu varsa o, yere oturur.
Ona ekmekle yumurta verilir. Yumurta birçok milletlerde,
kaderin değişgen olduğunun sembolüdür; aynı zamanda can
sızların yeniden hayat bulacağını da anlatır.
KADDİŞ DUASI
Ölenin oğulları on bir ay —libeı^Lİ cemaatlerde kızları

da— Kaddiş (Kutsallama) denen duayı, ölüyü anmak için
okurlar; buna dostlar da katılır. Bu âdet, Ortaçağda Alman
ya’da Yahuriilere karşı yapılan zulümler sırasında doğmuş
tur. Bu duada sadece Tanrının ululuğundan, yarlıgayıcılığın-
dan söz edilmekte ve kendisinden barış ve huzur dilenmek
tedir. Sonraları bu dua ile ölenin cehennem azabından kur
tulacağına inanılmıştır.
Esasen Yahudilerde oğulların sevaplarının ana babala
rının günahlarının Tanrı katında bağışlanmasını sağlayacağı
itikadı vardır; bu duadan kazanılan sevaplar da ölenin gü
nahlarının affı içindir.
Ölülerin yıllık anma gününde ölen baba ve analarla öğ
retmenler için dua edilir, ölen öğretmenlerin böyle anılışı,
Yahudiliğin son aldığı şekilden önce, daha İlkçağda da var
dı. O gün oruç tutulur, sonra toplu olarak öğretmenin meza
rını ziyarete gidilirdi. Bu sırada ana ve babaların mezarları
da ziyaret edilirdi. Günümüzde, mezarları bilinmeyen nine
ve dedelerin adlan bir levhaya yazılı olarak muhafaza edil
mektedir.
Yıllık anma gününde de, Kaddiş duası edilir ve bazı
yerlerde sabah ve akşam Tevrat okunur. Doğu Yahudileri
önce bunu kabûl etmemişlerdi. Çünkü onlara göre ölen, na
sıl olsa, onbir ay, edilen Kaddiş duasiyle cehennem azabın
dan kurtulmuştur. Ama Kabbala’cı Yishak Lurya’nın fik-
rince her Kaddiş okunuşta ölen «Gan Eden»de, yâni cennet
te bir kat yükseğe çıkacaktır.
RUHUN ÖLÜMSÜZLÜĞÜ İNANCI
İsrael oğullarının inançlarını incelediğimiz sırada bu

konu üzerinde uzun boylu durmuştuk. Şimdi, günümüzdeki
Yahudilerin bu yoldaki inançları üzerinde de bazı bilgiler
verelim:
Bildiğimiz gibi, önceleri, iyi ve kötü herkesin canının
Şeol’e gideceğine inanılıyordu. Tevrat diriler içindi, ölüler
den söz ettiği yoktu; İsrael nebi’leri de bununla uğraşma
mışlardı. İlk olarak Daniel Kitabında, Babil tutsaklığından
sonra, İran egemenliği sırasında meydana gelmiş olan bu
yazıda ölülerin yeniden dirileceği düşüncesine rastlıyorum
Buna göre Mesih’in gelmesiyle ölüler dirilecek, kötüler son
suz âzaba, iyiler de sonsuz mutluluğa kavuşacaklardır. Bu
inanç İran dininin İsrael dinine etkisinden doğmadır. Zer
düşt dininde cennet, cehennem, sırat vardı. Ama. artık bu,
Yahudi dininin temel inançlarından biri haline gelmiştir.
Yeniden diriliş, cennet ve cehennem inancının yanında, do
ğu Yahudileri arasında, özellikle Hind kültür çevresi, iein.de-
kilerde «Gilgul» denen, ruhun bedenden bedene geçmesi, an
cak günahlarının ödenmesinden sonra sonsuz sükûna kar
vuşması inancı da vardır. Bu inanç ilkel halklarda olduğu
gibi, Pythagoras da bunu kabûl etmekteydi; Budist’lerin ..de
inancı budur. Bu düşünce, özellikle Yahudi mistikleri ara
sında çok yer almış, birçok büyük düşünürler, özellikle Kab-
bala’cılar bu inancı benimsemişlerdir. Günümüzdeki Yahudi
lerin bizim «Amentü» karşılığı olan inanç şartlarının sonuncu
su şöyledir: «Tamamiyle inanıyorum ki, yaradamn irade bu
yurduğu zamanda ölüler dirileceklerdir.» Ama o zamana ka
dar ruhun nerede olduğu hakkında kesin bir doğma yoktur.
YAHUDİLERDE İBADET
SİNAGOG
Kitabımızın büyük bir kısmını teşkil eden, İsrael Oğul

larının tarih içindeki yolculuklarının hikâyesinde, ilkel bir
kabile dininden nasıl, tek ve bütün evrenin sahibi bir Tanrı
düşüncesinin doğduğunu ve geliştiğini görmüştük. İsrael
Oğullarının dinlerinde, tıpkı öteki çağdaş milletlerde olduğu
gibi, bireylerin ibadeti ve duası bahis konusu değildi; koha-
nim, yani kâhinler. Tanrı ile kul arasında aracı idiler. Tapma
nın hemen hemen biricik şekli olan kurbanları onlar keser,
bazı parçalarını yakar, geri kalanları yalnız onlar yer, böy-
lece hem Tanrıyı, hem de kendilerini doyururlardı. Tanrı
Yahve’nin, tıpkı Kenan, Mezopotamya, Mısır ve Yunan tan
rılarının olduğu gibi bir «Evi» vardı. Tanrı bu evde olduğu
na, ya da daha sonraları aldığı şekilde «Tahtı bu evde bu
lunduğuna» göre .elbette bütün seremoniler de bu evde ge
çecekti. Ama artık Yahudilerin tanrılarının da, kendilerinin
de, egemen oldukları bir bucakları yoktu. Zaten Titus’un Ye-
ruşalim’i yıkmasından ve tapınağın yanmasından sonra iş bu
hale gelmişti, ama arada Bar Kohba, kısa bir zaman için ye
niden bu eski ibadet şeklini diriltmek istemişti. Ondan son
ra artık, buram buram tüten et kokuları, kohen’lerin ayak
bileklerine kadar yükselen kurban kanları, Yahve’nin esrarlı
taht odası, hep hep, bir daha dirilmemek üzere ortadan kalk
tı. Kohen, sadece bir ad olarak kaldı. Kohenlerin yerine rab-
bi’ler, hahamlar geçti. Bunlara papaz diyemeyiz. Bunları ol

sa olsa imamlarımıza benzetebiliriz. Yahudilerde de Tanrı
ile kulu arasına kimse giremezdi artık. Kimse kulun günahı
nı affedemez, kimse başkalarının yerine ibadet edemezdi.
Her koyun kendi paçasından asılacaktı. Hahamlar sadece si
nagoglardaki törenlerin idaresinde rol alıyor, dinî meselele
ri, kitaplara baş vurarak çözüyorlardı.
Rolleri bundan ibaretti. Zaten sinagog, örneğin bir kili
se değildir. Buralarda Tevrat özel bir dolapta saklanır, tö
rende okunur ve dua edilir. Tören son derece sadedir ve de
diğimiz gibi, ne papaz, ne de (İster gerçek, ister Katolikler-
de olduğu gibi sembolik olsun) kurban vardır.
Bu ibadet şeklinin gelişmesi şöyle olmuştu: Bâbil’de top
lanarak duaya alışan Yahudiler, dönüşlerinde bunu bırakma
dılar demiştik. Tapınağın ikinci yapılışında kurban törenleri
nin dışında Kohen’ler dua etmiye ve İlâhî söylemiye de baş
ladılar. Bu arada, eski mezmurlar yeniden ele alındı ve bun
lara yenileri katıldı. Bir yandan halkı da törenlere katmak ve
kurbanları halkın kurbanları haline getirmek için Maamadot
denen bir teşkilât kuruldu. Memleket yirmi dört bölgeye ay
rıldı (Gene altının ve on ikinin katları. Bunu kitabımızın ba
şında İsrael’in on iki kabilesinde görmüştük). Bu bölgeler
den her biri yılda iki defa, birer haftalığına Yeruşalim’e bir
heyet gönderiyordu. Bunlar günde dört defa (Sabahleyin
«Şaharit», öğleyin «Musaf» İkindiyin «Minha», ve akşam üs
tü, tapmağın kapıları kapanmadan önce, «Ne’ilat Şerarim»)
yalnız duadan ibaret bir ibadet ve Tevrat okumak için tapı
nağa geliyorlar, yurtlarında kalanlar da aynı saatlerde ayni
ibadeti yapmakla aralarındaki bağı kuvvetlendiriyorlardı; bu,
daha sonraki, sinagoglarda gündelik ibadetlerin bir başlangı
cı idi. Sonraları sadece Şaharit ve Minha devam etti, Musaf
yalnız Şabbat ve bayram günlerinde, Ne’ilat yalnız kefaret
bayramında uygulandı. Maariv adı veriler» ve evde akşamları

yapılan bir ibadet de buna eklendi.
Kudüs’ün yıkılmasından sonraki Yahudilikte artık irsi
bir kâhin sınıfı yoktu, cemaatin bütün üyeleri eşitti. Yüzyıl
lar boyunca, ibadetin şeklinden doğma bütün eşya, tapınağın
şekli, yedi kollu şamdan, Ahit sandığının durduğu Kutsalla
rın Kutsalı, göstermelik ekmekler masası, bu toplantı yerle
rinde faydasız ve yersizdi. Sinagoga bunlardan hiç biri alın
madı. Sinagog, Tanrısına, bir aracıya lüzum olmadan dua
eden ve yakaran, eşit insanların buluştukları yerdi. Döşenişi
de tabiî buna göreydi: Bir salon ve belirli âyinler için bir
«Sefer tora» yani Tevrat tomarı. On ergin erkek burada bu
luşunca ibadet için gereken bütün şartlar tamamlanmış olu
yordu. Yavaş yavaş âyin şekilleri de belirdi. Belki ibadet ye
rinin ve ibadetin bu kadar sade oluşu sayesinde yirmi yüzyıl
boyunca sürgünden sürgüne atılan Yahudilik daima, dinî ve
fikrî merkezler bulabilmiştir.
İlk defa Bâbil tutsaklığı sırasında doğmuş olan toplantı
yerleri, tapmağın ikinci yapılışında lüzumsuz gibi kalmışsa
da, özellikle Kudüs’ten çok uzaktakilerin, İskenderiye, An
takya, Damaskus (Şam) hülâsa bütün dağınık cemaatlerin
bulundukları yerlerdekiler yaşamakta devam etti. Beri yan
dan Kudüs’ün içinde de tam 394 sinagog bulunuyordu; ama
bunlar «ibadet evleri» değil, öğrenim yurtları, bildiğimiz gibi
medreselerdi. İşte bu yüzden, sinagoglara Yiddiş (Esasını
Almanca teşkil eden ve özellikle Almanya ve PolonyalI Yahu-
dilerin konuştukları karma dil) dilinde «Schul» yani okul
adı verilir.
Bu en eski devirlerdeki sinagoglar (İbranicesi: Bet Ke-
neset) günümüzdekilerden hayli başka idi: Anlaşılan, o za
manlar, ibadet edilen salonda insan ve hayvan resimlerinin
bulunması da kötü görülmüyordu. Dura-Europos’ta (Orta Fı
rat alanında eski bir şehir) ve Kefemaum'da (Taberiye gölü
kenarında) yapılan kazılar eski Yahudi duvar resimlerini

meydana çıkarmıştır; daha başka yerlerde de gene resimlere
rastlanmıştır. Bu resimler içinde Yehudilerin tarihine ait
olanlarla birlikte, o zamanki Hellen ve Roma tanrı inançla
rından alınmışa'benziyenler de vardır.
Sinagoglarda ibadet ancak on erkeğin bir arada bulun
duğu zaman yapılabilirdi demiştik. Günümüzde de böyledir.
Erkek sayılmak için bar misva olmak, yâni on üç yaşını geç
miş bulunmak gerektir. Böylece, cemaatle ibadet zorunluluğu
meydana gelmiştir. Tevrat’ın birçok yerlerinde rastlanan:
«On erkeğin bir arada Tevrat okudukları yerde Tanrının ce
lâli bulunur» sözü bunun için belge edinilmişti. Sinagoglar
ilkçağdan beri toplantı, ibadet ve öğrenim yurdu olmak sıfat
larını kaybetmemişlerdir. Ama küçük Yahudi cemaatlerinin
büyük fedakârlıklar pahasına kurdukları bu mütevazı ibadet
yerleri de sık sık, büyük Tapınağın uğradığı belâlara uğra
mış, yakılmış, kirletilmiş ve yerle bir edilmişti. En yakın ta
rihte de bunun çok acı örnekleri vardır.
Bir sinagog’un içi ve dışı son derece sade olabilir. Zaten,
dinî bakımdan kirli olmayan ve bulunduğu yerin etrafında
adı kötüye çıkmış yerler bulunmayan her bina sinagog olarak
kullanılabilir. Eskiden birçok varlıklı aileler de evlerinde ken
dileri için sinagoglar kurarlardı.
Daha Romalılar zamanında Yaruşalim’de çeşitli mes
lek mensuplarının (Demirciler, çulhalar, dabağlar) özel si
nagogları vardı. Buralarda her sınıf kendi arasmda bulunur,
kılığından ve bilgisizliğinden ötürü utanç duymak zorunda
kalmazdı. Çok büyük sinagoglar da yapılmışsa da, içinde
insanların kendilerini kaybolmuş gibi duymadıkları küçük
leri daha çok rağbet görmüştür.
Bir sinagog’a giren yabancının gözüne ilk çarpan, sa-
F: 26
lonun ortasındaki yüksek kısımdır. Buraya yakın zaır.ana

kadar «Al-memor» ya da «Al-mamar» (Arapça Al-minbar)
denirdi, sonradan «Berna» adı kullanılmaya başladı. Bu ke
lime, yüksek yer anlamınadır. Bu sekiye iki tarafındaki mer
divenlerden çıkılır. Ortasında geniş bir rahle ve onun iki
yanında da ayakta durulacak yerler vardır. Burası Tevrat
okumak içindir. Sekinin çevresinde bir parmaklık ve bunun
iç tarafında çepe çevre bir sıra bulunur.
Sinagog’un doğu duvarında yerli bir dolap vardır. Buna
«Kutsal sandık» adı verilir ve içine kutsal kitap tomarları ko
nur. (Her kitap ayrı bir tomardır.) Dolap yüksektedir ve
önünde bir kürsü için yer vardır. Bütün Aşkenazit, yani do
ğu Avrupa Yahudilerinde bu dolaplar bir perde ile örtü
lür. (Bu perdenin adı paroket’tir). Dolabın ve kürsünün bu
lunduğu sekinin iki yanında hahamlar, cemaat başları ve
başka ileri gelen kişiler otururlar. Buraya «Mizrah (doğu)
yeri» denir.
Tavana, duvarlara, ya da ortadaki sekinin (Berna) etra
fındaki parmaklığa lâmbalar yerleştirilmiştir. Yaruşalim ta
pınağında daima yedi kollu şamdanlar yanardı; sinagoglar
da da hiç söndürülmeyen bir ışık yanar ve hali vakti yerinde
olanlar bunun yanında, ölüleri için de bir mum yakarlar.
Doğudaki sekinin önünde, birkaç basamakla çıkılan, mü
ezzin diyebileceğimiz, baş duacının (kantor) kürsüsü var
dır, buna «Ammud» adı verilir (Mahal, yer anlamına). Be
rna’daki rahle ile ammud’dakinin üzerlerine, sinagog’a vak
fedilen değerli örtüler serilir. Tevrat’ı okuyup anlayabilen
ve iyi bir ad sahibi olan herkes baş duacılık edebilir.
Bu düzen, ibadet sırasında gözleri ortaya, bşma üzerine
toplar. Ama esas ibadette Kudüs’e yönelinir.
Kadınlar erkeklerle bir arada oturmazlar. Kadınların
yeri ya arkada, ya da yanlardaki mksurelerdir ve bunlar per
de, ya da kafesle kapanmıştır. Bu, kaç göç yüzünden değil,
Yahudilerde ibadetin oldum olası erkeklerin işi olarak kabûl

edilmesinden doğan bir gelenektir. Son zamanlarda, reform
cu cemaatlerde bundan vazgeçilmiş ve kadınlar da sinago
gun erkeklere mahsus yerinde oturmaya başlamışlardır.
Ama kadınlar gene sadece dinleyici olarak bulunurlar. Ku
düs’ün eski mahallelerinde, ya da Kuzey Afrika’da bulunan
küçük sinagoglarda kadınlar kapı dışında durmak ve oradan
dinlemek zorundadırlar.
Sinagogun iç tesisatı arasında, doğu duvarına asılmış
levhalar da vardır. Kışın, Tanrının yele ve yağmura hâkim
olduğu üzerine âyetler okunduğu zaman, bunlara vurulur.
Aynı zamanda o günkü ibadete dair bildiriler de buraya ya
zılır.
Arasıra bema’ya da levhalar asılır ve bunlarla, ibadet sı
rasındaki şeref görevleri bildirilir. Bunlar Tevrat tomarları
nın yerlerinden alınıp okuyacak olana verilmesi, tomarların
örtüsüne sarılması, tomarı kaldırarak cemaate göstermek
gibi işlerdir. Bazı sinagoglarda bu görevler arttırma ile veri
lir ve elde edilen para sinagogun masrafları için kullanılır.
İbadet yeri aynı zamanda ders yeridir, onun için raflara
ve sandıklara konmuş kitaplar bulunur. Büyük sinagogların
derslikleri, kitaplıkları ve oturma salonları vardır.
Burada bizim cami derslerimizi, cami kitaplıklarını ve
medrese öğrencilerinin camide ders alışlarını hatırlamamak
mümkün değildir.
İBADET
Sinangoglardaki ibadetin Müslüman ve Hıristiyanlara

en yabancı gelen tarafı, kendi ibadet yerlerinin aksine olarak
deyim caizse, her ağızdan bir ses çıkmasıdır. Burada cami
lerdeki disiplinli ve huşu içinde geçen ibadet aranmamalıdır.
Cemaat dolaşır, birbiriyle rahat rahat, konuşur, okunanları
dinleyen pek azdır. Hele küçük sinagoglara ibadet saatin

den çok erken gidip eş dostla konuşmak âdettir. İbadet bit
tikten sonra da cemaat hemen dağılmaz; yarıda kalmış olan
konuşmalar devam eder. Demiştik ya, sinagog bir tapmak
değil, adının da anlattığı gibi, bir toplantı yeridir. Yahudiler-
den vakti olanlar her gün oraya gider ve kendilerini «evle
rindeymiş gibi» hissederler. Sinagogların, genel olarak, bü
yük olmayışı ve asla anıtsal bir karakter taşımamaları da bu
nun sonucudur.
İbadet sırasında da bir düzen, disiplin yoktur, herkes
canının istediği gibi, kantorun İlâhisine katılır, isterse bunu
yarıda bırakarak yanındakiyle konuşur, bazan da, daha kan-
tor başlamadan bir İlâhi tutturur. Sinagogda kimse başkala
rının âmiri değildir, onun için kimse kimseye krışamaz.
Üstelik, okunan Tevrat ve dualar hep İbranîcedir ve
bu dili anlayan azdır. Hem bu dualar çok uzundur ve yeni
gelenler de katılabilsinler diye, boyuna tekrarlamalar yapı
lir. Cemaatin çoğu, bundan duyduğu can sıkıntısını arada
yaptığı sohbetlerle giderir. Hülâsa, sinagogdaki ibadete «Ce
maatle yapılan» bir ibadet gözüyle bakmamıza imkân yoktur.
Bu durumu düzeltmek isteyen bazı cemaatler, her ne kadar
musiki âletlerini sinagoglara sokamamışlarsa da, güzel sesli
ilâhiciler ve korolarla, ibadete âhenk vermek, sükûn ve hu
şu sağlamak istemişlerdi, ama bu sefer sinagog konser sa-
lonununa benzemiş ve cemaatsiz kalmak tehlikesine düş
müştür. Bununla birlikte, tamamiyle bir ibadet yeri vakar
ve sakinliğinin hüküm sürdüğü sinagoglar da yok değildir ve
zaman geçtikçe bu yolda davranan cemaatler çoğalmaktadır.
İLÂHİ VE DUA
İlâhi, Yahudi ibadetinin esasını teşkil etmektedir. Bura

da kısa bir iki örnek vermek istiyoruz. Aşağıdaki «Baruh» un
İlâhisi en çok tekrarlananlardan biridir ve belki en eski İs-

rael İlâhisidir.
Hamdedin Tanrıya
Adı yüce olana hamdedin.
Hamdedin, evet, Tanrıya hamdedin
Adı yüce olana
Bugün de sonsuzluğa kadar da.
Şema İsrael, eski zamanlardan beri îmanın belirtilmesi,
yâni bizim Kelime-i Şehadet karşılığı olmuştur. Bu da şöy-
ledir:
(Şema İsrael: Adonay Elohinu! Adonay Edad)
İşit İsrael
O, bizim Tanrımızdır, O tektir!
Onun için sev
ONU, senin Tanrını
Bütün kalbinle, bütün canınla, bütün gücünle...
Hayli uzun olan bu duayı, Yahudiler, doğumdan ölüme
kadar bütün hayatlarında daima tekrarlarlar.
Dindar Yahudilerin hayatlarında dua en büyük rolü oy
nar. Dua için kesin şekiller tesbit edilmiştir ve bunlar sabah,
öğle ve akşamları okunur, bundan başka belirli vesilelerle
gene belirli dualar edilir. Sabah âyininde bir dua atkısı (Tal-
lit) örtünülür. Bu, kenarları püsküllü, yünden ya da ipekten
dörtken şeklinde bir kumaş parçasıdır. Elbisenin altında ta
şınan küçük bir kumaş parçası da (Arba Kanfot) bunun ye
rine geçebilir. Sabbat’tan gayri günlerde sabah duasında iki
«Dua kayışı» biri sol pazıya, kalba karşı gelmek üzere, öte
ki de alına, bağlanır. Bunlardan her birine, içinde sargı şek
linde tomarlanmış birer parşömen şeridi bulunan birer ku-
tucuk takılıdır. Bu parşömenlerde Tevrat’ın dört bölümü :
(Çıkış 13, 1 -10, 11 -16 ve Tesniye: 6, 4 - 9; 11, 13-21) yazılıdır.
Bununla Musa Şeriatının Çıkış, 13, 9 daki emri tamamiyle ye

rine gitirilmiş sayılır. Bu emir şöyledir: «Ve elinin üzerinde
selâmet ve gözlerin arasında sana anma olacak, tâ ki Rabbin
şeriatı senin ağzında olsun, çünkü Rab kuvvetli elle seni Mı
sır’dan çıkardı.» Bu kayışların başlangıçta, kazaya belâya
karşı bir çeşit muska gibi düşünülmüş olduğu anlaşılmakta
dır. Esas duaJ.On-.altı dua)_.ayakta edildiği halde, başka du-
alar sırasında başka vaziyetler de alınır (Dize gelme, secde,
vücudu sallama v.s^.JŞekle tamamiyle riayet eden Yahudi-
lerde erkekler, başları örtülü olarak_ibadet ederler. İbadet
sırasında Kudüs’e yönelinir (Mişrah_ = Doğu yönü) Bu şe.-
beple Yahudi evlerinde de, Mesmurlardan parçalar yazılmış,
ya da resimlenmiş bir levha, bu yönü göstermek üzere duva
ra asılır; buna Misrah Levhası, adi. yerilir.
Buraya sabah duasından bazı parçalan alalım:
(Tanrım, bana vermiş olduğun ruh temizdir. Sen onu
yarattın, onu meydana getirdin, onu bana üfledin, ve benim
içimde sakladın, ileride benden alacaksın onu - ve sonra, ge
lecekte, gene bana vereceksin. Ruhun içimde olduğu sürece
seni överim benim Tanrım ve atalarımın Tanrısı, bütün
eserlerin yaratıcısı, bütün ruhların efendisi Şanın yüce ol
sun, senin, ey ebedî olan, ey bütün ruhları ölü bedenlere ge
ri getirten. Bütün dünyaların Efendisi! Yalnız adaletin için
önünde yalvararak secdeye gelmiyoruz, asıl yakardığımız se
nin yarlıgayıcılığındır.
Neyiz ki biz,
Canımız ne ki,
Sevgimiz ne ki,
Adâletimiz ne ki,
Selâmetimiz ne ki,
Gücümüz ne ki?
Sana karşı ne diyelim, ey Ebedî, bizim Tanrımız
Ve atalarımızın Tanrısı? değil midir

Bütün kahramanlar senin karşısında hiç gibi,
Bütün ünlüler, sanki hiçmişler gibi,
Bilgeler tıpkı bilgisiz gibi,
Akıllılar akılsız?
Çünkü onların yaptıkları hiçtir ve bütün ömürleri sen

den bir nefestir. Ve insanın hayvandan üstünlüğü de hiçtir,
çünkü hepsi bir nefestir. Ama gene de biz, senin milletiniz,
senin Ahdinin evlâtlarıyız. Dostun Abraham’m, Moriya da
ğında andlaştığın Abraham’m ve onun biriciği, mizbah üze
rinde bağlanan İzaak’m soyuyuz, Yakob’un, senin evlâdının,
senin Bohor’unun (Bu kelimenin anlamına evvelce görmüş
tük) cemaatiyiz; ona karşı olan sevgin, ondan duyduğun se
vinç yüzünden adını îsrael ve Yeşurun koymuştun onun.
Onun için bizler seni övmeye, adını yüceltmeye, takdise
borçluyuz, senin adını tebcile borçluyuz. Mutluluk bize! Pa
yımız ne sevimli, mirasımız ne güzel! Mutluluk bize ki er
ken ve geç, akşam ve sabah, her gün, daima sevgiyle şöyle
diyoruz:
İşit İsrael!
O bizim Tanrımızdır, O Tektir!
YAHUDİ YILINDA TÖREN VE
BAYRAM GÜNLERİ
Yahudi takvimi tıpkı Arap takvimi gibi, ay takvimidir.

Bir yıl, her biri 29 1/2 günlük on iki aydır, yâni 354 gün sü
rer. Ama beri yandan, tören ve bayram günleri güneş takvi
mine göre hesaplanır. Bu iki çeşit yılı birbirine uydurmak
için her on dokuz yılda bir kebise, yâni ek yıl, her yedi yılda
da da bir kebise ay eklenir. Bir ay 29 1/2 gün olduğu için
de ayların kimi 29, kimi 30 gün olarak kabûl edilir. Böylelik
le, genel olarak kullanılan güneş takvimine de şöyle böyle
uyulur. Yahudi yılının ayları şunlardır: Tişri (Eylül - ekim),
beşvan (Ekim - kasım), kislev (Kasım - aralık), tebet (Ara
lık ocak), sebat (Ocak - şubat), adar (Şubat - mart) - ke
bise yıllarda bu araya bir ay daha katılır ve adına ikinci adar
denir - Nisan (Mart - nisan), iyyar (Nisan - mayıs), sivan
(Mayıs - haziran), tammuz (haziran - temmuz), ab (Tem
muz - ağustos), elul (Ağustos - eylül).
Burada şunu da söyleyelim ki, Yahudiler ay adlarının
çoğunu Babil’den almışlardır ve bunlar Babil mitologyasm-
dan gelmedir.
Yahudi takvimi iki yılbaşı tanır: Bir hükümdarın salta
nat yılları ve bayram günlerinin sürelerini belirtmek için
başlangıç 1 nisandır. Beri yandan Sabbat yılının (Yedi yıl
lık bir dönemin son yılı) ve Yobel yılının (50. ci yıl) hesap
lanmasında 1 tişriden başlanır.
YENİ AYIN GÖRÜLMESİ
- Eskiden her ay Sanhedrin (Büyük Meclis) Kudüs’te, ye

ni ayı gördüklerini bildiren erkekleri tanık olarak dinler, ay
başını öyle ilân ederdi. Bu usul birçok Müslüman memleket
lerinde hâlâ, Ramazan ayının başı ve sonu için kullanılmak
tadır. Tabiî, o zamanlarda da ayların başlangıç ve sonlarını
gösteren cetveller yapılmıştı, ama bu tanık dinleme usulü Ku
düs’te sonuna kadar sürdü. Tanıklar ayrı ayrı dinlenir, son
ra Sanhedrin’in habercileri memlekete dağılarak yeni ayın
«takdis edildiğini» duyururlardı. Daha eski devirlerde yeni
ay, tepelerde ateş yakılarak uzaklara haber verilirdi. Ama
sonradan bu usul yanlışlığa meydan vermemek için bırakıl
mıştı. Takvimler çıkınca bunlar artık tarihe karıştı. Yahudi-
lerin ay takvimini sadece dinî günlerinin hesabı için kullan
dıklarını söylemeye bile lüzum ykotur.
YAHÜDİLERDE TARİH BAŞI
îsrael oğullarında tarih baş olarak Mısır’dan çıkış, ya

da kırallarm tahta geçişleri alınırdı. Ortaçağda, dünyanın
yaradılışını başlangıç olarak alma yolunu tuttular ve bunun
için Tevrat’ta Tekvin 5 de ve daha sonra verilen sayıları top
ladılar. Dünyanın yaradılışından 1966 yılına kadar 5728 yıl
geçmiş olduğu, Yahudlierce kabûl edilir. Ama buna inanma
yanlar dine aykırı davranmış sayılmaz.
SABBAT GÜNÜ
İbranîcede Sabbat’tan başka günlerin adı yoktur. Bun

lara sadece birinci, ikinci... altıncı gün denir, yedincinin adı
Sabbat’tır. Bütün hafta çalışan Yahudi bu kutsal dinlenme

gününe büyük bir özen gösterir. En iyi kılıklar, en seçme ye
mekler hep o gün için saklanır.
Altıncı günün (Cuma) yarısı Sabbattan sayılır. Evin ka
dını iki gün için yiyecek hazırlar, erkeği de iki günlük alış
veriş eder ve ateşi yakar; çünkü Sabbat’ta bunlar yapılamaz.
Sabbat için eskiden evlerde ayrı bir ekmek pişirilir ve bun
dan bir parçası, Tevrat’ın buyruğu gereğince, sungu ekmeği
olarak ayrılırdı. Günümüzde ekmek fırından, ya da bakkal
dan alındığı için bu usul uygulanamamaktadır; ama buyruk
yerine gelsin diye, bir lokma ekmek ateşe atılır. Ekmekten
parça ayırma, —ya da ateşe atma— ile Sabbat ışıklarını yak
ma, Yahudi kadınının hakkı ve ödevidir.
Sabbat’ta ev kadını yemek pişirmez, bu sebeple ya
soğuk yenecek yemekler hazırlanır, ya da yemekler cuma
dan sıcak tutulur. Doğu Yahudilerinde Sabbat’ta balık
yemek âdettir. Bunun sembolik anlamı, Evreni yok etmek
isteyen, derinlerdeki kuvvetleri yenmektir. Cuma günü öğ
leden sonra koca ve çocuklar sinagoga giderler, kadın evde
yalnız kalır.
Önce Sabbat ışıklarını, —çoğu zaman bunlar mumdur—
yakar, sonra dua eder. Kadının duası bitince artık Sabbat
başlamıştır, ne ışık, ne de ateş yakılabilir.
Sofranın başı babanındır. Buraya, bir kupa içinde, tak
dis (Kidduş) şarabı, onun iki yanına da iki, ya da üç, Sabbat
ekmeği (Halleş) konmuş, ekmeklerin üzeri bir bezle örtül
müştür. Ekmek ve şarap Sabbat âyininin en önemil elemanla-
larıdır; bunlar toprağın bereketinin sembolüdür. Tapmak
ta da, evvelce gördüğümüz gibi, ekmekle şarap, sungular ara
sında yer alırdı.
Anne, bütün bunları hazırladıktan sonra, erkeklerin si
nagogdan gelmelerini bekler.
Sinagog’da, çoğu İbraniîce, birtakımları da eski Yahudi-
lerin halk dili olan Aramîce dualar okunur. Bu duaların be

lirli birer melodi ile söylenmesi gelenektir. Günümüzde bu
duaları anlıyan Yahudi azdır, ama bu dua ve İlâhilerin iba
det edenler üzerindeki etkisini azaltmaz. Okunanların ara
sında 95 - 99. ondan sonra da 92 ve 93. mezmurlarm bulun
ması şarttır.
Evde tören, güneşin batmasiyle başlar. Bütün aile sof
raya oturur; baba Kidduş (Takdis) duasım okur. Sabbat
töreni, dünyanın yaradılışı ve İsrael’in Mısır’dan çıkışının
anısı olarak kutlanır. Başka milletler ve dinlerde, yılın ancak
birkaç bayram gününde ailece tören yapılması yerine, Ya-
hudilerdeki bu Sabbat günü törenleri, muhakkak ki, onlar
da aile bağını daha sağlam bir halde tutmuştur. O gün Ya
hudi dışarıdaki âlemi unutur. Tıpkı ilk din dedelerinin, Ab-
raham’m, Yakob’un günlerinde olduğu gibi, bir gün için ai
lenin başı bir çeşit Kohen durumundadır.
Kidduş^tan sonra, arasıra, bir de İlâhi okunur. Anne de,
baba ve çocukların süslemiş oldukları bir sandalyada oturur
ve baba, duadan sonra, Süleyman’ın Mesellerinden 31. i
okuyarak Yahudi kadınını ve özellikle anayı över. Bundan
birkaç satırı verelim:
Faziletli kadını kim bulabilir?
Çünkü onun değeri yakutlardan çok üstündür.
Kocasının yüreği ona güvenir,
Ve adamın kazancı eksik olmaz.
Kadın ona kötülükle değil,
Hayatının bütün günlerince iyilikle öder.
Yün ve keten arar,
Ve elleri istekle işler.
Tüccar gemileri gibidir,
Günümüzün kadınları için pek de övgüye benzemeyen

4 i :> MUSA ve YAHUDİLİK
İni meseller, modem Yahudi ailelerinde pek de tutulma

maktadır.
Babanın ekmek ve şarabı takdisinden ve dua ve İlâhile
rin okunmasından sonra yemek yenir. Yemek sırasında da
arasıra İlâhi okunduğu olur. Baba, yemek arasında, ya da
sonunda, Tevrat’tan Sabbat gününü belirten bölümleri, tef
sirleriyle okur, böylece çocuklarına günün önemini anlatır.
Asıl Sabbat, yâni cumartesi günü sabahleyin sinagogda bir
:yin yapılır. Bunda en büyük yeri Tevrat okuma alır. Evde
bir kere daha kidduş ve «baraka» yâni bereket duaları oku
nur.
Cumartesi gününün en büyük kısmı, Yahudi edebiyatı
nın okunması ile geçer. Çalgı çalmak yasaktır, ama birlikte
şarkı söylenebilir. Hastalar bu gün öğleden önce ziyaret edi
lir Yemekten sonra öğle uykusuna yatmak âdettir.
Sabbat’ın başlangıcı gibi sonu da belirli merasimle kut
lanır: Baba, şarap kupasını eline alır ve Tanrının yardımına
güveni anlatan şu sözleri söyler: «Kurtuluş kâsesini alayım
ve Rabbin adını çağırayım.» (Mezmurlar 116, 13) «O, kavnıi
için bir zamanlar sevinç idi, bizim için de öyle olsun.» Son
ra babaya, çoğu vakit değerli bir parça olan, kule biçimin
de bir bahar kutusu sunulur (Bu biçim belki de Davud’un ku
lesini hatırlatmak içindir), baba ona da bereket okur. Evin
en küçük oğlu birkaç mumlu fitilin burulmssiyle yapılmış
bir şama uzatır. Bu şamanın bir fitili ötekileri tutuşturacak-
tır; bu da yaradılışın ilk gününde, Tanrının ışığı yaratması
nın sembolüdür. Baba, mumun ışığında elinin ayasına ve tır
naklarına bakar. Saç ve tırnakların kötü ruhların hücumu
na en açık olan yerler sayıldığını evvelce söylemiştik; ama
ışık, onların gücünü kırar.
Sonra baba ışığa karşı şükran duasını okur: «Ateşten ışı
ğı yaratan Ebedî Tanrı, sana hamdolsun» Sonunda şarapla
mumu eline alır ve asıl, Sabbat’a veda seromonisini yapar.
«Ey ebedî olan, sen ki kutsalla kutsal olmayanı, ışıkla ka

ranlığı, İsrael’le öteki milletleri, yedinci günle öteki altı ça
lışma gününü ayıransın, adın yüceltilsin. Ey ebedî olan, sen
ki, Mübarekle mübarek olmayanı ayıransın, adın yüceltilsin»
der. Şaraptan birazını bir tabağa döker ve mumu bu şarap
ta söndürür. Bu bittikten sonra baba, oğlanlara şaraptan içi
rir, ama ana ile kızlara vermez. Sonunda aile, Yahudilerin
bekledikleri Mesih’in öncüsü olan Nebi İlya’nm İlâhisini okur.
Böylece Sabbat sona erer.
Bu anlattıklarımız, tam sofu ailelerde süregelen şekildir.
Modern Yahudilerde, bir yazarın dediği gibi, «Öküzünü ve
eşeğini Sabbat gününde çalıştırmayacaksın» emri, otomobil
ler için akla bile gelmemektedir. Şurasını da söyliyelim ki,
Sabbat için olan kaideleri tam olarak yerine getirmek bu
gün artık hemen hemen imkânsız olmuştur. Bir Yahudinin
Sabbat günü yapamıyacağı şeylerden bazı örnekleri, biraz
tekrarlama da olsa, verirsek bu dinlenme gününün, sonun
da âdeta eziyet haline geldiğini göreceksiniz:
«Esas işler, kırktan bir eksiktir (yâni 39); kim ekerse,
kim çift sürerse, kim biçer, kim demet yaparsa, kim harman
düğerse, kim harman savurursa, kim ayıklarsa, kim öğütür
se, kim elerse, kim yoğurursa ve kim pişirirse; kim yün k ır
karsa, kim yünü ağartırsa, diderse, boyarsa, eğirirse, kim
tezgâha koyarsa, kiın iki atkı ipliği atarsa, kim iki ipliği
ayırırsa, kim düğümlerse, kim düğüm çözerse, kim iki kere
iğne batırıp dikerse, kim iki iğne batımı dikecek kadarını
sökerse; kim bir ceylân tutarsa, kim onu keserse, kim onu
yüzerse, kim deriyi tuzlarsa ve hazırlarsa, kim deriyi kazır
sa, kim onu keserse, kim onun üzerine iki harf yazmak için
kazırsa; kim bir yapı yaparsa ve kim yıkarsa, kim ateş
yakarsa; kim bir çekiçle vurursa; kim bir yerden başka bir
yere bir şey taşırsa. İşte bunlar kırktan bir eksik esas işler
dir.» (Babil Talmud’du, Mişna Sabbat VII, 2).
-İN MUSA ve YAHUDİLİK
Taşınması yasak olanlar:

«Kim bir bardakta suyla karıştırılacak kadar şarabı,
bir yudumdan fazla sütü, bir yaraya sürülecekten fazla balı,
küçük bir uzvu yağlamaya yetecekten fazla yağı, göz ilâcını
eritmeye yetecekten fazla suyu; bütün geri kalan sıvılardan
dörtte bir ölçek ve bütün çirkef sularından dörtte bir ölçeği
dışarı taşırsa (Buradaki ölçek, log adı verilen ölçüdür ki aşa
ğı yukarı yarım litre tutar, şu halde 125 gramdan fazla su
yu bir yerden ötekine götürmek yasak). Ve üstadlar dediler
ki: Bütün bu ölçüler bu kadarlarını saklamak âdetleri olan
lar içindir. (Yâni, bu kadar az şeyleri bile saklıyanlar için.
Bu kadarına önem vermiyenler için taşınmaları da önemsiz
dir, bunu yapabilirler) (Mişna Sabbat VII, 1).
Yabancıların yardımları üzerine:
«Eğer başka dinden olan biri bir kandili yakarsa, İsra-
elden biri onun ışığından faydalanabilir, ama eğer kandili bir
İsrael’li için yakarsa bu yasaktır. Eğer o, davarım sıvarmak
için su doldurursa, onun arkasından bir İsrael’li de hayvan
larını sıvarabilir, ama bir İsrael’li içinse yasaktır bu. Eğer
başka dinden biri karaya çıkmak için bir iskele yapacak olur
sa, İsrael’den biri, ondan sonra bu iskeleye ayak basabilir,
ama eğer bunu bir İsrael’li için yapmışsa yasaktır (Yabancı
dinden birinin Sabbat günü yaptıklarından faydalanılabilir,
ama bu, sipariş üzerine olmayacaktır demek). Bir keresinde
Rabban Gemliel’le ihtiyarlar (yâni meclis üyeleri) bir gemiy
le gelmişler, yabancı milletten biri, kıyıya inmek için bir is
kele yapmış, o zaman ihtiyarlar da onu nüzerinden kıyıya
çıkmışlar.» (Mişna Sabbat XV. 8).
Genel tatil günü pazar, ya da cuma olan memleketlerde
Yahudilerden büyük bir kısmı, eğer dükkânları varsa buna
bir ortak alırlar ve böylece Sabbat günü dükkânı açık bu
lundururlar. Ama dindar Yahudiler bunu da yapmaz, iki gün
çalışmamayı göze alırlar. îş hayatı gittikçe daha fazla, Sab-
bat günü çalışmıya zorladığı için, birçokları yalnız cuma ak

şamı yapılan törenle yetinmektedir. En dindar cemaatlerde
bile ailelerden ancak yüzde 20 sinin gerçekten Sabbat gele
neğine bağlı kaldığı anlaşılmıştır.
Liberal ve reformcu çevrelerde sinagoglardaki ibadet
saatleri de, Sabbat törenleri de günün isteklerine uydurul
muştur.
İSRAEL DEVLETİNDE SABBAT
İsrael’de Sabbat resmî dinlenme günüdür. Sinemalar

cuma günü öğleden sonrasından cumartesi akşamına kadar
kapalıdır. Demiryolları ve uzak meşafe otobüs seferleri Sab
bat günlerinde tatil edilir, yalnız Hayfa ile olan seferler bun
dan müstesnadır. Radyo sadece özel Sabbat programı yayın
lar. Yakın ulaştırmalar, taksilerin çalışması yasak değildir.
Liman ve genel ulaştırma işleri kısmen yapılır.
Ama böyle resmî ve mecburî tatil günü haline gelmekle
Sabbat eski karakterini kaybetmiş ve İngiltere’deki pazar
günlerinden beter bir can sıkıntısı günü haline gelmiştir. Si
nagogların cemaati artacak yerde, barların daha çok müş
teri çektikleri görülmüştür. Artık Sabbat, Yahvenin değil,
devletin yasağıyla süren bir düzen halindedir ve acaba bu,
ne vakte kadar sürebilecektir?
YAHUDİLERDE BAYRAM GÜNLERİ
Yahudi yılı, Tişri (Eylül - Ekim) ayının birinde, yeni yıl

bayramiyle (Roş ha - Şana) başlar. Bu, on kefaret günleri
nin birincisidir. Son gün de Büyük Kefaret günüdür (Yom
Kippur).
41 (i MUSA ve YAHUDİLİK
Roí? ha - Şana Yahudilerin itikadmca dünyanın yaratıl

dığı gündür. Aynı inanç, Babillilerde de vardı, onların yıl
başı da dünyanın yaratıldığı gün sayılırdı. Bu günde İsrael
ve onunla birlikte bütün insanlığın Tanrının mahkemesine
çıktıklarına inanılır. Onun için bu, neş’eli bir bayram de
ğildir. O sabah aile sinagogda ibadetten dönünce baba «Kid-
duş» okur, sonra herkes, bala batırılmış bir tatlı elma yer.
Öğleyin su dökünerek yıkanma (Gusül) ve bu sırada Tevrat’
tan âyetler okuma gelenektir. Bu günün asıl ibadeti sinagog
da olur. Orada duadan önce on defa şofar öttürülür. Rabbi
Yahuda ha - nasi’ye göre, eğri bir boynuz olan şofar kırık
ve nedamet dolu yüreklerin sembolüdür. Şofarın on defa öt-
türülüşü, Yaradılışı, Tanrıya dönüşü, Sina dağındaki vahyi,
nebilerin uyarmalarını, Tapmağın yıkılmasını, İzaak’ın kur
ban edilişini, büyük tehlikeyi. Hesap Günü’nü, İsrael’in kur
tuluşunu ve ölülerin dirilmesini hatırlatmak içindir.
Duanın her tekrarlan1şmda da gene şofar öttürülür.
BÜYÜK KEFARET BAYRAMI
Yom Kippur, yâni kefaret töreni için, Yaruşalim tapma

ğındaki kefaret âyinini sembolik olarak sürdüren tek bay
ramdır diyebilirib. O gün sinagog beyazlar içindedir ve Ha
ham, eski başkâhinlerin yerine geçmiştir. O günkü sabah
âyininde başkâhinin, kendi ailesi, kabilesi ve bütün cemaatin
günehalermm bağışlanması için ettiği duayı, aynı kelime
lerle Haham tekrarlar ve başkâhinin YHVH kelimesini, Tan
rının adını söyleyebileceği aynı, biricik yere gelince (Bu
adm söylenmesi yasaktır) bütün cemaat dize gelir.
Tevrat’ın Levililer bölümü 16, 9 - 1 0 daki, kefaret keçisi
geleneği de doğu Yahudilerinde, şeklini biraz değiştirerek
devam etmektedir. Bu âyetler şöyledir: «Ve Harun için üze-
MUSA ve YAHUDİLİK 4İ7
rine kura düşen ergeçi takdim edecek, ve onu suç takdimesi

olarak arz edecektir. Fakat Azazel (Çöl şeytanı) için üzeri
ne kura düşen ergeçi, onun için kefaret etmek, onu Azazel
için çöle salıvermek üzere, canlı olarak Rabbin önünde dıuv
duracaktır..» Yâni, günahlar bu tekeye yükletilecek, onun
çöle salıverümesi ve anlaşılan, Şeytanı nonu yemesiyle, bun
lar İsrael oğullarının üzerinden gitmiş olacaktır. Doğu Yar
hudilerinde bu, sihirbazların kullandıkları usullere pek ben
zeyen tören «Kappores» ya da «Kapparot» denen horoz (Ka
dınlar için tavuk) kurbanına çevrilmiştir! (Kappara) kefa
ret demektir. Bu kurban, Yaruşalim tapınağı dışında kurban
kesmek caiz olmadığı için, batı Yahudilerince kötü görül
mektedir. Ama Ortaçağda onlar da bunu yaparlardı. Beri
yandan, Yom Kippur’da sinagog, Yaruşalim tapmağının ye
rini aldığına göre, kefaret tekesinin ya da onun yerine geçe
cek horozun kurban edilmesi eski kurbanların anısı olarak
kalmış olsa gerektir. Yalnız, dikkati çekecek bir nokta, bu
nun Talmud’da hiç yer almamış oluşudur. Demek bilgin
Hahamlar da, günahların bir tekeye yüklenmesini üzerinde
durmaya bile değmez bulmuşlardı. Kappores horozu kimin
için kesilecekse o, hayvanı üç defa başının üzerinde çevirir.
Sonra, böylece günahlarla yüklenmiş olan horoz, ya da tavuk
kesilir. Bu, bizde eskiden yamin, ya da başka bir şey için ke
faret olarak köpeklere ekmek doğrayanların ekmeği üç defa
başları üstünden çevirmelerini hatırlatmaktadır.
Yom Kippur, 10 Tişride kutlanır. O gün oruç' tutulması
farzdır. Bizim deyimimizle imsak yâni orucun başlama vak
ti, Kefaret gününden önceki akşam, güneşin batma vaktidir.
Tabiî o akşam bol bol yenir, o gece ve ertesi bütün gün, tâ
akşam üstü ilk üç yıldız görününceye kadar bir şey yemek
ve içmek yasaktır. Bu da, 25 saat tutar. Yom Kippur arefe
Pt 27
yemeği yendinden sonra sinagoga gidilir; evden çıkmadan,

ölüler için büyük bir mum yakılır, o gece ve ertesi gün ya
nar bırakılır. Sinagogda bütün gün âyin yapılır. Akşam âyi
ni Haham’ın, eskiden beri aynı kelimelerle tekrarlanan bir
sözüyle başlar. Haham «dinden çıkmışlar» la birlikte iba
det için izin rica eder. Bunun Ispanya’da Engizisyon günle
rinde Yahudiliği bırakmış gibi görünen, ama gizlice dinleri
ne bağlı kalan Marran’ların anısı olduğu söylenmektedir.
Sonra Tevrat, dolabından çıkarılır ve «Bema»ya götürülür.
Bundan sonra da «Kol nidre» denen ve bütün cemaatın bir
ağızdan suçlarını itirafı ve ahitleri tekrarı olan dua, 400 yıl
dan beri değişmeyen hazin bir melodi ile okunur. Bu dua,
Ispanya’da Vizigotlarm VII. yüzyılda Yahudileri dinlerinden
dönmeye zorladıkları günlerden kalmadır. Bunda, bir insanın
işleyebileceği bütün günahlar sayılmakta, bunlar için af di
lenmektedir. Yom Kipur’da bütün gece ve ertesi gün Si
nagogda ibadetle geçer. «Nailat» denen ve güneş batarken ya
pılan son âyinle bu büyük tören sona erer. Bir ağızdan söy
lenen son «YHVH Tanrıdır, YHVH Tanrıdır» (I. Kırallar
18, 39) sözlerinden sonra sonra şofar öter ve oruç zamanı
da böylece sona erer.
ÇARDAK BAYRAMI
Yom Kippur’dan sonra Yahudiler hemen Çardak Bay

ramı içinr bir çeşit gölgelik olan Kulübeleri hazırlarlar. Ge
nel olarak bunlar daha önceden hazırlanır, sadce tamamla
nışları bu akşama bırakılır. Çardak, ya da Çadır bayramı
(Sukkoth) aslında bir bağ bozumu bayramı idi; sonradan, ts-
rael oğullarının Mısır’dan çıkışlarının anısı haline geldi. Bu
bayram 15 Tişri’de başlar ve bir hafta sürer. Bu bayramda
dört bitki: Limon, hurma, mersin ve söğüt dalları bir arada
olarak, dört yöne sallanır ve bu arada İlâhiler ve mezmurlar

okunur, sonra bu dallar Tanrıya şükran alâmeti olarak bir
alayla sinagoga götürülür. Yahudi geleneğine göre bu dört
bitki, iş birliği yapan çeşitli insan tiplerini temsil etmekte
dir.
Bu bayram için hazırlanan kulübeler dallar ya da sa
manla örtülüdür. Bayram süresince yemekler bu çardaklar
da yenir, ve bu da bir çeşit ibadet sayılır. Çardaklara verilen
anlam, İsrael oğullarının çölü geçişlerinde Tanrının kendile
riyle birlikte oluşudur. İkinci bir anlamı da, Ahit Sandığının
etrafında bütün insanların toplanacağıdır. Bu bayram bağ
bozumuna rastladığı için tam bir neş’e bayramıdır.
HANUKKA BAYRAMI
Bu bayram aslında dinî olmaktan ziyade millî bir karak

ter taşır. Tevrat’ta geçen dinî bayramlar, görmüş olduğu
muz Kefaret günü ve Çardak bayramiyle, ileride sırası ge
lecek olan Passah bayramıdır. Ama bunlarm dışında, örne
ğin Yılbaşı bayramı gibi zamanla dinî karakter almış olan
çeşitli anma günleri vardır ki, bunlardan biri de işte bu, Kis-
lev ayının (Kasım - aralık) 25 inde başlayıp bir hafta süren
Hanukka bayramıdır. Hanükka, kitabımızın ilk kısmında an
latılan Makkabe’ler ayaklanmasının anısıdır. Seleukus’ların
tarih başlangıcının 148 inci yılında, Kislev’in 20 inci günü
Yudas Makkabeus, Yaruşalim tapınağını yeniden ibadete aç
mak için gerekli merasime başlamış ve bu bir hafta sürmüş-
olduğu için Yahudiler bu haftayı bayram saymışlardır.
Hanukka bir yarı bayramdır. İlk gecesinde evlerde bir
mum yakılır, her akşam bir mum fazlalaştırılır. Bu sebeple
Hanukka şamdanları yedi değil, sekiz kolludur. Dokuzuncu
bir mum, ötekileri yakmak için kullanılır. Mumların yandı
ğı sırada çalışılmaz, oyunlar oynanır, hikâyeler anlatılır «Ma'

oz sur» (Koruyucu kaya) İlâhisi söylenir. Makkabe’ler za
manındaki tarihî olaylar üzerinde konuşulur. Bu bayram yal
nız evlerde kutlanır. Böyle millî korakterde bir bayramın ya
bancıların gözünden uzak olarak kutlanması, yüzyıllarca bir
zorunluluktu herhalde.
PURİM BAYRAMI
Bu da büyük bayramların dışmdakilerdendir. Adar ayı

nın (Şubat - Mart), 14 ünde kutlanır. Bu bayram, İran hü
kümdarı Kserkses’in (Tevrat’ta Ahasvérus) gözde veziri
olan Haman’m bütün Yahudileri öldürtmek için hükümdarı
kandırmışken, Ester adındaki Yahudi kızının ve amcası Mor-
dehay’ın onun foyasını meydana çıkarması ve böylece Yahu
dileri kurtarması (Rivâyete göre M. Ö„ 480) hikâyesinin anı
sı olarak kutlanır. En neş’eli Yahudi bayramıdır. O gün, si
nagogda parşömen üzerine yazılmış Ester kitabı okunur. Ki
tap tomarı bir mektup gibi katlanmıştır. Purim bayramında
tıpkı karnaval gibi çeşitli kılıklara girerek eğlenmek âdet
tir. Bazı sinagoglarda çocuklar, hikâye okunurken Haman’m
adı her geçtikçe, ellerindeki kaynana zırıltılarını çevirerek
alabildiğine gürültü ederler. Bu âdet, eski çağlarda, kötü ruh
ları kovmak için yapılan âyinlerin devamı olsa gerektir.
Purim günü evlerde ziyafet çekilir, dostlara en nefis yi
yecekler gönderilir ve fakirlere hediyeler verilir. O gün bol
bol, kendinden geçinceye kadar içenler de az değildir. Hat
tâ derler ki: Purim’de «Haman’a lânet olsun»la «Mordehay
mübarek olsun» sözlerini birbirinden ayırt edemiyecek ka
dar içmelidir!»
PASSAH BAYRAMI
Kitabımızın Musa'ya ait olan bölümünde de geçen bu

büyük bayram, 19 nisan (Mart - nisan) günü başlar ve bir
hafta sürer. Bu bayramın özelliği, bu süre içinde mayalı ek-.
mek yenmemesidir. Onun için türkçede buna, «Hamursuz
bayramı» adı verilir. Bu maya yasağı yalnız ekmek değil,
bütün besin maddeleri içindir. Hattâ, Passah’tan önce, evde
en küçük bir parça bile mayalı şey bırakmamak lâzımdır.
Bunun garip bir uygulanışı, günümüzde tsrael devletinde gö
rülmektedir. Devletin elinde bulunan bütün mayalı şeyler,
Passah'tan önce, tabiî şer’i hile olarak, bir müslümana söz
de satılmakta ve bu satışın belgesi baş hahamlığa verilmek
tedir. Böylece, sözüm ona bu milyonlar değerindeki şeylerin
sahibi, bayramdan sonra bunları, gene kâğıt üzerinde, geri
vermekte, buna karşılık da bir ücret almaktadır.
Passah bayramı da aslında bir bahar bayramıydı. Son
radan İsrael oğullarının Mısır’dan çıkışlarının anısı haline
gelmiştir. Eskiden, İlkbaharın ilk dolunay gününde, aile için
de, kurban edilmiş bir kuzunun etini yemek yolunda kutla
nırdı. Günümüzde de bir aile bayramı karakterini muhafaza
etmektedir.
Akşam yemeğinde babanın önüne üst üste üç sahan
konur. Bunlardan her birine bir «Massot.» yâni mayasız ek
mek, en üste de bu akşamın sembolü olarak, üzerinde bir
parça et bulunan kavrulmuş bir kemik parçası, kızartılmış
bir yumurta, bir bayır turpu kökü, içinde biraz tuzlu su bu
lunan bir kap, ilkbahar sebzelerinden birazcık, turp, may
danoz ve garip bir tatlımsı bulamaç olan haroset konmuş
tur.
Bu akşamın adı «Sedenıdir. Bu kelime düzen anlamına
gelir. Eskiden o akşam yemekte iskemlelere oturulmaz, eski
çağlardaki gibi yatarak yenirdi. Günümüzde bunun yeri

ne, sol kola dayanarak yemekle yetinilir. Mayasız ekmekle
birlikte «acı otlar»ın da yenmesi bu akşamın özelliklerinden-
dir. Mayalı hiçbir şeyin bulunmamasına karşılık, seder yeme
ği tam bir ziyafettir. Bu günlerde Yahudile rbirbirlerine: «Ge
lecek yıl Yaruşalim’de» derler.
YEDİ «SAYIM» HAFTASI
«Kendine yedi hafta sayacaksın; ekine orak salmaya

başladığın vakitten yedi hafta saymaya haşlayacaksın.» (Tes-
niye 16. 9). Tevrt’ın bu buyruğu, Babil Tutsaklığından son
raki teokrasinin, elde edilen üründen öşür alma zamanını be
lirtmektedir. Günümüzde bu, her akşam, bu haftalardan kaç
gün geçtiğini saymaktan ibaret kalmıştır. Haçlılar Kudüs’ü
aldıkları zaman, Müslümanlarla birlikte binlerce Yahudiyi
öldürdükleri için dindar çevrelerde bu «Sayım» haftaların
da düğün yapılmaz, yalnız vaktiyle çıkan bir vebada Rabbi
Akiba’nın, 33 üncü gününde vebayı durdurduğuna inanıldığı
için bu gün müstesna tutulur. Çok sofular bu günlerde sa
kallarını kesmezler.
MİLLÎ YAS GÜNÜ
Bu gün, birinci ve ikinci Tapınakların yıkılışını anma

günüdür (M.ö. 586 ve 70). 9 ab (Temmuz - ağustos) günü
güneşin batmasından ertesi gün üç yıldız görünceye kadar
yenmez ve içilmez. O gün, yas alâmeti olarak yerde oturulur
ve Yeremya kitabından ağıtlar okunur. Sinagogdaki sabah
âyininde de gene ağıtlar ve Eyub kitabı okunur. Geleneğe
çok bağlı olan çevrelerde daha üç hafta öncesinden başlaya
rak uruç tutmak âdettir. Çünkü Kudüs’ün zaptından üç haf

ta önce surda ilk gedik açılmıştır. Bu üç hafta içinde de ev
lenilmez ve hiç bir şenlik yapılmaz. Son dokuz günde, 1 - 9
ab arasında et yenmez ve şarap içilmez. Sabbat günlerinde
Sinagoglardaki âyinler de yas karakterini taşır. Asıl yas gü
nüyle bu yas devresi sona erer. Ertesi Sabbat günü İşaya 40
bölümü okunur ki, bunun ilk sözleri: «Teselli edin, kavmimi
teselli edin» dir. Bundan sonra yedi hafta sinagogda hep İşa-
ya’nm teselli edici kehanetleri okunur, bunlara «Yedi tesel
li dersi» adı verilir.
Böylece Yahudilerin bir yıllık bayram ve tören günleri
ni tamamladık. Bunlar dikkatle okunacak olursa, hepsinin
İsrael oğullarının tarihî günleri olduğu, ya da onlara bu an
lam verildiği anlaşılır. Yahudiler, önce de söylediğimiz gibi
tarihte yaşayan bir millet olarak iki bin yıl varlıklarım
böyle korumulşardır.
MESİH
YAHUDİLERİN BEKLEDİKLERİ
MESİH
Her çileli millet bir kurtarıcı bekler ve bütün umut rüya

larında olduğu gibi, onu günden güne daha tabiat üstü bir
varlık haline koyar. Osmanlı İmparatorluğunun güçlü gün
lerinde Allah’tan gayrı tabiat üstü varlıklardan yardım bek
lendiğine pek az rastlandığı halde, çöküş zamanlarında, ör
neğin o uğursuz Balkan savaşında, gökte yeşiller giymiş şe
hit ruhlrımn da askerlerle birlikte savaştıkları rivâyetleri
çıkmamış mıydı? İkide bir ortaya çıkan «Mehdi» taslakları
nı da duymuşuzdur. Bunların çevrelerine hayli insan topla
dıkları, hattâ Sudan’da çıkan Mehdi’nin İngiltere İmparator
luğunu bile uğraştırdığı hep bilinen şeylerdir.
Yahudiler de, çok mübalâğa edilmesine karşılık pek mi
ni mini bir ülkeye sahip olan devletlerini yitirdikleri sırada,
ümitlerini geleceğe bağlamış ve «David soyundan» bir kira
lın gelip kendilerini kurtaracağını ummuşlardı; işte bu bö
lümümüz bu özlemin ve ondan doğan inançların hikâyesidir.
İLK MESİH DÜŞÜNCESİNİN

DOĞUŞU
Eski İran dininde, Zerdüştçülükte Ahura Mazda ile Ang

ra Mainyu (Ehrimen) arasındaki savaşın başlamasından
sonra her biri üçer bin yıl sürecek dört devre geleceği, 9000
- 12000 yılları arasında Ahura Mazda’nın, insanlara yardım

için Zarathustra’yı yer yüzüne gönderdiği, ama bu peygam
berden sonra, zaman geçtikçe dünyada ahlâkm bozulacağı
inancı vardı. İşte o zaman Ahura Mazda, Zarathustra’nm bir
gölde saklanmış tohumları ile orada yıkanan saf bir bakire
yi hamile bırakacak, bu kızın oğlu da bir peygamber olacak
ve kısa zaman için dünyayı düzeltecektir. Bu peygamberden
bin yıl sonra, gene böyle mucizeli bir doğumla bir İkincisi,
ondan bin yıl sonra da bir üçüncüsü, ama bu sefer sonuncu
su gelecektir. Bu sonuncunun adı «Saoshyant» yâni «Yar
dımcı» olacaktır. Bu Peygamberin günlerinde ölüler mezarla
rından kalkacaktır. Ondan sonra da Ahura Mazda ile Angra
Mainyu arasındaki son savaş başlayacak, bu kötülük tanrı-
siyle birlikte bütün kötülükler ortadan kalkacak ve, erimiş
madenden bir ırmakla temizlediği dünyaya ve oradaki mut
lulara yalnız Ahura Mazda egemen olacaktır.
İşte eski İranlIların kurtarıcı «insan oğlu» inancı bu idi.
Yahudilerde Mesih inancının da, gene Babil sürgünlüğü sı
rasında doğduğunu görüyoruz. Bu da, İsrael oğullarının o
zamana kadar hayli ilkel olan dinlerinin son şeklini alma
sında İranlIların ne büyük bir etkisi olduğunu bir kere da
ha gösterir.
İbranîce «Maşiah»tan gelen «Mesih» deyimi «Takdis
edilmiş, yağ sürülmüş» anlamına gelmektedir. Bu da, İsrar
el ve Yahuda kıralları için genel olarak kullanılan bir de
yimdi. Ama bu kırallar, kutsallıklarını bozmuşlar, kitabımı
zın önceki bölümlerinde gördüğümüz gibi bu şerefe lâyık
olmamışlardı. İşte bunun sonucu olarak da İsrael, puta ta
panların diyarında, Babil'de sürgündü. Bu devrenin nebileri
nin sözleri arasında, ideal bir kiralın geleceğini ve her şeyi
düzelteceğini vadeden yerlere rastlıyoruz, ama bu kıral için
Mesih dendiği yoktur.
«İşte, Davud’a salih bir kök sürgünü çıkaracağım gün
ler geliyor, Rab diyor ve bir kıral gibi kırallık edecek, ve

akıllı \davranacak, ve memlekette doğruluk ve adalet edecek.
Onun günlerinde Yahuda kurtulacak ve Israel emniyette otu
racak; Vve onu çağıracakları isim şudur: Yahve selâhımız»
(Yeremya 23. 5 - 6). Görüldüğü gibi, Yeremya’nın beklediği
ve geleceğini müjdelediği sadece, eski birliği yeniden kura
cak olan, bir kıraldı.
Soysuzlaşmış kırallara karşı ellerinden bir şey gelmeyen
nabîler, jleride Davud gibi kahraman, ama doğru ve adâletli
bir kiralan gelip kavmi kurtarmasını beklemektedirler. Bu
kiralın h^nüz tabiat üstü bir karakteri yoktur. Beri yandan,
Yahve’niıi ideal devletinin kurulacağı ve —Tıpkı eski İran
lIların düşündükleri gibi— bunun sadece iyliklerin hüküm
sürdüğü bir devre olacağı ümidi de uyanmaya başlamıştı.
Bunun en güzel ifadesini, kıral Hiskiya zamanında yaşamış
olduğu sanılan Mika’da görüyoruz. Asurlularm korkusu al
tındaki bu yıllarda Mika karşımıza, tam bir pasifist olarak
çıkmaktadır:
«Ve çok milletler gidecekler ve diyecekler: Gelin, Rab-
bin dağına ve Yakob’un Tanrısının evine çıkalım; kendi yol
lanın bize öğretecek ve onun yollannda yürüyeceğiz. Çün
kü şeriat ve Rabbin sözü Yaruşalim’den çıkacak ve çok ka
vimler arasında hükmedecek, ve uzakta olan kuvvetli mil
letler hakkında karar verecek; ve kılıçlannı sapan demirleri
ve mızraklarım bağcı bıçakları yapacaklar; millet millete
karşı kılıç kaldırmayacak ve artık cengi öğrenmiyecekler.
Fakat herkes kendi asması ve kendi incir ağacı altında otu
racak ve onlan korkutan olmıyacak.» (Mika 4. 2 - 4)
Bu bir dilek rüyasıdır. Ama burada da bir mesihten söz
edildiğini görmüyoruz. Zekarya’da ise (M. ö. 500 e doğru
Babil’den dönüşte Tapmağın yeniden yapılmasına çalışanlar
dan), gene Mesih adı geçmemekle birlikte, bu düşüncenin
şekil almaya başladığını görmekteyiz:
«Orduların Rabbi şöyle diyor: İşte, adı Filiz olan OYâni

Davud soyunun bir filizi, sürgünü) adam; ve o, durduğu yer
den filizlenecek; ve Rabbin mabedini yapacaktır; evec Rab-
bin mabedini yapacak olan odur; ve haşmt onun üzerinde
olacak, ve oturacak, tahtı üzerinde saltanat sürecek, ve tahtı
üzerinde kâhin olacak.» (Zekarya 6, 12 - 13). Burada gelece
ği söylenen hükümdar da, aşağı yukarı eski Çin imparatorla
rı gibi, hem dünya, hem de din işlerinin başına geçicek bir
insandır. I
Asıl mistik Mesih düşüncesi çok daha geç gelişmiştir.
Bunu aşağı yukarı şöyle açıklayabiliriz: i
Yahudilere göre evrende olup biten şeylerin nepsi Tan
rının amacına göredirler. Zaten Tanrının birliği Idüşüncesi
bile Yahudilikte, başka tanrıların varlığı onun kudretini sı
nırlayacağı, bu sebeple de amacına varmasına karşı koya
cağı için, reddedilir. Tanrının kaadiri mutlak oluşu onun her
şeyi, son ve en yüksek zaferine doğru yönelttiğinde şüphe
bırakmaz. Tanrı her şeye kaadir_ye her şeyi bilir olduğu için
de, düşünceyle, sözle, ya da davranışla onun en yüce ve son
maksadının yerine gelmesini önlemek mümkün, değildir.
Tanrının her şeyden üstün olması, mekâna bağlı olmayışı, bu
amacın gerçekleşmesini önleyecek tabiî ve maddi engelleri
ortadan kaldırır. Önsüz sonsuz oluşu da, ne kadarzaman ge
çerse geçsin, sonunda onun muzaffer olacağının inancasıdır:
«Çünkü orduların Rabbi tasarladı; ve kim bozar?_ Ve onun
eli uzanmıştır, onu kim geri çevirir?» (İşaya 14. 27).
Ama bu, son ve en yüce amacın gerçekleşmesi için in-
sanın dâJTanrı’ile iş birliği yapması serekjüL^Talmud’a gö
re Tanrı insanı, yaratışı tamamlamak için, kendisine «Şut-
taf» yâni «ortak» olarak seçmiştir. İnsan, bu büyük ödeve
sadece maddî bir amaçla çağrılmamış tır. Her ne kadar bu
amaç fizik âlem alanında yerine gelecekse de insan gene de
evrenin sınırlarını aşan bir maksadın özel işçisidir. «Elia’mn
sinagogunda şöyle öğrettiler: Dünya altı bin yıl duracak; iki

bin yu şaşkınlık, ilü bin yıl yol gösterme, iki bin yıl da Me
sih’in gamanı. Ama bizim pek çok olan suçlarımız yüzünden
biınlaA geçtikleri gibi geçtiler (Yâni Mesih’in gelmesi ge
cikti). >5(Talmud Sanhedrin 97 a - 97 b).
Şenata harfi harfine uymak bu dünyayı, Tanrınm ta
sımladım son ve en yüce amaca eriştirecektir ki, bu amaç da
Tanrıma devletinin kuruluşudur. Bu iki düşünce, yâni Tan
rının dünyayı yaratmadaki son amacı ile Tanrının devleti
düşünceleri Yahudi doktrininde bir bütün halindedir. Ama
bu- «Tani Devleti» yaşanılan günlerin savaşları, problemle
ri, ümitle! i ve arzulariyle ilgisi bulunmayan, başka bir âlem
de gerçek eşecek göksel bir devre değildir. Bu devlet yeryü
zünde, Tâ arının güdümüyle _ve insanın eliyle kurulacaktır ve
işte~bu «' ’anrı Devleti»nin kuruluşu da Mesih’in gelmesiyle
başlayacal tır.
Dini l|ütün Yahudi her gün şöyle dua eder:
Kurtuluşumuz için çal büyük boruyu,
Sürgünleri toplamak için aç bayrağını...
Önceleri nasılsa öyle getir yargıçlarımızı
Ve öğüt verenlerimizi eskiden olduğu gibi..
Yoldan çıkanların kalmasın ümidi,
Zulmün devletini de yok et çabucak...
Acı Yahve, Tanrımız, Yaruşalim’e, kendi şehrine,
Ve Siyon’a, şanının yuvasına,
Ve Davud soyunun kırallığma,
Gönder artık adaletinin Mesih’ini.
Tanrının yabancı milletlerin boyunduruğu altına koy

duğu ve şerefsiz bir duruma düşürdüğü kendi öz milletini
bir gün tekrar eski —ve masallaştıkça parlaklığı daha ar
tan— ihtişam günlerine kavuşturacağı düşünce ve ümi-
dı ahudilerde daima canlı kalmıştır. Bunu nebîleriıy ke

hânetleri kuvvetlendirmiş ve bu ümit dualar, İlâhiler ire di
nî edebiyatla beslenegelmiştir. Çekilen eziyetler anctıkça,
bunların artık sona ermesi için duyulan özlemle tşrlikte,
ümit de artmıştır. Buna benzer bir durumu, İspaı
Emevî devletinin son günlerinde, ellerinde sadece
çevreleri kaldığı sırada Müslümanlarda da görüyo
man, Mehdi’nin Ispanya’da çıkacağı ve tez günde
firleri yok ederek eski Islâm devletini dirilteceği ini
muştu.
Yahudiler ezildikçe Mesih’i bekleyişleri de artı ış ve bu
özlemleri onlara, «Ahir Zaman»ın çok yakın olduj inancı-
nı vermişti. Bir duada: ((Tanrı, sizin sağlığınızda, zin gün-
lerinizde ve bütün İsrael Evinin yaşadığı sırada, çal ıuk ve ya
km zamanda devletini kursun» denir.
Ama bu ümit boyuna boşa çıkmıştı. Babil t ıtsaklığm-
dan sonra nebî Haggay’la Zekarya, İranlIların satı ap yaptık
ları Davud soyundan Zerubabel’in Mesih kıral olduğunu söy
lemişlerdi. j
M.S. 66 - 70 teki birinci isyanın başında Mısır’da çıkan
Menahem adında bir sözde Mesih vardı. M.S. 132 135 deki
H
ve Yahudilerin Kudüs’ten tamamiyle sürülmeleriyle sonuç

lanan isyanda da bir mesih beklenmekteydi. Sonla ümitler
Bar Kohba’nm üzerinde toplanmış ve onun Mesih' olduğuna
inanılmıştı. Yahudilerin yurtsuzluk devirlerinde yavaş ya
vaş bu «Tanrının Devleti» ülküsü, gerçek bir devleti bekle
mekten ziyade, bütün dünyada hüküm sürecek bir «Altın
Çağ» bekleyişi haline geldi.
Babil Talmud’unda Mesih üzerine birçok parçalar var
dır. Bunlardan birkaçını verelim:
«Rav Şeşet kördü. Herkesin kıralı karşılamaya gittiği
sırada Rav Şeşet de kalktı ve onlarla birlikte gitti. Karşısına
bir mürtet (Dinden çıkmış adam) çıktı ve dedi ki: Testi ır
mağa' gider, ama kırıkların işi ne? Rav Şeşet de: Gel de benim
sendeh çok bildiğimi gör! dedi. İlk tabur geçti ve gürültü ol
du. Miırtet ona dedi ki: Kıral geliyor! Rav Şeşet dedi ki: Da
ha gelmiyor! İkinci tabur geçti ve gürültü oldu. Mürtet ona
dedi kii Ama şimdi kıral geliyor! Rav Şeşet ona: Kıral gene
de gelmiyor! dedi. Üçüncü tabur da geçti ve sessizlik oldu.
Raır Şeşet dedi ki: Şimdi mutlaka kıral geliyor! Mürtet: Ne
reden biliyorsun? diye sordu. O da: Dünya kırallığı gök kı-
rallığma benzer de onun için. Çünkü şöyle yazılıdır (Çık ve
dağda Ranbin önünde dur. Ye işte, Rab geçiyordu ve büyük
kuvvetli tel dağlan yanyordu; ve Rabbin önünde kayalar
parçalanıyordu; fakat Rab yelde değildi; ve yelden sonra zel-
zele; fakat Rab zelzelede değildi; ve zelzeleden sonra ateş;
fakat Rab ]ıteşte değildi; ve ateşten sonra sakin ince bir ses)»
(Brahot 5| a). Burada Tanrısal kıral düşüncesini görmekte-
yiz.
Başka! bir parça:
«Şöylefdenilmiştir: Rabbi Nehorai dedi: Davud oğlunun
geleceği zamanda delikanlılar ihtiyarlann yüzlerini sararta
caklar ve ihtiyarlar delikanlılara ayağa kalkacaklar. Kız ana
sına, gelini kaynanasına karşı gelecek. Ve bu zamamn yüzü
köpek yüzü gibidir, ve bir oğul babasından utanmayacak.»
Yâni artıki aile bağları tamamiyle çözülecektir.
Bir de Ortaçağın en büyük Yahudi düşünürü Mose ben
Maimon’un ne dediğini görelim:
«Meshedilmiş kıral bir gün gelecek ve Davud’un kıraUığı-
nı eski kudretiyle yeniden diriltecektir. Kutsal Yeri (Tapına
ğı) yeniden yapacak ve dağılmış olan Israel’i toplayacaktır.
Bütün adalet hükümleri onun günlerinde yeniden eski yü-
F: 28
rürlüklerinc kavuşacaktır. Ama ona inanmayanlar, ka, da

onun gelmesini beklemeyenler, sadece peygamberleri / değil,
Tevrat’ı ve öğretmenimiz Musa’yı da inkâr etmiş gurlar,
çünkü Tevrat bunu bildirir ve şöyle der: (Tannn RAb seni
sürgününden döndürecek ve sana acıyacak ve dönsek ve
Tannn Rabbin aralarına dağıttığı bütün kavimlerden seni
toplayacak.) İşet Tevrat'ın açıkça söylediği bu sözler, daha
sonra bütün peygamberlerin bildirecekleri bütün vaşleri için
de toplamaktadır.
Sakın ola akbna gelmesin ki, meshedilmiş kıitlın alâ
metler ve mucizeler yapması, dünyada yeni şeyler meydana
getirmesi, ya da ölüleri dirilmesi ve bunun gibi işi ri yapma
sı gereksin. Asla böyle olmayacaktır. Rabbi Akiba, Hişna bil
ginleri arasmda büyük bir bilgindi ve kıral Bar Kohba’nın
silâhdanydı. Bar Kohba için: İşte mesfedilmiş kıral bu-
dur! dedi. O da, günündeki bütün öteki bilginler d< Bar Koh-
ba’nın Mesih kıral olduğunu söylemişlerdi ama, sonradan
günah etki yaptı ve o öldürüldü. Ancak Bar Kohl ı öldürül
dükten sonra onun Mesih olmadığım anladılar. Ama bilginler
hiçbir zaman ondan bir alâmet, ya da mucize istememişlerdi.»
Mose ben Maimon, tabiat üstü bir Mesih’i değil, gerçek
bir kıralı beklemektedir. Onun sadece eski devleti ve şeriatı
yerine getireceğini söyler. Bu sözleri aynı zamanca Hıristi
yanların İsa’yı Mesih- saymalaHna karşı-hir-.taşlarpadır.
YAHUDİLERDE SÖZDE MESİHLER
Istıraplardan faydalanan ve kimi vakit bu dünya, kimi

vakit de öteki dünyada cennete kavuşturmak vaatleriyle in
san kitlelerini aldatanlar çok olmuştur. Ama böyle kitle ha
reketlerinin basma geçenleri sadece çıkarcı olarak kabûl
etmek de haksızlıktır. Bunların çoğu, dediklerine kendileri
de en çok inanan hasta ruhlardır. Bunların içinde seve seve

işkencelere katlanan, son nefeslerine kadar mucize bekli-
yenler, çok görülmüştür. Yahudilrin Mesih özleminin ortaya
çıkardığı insanlardan çoğu, hiç şüphesiz bu çeşittendi. Bun
ları kısaca sayalım ve sonuncusu olan Sabbatay Zvi üze
rinde biraz duralım. Bu adama ötekilerden fazla önem ve
rişimizin nedeni, onun meydana getirdiği hareketin, daha
öncekilerle kıyaslanamayacak kadar önemli oluşu, bir de Os
manlI İmparatorluğu içinde doğmuş ve orada son bulmuş
olmasıdış.
Ortaçağdaki sözde Mesihlerin sayısı oldukça kabarıktır.
Bunların çoğu tarihte hiç iz bırakmadan gelip geçmişlerdir,
biz buradlı en önemlilerini saymakla yetineceğiz. Zaten bun
lar üzerin^ fazla söylenecek bir şey yoktur, ve olamaz da;
çünkü başarısızlıkla biten hareketlerinden sonra, arkaların
da müritleri kalmamıştı ki, onların anıları sürsün. Kendile
rine düşmşn olan şeriat bilginleri de elbette onların anıları
nı ortadan kaldırmak isterlerdi, nitekim silmişlerdir. Bun
ların içinde tek biri bu akibetten kurtulabilmiştir: Sabatay
Zvi. Bunuh da nedenini sonradan göreceğiz.
Bilinen sözde Mesih’lerden belli başlıları: M.S. 5. yüz
yılda. Girit’li Moşe, 7^ yüzyılda Ebu-Musa İsfahanı, 8. yüzyılda
Sarini, 12. yüzyılda Yemen’de çıkan adı unutulmuş biri, ge-,
ne aynı yüzyılda David Alroy, 13. yüzyılda Abraham Abulaf-
ya, 14, yüzyılda Aşer Lemmlein, 16. yüzyılda Samuel Molto'-
duiu Görüldüğü gibi, hemen hemen her yüzyılda böyle Me
sih’ler çıkmıştır, ama, dediğimiz gibi, bunlardan hiçbiri yaz
maya değecek bir iş başaramamış, hattâ, kendilerinin Me
sih olduklarını iddia edişlerinden başka, hemen hemen tek
bir sözleri bile yazıya dökülmemiştir.
SABBATAY Zv4
\\
1
17. yüzyıl gelmiştir artık: Akıl ve Aydınlanma Çşgı der
ler ona; gerçekten de Gaİîîeo Galilei (1564 - 1642) «Tabiat Ki
tabını, Matematiğin Yardımıyla Okumak» adındaki/kitabıy
la klasik fiziğin yolunu açmış, cisimlerin serbest düşme ka
nunlarını bulmuş, Johann Kepler (1571 - 1630) bunu, geze
genlerin hareketleri kanunuyla tamamlamış, îsaaq Newton
(1643 - 1727) çekim kanunlarını matematik kesinlikle mey
dana çıkarmıştı. Ama insan zekâsının bu başarılarının ya
nında gene kopkoyu taassup karanlığı sürüp gitmekteydi, ge
ne büyücü diye suçlandırılan zavallılar odun yığınlarında can
veriyorlardı, gene kiliselerde Tanrıdan «Türkleri Yahudi-
leri yok etmesi» yakarılıyordu.,Ispanya’da, yalnız’ güneyde.
Granada ve dolaylarında kalmış olan Arapların değil günün-
dekilere, çok daha sonrakilere bile örnek olacak^ devletleri.
1492 de tamamiyle ortadan kalkmıştı. Engizisyon^ Moriskos
(Araplar) ve Maranos’ları (Domuzlar anlamına *= Yahudi-
ler) artık tamamiyle yok etmişti. Müslümanlardan kurtula
bilenler Kuzey Afrika’ya göçmüşler, Yahudilerden kurtulan
lar da bütün Avrupa'ya ve Osmanlı İmparatorluğuna sığın
mışlardı. Bunlar, İspanya’da gelişmiş olan Yahudi mistisiz
mini, Kabbala’yı da gittikleri yerlere yaymışlardı. Bunu Kab-
bala bölümümüzde görmüştük. Kabbala'cıların 13. yüzyılda
yazıldığı tahmin..edilen ..ana_kitabı, «Sohar»da (ibjanice ışık
anlamına) artık kurtuluşun, Mesih’in gelmesinin yakın oldu
ğu kehaneti vardı. Tanrı, sevdiği kavme bundan daha fazla
eziyet çektirmiyecekti elbette. Yahudiler, boyuna sürüp gi
den eziyetlerden Doğu Avrupa’ya, Polonya ve Rusya’ya çekil
mişler, oralarda daha fazla emniyet bulabileceklerini um
muşlardı. Ama 1648 - 1649 yıllarında Polonya’da kazaklar
ayaklandı; bunların başında Boğdan Chmielnicki adında bi

ri vardı. Aslında toprak ağalarına karşı olan bu isyan, çift
lik kâhyası, meyhaneci, esnaf Yahudilerden başlayarak, bir
Yahudi katliamı şeklini aldı; bu facianın hikâyeleri, buna
benzer olaylara âdeta alışmış olan, günümüz insanlarının bi
le tüylerini ürpertir. Polonya’dan kaçabilen, ya da esir ola
rak satılan pek az sayıdaki Yahudi bu olan bitenleri her
tarafa duyurmuşlardı. Bu da Yahudilerin imanını sarsmak
değil, onlara yeni ümitler verdi: Artık Mesih mutlaka gele
cekti. Hattâ kazak sergerdesinin adının İbranî harfleriyle
yazılış şekli olan (H-M-Y-L) den mânâlar çıkarıldı ve bunlara
«Hevle Maşiah Yabo Le’olam», yâni «Mesih’in doğum san
cıları dünyaya geliyor» kelimelerinin baş harfleri olarak an
lam verildi. Kabbala ile harf mistiğine kapılmış olan Yahudi-
ler için bu bir müjdeydi. İşte tam bu bekleyişin en yüksek
dereceye eriştiği sırada İzmir’de çıkan yeni Mesih de birden
bire Avrupa ve Yakın Doğu. Yahudilerinin bekledikleri kah
raman oluverdi.
Sabbatay Zvi ve onun mezhebi hakkında, yakın zaman
lara kadar pek az bilgi vardı. Osmanlı tarihlerinden sadece
Fındıklılı Silâhdar Ağa’nınkinde, «Zuhur-u Haham» başlığı
altında, onun müslüman oluşunun hikâyesi vardır. Başka
hiç bir yerde söz konusu olmaz. Ama 1948 yılından beri, aile
yadigârları olarak daima gizli tutulmuş yazmalar özellikle
îsrael bilim kumrularının eline geçti. Onun için artık ol
dukça kesin bilgilere sahibiz.
Sabbatay Zvi (1626 - 1676) bilgin bir Kabbala’cı idi. Onu
sadece itizal yoluna sapmış biri olarak değil, biraz da ilk S i
yonist olarak düşünebiliriz: Çünkü dağılmış olan İsrael ev
lâtlarının yeniden kutsal yurtlarına dönmelerini telkin et
mekteydi. Belki de bu sırada henüz mesihlik iddiasında, bu
lunmaya bile pek niyeti yoktu. Ama Kudüs’e gitti, orada. Ga-
za’lı teolog Nathan (1644 - 1680) onun henüz pek çegingen-
ı:m MUSA ve YAHUDİLİK
likit! ileri sürdüğü Mesihliğine tanıklık etti. Nathan cezbeye

gelen ve hayaller gören, tıpkı ilkçağ nabîleri gibi biriydi.
Onun «Tanrı ilhamiyle» Sabbatay Zvi'nin mesihliğini kabûl
ve ilân edişi, zati bunu bekleyen Yahudiler arasında büyük
bir coşkunluk ve ümit uyandırdı. 1665 yılı ekim ayından 1666
kasım’ına kadar süren bu heyecan yıllarında Mesih’in geldi
ği müjdesi bütün memleketlerdeki Yahudiler arasında yayıl
dı. Birçokları artık büyük göçe hazırlanıyorlardı, kefaret
âyinler yapılıyor, yüzyıllardır süregelen kıyamet tasarımlan
tek konuşma konuları haline geliyordu. Din bilginleri tabiî
bunu hoş görmemekteydiler, ama sayısız katliamlar ve idam
larla seçkin sınıfı hemen hemen ortadan kalkmış olan halk
onların uyarmalarına aldırış etmiyordu. İsrael’e dönüş ümi
dini ve Sabbatay’a karşı beslenen güvenin boşa çıkışından
duyulan acıyı, o sıralarda tutulmuş bir gündemin şu satır
ları pek güzel anlatır:
«Birtakımları neleri var, neleri yok hepsini; evlerini,
dükkân tezgâhlarını sattılar ve, her gün artık kurtulacakla
rını umdular. Kayınbabam, Tanrı rahmet etsin, Hameln'de
otururdu; o da evini barkını, bütün ev eşyasını, bütün malla
rını yüz üstü bıraktı, Hildesheim şehrinde oturmaya gitti,
Hamburg’a, bizim eve de içi bir sürü çamaşır ve yatak ta
kımları ile yiyecek dolu iki fıçı yolladı; bunlar çeşitli yiyecek
lerle, bezelye, fasulya, kuru et kuru erik gibi dayanabilecek
şeylerle dolu idi; çünkü, Tanrı canına rahmet etsin, zavallı
adam, Hamburg’dan kolayca Kutsal Diyara gidilebilir sanı
yordu. Bu fıçılar bir yıldan fazla zaman evimde durdu; so
nunda, etlerin ve öteki yiyeceklerin bozulacağından korktu
ğu için bize, fıçıları açmamızı ve bezlerin harap olmaması
için yiyecekleri çıkarmamızı yazdı. Bundan sonra da gene
bunların hepsi üç yıldan fazla zaman bizde kaldı; hep yola
çıkacağını umuyordu, ama Tanrı bundan hoşnut olmadı.»
(Hameln’li Gltickel’in (1646 - 1724) gündeminden.»
O zamana kadar pek dar bir çevre içinde saygı gören

Sabbatay Zvi 1665 yılında Yılbaşı bayramında sinagogda
«Yaşasın kiralımız Mesih» bağırmalariyle selâmlanmıştı. Ku
düs’e girişi, özellikle Nathan’m onun nabîsi oluşu sayesinde,
âdeta bir hükümdarın zaferden dönüşüne benzemişti. Gene
o yıl Hamburg’daki sinagogda âdet gereğince kirala dua edil
diği zaman, onunla aynı payedeymiş gibi «Mesih Sabbatay
Zvi»ye de dua edildi. Hülâsa bütün Yahudileri bir delilik nö
beti sarmış gibiydi. Ama Sabbatay Zvi şeriatın altını üstüne
getiriyordu. Kesin olarak yasak edilmiş bazı şeylerin mubah
olduğunu ilân etmekten çekinmiyordu. Yüzyıllar boyunca
Hahamların sıkı bir disiplin altında tutabildikleri, bütün ha
yatları şeriatın buyruklarına göre geçen Yahudiler arasında
tam bir anarşi tehlikesi baş göstermişti.
Mesih Sabbatay Zvi’nin 1666 yılı başında İstanbul’a gi
dişi, bu heyecanı son derecesine çıkardı. Ona inananlar, Sab-
batay’ın padişahtan (IV. Mehmet) Kudüs kırallığım alacağım
ve artık yeni bir çağın, beklenen devrin başlayacağını sanı
yorlardı. O sırada çıkan bazı İbranîce kitplarda tarih olarak:
«Nebî’liğin ve devletin yenilenişinin birinci yılı» cümlesi gö
rülmektedir. Ama, tebaasının din işlerine karşı hoşgörürlük,
hattâ kayıtsızlıkla davranan devlete bu kadarı biraz fazla
gelmiş olacak ki, Sabbatay Zvi tutuklandı, fakat o zamanlar
da daha küçük suçlar için bile uygulanan idam cezasına çarp
tırılmadı, Gelibolu kalesinde hapsedildi. Orada 1666 Eylülü
ne kadar kaldı ve işin tuhafı, âdeta bir prens gibi yaşadı,
uzaktan ve yakından gelen delegeleri kabûl etti. Bunlar ken
disine cemaatlerinin güven ve bağlılıklarını bildiriyorlardı.
Yüzlerce yıl önce ölmüş birini kınamak gibi olmasın ama,
insanın aklına kale dizdarının bu işten ne kadar akçe kazan
mış olduğu sorusu da gelmektedir. Bu durum da Sabbatay’-
cılar arasında, onun kerametine verilmekteydi. Yahudilerin
9 Ab’daki, Kudüs Tapınağının yıkılışı anısı olan uruç gün
lerini Sabbatay buradan, Gelibolu kalesinden yayınladığı bir
fermanla resmen, Mesih'in doğumu günü ve bir sevinç bay

ramı şekline koydu. Osmanlı İmparatorluğu içindeki Yahu-
dilerin coşkunlukları artık smır tanımıyordu ve onları uyar
mak isteyen «kâfir»lerin bütün uğraşmaları boşa çıkıyor
du. İşte tam bu sırada Padişahın fermaniyle Sabbatay Edir
ne’ye getirildi ve sorguya çekildi. Bunu Fmdıklılı Silâhdar
Mehmet Ağa’dan dinleyelim:
ZUHUR U HAHAM
Bundan akdem İzmir’den bir haham çıfıd zuhur edip

taife-i yahud ziyade meyl-ü rağbet etmeleriyle def’i fitne için
Boğaz Hisarma nefi’ olunmuştu, ol cânibe dahi Yahudiler
tecemmü edüb itikad-ı bâtılları üzere bu bizim peygamberi-
mizdir deyû bais-i fesad ve ihtilâl olacak mertebe ahvalleri
şayi’ olmağla haham-ı mezbur emr-i padişahile Edirne’ye ih
zar ve mah-ı Rebiülevvel'in onaltıncı Perşembe gün(ü) Has
Oda Köşkünde nazargâh-ı Hümâyûnda akd-i meclis olunup
Kaymakam Paşa ve Şeyhülislâm Efendi ve Vanî Efendi Ha-
ham-ı mezburu söylettiler, Padişah Hazretleri pencereden
muhtefi seyr ve istima’ buyurup ba’dehu küll-i kelâm mez-
bûr haham ol kendu hakkında söylenen türrühatı inkâr eyle
di ve teklif-i İslâm olup bu meclisten sonra hâlâsa mecal yok-
şayet müslüman olursan inayetlû Padişahımızdan seni şe
faat edelim deyû kat/i kelâm eylediklerinde Haham-ı mez-
bûr bitevfik-ullahu el-melik-ül-gaffur ol saat mazhar-ı hi-
dayet-i aliyye-i hüsrevâneden mezbûre yevmi yüz elli akçe
kapu ortası tekaüdü erzan buyrulup ol hinde İçoğlan Ha
mamına konulup tecdid-i libas ettirilip bir kürk ve üzerine
hil-at-i fâhire giydirilüb bir kise nakd ihsan olundu ve bu
mahalde kendileriyle bile İslâma gelen refikine dahi atiyye-i
aliyye ile çavuşluk sadaka buyruldu.
Bu haber Yahudiler üzerinde, beklenmedik bir anda dü

şen bir yıldırım etkisi yaptı. Mesih’e o kadar bağlanmış olan
bu zavallılar birdenbire inançlarından vazgeçemezlerdi. İç
lerinden çoğu ona gene inanmakta devam etti. Din kitapla
rını çok iyi bilen Gaza’lı Nathan, onların kıyısında buca
ğında karanlık bazı sözler bulp çıkardı ve bunları dilediği gi
bi tefsir ederek, yeni bir tezi ortaya attı: Mesih’in Yahudi
ler dışındaki milletlerin arasına girmesi ve onlarda da saklı
olan kutsallık kıvılcımlarını tutuşturması ve —kendileri de
bundan habersiz olan— kutsal kişileri, velîleri uyarması ge
rekti. Mesih’in bu davranışı, gene Tanrının amacının yerine
gelmesi içindi. Bununla Mesih de bilerek ve isteyerek, kut
sal kökünden kendini koparıyor ve İsrael’in sürgünlüğünü
bir kere de kendi nefsinde tekrarlıyordu. Sabbatay’m din
den çıkması mistik, aynı zamanda tarihsel olan görevinin zo
runlu bir parçasıydı. Bundan sonra o, yeniden ve Mesihliği-
nin bütün ihtişamıyla döniinceye kadar, iki ayrı kişilik ola
rak yaşayacaktı: İç kişiliği ve dış kişiliği... Ve o mutlu so
nuca kadar da bunlar birbirinden apayrı olarak kalacaklardı.
Bu tefsir pek hoş değil mi? Ama buna da inananlar az
olmadı. Sözde Mesih de, görünüşte Müslüman olarak uzun
yıllar yaşadı. Ondan belki bazı şeyler uman devletten ma
aşını aldı, el altından cemaatiyle ilişküerini sürdürdü. İnanç
lı Sabbataycılar şimdi Edirne’ye geliyor, gizlice onu ziyaret
ediyor, îmanlarını daha kuvvetlendirmiş olarak yerlerine dö
nüyorlardı. Bu sırada, yukarıda kısaca açıkladığımız yeni te
zi daha da geliştiren kitaplar yazıldı. Bütün bunlar gizlilik
perdesi altında olup bitiyordu ama Hahamlar bunu biliyor
ve bundan çok üzülüyorlardı. Sabbatay’m bu davranışları
devletin de gözünden kaçmamıştı. Onu Arnavutluk'ta Ül-
gün’e (Dolcigno) sürdüler. 1676 yılı güzünde orada öldü.
Ama bu ölüm de Sabataycılık hareketini kösteklemedi. Ona
44 2 MUSA ve YAHUDİLİK
inananlara göre Sabbatay ölmemiş, sadece «Dünyadan çekil

miş »ti. Kabbalacıların inandıklarını söylemiş olduğumuz te
nasüh, yâni ruhların beden değiştirmesi inancına göre Me
sih, Adem’den bu yana bir çok bedenlerden geçmişti ve bu
na devam edecekti. Sabbataycılar Âdem’den 19. yüzyıla ka
dar Mesih’in ruhunun böyle 18 kalıp değiştirmiş olduğunu ka-
bûl ediyorlardı.
Sabbatay’m Müslüman olması karşısmda cemaati iki yol
dan birini seçmek zorundaydı: Yahudi kalmak ve şeriatın bü
tün hükümlerini harfi harfine yerine getirmekle birlikte, giz
liden gizliye, kendi inançlarını sürdürmek, ya da üstadları gi-
bir müslüman olmak, görünüşte bu dinin icaplarını yerine ge
tirmek, ama gizlice ötekini bırakmamak. Sabbataycılarm ço
ğu, ikinci yolu tuttu. Her iki gruptakiler de bir zaman bu tu
tumu sürdürdüler. Sabbatay Zvi de kimi zaman, üzerine bir
çeşit cezbe geldiği sıralarda, bütün İsrael’in Müslüman olma
sını tavsiye etmiş, sonra, normal zamanlarında bundan vaz
geçmişti. Bu da onun iki kişilikli, hasta biri olduğunu açık
ça gösterir. Beri yandan Padişaha bütün Yahudileri Müslü
man edeceğine söz vermiş olduğu da anlaşılmaktadır. Edir
ne’de Yahudi din bilginleriyle sık sık görüşmesine müsaade
edilişi bunu gösterir. Onlarlar uzun tartışmalara girişmiş,
ama sözünü yerine getirememişti. Sürgün edilmesinin nede
ni de belki buydu.
Avrupa Yahudileri arasında üç dört kuşak boyunca Sab-
bataycılık hareketi sürdü; eski OsmanlI İmparatorluğunda
bu biraz daha uzun oldu, tıpkı İspanya’daki Maran’lar (Zor
la Katolik edilen ama gizlice dinlerini sürdüren Yahudiler)
gibi, ama onların aksine zorla değil, kendi istekleriyle gizli
inançlarını, Müslümanlıkla birlikte, sürdüren bir grup, 19.
yüzyıla kadar yaşadı. Sonunda ohıar da eridi gitti. Bunlar
hakkında, bilgi vermek kitabımızın sınırlan dışında kalır.
Ama Sabbatay Zvi’nin ölümünden sonra olup bitenleri an

latmamız da her halde faydalı olacaktır kanısındayız.
Müslüman adıyla Mehmet Aziz efendi diye tanınan Sab
batay Zvi'nin ölümünden sonr onun traflıları —ki bunlar
200 - 300 aile idi —Selânik’te toplanmışlardı. Avrupa’nın çe
şitli yerlerinden gelenler de bunların arasına katıldı. Bir sü
re sonra Sabbatay’ın Ülgün’de aldığı son karısı Ayşe (Asıl
adı Yohebed) de ailesiyle birlikte oraya geldi. Yohebed’in
babası Yosef Filosof, Selânik’teki ünlü bir Haham ailesin-
dendi. Sabbatay’ın dul karısı, erkek kardeşi Yakob Keri-
do’nun, Sabbatay’ın ruhunu saklayan mistik kap olduğunu
ilân etti. Bu sıralarda olup bitenler üzerine ele hiçbir bel
ge geçmemiştir. Belki de bunlar yangında yanmış, ya da or
tadan kaldırılmıştır. Bilinen sadece, Yosef Filosof, aynı aile
den Salomo Florentin ve Mesih’in kalıbı sayılan Kerido’nun
önderliğinde, bütün Sabbataycıların müslüman olduklarıdır
(1683).
Bundan sonra, yâni bu küçük cemaatin tamamiyle eri
mesine kadar olup bitenler artık, Yahudilik dini ve dolayı-
siyle tarihi üzerine yazılan bir kitap içinde yer almaya değ
mez. Buraya yalnız, Sabbatay Zvi’nin Yahudi inancında yap
tığı, daha doğrusu yapmak istediği değişiklikleri alıyoruz.
Bunlar, Yahudilik gibi yüzyıllar boyunca her fırtınaya göğüs
germiş, disiplinli bir dinin mensupları arasında bile, bir ya
rı delinin fikirlerinin, az da olsa taraflılar bulabildiğin gös
termesi bakımından ibret alınacak şeylerdir.
Sabbataycılar, önceleri Îbranîce dua ederlerken; Yahudi
cemaatinden ayrılmış olmak yüzünden bu dili unuttular ve
dua kitaplarını fonetik olarak yazmaya başladılar. Artık bu
dualar okunuyor, ama anlaşılmıyordu. Dua kitapları, tıpkı
İpanya’daki Maranlarda olduğu gibi küçük boyutlarda ve
yazma idi. Bunlardan bir kısmı 1935 yılında Kudüs’teki İsra-
el Üniversitesi kitaplığı tarafından satın alındı. Bunlarda bu-
lıınan Sabbatay’cıların Amentüsünü veriyoruz. Bu amentü,

Yahudilerin her sabah duasında tekrarladıkları, Mose ben
Maimon’un 13 inanç cümlesi yerine idi:
Tam ve kesin inanışla, gerçek Tanrıya, İsrael’in Tanrısı
na inanırım. O Tanrıya ki «Tiphereth’te» (Kabbalacılar
da Tanrının ışımalarının çıktığı gök katı) Israel’in haşme
tinde oturur; bu, bir olan üç iman düğümüdür.
Tam ve kesin inançla, Sabbatay Zvi'nin gerçek kıral Me
sih olduğuna inanırım.
Tam ve kesin inançla, Üstadımız Musa’nın aracılığıyla
verilmiş olan Tevrat'ın, kitapta yazılı olduğu gibi gerçekler
Tevrat’ı olduğuna inanırım. Bu Musa’nın İsrael’e, Tanrının
emriyle Musa aracılığıyla sunduğu Tevrat’tır. O, kendisine
tutunanlar için hayat ağacıdır, ona dayananlar mutludur,
t Burada Tevrat’ı öven ve Kutsal Kitaptan alınma birkaç
c ü m l e vardır).
Tam ve kesin inançla inanırım ki, bu Tevrat değiştirile
mez ve başka hiçbir Tevrat olamaz. Tevrat, önsüz sonsuz
yürürlüktedir.
Tam ve kesin inançla inanırım ki: Sabbatay Zvi gerçek-
Mesih’tir ve dünyanın dört bucağına dağılmış olan İsrael
evlâtlarını bir araya toplayacaktır.
Tam ve kesin inançla inanırım ki, ölüler dirilecektir,
ölüler yaşamaktadır ve yerin tozlarından kalkacaklardır.
Tam ve kesin olarak inanırım ki, hakikatin Tanrısı, İs-
rael’in Tanrısı, Kutasl yeri (Yâni Kudüs Tapınağını) bizim
için, yukarıdan aşağıya bina edilmiş olarak gönderecektir,
nitekim şöyle denmiştir: Tanrı evi yapmazsa, yapıcılar boşu
na uğraşırlar. Dileriz gözlerimiz onu görsün, yüreklerimiz se
vinsin ve ruhlarımız şenlensin, çok geçmeden, günlerimizde!
Amin!
Tam ve kesin inançla inanırım ki: Hakikatin Tanrısı, îs-
T a e l ’i n Tanrısı bu (Maddî) dünyada —ki ona Tebel denir-r-
cemalini gösterecektir. Çünkü şöyle denmiştir: Göz göze gö

receklerdir ki Tanrı Siyon’a dönmüştür; ve gene denmiştir
ki: Tanrının haşmeti tecelli edecektir ve bütün etten olanlar
onu görecektir, çünkü Tanrının ağzı böyle vadetti.
■ Hakikatin Tanrısı, İsrael'in haşmetinde sakin olan, İs-
rael’in Tanrısı! —O haşmet ki inancın üç düğümü içinde bir
dir— gerçek Mesih’i, kurtarıcımız Sabbatay Zvi’yi, çok geç
meden, günlerimizde gönder bize! Amin!
Burada geçen üç düğümü Hıristiyanların üçlemesinden
alınma sanmamalıdır; bununla Yahudi mistisizminin «su
dur» âleminden Tanrının üç tezahürü anlatılmaktadır. «Ye-
zira» kitabı der ki: Otuz iki esrarlı yoldan (22 harf ve 10
sayı) Hikmet Yah, Yahve, Zabaoth, hayy olan Tanrı, kaadir,
muallâ olan o, dünyayı çizmiş ve üç kitapla yaratmıştır: Kut
sal Kitabın kendisi, sayı ve söz.
Sabbatay Zvi olayı Yahudilerin büyük bir kısmı için ye
ni bir ümit kırıklığı oldu. Mesih gene gelmemişti, kurtuluş
daha uzaktı. Gerçekten de en büyük suçlandırılmaları inanç
ları olan bu din mensuplarının, içinden geçmeleri gereken
daha birçok «Gehenna»lar vardı.
A Adad: (Ya da Hadad): Aramî-
lerde fırtına, tanrısı. S. 28,
Abarim dağı: 132 29.
Abd iil Melik. 685 — 705 yılları Adem: îlk insan. 44, 45, 50, 145
arasında Halife: S. 328 369.
Abdon: İsrael’in küçük Hâ Aden (Adn): önce, Tanrının
kimlerinden. S. 191 bahçesi, sonra Cennet an
Abel-mistraim: Mısır’da bir lamına (Eski Bâbil’de Edi-
yer. S: 70. nu, bahçe anlamına idi).
Abimelek: Hâkimlerde Gide- 44, 45, 345.
ondan sonra kıral olmak Adonia: Davud’un veliahdı. Sü
istiyen, sonunda bir kadı leyman bunu öldürtmüş
nın attığı taşla ölen adam. tür. S. 220.
S. 191 Adonis: Bereket tanrısı. Yu
Abimelek: (İbranice: Babam nanlılarda Aphrodite’in
kıraldır anlamına) E ski; sevgilisi şekline girmiştir.
Ahitte, Abraham’m ya da S. 22.
İzaak’ın günlerinde Gerar Adoniram: Süleyman’ın kâh
kıralı. S: 58, 59, öl, 62. yası. S. 223, 250.
Abner: Saul’un komutanı. 212 Aelia Capitolina: Romalıların
Abraham Abulaf: Sahte Mesih- Yeruşalim’in yerine kur
lerden S. 435. dukları şehir. S: 312, 313.
Abraham: (Önceleri Abram) Alıab: Israel kıralı (M. Ö. 875-
İsrael oğullarının dedeleri 854) S. 252.
saydıkları kabile reisi. S: Ahas: Yahuda kıralı (M. ö. 735
7, 26, 36, 41, 50, 51, 52, 53, | 720 ye doğru) Asur’un ege-
54, 55, 56, 59, 60, 71, 79, 86, \ Ahit Sandığı: Yahve’nin boş
120 ve daha birçok yerler tahtı olarak İsrael oğulla-
de. menliği altına girer. S. 258
Abşalom: Davud’un âsi oğlu. Ahimelek: Davud’un resmî kâ
S. 219, 220. hini S. 215
448
rının birlikte götürdükleri bir millet. Bunlar Şeria ır

akasya ağacından sandık. mağının doğusunda otu
S. 110, 126, 186, 191, 206, rurlardı. S. 58, 131, 143,
216, 231, 233, 234, 251 189, 210, 257, 262, 281.
Ahura Mazda: (Hürmüz) Eski Amorî’ler: Kenan İlinde İsrael
İranlIlarda iyilikler tanrı oğullarından önce oturan
sı. S .339, 358, 427, 428 bir millet. S. 53, 80, 120,
Ai: Kudüs’ün 20 km. kadar ku 132.
zeyinde eski bir şehir. S. Amos: İsrael nebilerinden. S.
281. 34, 271, 273.
Akhenaton: (Ekhnaton) (Eski Ammud (Yer anlamına): Sina
Mısır dilinde Aton’un, yani goglarda kantor’un yeri.
tanrı Güneşinin sevdiği S. 402.
anlamına) Firavun IV. Anak oğullan (Enak oğulları):
Amenophis’in dinde re Eski Ahde göre bir dev
form yapıp tektanrıcılığa milleti. S. 132.
yöneldiği zaman aldığı ad. An’at (Ya da Anat) Kenanîler-
S. 183 de Tanrıça. S. 23, 24, 46, 62
Akiba ben Yosef: Bar Kohba Angra Mainyu (Ahriman) Eski
isyanına katılan ve Roma İ r a n l I l a r d a k ö t ü l ü k l e r tan
lılar tarafından idam edi rısı. S. 339, 358, 427
len Yahudi din bilgini. S. Antiokhos II. Epiphanes Sele-
312. ukus’lardan kıral. S. 299,
Aleksandria (İskenderiye): İs- 300.
kender’in Mısır’da kurdu- Antiokhos V. Eupator: Seleu-
ğu liman şehri. S: 296, 297. kus’lardan, kıral. S. 301
AUenby: Birinci Dünya Sava- i Antiokhos (us) Seleukus’larda
şmda İngiliz generali. S. i kıralların adlan. S. 290,
259. 298.
Amalek, Aınalekî’ler: Eski A- j Antipas: Galilea’yı kuran. S.
raplar olması gereken gö 315.
çebe bir millet. S. 104, 195 Antiokhia: (Günümüzde Antak
Ammon: Davud’un oğlu. Süley ya) S. 296, 298.
man bunu öldürtür. S. 219 Antoninus Pius: M. S. 138-161
Ammon (Oğullan) : İsrael O- yılları arasında Roma İm
ğullariyle yakın soydan paratoru. S. 314
449
Antonius: Romalı devlet adamı Aşer Lemmlei: Sahte Mesihler-
(M. Ö. 143 — 87). S. 296 den .S. 435.
Apollo: (Apollon) Eski Yunan Aşera: Eski Ahitte sık sık ge
lılarda ışık ve musiki tan çen kutsal direk. Bunun
rısı. S. 108, 272, 290, 299. eskiden ağaç, ya da falus
Ar: Moab’da bir şehir. S. 132 kültüne ait bir sembol ol
Aramî’ler: Batı Sami dillerinin ması mümkündür. S. 23,
bir dalı olan Aramî dilini 196, 252.
konuşan halk gruplarının Aşkalon: (Ya da Askalon, Tev-
toptan adı. M. S. 7. yüzyıl ratta Eskelin diye geçer)
da Filistin’de de Aramîce Filistî’lerin liman şehri. S.
halk dili oldu. S: 9, 27, 92, 261, 262, 279.
189, 257. Aşkenazit: Doğu Avrupa Ya-
Arba Kanfot: Dua atkısı yerine hudilerine verilen ad. S.
geçen kumaş parçası. S. 402.
405. Atargatis: Tanrıça. S. 23
Athena: Eski Yunanlılarda akıl
Aristoteles (Aristo): Ünlü Yu ve hikmet tanrıçası. Kut
nan filozofu. S. 330
Ali: S. 338. sal hayvanı baykuş idi. O-
nun için Atina paralarının
Arnon: Lût gölüne dökülen bir bir yüzünde baykuş resmi
ırmak. S. 132 bulunurdu. S. 292.
Artakserkses I.: (Eski Ahitte Azazel: İsrael oğullarında çöl
Artahşaşta) İran impara Şeytanı. S. 417.
toru. S. 290, 291.
Asenat: Yosef’e Firavunun ver B
diği eş. S. 69 ı
Astarte: (İştar) Kenanîlerde ; Baal (Bel): (Kenan dillerinde

üreme tanrıçası. S. 135, Efendi anlamına) Batı Sar
201, 206, 229. milerinde Gök, dağ, şehir,
Asur: S. 7, 8, 72, 258 259, 289. i döl bereketi tanrısı. S: 21,
Aşdod: Kudüs’ün batısında, i 22, 23, 24, 27, 29, 60, 62, 83,
denize yakın bir şehir. S. | 135, 196, 197, 201, 206, 252,
23, 279. j 257, 276, 293.
Aşer: İsrael oğullarının on iki , Baalbek : Lübnan’da. Klâsik
sıptmdan. S. 64, 212. Çağdan kalma muhteşem
F: 29
450
tapınak harabeleri vardır. Baybols: Fenike şehirlerinden.

Yunanca adı Heliopolis idi S: 198.
S: 28. Britannia: İngiltere. S: 303.
Bâbil, Bâbilliler: S: 7, 8, 9, 50,
125, 133, 152, ve daha-bir
çok yerlerde. C
Bâbil Kulesi: S: 50
Balak: Moab kıralı. S: 133, 134 Cafer: (İmam Cafer-i Sâdık)
Balam: (Neor oğlu), Babilli si S: 338
hirbaz. S: 133, 134, 136 Caesar: (Sezar) Gaius Julius.
Bama (Berna) Yüksek yer an Romalı büyük komutan ve
lamına. Önceleri üzerinde devlet adamı. S: 297
kurban sunulan tepeler. Cemaat Çadırı: (Toplanma ça
S: 27. Sonradan Sinagog dırı) İsrael’in göçebelik
larda ortadaki sekiye ve devrinde çadır tapınak. S:
rilen ad: S, 402, 418. 120, 128, 135, 158 ve özel
Barak: İsrael’in büyük Hâkim likle Musa Şeriatı bölü
lerinden. S: 191. münde birçok yerlerde.
Barak: (Abinoam oğlu) İssaa- Cestius Gallus: Roma’nm Su
kar kabilesinden. S: 193 riye valisi. S: 303.
Başan: Taberiye gölünün doğu
tarafları. S: 131, 217
Bat-şeba: Uriya’nın dulu »Sü D
leyman’ın anası. S: 217,
220, 221, 245. Dagobert I.: 628 de Fransa kı
Belkis: Saba Kıraliçesi. S: 227 ralı olmuştur, ölümü 638.
Benyamin: Yakob’un son oğlu. S: 338.
S: 64, 65, 188, 189, 190, 193, Dagon: Batı Samîlerinde, Bâ-
202, 209, 250. bil-’de, Asur’da ve Filistin-
Beyt-Peor: (Peor’un evi) Tan de tapılan bir tanrı, Feni-
rı Peor’un tapmağı. S: 137 kede sembolü bir başak,
Beyt-El: Yeruşalim’in kuze Asur’da belden aşağısı ba
yinde. S: 120, 275. lık şeklinde bir tanrı tas
Bilha: Rahel’in cariyesi: S: 61 viri idi. Filistî’ler bunu
Bogdan Chmielnicki: PolonyalI millî tanrı edinmişlerdir.
Kazakların sergerdesi. 437 S: 23, 201, 206.
451
Dan: Yakob’un, Lea’nın cari- Deniz Adamları: M. ö. 1200 e

yesi Bilha’dan olma oğlu. doğru Mısır’a denizden ve
S: 64 karadan saldıran halklar.
Dan: Bir yer adı. S: 137. Filistî’ler bunların kalıntı
Daniel. Bâbil Sürgünlüğü ne larıydı. S: 185, 199, 212,
bilerinin sonuncusu. S: 295.
361, 397. Domitianus: Roma İmparato
Dareios I.: (M. Ö. 522 — 486) ru. (M. S. 81 — 96) S: 311,
Doğuda Dârâ denir. S: 290 312.
Dareios II.: II. Dârâ (M. Ö. 423 Dor’lar: M. Ö. 2. binde kuzey
—404) S: 292. den Yunanistan’a giren bir
David Alroy: Sahte Mesih’ler kavim. S: 97
den. S: 435. Dura - Europos: Eski bir şe
Davud (David): İsrael’in bü hir. S: 400.
yük kıralı. S: 26, 36, 141,
173, 210, 211, 215 ve daha E
sonra birçok yerlerde.
Debir (Dehbir): Süleyman Ta Ea; Bâbil’de bilgelik tanrısı.
pınağının en kutsal yeri. Kıratlara akıl verdiği, şeh
Ahit Sandığı, yani Yahve’- rin tanrısı Marduk’un ba
nin boş tahtı burada du bası olduğu kabûl edilirdi.
rurdu. S: 27, 233, 234, 237, S: 48.
238. Eber-ezer: Pilistîlerin eline
Debora (Kadın peygamber) S: düşmeden önce Ahit San
34, 37, 191, 194, 272. dığının durduğu şehir. S:
Delphi: Yunanca Delphoi. Par- 23, 205.
nassos dağının eteğinde, Ebu Musa İsfahanı: Sahte Me-
Apollo’nun kutsal yeri. sihlerden. S: 435.
Pythia denen kâhineler, Edom: Kırallık. S: 109, 130,
trans halinde, olacak şey 131, 134.
leri haber verirlerdi S: 108 Edrei: Bir şehir. S: 131
272. Efod: Başkâhinin değerli taş
Demon’lar: Yunanca Daimon. larla süslü âyin göğüslüğü.
Mitologya’da insanla tanrı ; Asıl anlamı İsrael oğul-
arası varlıklar, cinler. S: | larının aile putları. S: 197
95, 358. ! Efraim: Yakob'un oğulların
452
dan. Onun şıptı: S: 35, 137 meyveler getirdikleri yer
185, 188, 189, 219, 276. deki dere. S: 127
Ehud: İsrael’in büyük Hâkim Etsyon - Geber: Akaba körfe
lerinden. S: 191. zinde liman. S: 225.
Ekron: Yeruşalim’in batısın Euklides: M.ö. 300 e doğru ya
da bir şehir. S: 279. şamış büyük Yunan mate
El: Kenan tanrılarının en bü matikçisi. S: 330
yüğü. S: 14, 21, 22, 26, 29, Eyub: Tanrının sabırlı kulu. S:
66, 71, 83. 284, 285, 286, 362, 422.
Eleffantine: (Elephantine) As- Ezra: (Esra. İbranice Yardım)
van kasabasının karşısın Yahudi kâhin ve din bilgi
da, Nil içindeki kayalık ni. M. ö. 458 de Yahudile-
adala. Burada birçok ta ri Bâbil’den Yeruşalim’e
pınaklar vardı. S: 292. getirmiştir. S: 37, 289, 291,
Eleazar: Kâhin. S: 135. 292.
Eliezer: (Şamlı). Abraham’m
kâhyası. S: 53. F
Eli: Samuel’in yanma verildi
ği başkâhin. S: 204, 205, Farizî’ler: Yahudi uleması ara
206. sından, Musa Şeriatlarını
Elişa (Nebi): S: 254, 255, 256. harfi harfine uygulamak
Elkana: Davud’un babası. S: taraflısı parti. Yahudilik
204. yaşayabilmesini bunlara
Elon: İsrael’in küçük Hâkim borçludur. S: 309, 314.
lerinden S: 191. Fenike: (Kenan kıyı şehir dev
Erden Irmağı : (Şeria Irmağı) letleri). S: 9, 13, 26, 60, 65,
S: 70 ve başka yerlerde. 163.
Eriha: Şeria vâdisinde bir şe Filistin: S: 7, 13, 15, 129.
hir. S: 16, 17, 18, 136, 137, Filistî’ler: îsrael oğullarına
186. komşu bir millet. S: 23, 61,
Erusin: Yahudilerde nikâh. S: 97, 98, 105, 197, 198, 200,
376, 378. 201 ve daha birçok yerler
Esav: Yakob’un kardeşi. S: 41, de.
62, 64. Flnehas: (Eleazar oğlu) Cema
Eşkol: Musa’nın yolladığı ca at Çadırında zina eden cif
susların üzüm ve başka ti öldüren. S: 135.
453
Flavius Josephus (Yosef): Ya kimlerinden. S: 191, 196,

hudi tarihçi. S: 294, 303. 197.
Florus: Neron zamanında Ku Gilead : Yabbok deresi kena
düs valisi. S: 303. rında, Doğu Ürdün’de bir
yer ve şehir. S: 131, 137,
190.
G Gilgal: Lût gölünün kuzeyin
de, Eriha’ya yakın bir şe
Gabaon: Kudüs’ün on iki kilo hir. S: 188, 209.
metre kuzeyinde eski bir Gügul: Kabala’cılarda ruhun
şehir. Yahve’nin en önem bedenden bedene geçişi. S:
li kutsal yeri. S: 230. 397.
Gabriel: Büyük meleklerden. Girgaşî’ler: Tevratın saydığı
S: 359. milletlerden biri. S: 53.
Gad: Yakob’un oğullarından. Golem: Yahudi efsanelerinde
S: 65, 279. sihirle can verilen yapma
Gadata: Dareios’un İyonya sa t adam. S: 344
rapı. S: 290. Gomore: Tanrının gazabına uğ-
Galilea: Taberiye gölünün ba ‘ rayarak yere batan şehir
tısı ile Fenike toprakları S: 52, 56, 57.
arasında, dağlık bir bölge. Granikos: Biga Çayı. İskende-
S: 193, 303, 304, 305, 315. rin İranlIları ilk yendiği
Gamliel II.: (Gamaliel II.) M. j| yer. S: 293.
S. 90 — 110 arasında en
büyük Yahudi din bilgini. H
S: 393.
Gaza: Akdeniz kıyısında Filis- Hâbil: (Abel — İbranicede ne
tî’lerin şehri. S: 61, 184, fes, soluk anlamına), Âde
195, 279, 293. min oğlu. Kain onu öldü
Gehenna: Cehennem. S. 362, rür. S: 46, 63, 64.
445. Habakkuk: İsrael’in on iki kü
Gerar: Gaza’nm güneyinde ve çük nebisinden biri. S :
yakınında bir şehir. : 58. 279, 295.
Gibeon tepesi: Kudüs’ün kuze Habor (Habur) ırmağı: Silopi
yinde bir tepe. S: 222. kazasının güneyinde sınırı
Gideon: îsrael’in büyük Hâ teşkil eden ve Dicleye dö-
454
külen ırmak. S: 258. Haran: Abraham’m kardeşi ve

Hacar: Sara’nın halayığı, İs- Lût’un babası. Ur’da ölür.
mael’in annesi. S: 54, 58, S: 50.
60, 61. Harun: Musa’nın kardeşi. S :
Hadrianus: Roma İmparatoru 21, 81, 87, 88, 100, 116, 118,
(M. S. 117 — 188). S: 312, 123, 124, 128, 135, 136, 272.
313, 315. Havva: İlk kadın. S: 45; 33, 145,
Haggay: M. Ö. 520 ye doğru, 369, 370.
İran hükümdarı Darius za Hassidim: Yahudilerde bir ta
manında Yeruşalim Tapı rikat. S: 347, 348, 349, 350.
nağının yeniden yapılması Hebra Kaddişa: (Kutsal birlik
için uğraşan nebî. S: 289, anlamına) S: 392.
432. Hebron: Güney Filistin’de bir
Hâkimler (Yargıçlar): İbrani- şehir. S: 127, 132.
ce Şofetim. Eski Ahitte İs- Heder: (Yahudilerde medrese)
rael’in önderleri. Bunların S: 372.
yaptığı işler Eski Ahitte Hekal: Süleyman Tapınağında
ayrı bir bölümde toplan altından, sungu masası, al
mıştır. Birçok yerlerde ge tın sımak ve gene altından
çer. on şamdanın durduğu ön
Halleş: Sabbat gününde yenen kısım (Beyt). S: 27, 233,
ekmek. S: 170. 234.
Hammurabi: M. Ö. 1728—1686 Hekatalos: Milet’li Coğrafyacı.
arasında Bâbil kıralı. S: 13, (M. ö. 500 e doğru).
141, 162, 164, 165, 168, 170, Hellas: Eski Yunanistan. S:
171, 172, 177, 180. 292, 295, 302.
Hanan ben David: Karaim Hellen’ler: Hellas’lılar. S: 293,
mezhebinin kurucusu. S: 295, 296.
328. Hermon dağı: Şam’ın batısın
Hanna: Samuel’in anası. S: 204 da, şimdi Cebel-eş-Şevh
Hananya: II. Dareios zamanın denen dağ (2759 m.) S:
da Mısır’da Yahudilerin iş 130.
lerine bakan memur S: 292 Herodot: Ünlü Yunan tarihçi
Hanukka: Makkabe’ler isyanı si. S: 147, 148, 295.
nın anısı olan bayram. S: Herodes: (Büyük) Roma hi
419. mayesi altında Yahuda kı
455
ralı (M. Ö. 40 — 4) S: 257, yüzyılda İsrael nebisi. S :

302. 258, 274, 302.
Ileşbon: (Hesbon) Lût gölü Huppa: Dua atkısı. S: 378, 380
nün kuzey doğusunda,
Ammon topraklan içinde t
bir şehir. S: 132, 281.
Hezekiel: (İbranicede Tanrı İbzan: İsrael’in küçük Hâkim
güçlüdür anlamına). Kıral lerinden. S: 191.
Yoahim’le birlikte Bâbil’e İlya: İsrael nebilerinden. S:
götürülen Yahudi nebisi. 253, 254, 255, 256, 364, 413
S: 144, 262, 340, 341. İran’hlar: S: 289, 290, 294.
Hızır: (Müslümanlarda) S: İskender (Büyük): Makedon
255 yalI hükümdar ve büyük
Hierapolis: Birçok eski şehir komutan. S: 292, 293, 294,
lerin adı. Buradaki, Suri 296.
ye’de, Fırat kıyısında. S:23 İsrael Baal Şemtob: Hassidim
Hiksis’lar: Mısır’ı istilâ etmiş tarikatinin piri. S: 349.
olan Asyalı yabancılar. S: İsrael: Yakob’un ünvanı. Bir
75, 184. çok yerlerde.
İsrael oğullan: Birçok yerler
Hiram: Tyros (Sur) kıralı. S: de.
225, 226. İssakar: Yakob’un Lea’dan ol
Hiram. Dökümcü ve mimar. S: ma oğlu ve bu addaki İs
225. 235, 236. rael şıptı. S: 64, 65, 193,
Hlskiya: Yahuda kıralı (M.Ö. 212 .
725 — 697) S: 241, 257, 259 İssos: Dörtyol civarında. İs
429. kender’in İran ordusunu
Hitit’ler (Tevratta Hitî): S 53, yendiği yer. S: 293.
54, 80, 120, 121, 198, 201. İşaya: Yeruşalim’de M.Ö. 740-
Horeb dağı: Sina dağı (Tur-u 699 yıllarına doğru yaşa
Sina) ile aynı olması muh mış bir nebi. S- 96, 258,
temel bir dağ. Musa bura 259, 277, 430.
da Yahve ile konuşur. S: İş ■Boşet: Kıral Saul’un oğlu.
79, 103, 255. S: 212
Hoşea: (İbranice Kurtuluş, İştar (Astarte): Tanrıça. S: 14
Yardım anlamına) M.Ö. 8. İzaak (İsaak): Abraham’ın oğ
456
lu. S: 41, 59, 60, 61, 62, 63, arasında İran İmparatoru.
79, 80, 120, 137. S: 289
İzebel (tsabel): Sidon’lu pren Kaos: (Khaos) Yunanca uçu
ses. İsrael kıralı Ahab’ın rum anlamına. Yaradılış
karısı. İsrael’e Baal kültü tan önceki durum. S: 26,
nü yayar. S: 250. 83.
Kappores (Kapparot): Suç te-
J kesinin yerine kurban edi
len horoz, ya da tavuk. S:
Jason: Makkabe’ler kitabında 417.
adı geçen başkâhin. S: 298, Karaim’lik: Yahudi mezhebi.
299. S: 328, 329.
Josephus (Flavitıs): Yahudi ta Karmel dağı: Lût gölünün ba
rihçi. Önce âsilerin komu tısında. S: 252.
tanı idi. S: 305, 311. Kefernaum (Kapernaum): İb-
Julius Sevenıs: Hadrianus’un ranicede Naum’un köyü
komutanlarından. S: 313. anlamına. Taberiye gölü
Juppiter: (Jüpiter) Romalılar nün kuzey-batı kıyısında.
da göklerin kıralı tanrı. S: 400.
Kutsal yeri Roma’da Capi- Kemoş (Kamoş): Moab’lıların
tol tepesindeydi. S: 28, 236 tanrısı. Süleyman zama
307. nında Yeruşalim’de de yer
bulmuştu. S: 132, 252.
K Kenan İli (Diyarı): Tevratta
Şeria Irmağından Akdeni-
Kadeş vahası: İsrael’in Mısır ze kadar olan memlekete
dan çıkışta uzun zaman verilen ad. Mısırlılarea Su
kaldığı anlaşılan vaha. Bu riye’nin güney kısmı. Bu
nu Mısırlılarla Hititlerin ad İbranicede (Alçak
ünlü savaş alanıyla karış- memleket) anlammadır S:
tırmamalıdır. öteki Kadeş 51, 52, 69, 127, 185.
Halep'in güneyinde ve ya Kenanî’ler: Filistin’in İsrael-
kınındadır. S: 128,129,130 | den önceki Sami halkı. S:
Kain (Kabil). Âdem’in kaatil 20, 26, 27, 53, 80, 96. 120,
oğlu. S: 46, 63, 64. 135, 188, 192, 193, 195, 201.
Kambyses II. M. Ö. 529—522 Kenî’ler (Kenit’ler): Tevratta
457
Midyanî’lere bazan verilen dini olarak kabul etmiştir.

ad. Bu ismin bakırcılar S: 335.
anlamına geldiği anlaşıl Korah sopu : Yahvenin öldür
maktadır. S: 53, 78, 111. düğü günahkâr sop. S: 128
Kerub’lar (Kherub): Tanrının Ksenophon: Sokrates’in öğren
yanında bulunan büyük cisi. On binlerin seferine
melekler. S: 233, 234, 237, katılan ve onu yazan. S:
Ketura: Abraham’ın, Sara’nm 295.
ölümünden sonra aldığı Ktesias: Knidos’lu hekim ve
kadın. Ondan olan oğulla tarihçi. S: 95.
rından birinin adı Midyan- Kudüs (Yeruşalim): Birçok
dır. S: 61 yerlerde.
Keyhusrev (Kyros): Tevratm L
Koreş adını verdiği büyük Laban: Yakob’un kayınbabası,
İran İmparatoru. S: 88, Lea ve Rahel’in babası. S:
267, 268, 289, 290, 292. 41, 61, 64, 65, 66, 67,
Kleopatra: Ptoleme’ler soyu Lea: Abraham’ın karısı. S: 7,
nun sonuncusu olan kıra- 64.
liçe. S: 297. Leviatan (Leviathan): İbranice
Kidduşin: Yahudilerde evlen Lavah, yâni kıvrımiı keli-
menin ikinci bölümü: Zi mesindeen gelme. Dünya
faf. S: 377. nın yaratılmasından önce
Kildanî’ler: Babilonya’nm gü onu saran ilk denizin sem
ney batısında yaşıyan Ara bolü olan yılan, ya da tim
mı halk. M. Ö. 626 da dev sah. S: 83.
leti ellerine geçirdiler. S: Levi, Levi evi: Yakob’un Lea’-
50, 279. dan olma oğlu ve ondan
Kişon vadisi: İlya’nın Baal pa türedikleri iddia edilen
pazlarını boğazladığı yer. sıpt. 64, 76, 118, 189 .
S: 253. Levi Yizhak: Hassidim tarika
Kol Nidre: Yahudilerde kefa tından din bilgini. S: 286
ret gününde toptan günah Lilith: Âdem’le birlikte yaratıl
itirafı. S: 418 dığı iddia edilen kadın.
Konstantin (Büyük) : Roma Sonradan dişi şeytan. S:
İmparatoru (M. S. 306 — 45, 369, 370.
337) Hıristiyanlığı devlet Löw. Praglı haham. Bir Golem,
458
yani yapma adam yarattı Manasse: Yahuda kıralı (M.Ö.

ğı hikâye edilir. S: 344, 345 696 — 642) S: 260, 261.
Lucius Quintus: Trajan’m sü Massot: Mayasız ekmek, ha
vari komutanı, sonra Ya- mursuz. S: 241.
huda valisi. S: 311. Maşşaba: Dikili taş. S: 27
Luther, Martin: Protestanlığın Mattatlıias: Kâhin, Makkabele-
kurucusu. S: 284. rin babası. S: 300
Lut: Abraham’ın yeğeni. S: 50, Mauretania: İlkçağda, Afrika-
51, 52, 57, 135. nın kuzey batısında (Fas
Lut gölü: S: 15, 130 ve Cezayire) verilen ad,
S: 311.
M Medinet Habu: Mısır'da The-
bes ölüler şehrinin (Me
Mahabarata: Hintlilerin büyük zarlık) yakınındaki hara
epopesi. M. ö. 4. yüzyılla, beler. S: 199, 200.
M. S. 4. yüzyıl arasında Mefboşet (Meribaal): Saul’un
meydana gelmiştir. S: 7. oğlu Yonatan’ın sakat oğ
Makedonlar (Makedonya’lılar) lu. S: 212.
S: 294, 295. Mehdi: Sudan’da çıkan sahte
Makkabe’ler: Seleukus’lar dev Mehdi. S: 427.
letine isyan eden kardeş Mehdi (İslâmlıkta) S: 427, 432.
ler. S: 293, 296, 297, 300. ’ Melkart: Baal’in bir adı. Ke
Manasse : Yosef’in (Yusufi oğ nan tanrılarından. S: 24.
lu ve İsrael’in Manasse Mekisedek: Salem kıralı ve
sıptmın dedesi. S: 137, 188 başkâhini. S: 26.
189. Mesih : Yahudilerce dünyayı
Maranos (Maran): Ispanya’da kurtaracağına inanılan hü
Yahudilere verilen kötüle kümdar. Birçok yerlerde
yici ad. S: 436, 442. geçer.
Maraton: Yunanistan’da ünlü Mısır: Birçok yerlerde adı ge
savaş yeri. S: 293. çer.
Marduk: Bâbil şehrinin tanrı Midyan: Midyanî’lerin memle
sı. S. 125. keti, Sina bölgesi. S: 78,
Man: Suriye’de son zamanlar 86, 132, 133, 195.
da bulunan eski bir şehir. Midyanî’ler: Sınırları tam bi-
S: 215. linmiyen, ama Sina bölge-
459
sine kadar varan Sami bir Mose ben Maimon (Maimoni-

halk, Tevrat bunlara sık des): Ortaçağda ünlü Ya-
sık Kenî’ler der. S: 79, 128 . hudi din bilgini. S: 311,
- 135, 194, 195, 196, 197. 312, 334, 434, 443.
Merneptah: M. ö. 1234 yılında Moşe : (Giritli) : Sahte Mesih-
tahta çıkan Mısır Firavu lerden. S: 435.
nu. S: 97, 186, 261, 262. Mot: Batı Sam’lerinde bir tan
Mihael: Büyük meleklerden. S: rı. S: 24.
359. Musa: Birçok yerlerde adı ge
Mika: Eski Ahitte geçen nebi çer.
lerde, M. Ö. 700 e doğru.
S: 271, 429. N
Milkom (Malkam): Ammonî’-
lerin tanrısı. S: 23, 281.
Miryam: Musa'nın üvey kızkar- !Nadab: S: 116
deşi, kadın peygamber, S. j Naftali: Yakob’un, Rahel’in ca-
10Ö, 123, 124. riyesi Bilha'dan olan oğlu
Mitspa: Benyamin’le savaş için ve onun şıptı. S: 64, 196.
yemin edilen yer. S: 190. Nahor: Abraham’ın kardeşi. S:
61, 64.
Moab: Lut gölünün doğusunda
bir kırallık. S: 58, 109, 131 Nasi: Yahudilerde prens anla
136, 137, 189, 252, 262. mına gelen ünvan. S: 310,
314.
Mobad: Sasanî’ler devrinde
Zerdüşt dini papazlarına Nathan: (Gaza’lı) Sabbatay
verilen ad. S: 327. Zvi’nin nebisi. S: 437, 444
Modin: Makkabe’lerin doğduk Nebo dağı: Lût gölünün doğu
ları kasaba. S: 300. sunda. Musa’nın, adanmış
Mohel: Yahudilerde sünnetçi.. topraklara son defa bak
S: 364. tığı dağ S. 137.
Moloh : (İbranice Melek, kıral Nebukadnezar: Bâbil hüküm
anlamına). Tevrat çeviri darı. M. Ö. 605 —562, S.
lerinde kendisine insan 261, 262, 295.
kurban edilen pot.Belki de j Nohemya I.: Artakserkses’in
insan kurbanının adı idi. Yahuda’ya satrap yaptığı
S: 143, 144, 260. Yahudi. S: 290.
460
Nekho: (Nekho II.) M. Ö. 609- bir vaha ve harabeler. S:

597 arasında Mısır Fira 29.
vunu. S: 261. Paran çölü: Arabistan çölü ol
Neroıı: M. S. 54 — 68 arasında ması muhtemel. S: 60.
Roma imparatoru. S. 303. Paroket: Tevrat dolabının per
Nerva: M. S. 96 — 98 arasında desi. S: 402.
Roma imparatoru. S. 311 Parth’lar: M. ö. 3. yüzyılın or
Ninova: Asur devletinin baş tasında büyük bir impara
şehri. S: 279, 281, 283. torluk kuran İran’lı süva
Nofa: S: 132 ri millet. S: 311, 316.
Nohemya (Nehamia): Bâbil Passah: (Tek ayak üzerinde
Sürgünlüğünden sonra Ez sekme anlamına) İsrael
ra ile birlikte Yahudiliği oğullarında ve Yahudiler-
dirilten. S: 37. de bayram. Musa şeriatı
Nuh: İnsanların ikinci dedesi. kısmında ve S: 421.
S: 47, 48, 49. Pella: Makedonya devletinin
başkenti. S: 296.
O 1Peninna: Samuel’in üvey ana
sı. S: 204.
Ofir: Afrika’da olduğu anlaşı Penthor: Tevrata göre Bâbil’in
lan, bol altın çıkan bir yer. i sihirbazlariyle ünlü şehri.
S: 225, 226 i S. 76.
Ofra: Bir şehir. S: 197 i Perizzî’ler: Adı yalnız Tevratta
Og: Dev kıral. S: 131 geçen bir kavim. S: 53, 80,
Olympias: İskender’in anası. 120, 121.
S: 296. Philon (Byblos’lu): Tarihçi. S:
Omri: M. ö. 882 — 871 arasın 26.
da İsrael kıralı. Phtlipp Arrhidaios: İskenderin
Osiris: Eski Mısırlılarda be üvey kardeşi. S: 296.
reket tanrısı. İsis’in koca Pidyon Ha-Ben: Yahudilerde
sı. S: 111 çocukların doğumundan
Oteııiel: İsrael’in büyük Hâ 31 gün sonra yapılan tören
kimlerinden. S: 191. S: 367.
Pisga (Pisgah) tepesi: Nebo
dağının öteki adı. S: 137
Palnıyra (Tadmur): Suriye’de Plotin: Platon’un felsefesini
461
mistik ve dinsel bir yön Rafael: Büyük meleklerden. S:

veren Yunan filosofu. S : 359.
330. Itahel: Laban’ın ikinci kızı,
Platon: Ünlü Yunan filosofu. Yakob’un karısı. S: 64, 65,
S: 315, 330. 67.
Pniel: Bir yer adı. S: 66. Kamses: Mısır’da bir yer. S: 92
Ranıses III: M. Ö. 1198 — 1166
Pompeius: Makkabe’lerle sava arasında Mısır Firavunu.
şan Roma komutanı. S:. I 199, 200.
301. Kas-Şanıra: Eski Ugarit şehri
Potifar: Yosef'in Mısır’da sa nin höyüğü. S: 15, 20, 83.
tıldığı yüksek memur. S. Rebeka: îzaak’ın karısı. S: 61,
69. !I 62.
Poti-fera: Yosef'in Mısır’lı kâ-1 Refa’lar: Tevrata göre devler
hin kaymbabası. S: 69. j den bir millet. S: 53, 131.
Priamos: îlyada’da Truva kı- j Rcş Galutlıa (Tutsaklık Başı
ralı. S: 183. ! anlamına) Babil Yahudi
I’rovence: Güney Fransa. S :: cemaati başkanına verilen
341. ünvan. S: 316, 328.
Ptoleme’ler: (Batlamyus’lar) Rehoboanı: Süleyman’ın kıral
İskender’den sonra Mısır’ı olan oğlu. S: 250.
idare eden soy. S: 296, 298 Reşef: Kenanî’lerde şimşek,
Psametih II. M. Ö. 595 — 589 belki de veba tanrısı S: 23
arasında Mısır Firavunu. j( Rimmon: Kenanî’lerde fırtına
tanrısı. S: 28.
S. 295. | 1Roksane: İran İmparatorunun
Ptolemaios II. (Philadelphus) I kızı, İskender’in karısı. S:
M. Ö. 284 — 246 arasında j 296.
S
Mısır hükümdarı. S: 297. Romalılar: S: 303, 305, 309, 310
Pıırim: Yahudileri katliamdan | Roşha - Şana: Yahudilerin yıl-
kurtaran Ester ve Hama- j başı. S: 415.
nın anısı olan bayram. S: Ruben: Yakob’un Lea’dan ol
420. ma ilk oğlu. S: 64, 67, 68.
Pythagoras: Ünlü Yunan filo S
sofu. S: 330. Sabbatay Zvi: Sahte Mesihler-
Pythia: Delphoi (Delfi) deki den. S: 434 ve ayrı bölüm
kâhin kadın. S: 272. halinde 436 dan sonra.
Salamis: İran’la Yunanistan cuğu kucağında tutan:
arasındaki deniz savaşı. S: Kivre. S: 364.
293. Sandeket: Sünnet edilecek ço
Salomc Aleksandra: Kocası A- cuğu odaya getiren kadın.
leksander’in ölümünden S: 364.
sonra Yahuda kıraliçesi Saoshyant: Zerdüşt dininde
olmuştur (M. ö. 78 — 69). Mehdi, Mesih.
S: 380. Sarah (Saray): Abraham’m
Salomo Florentin: Sabatay’m karısı. S: 36, 50, 51, 52, 54,
karısının hısımı ve ilk 55, 56, 58, 59.
Sabbatay’cılardan S: 437. Sargon: M. Ö. 2600 e doğru Ba
hirde Sami’lerin egemen
Samael: Yahudilerde Şeyta liğini kuran. S: 76.
nın adı. S: 360. Saul: İsrael’de ilk kıral. S: 202,
Sameri’ler: M. ö. 400 yılına 209, 212, 275.
doğru Yahudilerden ayrı Seder: Hamursuz bayramının
larak ayrı bir mezhep ku ilk akşamı. (Düzen anla
ran, karışık bir millet. S. mına gelir). S: 421.
257, 291. Sekina Tabutu: Ahit sandığı.
Samariye (Sameriye): Orta Fi S: 188.
listin’de İsrael devletinin Seleka: Dev kıral Og’un şehri.
başşehri olarak M. Ö. 880 S: 131.
yılında kurulan şehir. Son Seleukus’lar devleti: İskender’
radan, Herodes tarafından j den sonra kurulan devlet
buraya, İmparator Augus- j lerden biri. S. 296, 298, 301,
tus’un şerefine, Augusta; 395. '
dı verildi. S: 252,257, 27i\, seraya: Davud’un kâtibi S: 215
294, 313. j Sidon (Sayda): Fenike şehirle-
Samgar: İsrael’in küçük Hâ-; rinden. S: 198, 262
kimlerinden. S: 191. Sihon (Amor): İsrael oğulla-
Samuel: İsrael’in büyük nebi- i rina, yol vermiyen Arnorî
lerinden. S: 203, 204, 205, j kıralı. S: 130, 131, 132.
206. j Simon bar Giora: Titus’a karşı
Samuel Molto: Sahte Mesih- j Yeruşalim’i koruyanların
lerden. S: 435. ! komutanlarından. S: 305.
Sandek: Sünnet sırasmda ço- i Simon bar Kohba: Aslında adı
463
Simon bar Koseba, yâni Şam (Damaskus): Suriye’de.

Koseba’lı (Yahuda’da bir S: 225, 258
şehir) iken, Mesih olarak Şamaş: Eski Bâbil güneş tan
ilânından sonra, Yıldız oğ rısı. S: 15
lu anlamına gelen bu un Şekem: Şimdiki Nablus’un gü
vanı aldı. Romalılara is ney doğusunda bir şehir.
yan edip kısa bir süre ba S: 188
şarı kazanmıştır. S: 312, Şeol: Kenanî’lerde yeraltı tan
313, 398, 434. rıçası. Yahudilerde önce
Sinıon Makkabeus: Makkabe leri bütün ölülerin gittik
kardeşlerden. S: 301. leri yer. S: 361.
Sina dağı (Horeb): Musa’nın Şeria Irmağı (Erden): S: 188,
Tanrı ile konuştuğu dağ: ve birçok yerlerde.
S: 78, 106, 128. Şeytan: S: 84, 85, 284, 285, 360
Sion (Siyon): Kudüs’ün (Ye- Şilo: Şeria ırmağının batısında
ruşalim) bir tepesinin adı; dağlık arazide bir şehir. S:
Çoğu zaman Kudüs adı ye 190, 205
rine kullanılır. S: 264, 309, Rimeon: Yakob'un Lea’dan el
431. ma oğlu. S: 64
Sisera: Kenan kırallarından. Şimon bar Yohai : Ortaçağda
S: 194. Kabbala’cılardan Kera
Sodom: Tanrının yok ettiği şe met sahibi olduğuna ina
hir. S: 52, 56, 57. nılır. S: 371
Sokkot: Taberiye ve Lut gölle Şimşon (Samson): İsrael Hâ
ri arasında bir şehir. S: kimlerinden. İnsan üstü
92, 97. gücü saçının kesilmemesi-
Sukkoth: Çardak bayramı. S: ne bağlı kahraman. S: 23,
418. 191, 203.
Süleyman (Salomo, Şelmoh): Şittim: Lut gölünün kuzeyinde
Büyük İsrael hükümdarı. bir vâdi. S: İ35.
S: 8, 123, 141, 220 ve baş Şohet: Hahamlıktan izinli ke
ka birçok yerlerde. sici. S: 386
Sümer’ler: S: 114, 146 Şoşenk I.: Mısır’da 22. Sülâle
Sur (Tyros): Fenike şehirle nin kurucusu Firavun. S:
rinden. S: 58 224
464
T Tsippora: Musa’nın karısı, Mid

yan başkâhini ve reisi Yet-
Tallit: Yahudilerde dua örtü ro’nun kızı. S: 78, 85, 96,
sü. S: 405 104
Tame : En murdar nesneler. Tsoar: Lut’un, Tanrının gaza
S: 391. bından korunmak için sı
Tarşiş: Güney İspanya’da şim-! ğındığı şehir. S: 57
di yeri bilinmiyen bir şe-1 Tur dağı (Turu Sina): Horeb’e
hir. S: 227, 282 i bakınız.
Terah: Abraham'ın babası. S: \ Tuthalia: Hitit İmparatoru. S:
50, 51 ! 183
Terefa (Turfa): Yenmesi caiz' Tyros(Sur): Fenike şehirlerin
olmayan şeyler. S: 388 den. S: 198, 225,’ 228, 231,
Thebes (Tep): Eski Mısır’d a , 262, 293
Yeni Kırallık devrinde baş- i
şehir. S: 199 U
Tiamat: Babil’in tanrısı Mar-'
duk’un ejderi. S: 83 ITgarit: Suriye’de, Lazkiye’nin
Tiberius Aleksander: Titus’un kuzeyinde eski bir Kenan!
kurmay başkanı olan Yahu kıyı şehri. Şimdiki adı
di. S: 308. Ras-Şamra. S: 20, 27, 46.
Tipheroth: Tanrının nurunun j Uria: Davud’un Hitit subayı.
çıktığı gök katı. S: 443 | S: 163, 173, 217, 218, 219,
Tola: îsrael’in küçük hâkimle-! , 220, 221
rinden S: 191 ' Uriel: Büyük meleklerden. S:
Trajan: M. S. 98-117 arasında j 359
Roma imparatoru. Urim ve Tumim: Eski Ahitte,
Transeuphrates: İran satrapla- kura şeklinde bir fal.
rmdan. S: 290 önemli durumlarda bunu
Troya (Truva): Çanakkale ya kâhinler, sonradan başkâ-
kınında. S: 183 hin, uygulamaktaydı. S:
Tsadok: Davud’un kâhini. S: 239
215 Ur . Napişti: Sümer’lerde Nuh.
Tsafanya: M. ö. 7. yüzyıla doğ S: 48, 49
ru yaşamış, İsrael’in kü Usahor: .Firavun’un memuru,
çük nebilerinden. S: 278 hekim. S: 290
465
V den. Kızım Yahve’ye kur
Vaiz: Süleyman’ın takma adı ban eder. S: 143, 203
olduğu iddia edilir. S: 242 Yehu: İsrael kıralı Yoram’m
Vespasianus (Titus Flavius): komutam, onun öldürül
M.S. 69 - 79 yılları arasın mesinden sonra kıral. (M.
da Roma İmparatoru. S: Ö. 845 - 818). M: 254, 256,
311 273
Yelıu da Makkabeus: Makkabe
Y kardeşlerden. S: 301
Yeiıosafat: Davud’un veziri ve
Yafet: Nuh’un oğullarından. vakanüvisi. S: 215
S: 47, 191 Yehoyakim: M.ö. 608 - 598 yıl
Yah: Tanrı Yahve. S: 445 ları arasmda Yahuda kı
Yahuda (Yehuda): Yakob’un ralı. S: 261
Lea’dan dördüncü oğlu, Yeremya: M.ö. 7. yüzyılda ne
onun şıptı ve sonunda ay bi. S: 179, 262, 263, 265,
nı adda devlet. Birçok yer 279, 422, 429
lerde. Yeroboam: Süleyman’dan son
Yahudiler: Birçok yerlerde. ra memleketin bölünme
Yahvé (YHVH, Yehova): Ön sinde îsrael kıralı. S: 119,
ce tsrael’in millî tanrısı, 120, 250, 273
sonradan tek Tanrı. Bir Yeruşalim (Kudüs): S: 21, 28
çok yerlerde geçer. ve birçok yerlerde.
Yakob Kerido: Sabbatay Zvi’- Yeşu (Yosua): İbranice Yah
nin ruhunun geçtiği iddia ve kurtuluştur» anlamına.
edilen, onun kaynı. S: 442 Musadan sonra İsrael O-
Yakob (Yakub): tzaak’m oğlu ğullarını yöneten ve Adan
ve İsraelin dedesi. S: 7, 36, mış Topraklara getiren
41, 42. 62. 63. 64. 65. 66, 67. önder. S: 16, 19, 37, 117,
68, 71, 79. 80, 81, 120, 137, 121, 183, 185.
154, 188, 189, 193, 276 Yetro: Musa’nın kayınbabası.
Yamnia (Yabne): Taberiye gö S: 104, 105
lü yakımnda bir şehir. S: Yizhak Lurya: Kabbalacı ha
309 ham. S: 397
Yav: Ugarit tanrılarından. S. Yizreel ovası: Taberiye gölü ile
83 d^niz arasında, bir ova. S:
Yeftah: Israel’in Hâkimlerin- 212
F: 30
466
Yoab: Davud’un ordu komu de Ordular tanrısı anlamı-

tanı. S: 215, 217, 218, 220 nadır. Yahve, ya da Elo-
Yoahim: M.ö. 698 - 508 yıllan him adlarına sıfat olarak
arasmda Yahuda kıralı. S: eklenir: Ordular Tanrısı.
144 S: 445.
Yohannan ben Sakal: Ünlü Zafenat - Peneah: Yosef’in Mı
din bilgini. S: 309 sırlı adı. S: 69, 75
Yohannes (Gişala’k): Titus’a Zebulun: Yakob’un Lea’dan
karşı savaşan Zelot’larm olma oğlu ve onun şıptı.
başkam. S: 305 S: 64, 65, 212
Yom Kippur: Yahudiler’de Ke Zekarya: İbranice Tanrı’mn
faret günü. S: 416, 417 şanı demektir. Küçük ne
Yonatan: Saul’un oğlu. S: 202, bilerden. M.Ö. 500 e doğru
210, 212 Süleyman Tapınağının ye
Yoppe: Yafa. S: 184 niden kurulmasına çalı
Yosef Filosof: Sabbatay Zvi’- şanlardan. S: 429, 430, 432
nin havarisi ve kaymbaba- Zelot’lar: Gayretliler, müteas-
sı. S: 442 sıplar anlamına. S: 303,
Yosef (Yusuf): Yakob’un Ra 304, 305, 310, 311, 315
ilerden olan oğlu, onun şıp Zeus: Eski Yunan tanrılarının
tı. S: 35, 36, 65, 67, 68, 69, en üstünü. S: 28, 292, 299
70, 77, 104, 188, 189, 209, Zerubabel: Davud soyundan
210, 212. prensi. Kyros’un emriyle
Yoşiva: Yahuda kıralı (M. ö. I Yahudileri Yeruşalim’e
640 - 609): Firavun Nekho' | getirir. S: 432
ya karşı Megiddo’da yap Zeytun dağı: Kudüs’ün doğu
tığı savaşta ölmüştür. S: sunda, bir zamanlar zey
260, 261 tin ağaçlariyle meşhur bir
Yuda-ha-Khassid: Almanya’lı tepe. S: 306
Kabbalacı. S: 349 Ziggurat: Mezopotamya’da ba
Yuda (Nasi): M.S. 125 - 217. samaklı piramit şeklinde
İlk defa gelenekleri yazı tapmaklar (Babil Kulesi).
ya döken, din bilgini. S: S: 41, 125
316, 317 Zilpa: Lea’nm cariyesi ve Ya
kob’un iki oğlunun anası.
Zabaoth (Sabaoth) İbranice: > S: 64, 67
İÇİNDEKİLER
Sayfa
Önsöz ............................................................................. 4
G iriş ............................................................................... 7
Sam îler.......................................................................... 13
F ilistin................................................................. 15
Batı Sami’l e r i ..................................................... 20
Batı Sami’lerinde T anrılar................................. 21
Ksnanilerde Papaz sınıfı ve T apım ş................. 26
Batı Sami Dinlerinin Ortak Çizgileri ............. 29
Eski A h it....................................................................... 33
İsrail Oğulları................................................................ 41
Yaradılış.............................................................. 42
M usa.............................................................................. 75
Tanrının İsraille Anlaşması On buyruk ........ 105
Musa Ş eriatı.................................................................. 141
Musa Şeriatında Tabular, Totem ve T ab u ....... 149
Musa Şeriatında Y asaklar................................. 160
Yerleşm e........................................... 180
Adanmış Topraklar için Savaşlar ve Yerleşme 181
İsrail Oğullarının Tarih Ç ağı....................................... 213
İsraelde kırallar, Davut .................................... 215
Büyük Kıral Süleyman...................................... 221
İsrail Devletinin parçalanması ......................... 249
İsrail Devletinin s o n u ....................................... 256
Yahuda Kırallığımn s o n u .................................. 258
Yahudilerin Babil Tutsaklığı............................ 265
468
Sayfa
Yahudilerde N ebiler..................................................... 271
Makedonya Egemenliği A ltında........................ 295
Titus Yeruşalim'i Y ık ar..................................... 302
Ulema Devleti .................................................... 309
Salt Din Devleti................................................. 314
Talmud’un meydana gelişi................................. 316
Ortaçağda Yahudilik .................................................... 325
Doğuda .............................................................. 327
Yahudilerde Teolojinin Gelişmesi .................. 329
Hıristiyanlar Arasında Yahudilik...................... 334
K abbala.............................................................. 338
Yahudilerde T arik at........................................... 347
Günümüz Yahudilerinde İmanın Şartları ........ 355
Doğumdan ölüme Kadar Ödevler...................... 363
Yahudilerde İbadet, Sinagog....................................... 398
Yahudi Yılında Tören ve Bayram G ünleri....... 408
M esih............................................................................. 425
Yahudilerin Bekledikleri M esih........................ 427
Sabbatay Z v i...................................................... 4.36
D izin.................................................................... 447
BU KİTABIN YAZILIŞINDA FAYDALANILAN ESERLER
(Baskısı)
Kitabı Mukaddes, yâni Ahd-i Atik ve Ahd-i Cedid 1886
Kitabı Mukaddes. Eski ve Yeni Ahit 1958
Die Heilige Schrift (İncil ve Tevratın Almanca Çev.) 1961
Moses, (Yazan: Martin Buber) 1952
Aus Drei Jahrtausenden (Yaz. Leo Baeck) 1958
Von Unbekannten Judentum (Yaz. RJEtaphael Greis) 1961
Der Babylonische Talmud (Çev. Reinhold Mayer) 1963
Symbolik der Jüdischen Religion
(Yazan: Jacob Soetendorp) 1963
Geschichte des Judentums im Orien
(Yazan: Edmund Schopen) 1960
Zur Kabbala und ihrer Symbolik
(Yazan: Gerchom Scholem) 1960
Kleine Chronik des Volkes israel
(Yazanlar: Angelika Probst ve Eckart Peterich) 1952
Die Religionen der Völker
(Yazanlar: Helmer Ringgren ve Ake V. Ström) 1959
Jüdische Glaube (Yayınlayan: Kurt Wilhelm) 1961
Kulturgeschichte Aegyptens und des Alten Orients.
(Yazan: Egon Priedell) 1963
Wörterbuch der Religionen (Yazaji: Wilfried Nölle) 1960
Judenfeindschaft (Yayınlayan: Karl Thieme) 1963
Das Urchristentum (Yazan: Rudolf Bultmann) 1962
Und die Bibel hat doch Recht (Yazan Werner Keller) 1964
Le Jüdaisme (Yazan: L. Epstein) 1959
Die Nichtchristlichen Religionen (Y. H.Von Glasenapp) 1964
Seni Mısır diyarından, esirlik evin
den, çıkaran Tanrın Yahve benim.
Karşımda başka Tutular;,i cl.naya-
caktır. Kendin için oyma put, yu
karda göklerde olanın, yahut aşa
ğıda yerde olanın, yahut yerin al
tında sularda olanın suretini yap
mayacaksın, onlara eğilmiyecek-
sin çünkü ben, senin Tanrın Rab,
benden nefret edenlerden babala
rın günâhını çocuklar üzerinde,
üçüncü kuşak üzerinde ve dördün
cü kuşak üzerinde arayan ve beni
seven ve emirlerimi tutanların bin-
lercesine inayet eden kıskanç bir
Tanrı'yım.
«Çıkış 20.3-6»

5429 Musa Ve Yahudiliq Hayrullah Ors 2003 470s

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

5429 Musa Ve Yahudiliq Hayrullah Ors 2003 470s

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

H a y r u l l a h ÖRS

Yükselen Matbaası, 1966 — İstanbul

Söze, Alman Protestan Kilise Komisyonunun kontrolün­

Zamanla, İnançla Bilgi arasında kesin bir ayırma yolu­

lu bir şekilde yazılmamış olan böyle bir kitabı çeviri, ya da

Yüz ölçümü bakımından küçücük bir memleket olan Fi­

Ayrı bir Sami ırktan söz etmek, son zamanlarda pek

Önemli devletler kurdular; tarihten önceki çağda Habeşista-

siydi). Arapçada Merkür gezegeninin adı olan Utarid de bu

Kutsal Memleket, ya da Adanmış Diyar adı da verilen

tırmalıyan tapınakları gibi uygarlık eserlerine raslanmaz,

Son araştırmalar gözleri gittikçe daha fazla, Yakın Do­

larm bütün âletleri taştan, kemikten, kapları da gene taş, ya

ru olsa gerektir. Bunlar yaşıyanlar üzerinde etkilerini sür­

betçiler, göçebelerin saldırıp saldırmıyacağını gözetledi. Şe­

İsrael oğullarının da içinde bulunduğu Batı Samîlerini

Artık bildiğimize göre Batı Sami’lerinin çok kalabalık

diyarından çıkaran ilâhların.» Bundan, Israel Oğullarının Mı­

Ugarit metinlerinden birçok tanrı efsanelerini öğreniyo­

Yakaladı tanrı oğlu Mot’u,

Anlaşılan bu, bir başağın başından geçenlerin sembolik

çalışırlardı. İbranîlerde de tabiat tamamiyle tanrının emrin­

(*) Bak: Gılgamış Destanı, Milli Eğitim Bakanlığı klâsikler seri­

anlatmaktadır. Yenilmiş olan düşman kiralın elçileri gelip

Aramî’ler gerek kültür, gerek din bakımlarından, çevre­

be bir millet için bu da tabiidir. Beri yandan politik bakım­

halde bir göl olarak) gidilir ve, sonradan tapınağa dökmek

BATI SAMI DİNLERİNİN

Bütün bu dinlerde ana çizgiler şöyle hülâsa edilebilir:

Batı Sami’lerinin dinleri üzerinde verdiğimiz bu açıkla-

İsrael oğullarının dinini tarihinden ayırmak mümkün

tabın içinde efsaneler, menkıbeler, epopeler ve hikâyeler,

rüya yazdırdığı kitap olarak kabul edilmekteydi. Ama iki yüz

büyük bir dostluk sezilmektedir ki bu da Elohimcilerin Or­

luğunun içinde, ileride göreceğimiz, Ezra da vardı. Bunların

İsrael, ya da bizdeki şekliyle İsrail kelimesinin nereden

Ve Yakub onunla sözleştiği yerde bir dinek, bir taş direk

Tevrat, Tanrının evreni yaratışının hikâyesiyle başlar:

rını görür. Altıncı gün de böylece sona erer. Tanrı yedinci

olan ve Tevratm yanında, en önemli kitap sayılan Talmud’a

Buradaki «Bizlerden biri gibi oldu» sözü Tevratın bu_buliii

Nihayet Tanrı Nuh’u ve onunla birlikte gemide olan

döndü. Kardeş kardeşi göremez oldu, gök halkı artık birbir­

da kerpiç keserler. Harç yerine zift kullanarak bir kule yap-

lenir: Sara kısırdır; çocuğu almaz. Ter ah günün birinde oğlu

davrandığını görüyoruz. Ama tapmaklarında dini fuhuş ya­

zancın büyük olacaktır,» der. Abramsa çocuksuz olduğu için

olmalarını da buyurur. Sebep olarak ta bunun aralarındaki

tında durdu, onlar da yediler. (Burada şunu da söylemeden

Bundan sonraki bölümde, Tanrı ile birlikte olanlar artık

dolaştı. Ve tulumda su tükendi, ve çocuğu bir çalı altına attı.

onların karı - koca olduklarının anlaşıldığım söyler: «Ve

babasına dedi: Ben senin ilk oğlun Esav’ım; bana söylediğin

düşman kardeşi görüyoruz. Kain çiftçi, Habi! çobandır. Bu­

Gad ve (Mutlu) demek olan Aşer doğar. Sonunda Tanrı Ra-

ni geçti. Ve onları alıp çayı geçirdi, kendisine ait olan şeyleri

ama Trafimi bulamamıştır, Yakob’u azarlar ve der ki: «Şim­

yeni yaptırmış olduğu, belki de kıskançlıklarım daha, da kö-

para tükendi; ve davar sürüleri efendimindir; bedenlerimiz

Yosef, de, kendinin ve babasının soyu sopu ile Mısır’a

ğimiz gibi tanrı, ceza vermek için yalnız, fırtınayı, depremi,

Tevrat, İsrael Oğullarının Mısır’a gidişleri ve 430 yıl

olarak, bu davetsiz konuklardan hoşlanmamakta ve onları

lerinin, «şanduka»lara konarak Nil’de gezdirilmelerini^ ha­

Söze, Alman Protestan Kilise Komisyonunun kontrolün

Zamanla, İnançla Bilgi arasında kesin bir ayırma yolu

Yüz ölçümü bakımından küçücük bir memleket olan Fi

Son araştırmalar gözleri gittikçe daha fazla, Yakın Do

ru olsa gerektir. Bunlar yaşıyanlar üzerinde etkilerini sür

betçiler, göçebelerin saldırıp saldırmıyacağını gözetledi. Şe

diyarından çıkaran ilâhların.» Bundan, Israel Oğullarının Mı

Ugarit metinlerinden birçok tanrı efsanelerini öğreniyo

çalışırlardı. İbranîlerde de tabiat tamamiyle tanrının emrin

(*) Bak: Gılgamış Destanı, Milli Eğitim Bakanlığı klâsikler seri

Aramî’ler gerek kültür, gerek din bakımlarından, çevre

be bir millet için bu da tabiidir. Beri yandan politik bakım

büyük bir dostluk sezilmektedir ki bu da Elohimcilerin Or

döndü. Kardeş kardeşi göremez oldu, gök halkı artık birbir

davrandığını görüyoruz. Ama tapmaklarında dini fuhuş ya

düşman kardeşi görüyoruz. Kain çiftçi, Habi! çobandır. Bu

ama Trafimi bulamamıştır, Yakob’u azarlar ve der ki: «Şim

lerinin, «şanduka»lara konarak Nil’de gezdirilmelerini^ ha

de, Musa’nın Mısır’dan kaçışından önce kardeşlerine katılma

günlük yol gidelim, ta ki, Tanrımız Yahve’ye kurban kese

ela görürüz. Zaten Marduk’la El çoğu zaman bir olarak sayıl

tık bıkmış olduğu anlaşılan Firavun Musa ile Harun’a, Tanrı

Yahve’ye kurban kesebilelim. Hayvanlarımız bizimle gide

soydular.» Tevrat’a göre İsrael Oğulları (Kadın ve çocukla

beriyle, bu tehdidin yerini bulması arasında Passah yemeği

çıkmalarını, hattâ bir kenarına bile dokunmamalarını söy

benden nefret edenlerden babalar günahını çocuklar üzerin

Burada YHVH, onlarla bir antlaşmanın sözünü et

Oğullarında asıl ibadet âyinleri Kohsn'lej..tarafından yapıl

öküzüne, eşeğine, hiçbir şeyine göz koymayacaksın buyruk

tediği BeytEl ve Dan’da, altından boğalar yaptırmış olma

önünden kovarım. Gitmekte olduğun memlekette oturanlar

aracılığımızla da söylemedi mi? derler,. gerçekten ..de, .Tev

ğu gibi), onlardan altın, gümüş, bakır, kumaşlar, koç derile

da onlara hak vermiş. olacak ki, Tanrıya .dert yanar: «Bun

ayağını duvara sıkıştırdı; (Balam) yine eşeğe vurdu. Tanrı

Moab’Ularla hısım sayıldıkları için İsrael oğulları onları esir

Hayvanların uyluk başı üzerindeki kalça kasının yen