Professional Documents
Culture Documents
كتاب المنقد من الضلال
كتاب المنقد من الضلال
Uploaded by
Jhaalilz KhaanzCopyright
Available Formats
Share this document
Did you find this document useful?
Is this content inappropriate?
Report this DocumentCopyright:
Available Formats
كتاب المنقد من الضلال
كتاب المنقد من الضلال
Uploaded by
Jhaalilz KhaanzCopyright:
Available Formats
١
اﳌ ُ ْﻨ ِﻘ ُﺬ ِﻣ َﻦ اﻟﻀ َﻼ ِل
ﺗ ٔﻟﯿﻒ:
اﻻٕﻣﺎم ا ﺪد ﲩﺔ اﻻٕﺳﻼم زﻦ ا ﻦ ٔﰊ ﺎﻣﺪ ﷴ ﻦ ﷴ ﻦ ﷴ اﻟﻐﺰاﱄ اﻟﻄﻮﳼ اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ
ﻣﻌﻬﺪ دار اﻟﻌﻠﻮم ﻓﺎﻛ ﺲ
٢
]ﻣﻘﺪﻣﺔ اﻟﻜ ﺎب[
ﺴﻢ ﷲ اﻟﺮﲪﻦ اﻟﺮﺣ ﻢ
] [١ﺗﻮﳇﺖ ﲆ اﳊﻲ ا ي ﻻ ﳝﻮت
] [٢ﻗﺎل اﻻٕﻣﺎم ا ٔ ﻞ اﻟﺰاﻫﺪ ،ﲩﺔ اﻻٕﺳﻼم ،زﻦ ا ﻦٔ ،ﺑﻮ ﺎﻣﺪ ﷴ ﻦ ﷴ ﻦ ﷴ اﻟﻐﺰاﱄ:
] [٣اﶵﺪ ا ي ﲝﻤﺪﻩ ﯾﻔ ﺘﺢ ﰻ رﺳﺎ وﻣﻘﺎ ،واﻟﺼﻼة ﲆ ﷴ اﳌﺼﻄﻔﻰ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻨﺒﻮة واﻟﺮﺳﺎ ،
و ﲆ و ٔﲱﺎﺑﻪ اﻟﻬﺎد ﻦ ﻣﻦ اﻟﻀﻼ .
]ٔ [٤ﻣﺎ ﺑﻌﺪ:
] [٥ﻓﻘﺪ ﺳ ٔﻟﺘﲏ – ٔﳞﺎ ا ٔخ ﰱ ا ﻦ – ٔن ٔﺑﺚ إﻟﯿﻚ ﺎﯾﺔ اﻟﻌﻠﻮم و ٔﴎارﻫﺎ ،و ﺎﺋ اﳌﺬاﻫﺐ و ٔﻏﻮارﻫﺎ،
و ٔﺣﲄ ﻣﺎ ﻗﺎﺳ ﻪ ﰱ اﺳﺘ ﻼص اﳊﻖ ﻣﻦ ﺑﲔ اﺿﻄﺮاب اﻟﻔﺮق ،ﻣﻊ ﺗﺒﺎ ﻦ اﳌﺴﺎ واﻟﻄﺮق ،وﻣﺎ
اﺳﺘﺠﺮ ٔت ﻠﯿﻪ ﻣﻦ ا ٕﻻرﺗﻔﺎع ﻋﻦ ﺣﻀﯿﺾ اﻟﺘﻘﻠﯿﺪ إﱃ ﯾﻔﺎع اﻻٕﺳ ﺼﺎر.
] [٦وﻣﺎ اﺳﺘﻔﺪﺗﻪ ٔوﻻ ﻣﻦ ﲅ اﻟ م ،وﻣﺎ اﺟ ﻮﯾﺘﻪ ﻧﯿﺎ ﻣﻦ ﻃﺮق ٔﻫﻞ اﻟﺘﻌﻠﲓ اﻟﻘﺎﴏﻦ رك ٔﻫﻞ اﳊﻖ
ﲆ ﺗﻘﻠﯿﺪ اﻻٕﻣﺎم ،وﻣﺎ ازدرﯾﺘﻪ ﻟﺜﺎ ﻣﻦ ﻃﺮق اﻟﺘﻔﻠﺴﻒ ،وﻣﺎ ارﺗﻀﯿﺘﻪ ٓﺧﺮا ﻣﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﻟﺘﺼﻮف ،وﻣﺎ ﺗﻨ ﻞ ﱄ
ﰲ ﺗﻀﺎﻋﯿﻒ ﺗﻔ ﴚ ﻋﻦ ٔﻗﺎوﯾﻞ اﳋﻠﻖ ﻣﻦ ﻟﺒﺎب اﳊﻖ ،وﻣﺎ ﴏﻓﲏ ﻋﻦ ﴩ اﻟﻌﲅ ﺑﺒﻐﺪاد ﻣﻊ ﻛﱶة اﻟﻄﻠﺒﺔ،
وﻣﺎ د ﺎﱐ إﱃ ﻣﻌﺎودﺗﻪ ﺑﻨ ﺴﺎﺑﻮر ﺑﻌﺪ ﻃﻮل اﳌﺪة.
] [٧ﻓﺎﺑﺘﺪرت ٕﻻ ﺎﺑﺘﻚ إﱃ ﻣﻄﻠﺒﻚ ﺑﻌﺪ اﻟﻮﻗﻮف ﲆ ﺻﺪق رﻏﺒﺘﻚ ،وﻗﻠﺖ ﻣﺴﺘﻌﯿﻨﺎ وﻣ ﻮ ﻠﯿﻪ،
وﻣﺴﺘﻮﻓﻘﺎ ﻣ ﻪ وﻣﻠﺘﺠﺌﺎ إﻟﯿﻪ:
] [٨ا ﻠﻤﻮأ -ﺣﺴﻦ ﷲ إرﺷﺎدﰼ ،و ٔﻻن ﻠﺤﻖ ﻗ ﺎدﰼ – ٔن اﺧ ﻼف اﳋﻠﻖ ﰱ ا ٔد ن واﳌﻠﻞ ،ﰒ
اﺧ ﻼف ا ٔﻣﺔ ﰱ اﳌﺬاﻫﺐ ﲆ ﻛﱶة اﻟﻔﺮق ،وﺗﺒﺎ ﻦ اﻟﻄﺮق...ﲝﺮ ﲻﯿﻖ ﻏﺮق ﻓ ﻪ ا ٔﻛﱶون ،وﻣﺎ ﳒﺎ ﻣ ﻪ إﻻ
ا ٔﻗﻠﻮن ،وﰻ ﻓﺮﯾﻖ ﺰﰪ ٔﻧﻪ اﻟﻨﺎ ،وﰻ ﺣﺰب ﲟﺎ ﳞﻢ ﻓﺮﺣﻮن.
] [٩وﻫﻮ ا ي و ﺪ ﺑﻪ ﺳﯿﺪ اﳌﺮﺳﻠﲔ ﺻﻠﻮات ﷲ ﻠﯿﻪ – وﻫﻮ اﻟﺼﺎدق اﳌﺼﺪوق – ﺣ ﺚ ﻗﺎل:
»ﺳﺘﻔﱰق ﻧﯿﻔﺎ وﺳﺒﻌﲔ ﻓﺮﻗﺔ ،اﻟﻨﺎﺟ ﺔ ﻣﳯﺎ وا ﺪة« ،وﻗﺪ ﰷن ﻣﺎ و ﺪ ٔن ﻜﻮن.
] [١٠وﱂ ٔزل ﰱ ﻋﻨﻔﻮان ﺷﺒﺎﰊ ،ورﯾﻌﺎن ﲻﺮي ﻣ ﺬ راﻫﻘﺖ اﻟﺒﻠﻮغ ﻗ ﻞ ﺑﻠﻮغ اﻟﻌﴩﻦ إﱃ ا ٓن – وﻗﺪ
ٔ ف اﻟﺴﻦ ﲆ اﶆﺴﲔ – ٔﺗﻘﺤﻢ ﳉﺔ ﻫﺬا اﻟﺒﺤﺮ اﻟﻌﻤﯿﻖ ،و ٔﺧﻮض ﲽﺮﺗﻪ ﺧﻮض اﳉﺴﻮر ،ﻻ ﺧﻮض اﳉﺒﺎن
اﳊﺬور ،و ٔﺗﻐﻮل ﰲ ﰻ ﻣﻈﻠﻤﺔ ،و ٔﲥﺠﻢ ﲆ ﰻ ﻣﺸﳫﺔ ،و ٔﻗ ﺤﻢ ﰻ ورﻃﺔ ،و ٔﺗﻔﺤﺺ ﻋﻦ ﻋﻘ ﺪة ﰻ ﻓﺮﻗﺔ.
] [١١و ٔﺳ ﺘﻜﺸﻒ ٔﴎار ﻣﺬﻫﺐ ﰻ ﻃﺎﺋﻔﺔٔ ،ﻣﲒ ﺑﲔ ﳏﻖ وﻣ ﻄﻞ ،وﻣ ﺴﲍ وﻣ ﺘﺪع .ﻻ ٔ ﺎدر ﻃﻨﯿﺎ
إﻻ و ٔﺣﺐ ٔن ٔﻃﻠﻊ ﲆ ﺑﻄﺎﻧﺘﻪ ،وﻻ ﻇﺎﻫﺮ إﻻ و ٔرﯾﺪ ٔن ٔ ﲅ ﺎﺻﻞ ﻇﻬﺎرﺗﻪ.
٣
] [١٢وﻻ ﻓﻠﺴﻔ ﺎ إﻻ و ٔﻗﺼﺪ اﻟﻮﻗﻮف ﲆ ﻛﻨﻪ ﻓﻠﺴﻔ ﻪ ،وﻻ ﻣ ﳫﲈ إﻻ و ٔﺟﳤﺪ ﰱ اﻻٕﻃﻼع ﲆ ﺎﯾﺔ
ﻣﻪ وﳎﺎدﻟﺘﻪ .وﻻ ﺻﻮﻓ ﺎ إﻻ و ٔﺣﺮص ﲆ اﻟﻌﺜﻮر ﲆ ﴎ ﺻﻔﻮﺗﻪ ،وﻻ ﻣ ﻌﺒﺪا إﻻ و ٔ ﺮﺻﺪ ﻣﺎ رﺟﻊ إﻟﯿﻪ
ﺎﺻﻞ ﻋﺒﺎدﺗﻪ .وﻻ زﻧﺪﯾﻘﺎ ﻣﻌﻄﻼ إﻻ و ٔﲡﺴﺲ وراءﻩ ،ﻠﺘ ﻪ ٔﺳﺒﺎب ﺟﺮ ٔﺗﻪ ﰲ ﺗﻌﻄﯿ وزﻧﺪﻗ ﻪ.
] [١٣وﻗﺪ ﰷن اﻟﺘﻌﻄﺶ إﱃ درك ﺣﻘﺎﺋﻖ ا ٔﻣﻮر د ٔﰊ ودﯾﺪاﱐ؛ ﻣﻦ ٔول ٔﻣﺮي ورﯾﻌﺎن ﲻﺮي ﻏﺮﺰة
وﻓﻄﺮة ﻣﻦ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ وﺿﻌﻬﺎ ﰲ ﺟ ﻠﱵ ،ﻻ ﺧ ﯿﺎري وﺣ ﻠﱵ.
] [١٤ﺣﱴ اﳓﻠﺖ ﻋﲏ راﺑﻄﺔ اﻟﺘﻘﻠﯿﺪ ،وا ﻜﴪت ﲇ اﻟﻌﻘﺎﺋﺪ اﳌﻮروﺛﺔ ﲆ ﻗﺮب ﻋﻬﺪ ﺴﻦ اﻟﺼﺒﺎ؛ إذ
ر ٔﯾﺖ ﺻﺒﯿﺎن اﻟﻨﺼﺎرى ﻻ ﻜﻮن ﳍﻢ ﺸﻮء إﻻ ﲆ اﻟﺘﻨﴫ ،وﺿﺒﯿﺎن ا ﳱﻮد ﻻ ﺸﻮء ﳍﻢ إﻻ ﲆ ا ﳤﻮد،
وﺻﺒﯿﺎن اﳌﺴﻠﻤﲔ ﻻ ﺸﻮء ﳍﻢ إﻻ ﲆ اﻻٕﺳﻼم ،وﲰﻌﺖ اﳊﺪﯾﺚ اﳌﺮوي ﻋﻦ رﺳﻮل ﷲ ﷺ ﺣ ﺚ ﻗﺎل:
»ﰻ ﻣﻮﻟﻮد ﯾﻮ ﲆ اﻟﻔﻄﺮة؛ ﻓ ٔﺑﻮاﻩ ﳞﻮداﻧﻪ ،وﯾﻨﴫاﻧﻪ ،وﳝﺠﺴﺎﻧﻪ«.
] [١٥ﻓ ﺤﺮك ﻃﲏ إﱃ ﻃﻠﺐ ﺣﻘ ﻘﺔ اﻟﻔﻄﺮة ا ٔﺻﻠﯿﺔ ،وﺣﻘ ﻘﺔ اﻟﻌﻘﺎﺋﺪ اﻟﻌﺎرﺿﺔ ﺑﺘﻘﻠﯿﺪ اﻟﻮا ﻦ
وا ٔﺳﺘﺎذ ﻦ ،وا ﳣﯿﲒ ﺑﲔ ﻫﺬﻩ اﻟﺘﻘﻠﯿﺪات؛ و ٔواﺋﻠﻬﺎ اﻟﺘﻠﻘ ﻨﺎت ،وﰲ ﲤﯿﲒ اﳊﻖ ﻣﳯﺎ ﻋﻦ اﻟﺒﺎﻃﻞ اﺧ ﻼﻓﺎت.
] [١٦ﻓﻘﻠﺖ ﰲ ﻧﻔﴘ ٔوﻻ :إﳕﺎ ﻣﻄﻠﻮﰊ اﻟﻌﲅ ﲝﻘﺎﺋﻖ ا ٔﻣﻮر ،ﻓﻼ ﺑﺪ ﻣﻦ ﻃﻠﺐ ﺣﻘ ﻘﺔ اﻟﻌﲅ ﻣﺎ ﱔ؟
] [١٧ﻓﻈﻬﺮ ﱄ ٔن اﻟﻌﲅ اﻟﯿﻘ ﲏ :ﻫﻮ ا ي ﯾﻨﻜﺸﻒ ﻓ ﻪ اﳌﻌﻠﻮم ا ﻜﺸﺎﻓﺎ ﻻ ﯾﺒﻘﻰ ﻣﻌﻪ رﯾﺐ ،وﻻ ﯾﻘﺎرﻧﻪ
إﻣﲀن اﻟﻐﻠﻂ واﻟﻮﱒ ،وﻻ ﯾ ﺴﻊ اﻟﻘﻠﺐ ﻟﺘﻘﺮﺮ ذ .
] [١٨ﺑﻞ ا ٔﻣﺎن ﻣﻦ اﳋﻄ ٔ :ﯾ ﻐﻲ ٔن ﻜﻮن ﻣﻘﺎر ﻠﯿﻘﲔ ﻣﻘﺎرﻧﺔ ﻟﻮ ﲢﺪى ٕﻇﻬﺎر ﺑﻄﻼﻧﻪ ﻣ ﻼ ﻣﻦ ﯾﻘﻠﺐ
اﳊﺠﺮ ذﻫﺒﺎ واﻟﻌﴡ ﺛﻌﺒﺎ ...ﱂ ﯾﻮرث ذ ﺷﲀ وٕاﻣﲀ .
] [١٩ﻓﺎٕﱐ إذا ﻠﻤﺖ ٔن اﻟﻌﴩة ٔﻛﱶ ﻣﻦ اﻟﺜﻼﺛﺔ؛ ﻓﻠﻮ ﻗﺎل ﱄ ﻗﺎﺋﻞ» :ﻻ؛ ﺑﻞ اﻟﺜﻼﺛﺔ ٔﻛﱶ ﻣﻦ اﻟﻌﴩة؛
ﺑﺪﻟﯿﻞ ٔﱐ ٔﻗﻠﺐ ﻫﺬﻩ اﻟﻌﺼﺎ ﺛﻌﺒﺎ « ،وﻗﻠﳢﺎ ،وﺷﺎﻫﺪت ذ ﻣ ﻪ...ﱂ ٔﺷﻚ ﺴ ﻪ ﰲ ﻣﻌﺮﻓﱵ ،وﱂ ﳛﺼﻞ ﱄ
ﻣ ﻪ إﻻ اﻟﺘﻌﺠﺐ ﻣﻦ ﯿﻔ ﺔ ﻗﺪرﺗﻪ ﻠﯿﻪ ،ﻓ ٔﻣﺎ اﻟﺸﻚ ﻓ ﻠﻤﺘﻪ...ﻓﻼ.
] [٢٠ﰒ ﻠﻤﺖ ٔن ﰻ ﻣﺎ ﻻ ٔ ﻠﻤﻪ ﲆ ﻫﺬا اﻟﻮ ﻪ ،وﻻ ٔﺗﯿﻘ ﻪ ﻫﺬا اﻟﻨﻮع ﻣﻦ اﻟﯿﻘﲔ...ﻓﻬﻮ ﲅ ﻻ ﺛﻘﺔ ﺑﻪ،
وﻻ ٔﻣﺎن ﻣﻌﻪ .وﰻ ﲅ ﻻ ٔﻣﺎن ﻣﻌﻪ...ﻓﻠ ﺲ ﺑﻌﲅ ﯾﻘ ﲏ.
٤
]اﻟﻘﻮل ﰲ ﻣﺪا ﻞ اﻟﺴﻔﺴﻄﺔ وﲧﺪ اﻟﻌﲅ[
] [٢١ﰒ ﻓ ﺸﺖ ﻋﻦ ﻠﻮﱊ ،ﻓﻮ ﺪت ﻧﻔﴘ ﺎﻃ ﻋﻦ ﲅ ﻣﻮﺻﻮف ﲠﺬا اﻟﺼﻔﺔ إﻻ ﰱ اﳊﺴﯿﺎت
واﻟﴬور ت.
] [٢٢ﻓﻘﻠﺖ :ا ٓن ﺑﻌﺪ ﺣﺼﻮل اﻟﯿ ٔس ﻻ ﻣﻄﻤﻊ ﰱ ا ٕﻻﻗ ﺒﺎس ﻠﻤﺸ ت إﻻ ﻣﻦ اﳉﻠﯿﺎت؛ وﱔ اﳊﺴﯿﺎت
واﻟﴬور ت ،ﻓﻼ ﺑﺪ ﻣﻦ إﺣﲀ ﺎ ٔوﻻ؛ ٔﺗﺒﲔ ٔن ﺛﻘﱵ ﶈﺴﻮﺳﺎت ،و ٔﻣﺎﱐ ﻣﻦ اﻟﻐﻠﻂ ﰱ
اﻟﴬور تٔ ...ﻫﻮ ﻣﻦ ﺲ ٔﻣﺎﱐ ا ي ﰷن ﻣﻦ ﻗ ﻞ ﰱ اﻟﺘﻘﻠﯿﺪات ،وﻣﻦ ﺲ ٔﻣﺎن ٔﻛﱶ اﳋﻠﻖ ﰱ
اﻟﻨﻈﺮ تٔ ،م ﻫﻮ ٔﻣﺎن ﳏﻘﻖ ﻻ ﻏﻮر ﻓ ﻪ ،وﻻ ﺎﺋ ؟
] [٢٣ﻓ ٔﻗ ﻠﺖ ﲜﺪ ﺑﻠﯿﻎ ٔﺗ ٔﻣﻞ ﰱ اﶈﺴﻮﺳﺎت واﻟﴬور ت ،و ٔﻧﻈﺮ :ﻫﻞ ﳝﻜ ﲏ ٔن ٔﺷﻜﻚ ﻧﻔﴘ ﻓﳱﺎ؟
] [٢٤ﻓﺎ ﳤ ﻰ ﰊ ﻃﻮل اﻟ ﺸﻜ ﻚ إﱃ ٔن ﱂ ﺴﻤﺢ ﻧﻔﴘ ﺑ ﺴﻠﲓ ا ٔﻣﺎن ﰱ اﶈﺴﻮﺳﺎت ٔﯾﻀﺎ ،و ٔ ﺬ ﯾ ﺴﻊ
اﻟﺸﻚ ﻓﳱﺎ ،وﺗﻘﻮل» :ﻣﻦ ٔ ﻦ اﻟﺜﻘﺔ ﶈﺴﻮﺳﺎت و ٔﻗﻮاﻫﺎ ﺎﺳﺔ اﻟﺒﴫ؛ وﱔ ﺗﻨﻈﺮ إﱃ اﻟﻈﻞ ﻓﱰاﻩ واﻗﻔﺎ ﲑ
ﻣ ﺤﺮك وﲢﲂ ﺑﻨﻔﻲ اﳊﺮﻛﺔ ،ﰒ ﻟﺘﺠﺮﺑﺔ واﳌﺸﺎﻫﺪة ﺑﻌﺪ ﺳﺎ ﺔ ﺗﻌﺮف ٔﻧﻪ ﻣ ﺤﺮك ،و ٔﻧﻪ ﱂ ﯾﺘﺤﺮك دﻓﻌﺔ ﺑﻐﺘﺔ؛ ﺑﻞ
ﲆ اﻟﺘﺪرﱕ ذرة ذرة ،ﺣﱴ ﱂ ﻜﻦ ﺎ وﻗﻮف؟! وﺗﻨﻈﺮ إﱃ اﻟﻜﻮا ﺐ ﻓﱰاﻩ ﺻﻐﲑا ﰲ ﻣﻘﺪار دﯾﻨﺎر ،ﰒ
ا ٔد اﻟﻬﻨﺪﺳﯿﺔ ﺗﺪل ﲆ ٔﻧﻪ ٔﻛﱪ ﻣﻦ ا ٔرض ﰱ اﳌﻘﺪار؟!«
] [٢٥ﻫﺬا و ٔﻣ ﺎ ﻣﻦ اﶈﺴﻮﺳﺎت ﳛﲂ ﻓﳱﺎ ﺎﰼ اﳊﺲ ﺑ ٔﺣﲀﻣﻪ ،وﻜﺬﺑﻪ ﺎﰼ اﻟﻌﻘﻞ واﻟﺘﺠﺮﺑﺔ ﻜﺬﯾﺒﺎ ﻻ
ﺳ ﻞ إﱃ ﻣﺪاﻓﻌﺘﻪ.
] [٢٦ﻓﻘﻠﺖ» :ﻗﺪ ﺑﻄﻠﺖ اﻟﺜﻘﺔ ﶈﺴﻮﺳﺎت ٔﯾﻀﺎ ،ﻓﻠﻌ ﻻ ﺛﻘﺔ إﻻ ﻟﻌﻘﻠﯿﺎت اﻟﱵ ﱔ ﻣﻦ ا ٔوﻟﯿﺎت؛
ﻛﻘﻮﻟﻨﺎ :اﻟﻌﴩة ٔﻛﱶ ﻣﻦ اﻟﺜﻼﺛﺔ ،واﻟﻨﻔﻲ واﻻٕﺛﺒﺎت ﻻ ﳚﳣﻌﺎن ﰱ اﻟﴚء اﻟﻮا ﺪ ﰲ ﺎ وا ﺪة ،واﻟﴚء
اﻟﻮا ﺪ ﻻ ﻜﻮن ﺎد ﻗﺪﳝﺎ ،ﻣﻮﺟﻮدا ﻣﻌﺪوﻣﺎ ،واﺟ ﺎ ﳏﺎﻻ«.
] [٢٧ﻓﻘﺎﻟﺖ اﶈﺴﻮﺳﺎت» :ﰈ ﺗ ٔﻣﻦ ٔن ﻜﻮن ﺛﻘ ﻚ ﻟﻌﻘﻠﯿﺎت ﻛﺜﻘ ﻚ ﶈﺴﻮﺳﺎت وﻗﺪ ﻛﻨﺖ واﺛﻘﺎ ﰊ،
ﲾﺎء ﺎﰼ اﻟﻌﻘﻞ ﻓﻜﺬﺑﲏ ،وﻟﻮﻻ ﺎﰼ اﻟﻌﻘﻞ...ﻟﻜ ﺖ ﺴ ﳣﺮ ﲆ ﺗﺼﺪﯾﻘﻲ؟!
] [٢٨ﻓﻠﻌﻞ وراء إدراك اﻟﻌﻘﻞ ﺎﻛﲈ ٓﺧﺮ ،إذا ﲡﲆ...ﻛﺬب اﻟﻌﻘﻞ ﰲ ﺣﳬﻪ؛ ﻛﲈ ﲡﲆ ﺎﰼ اﻟﻌﻘﻞ ﻓﻜﺬب
اﳊﺲ ﰲ ﺣﳬﻪ ،و ﺪم ﲡﲇ ذ اﻻٕدراك ﻻ ﯾﺪل ﲆ اﺳﺘ ﺎﻟﺘﻪ!«
٥
] [۲۹ﻓ ﻮﻗﻒ اﻟﻨﻔﺲ ﰱ ﺟﻮاب ذ ﻗﻠﯿﻼ ،و ٔﯾﺪت إﺷﲀﻟﻬﺎ ﳌﻨﺎم ،وﻗﺎﻟﺖٔ » :ﻣﺎ ﺮاك ﺗﻌﺘﻘﺪ ﰱ اﻟﻨﻮم
ٔﻣﻮرا ،وﺗﺘﺨﯿﻞ ٔﺣﻮ ،وﺗﻌﺘﻘﺪ ﻟﻬﺎ ﺛﺒﺎ واﺳﺘﻘﺮارا ،وﻻ ﺸﻚ ﰲ ﺗ اﳊﺎ ﻓﳱﺎ ،ﰒ ﺴ ﻘﻆ ﻓ ﻌﲅ ٔﻧﻪ ﱂ
ﻜﻦ ﶺﯿﻊ ﻣ ﺨﯿﻼﺗﻚ وﻣﻌﺘﻘﺪاﺗﻚ ٔﺻﻞ وﻃﺎﺋﻞ؟! ﻓﲅ ﺗ ٔﻣﻦ ٔن ﻜﻮن ﲨﯿﻊ ﻣﺎ ﺗﻌﺘﻘﺪﻩ ﰲ ﯾﻘﻈﺘﻚ ﲝﺲ ٔو
ﻋﻘﻞ ﻫﻮ ﺣﻖ ﻻٕﺿﺎﻓﺔ إﱃ ﺎﻟﺘﻚ اﻟﱵ ٔﻧﺖ ﻓﳱﺎ؟
] [٣٠ﻟﻜﻦ ﳝﻜﻦ ٔن ﺗﻄﺮ ٔ ﻠﯿﻚ ﺎ ﻜﻮن ﺴ ﳤﺎ إﱃ ﯾﻘﻈﺘﻚ ﻛ ﺴﺒﺔ ﯾﻘﻈﺘﻚ إﱃ ﻣ ﺎﻣﻚ ،وﻜﻮن
ﯾﻘﻈﺘﻚ ﻧﻮﻣﺎ ﻻٕﺿﺎﻓﺔ ٕا ﳱﺎ؛ ﻓﺎٕذا وردت ﺗ اﳊﺎ ...ﺗﯿﻘ ﺖ ٔن ﲨﯿﻊ ﻣﺎ ﺗﻮﳘﺖ ﺑﻌﻘ ﺧ ﺎﻻت ﻻ ﺎﺻﻞ ﻟﻬﺎ.
] [٣١وﻟﻌﻞ ﺗ اﳊﺎ ﻣﺎ ﯾﺪﻋﳱﺎ اﻟﺼﻮﻓ ﺔ ٔﳖﺎ ﺎ ﳤﻢ؛ إذ ﺰﲻﻮن ٔﳖﻢ ﺸﺎﻫﺪون ﰲ ٔﺣﻮاﳍﻢ اﻟﱵ ﳍﻢ إذا
ﺎﺻﻮا ﰲ ٔﻧﻔﺴﻬﻢ ،و ﺎﺑﻮا ﻋﻦ ﺣﻮاﺳﻬﻢ ٔﺣﻮ ﻻ ﺗﻮاﻓﻖ ﻫﺬﻩ اﳌﻌﻘﻮﻻت.
] [٣٢وﻟﻌﻞ ﺗ اﳊﺎ ﱔ اﳌﻮت؛ إذ ﻗﺎل رﺳﻮل ﷲ ﷺ" :اﻟﻨﺎس ﻧﯿﺎم ،ﻓﺎٕذا ﻣﺎﺗﻮا...اﻧ ﳢﻮا"«.
] [٣٣ﻓﻠﻌﻞ اﳊﯿﺎة ا ﻧﯿﺎ ﻧﻮم ﻻٕﺿﺎﻓﺔ إﱃ ا ٓﺧﺮة ،ﻓﺎٕذا ﻣﺎت...ﻇﻬﺮت ا ٔﺷﯿﺎء ﲆ ﻼف ﻣﺎ ﺸﺎﻫﺪﻩ
ا ٓن ،وﯾﻘﺎل ﻋﻨﺪ ذ " :ﻓﻜﺸﻔ ﺎ ﻋﻨﻚ ﻏﻄﺎءك ﻓ ﴫك اﻟﯿﻮم ﺪﯾﺪا"«
ﻼ ﺎ ﻓﲅ ﯾﺘ ﴪ؛ إذ ﱂ ﻜﻦ ] [٣٤ﻓﻠﲈ ﺧﻄﺮت ﱄ ﻫﺬﻩ اﳋﻮاﻃﺮ ،واﻧﻘﺪﺣﺖ ﰱ اﻟﻨﻔﺲ ...ﺎوﻟﺖ
دﻓﻌﻪ إﻻ ﺑﺪﻟﯿﻞ ،وﱂ ﻜﻦ ﻧﺼﺐ دﻟﯿﻞ إﻻ ﻣﻦ ﺮﯿﺐ اﻟﻌﻠﻮم ا ٔوﻟﯿﺔ ،ﻓﺎٕذا ﱂ ﻜﻦ ﻣﺴﻠﻤﺔ...ﱂ ﳝﻜﻦ ﺮﺗ ﺐ
ا ﻟﯿﻞ.
] [٣٥ﻓ ٔﻋﻀﻞ ﻫﺬا ا اء ،ودام ﻗﺮﯾﺒﺎ ﻣﻦ ﺷﻬﺮﻦ ٔ ،ﻓﳱﲈ ﲆ ﻣﺬﻫﺐ اﻟﺴﻔﺴﻄﺔ ﲝﲂ اﳊﺎل ،ﻻ ﲝﲂ
اﻟﻨﻄﻖ واﳌﻘﺎل ،ﺣﱴ ﺷﻔﻰ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﻣﻦ ذ اﳌﺮض واﻻٕﻋﺘﻼل و ﺎدت اﻟﻨﻔﺲ إﱃ اﻟﺼ ﺔ واﻻٕﻋﺘﺪال،
ورﺟﻌﺖ اﻟﴬور ت اﻟﻌﻘﻠﯿﺔ ﻣﻘ ﻮ ﻣﻮﺛﻮﻗﺎ ﲠﺎ ﲆ ٔﻣﻦ وﯾﻘﲔ.
] [٣٦وﱂ ﻜﻦ ذ ﺑﻨﻈﻢ دﻟﯿﻞ و ﺮﺗ ﺐ م ،ﺑﻞ ﺑﻨﻮر ﻗﺬﻓﻪ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﰱ اﻟﺼﺪر؛ وذ اﻟﻨﻮر ﻫﻮ
ﻣﻔ ﺎح ٔﻛﱶ اﳌﻌﺎرف ،ﳁﻦ ﻇﻦ ٔن اﻟﻜﺸﻒ ﻣﻮﻗﻮف ﲆ ا ٔد اﶈﺮرة...ﻓﻘﺪ ﺿﯿﻖ رﲪﺔ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ اﻟﻮاﺳﻌﺔ.
] [٣٧وﳌﺎ ﺳﺌﻞ رﺳﻮل ﷲ ﷺ ﻋﻦ )اﻟﴩح( وﻣﻌﻨﺎﻩ ﰲ ﻗﻮ ﺗﻌﺎﱃ﴿ :ﳁﻦ ﺮد ﷲ ٔن ﳞﺪﯾﻪ ﴩح
ﺻﺪرﻩ ﻟ ٕﻼﺳﻼم﴾...ﻗﺎل» :ﻫﻮ ﻧﻮر ﯾﻘﺬﻓﻪ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﰱ اﻟﻘﻠﺐ ،ﻓ ﴩح اﻟﺼﺪر« ،ﻓﻘ ﻞ» :وﻣﺎ ﻼﻣ ﻪ؟«
ﻗﺎل» :اﻟﺘ ﺎﰲ ﻋﻦ دار اﻟﻐﺮور ،وا ٕﻻ ﺑﺔ إﱃ دار اﳋﻠﻮد«.
] [٣٨وﻫﻮ اﻟﻨﻮر ا ي ﻗﺎل ﷺ ﻓ ﻪ» :إن ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﻠﻖ اﳋﻠﻖ ﰲ ﻇﻠﻤﺔ ،ﰒ رش ﻠﳱﻢ ﻣﻦ ﻧﻮرﻩ«.
٦
] [٣٩ﳁﻦ ذ اﻟﻨﻮر ﯾ ﻐﻲ ٔن ﯾﻄﻠﺐ اﻟﻜﺸﻒ ،وذ اﻟﻨﻮر ﯾ ﺠﺲ ﻣﻦ اﳉﻮد اﻻٕﻟﻬ ﻲ ﰲ ﺑﻌﺾ
ا ٔ ﺎﯾﲔ ،وﳚﺐ اﻟﱰﺻﺪ ،ﻛﲈ ﻗﺎل ﷺ» :إن ﻟﺮﲂ ﰲ ٔ م دﻫﺮﰼ ﻧﻔ ﺎتٔ ،ﻻ ﻓ ﻌﺮﺿﻮا ﻟﻬﺎ«.
] [٤٠واﳌﻘﺼﻮد ﻣﻦ ﻫﺬﻩ اﳊﲀﯾﺔٔ :ن ﺗﻌﲅ ﻛﲈل اﳉﺪ ﰱ اﻟﻄﻠﺐ ،ﺣ ﺚ ا ﳤ ﻰ إﱃ ﻃﻠﺐ ﻣﺎ ﻻ ﯾﻄﻠﺐ،
ﻓﺎٕن ا ٔوﻟﯿﺎت ﻟ ﺴﺖ ﻣﻄﻠﻮﺑﺔ؛ ﻓﺎٕﳖﺎ ﺎﴐة ،واﳊﺎﴐ إذا ﻃﻠﺐ...ﻓﻘﺪ واﺧ ﻔﻰ ،وﻣﻦ ﻃﻠﺐ ﻣﺎ ﻻ ﯾﻄﻠﺐ...ﻓﻼ
ﳤﻢ ﻟﺘﻘﺼﲑ ﰲ ﻃﻠﺐ ﻣﺎ ﯾﻄﻠﺐ.
]اﻟﻘﻮل ﰲ ٔﺻﻨﺎف اﻟﻄﺎﻟﺒﲔ[
] [٤١وﳌﺎ ﻛﻔﺎﱐ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﻣﺆوﻧﺔ ﻫﺬا اﳌﺮض ﺑﻔﻀ وﺳﻌﺔ ﺟﻮدﻩ...اﳓﴫت ٔﺻﻨﺎف اﻟﻄﺎﻟﺒﲔ ﻋﻨﺪي ﰲ
ٔرﺑﻊ ﻓﺮق:
] [٤٢اﳌﺘﳫﻤﻮن :وﱒ ﯾﺪﻋﻮن ٔﳖﻢ ٔﻫﻞ اﻟﺮ ٔي واﻟﻨﻈﺮ
] [٤٣واﻟﺒﺎﻃﻨﯿﺔ :وﱒ ﺰﲻﻮن ٔﳖﻢ ٔﲱﺎب اﻟﺘﻌﻠﲓ ،وا ﺼﻮﺻﻮن ٕﻻﻗ ﺒﺎس ﻣﻦ اﻻٕﻣﺎم اﳌﻌﺼﻮم.
] [٤٤واﻟﻔﻼﺳﻔﺔ :وﱒ ﺰﲻﻮن ٔﳖﻢ ٔﻫﻞ اﳌﻨﻄﻖ واﻟﱪﻫﺎن.
] [٤٥واﻟﺼﻮﻓ ﺔ :وﱒ ﯾﺪﻋﻮن ٔﳖﻢ ﺧﻮاص ﺣﴬة اﻟﺮﺑﻮﺑﯿﺔ ،و ٔﻫﻞ اﳌﺸﺎﻫﺪة واﳌﲀﺷﻔﺔ.
] [٤٦ﻓﻘﻠﺖ ﰲ ﻧﻔﴘ :اﳊﻖ ﻻ ﯾﻌﺪو ﻫﺬﻩ ا ٔﺻﻨﺎف ا ٔرﺑﻌﺔ؛ ﻓﻬﺆﻻء ﱒ اﻟﺴﺎﻟﻜﻮن ﺳﺒﻞ ﻃﻠﺐ اﳊﻖ،
ﻓﺎٕن ﺷﺬ اﳊﻖ ﻋﳯﻢ...ﻓﻼ ﯾﺒﻘﻰ ﰲ درك اﳊﻖ ﻣﻄﻤﻊ؛ إذ ﻻ ﻣﻄﻤﻊ ﰱ اﻟﺮﺟﻮع إﱃ اﻟﺘﻘﻠﯿﺪ ﺑﻌﺪ ﻣﻔﺎرﻗ ﻪ .إذ ﻣﻦ
ﴍط اﳌﻘ ٔ :ﻻ ﯾﻌﲅ ٔﻧﻪ ﻣﻘ ،ﻓﺎٕذا ﲅ ذ ...ا ﻜﴪت ز ﺎ ﺔ ﺗﻘﻠﯿﺪﻩ ،وﻫﻮ ﺷﻌﺐ ﻻ ﺮ ٔب ،وﺷﻌﺚ ﻻ ﯾﲅ
ﻟﺘﻠﻔ ﻖ واﻟﺘ ٔﻟﯿﻒ ،إﻻ ٔن ﯾﺬاب ﻟﻨﺎر ،و ﺴﺘ ٔﻧﻒ ﺻﻨﻌﺔ ٔﺧﺮى ﻣﺴﺘ ﺪة.
] [٤٧ﻓﺎﺑﺘﺪرت ﻟﺴﻠﻮك ﻫﺬﻩ اﻟﻄﺮق ،واﺳﺘﻘﺼﺎء ﻣﺎ ﻋﻨﺪ ﻫﺬﻩ اﻟﻔﺮق؛ ﻣ ﺘﺪﺋﺎ ﺑﻌﲅ اﻟ م ،وﻣ ﻨﯿﺎ ﺑﻄﺮﯾﻖ
اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ ،وﻣ ﻠﺜﺎ ﺑﺘﻌﻠ ت اﻟﺒﺎﻃﻨﯿﺔ ،وﻣﺮﺑﻌﺎ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻟﺼﻮﻓ ﺔ.
]اﻟﻘﻮل ﰲ ﺑﯿﺎن ﲅ اﻟ م و ﺎﺻ [
] [٤٨ﰒ إﱐ اﺑﺘﺪ ٔت ﺑﻌﲅ اﻟ م ،ﲿﺼﻠﺘﻪ و ﻠﻘ ﻪ ،وﻃﺎﻟﻌﺖ ﻛﺘﺐ اﶈﻘﻘﲔ ﻣﳯﻢ ،وﺻﻨﻔﺖ ﻓ ﻪ ﻣﺎ ٔردت
ٔن ٔﺻﻨﻒ ،ﻓﺼﺎدﻓ ﻪ ﻠﲈ واﻓ ﺎ ﲟﻘﺼﻮدﻩ ﲑ واف ﲟﻘﺼﻮدي .وٕاﳕﺎ ﻣﻘﺼﻮدﻩ :ﺣﻔﻆ ﻋﻘ ﺪة ٔﻫﻞ اﻟﺴﻨﺔ ﲆ
ٔﻫﻞ اﻟﺴﻨﺔ ،وﺣﺮاﺳﳤﺎ ﻋﻦ ﺸﻮﺶ ٔﻫﻞ اﻟﺒﺪ ﺔ.
٧
] [٤٩ﻓﻘﺪ ٔﻟﻘﻰ ﷲ ﺳﺒ ﺎﻧﻪ ﺗﻌﺎﱃ إﱃ ﻋﺒﺎدﻩ ﲆ ﻟﺴﺎن رﺳﻮ ﻋﻘ ﺪة ﱔ اﳊﻖ ﲆ ﻣﺎ ﻓ ﻪ ﺻﻼح د ﳯﻢ
ودﻧﯿﺎﱒ ،ﻛﲈ ﻧﻄﻖ ﲟﻔﺮﻗﺎﺗﻪ اﻟﻘﺮ ٓن وا ٔﺧ ﺎر ،ﰒ ٔﻟﻘﻰ اﻟﺸﯿﻄﺎن ﰲ وﺳﺎوس اﳌﺒﺘﺪ ﺔ ٔﻣﻮرا ﳐﺎﻟﻔﺔ ﻠﺴﻨﺔ ،ﻓﻠﻬﺠﻮا
ﲠﺎ ،وﰷدوا ﺸﻮﺷﻮن ﻋﻘ ﺪة اﳊﻖ ﲆ ٔﻫﻠﻬﺎ.
] [٥٠ﻓ ٔ ﺸ ٔ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﻃﺎﺋﻔﺔ اﳌﺘﳫﻤﲔ ،وﺣﺮك دواﻋﳱﻢ ﻟﻨﴫة اﻟﺴﻨﺔ م ﻣﺮﺗﺐ ،ﻜﺸﻒ ﻋﻦ
ﺗﻠﺒ ﺴﺎت ٔﻫﻞ اﻟﺒﺪع اﶈﺪﺛﺔ ﲆ ﻼف اﻟﺴﻨﺔ اﳌ ٔﺛﻮرة ،ﳁﻨﻪ ﺸ ٔ ﲅ اﻟ م و ٔﻫ ،ﻓﻠﻘﺪ ﻗﺎم ﻃﺎﺋﻔﺔ ﻣﳯﻢ ﲟﺎ
ﻧﺪﲠﻢ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ،ﻓ ٔﺣﺴﻨﻮا ا ب ﻋﻦ اﻟﺴﻨﺔ ،واﻟﻨﻀﺎل ﻋﻦ اﻟﻌﻘ ﺪة اﳌﺘﻠﻘﺎة ﻟﻘ ﻮل ﻣﻦ اﻟﻨﺒﻮة ،واﻟﺘﻐﺒﲑ ﰲ
و ﻪ ﻣﺎ ٔ ﺪث ﻣﻦ اﻟﺒﺪ ﺔ.
] [٥١وﻟﻜﳯﻢ اﻋﳣﺪوا ﰲ ذ ﲆ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺴﻠﻤﻮﳖﺎ ﻣﻦ ﺧﺼﻮ ﻢ ،اﺿﻄﺮﱒ إﱃ ﺴﻠﳰﻬﺎ :إﻣﺎ اﻟﺘﻘﻠﯿﺪٔ ،و
إﺟﲈع ا ٔﻣﺔٔ ،و ﳎﺮد اﻟﻘ ﻮل ﻣﻦ اﻟﻘﺮ ٓن وا ٔﺧ ﺎر.
] [٥٢وﰷن ٔﻛﱶ ﺧﻮﺿﻬﻢ ﰱ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣ ﺎﻗﻀﺎت اﳋﺼﻮم ،وﻣﺆا ﺬﲥﻢ ﺑﻠﻮازم ﻣﺴﻠﲈﲥﻢ ،وﻫﺬا ﻗﻠﯿﻞ اﻟﻨﻔﻊ
ﰲ ﺣﻖ ﻣﻦ ﻻ ﺴﲅ ﺳﻮى اﻟﴬور ت ﺷ ﺎ ٔﺻﻼ ،ﻓﲅ ﻜﻦ اﻟ م ﰲ ﺣﻘﻲ ﰷﻓ ﺎ ،وﻻ اﰄ ا ي ﻛﻨﺖ
ٔﺷﻜﻮﻩ ﺷﺎﻓ ﺎ.
] [٥٣ﻧﻌﻢ؛ ﳌﺎ ﺸ ٔت ﺻﻨﻌﺔ اﻟ م ،وﻛﱶ اﳋﻮض ﻓ ﻪ ،وﻃﺎﻟﺖ اﳌﺪة ...ﺸﻮف اﳌﺘﳫﻤﻮن إﱃ ﳏﺎو
ا ب ﻋﻦ اﻟﺴﻨﺔ ﻟﺒﺤﺚ ﻋﻦ ﺣﻘﺎﺋﻖ ا ٔﻣﻮر ،و ﺎﺿﻮا ﰱ اﻟﺒﺤﺚ ﻋﻦ اﳉﻮاﻫﺮ وا ٔﻋﺮاض و ٔﺣﲀ ﺎ؛ وﻟﻜﻦ ﳌﺎ
ﱂ ﻜﻦ ذ ﻣﻘﺼﻮد ﻠﻤﻬﻢ...ﱂ ﯾﺒﻠﻎ ﻢ ﻓ ﻪ اﻟﻐﺎﯾﺔ اﻟﻘﺼﻮى ،ﻓﲅ ﳛﺼﻞ ﻣ ﻪ ﻣﺎ ﳝﺤﻖ ﻟﳫﯿﺔ ﻇﻠﲈت اﳊﲑة
ﰱ اﺧ ﻼﻓﺎت اﳋﻠﻖ.
] [٥٤وﻻ ٔﺑﻌﺪ ٔن ﻜﻮن ﻗﺪ ﺣﺼﻞ ذ ﻟﻐﲑي ،ﺑﻞ ﻟﺴﺖ ٔﺷﻚ ﰲ ﺣﺼﻮل ذ ﻟﻄﺎﺋﻔﺔ ،وﻟﻜﻦ ﺣﺼﻮﻻ
ﻣﺸﻮ ﻟﺘﻘﻠﯿﺪ ﰲ ﺑﻌﺾ ا ٔﻣﻮر اﻟﱵ ﻟ ﺴﺖ ﻣﻦ ا ٔوﻟﯿﺎت ،واﻟﻐﺮض ا ٓن ﺣﲀﯾﺔ ﺎﱄ ،ﻻ ا ٕﻻ ﲀر ﲆ ﻣﻦ
اﺳ ﺸﻔﻰ ﺑﻪ؛ ﻓﺎٕن ٔودﯾﺔ اﻟﺸﻔﺎء ﲣﺘﻠﻒ ﺧ ﻼف ا اء ،وﰼ ﻣﻦ دواء ﯾ ﻔﻊ ﺑﻪ ﻣﺮﯾﺾ و ﺴﺘﴬ ﺑﻪ ٓﺧﺮ!
٨
]اﻟﻘﻮل ﰱ ﺎﺻﻞ اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ[
]وﻣﺎ ﯾﺬم ﻣﳯﺎ وﻣﺎ ﻻ ﯾﺬم ،وﻣﺎ ﻜﻔﺮ ﻓ ﻪ ﻗﺎﺋ وﻣﺎ ﻻ ﻜﻔﺮ ،وﻟﻜﻦ ﯾﺒﺪع ﻓ ﻪ ،وﺑﯿﺎن ﻣﻞ ﴎﻗﻮﻩ ﻣﻦ م ٔﻫﻞ اﳊﻖ وﻣﺰﺟﻮﻩ ﻢ
ﻟﱰوﱕ ﻃﻠﻬﻢ ﰲ درج ذ ،وﯿﻔ ﺔ ﺣﺼﻮل ﻧﻔﺮة اﻟﻨﻔﻮس ﻣﻦ ذ اﳊﻖ ،وﯿﻔ ﺔ اﺳﺘ ﻼص ﴏاف اﳊﻘﺎﺋﻖ اﳊﻖ اﳋﺎﻟﺺ ﻣﻦ اﻟﺰﯾﻒ
ﻢ[ وا ﳢﺮج ﻣﻦ ﲨ
] [٥٥ﰒ إﱐ اﺑﺘﺪ ٔت ﺑﻌﺪ اﻟﻔﺮاغ ﻣﻦ ﲅ اﻟ م ﺑﻌﲅ اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ ،و ﻠﻤﺖ ﯾﻘ ﻨﺎٔ :ﻧﻪ ﻻ ﯾﻘﻒ ﲆ ﻓﺴﺎد ﻧﻮع
ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻮم ﻣﻦ ﻻ ﯾﻘﻒ ﲆ ﻣ ﳤ ﻰ ذ اﻟﻌﲅ؛ ﺣﱴ ﺴﺎوي ٔ ﻠﻤﻬﻢ ﰲ ٔﺻﻞ ذ اﻟﻌﲅ ،ﰒ ﺰﯾﺪ ﻠﯿﻪ وﳚﺎوز
درﺟ ﻪ ،ﻓ ﻄﻠﻊ ﲆ ﻣﺎ ﱂ ﯾﻄﻠﻊ ﻠﯿﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻌﲅ ﻣﻦ ﻏﻮر و ﺎﺋ ،ﻓﺎٕذ ذاك ﳝﻜﻦ ٔن ﻜﻮن ﻣﺎ ﯾﺪﻋﯿﻪ ﻣﻦ
ﻓﺴﺎدﻩ ﺣﻘﺎ.
] [٥٦وﱂ ٔر ٔ ﺪا ﻣﻦ ﻠﲈء اﻻٕﺳﻼم ﴏف ﻋﻨﺎن ﻋﻨﺎﯾﺘﻪ وﳘﺘﻪ إﱃ ذ ،وﱂ ﻜﻦ ﰲ ﻛﺘﺐ اﳌﺘﳫﻤﲔ ﻣﻦ
ﻢ ﺣ ﺚ اﺷﺘﻐﻠﻮا ﻟﺮد ﻠﳱﻢ إﻻ ﳇﲈت ﻣﻌﺪودة ﻣ ﺪدة ﻇﺎﻫﺮة اﻟﺘﻨﺎﻗﺾ واﻟﻔﺴﺎد ،ﻻ ﯾﻈﻦ ا ٕﻻ ﱰار ﲠﺎ
ﻟﻐﺎﻓﻞ ﺎﱊ ،ﻓﻀﻼ ﲻﻦ ﯾﺪﻋﻲ دﻗﺎﺋﻖ اﻟﻌﻠﻮم.
] [٥٧ﻓﻌﻠﻤﺖ ٔن رد ﻫﺬا اﳌﺬﻫﺐ ﻗ ﻞ ﻓﻬﻤﻪ واﻻٕﻃﻼع ﲆ ﻛﳯﻪ رﱊ ﰲ ﻋﲈﯾﺔ.
] [٥٨ﻓﺸﻤﺮت ﻋﻦ ﺷﺎق اﳉﺪ ﰲ ﲢﺼﯿﻞ ذ اﻟﻌﲅ ﻣﻦ اﻟﻜ ﺐ ﲟﺠﺮد اﳌﻄﺎﻟﻌﺔ ﻣﻦ ﲑ اﺳﺘﻌﺎﻧﺔ ﺑ ٔﺳﺘﺎذ
وﻣﻌﲅ ،و ٔﻗ ﻠﺖ ﲆ ذ ﰲ ٔوﻗﺎت ﻓﺮاﻏﻲ ﻣﻦ اﻟﺘﺪرﺲ واﻟﺘﺼﻨﯿﻒ ﰱ اﻟﻌﻠﻮم اﻟﴩﻋﯿﺔ و ٔ ﳑﻨﻮ ﻟﺘﺪرﺲ
واﻻٕﻓﺎدة ﻟﺜﻼث ﻣﺎﺋﺔ ﻧﻔﺮ ﻣﻦ اﻟﻄﻠﺒﺔ ﺑﺒﻐﺪاد.
] [٥٩ﻓ ٔﻃﻠﻌﲏ ﷲ ﺳﺒ ﺎﻧﻪ وﺗﻌﺎﱃ ﲟﺠﺮد اﳌﻄﺎﻟﻌﺔ ﰲ ﻫﺬﻩ ا ٔوﻗﺎت ا ﺘﻠﺴﺔ ﲆ ﻣ ﳤ ﻰ ﻠﻮ ﻢ ﰲ ٔﻗﻞ
ﻣﻦ ﺳﻨ ﲔ ،ﰒ ﱂ ٔزل ٔواﻇﺐ ﲆ اﻟﺘﻔﻜﺮ ﻓ ﻪ ﺑﻌﺪ ﻓﻬﻤﻪ ﻗﺮﯾﺒﺎ ﻣﻦ ﺳﻨﺔ ٔ ﺎودﻩ و ٔرددﻩ ،ﺣﱴ اﻃﻠﻌﺖ ﲆ ﻣﺎ
ﻓ ﻪ ﻣﻦ ﺪاع وﺗﻠﺒ ﺲ ،وﲢﻘ ﻖ وﲣﯿﯿﻞ ،اﻃﻼ ﺎ ﱂ ٔﺷﻚ ﻓ ﻪ.
] [٦٠ﻓﺎﲰﻊ ا ٓن ﺣﲀﯾﺔ ﻣﺬﻫﳢﻢ و ﺎﺻﻞ ﻠﻮ ﻢ :ﻓﺎٕﱐ ر ٔ ﳤﻢ ٔﺻﻨﺎﻓﺎ ،ور ٔﯾﺖ ﻠﻮ ﻢ ٔﻗﺴﺎﻣﺎ ،وﱒ ﲆ
ﻛﱶة ٔﺻﻨﺎﻓﻬﻢ ﺗﻠﺰ ﻢ وﲳﺔ اﻟﻜﻔﺮ واﻻٕﳊﺎد ،وٕان ﰷن ﺑﲔ اﻟﻘﺪﻣﺎء ﻣﳯﻢ وا ٔﻗﺪﻣﲔ وﺑﲔ ا ٔواﺧﺮ ﻣﳯﻢ وا ٔواﺋﻞ
ﺗﻔﺎوت ﻋﻈﲓ ﰱ اﻟﺒﻌﺪ ﻋﻦ اﳊﻖ واﻟﻘﺮب ﻣ ﻪ.
]ﻓﺼﻞ ﰲ ٔﺻﻨﺎﻓﻬﻢ وﴰﻮل ﲰﺔ اﻟﻜﻔﺮ ﰷﻓﳤﻢ[
] [٦١ا ﲅ ٔﳖﻢ ﲆ ﻛﱶة ﻓﺮﻗﻬﻢ ،واﺧ ﻼف ﻣﺬاﻫﳢﻢ ﯾﻨﻘﺴﻤﻮن إﱃ ﺛﻼﺛﺔ ٔﻗﺴﺎم :ا ﻫﺮﯾﻮن ،اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﻮن،
اﻻٕﻟﻬﯿﻮن.
٩
] [٦٢اﻟﺼﻨﻒ ا ٔول :ا ﻫﺮﯾﻮن .وﱒ ﻃﺎﺋﻔﺔ ﻣﻦ ا ٔﻗﺪﻣﲔ ،ﲧﺪوا اﻟﺼﺎﻧﻊ اﳌﺪﺮ اﻟﻌﺎﱂ اﻟﻘﺎدر ،وزﲻﻮا ٔن
اﻟﻌﺎﱂ ﱂ ﺰل ﻣﻮﺟﻮدا ﻛﺬ ﺑﻨﻔﺴﻪ ﻻ ﺑﺼﺎﻧﻊ ،وﱂ ﺰل اﳊﯿﻮان ﻣﻦ ﻧﻄﻔﺔ ،واﻟﻨﻄﻔﺔ ﻣﻦ ﺣ ﻮان ،ﻛﺬ ﰷن
وﻛﺬ ﻜﻮنٔ ،زﻻ و ٔﺑﺪا ،وﻫﺆﻻء ﱒ اﻟﺰ دﻗﺔ.
] [٦٣اﻟﺼﻨﻒ اﻟﺜﺎﱐ :اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﻮن .وﱒ ﻗﻮم ٔﻛﱶوا ﲝﳦﻢ ﻋﻦ ﺎﱂ اﻟﻄﺒﯿﻌﺔ ،وﻋﻦ ﲺﺎﺋﺐ اﳊﯿﻮان واﻟﻨﺒﺎت،
و ٔﻛﱶوا اﳋﻮض ﰲ ﲅ ﴩﱖ ٔﻋﻀﺎء اﳊﯿﻮا ت؛ ﻓﺮ ٔوا ﻓﳱﺎ ﻣﻦ ﲺﺎﺋﺐ ﺻﻨﻊ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ وﺑﺪاﺋﻊ ﺣﳬﺘﻪ ﻣﺎ
اﺿﻄﺮوا ﻣﻌﻪ إﱃ ا ٕﻻ ﱰاف ﺑﻔﺎﻃﺮ ﺣﻜﲓ ،ﻣﻄﻠﻊ ﲆ ﺎ ت ا ٔﻣﻮر وﻣﻘﺎﺻﺪﻫﺎ.
] [٦٤وﻻ ﯾﻄﻠﻊ اﻟ ﴩﱖ وﲺﺎﺋﺐ ﻣ ﺎﻓﻊ ا ٔﻋﻀﺎء ﻣﻄﺎﻟﻊ إﻻ وﳛﺼﻞ ﻫﺬا اﻟﻌﲅ اﻟﴬوري ﻜﲈل ﺗﺪﺑﲑ
اﻟﺒﺎﱐ ﻟﺒ ﺔ اﳊﯿﻮان ،ﻻ ﺳ ﺑ ﺔ ا ٕﻻ ﺴﺎن ،إﻻ ٔن ﻫﺆﻻء ﻟﻜﱶة ﲝﳦﻢ ﻋﻦ اﻟﻄﺒﯿﻌﺔ ﻇﻬﺮ ﻋﻨﺪﱒ ﻻﻋﺘﺪال اﳌﺰاج
ﺗ ٔﺛﲑ ﻋﻈﲓ ﰲ ﻗﻮام ﻗﻮى اﳊﯿﻮان ﺑﻪ ،ﻓﻈﻨﻮا ٔن اﻟﻘﻮة اﻟﻌﺎﻗ ﻣﻦ ا ٕﻻ ﺴﺎن ﺑﻌﺔ ﳌﺰا ﻪ ٔﯾﻀﺎ ،و ٔﳖﺎ ﺗﺒﻄﻞ
ﺑﺒﻄﻼن ﻣﺰا ﻪ ﻓ ﻨﻌﺪم.
] [٦٥ﰒ إذا اﻧﻌﺪم ...ﻓﻼ ﯾﻌﻘﻞ ٕا ﺎدة اﳌﻌﺪوم ﻛﲈ زﲻﻮا ،ﻓﺬﻫﺒﻮا إﱃ ٔن اﻟﻨﻔﺲ ﲤﻮت وﻻ ﺗﻌﻮد؛ ﲾ ﺪوا
ا ٓﺧﺮة ،و ٔ ﻜﺮوا اﳉﻨﺔ واﻟﻨﺎر ،واﳊﴩ واﻟ ﴩ ،واﻟﻘ ﺎﻣﺔ واﳊﺴﺎب ،ﻓﲅ ﯾﺒﻖ ﻋﻨﺪﱒ ﻠﻄﺎ ﺔ ﺛﻮاب ،وﻻ
ﻠﻤﻌﺼﯿﺔ ﻋﻘﺎب ،ﻓﺎﳓﻞ ﻋﳯﻢ اﻠ ﺎم ،واﳖﻤﻜﻮا ﰱ اﻟﺸﻬﻮات اﳖﲈك ا ٔﻧﻌﺎم ،وﻫﺆﻻء ٔﯾﻀﺎ ز دﻗﺔ؛ ٔن ٔﺻﻞ
اﻻٕﳝﺎن ﻫﻮ اﻻٕﳝﺎن واﻟﯿﻮم ا ٓﺧﺮ ،وﻫﺆﻻء ﲧﺪوا اﻟﯿﻮم ا ٓﺧﺮ وٕان ٔﻣ ﻮا ﺗﻌﺎﱃ وﺻﻔﺎﺗﻪ.
] [٦٦اﻟﺼﻨﻒ اﻟﺜﺎﻟﺚ :اﻻٕﻟﻬﯿﻮن .وﱒ اﳌﺘ ٔﺧﺮون ﻣﳯﻢ؛ ﻣ ﻞ ﺳﻘﺮاط وﻫﻮ ٔﺳﺘﺎذ ٔﻓﻼﻃﻮن ،و ٔﻓﻼﻃﻮن
ٔﺳﺘﺎذ ٔرﺳﻄﺎﻃﺎﻟ ﺲ ،و ٔرﺳﻄﺎﻃﺎﻟ ﺲ ﻫﻮ ا ي رﺗﺐ ﳍﻢ اﳌﻨﻄﻖ ،وﻫﺬب اﻟﻌﻠﻮم ،وﲬﺮ ﳍﻢ ﻣﺎ ﱂ ﻜﻦ ﶏﺮا
ﻣﻦ ﻗ ﻞ ،و ٔﻧﻨﻀﺞ ﳍﻢ ﻣﺎ ﰷن ﲾﺎ ﻣﻦ ﻠﻮ ﻢ.
] [٦٧وﱒ ﲜﻤﻠﳤﻢ ردوا ﲆ اﻟﺼﻨﻔﲔ ا ٔوﻟﲔ ﻣﻦ ا ﻫﺮﯾﺔ واﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺔ ،و ٔوردوا ﰱ اﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ ﻓﻀﺎﲘﻬﻢ
ﻣﺎ ٔﻏﻨﻮا ﺑﻪ ﲑﱒ ،وﻛﻔﻰ ﷲ اﳌﺆﻣ ﲔ اﻟﻘ ﺎل ﺑﺘﻘﺎﺗﻠﻬﻢ.
] [٦٨ﰒ رد ٔرﺳﻄﺎﻃﺎﻟ ﺲ ﲆ ٔﻓﻼﻃﻮن وﺳﻘﺮاط وﻣﻦ ﰷن ﻗ ﻣﻦ اﻻٕﻟﻬﯿﲔ ردا ﱂ ﯾﻘﴫ ﻓ ﻪ ،ﺣﱴ إﻧﻪ
ﺗﱪ ٔ ﻣﻦ ﲨﯿﻌﻬﻢ ،إﻻ ٔﻧﻪ اﺳ ﻘﻰ ﻣﻦ رذاﺋﻞ ﻛﻔﺮﱒ وﺑﺪﻋﳤﻢ ﺑﻘﺎ ﱂ ﯾﻮﻓﻖ ﻠﲋوع ﻋﳯﺎ؛ ﻓﻮﺟﺐ ﺑﺬ ﻜﻔﲑﱒ
وﻜﻔﲑ ﻣ ﺒﻌﳱﻢ ﻣﻦ ﻣ ﻔﻠﺴﻔﺔ اﳌﺴﻠﻤﲔ ،ﰷ ﻦ ﺳ ﺎ واﻟﻔﺎراﰊ و ٔﻣ ﺎﳍﲈ.
] [٦٩ﲆ ٔﻧﻪ ﱂ ﯾﻘﻢ ﺑﻨﻘﻞ ﲅ ٔرﺳﻄﺎﻃﺎﻟ ﺲ ٔ ﺪ ﻣﻦ ﻣ ﻔﻠﺴﻔﺔ اﻻٕﺳﻼﻣ ﲔ ﻛﻘ ﺎم ﻫﺬ ﻦ اﻟﺮ ﻠﲔ ،وﻣﺎ ﻧﻘ
ﲑﻫﲈ...ﻟ ﺲ ﻟ ﺲ ﳜﻠﻮ ﻣﻦ ﲣﺒﻂ وﲣﻠﯿﻂ ﯾ ﺸﻮش ﻓ ﻪ ﻗﻠﺐ اﳌﻄﺎﻟﻊ ،ﺣﱴ ﻻ ﯾﻔﻬﻢ ،وﻣﺎ ﻻ ﯾﻔﻬﻢ ...ﯿﻒ ﺮد ٔو
ﯾﻘ ﻞ؟!
] [٧٠وﶍﻮع ﻣﺎ ﰠ ﻋﻨﺪ ﻣﻦ ﻓﻠﺴﻔﺔ ٔرﺳﻄﺎﻃﺎﻟ ﺲ ﲝﺴﺐ ﻧﻘﻞ ﻫﺬ ﻦ اﻟﺮ ﻠﲔ...ﯾﻨﺤﴫ ﰲ ﺛﻼﺛﺔ
ٔﻗﺴﺎم :ﻗﺴﻢ ﳚﺐ اﻟﺘﻜﻔﲑ ﺑﻪ؛ وﻗﺴﻢ ﳚﺐ اﻟﺘﺒﺪﯾﻊ ﺑﻪ؛ وﻗﺴﻢ ﻻ ﳚﺐ ٕا ﲀرﻩ ٔﺻﻼ ،ﻓﻠﻨﻔﺼ .
١٠
]ﰲ ٔﻗﺴﺎم ﻠﻮ ﻢ[
] [٧١ا ﲅٔ :ن ﻠﻮ ﻢ ﻟ ﺴﺒﺔ إﱃ اﻟﻐﺮض ا ي ﻧﻄﻠﺒﻪ ﺳﺘﺔ ٔﻗﺴﺎم :ر ﺿﯿﺔ ،وﻣ ﻄﻘ ﺔ ،وﻃﺒﯿﻌﯿﺔ،
وٕاﻟﻬﯿﺔ ،وﺳﯿﺎﺳﯿﺔ ،و ﻠﻘ ﺔ.
]ٔ [٧٢ﻣﺎ اﻟﺮ ﺿﯿﺔ :ﻓ ﺘﻌﻠﻖ ﺑﻌﲅ اﳊﺴﺎب ،واﻟﻬﻨﺪﺳﺔ ،و ﲅ ﻫﯿﺌﺔ اﻟﻌﺎﱂ ،وﻟ ﺲ ﯾﺘﻌﻠﻖ ﻣﳯﺎ ﳾء ٔﻣﻮر
ا ﯾ ﺔ ﻧﻔ ﺎ وٕاﺛﺒﺎ ؛ ﺑﻞ ﱔ ٔﻣﻮر ﺮﻫﺎﻧﯿﺔ ﻻ ﺳ ﻞ إﱃ ﳎﺎ ﺪﲥﺎ ﺑﻌﺪ ﻓﻬﻤﻬﺎ وﻣﻌﺮﻓﳤﺎ.
] [٧٣وﻗﺪ ﺗﻮ ت ﻣﳯﺎ ٓﻓ ﺎنٕ :ا ﺪاﻫﲈٔ :ن ﻣﻦ ﯾﻨﻈﺮ ﻓﳱﺎ ﻓ ﺘﻌﺠﺐ ﻣﻦ دﻗﺎﺋﻘﻬﺎ وﻣﻦ ﻇﻬﻮر ﺮاﻫﯿﳯﺎ...ﳛﺴﻦ
ﺴ ﺐ ذ اﻋﺘﻘﺎدﻩ ﰱ اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ ،ﻓ ﺤﺴﺐ ٔن ﲨﯿﻊ ﻠﻮ ﻢ ﰱ اﻟﻮﺿﻮح وو ﻗﺔ اﻟﱪﻫﺎن ﻬﺬا اﻟﻌﲅ.
] [٧٤ﰒ ﻜﻮن ﻗﺪ ﲰﻊ ﻣﻦ ﻛﻔﺮﱒ وﺗﻌﻄﯿﻠﻬﻢ وﲥﺎوﳖﻢ ﻟﴩع ﻣﺎ ﺗﺪاوﻟﺘﻪ ا ٔﻟﺴﻦ؛ ﻓ ﻜﻔﺮ ﻟﺘﻘﻠﯿﺪ اﶈﺾ،
وﯾﻘﻮل» :ﻟﻮ ﰷن ا ﻦ ﺣﻘﺎ...ﳌﺎ اﺧ ﻔﻰ ﲆ ﻫﺆﻻء ﻣﻊ ﺗﺪﻗ ﻘﻬﻢ ﰲ ﻫﺬا اﻟﻌﲅ!!«
] [٧٥ﻓﺎٕذا ﻋﺮف ﻟ ﺴﺎﻣﻊ ﻛﻔﺮﱒ وﲧﺪﱒ...اﺳﺘﺪل ﲆ ٔن اﳊﻖ ﻫﻮ اﳉ ﺪ وا ٕﻻ ﲀر ﻦ ،وﰼ ر ٔﯾﺖ
ﳑﻦ ﺿﻞ ﻋﻦ اﳊﻖ ﲠﺬا اﻟﻘﺪر وﻻ ﻣﺴ ﺪ ﺳﻮاﻩ!!
] [٧٦وٕاذا ﻗ ﻞ » :اﳊﺎذق ﰲ ﺻﻨﺎ ﺔ وا ﺪة ﻟ ﺲ ﯾﻠﺰم ٔن ﻜﻮن ﺎذﻗﺎ ﰲ ﰻ ﺻﻨﺎ ﺔ؛ ﻓﻼ ﯾﻠﺰم ٔن
ﻜﻮن اﳊﺎذق ﰱ اﻟﻔﻘﻪ واﻟ م ﺎذﻗﺎ ﰱ اﻟﻄﺐ ،وﻻ ٔن ﻜﻮن اﳉﺎﻫﻞ ﻟﻌﻘﻠﯿﺎت ﺎﻫﻼ ﻟﻨﺤﻮ ،ﺑﻞ ﻟﲁ
ﺻﻨﺎ ﺔ ٔﻫﻞ ﺑﻠﻐﻮا ﻓﳱﺎ رﺗﺒﺔ اﻟﱪا ﺔ واﻟﺴﺒﻖ ،وٕان ﰷن اﶆﻦ واﳉﻬﻞ ﻗﺪ ﯾﻠﺰ ﻢ ﰲ ﲑﻫﺎ؛ ﻓ م ا ٔواﺋﻞ ﰱ
اﻟﺮ ﺿﯿﺎت ﺮﻫﺎﱐ ،وﰱ اﻻٕﻟﻬﯿﺎت ﲣﻤﯿﲏ ،ﻻ ﯾﻌﺮف ذ إﻻ ﻣﻦ ﺟﺮﺑﻪ و ﺎض ﻓ ﻪ«
] [٧٧ﻓﻬﺬا إذا ﻗﺮر ﲆ ﻫﺬا ا ي ٔﳊﺪ ﻟﺘﻘﻠﯿﺪ...ﱂ ﯾﻘﻊ ﻣ ﻪ ﻣﻮﻗﻊ اﻟﻘ ﻮل ،ﺑﻞ ﲢﻤ ﻠﺒﺔ اﻟﻬﻮى وﺷﻬﻮة
اﻟﺒﻄﺎ وﺣﺐ اﻟﺘﲀ ﺲ ﲆ ٔن ﯾﴫ ﲆ ﲢﺴﲔ اﻟﻈﻦ ﲠﻢ ﰱ اﻟﻌﻠﻮم ﳇﻬﺎ.
] [٧٨ﻓﻬﺬﻩ ٓﻓﺔ ﻋﻈﳰﺔ ٔ ﻠﻬﺎ ﳚﺐ زﺟﺮ ﰻ ﻣﻦ ﳜﻮض ﰲ ﺗ اﻟﻌﻠﻮم؛ ﻓﺎٕﳖﺎ وٕان ﱂ ﺗﺘﻌﻠﻖ ﺑ ٔﻣﺮ ا ﻦ،
وﻟﻜﻦ ﳌﺎ ﰷﻧﺖ ﻣﻦ ﻣ ﺎدئ ﻠﻮ ﻢ...ﴎى ٕا ﳱﺎ ﴍﱒ وﺷﺆ ﻢ ،ﻓﻘﻞ ﻣﻦ ﳜﻮض ﻓﳱﺎ إﻻ وﯾﻨ ﻠﻊ ﻣﻦ ا ﻦ،
وﯾﻨ ﻞ ﻋﻦ ر ٔﺳﻪ ﳉﺎم اﻟﺘﻘﻮى.
] [٧٩ا ٓﻓﺔ اﻟﺜﺎﻧﯿﺔ :ﺸ ٔت ﻣﻦ ﺻﺪﯾﻖ ﻟ ٕﻼﺳﻼم ﺎﻫﻞ ،ﻇﻦ ٔن ا ﻦ ﯾ ﻐﻲ ٔن ﯾﻨﴫ ٕ ﲀر ﰻ ﲅ
ﻣ ﺴﻮب ٕا ﳱﻢ ،ﻓ ٔ ﻜﺮ ﲨﯿﻊ ﻠﻮ ﻢ ،وادﻋﻰ ﻠﻬﻢ ﻓﳱﺎ ،ﺣﱴ ٔ ﻜﺮ ﻗﻮﳍﻢ ﰲ اﳋﺴﻮف واﻟﻜﺴﻮف ،وزﰪ ٔن ﻣﺎ
ﻗﺎﻟﻮﻩ ﲆ ﻼف اﻟﴩع.
١١
] [٨٠ﻓﻠﲈ ﻗﺮع ذ ﲰﻊ ﻣﻦ ﻋﺮﻓﻪ ﻟﱪﻫﺎن اﻟﻘﺎﻃﻊ...ﱂ ﺸﻚ ﰲ ﺮﻫﺎﻧﻪ ،وﻟﻜﻦ اﻋﺘﻘﺪ ٔن اﻻٕﺳﻼم ﻣ ﲏ
ﲆ اﳉﻬﻞ وٕا ﲀر اﻟﱪﻫﺎن اﻟﻘﺎﻃﻊ ،ﻓﺎزداد ﻠﻔﻠﺴﻔﺔ ﺣ ﺎ وﻟ ٕﻼﺳﻼم ﺑﻐﻀﺎ ،وﻟﻘﺪ ﻋﻈﻢ ﲆ ا ﻦ ﺟ ﺎﯾﺔ ﻣﻦ ﻇﻦ
ٔن اﻻٕﺳﻼم ﯾﻨﴫ ٕ ﲀر ﻫﺬﻩ اﻟﻌﻠﻮم ،وﻟ ﺲ ﰱ اﻟﴩع ﺗﻌﺮض ﻟﻬﺬﻩ اﻟﻌﻠﻮم ﻟﻨﻔﻲ واﻻٕﺛﺒﺎت ،وﻻ ﰱ ﻫﺬﻩ
اﻟﻌﻠﻮم ﺗﻌﺮض ﻟ ٔ ﻣﻮر ا ﯾ ﺔ.
] [٨١وﻗﻮ ﷺ» :إن اﻟﺸﻤﺲ واﻟﻘﻤﺮ ٓﯾﺘﺎن ﻣﻦ ٓ ت ﷲ ﺳﺒ ﺎﻧﻪ ،ﻻ ﳜﺴﻔﺎن ﳌﻮت ٔ ﺪ وﻻ ﳊﯿﺎﺗﻪ،
وﻟﻜﻦ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ إذا ﲡﲆ ﻟﴚء...ﺧﻀﻊ ،ﻓﺎٕذا ر ٔﯾﱲ ذ ...ﻓﺎﻓﺰﻋﻮا إﱃ اﻟﺼﻼة« ،وﺮوى» :إﱃ ذ ﺮ ﷲ
ﺗﻌﺎﱃ« ،وﻟ ﺲ ﻫﺬا ﻣﺎ ﯾﻮﺟﺐ ٕا ﲀر ﲅ اﳊﺴﺎب اﳌﻌﺮف ﳌﺴﲑ اﻟﺸﻤﺲ واﻟﻘﻤﺮ ،واﺟ ﻋﻬﲈ ٔو ﻣﻘﺎﺑﻠﳤﲈ ﲆ
و ﻪ ﳐﺼﻮص.
]ٔ [٨٢ﻣﺎ ﻗﻮ ﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم» :وﻟﻜﻦ ﷲ إذا ﲡﲆ ﻟﴚء...ﺧﻀﻊ «...ﻓﻠ ﺲ ﺗﻮ ﺪ ﻫﺬﻩ اﻟﺰ دة ﰱ
اﻟﺼ ﺎح ٔﺻﻼ.
] [٨٣ﻫﺬا ﺣﲂ اﻟﺮ ﺿﯿﺎت و ٓﻓﳤﺎ.
] [٨٤و ٔﻣﺎ ﻣ ﻄﻘ ﺎت :ﻓﻼ ﯾﺘﻌﻠﻖ ﻣﳯﺎ ﳾء ﻦ ﻧﻔ ﺎ وٕاﺛﺒﺎ ،ﺑﻞ ﱔ اﻟﻨﻈﺮ ﰲ ﻃﺮق ا ٔد واﳌﻘﺎﯾ ﺲ،
وﴍوط ﻣﻘﺪﻣﺎت اﻟﱪﻫﺎن ،وﯿﻔ ﺔ ﺮﯿﳢﺎ ،وﴍوط اﳊﺪ اﻟﺼﺤﯿﺢ ،وﯿﻔ ﺔ ﺮﺗ ﻪ ،و ٔن اﻟﻌﲅ :إﻣﺎ ﺗﺼﻮر
وﺳ ﻞ ﻣﻌﺮﻓ ﻪ اﳊﺪ ،وٕاﻣﺎ ﺗﺼﺪﯾﻖ وﺳ ﻞ ﻣﻌﺮﻓ ﻪ اﻟﱪﻫﺎن.
] [٨٥وﻟ ﺲ ﰲ ﻫﺬا ﻣﺎ ﯾ ﻐﻲ ٔن ﯾﻨﻜﺮ ،ﺑﻞ ﻫﻮ ﻣﻦ ﺲ ﻣﺎ ذ ﺮﻩ اﳌﺘﳫﻤﻮن و ٔﻫﻞ اﻟﻨﻈﺮ ﰱ ا ٔد ،وٕاﳕﺎ
ﯾﻔﺎرﻗﻮﳖﻢ ﻟﻌﺒﺎرات واﻻٕﺻﻄﻼ ﺎت ،وﺰ دة اﻻٕﺳﺘﻘﺼﺎء ﰲ اﻟﺘﻔﺮﯾﻌﺎت واﻟ ﺸﻌﯿﺒﺎت.
] [٨٦وﻣ ﺎل ﻢ ﻓﳱﺎ ﻗﻮﳍﻢ» :إذا ﺛ ﺖ ٔن ﰻ ٕا ﺴﺎن ﺣ ﻮان...ﻟﺰم ٔن ﺑﻌﺾ ب ٔٔ ،ي :إذا ﺛ ﺖ ٔن
ﰻ ٕا ﺴﺎن ﺣ ﻮان...ﻟﺰم ٔن ﺑﻌﺾ اﳊﯿﻮان ٕا ﺴﺎن« ،وﯾﻌﱪون ﻋﻦ ﻫﺬا ﺑ ٔن اﳌﻮﺟ ﺔ اﻟﳫﯿﺔ ﺗﻨﻌﻜﺲ ﻣﻮﺟ ﺔ
ﺟﺰﺋﯿﺔ .و ٔي ﺗﻌﻞ ﻟﻬﺬا ﲟﻬﲈت ا ﻦ ﺣﱴ ﳚ ﺪ وﯾﻨﻜﺮ؟!
] [٨٧وٕاذا ٔ ﻜﺮ...ﱂ ﳛﺼﻞ ﻣﻦ ٕا ﲀرﻩ ﻋﻨﺪ ٔﻫﻞ اﳌﻨﻄﻖ إﻻ ﺳﻮء اﻻٕﻋﺘﻘﺎد ﰲ ﻋﻘﻞ اﳌﻨﻜﺮ ،ﺑﻞ ﰲ دﯾﻨﻪ
ا ي ﺰﰪ ٔﻧﻪ ﻣﻮﻗﻮف ﲆ ﻣ ﻞ ﻫﺬا ا ٕﻻ ﲀر.
] [٨٨ﻧﻌﻢ؛ ﳍﻢ ﻧﻮع ﻣﻦ اﻟﻈﲅ ﰲ ﻫﺬا اﻟﻌﲅ؛ وﻫﻮ ٔﳖﻢ ﳚﻤﻌﻮن ﻠﱪﻫﺎن ﴍوﻃﺎ ﯾﻌﲅ ٔﳖﺎ ﺗﻮرث اﻟﯿﻘﲔ ﻻ
ﳏﺎ ،ﻟﻜﳯﻢ ﻋﻨﺪ ا ٕﻻ ﳤﺎء إﱃ اﳌﻘﺎﺻﺪ ا ﯾ ﺔ ﻣﺎ ٔﻣﻜﳯﻢ اﻟﻮﻓﺎء ﺑﺘ اﻟﴩوط ،ﺑﻞ ﺴﺎﻫﻠﻮا ﺎﯾﺔ اﻟ ﺴﺎﻫﻞ.
] [٨٩ورﲟﺎ ﯾﻨﻈﺮ ﰱ اﳌﻨﻄﻖ ٔﯾﻀﺎ ﻣﻦ ﺴﺘﺤﺴﻨﻪ و ﺮاﻩ واﲵﺎ ،ﻓ ﻈﻦ ٔن ﻣﺎ ﯾﻨﻘﻞ ﻋﳯﻢ ﻣﻦ اﻟﻜﻔﺮ ت
ﻣﺆﯾﺪ ﲟﺜﻞ ﺗ اﻟﱪاﻫﲔ ،ﻓ ﺴﺘﻌ ﻞ ﻟﻜﻔﺮ ﻗ ﻞ ا ٕﻻ ﳤﺎء إﱃ اﻟﻌﻠﻮم اﻻٕﻟﻬﯿﺔ ،ﻓﻬﺬﻩ ا ٓﻓﺔ ٔﯾﻀﺎ ﻣ ﻄﺮﻓﺔ ٕاﻟﯿﻪ.
١٢
] [٩٠و ٔﻣﺎ اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺎت :ﻓﻬﻮ ﲝﺚ ﻋﻦ ٔﺟﺴﺎم ﺎﱂ اﻟﺴﻤﻮات و ﻮا ﳢﺎ ،وﻣﺎ ﲢﳤﺎ ﻣﻦ ا ٔﺟﺴﺎم اﳌﻔﺮدة؛
ﰷﳌﺎء ،واﻟﻬﻮاء ،واﻟﱰاب ،واﻟﻨﺎر ،وﻋﻦ ا ٔﺟﺴﺎم اﳌﺮﺒﺔ؛ ﰷﳊﯿﻮان ،واﻟﻨﺒﺎت ،واﳌﻌﺎدن ،وﻋﻦ ٔﺳﺒﺎب ﺗﻐﲑﻫﺎ
واﺳﺘ ﺎ ﳤﺎ واﻣﱱا ﺎ.
] [٩١وذ ﯾﻀﺎ ﲝﺚ اﻟﻄﺒ ﺐ ﻋﻦ ﺟﺴﻢ ا ٕﻻ ﺴﺎن ،و ٔﻋﻀﺎﺋﻪ اﻟﺮﺋ ﺴﺔ واﳋﺎدﻣﺔ ،و ٔﺳﺒﺎب اﺳﺘ ﺎ
ﻣﺰا ﺎ.
] [٩٢وﻛﲈ ﻟ ﺲ ﻣﻦ ﴍط ا ﻦ ٕا ﲀر ﲅ اﻟﻄﺐ...ﻓﻠ ﺲ ﻣﻦ ﴍﻃﻪ ٔﯾﻀﺎ ٕا ﲀر ذ اﻟﻌﲅ إﻻ ﰲ
ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻌﯿﻨﺔ ذ ﺮ ﻫﺎ ﰲ ﻛﺘﺎب "ﲥﺎﻓﺖ اﻟﻔﻼﺳﻔﺔ" ،وﻣﺎ ﺪاﻫﺎ ﳑﺎ ﳚﺐ ا ﺎﻟﻔﺔ ﻓﳱﺎ؛ ﻓﻌﻨﺪ اﻟﺘ ٔﻣﻞ ﯾﺘ ﲔ ٔﳖﺎ
ﻣ ﺪر ﺔ ﲢﳤﺎ.
] [٩٣و ٔﺻﻞ ﲨﻠﳤﺎٔ :ن ﺗﻌﲅ ٔن اﻟﻄﺒﯿﻌﺔ ﻣﺴﺨﺮة ﺗﻌﺎﱃ ،ﻻ ﺗﻌﻤﻞ ﺑﻨﻔﺴﻬﺎ ،ﺑﻞ ﱔ ﻣﺴﺘﻌﻤ ﻣﻦ ﺔ
ﻓﺎﻃﺮﻫﺎ ،ﻓﺎﻟﺸﻤﺲ واﻟﻘﻤﺮ واﻟﻨﺠﻮم واﻟﻄﺒﺎﺋﻊ ﻣﺴﺨﺮات ﺑ ٔﻣﺮﻩ ،ﻻ ﻓﻌﻞ ﻟﴚء ﻣﳯﺎ ﺑﺬاﺗﻪ ﻋﻦ ذاﺗﻪ.
] [٩٤و ٔﻣﺎ ا ٕﻻﻟﻬﯿﺎت :ﻓﻔﳱﺎ ٔﻛﱶ ٔ ﺎﻟﯿﻄﻬﻢ ،ﳁﺎ ﻗﺪروا ﲆ اﻟﻮﻓﺎء ﻟﱪاﻫﲔ ﲆ ﻣﺎ ﴍﻃﻮﻩ ﰱ اﳌﻨﻄﻖ؛
و ﻛﱶ اﻻٕﺧ ﻼف ﺑ ﳯﻢ ﻓ ﻪ ،وﻟﻘﺪ ﻗﺮب ﻣﺬﻫﺐ ٔرﺳﻄﺎﻃﺎﻟ ﺲ ﻓﳱﺎ ﻣﻦ ﻣﺬاﻫﺐ اﻻٕﺳﻼﻣ ﲔ ﲆ ﻣﺎ ﻧﻘ
اﻟﻔﺎراﰊ وا ﻦ ﺳ ﺎ.
] [٩٥وﻟﻜﻦ ﶍﻮع ﻣﺎ ﻠﻄﻮا ﻓ ﻪ ﺮﺟﻊ إﱃ ﻋﴩﻦ ٔﺻﻼ ،ﳚﺐ ﻜﻔﲑﱒ ﰲ ﺛﻼﺛﺔ ﻣﳯﺎ ،وﺗﺒﺪﯾﻌﻬﻢ ﰲ ﺳﺒﻌﺔ
ﻋﴩ ،وﻻٕﺑﻄﺎل ﻣﺬﻫﳢﻢ ﰲ ﻫﺬﻩ اﳌﺴﺎﺋﻞ اﻟﻌﴩﻦ ﺻﻨﻔ ﺎ ﻛﺘﺎب "ا ﳤﺎﻓﺖ".
]ٔ [٩٦ﻣﺎ اﳌﺴﺎﺋﻞ اﻟﺜﻼث...ﻓﻘﺪ ﺎﻟﻔﻮا ﻓﳱﺎ ﰷﻓﺔ اﻻٕﺳﻼﻣ ﲔ؛ وذ ﰲ ﻗﻮﳍﻢ :إن ا ٔﺟﺴﺎد ﻻ ﲢﴩ،
وٕاﳕﺎ اﳌﺜﺎب واﳌﻌﺎﻗﺐ ﱔ ا ٔرواح ا ﺮدة ،واﻟﻌﻘﻮ ت رو ﺎﻧﯿﺔ ﻻ ﺟﺴﲈﻧﯿﺔ.
] [٩٧وﻟﻘﺪ ﺻﺪﻗﻮا ﰲ إﺛﺒﺎت اﻟﺮو ﺎﻧﯿﺔ؛ ﻓﺎٕﳖﺎ ﰷﺋﻨﺔ ٔﯾﻀﺎ ،وﻟﻜﻦ ﻛﺬﺑﻮا ﰲ ٕا ﲀر اﳉﺴﲈﻧﯿﺔ ،وﻛﻔﺮوا
ﻟﴩﯾﻌﺔ ﻓ ﻧﻄﻘﻮا ﺑﻪ.
] [٩٨وﻣﻦ ذ ﻗﻮﳍﻢ» :إن ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﯾﻌﲅ اﻟﳫﯿﺎت دون اﳉﺰﺋﯿﺎت«؛ وﻫﻮ ٔﯾﻀﺎ ﻛﻔﺮ ﴏﱖ ،ﺑﻞ اﳊﻖ
ٔﻧﻪ» :ﻻ ﯾﻌﺰب ﻋﻦ ﻠﻤﻪ ﻣ ﻘﺎل ذرة ﰱ اﻟﺴﻤﻮات وﻻ ﰱ ا ٔرض«.
] [٩٩وﻣﻦ ذ ﻗﻮﳍﻢ ﺑﻘﺪم اﻟﻌﺎﱂ و ٔزﻟﯿﺘﻪ.
] [١٠٠ﻓﲅ ﯾﺬﻫﺐ ٔ ﺪ ﻣﻦ اﳌﺴﻠﻤﲔ إﱃ ﳾء ﻣﻦ ﻫﺬﻩ اﳌﺴﺎﺋﻞ.
] [١٠١و ٔﻣﺎ ﻣﺎ وراء ذ ﻣﻦ ﻧﻔﳱﻢ اﻟﺼﻔﺎت ،وﻗﻮﳍﻢ» :إﻧﻪ ﺎﱂ ات ﻻ ﺑﻌﲅ زاﺋﺪ« ،وﻣﺎ ﳚﺮي
ﳎﺮاﻩ...ﳁﺬﻫﱬ ﻓﳱﺎ ﻗﺮﯾﺐ ﻣﻦ ﻣﺬﻫﺐ اﳌﻌﱱ ،وﻻ ﳚﺐ ﻜﻔﲑ اﳌﻌﱱ ﲟﺜﻞ ذ .
] [١٠٢وﻗﺪ ذ ﺮ ﰲ ﻛﺘﺎب "ﻓ ﺼﻞ اﻟﺘﻔﺮﻗﺔ ﺑﲔ اﻻٕﺳﻼم واﻟﺰﻧﺪﻗﺔ" ﻣﺎ ﯾﺘ ﲔ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ر ٔي ﻣﻦ ﯾ ﺴﺎرع
إﱃ اﻟﺘﻜﻔﲑ ﰲ ﰻ ﻣﺎ ﳜﺎﻟﻒ ﻣﺬﻫﺒﻪ.
١٣
] [١٠٣و ٔﻣﺎ اﻟﺴﯿﺎﺳﯿﺎت :ﲾﻤﯿﻊ ﻢ ﻓﳱﺎ ﺮﺟﻊ إﱃ اﳊﲂ اﳌﺼﻠﺤﯿﺔ اﳌﺘﻌﻠﻘﺔ ٔﻣﻮر ا ﻧﯿﻮﯾﺔ ،وا ٕﻻ
اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯿﺔ .وٕاﳕﺎ ٔ ﺬوﻫﺎ ﻣﻦ ﻛﺘﺐ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ اﳌﱱ ﲆ ا ٔﻧ ﺎء ،وﻣﻦ اﳊﲂ اﳌ ٔﺛﻮرة ﻋﻦ ﺳﻠﻒ ا ٔﻧ ﺎء.
] [١٠٤و ٔﻣﺎ اﳋﻠﻘ ﺔ :ﲾﻤﯿﻊ ﻢ ﻓﳱﺎ ﺮﺟﻊ إﱃ ﺣﴫ ﺻﻔﺎت اﻟﻨﻔﺲ و ٔ ﻼﻗﻬﺎ ،وذ ﺮ ٔﺟ ﺎﺳﻬﺎ و ٔﻧﻮاﻋﻬﺎ،
وﯿﻔ ﺔ ﻣﻌﺎﳉﳤﺎ ﳎﺎﻫﺪﲥﺎ .وٕاﳕﺎ ٔ ﺬوﻫﺎ ﻣﻦ م اﻟﺼﻮﻓ ﺔ؛ وﱒ اﳌﺘ ٔﻟﻬﻮن واﳌﺜﺎﺮون ﲆ ذ ﺮ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ،ﲆ
ﳐﺎﻟﻔﺔ اﻟﻬﻮى ،وﺳﻠﻮك اﻟﻄﺮﯾﻖ إﱃ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ٔﻋﺮاض ﻋﻦ ﻣﻼذ ا ﻧﯿﺎ ،وﻗﺪ ا ﻜﺸﻒ ﳍﻢ ﰲ ﳎﺎﻫﺪاﲥﻢ ﻣﻦ
ٔ ﻼق اﻟﻨﻔﺲ وﻋﯿﻮﲠﺎ ،و ٓﻓﺎت ٔﻋﲈﻟﻬﺎ ﻣﺖ ﴏﺣﻮا ﲠﺎ ،ﻓ ٔ ﺬﻫﺎ اﻟﻔﻼﺳﻔﺔ وﻣﺰﺟﻮا ﻢ؛ ﺗﻮﺳﻼ ﻟﺘﺠﻤﻞ
ﲠﺎ إﱃ ﺮوﱕ ﻃﻠﻬﻢ.
] [١٠٥وﻟﻘﺪ ﰷن ﰲ ﻋﴫﱒ – ﺑﻞ ﰲ ﰻ ﻋﴫ – ﺟﲈ ﺔ ﻣﻦ اﳌﺘ ٔﻟﻬﲔ ﻻ ﳜﲆ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﻋﳯﻢ ،ﻓﺎٕﳖﻢ
ٔو د ا ٔرض؛ ﺑﱪﰷﲥﻢ ﺗﲋل اﻟﺮﲪﺔ ﲆ ٔﻫﻞ ا ٔرض ﻛﲈ ورد ﰲ اﳋﱪ؛ ﺣ ﺚ ﻗﺎل ﷺ» :ﲠﻢ ﳝﻄﺮون ،وﲠﻢ
ﺮزﻗﻮن«.
] [١٠٦وﻣﳯﻢ ﰷن ٔﲱﺎب اﻟﻜﻬﻒ ،وﰷﻧﻮا ﰲ ﺳﺎﻟﻒ ا ٔزﻣ ﺔ ﲆ ﻣﺎ ﻧﻄﻖ ﺑﻪ اﻟﻘﺮ ٔن.
] [١٠٧ﻓ ﻮ ﻣﻦ ﻣﺰ ﻢ م اﻟﻨﺒﻮة و م اﻟﺼﻮﻓ ﺔ ﻜ ﳢﻢ ٓﻓ ﺎنٓ :ﻓﺔ ﰲ ﺣﻖ اﻟﻘﺎﺑﻞ ،و ٓﻓﺔ ﰲ ﺣﻖ اﻟﺮد.
]ٔ [١٠٨ﻣﺎ ٓﻓ ﻪ ﰲ ﺣﻖ ﻣﻦ ردﻩ...ﻓﻌﻈﳰﺔ؛ إذ ﻇﻨﺖ ﻣﻦ اﻟﻀﻌﻔﺎء ٔن ذ اﻟ م إذ ﰷن ﻣﺪو ﰲ ﻛﺘﳢﻢ؛
وﳑﺰو ﺎ ﺑﺒﺎﻃﻠﻬﻢ...ﯾ ﻐﻲ ٔن ﳞﺠﺮ وﻻ ﯾﺬ ﺮ ،ﺑﻞ ﯾﻨﻜﺮ ﲆ ﰻ ﻣﻦ ﯾﺬ ﺮﻩ؛ ٔﳖﻢ إذا ﱂ ﺴﻤﻌﻮﻩ ٔوﻻ إﻻ
ﻣﳯﻢ...ﺳﺒﻖ إﱃ ﻋﻘﻮﳍﻢ اﻟﻀﻌﯿﻔﺔ ٔﻧﻪ ﻃﻞ؛ ٔن ﻗﺎﺋ ﻣ ﻄﻞ ،ﰷ ي ﺴﻤﻊ ﻣﻦ اﻟﻨﴫاﱐ ﻗﻮ » :ﻻ ٕا إﻻ
ﷲ ،ﴗ رﺳﻮل ﷲ« ،ﻓ ﻨﻜﺮﻩ وﯾﻘﻮل» :ﻫﺬا م اﻟﻨﺼﺎرى« ،وﻻ ﯾﺘﻮﻗﻒ رﯾ ﯾﺘ ٔﻣﻞٔ :ن اﻟﻨﴫاﱐ ﰷﻓﺮ
ﻋﺘﺒﺎر ﻫﺬا اﻟﻘﻮلٔ ،و ﻋﺘﺒﺎر ٕا ﲀرﻩ ﻧﺒﻮة ﷴ ﻠﯿﻪ اﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم؟! ﻓﺎٕن ﱂ ﻜﻦ ﰷﻓﺮا إﻻ ﻋﺘﺒﺎر ٕا ﲀرﻩ...ﻓﻼ
ﯾ ﻐﻲ ٔن ﳜﺎﻟﻒ ﰲ ﲑ ﻣﺎ ﻫﻮ ﰷﻓﺮ ﺑﻪ ﳑﺎ ﺣﻖ ﰲ ﻧﻔﺴﻪ ،وٕان ﰷن ٔﯾﻀﺎ ﺣﻘﺎ ﻋﻨﺪﻩ.
] [١٠٩وﻫﺬﻩ ﺎدة ﺿﻌﻔﺎء اﻟﻌﻘﻮل ،ﯾﻌﺮﻓﻮن اﳊﻖ ﻟﺮ ﺎل ،ﻻ اﻟﺮ ﺎل ﳊﻖ ،واﻟﻌﺎﻗﻞ ﯾﻘ ﺪي ﺴﯿﺪ اﻟﻌﻘﻼء
ﲇ رﴈ ﷲ ﻋﻨﻪ ﺣ ﺚ ﻗﺎل» :ﻻ ﺗﻌﺮف اﳊﻖ ﻟﺮ ﺎل ،اﻋﺮف اﳊﻖ...ﺗﻌﺮف ٔﻫ «.
] [١١٠ﻓﺎﻟﻌﺎﻗﻞ ﯾﻌﺮف اﳊﻖ ،ﰒ ﯾﻨﻈﺮ ﰲ ﻧﻔﺲ اﻟﻘﻮل؛ ﻓﺎٕن ﰷن ﺣﻘﺎ...ﻗ ،ﺳﻮاء ﰷن ﻗﺎﺋ ﻣ ﻄﻼ ٔو
ﳏﻘﺎ ،ﺑﻞ رﲟﺎ ﳛﺮص ﲆ اﻧﱱاع اﳊﻖ ﻣﻦ ﺗﻀﺎﻋﯿﻒ م ٔﻫﻞ اﻟﻀﻼل ﺎﳌﺎ ﺑ ٔن ﻣﻌﺪن ا ﻫﺐ اﻟﺮ ﺎم.
] [١١١وﻻ ﺑ ٔس ﲆ اﻟﴫاف إن ٔد ﻞ ﯾﺪﻩ ﰲ ﻛ ﺲ اﻟﻘﻼب واﻧﱱع ا ٕﻻ ﺮﺰ اﳋﺎﻟﺺ ﻣﻦ اﻟﺰﯾﻒ واﻟﺒﺤﺮج
ﲈ ﰷن واﺛﻘﺎ ﺑﺒﺼﲑﺗﻪ؛ ﻓﺎٕﳕﺎ ﺰﺟﺮ ﻋﻦ ﻣﻌﺎﻣ اﻟﻘﻼب اﻟﻘﺮوي دون اﻟﺼﲑﰲ ،وﳝﻨﻊ ﻣﻦ ﺳﺎ ﻞ اﻟﺒﺤﺮ ا ٔﺧﺮق
دون اﻟﺴﺒﺎح اﳊﺎذق ،وﯾﺼﺪ ﻋﻦ ﻣﺲ اﳊﯿﺔ اﻟﺼﱯ دون اﳌﻌﺰم اﻟﺒﺎرع.
١٤
] [١١٢وﻟﻌﻤﺮ؛ وﳌﺎ ﻠﺐ ﲆ ٔﻛﱶ اﳋﻠﻖ ﻇﳯﻢ ﺑ ٔﻧﻔﺴﻬﻢ اﳊﺬاﻗﺔ واﻟﱪا ﺔ ،وﻛﲈل اﻟﻌﻘﻞ وﲤﺎم ا ﰲ ﲤﯿﲒ
اﳊﻖ ﻋﻦ اﻟﺒﺎﻃﻞ ،واﻟﻬﺪى ﻋﻦ اﻟﻀﻼ ...وﺟﺐ ﺣﺴﻢ اﻟﺒﺎب زﺟﺮ اﻟﲀﻓﺔ ﻋﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻛﺘﺐ ٔﻫﻞ اﻟﻀﻼل ﻣﺎ
ٔﻣﻜﻦ؛ إذ ﻻ ﺴﻠﻤﻮن ﻋﻦ ا ٓﻓﺔ اﻟﺜﺎﻧﯿﺔ اﻟﱵ ﺳﻨﺬ ﺮﻫﺎ ٔﺻﻼ وٕان ﺳﻠﻤﻮا ﻋﻦ ﻫﺬﻩ ا ٓﻓﺔ اﻟﱵ ذ ﺮ ﻫﺎ.
] [١١٣وﻟﻘﺪ ا ﱰض ﲆ ﺑﻌﺾ اﻟﳫﲈت اﳌﺒﺜﻮﺛﺔ ﰲ ﺗﺼﺎﻧﯿﻔ ﺎ ﰲ ٔﴎار ﻠﻮم ا ﻦ ﻃﺎﺋﻔﺔ ﻣﻦ ا ﻦ ﱂ
ﺴﺘﺤﲂ ﰱ اﻟﻌﻠﻮم ﻣﺮا ﺮﱒ ،وﱂ ﺗﻨﻔ ﺢ إﱃ ٔﻗﴡ ﺎ ت اﳌﺬاﻫﺐ ﺑﺼﺎ ﺮﱒ ،وزﲻﺖ ٔن ﺗ اﻟﳫﲈت ﻣﻦ
م ا ٔواﺋﻞ؛ ﻣﻊ ٔن ﺑﻌﻀﻬﺎ ﻣﻦ ﻣﻮ ات اﳋﻮاﻃﺮ ،وﻻ ﯾﺒﻌﺪ ٔن ﯾﻘﻊ اﳊﺎﻓﺮ ﲆ اﳊﺎﻓﺮ ،ﺑﻌﻀﻬﺎ ﯾﻮ ﺪ ﰲ
اﻟﻜ ﺐ اﻟﴩﻋﯿﺔ ،و ٔﻛﱶﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻌﻨﺎﻩ ﰲ ﻛﺘﺐ اﻟﺼﻮﻓ ﺔ.
] [١١٤وﻫﺐ ٔﳖﺎ ﱂ ﺗﻮ ﺪ إﻻ ﰲ ﻛﺘﳢﻢ؛ ﻓﺎٕذا ﰷن ذ اﻟ م ﻣﻌﻘﻮﻻ ﰲ ﻧﻔﺴﻪ ،ﻣﺆﯾﺪا ﻟﱪﻫﺎن وﱂ ﻜﻦ
ﲆ ﳐﺎﻟﻔﺔ اﻟﻜ ﺎب واﻟﺴﻨﺔ...ﻓﲅ ﯾ ﻐﻲ ٔن ﳞﺠﺮ وﯾﱰك؟!
] [١١٥ﻓﻠﻮ ﻓ ﺤﻨﺎ ﻫﺬا اﻟﺒﺎب ،وﺗﻄﺮﻗ ﺎ إﱃ ٔن ﳞﺠﺮ ﰻ ﺣﻖ ﺳﺒﻖ إﻟﯿﻪ ﺎﻃﺮ ﻣ ﻄﻞ...ﻠﺰﻣ ﺎ ٔن ﳖﺠﺮ
ﻛﺜﲑا ﻣﻦ اﳊﻖ ،وﻠﺰﻣ ﺎ ٔن ﳖﺠﺮ ﲨ ﻣﻦ ٓ ت اﻟﻘﺮ ٓن ،و ٔﺧ ﺎر اﻟﺮﺳﻮل ﷺ ،وﺣﲀ ت اﻟﺴﻠﻒ ،وﳇﲈت
اﳊﻜﲈء واﻟﺼﻮﻓ ﺔ؛ ٔن ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎب "إﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ" ٔوردﻫﺎ ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ ﻣﺴ ﺸﻬﺪا ﲠﺎ ،وﻣﺴﺘﺪر ﺎ ﻗﻠﻮب
اﶵﻘﻰ ﺑﻮاﺳﻄﳤﺎ إﱃ ﻃ ،وﯾﺘﺪاﻋﻰ ذ إﱃ ٔن ﺴﺘﺨﺮج اﳌﺒﻄﻠﻮن اﳊﻖ ﻣﻦ ٔﯾﺪﯾﻨﺎ ٕﯾﺪاﻋﻬﻢ ٕا ﻩ ﰲ ﻛﺘﳢﻢ.
] [١١٦و ٔﻗﻞ در ﺎت اﻟﻌﺎﱂٔ :ن ﳣﲒ ﻋﻦ اﻟﻌﺎﱊ اﻟﻐﻤﺮ؛ ﻓﻼ ﯾﻌﺎف اﻟﻌﺴﻞ وٕان و ﺪﻩ ﰲ ﳏﺠﻤﺔ اﳊ ﺎم،
وﯾﺘﺤﻘﻖ ٔن اﶈﺠﻤﺔ ﻻ ﺗﻐﲑ ذات اﻟﻌﺴﻞ؛ ﻓﺎٕن ﻧﻔﺮة اﻟﻄﺒﻊ ﻋﻨﻪ ﻣ ﻨﯿﺔ ﲆ ﻞ ﺎﱊ ،ﻣ ﺸﺆﻩٔ :ن اﶈﺠﻤﺔ إﳕﺎ
ﺻﯿﻐﺖ م اﳌﺴﺘﻘﺬر ،ﻓ ﻈﻦ ٔن ا م ﻣﺴﺘﻘﺬر ﻟﻜﻮﻧﻪ ﰲ اﶈﺠﻤﺔ ،وﻻ ﯾﺪري ٔﻧﻪ ﻣﺴﺘﻘﺬر ﻟﺼﻔﺔ ﰲ ذاﺗﻪ،
ﻓﺎٕذا ﺪﻣﺖ ﻫﺬﻩ اﻟﺼﻔﺔ ﰱ اﻟﻌﺴﻞ...ﻓﻜﻮﻧﻪ ﰲ ﻇﺮﻓﻪ ﻻ ﻜﺴﺒﻪ ﻗﻮة ﺗ اﻟﺼﻔﺔ ،ﻓﻼ ﯾ ﻐﻲ ٔن ﯾﻮﺟﺐ
اﻻٕﺳﺘﻘﺬار.
] [١١٧وﻫﺬا وﱒ ﻃﻞ ،وﻫﻮ ﺎﻟﺐ ﲆ ٔﻛﱶ اﳋﺎﻟﻖ ،ﳁﻬﲈ ﺴ ﺖ اﻟ م و ٔﺳﻨﺪﺗﻪ إﱃ ﻗﺎﺋﻞ ﺣﺴﻦ ﻓ ﻪ
اﻋﺘﻘﺎدﱒ...ﻗ ﻠﻮﻩ وٕان ﰷن ﻃﻼ .وٕان ٔﺳﻨﺪﺗﻪ إﱃ ﻣﻦ ﺳﺎء ﻓ ﻪ اﻋﺘﻘﺎدﱒ...ردوﻩ وٕان ﰷن ﺣﻘﺎ ،ﻓ ٔﺑﺪا ﯾﻌﺮﻓﻮن
اﳊﻖ ﻟﺮ ﺎل ،وﻻ ﯾﻌﺮﻓﻮن اﻟﺮ ﺎل ﳊﻖ ،وﻫﻮ ﺎﯾﺔ اﻟﻀﻼل .وﻫﺬﻩ ٓﻓﺎت اﻟﺮد.
] [١١٨ا ٓﻓﺔ اﻟﺜﺎﻧﯿﺔٓ :ﻓﺔ اﻟﻘ ﻮل؛ ﻓﺎٕن ﻣﻦ ﻧﻈﺮ ﰲ ﻛﺘﳢﻢ ﻛـــ"إﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ" و ﲑﻩ ،ﻓﺮ ٔى ﻣﺎ ﻣﺰﺟﻮﻩ
ﻢ ﻣﻦ اﳊﲂ اﻟﻨﺒﻮﯾﺔ واﻟﳫﲈت اﻟﺼﻮﻓ ﺔ...رﲟﺎ اﺳ ﺘﺤﺴﳯﺎ وﻗ ﻠﻬﺎ ،وﺣﺴﻦ اﻋﺘﻘﺎدﻩ ﻓﳱﺎ ،ﻓ ﺴﺎرع إﱃ ﻗ ﻮل
ﻃﻠﻬﻢ اﳌﻤﺰوج ﺑﻪ ﲝﺴﻦ ﻇﻦ ﺣﺼﻞ ﳑﺎ ر ٓﻩ واﺳﺘﺤﺴﻨﻪ ،وذ ﻧﻮع اﺳﺘﺪراج إﱃ اﻟﺒﺎﻃﻞ.
١٥
] [١١٩و ٔ ﻞ ﻫﺬﻩ ا ٓﻓﺔ ﳚﺐ اﻟﺰﺟﺮ ﻋﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻛﺘﳢﻢ؛ ﳌﺎ ﻓﳱﺎ ﻣﻦ اﳋﻄﺮ واﻟﻐﺮر ،وﻛﲈ ﳚﺐ ﺻﻮن ﻣﻦ
ﻻ ﳛﺴﻦ اﻟﺴﺒﺎ ﺔ ﻋﻦ ﻣﺰاﻟﻖ اﻟﺸﻄﻮط...ﳚﺐ ﺻﻮن اﳋﻠﻖ ﻋﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺗ اﻟﻜ ﺐ.
] [١٢٠وﻛﲈ ﳚﺐ ﺻﻮن اﻟﺼﺒﯿﺎن ﻋﻦ ﻣﺲ اﳊﯿﺎت...ﳚﺐ ﺻﻮن ا ٔﺳﲈع ﻋﻦ ﲣﻠﯿﻂ ﺗ اﻟﳫﲈت ،وﻛﲈ
ﳚﺐ ﲆ اﳌﻌﺰم ٔﻻ ﳝﺲ اﳊﯿﺔ ﺑﲔ ﯾﺪي وا ﻩ اﻟﻄﻔﻞ إذا ﲅ ٔﻧﻪ ﺳﯿﻘ ﺪي ﺑﻪ وﯾﻈﻦ ٔﻧﻪ ﻣ ،ﺑﻞ ﳚﺐ ﻠﯿﻪ
ٔن ﳛﺬرﻩ ﻣ ﻪ ﺑ ٔن ﳛﺬر ﻫﻮ ﰲ ﻧﻘﺴﻪ وﻻ ﳝﺴﻬﺎ ﺑﲔ ﯾﺪﯾﻪ...ﻓﻜﺬ ﳚﺐ ﲆ اﻟﻌﺎﱂ اﻟﺮاﰞ ﻣ .
] [١٢١وﻛﲈ ٔن اﳌﻌﺰم اﳊﺎذق إذا ٔ ﺬ اﳊﯿﺔ وﻣﲒ ﺑﲔ اﻟﱰ ق واﻟﺴﻢ ،ﻓﺎﺳﺘﺨﺮج ﻣﳯﺎ اﻟﱰ ق و ٔﺑﻄﻞ
اﻟﺴﻢ...ﻓﻠ ﺲ ٔن ﺸﺢ ﻟﱰ ق ﲆ اﶈﺘﺎج إﻟﯿﻪ.
] [١٢٢وﻛﺬ اﻟﴫاف اﻟﻨﺎﻗﺪ اﻟﺒﺼﲑ إذا ٔد ﻞ ﯾﺪﻩ ﰲ ﻛ ﺲ اﻟﻘﻼب ،و ٔﺧﺮج ﻣ ﻪ ا ٕﻻ ﺮﺰ اﳋﺎﻟﺺ،
وﻃﺮح اﻟﺰﯾﻒ ا ﳢﺮج...ﻓﻠ ﺲ ٔن ﺸﺢ ﳉﯿﺪ اﳌﺮﴈ ﲆ ﻣﻦ ﳛﺘﺎج إﻟﯿﻪ؛ وﻛﺬ اﻟﻌﺎﱂ .وﻛﲈ ٔن اﶈﺘﺎج
إﱃ اﻟﱰ ق إذا اﴰ ٔزت ﻧﻔﺴﻪ ﻣ ﻪ؛ ﺣ ﺚ ﲅ ٔﻧﻪ ﻣﺴﺘﺨﺮج ﻣﻦ اﳊﯿﺔ اﻟﱵ ﱔ ﻣﺮﻛﺰ اﻟﺴﻢ...وﺟﺐ ﺗﻌﺮﯾﻔﻪ.
] [١٢٣واﻟﻔﻘﲑ اﳌﻀﻄﺮ إﱃ اﳌﺎل إذا ﻧﻔﺮ ﻋﻦ ﻗ ﻮل ا ﻫﺐ اﳌﺴﺘﺨﺮج ﻣﻦ ﻛ ﺲ اﻟﻘﻼب...وﺟﺐ ﺗﻨ ﳱﻪ
ﲆ ٔن ﻧﻔﺮﺗﻪ ﻞ ﳏﺾ ﻫﻮ ﺳ ﺐ ﺣﺮﻣﺎﻧﻪ اﻟﻔﺎﺋﺪة اﻟﱵ ﱔ ﻣﻄﻠﺒﻪ.
] [١٢٤وﲢﱲ ﺗﻌﺮﯾﻔﻪٔ :ن ﻗﺮب اﳉﻮار ﺑﲔ اﻟﺰﯾﻒ واﳉﯿﺪ ﻻ ﳚﻌﻞ اﳉﯿﺪ زﯾﻔﺎ ،ﻛﲈ ﻻ ﳚﻌﻞ اﻟﺰﯾﻒ ﺟ ﺪا؛
ﻓﻜﺬ ﻗﺮب اﳉﻮار ﺑﲔ اﳊﻖ واﻟﺒﺎﻃﻞ ﻻ ﳚﻌﻞ اﳊﻖ ﻃﻼ ،ﻛﲈ ﻻ ﳚﻌﻞ اﻟﺒﺎﻃﻞ ﺣﻘﺎ.
] [١٢٥ﻓﻬﺬا ﻣﻘﺪار ﻣﺎ ٔرد ذ ﺮﻩ ﻣﻦ ٓﻓﺔ اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ و ﺎﺋﻠﳤﺎ.
]اﻟﻘﻮل ﰲ ﻣﺬﻫﺐ اﻟﺘﻌﻠﲓ و ﺎﺋﻠﺘﻪ[
] [١٢٦ﰒ إﱐ ﳌﺎ ﻓﺮﻏﺖ ﻣﻦ ﲅ اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ وﲢﺼﯿ وﺗﻔﻬﻤﻪ و ﺰﯾﯿﻒ ﻣﺎ ﺰﯾﻒ ﻣ ﻪ ...ﻠﻤﺖ ٔن ذ ٔﯾﻀﺎ
ﲑ واف ﻜﲈل اﻟﻐﺮض ،و ٔن اﻟﻌﻘﻞ ﻟ ﺲ ﻣﺴﺘﻘﻼ ٕﻻ ﺎﻃﺔ ﲜﻤﯿﻊ اﳌﻄﺎﻟﺐ ،وﻻ ﰷﺷﻔﺎ ﻠﻐﻄﺎء ﻋﻦ ﲨﯿﻊ
اﳌﻌﻀﻼت.
] [١٢٧وﰷن ﻗﺪ ﻧﺒﻐﺖ ﺑﻐﺔ اﻟﺘﻌﻠﳰﯿﺔ ،وﺷﺎع ﺑﲔ اﳋﻠﻖ ﲢﺪ ﻢ ﲟﻌﺮﻓﺔ ا ٔﻣﻮر ﻣﻦ ﺔ اﻻٕﻣﺎم اﳌﻌﺼﻮم
ﻓﻌﻦ ﱄ ٔن ٔﲝﺚ ﻋﻦ ﻣﻘﺎ ﳤﻢ؛ ٔﻃﻠﻊ ﲆ ﻣﺎ ﰲ ﻛﻨﺎ ﳤﻢ.
اﻟﻘﺎﰂ ﳊﻖ؛ ّ
] [١٢٨ﰒ اﺗﻔﻖ ٔن ورد ﲇ ٔﻣﺮ ﺎزم ﻣﻦ ﺣﴬة اﳋﻼﻓﺔ ﺑﺘﺼﻨﯿﻒ ﻛﺘﺎب ﻜﺸﻒ ﻋﻦ ﺣﻘ ﻘﺔ ﻣﺬﻫﳢﻢ،
ﻓﲅ ﺴﻌﲏ ﻣﺪاﻓﻌﺘﻪ ،وﺻﺎر ذ ﻣﺴ ﺘﺤﺜﺎ ﻣﻦ ﺎرج ،ﲷﳰﺔ ﻠﺒﺎﻋﺚ ا ٔﺻﲇ ﻣﻦ اﻟﺒﺎﻃﻦ.
١٦
] [١٢٩ﻓﺎﻧﺘﺪﺑﺖ ﻟﻄﻠﺐ ﻛﺘﳢﻢ وﲨﯿﻊ ﻣﻘﺎﻻﲥﻢ ،وﰷن ﻗﺪﺑﻠﻐﲏ ﺑﻌﺾ ﳇﲈﲥﻢ اﳌﺴﺘ ﺪﺛﺔ اﻟﱵ و ﲥﺎ ﺧﻮاﻃﺮ
ٔﻫﻞ اﻟﻌﴫ ،ﻻ ﲆ اﳌﳯﺎج اﳌﻌﻬﻮد ﻣﻦ ﺳﻠﻔﻬﻢ ،ﲾﻤﻌﺖ ﺗ اﻟﳫﲈت ،ورﺗ ﳤﺎ ﺮﺗ ﺎ ﳏﻜﲈ ﻣﻘﺎر ﻠﺘﺤﻘ ﻖ،
واﺳﺘﻮﻓ ﺖ اﳉﻮاب ﻋﳯﺎ؛ ﺣﱴ ٔ ﻜﺮ ﺑﻌﺾ ٔﻫﻞ اﳊﻖ ﻣ ﺎﻟﻐﱵ ﰲ ﺗﻘﺮﺮ ﲩﳤﻢ ،وﻗﺎل» :ﻫﺬا ﺳﻌﻲ ﳍﻢ؛ ﻓﺎٕﳖﻢ
ﰷﻧﻮا ﯾﻌﺠﺰون ﻋﻦ ﻧﴫة ﻣﺬﻫﳢﻢ ﲟﺜﻞ ﻫﺬﻩ اﻟﺸﳢﺎت ﻟﻮﻻ ﲢﻘ ﻘﻚ ﻟﻬﺎ ،و ﺮﺗ ﻚ ٕا ﻫﺎ!!«
] [١٣٠وﻫﺬا ا ٕﻻ ﲀر ﻣﻦ و ﻪ ﺣﻖ؛ ﻓﻠﻘﺪ ٔ ﻜﺮ ٔﲪﺪ اﻦ ﺣ ﺒﻞ ﲆ اﳊﺎرث اﶈﺎﺳﱯ – رﲪﻬﲈ ﷲ –
ﺗﺼﻨﯿﻔﻪ ﰲ اﻟﺮد ﲆ اﳌﻌﱱ .ﻓﻘﺎل اﳊﺎرث» :اﻟﺮد ﲆ اﻟﺒﺪ ﺔ ﻓﺮض« .ﻓﻘﺎل ٔﲪﺪ» :ﻧﻌﻢ؛ وﻟﻜﻦ ﺣﻜ ﺖ
ﺷﳢﳤﻢ ٔوﻻ ﰒ ٔﺟ ﺖ ﻋﳯﺎ ،ﻓﱬ ﺗ ٔﻣﻦ ٔن ﯾﻄﺎﻟﻊ اﻟﺸﳢﺔ ﻣﻦ ﯾﻌﻠﻖ ذ ﺑﻔﻬﻤﻪ ،وﻻ ﯾﻠﺘﻔﺖ إﱃ اﳉﻮابٔ ،و
ﯾﻨﻈﺮ ﰱ اﳉﻮاب وﻻ ﯾﻔﻬﻢ ﻛﳯﻪ؟!«
] [١٣١وﻣﺎ ذ ﺮﻩ ٔﲪﺪ ﺣﻖ؛ وﻟﻜﻦ ﰲ ﺷﳢﺔ ﱂ ﺗﻨ ﴩ وﱂ ﺸﳤﺮ ،ﻓ ٔﻣﺎ إذا اﻧ ﴩ...ﻓﺎﳉﻮاب ﻋﳯﺎ واﺟﺐ،
وﻻ ﳝﻜﻦ اﳉﻮاب ﻋﳯﺎ إﻻ ﺑﻌﺪ اﳊﲀﯾﺔ.
] [١٣٢ﻧﻌﻢ؛ ﯾ ﻐﻲ ٔﻻ ﯾﺘﳫﻒ ﺷﳢﺔ ﱂ ﯾﺘﳫﻔﻮﻫﺎ ،وﱂ ٔ ﳫﻒ ٔ ذ ،ﺑﻞ ﻛﻨﺖ ﻗﺪ ﲰﻌﺖ ﺗ اﻟﺸﳢﺔ
ﻣﻦ وا ﺪ ﻣﻦ ٔﲱﺎﰊ ا ﺘﻠﻔﲔ إﱄ ﺑﻌﺪ ٔن ﰷن ﻗﺪ اﻟﺘﺤﻖ ﲠﻢ ،واﻧﺘ ﻞ ﻣﺬﻫﳢﻢ ،وﺣﲃ ٔﳖﻢ ﯾﻀﺤﻜﻮن ﲆ
ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ اﳌﺼﻨﻔﲔ ﰲ اﻟﺮد ﻠﳱﻢ ،وﯾﻘﻮﻟﻮن» :إﳖﻢ ﱂ ﯾﻔﻬﻤﻮا ﺑﻌﺪ ﲩﳤﻢ« ،ﰒ ذ ﺮ ﺗ اﳊ ﺔ وﺣﲀﻫﺎ ﻋﳯﻢ ،ﻓﲅ
ٔرض ﻟﻨﻔﴘ ٔن ﯾﻈﻦ ﰊ اﻟﻐﻔ ﻋﻦ ٔﺻﻞ ﲩﳤﻢ؛ ﻓ ٔوردﲥﺎ ،وﻻ ٔن ﯾﻈﻦ ﰊ ٔﱐ-وٕان ﲰﻌﳤﺎ-ﱂ ٔﻓﻬﻤﻬﺎ؛
ﻓ ﻗﺮرﲥﺎ ،واﳌﻘﺼﻮد إﱐ ﻗﺮرت ﺷﳢﳤﻢ إﱃ ٔﻗﴡ اﻻٕﻣﲀن ،ﰒ ٔﻇﻬﺮت ﻓﺴﺎدﻫﺎ ﺑﻐﺎﯾﺔ اﻟﱪﻫﺎن«
] [۱۳۳واﳊﺎﺻﻞٔ :ﻧﻪ ﻻ ﺎﺻﻞ ﻋﻨﺪﱒ ،وﻻ ﻃﺎﺋﻞ ﻟ ﻢ ،وﻟﻮ ﻻ ﺳﻮء ﻧﴫة اﻟﺼﺪﯾﻖ اﳉﺎﻫﻞ...ﳌﺎ
ا ﳤﺖ ﺗ اﻟﺒﺪ ﺔ ﻣﻊ ﺿﻌﻔﻬﺎ إﱃ ﻫﺬﻩ ا ر ﺔ ،وﻟﻜﻦ ﺷﺪة اﻟﺘﻌﺼﺐ دﻋﺖ ا اﺑﲔ ﻋﻦ اﳊﻖ إﱃ ﺗﻄﻮﯾﻞ اﻟﲋاع
ﻣﻌﻬﻢ ﰲ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻢ ،وٕاﱃ ﳎﺎ ﺪﲥﻢ ﰲ ﰻ ﻣﺎ ﻧﻄﻘﻮا ﺑﻪ ،ﲾﺎ ﺪوﱒ ﰲ دﻋﻮاﱒ اﳊﺎ ﺔ إﱃ اﻟﺘﻌﲅ وٕاﱃ
اﳌﻌﲅ
] [١٣٤وﰲ دﻋﻮاﱒ ٔﻧﻪ ﻻ ﯾﺼﻠﺢ ﰻ ﻣﻌﲅ ،ﺑﻞ ﻻ ﺑﺪ ﻣﻦ ﻣﻌﲅ ﻣﻌﺼﻮم ،وﻇﻬﺮت ﲩﳤﻢ ﰲ إﻇﻬﺎر اﳊﺎ ﺔ
إﱃ اﻟﺘﻌﲅ وٕاﱃ اﳌﻌﲅ ،وﺿﻌﻒ ﻗﻮل اﳌﻨﻜﺮﻦ ﰲ ﻣﻘﺎﺑﻠﺘﻪ ،ﻓﺎ ﱰ ﺑﺬ ﺟﲈ ﺔ وﻇﻨﻮا ٔن ذ ﻣﻦ ﻗﻮة ﻣﺬﻫﳢﻢ
وﺿﻌﻒ اﳌﺬاﻫﺐ ا ﺎﻟﻒ ،وﱂ ﯾﻔﻬﻤﻮا ٔن ذ ﻟﻀﻌﻒ ﴏ اﳊﻖ ،و ﺑﻄﺮﯾﻘﻪ.
] [١٣٥ﺑﻞ اﻟﺼﻮاب :ا ٕﻻ ﱰاف ﳊﺎ ﺔ إﱃ ﻣﻌﲅ ،و ٔﻧﻪ ﻻ ﺑﺪ و ٔن ﻜﻮن اﳌﻌﲅ ﻣﻌﺼﻮﻣﺎ ،وﻟﻜﻦ ﻣﻌﻠﻤﻨﺎ
اﳌﻌﺼﻮم...ﻫﻮ ﷴ ﷺ.
] [١٣٦ﻓﺎٕذا ﻗﺎﻟﻮا» :ﻫﻮ ﻣ ﺖ«...ﻓ ﻘﻮل» :وﻣﻌﻠﻤﲂ ﺎﺋﺐ«.
] [١٣٧ﻓﺎٕذا ﻗﺎﻟﻮا» :ﻣﻌﻠﻤﻨﺎ ﻗﺪ ﲅ ا ﺎة ،وﳦﻢ ﰱ اﻟﺒﻼد ،وﻫﻮ ﯾ ﻈﺮ ﻣﺮاﺟﻌﳤﻢ إن اﺧ ﻠﻔﻮأ ،و ٔﺷﲁ
ﻠﳱﻢ ﻣﺸﲁ«.
١٧
] [١٣٨ﻓ ﻘﻮل» :وﻣﻌﻠﻤﻨﺎ ﻗﺪ ﲅ ا ﺎة ،وﳦﻢ ﰱ اﻟﺒﻼد ،و ٔﳈﻞ اﻟﺘﻌﻠﲓ؛ إذ ﻗﺎل ﷲ ﺗﻌﺎﱃ﴿ :اﻟﯿﻮم ٔﳈﻠﺖ
ﻟﲂ دﯾﻨﲂ و ٔﲤﻤﺖ ﻠﯿﲂ ﻧﻌﻤﱵ﴾ ،وﺑﻌﺪ ﻛﲈل اﻟﺘﻌﻠﲓ ﻻ ﯾﴬ ﻣﻮت اﳌﻌﲅ؛ ﻛﲈ ﻻ ﯾﴬ ﻏﯿ ﻪ«.
] [١٣٩ﻓ ﻘﯽ ﻗﻮﳍﻢ » :ﯿﻒ ﲢﳬﻮن ﻓ ﱂ ﺴﻤﻌﻮﻩ؛ ٔ ﻟﻨﺺ وﱂ ﺴﻤﻌﻮﻩٔ ،م ﻻٕﺟﳤﺎد ﻟﺮ ٔي وﻫﻮ ﻣﻈﻨﺔ
اﳋﻼف؟«
] [١٤٠ﻓ ﻘﻮل» :ﻧﻔﻌﻞ ﻣﺎ ﻓﻌ ﻣﻌﺎذ إذ ﺑﻌﺜﻪ رﺳﻮل ﷲ ﻠﯿﻪ اﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم إﱃ ا ﳰﻦ ،و ٔﻣﺮﻩ ٔن ﳛﲂ
ﻟﻨﺺ ﻋﻨﺪ وﺟﻮدﻩ ،و ﻻٕﺟﳤﺎد ﻋﻨﺪ ﺪﻣﻪ«
] [١٤١ﺑﻞ ﻛﲈ ﯾﻔﻌ د ﺎ ﻢ إذا ﺑﻌﺪوا ﻋﻦ اﻻٕﻣﺎم إﱃ ٔﻗﺎﴆ اﻟﺒﻼد ،إذ ﻻ ﳝﻜ ﻪ ٔن ﳛﲂ ﻟﻨﺺ؛ ﻓﺎٕن
اﻟﻨﺼﻮص اﳌﺘﻨﺎﻫﯿﺔ ﻻ ﺴﺘﻮﰲ اﻟﻮﻗﺎﺋﻊ ﲑ اﳌﺘﻨﺎﻫﯿﺔ ،وﻻ ﳝﻜ ﻪ اﻟﺮﺟﻮع ﰲ ﰻ واﻗﻌﺔ إﱃ ﺑ ة اﻻٕﻣﺎم ،و ٔن ﯾﻘﻄﻊ
اﳌﺴﺎﻓﺔ وﺮﺟﻊ ،ﻓ ﻜﻮن اﳌﺴﺘﻔﱵ ﻗﺪ ﻣﺎت ،وﻓﺎت اﻻٕﻧﺘﻔﺎع ﻟﺮﺟﻮع.
] [١٤٢ﳁﻦ ٔﺷﳫﺖ ﻠﯿﻪ اﻟﻘ ...ﻟ ﺲ ﻃﺮﯾﻖ إﻻ ٔن ﯾﺼﲇ ﺟ ﻬﺎدﻩ؛ إذ ﻟﻮ ﺳﺎﻓﺮ إﱃ ﺑ اﻻٕﻣﺎم ﻟﯿﻌﺮﻓﻪ
اﻟﻘ ...ﯾﻔﻮت وﻗﺖ اﻟﺼﻼة .ﻓﺎٕن ﺎزت اﻟﺼﻼة إﱃ ﲑ اﻟﻘ ﺑﻨﺎء ﲆ اﻟﻈﻦ ،وﯾﻘﺎل» :إن ا ﻄﺊ ﰱ اﻻٕﺟﳤﺎد
ٔﺟﺮ وا ﺪ ،وﻠﻤﺼ ﺐ ٔﺟﺮان«...ﻓﻜﺬ ﰲ ﲨﯿﻊ ا ﳤﺪات.
] [١٤٣وﻛﺬ ٔﻣﺮ ﴏف اﻟﺰﰷة إﱃ اﻟﻔﻘﲑ؛ ﻓﺮﲟﺎ ﯾﻈﻨﻪ ﻓﻘﲑا ﺟﳤﺎدﻩ وﻫﻮ ﻏﲏ ﻃﻨﺎ ٕ ﺧﻔﺎﺋﻪ ﻣﺎ ،ﻓﻼ
ﻜﻮن ﻣﺆا ﺬا ﺑﻪ وٕان ٔﺧﻄ ٔ؛ ٔﻧﻪ ﱂ ﯾﺆا ﺬ إﻻ ﲟﻮﺟﺐ ﻇﻨﻪ.
] [١٤٤ﻓﺎٕن ﻗﺎل» :ﻇﻦ ﳐﺎﻟﻔﻪ ﻈﻨﻪ«.
] [١٤٥ﻓ ٔﻗﻮل» :ﻫﻮ ﻣ ٔﻣﻮر ﺗﺒﺎع ﻇﻦ ﻧﻔﺴﻪ؛ ﰷ ﳤﺪ ﰱ اﻟﻘ ﯾ ﻊ ﻇﻨﻪ وٕان ﺎﻟﻔﻪ ﲑﻩ«.
] [١٤٦ﻓﺎٕن ﻗﺎل» :ﻓﺎﳌﻘ ﯾ ﻊ اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ ٔو ٔ ﺣ ﯿﻔﺔ ٔو ﲑﻫﲈ؟«.
] [١٤٧ﻓ ٔﻗﻮل» :ﻓﺎﳌﻘ ﰱ اﻟﻘ ﻋﻨﺪ اﻻٕﺷ ﺎﻩ إذا اﺧ ﻠﻒ ﻠﯿﻪ ا ﳤﺪون ...ﯿﻒ ﯾﺼﻨﻊ؟« ﻓﺴﯿﻘﻮل» :
ﻣﻊ ﻧﻔﺴﻪ اﺟﳤﺎد ﰲ ﻣﻌﺮﻓﺔ ا ٔﻓﻀﻞ ا ٔ ﲅ ﺑﺪﻻﺋﻞ اﻟﻘ ،ﻓ ﺘﺒﻊ ذ اﻻٕﺟﳤﺎد« ،ﻓﻜﺬ ﰱ اﳌﺬاﻫﺐ.
] [١٤٨ورد اﳋﻠﻖ إﱃ اﻻٕﺟﳤﺎد ﴐورة ا ٔﻧ ﺎء وا ٔﲚﺔ ،ﻣﻊ اﻟﻌﲅ ﺑ ٔﳖﻢ ﻗﺪ ﳜﻄﺌﻮن ،ﺑﻞ ﻗﺎل رﺳﻮل ﷲ
ﷺٔ ٔ » :ﺣﲂ ﻟﻈﻮاﻫﺮ ،وﷲ ﯾﺘﻮﱃ اﻟﴪا ﺮ«
]ٔ [١٤٩ئ ٔ :ﺣﲂ ﺑﻐﺎﻟﺐ اﻟﻈﻦ اﳊﺎﺻﻞ ﻣﻦ ﻗﻮل اﻟﺸﻬﻮد ،ورﲟﺎ ٔﺧﻄﺊ ﻓ ﻪ ،ﻓﻼ ﺳ ﻞ إﱃ ا ٔﻣﻦ ﻣﻦ
اﳋﻄ ٔ ﻟ ٔﻧ ﺎء ﰲ ﻣ ﻞ ﻫﺬﻩ ا ﳤﺪات ،ﻓﻜ ﻒ ﯾﻄﻤﻊ ﰲ ذ ؟
] [١٥وﳍﻢ ﻫﻬﻨﺎ ﺳﺆ ن:
] ٔ [١٦ﺪﻫﲈ :ﻗﻮﳍﻢ» :ﻫﺬا وٕان ﰠ ﰱ ا ﳤﺪات...ﻓﻼ ﯾﺼﺢ ﰱ ﻗﻮا ﺪ اﻟﻌﻘﺎﺋﺪ؛ إذ ا ﻄﺊ ﻓ ﻪ ﲑ
ﻣﻌﺬور ،ﻓﻜ ﻒ اﻟﺴ ﻞ إﻟﯿﻪ؟«.
١٨
] [١٥١ﻓ ٔﻗﻮل» :ﻗﻮا ﺪ اﻟﻌﻘﺎﺋﺪ ﺸ ﳣﻞ ﻠﳱﺎ اﻟﻜ ﺎب واﻟﺴﻨﺔ ،وﻣﺎ وؤاء ذ ﻣﻦ اﻟﺘﻔﺼﯿﻞ واﳌﺘﻨﺎزع
ﻓ ﻪ...ﯾﻌﺮف اﳊﻖ ﻓ ﻪ ﻟﻮزن ﻟﻘﺴﻄﺎس اﳌﺴﺘﻘﲓ؛ وﱔ اﳌﻮازﻦ اﻟﱵ ذ ﺮﻫﺎ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ ،وﱔ ﲬﺴﺔ
ذ ﺮﲥﺎ ﰲ ﻛﺘﺎب "اﻟﻘﺴﻄﺎس اﳌﺴﺘﻘﲓ"«.
] [١٥٢ﻓﺎٕن ﻗﺎل» :ﺧﺼﻮﻣﻚ ﳜﺎﻟﻔﻮﻧﻚ ﰲ ذ اﳌﲒان«.
] [١٥٣ﻓ ٔﻗﻮل» :ﻻ ﯾﺘﺼﻮر ٔن ﯾﻔﻬﻢ ذ اﳌﲒان ﰒ ﳜﺎﻟﻒ ﻓ ﻪ؛ إذ ﻻ ﳜﺎﻟﻒ ﻓ ﻪ ٔﻫﻞ اﻟﺘﻌﻠﲓ؛ ٔﱐ
اﺳﺘﺨﺮﺟ ﻪ ﻣﻦ اﻟﻘﺮ ٓن وﺗﻌﻠﻤﺘﻪ ﻣ ﻪ ،وﻻ ﳜﺎﻟﻒ ﻓ ﻪ ٔﻫﻞ اﳌﻨﻄﻖٔ ،ﻧﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﳌﺎ ﴍﻃﻮﻩ ﰱ اﳌﻨﻄﻖ ﲑ
ﳐﺎﻟﻒ .وﻻ ﳜﺎﻟﻒ ﻓ ﻪ اﳌﺘﳫﻢ؛ ٔﻧﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﳌﺎ ﯾﺬ ﺮﻩ ﰲ ٔد اﻟﻨﻈﺮ ت ،وﺑﻪ ﯾﻌﺮف اﳊﻖ ﰲ اﻟ ﻣ ﺎت«.
] [١٥٥ﻓﺎٕن ﻗﺎل» :ﻓﺎٕن ﰷن ﰲ ﯾﺪك ﻣ ﻞ ﻫﺬا اﳌﲒان...ﻓﲅ ﻻ ﺮﻓﻊ اﳋﻼف ﺑﲔ اﳋﻠﻖ؟«.
] [١٥٥ﻓ ٔﻗﻮل :ﻟﻮ ٔﺻﻐﻮا إﱄ...ﻟﺮﻓﻌﺖ اﳋﻼف ﺑ ﳯﻢ ،وذ ﺮت ﻃﺮﯾﻖ رﻓﻊ اﳋﻼف ﰲ ﻛﺘﺎب "اﻟﻘﺴﻄﺎس
اﳌﺴﺘﻘﲓ" ،ﻓ ٔﻣ ﻟﺘﻌﲅ ٔﻧﻪ ﺣﻖ ،و ٔﻧﻪ ﺮﻓﻊ اﳋﻼف ﻗﻄﻌﺎ ﻟﻮ ٔﺻﻐﻮا ،وﻻ ﯾﺼﻐﻮن ﺑ ٔﲨﻌﻬﻢ؛ ﺑﻞ ﻗﺪ ٔﺻﻐﻰ إﱄ
ﻃﺎﺋﻔﺔ ،ﻓﺮﻓﻌﺖ اﳋﻼف ﺑ ﳯﻢ.
] [١٥٦وٕاﻣﺎﻣﻚ ﺮﯾﺪ رﻓﻊ اﳋﻼف ﺑ ﳯﻢ ﻣﻊ ﺪم إﺻﻐﺎﲛﻢ؛ ﻓﲅ ﱂ ﺮﻓﻊ إﱃ ا ٓن؟ وﱂ ﱂ ﺮﻓﻊ ﲇ رﴈ ﷲ
ﻋﻨﻪ وﻫﻮ ر ٔس ا ٔﲚﺔ؟!
]ٔ [١٥٧و ﯾﺪﻋﻲ ٔﻧﻪ ﯾﻘﺪر ﲆ ﲪﻞ ﰷﻓﳤﻢ ﲆ اﻻٕﺻﻐﺎء ﻗﻬﺮا؛ ﻓﲅ ﱂ ﳛﻤﻠﻬﻢ إﱃ ا ٓن؟! و ٔي ﯾﻮم ٔ ؟!
وﻫﻞ ﺣﺼﻞ ﺑﲔ اﳋﻠﻖ ﺴ ﺐ دﻋﻮﺗﻪ إﻻ ز دة ﻼف وز دة ﳐﺎﻟﻒ؟!
] [١٥٨ﻧﻌﻢ؛ ﰷن ﳜﴙ ﻣﻦ اﳋﻼف ﻧﻮع ﻣﻦ اﻟﴬر ﻻ ﯾ ﳤ ﻲ إﱃ ﺳﻔﻚ ا ﻣﺎء ،وﲣﺮﯾﺐ اﻟﺒﻼد ،وٕاﯾﺘﺎم
ا ٔوﻻد ،وﻗﻄﻊ اﻟﻄﺮق ،وا ٕﻻ ﺎرة ﲆ ا ٔﻣﻮال.
] [١٥٩وﻗﺪ ﺪث ﰱ اﻟﻌﺎﱂ ﻣﻦ ﺮﰷت رﻓﻌﲂ اﳋﻼف ﻣﻦ اﳋﻼف ﻣﺎ ﱂ ﻜﻦ ﲟﺜﻞ ﻋﻬﺪ!!
] [١٦٠ﻓﺎٕن ﻗﺎل» :ادﻋﯿﺖ ٔﻧﻚ ﺮﻓﻊ اﳋﻼف ﺑﲔ اﳋﻠﻖ ،وﻟﻜﻦ اﳌﺘ ﲑﻦ ﺑﲔ اﳌﺬاﻫﺐ اﳌﺘﻌﺎرﺿﺔ،
واﻻٕﺧ ﻼﻓﺎت اﳌﺘﻘﺎﺑ ...ﱂ ﯾﻠﺰﻣﻪ اﻻٕﺻﻐﺎء إﻟﯿﻚ دون ﺧﺼﻤﻚ ،و ﺧﺼﻮم ﳜﺎﻟﻔﻮﻧﻚ ،وﻻ ﻓﺮق ﺑ ﻚ وﺑ ﳯﻢ؟«
وﻫﺬا ﻫﻮ ﺳﺆاﳍﻢ اﻟﺜﺎﱐ.
] [١٦١ﻓ ٔﻗﻮل» :ﻫﺬا ٔوﻻ ﯾﻨﻘﻠﺐ ﻠﯿﻚ؛ ﻓﺎٕﻧﻚ إذا دﻋﻮت ﻫﺬا اﳌﺘ ﲑ إﱃ ﻧﻔﺴﻚ...ﻓ ﻘﻮل اﳌﺘ ﲑ :ﰈ
ﴏت ٔوﱃ ﻣﻦ ﳐﺎﻟﻔ ﻚ ،و ٔﻛﱶ ٔﻫﻞ اﻟﻌﲅ ﳜﺎﻟﻔﻮﻧﻚ؟«.
] [١٦٢ﻓﻠﯿﺖ ﺷﻌﺮی؛ ﲟﺎذا ﲡﯿﺐ؟ ٔﲡﯿﺒﻪ ﺑ ٔن ﺗﻘﻮلٕ » :اﻣﺎﱊ ﻣ ﺼﻮص ﻠﯿﻪ؟!«.
] [١٦٣ﳁﻦ ﯾﺼﺪﻗﻚ ﰲ دﻋﻮى اﻟﻨﺺ وﻫﻮ ﱂ ﺴﻤﻊ اﻟﻨﺺ ﻣﻦ اﻟﺮﺳﻮل؟ وٕاﳕﺎ ﺴﻤﻊ دﻋﻮاك ﻣﻊ ﺗﻄﺎﺑﻖ
ٔﻫﻞ ا ﲅ ﲆ ا ﱰا ﻚ وﻜﺬﯾﺒﻚ.
١٩
] [١٦٤ﰒ ﻫﺐ ٔﻧﻪ ﺳﲅ اﻟﻨﺺ؛ ﻓﺎٕذا ﰷن ﻣ ﲑا ﰲ ٔﺻﻞ اﻟﻨﺒﻮة ،ﻓﻘﺎل» :ﻫﺐ ٔن إﻣﺎﻣﻚ ﯾﺪﱄ ﲟﻌﺠﺰة
ﴗ ﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم« .ﻓ ﻘﻮل» :ا ﻟﯿﻞ ﲆ ﺻﺪﰶ ٔﱐ ٔﺣﲖ ٔ ك ،ﻓ ٔﺣ ﺎﻩ ،ﻓ ﺎﻃﻘﲏ ﺑ ٔﻧﻪ ﳏﻖ...ﻓ ذا ٔ ﲅ وﱂ
ﯾﻌﲅ ﰷﻓﺔ اﳋﻠﻖ ﺻﺪق ﴗ اﻟﺴﻼم ﲠﺬا اﳌﻌﺠﺰة؟«.
] [١٦٥ﺑﻞ ﻠﯿﻪ ﻣﻦ ا ٔﺳﺌ اﳌﺸﳫﺔ ﻣﺎ ﻻ ﯾﺪﻓﻊ إﻻ ﺑﺪﻗ ﻖ اﻟﻨﻈﺮ اﻟﻌﻘﲇ ،واﻟﻨﻈﺮ اﻟﻌﻘﲇ ﻻ ﯾﻮﺛﻖ ﺑﻪ
ﻋﻨﺪك ،وﻻ ﯾﻌﺮف دﻻ اﳌﻌﺠﺰة ﲆ اﻟﺼﺪق ﻣﺎ ﱂ ﯾﻌﺮف اﻟﺴﺤﺮ وا ﳣﯿﲒ ﺑ ﻪ وﺑﲔ اﳌﻌﺠﺰة ،وﻣﺎ ﱂ ﯾﻌﺮف ٔن
ﷲ ﻻ ﯾﻀﻞ ﻋﺒﺎدﻩ ،وﺳﺆال اﻻٕﺿﻼل وﻋﴪ ﲢﺮﺮ اﳉﻮاب ﻋﻨﻪ ﻣﺸﻬﻮر ،ﻓ ذا ﺗﺪﻓﻊ ﲨﯿﻊ ذ وﱂ ﻜﻦ
إﻣﺎﻣﻚ ٔوﱃ ﳌﺘﺎﺑﻌﺔ ﻣﻦ ﳐﺎﻟﻔﻪ؟
] [١٦٦ﻓﺴﲑﺟﻊ إﱃ ا ٔد اﻟﻨﻈﺮﯾﺔ اﻟﱵ ﯾﻨﻜﺮﻫﺎ ،وﺧﺼﻤﻪ ﯾﺪﱄ ﲟﺜﻞ ﺗ ا ٔد و ٔوﰣ ﻣﳯﺎ ،وﻫﺬا
اﻟﺴﺆال ﻗﺪ اﻧﻘﻠﺐ ﻠﯿﻪ اﻧﻘﻼ ﻋﻈ ،ﻟﻮ اﺟﳣﻊ ٔوﳍﻢ و ٓﺧﺮﱒ ﲆ ٔن ﳛﲑوا ﻋﻨﻪ ﺟﻮا ...ﱂ ﯾﻘﺪروا ﻠﯿﻪ.
] [١٦٧وٕاﳕﺎ ﺸ ٔ اﻟﻔﺴﺎد ﻣﻦ ﺟﲈ ﺔ ﻣﻦ اﻟﻀﻌﻔﺔ ﻇﺮوﱒ ،ﻓﲅ ﺸﺘﻐﻠﻮا ﻟﻘﻠﺐ ﺑﻞ ﳉﻮاب ،وذ ﳑﺎ
ﯾﻄﻮل ﻓ ﻪ اﻟ م ،وﻻ ﺴﺒﻖ ﴎﯾﻌﺎ إﱃ ا ٔﻓﻬﺎم ،ﻓﻼ ﯾﺼﻠﺢ ﻟ ٕﻼﲿﺎم.
] [١٦٨ﻓﺎٕن ﻗﺎل ﻗﺎﺋﻞ» :ﻓﻬﺬا ﻫﻮ اﻟﻘﻠﺐ ،ﻓﻬﻞ ﻋﻨﻪ ﺟﻮاب؟«.
] [١٦٩ﻓ ٔﻗﻮل» :ﻧﻌﻢ؛ ﺟﻮاﺑﻪٔ :ن اﳌﺘ ﲑ إن ﻗﺎل ٔ " :ﻣ ﲑ وﱂ ﯾﻌﲔ اﳌﺴ ٔ اﻟﱵ ﻫﻮ ﻣ ﲑ ﻓﳱﺎ"...ﻓ ﻘﺎل
ٔ " :ﻧﺖ ﳈﺮﯾﺾ ﯾﻘ ﻮل ٔ :ﻣﺮﯾﺾ وﻻ ﯾﺬ ﺮ ﲔ ﻣﺮﺿﻪ ،وﯾﻄﻠﺐ ﻼ ﻪ"«.
] [١٧٠ﻓ ﻘﺎل » :ﻟ ﺲ ﰱ اﻟﻮﺟﻮد ﻼج ﻠﻤﺮض اﳌﻄﻠﻖ ،ﺑﻞ ﳌﺮض ﻣﻌﲔ؛ ﻣﻦ ﺻﺪاعٔ ،و إﺳﻬﺎلٔ ،و
ﲑﻫﲈ...ﻓﻜﺬ اﳌﺘ ﲑ ﯾ ﻐﻲ ٔن ﯾﻌﲔ ﻣﺎ ﻫﻮ ﻣ ﲑ ﻓ ﻪ«.
] [١٧١ﻓﺎٕن ﲔ اﳌﺴ ٔ ...ﻋﺮﻓ ﻪ اﳊﻖ ﻓﳱﺎ ﻟﻮزن ﳌﻮازﻦ اﶆﺴﺔ اﻟﱵ ﻻ ﯾﻔﻬﻤﻬﺎ ٔ ﺪ إﻻ وﯾﻌﱰف ﺑ ٔﻧﻪ
اﳌﲒان اﳊﻖ ا ي ﯾﻮﺛﻖ ﲁ ﻣﺎ ﯾﻮزن ﺑﻪ ،ﻓ ﻔﻬﻢ اﳌﲒان ،وﯾﻔﻬﻢ ﻣ ﻪ ٔﯾﻀﺎ ﲱﺔ اﻟﻮزن.
] [١٧٢ﻛﲈ ﯾﻔﻬﻢ ﻣ ﻌﲅ ﲅ اﳊﺴﺎب ﻧﻔﺲ اﳊﺴﺎب ،وﻮن اﶈﺎﺳﺐ اﳌﻌﲅ ﺎﳌﺎ ﳊﺴﺎب وﺻﺎدﻗﺎ ﻓ ﻪ ،وﻗﺪ
ٔوﲵﺖ ذ ﰱ ﻛﺘﺎب "اﻟﻘﺴﻄﺎس اﳌﺴﺘﻘﲓ" ﰲ ﻣﻘﺪار ﻋﴩﻦ ورﻗﺔ ،ﻓﻠﯿﺘ ٔﻣﻞ.
] [١٧٣وﻟ ﺲ اﳌﻘﺼﻮد ا ٓن ﺑﯿﺎن ﻓﺴﺎد ﻣﺬﻫﳢﻢ؛ ﻓﻘﺪ ذ ﺮت ذ ﰲ ﻛﺘﺎب "اﳌﺴﺘﻈﻬﺮي" ٔوﻻ ،وﰱ
ﻛﺘﺎب "ﲩﺔ اﳊﻖ" ﻧﯿﺎ؛ وﻫﻮ ﺟﻮاب م ﳍﻢ ﻋﺮض ﲇ ﺑﺒﻐﺪاد ،وﰲ ﻛﺘﺎب "ﻣﻔﺼﻞ اﳋﻼف" ا ي ﻫﻮ
اﺛﻨﺎ ﻋﴩ ﻓﺼﻼ ﻟﺜﺎ؛ وﻫﻮ ﺟﻮاب م ﳍﻢ ﻋﺮض ﲇ ﲠﻤﺬان ،وﰲ ﻛﺘﺎب "ا رج" اﳌﺮﻗﻮم ﳉﺪاول راﺑﻌﺎ؛
وﻫﻮ ﻣﻦ رﯿﻚ ﻢ ا ي ﻋﺮض ﲇ ﺑﻄﻮس ،وﰲ ﻛﺘﺎب "اﻟﻘﺴﻄﺎس اﳌﺴﺘﻘﲓ" ﺎﻣﺴﺎ؛ وﻫﻮ ﻛﺘﺎب
ﻣﺴﺘﻘﻞ؛ ﻣﻘﺼﻮد :ﺑﯿﺎن ﻣﲒان اﻟﻌﻠﻮم ،وٕاﻇﻬﺎر ا ٕﻻﺳ ﺘﻐﻨﺎء ﻋﻦ اﻻٕﻣﺎم اﳌﻌﺼﻮم ﳌﻦ ٔ ﺎط ﺑﻪ.
٢٠
] [١٧٤ﺑﻞ اﳌﻘﺼﻮدٔ :ن ﻫﺆﻻء ﻟ ﺲ ﻣﻌﻬﻢ ﳾء ﻣﻦ اﻟﺸﻔﺎء اﳌﻨﺠﻲ ﻣﻦ ﻇﻠﲈت ا ٓراء ،ﺑﻞ ﱒ ﻣﻊ ﲺﺰﱒ
ﻋﻦ إﻗﺎﻣﺔ اﻟﱪﻫﺎن ﲆ ﺗﻌﯿﲔ اﻻٕﻣﺎم ﻃﺎﳌﺎ ﺟﺮﺑﻨﺎﱒ ،ﻓﺼﺪﻗ ﺎﱒ ﰱ اﳊﺎ ﺔ إﱃ اﻟﺘﻌﻠﲓ ،وٕاﱃ اﳌﻌﲅ اﳌﻌﺼﻮم ،و ٔﻧﻪ
ا ي ﻋﯿﻨﻮﻩ ،ﰒ ﺳ ٔﻟﻨﺎﱒ ﻋﻦ اﻟﻌﲅ ا ي ﺗﻌﻠﻤﻮﻩ ﻣﻦ ﻫﺬا اﳌﻌﺼﻮم.
] [١٧٥وﻋﺮﺿﻨﺎ ﻠﳱﻢ إﺷﲀﻻت؛ ﻓﲅ ﯾﻔﻬﻤﻮﻫﺎ ﻓﻀﻼ ﻋﻦ اﻟﻘ ﺎم ﲝﻠﻬﺎ ،ﻓﻠﲈ ﲺﺰوا ٔ ...ﺎﻟﻮا ﲆ اﻻٕﻣﺎم
اﻟﻐﺎﺋﺐ ،وﻗﺎﻟﻮا» :إﻧﻪ ﻻ ﺑﺪ ﻣﻦ اﻟﺴﻔﺮ إﻟﯿﻪ«.
] [١٧٦واﻟﻌﺠﺐ ٔﳖﻢ ﺿﯿﻌﻮا ﲻﺮﱒ ﰱ ﻃﻠﺐ اﳌﻌﲅ وﰲ اﻟﺘﺒﺠﺞ ﻟﻈﻔﺮ ﺑﻪ ،وﱂ ﯾﺘﻌﻠﻤﻮا ﻣ ﻪ ﺷ ﺎ ٔﺻﻼ؛
ﰷﳌﻀﻤﺦ ﻟﻨ ﺎﺳﺔ ،ﯾﺘﻌﺐ ﰲ ﻃﻠﺐ اﳌﺎء ﺣﱴ إذا و ﺪﻩ...ﱂ ﺴﺘﻌﻤ ،وﺑﻘﻲ ﻣﻀﻤ ﺎ ﳋﺒﺎﺋﺚ!
] [١٧٧وﻣﳯﻢ ﻣﻦ ادﻋﻰ ﺷ ﺎ ﻣﻦ ﻠﻤﻬﻢ ،ﻓﲀن ﺎﺻﻞ ﻣﺎ ذ ﺮﻩ ﺷ ﺎ ﻣﻦ رﯿﻚ ﻓﻠﺴﻔﺔ ﻓ ﺜﺎﻏﻮرس؛ وﻫﻮ
ر ﻞ ﻣﻦ ﻗﺪﻣﺎء ا ٔواﺋﻞ ،وﻣﺬﻫﺒﻪ ٔرك ﻣﺬاﻫﺐ اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ ،وﻗﺪ رد ﻠﯿﻪ ٔرﺳﻄﺎﻃﺎﻟ ﺲ ،ﺑﻞ اﺳﱰك ﻣﻪ
واﺳﱰذ ،وﻫﻮ اﶈﲄ ﰲ ﻛﺘﺎب "إﺧﻮان اﻟﺼﻔﻰ" ،وﻫﻮ ﲆ اﻟﺘﺤﻘ ﻖ ﺣﺸﻮ اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ.
] [١٧٨ﻓﺎﻟﻌﺠﺐ ﳑﻦ ﯾﺘﻌﺐ ﻃﻮل اﻟﻌﻤﺮ ﰲ ﲢﺼﯿﻞ اﻟﻌﲅ ،ﰒ ﯾﻘ ﻊ ﲟﺜﻞ ذ اﻟﻌﲅ اﻟﺮﯿﻚ اﳌﺴﺘﻐﺚ،
وﯾﻈﻦ ٔﻧﻪ ﻇﻔﺮ ﺑ ٔﻗﴡ ﻣﻘﺎﺻﺪ اﻟﻌﻠﻮم!!
] [١٧٩ﻓﻬﺆﻻء ٔﯾﻀﺎ ﺟﺮﺑﻨﺎﱒ وﺳﱪ ﻇﺎﻫﺮﱒ و ﻃﳯﻢ ،ﻓﺮﺟﻊ ﺎﺻﻠﻬﻢ إﱃ اﺳﺘﺪراج اﻟﻌﻮام وﺿﻌﻔﺎء
اﻟﻌﻘﻮل ﺑ ﺎن اﳊﺎ ﺔ إﱃ اﳌﻌﲅ ،وﳎﺎد ﳤﻢ ﰲ ٕا ﲀرﱒ اﳊﺎ ﺔ إﱃ اﻟﺘﻌﻠﲓ م ﻗﻮي ﻣﻔﺤﻢ؛ ﺣﱴ إذا ﺳﺎ ﺪﱒ
ﲆ اﳊﺎ ﺔ إﱃ اﳌﻌﲅ ﻣﺴﺎ ﺪ وﻗﺎل» :ﻫﺎت ﻠﻤﻪ و ٔﻓﺪ ﻣﻦ ﺗﻌﻠﳰﻪ«...وﻗﻒ ،وﻗﺎل»:ا ٓن إذ ﺳﻠﻤﺖ ﱄ
ﻫﺬا...ﻓﺎﻃﻠﺒﻪ ،ﻓﺎٕﳕﺎ ﻏﺮﴈ ﻫﺬا اﻟﻘﺪر ﻓﻘﻂ«؛ إذ ﲅ ٔﻧﻪ ﻟﻮ زاد ﲆ ذ ...ﻻﻓ ﻀﺢ ،وﻟﻌﺠﺰ ﻋﻦ ﻞ ٔدﱏ
اﻻٕﺷﲀﻻت ،ﺑﻞ ﲺﺰ ﻋﻦ ﻓﻬﻤﻪ ﻓﻀﻼ ﻋﻦ ﺟﻮاﺑﻪ.
] [١٨٠ﻓﻬﺬﻩ ﺣﻘ ﻘﺔ ﺎﳍﻢ؛ ﻓﺎ ﱪﱒ...ﺗﻘ ﻠﻬﻢ ،ﻓﻠﲈ ﱪ ﱒ...ﻧﻔﻀﻨﺎ اﻟﯿﺪ ﻋﳯﻢ.
]اﻟﻘﻮل ﰲ ﻃﺮق اﻟﺼﻮﻓ ﺔ[
] [١٨١ﰒ إﱐ ﳌﺎ ﻓﺮﻏﺖ ﻣﻦ ﻫﺬﻩ اﻟﻌﻠﻮمٔ ...ﻗ ﻠﺖ ﲠﻤﱵ ﲆ ﻃﺮﯾﻖ اﻟﺼﻮﻓ ﺔ ،و ﻠﻤﺖ ٔن ﻃﺮﯾﻘﳤﻢ إﳕﺎ ﺗﱲ
ﺑﻌﲅ وﲻﻞ .وﰷن ﺎﺻﻞ ﻠﻤﻬﻢ ﻗﻄﻊ ﻋﻘ ﺎت اﻟﻨﻔﺲ ،واﻟﺘﲋﻩ ﻋﻦ ٔ ﻼﻗﻬﺎ اﳌﺬﻣﻮﻣﺔ وﺻﻔﺎﲥﺎ اﳋﺒ ﺔ؛ ﺣﱴ
ﯾﺘﻮﺻﻞ ﲠﺎ إﱃ ﲣﻠﯿﺔ اﻟﻘﻠﺐ ﻋﻦ ﲑ ﷲ ،وﲢﻠﯿﺘﻪ ﺑﺬ ﺮ ﷲ.
] [١٨٢وﰷن اﻟﻌﲅ ٔ ﴪ ﲇ ﻣﻦ اﻟﻌﻤﻞ ،ﻓﺎﺑﺘﺪ ٔت ﺑﺘﺤﺼﯿﻞ ﻠﻤﻬﻢ ﻣﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻛﺘﳢﻢ؛ ﻣ ﻞ "ﻗﻮت
اﻟﻘﻠﻮب" ٔﰊ ﻃﺎﻟﺐ اﳌﲄ ،وﻛﺘﺐ اﳊﺎرث اﶈﺎﺳﱯ ،واﳌﺘﻔﺮﻗﺎت اﳌ ٔﺛﻮرة ﻋﻦ اﳉﻨﯿﺪ واﻟﺸﺒﲇ و ٔﰊ ﺰﯾﺪ
٢١
اﻟ ﺴﻄﺎﱊ ،و ﲑﱒ ﻣﻦ اﳌﺸﺎﱗ ،ﺣﱴ اﻃﻠﻌﺖ ﲆ ﻛﻨﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪﱒ اﻟﻌﻠﻤﯿﺔ ،وﺣﺼﻠﺖ ﻣﺎ ﳝﻜﻦ ٔن ﳛﺼﻞ ﻣﻦ
ﻃﺮﯾﻘﻬﻢ ﻟﺘﻌﲅ واﻟﺴﲈع.
] [١٨٣ﻓﻈﻬﺮ ﱄ ٔن ٔﺧﺺ ﺧﻮاﺻﻬﻢ ﻣﺎ ﻻ ﳝﻜﻦ اﻟﻮﺻﻮل إﻟﯿﻪ ﻟﺘﻌﲅ ،ﺑﻞ وق واﳊﺎل وﺗﺒﺪل اﻟﺼﻔﺎت.
] [١٨٤ﻓﲂ ﻣﻦ اﻟﻔﺮق ﺑﲔ ٔن ﺗﻌﲅ ﺪ اﻟﺼ ﺔ و ﺪ اﻟﺸﺒﻊ و ٔﺳﺒﺎﲠﲈ وﴍوﻃﻬﲈ ،وﺑﲔ ٔن ﻜﻮن ﲱﯿ ﺎ
ﺷﺒﻌﺎن ،وﺑﲔ ٔن ﺗﻌﺮف ﺪ اﻟﺴﻜﺮ و ٔﻧﻪ ﻋﺒﺎرة ﻋﻦ ﺎ ﲢﺼﻞ ﻣﻦ اﺳ ﻼء ٔﲞﺮة ﺗﺘﺼﺎ ﺪ ﻣﻦ اﳌﻌﺪة ﲆ
ﻣﻌﺎدن اﻟﻔﻜﺮ ،وﺑﲔ ٔن ﻜﻮن ﺳﻜﺮان ،ﺑﻞ اﻟﺴﻜﺮان ﻻ ﯾﻌﺮف ﺪ اﻟﺴﻜﺮ و ﻠﻤﻪ وﻫﻮ ﺳﻜﺮان وﻣﺎ ﻣﻌﻪ ﻣﻦ
ﻠﻤﻪ ﳾء!
] [١٨٥واﻟﻄﺒ ﺐ ﯾﻌﺮف ﺪ اﳌﺮض و ٔرﰷﻧﻪ وﻣﺎ ﻣﻌﻪ ﻣﻦ اﳌﺮض ﳾء ،واﻟﻄﺒ ﺐ ﰲ ﺎ اﳌﺮض ﯾﻌﺮف
ﺪ اﻟﺼ ﺔ و ٔﺳﺒﺎﲠﺎ و ٔدوﳤﺎ وﻫﻮ ﻓﺎﻗﺪ اﻟﺼ ﺔ ،ﻓﻜﺬ ﻓﺮق ﺑﲔ ٔن ﺗﻌﺮف ﺣﻘ ﻘﺔ اﻟﺰﻫﺪ وﴍوﻃﻪ و ٔﺳﺒﺎﺑﻪ،
وﺑﲔ ٔن ﻜﻮن ﺎ اﻟﺰﻫﺪ وﻋﺰوف اﻟﻨﻔﺲ ﻋﻦ ا ﻧﯿﺎ.
] [١٨٦ﻓﻌﻠﻤﺖ ﯾﻘ ﻨﺎ ٔﳖﻢ ٔر ب ٔﺣﻮال ،ﻻ ٔﲱﺎب ٔﻗﻮال ،و ٔن ﻣﺎ ﳝﻜﻦ ﲢﺼﯿ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻟﻌﲅ ﻓﻘﺪ
ﺣﺼﻠﺘﻪ ،وﱂ ﯾﺒﻖ إﻻ ﻣﺎ ﻻ ﺳ ﻞ إﻟﯿﻪ ﻟﺴﲈع واﻟﺘﻌﲅ ،ﺑﻞ وق واﻟﺴﻠﻮك.
] [١٨٧وﰷن ﻗﺪ ﺣﺼﻞ ﻣﻌﻲ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻮم اﻟﱵ ﻣﺎرﺳﳤﺎ واﳌﺴﺎ اﻟﱵ ﺳﻠﻜﳤﺎ ﰲ اﻟﺘﻔ ﺶ ﻋﻦ ﺻﻨﻔﻲ
اﻟﻌﻠﻮم اﻟﴩﻋﯿﺔ واﻟﻌﻘﻠﯿﺔ :إﳝﺎن ﯾﻘ ﲏ ﺗﻌﺎﱃ ،و ﻟﻨﺒﻮة ،و ﻟﯿﻮم ا ٓﺧﺮ .ﻓﻬﺬﻩ ا ٔﺻﻮل اﻟﺜﻼﺛﺔ ﻣﻦ اﻻٕﳝﺎن
ﰷﻧﺖ رﲯﺖ ﰲ ﻧﻔﴘ ﻻ ﺑﺪﻟﯿﻞ ﻣﻌﲔ ﳏﺮر ،ﺑﻞ ﺑ ٔﺳﺒﺎب وﻗﺮا ﻦ وﲡﺎرب ﻻ ﺗﺪ ﻞ ﲢﺖ اﳊﴫ ﺗﻔﺎﺻﯿﻠﻬﺎ.
] [١٨٨وﰷن ﻗﺪ ﻇﻬﺮ ﻋﻨﺪي ٔﻧﻪ ﻻ ﻣﻄﻤﻊ ﰲ ﺳﻌﺎدة ا ٓﺧﺮة إﻻ ﻟﺘﻘﻮى ،وﻛﻒ اﻟﻨﻔﺲ ﻋﻦ اﻟﻬﻮى ،و ٔن
ر ٔس ذ ﳇﻪ ﻗﻄﻊ ﻼﻗﺔ اﻟﻘﻠﺐ ﻋﻦ ا ﻧﯿﺎ؛ ﻟﺘ ﺎﰲ ﻋﻦ دار اﻟﻐﺮور ،وا ٕﻻ ﺑﺔ إﱃ دار اﳋﻠﻮد ،واﻻٕﻗ ﺎل ﻜ ﻪ
اﳍﻤﺔ ﲆ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ،و ٔن ذ ﻻ ﯾﱲ إﻻ ﻻٕﻋﺮاض ﻋﻦ اﳉﺎﻩ واﳌﺎل ،واﻟﻬﺮب ﻣﻦ اﻟﺸﻮا ﻞ واﻟﻌﻼﺋﻖ.
] [١٨٩ﰒ ﻻ ﺣﻈﺖ ٔﺣﻮاﱄ؛ ﻓﺎٕذا ٔ ﻣ ﻐﻤﺲ ﰱ اﻟﻌﻼﺋﻖ وﻗﺪ ٔ ﺪﻗﺖ ﰊ ﻣﻦ اﳉﻮاﻧﺐ ،وﻻﺣﻈﺖ
ٔﻋﲈل-و ٔﺣﺴﳯﺎ اﻟﺘﺪرﺲ واﻟﺘﻌﻠﲓ-ﻓﺎٕذا ٔ ﻓﳱﺎ ﻣﻘ ﻞ ﲆ ﻠﻮم ﲑ ﻤﺔ ،وﻻ ﻓﻌﺔ ﰲ ﻃﺮﯾﻖ ا ٓﺧﺮة.
] [١٩٠ﰒ ﺗﻔﻜﺮت ﰲ ﻧ ﱵ ﰱ اﻟﺘﺪرﺲ؛ ﻓﺎٕذا ﱔ ﲑ ﺎﻟﺼﺔ ﻟﻮ ﻪ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ،ﺑﻞ ﻋﳦﺎ وﳏﺮ ﻬﺎ :ﻃﻠﺐ
اﳉﺎﻩ واﻧ ﺸﺎر اﻟﺼ ﺖ ،ﻓ ﯿﻘ ﺖ ٔﱐ ﲆ ﺷﻔﺎ ﺟﺮف ﻫﺎر ،و ٔﱐ ﻗﺪ ٔﺷﻔ ﺖ ﲆ اﻟﻨﺎر إن ﱂ ٔﺷﺘﻐﻞ ﺑﺘﻼﰲ
ا ٔﺣﻮال.
] [١٩١ﻓﲅ ٔزل ٔﺗﻔﻜﺮ ﻓ ﻪ ﻣﺪة و ٔ ﺑﻌﺪ ﲆ ﻣﻘﺎم ا ٕﻻﺧ ﯿﺎر؛ ٔﲳﻢ اﻟﻌﺰم ﲆ اﳋﺮوج ﻣﻦ ﺑﻐﺪاد ،وﻣﻔﺎرﻗﺔ
ﺗ ا ٔﺣﻮال ﯾﻮﻣﺎ ،و ٔ ﻞ اﻟﻌﺰم ﯾﻮﻣﺎ ،و ٔﻗﺪم ﻓ ﻪ ر ﻼ ،و ٔؤﺧﺮ ﻋﻨﻪ ٔﺧﺮى ،وﻻ ﺗﺼﺪق ﱄ رﻏﺒﺔ ﰲ ﻃﻠﺐ
ا ٓﺧﺮة ﻜﺮة إﻻ وﳛﻤﻞ ﻠﳱﺎ ﺟ ﺪ اﻟﺸﻬﻮة ﲪ ،ﻓ ﻔﱰﻫﺎ ﻋﺸﯿﺔ.
٢٢
] [١٩٢ﻓﺼﺎرت ﺷﻬﻮات ا ﻧﯿﺎ ﲡﺎذﺑﲏ ﺴﻼﺳﻠﻬﺎ إﱃ اﳌﻘﺎم ،وﻣ ﺎدي اﻻٕﳝﺎن ﯾﻨﺎدي :اﻟﺮﺣ ﻞ اﻟﺮﺣ ﻞ؛ ﻓﲅ
ﯾﺒﻖ ﻣﻦ اﻟﻌﻤﺮ إﻻ ﻗﻠﯿﻞ ،وﺑﲔ ﯾﺪﯾﻚ اﻟﺴﻔﺮ اﻟﻄﻮﯾﻞ ،وﲨﯿﻊ ﻣﺎ ٔﻧﺖ ﻓ ﻪ ﻣﻦ اﻟﻌﲅ واﻟﻌﻤﻞ ر ء وﲣﯿﯿﻞ ،ﻓﺎٕن ﱂ
ﺴﺘﻌﺪ ا ٓن ﻟ ٓﺧﺮة...ﳁﱴ ﺴﺘﻌﺪ؟ وٕان ﱂ ﺗﻘﻄﻊ ا ٓن ﻫﺬﻩ اﻟﻌﻼﺋﻖ...ﳁﱴ ﺗﻘﻄﻊ؟!
] [١٩٣ﻓﻌﻨﺪ ذ ﺗ ﻌﺚ ا اﻋﯿﺔ ،وﯾﻨﺠﺰم اﻟﻌﺰم ﲆ اﻟﻬﺮب واﻟﻔﺮار.
] [١٩٤ﰒ ﯾﻌﻮد اﻟﺸﯿﻄﺎن وﯾﻘﻮل» :ﻫﺬﻩ ﺎ ﺎرﺿﺔٕ ،ا ك ٔن ﺗﻄﺎوﻋﻬﺎ؛ ﻓﺎٕﳖﺎ ﴎﯾﻌﺔ اﻟﺰوال ،ﻓﺎٕن
ٔذﻋﻨﺖ ﻟﻬﺎ ،وﺮﺖ ﻫﺬا اﳉﺎﻩ اﻟﻌﺮﯾﺾ ،واﻟﺸ ٔن اﳌﻨﻈﻮم اﳋﺎﱄ ﻋﻦ اﻟﺘﻜﺪ ﺮ واﻟﺘﻨﻐﯿﺺ ،وا ٔﻣﺮ اﳌﺴﲅ اﻟﺼﺎﰲ
ﻋﻦ ﻣ ﺎز ﺔ اﳋﺼﻮم...رﲟﺎ اﻟﺘﻔ ﺖ إﻟﯿﻪ ﻧﻔﺴﻚ ،وﻻ ﯾﺘ ﴪ اﳌﻌﺎودة«.
] [١٩٥ﻓﲅ ٔزل ٔ ﺮدد ﺑﲔ ﲡﺎذب ﺷﻬﻮات ا ﻧﯿﺎ ودواﻋﻲ ا ٔﺧﺮة ﻗﺮﯾﺒﺎ ﻣﻦ ﺳﺘﺔ ٔﺷﻬﺮ.
]ٔ [١٩٦وﻟﻬﺎ :رﺟﺐ ،ﺳﻨﺔ ﲦﺎن وﲦﺎﻧﲔ و ٔرﺑﻊ ﻣ ﺔ ،وﰲ ﻫﺬا اﻟﺸﻬﺮ ﺎوز ا ٔﻣﺮ ﺪ ا ٕﻻﺧ ﯿﺎر إﱃ
اﻻٕﺿﻄﺮار؛ إذ ٔﻗﻔﻞ ﷲ ﲆ ﻟﺴﺎﱐ ﺣﱴ اﻋﺘﻘﻞ ﻋﻦ اﻟﺘﺪرﺲ ،ﻓﻜ ﺖ ٔ ﺎﻫﺪ ﻧﻔﴘ ٔن ٔدرس ﯾﻮﻣﺎ وا ﺪا
ﺗﻄﯿ ﺎ ﻟﻘﻠﻮب ا ﺘﻠﻔﺔ إﱄ ،ﻓﲀن ﻻ ﯾﻨﻄﻠﻖ ﻟﺴﺎﱐ ﳫﻤﺔ وا ﺪة ،وﻻ ٔﺳ ﺘﻄﯿﻌﻬﺎ ٔﻟﺒﺘﺔ.
] [١٩٧ﰒ ٔورﺛﺖ ﻫﺬﻩ اﻟﻌﻘ ﰱ اﻠﺴﺎن ﺣﺰ ﰱ اﻟﻘﻠﺐ ،ﺑﻄﻞ ﻣﻌﻪ ﻗﻮة اﻟﻬﻀﻢ وﻣﺮاءة اﻟﻄﻌﺎم واﻟﴩاب،
ﻓﲀن ﻻ ﯾ ﺴﺎغ ﱄ ﴍﺑﺔ ،وﻻ ﳯﻀﻢ ﱄ ﻟﻘﻤﺔ ،وﺗﻌﺪى إﱃ ﺿﻌﻒ اﻟﻘﻮى ،ﺣﱴ ﻗﻄﻊ ا ٔﻃﺒﺎء ﻃﻤﻌﻬﻢ ﻣﻦ
اﻟﻌﻼج ،وﻗﺎﻟﻮا» :ﻫﺬا ٔﻣﺮ ﺰل ﻟﻘﻠﺐ ،وﻣ ﻪ ﴎى إﱃ اﳌﺰاج ،ﻓﻼ ﺳ ﻞ إﻟﯿﻪ ﻟﻌﻼج إﻻ ﺑ ٔن ﯾﱰوح اﻟﴪ
ﻋﻦ اﳍﻢ اﳌﲅ.
] [١٩٨ﰒ ﳌﺎ ٔﺣﺴﺴﺖ ﺑﻌﺠﺰي ،وﺳﻘﻂ ﻟﳫﯿﺔ اﺧ ﯿﺎري...اﻟﺘ ٔت إﱃ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ اﻟﺘ ﺎء اﳌﻀﻄﺮ ا ي ﻻ
ﺣ ،ﻓ ٔ ﺎﺑﲏ ا ي ﳚﯿﺐ اﳌﻀﻄﺮ إذا د ﺎﻩ ،وﺳﻬﻞ ﲆ ﻗﻠﱯ اﻻٕﻋﺮاض ﻋﻦ اﳉﺎﻩ واﳌﺎل ،وا ٔﻫﻞ واﻟﻮ
وا ٔﲱﺎب ،و ٔﻇﻬﺮت ﻋﺰم اﳋﺮوج إﱃ ﻣﻜﺔ ،و ٔ ٔوري ﰲ ﻧﻔﴘ ﺳﻔﺮ اﻟﺸﺎم؛ ﺬارا ﻣﻦ ٔن ﯾﻄﻠﻊ اﳋﻠﯿﻔﺔ
وﲨ ا ٔﲱﺎب ﲆ ﻋﺰﱊ ﲆ اﳌﻘﺎم ﻟﺸﺎم ،ﻓ ﻠﻄﻒ ﺑﻠﻄﺎﺋﻒ اﳊﯿﻞ ﰲ اﳋﺮوج ﻣﻦ ﺑﻐﺪاد ﲆ ﻋﺰم ٔﻻ
ٔ ﺎودﻫﺎ ٔﺑﺪا.
] [١٩٩واﺳﳤﺪﻓﺖ ٔﲚﺔ ٔﻫﻞ اﻟﻌﺮاق ﰷﻓﺔ؛ إذ ﱂ ﻜﻦ ﻓﳱﻢ ﻣﻦ ﳚﻮز ٔن ﻜﻮن ﻟ ٕﻼﻋﺮاض ﻋﲈ ﻛﻨﺖ ﻓ ﻪ
ﺳ ﺐ دﯾﲏ؛ إذ ﻇﻨﻮا ٔن ذ ﻫﻮ اﳌﻨﺼﺐ ا ٔ ﲆ ﰱ ا ﻦ ،وﰷن ذ ﻣ ﻠﻐﻬﻢ ﻣﻦ اﻟﻌﲅ.
] [٢٠٠ﰒ ارﺗﺒﻚ اﻟﻨﺎس ﰲ اﻻٕﺳﺘ ﺎط ،وﻇﻦ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ﻣﻦ اﻟﻌﺮاق ٔن ذ ﰷن ﻻﺳ ﺸﻌﺎر ﻣﻦ ﺔ
اﻟﻮﻻة .و ٔﻣﺎ ﻣﻦ ﻗﺮب ﻣﻦ اﻟﻮﻻة...ﻓﲀن ﺸﺎﻫﺪ إﳊﺎ ﻢ ﰱ اﻟﺘﻌﻠﻖ ﰊ وا ٕﻻ ﻜ ﺎب ﲇ وٕاﻋﺮاﴈ ﻋﳯﻢ وﻋﻦ
اﻻٕﻟﺘﻔﺎت إﱃ ﻗﻮﳍﻢ؛ ﻓ ﻘﻮﻟﻮن» :ﻫﺬا ٔﻣﺮ ﺳﲈوي ،وﻟ ﺲ ﺳ ﺐ إﻻ ﲔ ٔﺻﺎﺑﺖ ٔﻫﻞ اﻻٕﺳﻼم وزﻣﺮة ٔﻫﻞ
اﻟﻌﲅ«.
٢٣
] [٢٠١ﻓﻔﺎرﻗﺖ ﺑﻐﺪاد ،وﻓﺮﻗﺖ ﻣﺎ ﰷن ﻣﻌﻲ ﻣﻦ ﻣﺎل ،وﱂ ٔدﺧﺮ إﻻ ﻗﺪر اﻟﻜﻔﺎف ،وﻗﻮت ا ٔﻃﻔﺎل؛
ﺮﺧﺼﺎ ﺑ ٔن ﻣﺎل اﻟﻌﺮاق ﻣﺮﺻﺪ ﻠﻤﺼﺎﱀ؛ ﻟﻜﻮﻧﻪ وﻗﻔﺎ ﲆ اﳌﺴﻠﻤﲔ ،ﻓﲅ ٔر ﰱ اﻟﻌﺎﱂ ﻣﺎﻻ ﯾ ٔ ﺬ اﻟﻌﺎﱂ ﻟﻌﯿﺎ
ٔﺻﻠﺢ ﻣ ﻪ.
] [٢٠٢ﰒ د ﻠﺖ اﻟﺸﺎم ،و ٔﳃﺖ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺒﺎ ﻣﻦ ﺳﻨ ﲔ ،ﻻ ﺷﻐﻞ ﱄ إﻻ اﻟﻌﺰ واﳋﻠﻮة ،واﻟﺮ ﺿﺔ
وا ﺎﻫﺪة؛ اﺷﺘﻐﺎﻻ ﺑﱱﯿﺔ اﻟﻨﻔﺲ ،وﲥﺬﯾﺐ ا ٔ ﻼق ،وﺗﺼﻔ ﺔ اﻟﻘﻠﺐ ﺮ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ؛ ﻛﲈ ﻛﻨﺖ ﺣﺼﻠﺘﻪ ﻣﻦ
ﻛﺘﺐ اﻟﺼﻮﻓ ﺔ ،ﻓﻜ ﺖ ٔﻋﺘﻜﻒ ﻣﺪة ﰲ ﻣﺴ ﺪ دﻣﺴﻖٔ ،ﺻﻌﺪ ﻣ ﺎرة اﳌﺴ ﺪ ﻃﻮل ا ﳯﺎر ،و ٔ ﻠﻖ ﲠﺎ ﲆ
ﻧﻔﴘ.
] [٢٠٣ﰒ ر ﻠﺖ ﻣﳯﺎ إﱃ ﺑ ﺖ اﳌﻘﺪسٔ ،د ﻞ ﰻ ﯾﻮم ٕاﱃ اﻟﺼﺨﺮة ،و ٔ ﻠﻖ ﲠﺎ ﲆ ﻧﻔﴘ.
] [٢٠٤ﰒ ﲢﺮﺖ ﰲ داﻋﯿﺔ ﻓﺮﯾﻀﺔ اﳊﺞ ،وا ٕﻻﺳ ﳣﺪاد ﻣﻦ ﺮﰷت ﻣﻜﺔ واﳌﺪﯾﻨﺔ وز رة رﺳﻮل ﷲ ﺻﲆ
ﷲ ﻠﯿﻪ وﺳﲅ ﺑﻌﺪ اﻟﻔﺮاغ ﻣﻦ ز رة اﳋﻠﯿﻞ ﺻﻠﻮات ﷲ وﺳﻼﻣﻪ ﻠﯿﻪ؛ ﻓﴪت إﱃ اﳊ ﺎز.
] [٢٠٥ﰒ ﺬﺑ ﲏ اﳍﻤﻢ زدﻋﻮات ا ٔﻃﻔﺎل إﱃ اﻟﻮﻃﻦ ،ﻓﻌﺎودﺗﻪ ﺑﻌﺪ ٔن ﻛﻨﺖ ٔﺑﻌﺪ اﳋﻠﻖ ﻋﻦ اﻟﺮﺟﻮع
ٕاﻟﯿﻪ ،ﻓ ٓ ﺮت اﻟﻌﺰ ﺑﻪ ٔﯾﻀﺎ؛ ﺣﺮﺻﺎ ﲆ اﳋﻠﻮة وﺗﺼﻔ ﺔ اﻟﻘﻠﺐ ﺮ.
] [٢٠٦وﰷﻧﺖ ﺣﻮادث اﻟﺰﻣﺎن ،و ﲈت اﻟﻌﯿﺎل ،وﴐورات اﳌﻌ ﺸﺔ...ﺗﻐﱪ ﰲ و ﻪ اﳌﺮاد ،وﺸﻮش
ﺻﻔﻮة اﳋﻮة ،وﰷن ﻻ ﯾﺼﻔﻮ ﱄ اﳊﺎل إﻻ ﰲ ٔوﻗﺎت ﻣ ﻔﺮﻗﺔ؛ ﻟﻜﲏ ﻣﻊ ذ ﻻ ٔﻗﻄﻊ ﻃﻤﻌﻲ ﻣﳯﺎ ،ﻓ ﺪﻓﻌﲏ ﻋﳯﺎ
اﻟﻌﻮاﺋﻖ ،و ٔﻋﻮد ٕا ﳱﺎ.
] [٢٠٧ودﻣﺖ ﲆ ذ ﻣﻘﺪار ﻋﴩ ﺳﻨﲔ ،وا ﻜﺸﻒ ﱄ ﰲ ٔﺛﻨﺎء ﻫﺬﻩ اﳋﻠﻮات ٔﻣﻮر ﻻ ﳝﻜﻦ
إﺣﺼﺎؤﻫﺎ واﺳﺘﻘﺼﺎؤﻫﺎ .واﻟﻘﺪر ا ي ٔذ ﺮﻩ ﻟﯿ ﻔﻊ ﺑﻪ:
]ٔ [٢٠٨ﱐ ﻠﻤﺖ ﯾﻘ ﻨﺎ ٔن اﻟﺼﻮﻓ ﺔ ﱒ اﻟﺴﺎﻟﻜﻮن ﻟﻄﺮﯾﻖ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﺎﺻﺔ ،و ٔن ﺳﲑﲥﻢ ٔﺣﺴﻦ اﻟﺴﲑ،
وﻃﺮﯾﻘﻬﻢ ٔﺻﻮب اﻟﻄﺮق ،و ٔ ﻼﻗﻬﻢ ٔزﰽ ا ٔ ﻼق.
] [٢٠٩ﺑﻞ ﻟﻮ ﲨﻊ ﻋﻘﻞ اﻟﻌﻘﻼء ،وﺣﳬﺔ اﳊﻜﲈء ،و ﲅ اﻟﻮاﻗﻔﲔ ﲆ ٔﴎار اﻟﱤع ﻣﻦ اﻟﻌﻠﲈء؛ ﻟﯿﻐﲑوا ﺷ ﺎ
ﻣﻦ ﺳﲑﱒ و ٔ ﻼﻗﻬﻢ ،وﯾﺒﺪﻟﻮﻩ ﲟﺎ ﻫﻮ ﲑ ﻣ ﻪ...ﱂ ﳚﺪوا إﻟﯿﻪ ﺳ ﻼ؛ ﻓﺎٕن ﲨﯿﻊ ﺣﺮﰷﲥﻢ وﺳﻜ ﺎﲥﻢ ﰲ ﻇﺎﻫﺮﱒ
و ﻃﳯﻢ ﻣﻘ ﺴﺔ ﻣﻦ ﻣﺸﲀة اﻟﻨﺒﻮة ،وﻟ ﺲ وراء ﻧﻮر اﻟﻨﺒﻮة ﲆ و ﻪ ا ٔرض ﻧﻮر ﺴﺘﻀﺎء ﺑﻪ.
] [٢١٠و ﶺ :ﳁﺎذا ﯾﻘﻮل اﻟﻘﺎﺋﻠﻮن ﰲ ﻃﺮﯾﻘﺔ ﻃﻬﺎرﲥﺎ-وﱔ ٔول ﴍوﻃﻬﺎ :-ﺗﻄﻬﲑ اﻟﻘﻠﺐ ﻟﳫﯿﺔ ﻋﲈ
ﺳﻮى ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ،وﻣﻔ ﺎ ﺎ اﳉﺎري ﻣﳯﺎ ﳎﺮى اﻟﺘﺤﺮﱘ ﻣﻦ اﻟﺼﻼة :اﺳﺘﻐﺮاق اﻟﻘﻠﺐ ﻟﳫﯿﺔ ﺑﺬ ﺮ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ،
و ٓﺧﺮﻫﺎ :اﻟﻔ ﺎء ﻟﳫﯿﺔ ﰱ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ؟!
] [٢١١وﻫﺬا ٓﺧﺮﻫﺎ ﻻٕﺿﺎﻓﺔ إﱃ ﻣﺎ ﲀد ﯾﺪ ﻞ ﲢﺖ ا ٕﻻﺧ ﯿﺎر واﻟﻜﺴﺐ ﻣﻦ ٔواﺋﻠﻬﺎ ،وﱔ ﲆ اﻟﺘﺤﻘ ﻖ
ٔول اﻟﻄﺮﯾﻘﺔ ،وﻣﺎ ﻗ ﻞ ذ ﰷ ﻫﻠﲒ ﻠﺴﺎ إﻟﯿﻪ.
٢٤
] [٢١٢وﻣﻦ ٔول اﻟﻄﺮﯾﻘﺔ ﺗ ﺪئ اﳌﲀﺷﻔﺎت واﳌﺸﺎﻫﺪات ،ﺣﱴ إﳖﻢ وﱒ ﰲ ﯾﻘﻈﳤﻢ ﺸﺎﻫﺪون اﳌﻼ ﻜﺔ
و ٔرواح ا ٔﻧ ﺎء ،وﺴﻤﻌﻮن ﻣﳯﻢ ٔﺻﻮا ،وﯾﻘ ﺴﻮن ﻣﳯﻢ ﻓﻮاﺋﺪ.
] [٢١٣ﰒ ﯾﱰﰵ اﳊﺎل ﻣﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪة اﻟﺼﻮر وا ٔﻣ ﺎل إﱃ در ﺎت ﯾﻀﯿﻖ ﻋﳯﺎ ﻧﻄﺎق اﻟﻨﻄﻖ ،ﻓﻼ ﳛﺎول
ﻣﻌﱪ ٔن ﯾﻌﱪ ﻋﳯﺎ إﻻ اﺷ ﳣﻞ ﻟﻔﻈﻪ ﲆ ﺧﻄ ٔ ﴏﱖ ﻻ ﳝﻜ ﻪ ا ٕﻻ ﱰاز ﻋﻨﻪ.
] [٢١٤و ﲆ اﶺ :ﯾ ﳤﻲ ا ٔﻣﺮ إﱃ ﻗﺮب ﲀد ﯾﺘﺨﯿﻞ ﻣ ﻪ ﻃﺎﺋﻔﺔ اﳊﻠﻮل ،وﻃﺎﺋﻔﺔ اﻻٕﲢﺎد ،وﻃﺎﺋﻔﺔ
اﻟﻮﺻﻮل ،وﰻ ذ ﺧﻄ ٔ ،وﻗﺪ ﺑ ﺎ و ﻪ اﳋﻄ ٔ ﻓ ﻪ ﰲ ﻛﺘﺎب "اﳌﻘﺼﺪ ا ٔﺳﲎ".
] [٢١٥ﺑﻞ ا ي ﻻ ﺴﺘﻪ ﺗ اﳊﺎ ﻻ ﯾ ﻐﻲ ٔن ﺰﯾﺪ ﲆ ٔن ﯾﻘﻮل:
ﻓﲀن ﻣﺎ ﰷن ﳑﺎ ﻟﺴﺖ ٔذ ﺮﻩ ﻓﻈﻦ ﲑا وﻻ ﺴ ٔل ﻋﻦ اﳋﱪ
] [٢١٦و ﶺ :ﳁﻦ ﱂ ﺮزق ﻣ ﻪ ﺷ ﺎ وق...ﻓﻠ ﺲ ﯾﺪرك ﻣﻦ ﺣﻘ ﻘﺔ اﻟﻨﺒﻮة إﻻ اﻻٕﰟ ،و ﺮاﻣﺎت
ا ٔوﻟﯿﺎء ﱔ ﲆ اﻟﺘﺤﻘ ﻖ ﺑﺪا ت ا ٔﻧ ﺎء.
] [٢١٧وﰷن ذ ٔول ﺎل رﺳﻮل ﷲ ﷺ ﺣ ﺚ ﺗ ﻞ إﱃ ﺟ ﻞ ﺣﺮاء ﲔ ﰷن ﳜﻠﻮ ﻓ ﻪ ﺮﺑﻪ وﯾﺘﻌﺒﺪ؛
ﺣﱴ ﻗﺎﻟﺖ اﻟﻌﺮب :إن ﷴا ﻋﺸﻖ رﺑﻪ!
] [٢١٨وﻫﺬﻩ ﺎ ﯾﺘﺤﻘﻘﻬﺎ وق ﻣﻦ ﺴ ﺳ ﻠﻬﺎ ،وﻣﻦ ﱂ ﺮزق ا وق...ﻓ ﺘﯿﻘﳯﺎ ﻟﺘﺠﺮﺑﺔ واﻟ ﺴﺎﻣﻊ
إن ٔﻛﱶ ﻣﻌﻬﻢ اﻟﺼﺤﺒﺔ؛ ﺣﱴ ﯾﻔﻬﻢ ذ ﺑﻘﺮا ﻦ ا ٔﺣﻮال ﯾﻘ ﻨﺎ ،وﻣﻦ ﺎﻟﺴﻬﻢ...اﺳﺘﻔﺎد ﻣﳯﻢ ﻫﺬا ﻣﳯﻢ ﻫﺬا
اﻻٕﳝﺎن؛ ﻓﻬﻢ اﻟﻘﻮم ﻻ ﺸﻘﻰ ﲠﻢ ﻠ ﺴﻬﻢ.
] [٢١٩وﻣﻦ ﱂ ﺮزق ﲱﺒﳤﻢ...ﻓﻠﯿﻌﲅ إﻣﲀن ذ ﯾﻘ ﻨﺎ ﺸﻮاﻫﺪ اﻟﱪﻫﺎن؛ ﲆ ﻣﺎ ذ ﺮ ﻩ ﰲ ﻛﺘﺎب
"ﲺﺎﺋﺐ اﻟﻘﻠﺐ" ﻣﻦ ﻛﺘﺐ "إﺣ ﺎء ﻠﻮم ا ﻦ".
] [٢٢٠واﻟﺘﺤﻘ ﻖ ﻟﱪﻫﺎن :ﲅ ،وﻣﻼ ﺴﺔ ﲔ ﺗ اﳊﺎ :ذوق ،واﻟﻘ ﻮل ﻣﻦ اﻟ ﺴﺎﻣﻊ واﻟﺘﺠﺮﺑﺔ ﲝﺴﻦ
اﻟﻈﻦ :إﳝﺎن؛ ﻓﻬﺬﻩ ﺛﻼث در ﺎت،
﴿ َ ْﺮﻓَﻊ ِ ا ُ ا ِ َﻦ ٓ َﻣ ُﻮا ِﻣ ُ ْﲂ َوا ِ َﻦ وﺗُﻮا اﻟْ ِﻌ ْ َﲅ د ََر َ ٍ
ﺎت ﴾
] [٢٢١وراء ﻫﺆﻻء ﻗﻮم ﺎل ،وﱒ اﳌﻨﻜﺮون ٔﺻﻞ ذ ،اﳌﺘﻌﺠﺒﻮن ﻣﻦ ﻫﺬا اﻟ م ،ﺴ ﳣﻌﻮن
وﺴﺨﺮون ،وﯾﻘﻮﻟﻮن» :اﻟﻌﺠﺐ؛ إﳖﻢ ﯿﻒ ﳞﺬون!« .وﻓﳱﻢ ﻗﺎل ﷲ ﺗﻌﺎﱃ:
٢٥
﴿ َو ِﻣﳯْ ُﻢ ﻣﻦ َْﺴ َﺘ ِﻤ ُﻊ اﻟ َ ْﯿ َﻚ َﺣ ٰﱴ ا َذا ﺧ ََﺮ ُﺟﻮا ِﻣ ْﻦ ِﻋﻨ ِﺪكَ ﻗَﺎﻟُﻮا ِ ِ َﻦ وﺗُﻮا اﻟْ ِﻌ ْ َﲅ َﻣﺎ َذا ﻗَﺎ َل ِٓﻧ ًﻔﺎ ۚ وﻟَـ ِﺌ َﻚ ا ِ َﻦ َﻃ َﺒ َﻊ
ا ُ َ َ ٰﲆ ﻗُﻠُﻮﲠِ ِ ْﻢ َواﺗ َﺒ ُﻌﻮا ﻫ َْﻮ َاء ُ ْﱒ ﴾
] [٢٢٢إﱃ ﻗﻮ :
﴿ وﻟَـ ِﺌ َﻚ ا ِ َﻦ ﻟ َ َﻌﳯَ ُ ُﻢ ا ُ ﻓَ َﲳﻬ ُْﻢ َو ْ َﲻ ٰﻰ ﺑْ َﺼ َﺎر ُ ْﱒ ﴾
] [٢٢٣وﳑﺎ ن ﱄ ﻟﴬورة ﻣﻦ ﳑﺎرﺳﺔ ﻃﺮﯾﻘﳤﻢ :ﺣﻘ ﻘﺔ اﻟﻨﺒﻮة و ﺎﺻﯿﳤﺎ ،وﻻ ﺑﺪ ﻣﻦ اﻟﺘﻨ ﻪ ﲆ ٔﺻﻠﻬﺎ
ﻟﺸﺪة ﻣﺴ ﺲ اﳊﺎ ﺔ ٕا ﳱﺎ.
]اﻟﻘﻮل ﰲ ﺣﻘ ﻘﺔ اﻟﻨﺒﻮة واﺿﻄﺮار ﰷﻓﺔ اﳋﻠﻖ ٕا ﳱﺎ[
] [٢٢٤ا ﲅٔ :ن ﺟﻮﻫﺮ ا ٕﻻ ﺴﺎن ﰲ ٔﺻﻞ اﻟﻔﻄﺮة ﻠﻖ ﺎﻟﯿﺎ ﺳﺎذ ﺎ ،ﻻ ﱪ ﻣﻌﻪ ﻣﻦ ﻋﻮاﱂ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ،
واﻟﻌﻮاﱂ ﻛﺜﲑة ﻻ ﳛﺼﳱﺎ إﻻ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ؛ ﻛﲈ ﻗﺎل:
﴿ َو َﻣﺎ ﯾ َ ْﻌ َ ُﲅ ُﺟ ُﻮ َد َرﺑ ّ َِﻚ اﻻ ﻫ َُﻮ ﴾
] [٢٢٥وٕاﳕﺎ ﱪﻩ ﻣﻦ اﻟﻌﻮاﱂ ﺑﻮاﺳﻄﺔ اﻻٕدراك ،وﰻ إدراك ﻣﻦ اﻻٕدراﰷت ﻠﻖ ﻟﯿﻄﻠﻊ ا ٕﻻ ﺴﺎن ﺑﻪ ﲆ ﺎﱂ
ﻣﻦ اﳌﻮﺟﻮدات ،وﻧﻌﲏ ﻟﻌﻮاﱂٔ :ﺟ ﺎس اﳌﻮﺟﻮدات.
] [٢٢٦ﻓ ٔول ﻣﺎ ﳜﻠﻖ ﰲ ا ٕﻻ ﺴﺎن ﺎﺳﺔ اﻠﻤﺲ ،ﻓ ﺪرك ﲠﺎ ٔﺟ ﺎﺳﺎ ﻣﻦ اﳌﻮﺟﻮدات؛ ﰷﳊﺮاراة واﻟﱪودة،
واﻟﺮﻃﻮﺑﺔ واﻟﯿﺒﻮﺳﺔ ،واﻠﲔ واﳋﺸﻮﻧﺔ ،و ﲑﻫﺎ ،واﻠﻤﺲ ﻗﺎﴏ ﻋﻦ إدراك ا ٔﻟﻮان وا ٔﺻﻮات ﻗﻄﻌﺎ ،ﺑﻞ ﱔ
ﰷﳌﻌﺪﻣﺔ ﰲ ﺣﻖ اﻠﻤﺲ.
] [٢٢٧ﰒ ﳜﻠﻖ ﺎﺳﺔ اﻟﺒﴫ ،ﻓ ﺪرك ﲠﺎ ا ٔﻟﻮان وا ٔﺷﲀل ،وﻫﻮ ٔوﺳﻊ ﻋﻮاﱂ اﶈﺴﻮﺳﺎت ،ﰒ ﯾﻨﻔ ﺢ
اﻟﺴﻤﻊ ،ﻓ ﺴﻤﻊ ا ٔﺻﻮات واﻟﻨﻐﲈت ،ﰒ ﳜﻠﻖ ا وق.
] [٢٢٨وﻛﺬ إﱃ ٔن ﳚﺎوز ﺎﱂ اﶈﺴﻮﺳﺎت ،ﻓ ﻠﻖ ﻓ ﻪ ا ﳣﯿﲒ وﻫﻮ ﻗﺮﯾﺐ ﻣﻦ ﺳﺒﻊ ﺳﻨﲔ ،وﻫﻮ ﻃﻮر
ٓﺧﺮ ﻣﻦ ٔﻃﻮار وﺟﻮدﻩ ،ﻓ ﺪرك ﻓ ﻪ ٔﻣﻮرا زاﺋﺪة ﲆ اﶈﺴﻮﺳﺎت ،ﻻ ﯾﻮ ﺪ ﻣﳯﺎ ﳾء ﰱ ﺎﱂ اﳊﺲ.
] [٢٢٩ﰒ ﯾﱰﰵ إﱃ ﻃﻮر ٓﺧﺮ ،ﻓ ﻠﻖ اﻟﻌﻘﻞ ،ﻓ ﺪرك اﻟﻮاﺟ ﺎت واﳉﺎ ﺰات واﳌﺴ ﺘﺤﯿﻼت ،و ٔﻣﻮرا ﻻ
ﺗﻮ ﺪ ﰲ ا ٔﻃﻮار اﻟﱵ ﻗ .
] [٢٣٠وراء اﻟﻌﻘﻞ ﻃﻮر ٓﺧﺮ ﺗﻨﻔ ﺢ ﻓ ﻪ ﲔ ٔﺧﺮى ﯾﺒﴫ ﲠﺎ اﻟﻐﯿﺐ ،وﺳﯿﻜﻮن ﰱ اﳌﺴﺘﻘ ﻞ ،و ٔﻣﻮرا
ٔﺧﺮ اﻟﻌﻘﻞ ﻣﻌﺰول ﻋﳯﺎ ﻌﺰل ﻗﻮة ا ﳣﯿﲒ ﻋﻦ إدراك اﳌﻌﻘﻮﻻت ،و ﻌﺰل ﻗﻮة اﳊﺲ ﻋﻦ ﻣﺪرﰷت ا ﳣﯿﲒ.
٢٦
] [٢٣١وﻛﲈ ٔن اﳌﻤﲒ ﻟﻮ ﻋﺮﺿﺖ ﻠﯿﻪ ﻣﺪرﰷت اﻟﻌﻘﻞ ٔ ...ﻫﺎ واﺳ ﻌﺪﻫﺎ؛ ﻛﺬ ﺑﻌﺾ اﻟﻌﻘﻼء ٔﺑﻮا
ﻣﺪرﰷت اﻟﻨﺒﻮة واﺳ ﻌﺪوﻫﺎ ،وذ ﲔ اﳉﻬﻞ؛ إذ ﻻ ﻣﺴ ﺪ ﳍﻢ إﻻ ٔﻧﻪ ﻃﻮر ﱂ ﯾﺒﻠﻐﻪ وﱂ ﯾﻮ ﺪ ﰲ ﺣﻘﻪ،
ﻓ ﻈﻦ ٔﻧﻪ ﲑ ﻣﻮﺟﻮد ﰲ ﻧﻔﺴﻪ.
] [٢٣٢وا ٔﳈﻪ ﻟﻮ ﱂ ﯾﻌﲅ ﻟﺘﻮا ﺮ واﻟ ﺴﺎﻣﻊ ا ٔﻟﻮان وا ٔﺷﲀل ،وﺣﲄ ذ اﺑﺘﺪاء...ﱂ ﯾﻔﻬﻤﻬﺎ وﱂ ﯾﻘﺮ
ﲠﺎ.
] [٢٣٣وﻗﺪ ﻗﺮب ﷲ ذ ﲆ ﻠﻘﻪ ﺑ ٔن ٔﻋﻄﺎﱒ ٔﳕﻮذ ﺎ ﻣﻦ ﺎﺻﯿﺔ اﻟﻨﺒﻮة ،وﻫﻮ اﻟﻨﻮم؛ إذ اﻟﻨﺎﰂ ﯾﺪرك
ﻣﺎ ﺳﯿﻜﻮن ﻣﻦ اﻟﻐﯿﺐ؛ إﻣﺎ ﴏﳛﺎ ،وٕاﻣﺎ ﰲ ﺴﻮة ﻣ ﺎل ﻜﺸﻒ ﻋﻨﻪ اﻟﺘﻌﺒﲑ.
] [٢٣٤وﻫﺬا ﻟﻮ ﱂ ﳚﺮﺑﻪ ا ٕﻻ ﺴﺎن ﻣﻦ ﻧﻔﺴﻪ ،وﻗ ﻞ » :إن ﻣﻦ اﻟﻨﺎس ﻣﻦ ﺴﻘﻂ ﻣﻐﺸﯿﺎ ﻠﯿﻪ ﰷﳌﯿﺖ،
وﺰول إﺣﺴﺎﺳﻪ وﲰﻌﻪ وﺑﴫﻩ ﻓ ﺪرك اﻟﻐﯿﺐ« ٔ ...ﻜﺮﻩ ،و ٔﻗﺎم اﻟﱪﻫﺎن ﲆ اﺳﺘ ﺎﻟﺘﻪ ،وﻗﺎل» :اﻟﻘﻮى
اﳊﺴﺎﺳﺔ ٔﺳﺒﺎب اﻻٕدراك ،ﳁﻦ ﻻ ﯾﺪرك ا ٔﺷﯿﺎء ﻣﻊ وﺟﻮدﻫﺎ وﺣﻀﻮرﻫﺎ...ﻓ ٔﻻ ﯾﺪرك ﻣﻊ رﻮدﻫﺎ ٔوﱃ
و ٔﺣﻖ«.
] [٢٣٥وﻫﺬا ﻧﻮع ﻗ ﺎس ﻜﺬﺑﻪ اﻟﻮﺟﻮد واﳌﺸﺎﻫﺪة؛ ﻓﻜﲈ ٔن اﻟﻌﻘﻞ ﻃﻮر ﻣﻦ ٔﻃﻮار ا ٓدﱊ ﳛﺼﻞ ﻓ ﻪ ﲔ
ﯾﺒﴫ ﲠﺎ ٔﻧﻮا ﺎ ﻣﻦ اﳌﻌﻘﻮﻻت-واﳊﻮاس ﻣﻌﺰول ﻋﳯﺎ...-ﻓﺎﻟﻨﺒﻮة ٔﯾﻀﺎ ﻋﺒﺎرة ﻋﻦ ﻃﻮر ﳛﺼﻞ ﻓ ﻪ ﲔ ﻟﻬﺎ ﻧﻮر
ﯾﻈﻬﺮ ﰲ ﻧﻮر ﯾﻈﻬﺮ ﰲ ﻧﻮرﻫﺎ اﻟﻐﯿﺐ ،و ٔﻣﻮر ﻻ ﯾﺪر ﻬﺎ اﻟﻌﻘﻞ.
] [٢٣٦واﻟﺸﻚ ﰱ اﻟﻨﺒﻮة :إﻣﺎ ٔن ﯾﻘﻊ ﰲ إﻣﲀﳖﺎٔ ،و ﰲ وﺟﻮدﻫﺎ ووﻗﻮﻋﻬﺎٔ ،و ﰲ ﺣﺼﻮﻟﻬﺎ ﻟﺸﺨﺺ ﻣﻌﲔ.
] [٢٣٧ودﻟﯿﻞ إﻣﲀﳖﺎ :وﺟﻮدﻫﺎ .ودﻟﯿﻞ وﺟﻮدﻫﺎ :وﺟﻮد ﻣﻌﺎرف ﰱ اﻟﻌﺎﱂ ﻻ ﯾﺘﺼﻮر ٔن ﺗﻨﺎل ﻟﻌﻘﻞ؛ ﻌﲅ
اﻟﻄﺐ واﻟﻨﺠﻮم ،ﻓﺎٕن ﻣﻦ ﲝﺚ ﻋﳯﺎ ...ﲅ ﻟﴬورة ٔﳖﺎ ﻻ ﺗﺪرك إﻻ ٕﻟﻬﺎم إﻟﻬ ﻲ ،وﺗﻮﻓ ﻖ ﻣﻦ ﺔ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ،
وﻻ ﺳ ﻞ ٕا ﳱﺎ ﻟﺘﺠﺮﺑﺔ؛ ﳁﻦ ا ٔﺣﲀم اﻟﻨﺠﻮﻣ ﺔ ﻣﺎ ﻻ ﯾﻘﻊ إﻻ ﰲ ﰻ ٔﻟﻒ ﺳﻨﺔ ﻣﺮة ،ﻓﻜ ﻒ ﯾﻨﺎل ذ
ﻟﺘﺠﺮﺑﺔ؟! وﻛﺬ ﺧﻮاص ا ٔدوﯾﺔ.
] [٢٣٨ﻓ ﺘ ﲔ ﲠﺬا اﻟﱪﻫﺎنٔ :ن ﰲ اﻻٕﻣﲀن وﺟﻮد ﻃﺮﯾﻖ ﻻٕدراك ﻫﺬﻩ ا ٔﻣﻮر اﻟﱵ ﻻ ﯾﺪر ﻬﺎ اﻟﻌﻘﻞ؛ وﻫﻮ
اﳌﺮاد ﻟﻨﺒﻮة ،ﻻ ٔن اﻟﻨﺒﻮة ﻋﺒﺎرة ﻋﳯﺎ ﻓﻘﻂ ،ﺑﻞ إدراك ﻫﺬا اﳉ ﺲ اﳋﺎرج ﻋﻦ ﻣﺪرﰷت اﻟﻌﻘﻞ ٕا ﺪى ﺧﻮاص
اﻟﻨﺒﻮة ،وﻟﻬﺎ ﺧﻮاص ﻛﺜﲑة ﺳﻮاﻫﺎ ،وﻣﺎ ذ ﺮ ﻗﻄﺮة ﻣﻦ ﲝﺮﻫﺎ.
] [٢٣٩وٕاﳕﺎ ذ ﺮ ﻫﺎٔ ...ن ﻣﻌﻚ ٔﳕﻮذ ﺎ ﻣﳯﺎ؛ وﻫﻮ ﻣﺪرﰷﺗﻚ ﰱ اﻟﻨﻮم ،وﻣﻌﻚ ﻠﻮم ﻣﻦ ﺴﻬﺎ ﰱ اﻟﻄﺐ
واﻟﻨﺠﻮم ،وﱔ ﻣﻌﺠﺰات ا ٔﻧ ﺎء ،وﻻ ﺳ ﻞ ٕا ﳱﺎ ﻠﻌﻘﻼء ﺑﺒﻀﺎ ﺔ اﻟﻌﻘﻞ ٔﺻﻼ.
] [٢٤٠و ٔﻣﺎ ﻣﺎ ﺪا ﻫﺬا ﻣﻦ ﺧﻮاص اﻟﻨﺒﻮة...ﻓﺎٕﳕﺎ ﯾﺪرك وق ﻣﻦ ﺳﻠﻮك ﻃﺮﯾﻖ اﻟﺘﺼﻮف؛ ٔن ﻫﺬا إﳕﺎ
ﻓﻬﻤﺘﻪ ﺑ ٔﳕﻮذج رزﻗ ﻪ وﻫﻮ اﻟﻨﻮم ،وﻟﻮﻻﻩ...ﳌﺎ ﺻﺪﻗﺖ ﺑﻪ؛ ﻓﺎٕن ﰷن ﻠﻨﱯ ﺎﺻﯿﺔ ﻟ ﺲ ﻣﳯﺎ ٔﳕﻮذج ،وﻻ ﺗﻔﻬﲈ
ٔﺻﻼ...ﻓﻜ ﻒ ﺗﺼﺪق ﲠﺎ ،وٕاﳕﺎ اﻟﺘﺼﺪﯾﻖ ﺑﻌﺪ اﻟﻔﻬﻢ؟!
٢٧
] [٢٤١وذ ا ٔﳕﻮذج ﲢﺼﻞ ﰲ ٔواﺋﻞ ﻃﺮﯾﻖ اﻟﺘﺼﻮف ،ﻓ ﺤﺼﻞ ﺑﻪ ﻧﻮع ﻣﻦ ا وق ﻟﻘﺪر اﳊﺎﺻﻞ،
وﻧﻮع ﻣﻦ اﻟﺘﺼﺪﯾﻖ ﲟﺎ ﱂ ﳛﺼﻞ ﻟﻘ ﺎس إﻟﯿﻪ؛ ﻓﻬﺬﻩ اﳋﺎﺻﯿﺔ اﻟﻮا ﺪة ﻜﻔ ﻚ ﻟ ٕﻼﳝﺎن ﺑ ٔﺻﻞ اﻟﻨﺒﻮة.
] [٢٤٢ﻓﺎٕن وﻗﻊ اﻟﺸﻚ ﰲ ﴯﺺ ﻣﻌﲔٔ :ﻧﻪ ﻧﱯ ٔم ﻻ...ﻓﻼ ﳛﺼﻞ اﻟﯿﻘﲔ إﻻ ﲟﻌﺮﻓﺔ ٔﺣﻮا :إﻣﺎ
ﳌﺸﺎﻫﺪةٔ ،و ﻟ ﺴﺎﻣﻊ ﰱ اﻟﺘﻮا ﺮ؛ ﻓﺎٕﻧﻚ إذا ﻋﺮﻓﺖ اﻟﻔﻘﻪ واﻟﻄﺐ...ﳝﻜ ﻚ ٔن ﺗﻌﺮف اﻻٕﻃﺒﺎء واﻟﻔﻘﻬﺎء؛
ﲟﺸﺎﻫﺪة ٔﺣﻮاﳍﻢ وﺳﲈع ٔﻗﻮاﳍﻢ.
] [٢٤٣ﻓﺎٕن ﱂ ﺸﺎﻫﺪ...ﻓﻼ ﺗﻌﺠﺰ ٔﯾﻀﺎ ﻋﻦ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﻮن اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ ﻓﻘﳱﺎ ،وﻮن ﺎﻟﯿﻨﻮس ﻣﻌﺮﻓﺔ ﳊﻘ ﻘﺔ ﻻ
ﻟﺘﻘﻠﯿﺪ ﻋﻦ اﻟﻐﲑ ،ﺑﻞ ﺑ ٔن ﺗﺘﻌﲅ ﺷ ﺎ ﻣﻦ اﻟﻄﺐ واﻟﻔﻘﻪ ،وﺗﻄﺎﻟﻊ ﻛﺘﳢﲈ وﺗﺼﺎﻧﯿﻔﻬﲈ ،ﻓ ﺤﺼﻞ ﲅ ﴐوري
ﲜﲈﻟﻬﺎ.
] [٢٤٤ﻓﻜﺬ إذا ﻓﻬﻤﺖ ﻣﻌﲎ اﻟﻨﺒﻮة...ﻓ ٔﻛﱶ اﻟﻨﻈﺮ ﰱ اﻟﻘﺮ ٓن وا ٔﺧ ﺎر؛ ﳛﺼﻞ اﻟﻌﲅ اﻟﴬوري
ﻜﻮﻧﻪ ﷺ ﲆ ٔ ﲆ در ﺎت اﻟﻨﺒﻮة ،واﻋﻀﺪ ذ ﺑﺘﺠﺮﺑﺔ ﻣﺎ ﻗﺎ ﰱ اﻟﻌﺒﺎدات ،وﺗ ٔﺛﲑﻫﺎ ﰲ ﺗﺼﻔ ﺔ اﻟﻘﻠﻮب،
وﯿﻒ ﺻﺪق ﷺ ﰲ ﻗﻮ » :ﻣﻦ ﲻﻞ ﲟﺎ ﲅ ...ورﺛﻪ ﷲ ﲅ ﻣﺎ ﱂ ﯾﻌﲅ« .وﯿﻒ ﺻﺪق ﰲ ﻗﻮ » :ﻣﻦ ٔ ﺎن
ﻇﺎﳌﺎ...ﺳﻠﻄﻪ ﷲ ﻠﯿﻪ« .وﯿﻒ ﺻﺪق ﰲ ﻗﻮ » :ﻣﻦ ٔﺻﺒﺢ وﳘﻮﻣﻪ ﱒ وا ﺪ...ﻛﻔﺎﻩ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﳘﻮم ا ﻧﯿﺎ
وا ٓﺧﺮة«.
] [٢٤٥ﻓﺎٕذا ﺟﺮﺑﺖ ذ ﰲ ٔﻟﻒ و ٔﻟﻔﲔ و ﻻف...ﺣﺼﻞ ﲅ ﴐوري ﻻ ﺗ رى ﻓ ﻪ؛ ﳁﻦ ﻫﺬا اﻟﻄﺮﯾﻖ
اﻃﻠﺐ اﻟﯿﻘﲔ ﻟﻨﺒﻮة ،ﻻ ﻣﻦ ﻗﻠﺐ اﻟﻌﴡ ﺛﻌﺒﺎ ،وﺷﻖ اﻟﻘﻤﺮ؛ ﻓﺎٕن ذ إذا ﻧﻈﺮت إﻟﯿﻪ و ﺪﻩ ،وﱂ ﺗﻨﻀﻢ إﻟﯿﻪ
اﻟﻘﺮا ﻦ اﻟﻜ ﲑة اﳋﺎر ﺔ ﻋﻦ اﳊﴫ...رﲟﺎ ﻇﻨ ﺖ ٔﻧﻪ ﲮﺮ وﲣﯿﯿﻞ ،و ٔﻧﻪ ﻣﻦ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ إﺿﻼل؛ ﻓﺎٕﻧﻪ ﯾﻀﻞ ﻣﻦ
ﺸﺎء وﳞﺪي ﻣﻦ ﺸﺎء.
] [٢٤٦وﺮد ﻠﯿﻚ ٔﺳﺌ اﳌﻌﺠﺰات ،ﻓﺎٕذا ﰷن ﻣﺴ ﺪ إﳝﺎﻧﻚ ﻣﺎ ﻣ ﻈﻮﻣﺎ ﰲ و ﻪ دﻻ
اﳌﻌﺠﺰة...ﻓ ﻨﺠﺰم إﳝﺎﻧﻚ م ﻣﺮﺗﺐ ﰲ و ﻪ اﻻٕﺷﲀل واﻟﺸﳢﺔ ﻠﳱﺎ.
] [٢٤٧ﻓﻠﯿﻜﻦ ﻣ ﻞ ﻫﺬﻩ اﳋﻮارق ٕا ﺪى ا ﻻﺋﻞ واﻟﻘﺮا ﻦ ﰲ ﲨ ﻧﻈﺮك؛ ﺣﱴ ﳛﺼﻞ ﲅ ﴐوري،
ﻻ ﳝﻜ ﻚ ذ ﺮ ﻣﺴ ﺪ ﲆ اﻟﺘﻌﯿﲔ؛ ﰷ ي ﳜﱪﻩ ﺟﲈ ﺔ ﲞﱪ ﻣ ﻮا ﺮ ﻻ ﳝﻜ ﻪ ٔن ﯾﺬ ﺮ ٔن اﻟﯿﻘﲔ ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﻦ
ﻗﻮل وا ﺪ ﻣﻌﲔ ،ﺑﻞ ﻣﻦ ﺣ ﺚ ﻻ ﯾﺪري وﻻ ﳜﺮج ﻋﻦ ﲨ ذ وﻻ ﺑﺘﻌﯿﲔ ا ٓ ﺎد ،ﻓﻬﺬا ﻫﻮ اﻻٕﳝﺎن اﻟﻌﻠﻤﻲ
اﻟﻘﻮي.
] [٢٤٨و ٔﻣﺎ ا وق...ﻓﻬﻮ ﰷﳌﺸﺎﻫﺪ وا ٔ ﺬ ﻟﯿﺪ ،وﻻ ﯾﺆ ﺬ إﻻ ﰲ ﻃﺮﯾﻖ اﻟﺼﻮﻓ ﺔ ،ﻓﻬﺬا اﻟﻘﺪر ﻣﻦ ﺣﻘ ﻘﺔ
اﻟﻨﺒﻮة ﰷف ﰲ اﻟﻐﺮض ا ي ٔﻗﺼﺪﻩ ا ٓن ،وﺳ ٔذ ﺮﻩ و ﻪ اﳊﺎ ﺔ إﱃ ذ ﺮﻩ.
]اﻟﻘﻮل ﰲ ﺳ ﺐ ﻣﻌﺎودة ﴩ اﻟﻌﲅ ﺑﻌﺪ اﻻٕﻋﺮاض ﻋﻨﻪ[
٢٨
] [٢٤٩ﰒ إﱐ واﻇﺒﺖ ﲆ اﻟﻌﺰ واﳋﻠﻮة ﻗﺮﯾﺒﺎ ﻣﻦ ﻋﴩ ﺳﻨﲔ ،و ن ﱄ ﰲ ٔﺛﻨﺎء ذ ﲆ اﻟﴬورة
ﻣﻦ ٔﺳﺒﺎب ﻻ ٔﺣﺼﳱﺎ؛ ﻣﺮة وق ،وﻣﺮة ﻟﻌﲅ اﻟﱪﻫﺎﱐ ،وﻣﺮة ﻟﻘﻮل اﻻٕﳝﺎﱐٔ ...ن ا ٕﻻ ﺴﺎن ﻠﻖ ﻣﻦ ﺑﺪن
وﻗﻠﺐ ،و ٔﻋﲏ ﻟﻘﻠﺐ :ﺣﻘ ﻘﺔ رو ﻪ اﻟﱵ ﱔ ﳏﻞ ﻣﻌﺮﻓﺔ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ،دون اﻠﺤﻢ وا م ا ي ﺸﺎرك ﻓ ﻪ اﳌﯿﺖ
وا ﳢﳰﺔ.
ﲱﺔ وﺳﻼﻣﺔ ،وﻻ ] [٢٥٠و ٔن اﻟﺒﺪن ﲱﺔ ﲠﺎ ﺳﻌﺎدة ،وﻣﺮض ﻓ ﻪ ﻫﻼﻛﻪ ،و ٔن اﻟﻘﻠﺐ ﻛﺬ
ﯾﻨﺠﻮا إﻻ ﻣﻦ ٔﰏ ﷲ ﺑﻘﻠﺐ ﺳﻠﲓ ،و ﻣﺮض ﻓ ﻪ ﻫﻼﻛﻪ ا ٔﺑﺪي ا ٔﺧﺮوي؛ ﻛﲈ ﻗﺎل ﺗﻌﺎﱃِ ﴿ :ﰲ ﻗُﻠُ ْﻮﺑِـﻬ ِْﻢ
َﻣ َﺮ ٌض ﴾.
] [٢٥١و ٔن اﳉﻬﻞ ﲰﻪ اﳌﻬ ،و ٔن ﻣﻌﺼﯿﺔ ﷲ ﲟﺘﺎﺑﻌﺔ اﻟﻬﻮى داؤﻩ اﳌﻤﺮض ،و ٔن ﻣﻌﺮﻓﺔ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ
ﺮ ﻗﻪ اﶈﲖ ،وﻃﺎﻋﺘﻪ ﲟ ﺎﻟﻔﺔ اﻟﻬﻮى داؤﻩ اﻟﺸﺎﰲ.
] [٢٥٢ﻓﺎٕﻧﻪ ﻻ ﺳ ﻞ إﱃ ﻣﻌﺎﳉﺘﻪ ٕ زا ﻣﺮﺿﻪ وﺴﺐ ﲱﺘﻪ إﻻ ﺑ ٔدوﯾﺔ؛ ﻛﲈ ﻻ ﺳ ﻞ ﰲ ﻣﻌﺎﳉﺔ اﻟﺒﺪن إﻻ
ﺑﺬ ،وﻛﲈ ٔن ٔدوﯾﺔ اﻟﺒﺪن ﺗﺆﺮ ﰲ ﺴﺐ اﻟﺼ ﺔ ﳋﺎﺻﯿﺔ ﻓﳱﺎ ﻻ ﯾﺪر ﻬﺎ اﻟﻌﻘﻼء ﯾﯿﻀﺎ ﺔ اﻟﻌﻘﻞ ،ﺑﻞ ﳚﺐ ﻓﳱﺎ
ﺗﻘﻠﯿﺪ ا ٔﻃﺒﺎء ا ﻦ ٔ ﺬوﻫﺎ ﻣﻦ ا ٔﻧ ﺎء ا ﻦ اﻃﻠﻌﻮا ﲞﺎﺻﯿﺔ اﻟﻨﺒﻮة ﲆ ﺧﻮاص ا ٔﺷﯿﺎء...ﻓﻜﺬ ن ﱄ
ﲆ اﻟﴬورة ٔن ٔدوﯾﺔ اﻟﻌﺒﺎدات ﲝﺪودﻫﺎ وﻣﻘﺎد ﺮﻫﺎ اﶈﺪودة اﳌﻘﺪرة ﻣﻦ ﺔ ا ٔﻧ ﺎء ،ﻻ ﯾﺪرك و ﻪ ﺗ ٔﺛﲑﻫﺎ
ﺑﺒﻀﺎ ﺔ ﻋﻘﻞ اﻟﻌﻘﻼء ،ﺑﻞ ﳚﺐ ﻓﳱﺎ ﺗﻘﻠﯿﺪ ا ٔﻧ ﺎء ا ﻦ ٔدرﻮا ﺗ اﳋﻮاص ﺑﻨﻮر اﻟﻨﺒﻮة ،ﻻ ﺑﺒﻀﺎ ﺔ اﻟﻌﻘﻞ.
] [٢٥٣وﻛﲈ ٔن ا ٔدوﯾﺔ ﺮﺐ ﻣﻦ ٔ ﻼط ﳐﺘﻠﻔﺔ اﻟﻨﻮع واﳌﻘﺪار ،وﺑﻌﻀﻬﺎ ﺻﻌﻒ اﻟﺒﻌﺾ ﰱ اﻟﻮزن
واﳌﻘﺪار ،وﻻ ﳜﻠﻮ اﺧ ﻼف ﻣﻘﺎد ﺮﻫﺎ ﻋﻦ ﴎ ﻫﻮ ﻣﻦ ﻗ ﯿﻞ اﳋﻮاص...ﻓﻜﺬ اﻟﻌﺒﺎدات اﻟﱵ ﱔ ٔدوﯾﺔ داء
اﻟﻘﻠﻮب ﻣﺮﺒﺔ ﻣﻦ ٔﻓﻌﺎل ﳐﺘﻠﻔﺔ اﻟﻨﻮع واﳌﻘﺪار؛ ﺣﱴ إن اﻟﺴﺠﻮد ﺿﻌﻒ اﻟﺮﻮع ،وﺻﻼة اﻟﺼﺒﺢ ﻧﺼﻒ ﺻﻼة
اﻟﻌﴫ ﰱ اﳌﻘﺪار.
] [٢٥٤ﻓﻼ ﳜﻠﻮ ﻋﻦ ﴎ ﻣﻦ ا ٔﴎار ،وﱔ ﻣﻦ ﻗ ﯿﻞ اﳋﻮاص اﻟﱵ ﻻ ﯾﻄﻠﻊ إﻻ ﺑﻨﻮر اﻟﻨﺒﻮة.
] [٢٥٥ﻓﻘﺪ ﲢﺎﻣﻖ وﲡﺎﻫﻞ ﺪا ﻣﻦ ٔراد ٔن ﺴﺘ ﻂ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻟﻌﻘﻞ ﻟﻬﺎ ﺣﳬﺔٔ ،و ﻇﻦ ٔﳖﺎ ذ ﺮت ﲆ
ﺳ ﻞ اﻻٕﺗﻔﺎق ،ﻻ ﻋﻦ ﴎ إﻟﻬ ﻲ ﻓﳱﺎ ﯾﻘ ﻀﳱﺎ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﳋﺎﺻﯿﺔ.
] [٢٥٦وﻛﲈ ٔن ﰱ ا ٔدوﯾﺔ ٔﺻﻮﻻ ﱔ ٔرﰷﳖﺎ ،وزواﺋﺪ ﱔ ﻣﳣﲈﲥﺎ ،ﻟﲁ وا ﺪ ﻣﳯﺎ ﺧﺼﻮص ﺗ ٔﺛﲑ ﰲ
ٔﻋﲈل ٔﺻﻮﻟﻬﺎ...ﻛﺬ اﻟﻨﻮاﻓﻞ واﻟﺴﲍ ﻣﳣﲈت ﻟﺘﳬﯿﻞ ٓ ر ٔرﰷن اﻟﻌﺒﺎدات.
] [٢٥٧و ﲆ اﶺ :ﻓﺎ ٔﻧ ﺎء ٔﻃﺒﺎء ٔﻣﺮاض اﻟﻘﻠﻮب ،وٕاﳕﺎ ﻓﺎﺋﺪة اﻟﻌﻘﻞ وﺗﴫﻓﻪ ٔن ﻋﺮﻓ ﺎ ذ ،وﺷﻬﺪ
ﻠﻨﺒﻮة ﻟﺘﺼﺪﯾﻖ ،وﻟﻨﻔﺴﻪ ﻟﻌﻤﻰ ﻋﻦ درك ﻣﺎ ﯾﺪرك ﺑﻌﲔ اﻟﻨﺒﻮة ،و ٔ ﺬ ﺑ ٔﯾﺪﯾﻨﺎ وﺳﻠﻤﻨﺎ ٕا ﳱﺎ ﺴﻠﲓ اﻟﻌﻤﯿﺎن إﱃ
اﻟﻘﺎﺋﺪ ﻦ ،وﺴﻠﲓ اﳌﺮﴇ اﳌﺘ ﲑﻦ إﱃ ا ٔﻃﺒﺎء اﳌﺸﻔﻘﲔ.
٢٩
] [٢٥٨ﻓﺎٕﱃ ﻫﻬﻨﺎ ﳎﺮى اﻟﻌﻘﻞ وﳐﻄﺎﻩ ،وﻫﻮ ﻣﻌﺰول ﻋﲈ ﺑﻌﺪ ذ ،إﻻ ﻋﻦ ﺗﻔﻬﻢ ﻣﺎ ﯾﻠﻘ ﻪ اﻟﻄﺒ ﺐ إﻟﯿﻪ.
] [٢٥٩ﻓﻬﺬﻩ ٔﻣﻮر ﻋﺮﻓ ﺎﻫﺎ ﻟﴬورة اﳉﺎرﯾﺔ ﳎﺮى اﳌﺸﺎﻫﺪة ﰲ ﻣﺪة اﳋﻠﻮة واﻟﻌﺰ .
] [٢٦٠ﰒ ر ٔﯾﻨﺎ ﻓ ﻮر اﻻٕﻋﺘﻘﺎدات ﰲ ٔﺻﻞ اﻟﻨﺒﻮة ،ﰒ ﰲ ﺣﻘ ﻘﺔ اﻟﻨﺒﻮة ،ﰒ ﰲ اﻟﻌﻤﻞ ﲟﺎ ﴍﺣ ﻪ اﻟﻨﺒﻮة،
وﲢﻘﻘ ﺎ ﺷﯿﻮع ذ ﺑﲔ اﳋﻠﻖ ،ﻓ ﻈﺮت إﱃ ٔﺳﺒﺎب ﻓ ﻮر اﳋﻠﻖ وﺿﻌﻒ إﳝﺎﳖﻢ ﲠﺎ؛ ﻓﺎٕذا ﱔ ٔرﺑﻌﺔ:
.١ﺳ ﺐ ﻣﻦ اﳋﺎﺋﻀﲔ ﰲ ﲅ اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ؛
.٢وﺳ ﺐ ﻣﻦ اﳋﺎﺋﻀﲔ ﰲ ﻃﺮﯾﻖ اﻟﺘﺼﻮف؛
.٣وﺳ ﺐ ﻣﻦ اﳌﻨ ﺴﺒﲔ إﱃ دﻋﻮى اﻟﺘﻌﻠﲓ؛
.٤وﺳ ﺐ ﻣﻦ ﻣﻌﺎﻣ اﳌﻮﺳﻮﻣﲔ ﻟﻌﲅ ﻓ ﺑﲔ اﻟﻨﺎس.
] [٢٦١ﻓﺎٕﱐ ﺗ ﻌﺖ ﻣﺪة ٓ ﺎد اﳋﻠﻖٔ ،ﺳ ٔل ﻣﻦ ﯾﻘﴫ ﻣﳯﻢ ﰲ ﻣ ﺎﺑﻌﺔ اﻟﴩع ،و ٔﺳ ٔل ﻋﻦ ﺷﳢﺘﻪ ،و ٔﲝﺚ
ﻋﻦ ﻋﻘ ﺪﺗﻪ وﴎﻩ ،وﻗﻠﺖ » :ﻣﺎ ﺗﻘﴫ ﻓﳱﺎ؟ ﻓﺎٕن ﻛﻨﺖ ﺗﺆﻣﻦ ٓﺧﺮة وﻟﺴﺖ ﺴﺘﻌﺪ ﻟﻬﺎ وﺗ ﻌﻬﺎ
ﻧﯿﺎ...ﻓﻬﺬﻩ ﺣﲈﻗﺔ؛ ﻓﺎٕﻧﻚ ﻻ ﺗ ﻊ اﻻٕﺛﻨﲔ ﺑﻮا ﺪ.
] [٢٦٢ﻓﻜ ﻒ ﺗ ﻊ ﻣﺎ ﻻ ﳖﺎﯾﺔ ﺑ ٔ م ﻣﻌﺪودة؟!«.
] [٢٦٣وٕان ﻛﻨﺖ ﻻ ﺗﺆﻣﻦ ﲠﺎ...ﻓ ٔﻧﺖ ﰷﻓﺮ؛ ﻓﺪﺮ ﻟﻨﻔﺴﻚ ﰲ ﻃﻠﺐ اﻻٕﳝﺎن ،واﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺳ ﺐ ﻛﻔﺮك اﳋﻔﻲ
ا ي ﻫﻮ ﻣﺬﻫﺒﻚ ﻃﻨﺎ ،وﻫﻮ ﺳ ﺐ ﺟﺮ ٔﺗﻚ ﻇﺎﻫﺮا وٕان ﻛﻨﺖ ﻻ ﺗﴫح ﺑﻪ؛ ﲡﻤﻼ ٕﻻﳝﺎن ،و ﴩﻓﺎ ﺑﺬ ﺮ
اﻟﴩع.
] [٢٦٤ﻓﻘﺎل ﻗﺎﺋﻞ» :ﻫﺬا ٔﻣﺮ ﻟﻮ وﺟ ﺖ اﶈﺎﻓﻈﺔ ﻠﯿﻪ...ﻟﲀن اﻟﻌﻠﲈء ٔ ﺪر ﺑﺬ ،وﻓﻼن ﻣﻦ اﳌﺸﺎﻫﲑ
ﺑﲔ اﻟﻔﻀﻼء ﻻ ﯾﺼﲇ ،وﻓﻼن ﴩب اﶆﺮ ،وﻓﻼن ﯾ ٔﰻ ٔﻣﻮال ا ٔوﻗﺎف و ٔﻣﻮال اﻟﯿﺘﺎﱉ ،وﻓﻼن ﯾ ٔﰻ إدرار
اﻟﺴﻠﻄﺎن وﻻ ﳛﱰز ﻋﻦ اﳊﺮام ،وﻓﻼن ﯾ ٔ ﺬ اﻟﺮﺷﻮة ﲆ اﻟﻘﻀﺎء واﻟﺸﻬﺎدة ،وﻫﲅ ﺟﺮا إﱃ ٔﻣ ﺎ !!«.
] [٢٦٥وﻗﺎﺋﻞ ن ﯾﺪﻋﻲ ﲅ اﻟﺘﺼﻮف ،وﺰﰪ ٔﻧﻪ ﻗﺪ ﺑﻠﻎ ﻣ ﻠﻐﺎ ﺮﰵ ﻋﻦ اﳊﺎ ﺔ إﱃ اﻟﻌﺒﺎدة.
] [٢٦٦وﻗﺎﺋﻞ ﻟﺚ ﯾﺘﻌﻠﻞ ﺸﳢﺔ ٔﺧﺮى ﻣﻦ ﺷﳢﺎت ٔﻫﻞ ا ٕﻻ ﺔ ،وﻫﺆﻻء ﱒ ا ﻦ ﺿﻠﻮا ﻋﻦ اﻟﺘﺼﻮف.
] [٢٦٨وﻗﺎل راﺑﻊ ﻟﻘﯽ ٔﻫﻞ اﻟﺘﻌﻠﲓ ﻓ ﻘﻮل» :اﳊﻖ ﻣﺸﲁ ،واﻟﻄﺮﯾﻖ إﻟﯿﻪ ﺳﺪ ،واﻻٕﺧ ﻼف ﻓ ﻪ ﻛﺜﲑ ،وﻟ ﺲ
ﺑﻌﺾ اﳌﺬاﻫﺐ ٔوﱃ ﻣﻦ اﻟﺒﻌﺾ ،ود اﻟﻌﻘﻮل ﻣ ﻌﺎرﺿﺔ ،ﻓ ﻞ ﺛﻘﺔ ﺮ ٔي ٔﻫﻞ اﻟﺮ ٔي ،وا اﻋﻲ إﱃ اﻟﺘﻌﻠﲓ
ﻣ ﺤﲂ ﻻ ﲩﺔ ،ﻓﻜ ﻒ ﻧﺪع اﻟﯿﻘﲔ ﻟﺸﻚ؟!«.
] [٢٦٨وﻗﺎﺋﻞ ﺎﻣﺲ ﯾﻘﻮل» :ﻟﺴﺖ ٔﻓﻌﻞ ﻫﺬا ﺗﻘﻠﯿﺪا ،وﻟﻜﲏ ﻗﺮ ٔت ﲅ اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ ،و ٔدرﺖ ﺣﻘ ﻘﺔ اﻟﻨﺒﻮة،
و ٔن ﺎﺻﻠﻬﺎ ﺮﺟﻊ إﱃ اﳊﳬﺔ واﳌﺼﻠ ﺔ؛ ﻓﺎٕن اﳌﻘﺼﻮد ﻣﻦ ﺗﻌﺒﺪاﲥﺎ ﺿﺒﻂ ﻋﻮام اﳋﻠﻖ ،وﺗﻘ ﯿﺪﱒ ﻋﻦ اﻟﺘﻘﺎﺗﻞ
٣٠
واﻟﺘﻨﺎزع واﻻٕﺳﱰﺳﺎل ﰱ اﻟﺸﻬﻮات ،ﳁﺎ ٔ ﻣﻦ اﻟﻌﻮام اﳉﻬﻼء ﺣﱴ ٔد ﻞ ﰲ ﲩﺮ اﻟﺘﳫﯿﻒ ،وٕاﳕﺎ ٔ ﻣﻦ
اﳊﻜﲈءٔ ،ﺗﺒﻊ اﳊﳬﺔ و ٔ ﺑﺼﲑ ﲠﺎ ،ﻣﺴﺘﻐﻦ ﻓﳱﺎ ﻋﻦ اﻟﺘﻘﻠﯿﺪ!!«.
] [٢٦٩ﻫﺬا ﻣ ﳤ ﻰ إﳝﺎن ﻣﻦ ﻗﺮ ٔ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻻٕﻟﻬﯿﲔ ﻣﳯﻢ ،وﯾﻌﲅ ذ ﻣﻦ ﻛﺘﺐ اﻦ ﺳ ﺎ و ٔﰊ ﻧﴫ اﻟﻔﺎراﰊ،
وﻫﺆﻻء ﱒ اﳌﺘﺠﻤﻠﻮن ﻣﳯﻢ ﻻٕﺳﻼم.
] [٢٧٠ورﲟﺎ ﺮى اﻟﻮا ﺪ ﻣﳯﻢ ﯾﻘﺮ ٔ اﻟﻘﺮ ٓن ،وﳛﴬ اﶺﺎ ﺎت واﻟﺼﻠﻮات ،وﯾﻌﻈﻢ اﻟﴩﯾﻌﺔ ﺑﻠﺴﺎﻧﻪ؛ وﻟﻜ ﻪ
ﻣﻊ ذ :ﻻ ﯾﱰك ﴍب اﶆﺮ ،و ٔﻧﻮا ﺎ ﻣﻦ اﻟﻔﺴﻖ واﻟﻔﺠﻮر .وٕاذا ﻗ ﻞ » :إن ﰷﻧﺖ اﻟﻨﺒﻮة ﲑ ﲱﯿ ﺔ...ﻓﲅ
ﺗﺼﲇ؟« ،ﻓﺮﲟﺎ ﯾﻘﻮل» :ر ﺿﺔ اﳉﺴﺪ ،و ﺎدة ٔﻫﻞ اﻟﺒ ،وﺣﻔﻆ اﳌﺎل واﻟﻮ « .ورﲟﺎ ﻗﺎل» :اﻟﴩﯾﻌﺔ ﲱﯿ ﺔ،
واﻟﻨﺒﻮة ﺣﻖ« ،ﻓ ﻘﺎل» :ﻓﲅ ﴩب اﶆﺮ؟« ،ﻓ ﻘﻮل» :إﳕﺎ ﳖ ﻲ ﻋﻦ اﶆﺮٔ ،ﳖﺎ ﺗﻮرث اﻟﻌﺪاوة واﻟﺒﻐﻀﺎء ،و ٔ
ﲝﳬﱵ ﳏﱰز ﻋﻦ ذ ،وٕاﳕﺎ ٔﻗﺼﺪ ﺑﻪ ﴮﺬ ﺎﻃﺮي«.
] [٢٧١ﺣﱴ إن ا ﻦ ﺳ ﺎ ذ ﺮ ﰲ وﺻﯿﺔ ﻛﺘﺐ ﻓﳱﺎ» :إﻧﻪ ﺎﻫﺪ ﷲ ﲆ ﻛﺬ وﻛﺬا ،و ٔن ﯾﻌﻈﻢ ا ٔوﺿﺎع
اﻟﴩﻋﯿﺔ ،وﻻ ﯾﻘﴫ ﰱ اﻟﻌﺒﺎدات ا ﯾ ﺔ ،وﻻ ﴩب ﺗﻠﻬﯿﺎ ﺑﻞ ﺗﺪاو وﺸﻔ ﺎ!!«.
] [٢٧٢ﻓﲀن ﻣ ﺘﻬ ﻰ ﺎﻟﺘﻪ ﰱ ﺻﻔﺎء اﻻٕﳝﺎن ،واﻟﱱام اﻟﻌﺒﺎداتٔ ...ن اﺳﺘ ﲎ ﴍب اﶆﺮ ﻟﻐﺮض اﻟ ﺸﻔﻲ؛
ﻓﻬﺬا إﳝﺎن ﻣﻦ ﯾﺪﻋﻲ اﻻٕﳝﺎن ﻣ ﻬﻢ.
] [٢٧٣وﻗﺪ اﳔﺪع ﲠﻢ ﺟﲈ ﺔ ،وزادﱒ اﳔﺪا ﺎ ﺿﻌﻒ ا ﱰاض اﳌﻌﱰﺿﲔ ﻠﳱﻢ؛ إذ ا ﱰﺿﻮا ﻠﳱﻢ ﲟ ﺎﻫﺪة
ﲅ اﻟﻬﻨﺪﺳﺔ واﳌﻨﻄﻖ و ﲑ ذ ﳑﺎ ﻫﻮ ﴐوري ﳍﻢ ﲆ ﻣﺎ ﳢﻨﺎ ﻠﯿﻪ ﻣﻦ ﻗ ﻞ.
] [٢٧٤ﻓﻠﲈ ر ٔﯾﺖ ٔﺻﻨﺎف اﳋﻠﻖ ﻗﺪ ﺿﻌﻒ إﳝﺎﳖﻢ إﱃ اﳊﺪ ﲠﺬﻩ ا ٔﺳﺒﺎب ،ور ٔﯾﺖ ﻧﻔﴘ ﻃﺒﺎ ﻜﺸﻒ
ﻫﺬﻩ اﻟﺸﺒﻪ ،ﺣﱴ ﰷن إﻓﻀﺎح ﻫﺆﻻء ٔ ﴪ ﻋﻨﺪي و ٔﻫﻮن ﻣﻦ ﴍﺑﺔ ﻣﺎء؛ ﻟﻜﱶة ﺧﻮﴈ ﰲ ﻠﻮ ﻢ وﻃﺮﻗﻬﻢ؛
ٔﻋﲏ :ﻃﺮق اﻟﺼﻮﻓ ﺔ واﻟﻔﻼﺳﻔﺔ واﻟﺘﻌﻠﳰﯿﺔ واﳌﱰﲰﲔ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﲈء...اﻧﻘﺪح ﰲ ﻧﻔﴘ ٔن ذ ﻣ ﻌﲔ ﲇ ﰲ ﻫﺬا
اﻟﻮﻗﺖ ﳏﺘﻮم ،ﳁﺎذا ﺗﻨﻔﻌﻚ اﳋﻠﻮة ،و ٔﱏ ﺗﻐﻨﯿﻚ اﻟﻌﺰ ؟! ﻓﻘﺪ ﰪ ا اء ،وﻣﺮض ا ٔﻃﺒﺎء ،و ٔﴍف اﳋﻠﻖ ﲆ
اﻟﻬﻼك.
] [٢٧٥ﰒ ﻗﻠﺖ ﰲ ﻧﻔﴘ» :ﳁﱴ ﺴﺘﻘﻞ ٔﻧﺖ ﻜﺸﻒ ﻫﺬﻩ اﻟﻐﻤﺔ ،وﻣﺼﺎدﻣﺔ ﻫﺬﻩ اﻟﻈﻠﻤﺔ اﳌﻠﻤﺔ ،واﻟﺰﻣﺎن
زﻣﺎن اﻟﻔﱰة ،وا ور دور اﻟﺒﺎﻃﻞ!! .وﻟﻮ اﺷﺘﻐﻠﺖ ﺑﺪﻋﻮة اﳋﻠﻖ ﻋﻦ ﻃﺮﻗﻬﻢ إﱃ اﳊﻖ...ﻟﻌﺎداك ٔﻫﻞ اﻟﺰﻣﺎن
ﺑ ٔﲨﻌﻬﻢ ،و ٔﱏ ﺗﻘﺎو ﻢ وﯿﻒ ﺗﻘﺎﺳﳱﻢ ،وﻻ ﯾﱲ ذ إﻻ ﺰﻣﺎن ﻣﺴﺎ ﺪ ،وﺳﻠﻄﺎن ﻣ ﺪ ﻦ ﻗﺎﻫﺮ؟!«
] [٢٧٦ﻓﱰﺧﺼﺖ ﺑ ﲏ وﺑﲔ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ٕﻻﺳ ﳣﺮار ﲆ اﻟﻌﺰ ﺗﻌﻠﻼ ﻟﻌﺠﺰ ﻋﻦ إﻇﻬﺎر اﳊﻖ ﳊ ﺔ.
ﺣﺮك داﻋﯿﺔ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻮﻗﺖ ﻣﻦ ﻧﻔﺴﻪ ،ﻻ ﺑﺘﺤﺮﯾﻚ ﻣﻦ ﺎرج ،ﻓ ٔﻣﺮ ] [٢٧٨ﻓﻘﺪر ﷲ ﺳﺒ ﺎﻧﻪ وﺗﻌﺎﱃ ٔن ّ
إﻟﺰام ﳯﻮض إﱃ ﻧ ﺴﺎﺑﻮر؛ ﻟﺘﺪارك ﻫﺬﻩ اﻟﻔﱰة.
٣١
] [٢٧٨وﺑﻠﻎ اﻻٕﻟﺰام ﺪا ﰷن ﯾ ﳤ ﻲ ﻟﻮ ٔﴏرت ﲆ اﳋﻼف إﱃ ﺪ اﻟﻮﺣﺸﺔ ،ﳀﻄﺮ ﱄ ٔن ﺳ ﺐ
اﻟﺮﺧﺼﺔ ﻗﺪ ﺿﻌﻒ ،ﻓﻼ ﯾ ﻐﻲ ٔن ﻜﻮن ﻋﺜﻚ ﲆ ﻣﻼزﻣﺔ اﻟﻌﺰ اﻟﻜﺴﻞ واﻻٕﺳﱰا ﺔ ،وﻃﻠﺐ ﻋﺰة اﻟﻨﻔﺲ،
وﺻﻮﳖﺎ ﻋﻦ ٔذى اﳋﻠﻖ ،وﱂ ﺮﺧﺺ ﻟﻨﻔﺴﻚ ﺑﻌﴪ ﻣﻘﺎﺳﺎة اﳋﻠﻖ ،وﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﯾﻘﻮل:
ﻮنَ .وﻟَﻘَﺪْ ﻓ َ َﻨﺎ ا ِ َﻦ ِﻣﻦ ﴿ ﷽ .اﱂَ .ﺣ ِﺴ َﺐ اﻟﻨ ُﺎس ن ﯾُ ْ َﱰ ُﻛﻮا ن ﯾ َ ُﻘﻮﻟُﻮا ٓ َﻣ ﺎ َو ُ ْﱒ َﻻ ﯾُ ْﻔ َ ُﻨ َ
ﻗَ ْ ِﻠﻬ ِْﻢ ۖ ...ا ٓﯾﺔ﴾.
] [٢٨٠وﯾﻘﻮل ﻋﺰ و ﻞ ﻟﺮﺳﻮ وﻫﻮ ٔﻋﺰ ﻠﻘﻪ:
ﺎت ا ِ ۚ َوﻟَﻘَﺪْ
َﴫ َ ۚ َو َﻻ ُﻣ َ ِّﺪ َل ِﻟ َ ِﳫ َﻤ ِ ﴿ َوﻟَﻘَﺪْ ُﻛ ِّﺬﺑ َ ْﺖ ُر ُﺳ ٌﻞ ِ ّﻣﻦ ﻗَ ْ ِ َ ﻓَ َﺼ َ ُﱪوا َ َ ٰﲆ َﻣﺎ ُﻛ ِّﺬﺑُﻮا َو و ُذوا َﺣ ٰﱴ َ ُ ْﱒ ﻧ ْ ُ
َ َﺎءكَ ِﻣﻦ ﻧ َﺒﺎ اﻟْ ُﻤ ْﺮ َﺳ ِﻠ َﲔ ﴾
] [٢٨٠وﯾﻘﻮل ﻋﺰ و ﻞ و ﻼ:
﴿ ِْﺴ ِﻢ ا ِ اﻟﺮ ْ َﲪ ِﻦ اﻟﺮ ِﺣ ِﲓ .ﺲَ .واﻟْ ُﻘ ْﺮ ٓ ِن اﻟْ َﺤ ِﻜ ِﲓ ﴾...إﱃ ﻗﻮ ﴿ :اﻧ َﻤﺎ ﺗُ ْﻨ ِﺬ ُر َﻣ ِﻦ اﺗ َﺒ َﻊ ا ِّ ْﻛ َﺮ...ا ٓﯾﺔ﴾
] [٢٨١ﻓﺸﺎورت ﰲ ذ ﺟﲈ ﺔ ﻣﻦ ٔر ب اﻟﻘﻠﻮب واﳌﺸﺎﻫﺪات ،ﻓﺎﺗﻔﻘﻮا ﲆ اﻻٕﺷﺎرة ﺑﱰك اﻟﻌﺰ ،
واﳋﺮوج ﻣﻦ اﻟﺰاوﯾﺔ.
] [٢٨٢واﻧﻀﺎف إﱃ ذ ﻣ ﺎﻣﺎت ﻣﻦ اﻟﺼﺎﳊﲔ ﻛﺜﲑة ﻣ ﻮا ﺮة؛ ﺸﻬﺪ ﺑ ٔن ﻫﺬﻩ اﳊﺮﻛﺔ ﻣ ﺪ ٔ ﲑ ورﺷﺪ
ﻗﺪرﻩ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﲆ ر ٔس ﻫﺬﻩ اﳌﺌﺔ ،وﻗﺪ و ﺪ ﷲ ﺳﺒ ﺎﻧﻪ ٕﺣ ﺎء دﯾﻨﻪ ﲆ ر ٔس ﰻ ﻣﺎﺋﺔ.
] [٢٨٣ﻓﺎﺳﺘﺤﲂ اﻟﺮ ﺎء ،و ﻠﺐ ﺣﺴﻦ اﻟﻈﻦ ﺴ ﺐ ﻫﺬﻩ اﻟﺸﻬﺎدات ،وﴪ ﷲ اﳊﺮﻛﺔ إﱃ ﻧ ﺴﺎﺑﻮر؛
ﻠﻘ ﺎم ﲠﺬا اﳌﻬﻢ ﰲ ذي اﻟﻘﻌﺪة ﺳﻨﺔ ﺴﻊ وﺴﻌﲔ و ٔرﺑﻌﲈﺋﺔ .وﰷن اﳋﺮوج ﻣﻦ ﺑﻐﺪاد ﰲ ذي اﻟﻘﻌﺪة ،ﺳﻨﺔ ﲦﺎن
وﲦﺎﻧﲔ و ٔرﺑﻌﲈﺋﺔ ،وﺑﻠﻐﺖ ﻣﺪة اﻟﻌﺰ ٕا ﺪى ﻋﴩة ﺳﻨﺔ.
] [٢٨٤وﻫﺬﻩ ﺣﺮﻛﺔ ﻗﺪرﻫﺎ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ ،وﱔ ﻣﻦ ﲺﺎﺋﺐ ﺗﻘﺪ ﺮاﺗﻪ اﻟﱵ ﱂ ﻜﻦ ﻟﻬﺎ اﻧﻘﺪاح ﰲ اﻟﻘﻠﺐ ﰲ ﻣﺪة
اﻟﻌﺰ ؛ ﻛﲈ ﱂ ﻜﻦ اﳋﺮوج ﻣﻦ ﺑﻐﺪاد ،واﻟﲋوع ﻋﻦ ﺗ ا ٔﺣﻮال ﳑﺎ ﳜﻄﺮ إﻣﲀﻧﻪ ٔﺻﻼ ﻟﺒﺎل ،وﷲ ﺗﻌﺎﱃ
ﻣﻘﻠﺐ اﻟﻘﻠﻮب وا ٔﺣﻮال ،وﻗﻠﺐ اﳌﺆﻣﻦ ﺑﲔ إﺻﺒﻌﲔ ﻣﻦ ٔﺻﺎﺑﻊ اﻟﺮﲪﻦ.
] [٢٨٥و ٔ ٔ ﲅ ٔﱐ وٕان رﺟﻌﺖ إﱃ ﴩ اﻟﻌﲅ...ﳁﺎ رﺟﻌﺖ؛ ﻓﺎٕن اﻟﺮﺟﻮع ﻋﻮد إﱃ ﻣﺎ ﰷن ،وﻛﻨﺖ ﰲ
ذ اﻟﺰﻣﺎن ٔ ﴩ اﻟﻌﲅ ا ي ﺑﻪ ﻜ ﺴﺐ اﳉﺎﻩ ﻠ ﺎﻩ ،و ٔدﻋﻮ إﻟﯿﻪ ﺑﻘﻮﱄ وﲻﲇ ،وﰷن ذ ﻗﺼﺪي وﻧ ﱵ.
] [٢٨٦و ٔ ا ٓن ٔدﻋﻮ إﱃ ﴩ اﻟﻌﲅ ا ي ﺑﻪ ﯾﱰك اﳉﺎﻩ ،وﯾﻌﺮف ﺑﻪ ﺳﻘﻮط رﺗﺒﺔ اﳉﺎﻩ ،وﻫﺬا ﻫﻮ ا ٓن
ﻧ ﱵ وﻗﺼﺪي و ٔﻣ ﯿﱵ ،ﯾﻌﲅ ﷲ ذ ﻣﲏ ،وٕاﳕﺎ ٔﺑﻐﻲ ٔن ٔﺻﻠﺢ ﻧﻔﴘ و ﲑي ،وﻟﺴﺖ ٔدرئ :ﺻﻞ إﱃ
ﻣﺮادي ٔم ٔﺣﺮم ﻋﻦ ﻏﺮﴈ؟
٣٢
،و ٔﱐ ﱂ ٔﲢﺮك ﻟﻜ ﻪ ﺣﺮﻛﲏ، ] [٢٨٧وﻟﻜﲏ ٔوﻣﻦ إﳝﺎن ﯾﻘﲔ وﻣﺸﺎﻫﺪة ٔﻧﻪ ﻻ ﺣﻮل ﱄ وﻻ ﻗﻮة إﻻ
و ٔﱐ ﱂ ٔﲻﻞ وﻟﻜ ﻪ اﺳﺘﻌﻤﻠﲏ.
] [٢٨٨ﻓ ٔﺳ ٔ ٔن ﯾﺼﻠﺤﲏ ٔوﻻ ،ﰒ ﯾﺼﻠﺢ ﰊ ،وﳞﺪﯾﲏ ،ﰒ ﳞﺪي ﰊ ،و ٔن ﺮﯾﲏ اﳊﻖ ﺣﻘﺎ وﺮزﻗﲏ
اﺗﺒﺎ ﻪ ،و ٔن ﺮﯾﲏ اﻟﺒﺎﻃﻞ ﻃﻼ وﺮزﻗﲏ اﺟ ﻨﺎﺑﻪ.
] [٢٨٩وﻧﻌﻮد ا ٓن إﱃ ﻣﺎ ذ ﺮ ﻩ ﻣﻦ ٔﺳﺒﺎب ﺿﻌﻒ اﻻٕﳝﺎن ،وﻧﺬ ﺮ ﻃﺮﯾﻖ إرﺷﺎدﱒ وٕاﻧﻘﺎذﱒ ﻣﻦ ﺎﻟﻜﻬﻢ.
]ٔ [٢٩٠ﻣﺎ ا ﻦ ادﻋﻮا اﳊﲑة ﲟﺎ ﲰﻌﻮﻩ ﻣﻦ ٔﻫﻞ اﻟﻌﲅ...ﻓﻌﻼ ﻢ ﻣﺎ ذ ﺮ ﻩ ﰲ ﻛﺘﺎب "اﻟﻘﺴﻄﺎس
اﳌﺴﺘﻘﲓ" ،وﻻ ﻧﻄﻮل ﺑﺬ ﺮﻩ ﰲ ﻫﺬﻩ اﻟﺮﺳﺎ .
ﺗﻮﳘﻪ ٔﻫﻞ ا ٕﻻ ﺔ...ﻓﻘﺪ ﺣﴫ ﺷﳢﻬﻢ ﰲ ﺳﺒﻌﺔ ٔﻧﻮاع ،و ﺸﻔ ﺎﻫﺎ ﰲ "ﳈﯿﺎء اﻟﺴﻌﺎدة". ] [٢٩١و ٔﻣﺎ ﻣﺎ ّ
] [٢٩٢و ٔﻣﺎ ﻣﻦ ﻓﺴﺪ إﳝﺎﻧﻪ ﺑﻄﺮﯾﻖ اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ ﺣﱴ ٔ ﻜﺮ ٔﺻﻞ اﻟﻨﺒﻮة...ﻓﻘﺪ ذ ﺮ ﺣﻘ ﻘﺔ اﻟﻨﺒﻮة ووﺟﻮدﻫﺎ
ﻟﴬورة؛ ﺑﺪﻟﯿﻞ وﺟﻮد ﲅ ﺧﻮاص ا ٔدوﯾﺔ واﻟﻨﺠﻮم و ﲑﻫﲈ ،وٕاﳕﺎ ﻗﺪﻣ ﺎ ﻫﺬﻩ اﳌﻘﺪﻣﺔ ٔ ﻞ ذ ،وٕاﳕﺎ ٔورد
ا ﻟﯿﻞ ﻣﻦ ﺧﻮاص اﻟﻄﺐ واﻟﻨﺠﻮم؛ ٔﻧﻪ ﻣﻦ ﻧﻔﺲ ﻠﻤﻬﻢ ،وﳓﻦ ﻧﺒﲔ ﻟﲁ ﺎﱂ ﺑﻔﻦ ﻣﻦ اﻟﻌﲅ؛ ﰷﻟﻨﺠﻮم،
واﻟﻄﺐ ،واﻟﻄﺒﯿﻌﺔ ،واﻟﺴﺤﺮ ،واﻟﻄﻠﺴﲈت ﻣ ﻼ...ﻣﻦ ﻧﻔﺲ ﻠﻤﻪ ﺮﻫﺎن اﻟﻨﺒﻮة.
] [٢٩٣و ٔﻣﺎ ﻣﻦ ٔﺛ ﺖ اﻟﻨﺒﻮة ﺑﻠﺴﺎﻧﻪ ،وﺳﻮى ٔوﺿﺎع اﻟﴩع ﲆ اﳊﳬﺔ...ﻓﻬﻮ ﲆ اﻟﺘﺤﻘ ﻖ ﰷﻓﺮ ﻟﻨﺒﻮة،
وٕاﳕﺎ ﻫﻮ ﻣﺆﻣﻦ ﲝﻜﲓ ﻃﺎﻟﻊ ﳐﺼﻮص ،ﯾﻘ ﴤ ﻃﺎﻟﻌﻪ ٔن ﻜﻮن ﻣ ﺒﻮ ﺎ ،وﻟ ﺲ ﻫﺬا ﻣﻦ اﻟﻨﺒﻮة ﰲ ﳾء.
] [٢٩٤ﺑﻞ اﻻٕﳝﺎن ﻟﻨﺒﻮةٔ :ن ﯾﻘﺮ ٕﺛﺒﺎت ﻃﻮر وراء اﻟﻌﻘﻞ ،ﺗﻨﻔ ﺢ ﻓ ﻪ ﲔ ﯾﺪرك ﲠﺎ ﻣﺪرﰷت ﺎﺻﺔ،
واﻟﻌﻘﻞ ﻣﻌﺰول ﻋﳯﺎ ﻌﺰل اﻟﺴﻤﻊ ﻋﻦ إدراك ا ٔﻟﻮان ،واﻟﺒﴫ ﻋﻦ إدراك ا ٔﺻﻮات ،وﲨﯿﻊ اﳊﻮاس ﻋﻦ إدراك
اﳌﻌﻘﻮﻻت.
] [٢٩٥ﻓﺎٕن ﱂ ﳚﻮز ﻫﺬا...ﻓﻘﺪ ٔﳃﻨﺎ اﻟﱪﻫﺎن ﲆ إﻣﲀﻧﻪ ،ﺑﻞ ﲆ وﺟﻮدﻩ .وٕان ﺟﻮز ﻫﺬا...ﻓﻘﺪ ﺛ ﺖ ٔن
ﻫﻬﻨﺎ ٔﻣﻮرا ﺴﻤﻰ ﺧﻮاص ،ﻻ ﯾﺪور ﺗﴫف اﻟﻌﻘﻞ ﺣﻮاﳱﺎ ٔﺻﻼ .ﺑﻞ ﲀد اﻟﻌﻘﻞ ﻜﺬﲠﺎ وﯾﻘﴤ ﺳﺘ ﺎ ﳤﺎ؛
ﻓﺎٕن وزن داﻧﻖ ﻣﻦ ا ٔﻓ ﻮن ﰟ ﻗﺎﺗﻞ؛ ٔﻧﻪ ﳚﻤﺪ ا م ﰱ اﻟﻌﺮوق ﻟﻔﺮط ﺮودﺗﻪ.
] [٢٩٦وا ي ﯾﺪﻋﻲ ﲅ اﻟﻄﺒﯿﻌﺔ ﺰﰪ ﰻ ﻣﺎ ﯾﱪد ﻣﻦ اﳌﺮﺒﺎت ٔﳕﺎ ﯾﱪد ﺑﻌﻨﴫي اﳌﺎء واﻟﱰاب؛ ﻓﻬﲈ
اﻟﻌﻨﴫان اﻟﺒﺎردان ،وﻣﻌﻠﻮم ٔن ٔرﻃﺎﻻ ﻣﻦ اﳌﺎء واﻟﱰاب ﻻ ﯾﺒﻠﻎ ﺗﱪﯾﺪﻫﺎ ﰱ اﻟﺒﺎﻃﻦ إﱃ ﻫﺬا اﳊﺪ.
] [٢٩٧ﻓﻠﻮ ٔ ﱪ ﻃﺒﯿﻌﻲ ﲠﺬا وﱂ ﳚﺮﺑﻪ...ﻟﻘﺎل» :ﻫﺬا ﳏﺎل؛ وا ﻟﯿﻞ ﲆ اﺳﺘ ﺎﻟﺘﻪٔ :ن ﻓ ﻪ رﯾﺔ
وﻫﻮاﺋﯿﺔ ،واﻟﻬﻮاﺋﯿﺔ واﻟﻨﺎرﯾﺔ ﻻ ﺰﯾﺪ ﺮودة ،ﻓ ﻘﺪر اﻟﲁ ﻣﺎ و ﺮا ؛ ﻓﻼ ﯾﻮﺟﺐ ﻫﺬا اﻻٕﻓﺮاط ﰱ اﻟﺘﱪﯾﺪ ،ﻓ ٔن
اﻧﻀﻢ إﻟﯿﻪ ﺎران...ﻓ ٔﻻ ﯾﻮﺟﺐ ٔوﱃ« ،وﯾﻘﺪر ﻫﺬا ﺮﻫﺎ .
٣٣
] [٢٩٨و ٔﻛﱶ ﺮاﻫﲔ اﻟﻔﻼﺳﻔﺔ ﰱ اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺎت واﻻٕﻟﻬﯿﺎت ﻣ ﲏ ﲆ ﻫﺬا اﳉ ﺲ؛ ﻓﺎٕﳖﻢ ﺗﺼﻮروا ﲆ ﻗﺪر
ﻣﺎ و ﺪوﻩ وﻋﻘﻠﻮﻩ ،وﻣﺎ ﱂ ﯾ ٔﻟﻔﻮﻩ...ﻗﺪروا اﺳﺘ ﺎﻟﺘﻪ.
] [٢٩٩وﻟﻮ ﱂ ﻜﻦ اﻟﺮؤ اﻟﺼﺎدﻗﺔ ﻣ ٔﻟﻮﻓﺔ ،وادﻋﻰ ﻣﺪع ٔﻧﻪ ﻋﻨﺪ رﻮد اﳊﻮاس ﯾﻌﲅ اﻟﻐﯿﺐ ٔ ...ﻜﺮﻩ
اﳌﺘﴫﻓﻮن ﲟﺜﻞ ﻫﺬﻩ اﻟﻌﻘﻮل.
] [٣٠٠وﻟﻮ ﻗ ﻞ ﻟﻮا ﺪ» :ﻫﻞ ﳚﻮز ٔن ﻜﻮن ﰱ ا ﻧﯿﺎ ﳾء ﻫﻮ ﻣﻘﺪار ﺣ ﺔ ﯾﻮﺿﻊ ﰲ ﺑ ،ﻓ ٔﰻ ﺗ
اﻟﺒ ة ﲜﻤﻠﳤﺎ ،ﰒ ﯾ ٔﰻ ﻧﻔﺴﻪ ،ﻓﻼ ﯾﺒﻘﻰ ﳾء ﻣﻦ اﻟﺒ ة وﻣﺎ ﻓﳱﺎ ،وﻻ ﯾﺒﻘﻰ ﻫﻮ ﻧﻔﺴﻪ...ﻟﻘﺎل :ﻫﺬا ﳏﺎل ،وﻫﻮ
ﻣﻦ اﳋﺮاﻓﺎت!!« .وﻫﺬﻩ ﺎ اﻟﻨﺎر ،وﯾﻨﻜﺮﻫﺎ ﻣﻦ ﱂ ﺮ اﻟﻨﺎر إذا ﲰﻌﻬﺎ ،و ٔﻛﱶ ٕا ﲀر ﲺﺎﺋﺐ ا ٓﺧﺮة ﻫﻮ ﻣﻦ ﻫﺬا
اﻟﻘ ﯿﻞ.
] [٣٠١ﻓ ﻘﻮل ﻠﻔﻠﺴﻔﻲ» :ﻗﺪ اﺿﻄﺮرت إﱃ ٔن ﺗﻘﻮل :ﰱ ا ٔﻓ ﻮن ﺎﺻﯿﺔ ﰲ اﻟﺘﱪﯾﺪ ﻟ ﺴﺖ ﲆ ﻗ ﺎس
اﳌﻌﻘﻮل ﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺔ...ﻓﲅ ﻻ ﳚﻮز ٔن ﻜﻮن ﰱ ا ٔوﺿﺎع اﻟﴩﻋﯿﺔ ﻣﻦ اﳋﻮاص ﰱ ﻣﺪاواة اﻟﻘﻠﻮب وﺗﺼﻔ ﺘﻬﺎ ﻣﺎ ﻻ
ﯾﺪرك ﳊﳬﺔ؟ ﺑﻞ ﻻ ﯾﺒﴫ ذ إﻻ ﺑﻌﲔ اﻟﻨﺒﻮة؟«.
] [٣٠٢ﺑﻞ ﻗﺪ ا ﱰﻓﻮا ﲞﻮاص ﱔ ٔﲺﺐ ﻣﻦ ﻫﺬا ﳑﺎ ٔوردوﻩ ﰲ ﻛﺘﳢﻢ؛ وﱔ ﻣﻦ اﳋﻮاص اﻟﻌﺠﯿﺒﺔ ا ﺮﺑﺔ
ﲟﻌﺎﳉﺔ اﳊﺎﻣﻞ اﻟﱵ ﻋﴪ ﻠﳱﺎ اﻟﻄﻠﻖ ﲠﺬا اﻟﺸﲁ:
د ت ب
ج ﻫـ ز
ح ا و
] [٣٠٣ﻜ ﺐ ﻫﺬا اﻟﺸﲁ ﲆ ﺧﺮﻓ ﲔ ﱂ ﯾﺼﳢﲈ ﻣﺎء ،وﺗﻨﻈﺮ ٕا ﳱﲈ اﳊﺎﻣﻞ ﺑﻌﯿﳯﺎ ،وﺗﻀﻌﻬﲈ ﲢﺖ ﻗﺪﻣﳱﺎ؛
ﻓ ﴪع اﻟﻮ ﰱ اﳊﺎل إﱃ اﳋﺮوج ،وﻗﺪ ٔﻗﺮوا ٕﻣﲀن ذ ،و ٔوردوﻩ ﰲ ﲺﺎﺋﺐ اﳋﻮاص؛ وﻫﻮ ﺷﲁ ﻓ ﻪ
ﺴﻌﺔ ﺑﯿﻮت ،ﺮﰴ ﻓﳱﺎ رﻗﻮم ﳐﺼﻮﺻﺔ ،ﻜﻮن ﶍﻮع ﻣﺎ ﰲ ﺪول وا ﺪ ﲬﺴﺔ ﻋﴩ؛ ﻗﺮ ٔﺗﻪ ﰲ ﻃﻮل اﻟﺸﲁ
ٔو ﰲ ﻋﺮﺿﻪ ٔو ﲆ اﻟﺘ ٔرﯾﺐ.
] [٣٠٤ﻓﻠﯿﺖ ﺷﻌﺮي؛ ﻣﻦ ﯾﺼﺪق ﺑﺬ ...ﱂ ﱂ ﯾ ﺴﻊ ﻋﻘ ﻠﺘﺼﺪﯾﻖ ﺑ ٔن ﺗﻘﺪ ﺮ ﺻﻼة اﻟﺼﺒﺢ ﺮ ﻌﺘﲔ،
واﻟﻈﻬﺮ ﺑ ٔرﺑﻊ ،واﳌﻐﺮب ﺑﺜﻼب ﱔ ﳋﻮاص ﲑ ﻣﻌﻘﻮ ﺑﻨﻈﺮ اﻟﻌﻘﻞ واﳊﳬﺔ ،وﺳ ﳢﺎ اﺧ ﻼف ﻫﺬﻩ ا ٔوﻗﺎت،
وٕاﳕﺎ ﺗﺪرك اﳋﻮاص ﺑﻨﻮر اﻟﻨﺒﻮة؟!
] [٣٠٥واﻟﻌﺠﺐ ٔ ﻟﻮ ﲑ اﻟﻌﺒﺎرة إﱃ ﻋﺒﺎرة اﳌﻨﺠﻤﲔ...ﻟﻘﺎﻟﻮا اﺧ ﻼف ﻫﺬﻩ ا ٔوﻗﺎت!!
٣٤
] [٣٠٦ﻓ ﻘﻮلٔ » :ﻟ ﺲ ﳜﺘﻠﻒ اﳊﲂ ﰱ اﻟﻄﺎﻟﻊ؛ ﺑ ٔن ﻜﻮن اﻟﺸﻤﺲ ﰲ وﺳﻂ اﻟﺴﲈءٔ ،و ﰱ اﻟﻄﺎﻟﻊٔ ،و
ﰱ اﻟﻐﺎرب؛ ﺣﱴ ﯾ ﻮا ﲆ ﻫﺬا ﰲ ﺗ ﺴﯿﲑاﲥﻢ اﺧ ﻼف اﻟﻬﯿﻼج ،وﺗﻔﺎوت ا ٔﻋﲈر وا ٓ ﺎل ،وﻻ ﻓﺮق ﺑﲔ
اﻟﺰوال وﺑﲔ ﻮن اﻟﺸﻤﺲ ﰲ وﺳﻂ اﻟﺴﲈء ،وﻻ ﺑﲔ اﳌﻐﺮب وﺑﲔ ﻮن اﻟﺸﻤﺲ ﰱ اﻟﻐﺎرب«.
] [٣٠٧ﻓﻬﻞ ﻟﺘﺼﺪﯾﻘﻪ ﺳ ﺐ إﻻ ٔن ذ ﲰﻌﻪ ﺑﻌﺒﺎرة ﻣ ﺠﻢ ﻟﻌ ﺟﺮب ﻛﺬﺑﻪ ﻣ ﺔ ﻣﺮة ،وﻻ ﺰال ﯾﻌﺎود
ﺗﺼﺪﯾﻘﻪ؟ ﺣﱴ ﻟﻮ ﻗﺎل اﳌﻨﺠﻢ» :إذا ﰷﻧﺖ اﻟﺸﻤﺲ ﰲ وﺳﻂ اﻟﺴﲈء وﻧﻈﺮ ٕا ﳱﺎ اﻟﻜﻮﺐ اﻟﻔﻼﱐ ،واﻟﻄﺎﻟﻊ ﻫﻮ
اﻟﱪج اﻟﻔﻼﱐ ،ﻓﻠ ﺴﺖ ﺛﻮ ﺪﯾﺪا ﰲ ذ اﻟﻮﻗﺖ...ﻗ ﻠﺖ ﰲ ذ اﻟﺜﻮب؛ ﻓﺎٕﻧﻪ ﻻ ﯾﻠ ﺲ اﻟﺜﻮب ﰲ ذ
اﻟﻮﻗﺖ ،ورﲟﺎ ﯾﻘﺎﳼ اﻟﱪد اﻟﺸﺪﯾﺪ ورﲟﺎ ﲰﻌﺘﻪ ﻣﻦ ﻣ ﺠﻢ وﻗﺪ ﻋﺮف ﻛﺬﺑﻪ ﻣﺮات!!«.
] [٣٠٨ﻓﻠﯿﺖ ﺷﻌﺮي؛ ﻣﻦ ﯾ ﺴﻊ ﻋﻘ ﻟﻘ ﻮل ﻫﺬﻩ اﻟﺒﺪاﺋﻊ ،وﯾﻀﻄﺮ إﱃ ا ٕﻻ ﱰاف ﺑ ٔﳖﺎ ﺧﻮاص ﻣﻌﺮﻓﳤﺎ
ﻣﻌﺠﺰة ﺑﻌﺾ ا ٔﻧ ﺎء ...ﯿﻒ ﯾﻨﻜﺮ ﻣ ﻞ ذ ﻓ ﺴﻤﻌﻪ ﻣﻦ ﻗﻮل ﻧﱯ ﺻﺎدق ﻣﺆﯾﺪ ﳌﻌﺠﺰات ،ﱂ ﯾﻌﺮف
ﻟﻜﺬب ﻗﻂ؟!
] [٣٠٩ﻓﺎٕن ٔ ﻜﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ إﻣﲀن ﻫﺬﻩ اﳋﻮاص ﰲ ٔ ﺪاد اﻟﺮ ﻌﺎت ،ورﱊ اﶺﺎر ،و ﺪد ٔرﰷن اﳊﺞ،
وﺳﺎ ﺮ ﺗﻌﺒﺪات اﻟﴩع...ﱂ ﳚﺪ ﺑ ﻪ وﺑﲔ ﺧﻮاص ا ٔدوﯾﺔ واﻟﻨﺠﻮم ﻓﺮﻗﺎ ٔﺻﻼ.
] [٣١٠ﻓﺎٕن ﻗﺎل» :ﻗﺪ ﺟﺮﺑﺖ ﺷ ﺎ ﻣﻦ اﻟﻨﺠﻮم وﺷ ﺎ ﻣﻦ اﻟﻄﺐ ،ﻓﻮﺟﺖ ﺑﻌﻀﻪ ﺻﺎدﻗﺎ ،ﻓﺎﻧﻘﺪح ﰲ ﻧﻔﴘ
ﺗﺼﺪﯾﻘﻪ ،وﺳﻘﻂ ﻣﻦ ﻗﻠﱯ اﺳ ﻌﺎدﻩ وﻧﻔﺮﺗﻪ ،وﻫﺬا ﱂ ٔﺟﺮﺑﻪ ،ﻓﱬ ٔ ﲅ وﺟﻮدﻩ وﲢﻘﻘﻪ وٕان ٔﻗﺮرت ٕﻣﲀﻧﻪ؟«.
] [٣١١ﻓ ٔﻗﻮل» :إﻧﻚ ﻻ ﺗﻘ ﴫ ﲆ ﻣﺎ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﺎ ﺟﺮﺑﺘﻪ ،ﺑﻞ ﲰﻌﺖ ٔﺧ ﺎر ا ﺮﺑﲔ وﻗ ﲥﻢ ،ﻓﺎﲰﻊ ٔﻗﻮال
ا ٔوﻟﯿﺎء؛ ﻓﻘﺪ ﺟﺮﺑﻮﻩ وﺷﺎﻫﺪوا اﳊﻖ ﰲ ﲨﯿﻊ ﻣﺎ ورد ﺑﻪ اﻟﴩعٔ ،و اﺳ ﺳ ﻠﻬﻢ...ﺗﺪرك ﳌﺸﺎﻫﺪة ﺑﻌﺾ
ذ «.
] [٣١٢ﲆ ٔﱐ ٔﻗﻮل» :وٕان ﱂ ﲡﺮب...ﻓ ﻘﴤ ﻋﻘ ﺑﻮﺟﻮب اﻟﺘﺼﺪﯾﻖ واﻻٕﺗﺒﺎع ﻗﻄﻌﺎ ،ﻓ ٕﺎ ﻟﻮ ﻓﺮﺿﻨﺎ
ر ﻼ ﺑﻠﻎ وﻋﻘﻞ وﱂ ﳚﺮب ،وﻣﺮض و وا ﺎذق ﻟﻄﺐ ،ﺴﻤﻊ دﻋﻮاﻩ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﻄﺐ ﻣ ﺬ ﻋﻘﻞ ،ﻓﻌﺠﻦ
وا ﻩ دواء ،وﻗﺎل :ﻫﺬا ﯾﺼﻠﺢ ﳌﺮﺿﻚ ،وﺸﻔ ﻚ ﻣﻦ ﺷﻘﻤﻚ...ﳁﺎذا ﯾﻘ ﻀﯿﻪ ﻋﻘ وٕان ﰷن ا واء ﻣﺮا ﺮﯾﻪ
اﳌﺬاق؛ ٔن ﯾ ﺎولٔ ،و ﻜﺬب وﯾﻘﻮل ٔ :ﻻ ٔﻋﻘﻞ ﻣ ﺎﺳﺒﺔ ﻫﺬا ا واء ﻟﺘﺤﺼﯿﻞ اﻟﺸﻔﺎء ،وﱂ ٔﺟﺮﺑﻪ؟« ﻓﻼ
ٔﺷﻚ ٔﻧﻚ ﺴﺘﺤﻤﻘﻪ إن ﻓﻌﻞ ذ ؛ وﻛﺬ ﺴ ﺘﺤﻤﻘﻚ ٔﻫﻞ اﻟﺒﺼﺎ ﺮ ﰲ ﺗﻮﻗﻔﻚ.
] [٣١٣ﻓﺎٕن ﻗﻠﺖ» :ﻓﱬ ٔﻋﺮف ﺷﻔﻘﺔ اﻟﻨﱯ وﻣﻌﺮﻓ ﻪ ﲠﺬا اﻟﻄﺐ؟«
] [٣١٤ﻓ ٔﻗﻮل» :ﻓﱬ ﻋﺮﻓﺖ ﺷﻔﻘﺔ ٔﺑﯿﻚ؟ ﻟ ﺲ ذ ٔﻣﺮا ﳏﺴﻮﺳﺎ؛ ﻟﻜﻦ ﻋﺮﻓ ﻪ ﺑﻘﺮا ﻦ ٔﺣﻮا ،وﺷﻮاﻫﺪ
ٔﻋﲈ ﰲ ﻣﺼﺎدرﻩ وﻣﻮاردﻩ ،ﻠﲈ ﴐور ﻻ ﯾ رى ﻓ ﻪ«.
٣٥
] [٣١٥وﻣﻦ ﻧﻈﺮ ﰲ ٔﻗﻮال رﺳﻮل ﷲ ﷺ ،وﻣﺎ ورد ﻣﻦ ا ٔﺧ ﺎر ﰱ اﻫ ﻣﻪ ٕرﺷﺎد اﳋﻠﻖ ،وﺗﻠﻄﻔﻪ ﰲ
ﺟﺮ اﻟﻨﺎس ﺑ ٔﻧﻮاع اﻟﺮﻓﻖ واﻠﻄﻒ إﱃ ﲢﺴﲔ ا ٔ ﻼق وٕاﺻﻼح ذات اﻟﺒﲔ ،و ﶺ إﱃ ﻣﺎ ﯾﺼﻠﺢ ﺑﻪ د ﳯﻢ
ودﻧﯿﺎﱒ...ﺣﺼﻞ ﲅ ﴐوري ﺑ ٔن ﺷﻔﻘ ﻪ ﲆ ٔﻣ ﻪ ٔﻋﻈﻢ ﻣﻦ ﺷﻔﻘﺔ اﻟﻮا ﲆ و ﻩ.
] [٣١٦وٕاذا ﻧﻈﺮ إﱃ ﲺﺎﺋﺐ ﻣﺎ ﻇﻬﺮ ﻠﯿﻪ ﻣﻦ ا ٔﻓﻌﺎل ،وٕاﱃ ﲺﺎﺋﺐ اﻟﻐﯿﺐ ا ي ٔ ﱪ ﻋﻨﻪ ﰱ اﻟﻘﺮ ٓن وﰱ
ا ٔﺧ ﺎر ،وٕاﱃ ﻣﺎ ذ ﺮﻩ ﰲ ٓﺧﺮ اﻟﺰﻣﺎن وﻇﻬﻮر ذ ﻛﲈ ذ ﺮﻩ ﲅ ﻠﲈ ﴐور ٔﻧﻪ ﺑﻠﻎ اﻟﻄﻮر ا ي وراء اﻟﻌﻘﻞ،
واﻧﻔ ﺢ اﻟﻌﲔ اﻟﱵ ﯾﻨﻜﺸﻒ ﻣﳯﺎ اﻟﻐﯿﺐ واﳋﻮض وا ٔﻣﻮر اﻟﱵ ﻻ ﯾﺪر ﻬﺎ اﻟﻌﻘﻞ ،وﻫﺬا ﻫﻮ ﻣﳯﺎج ﲢﺼﯿﻞ
اﻟﻌﲅ اﻟﴬو ﺮي ﺑﺼﺪق اﻟﻨﱯ ﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم.
] [٣١٧ﲾﺮب وﺗ ٔﻣﻞ اﻟﻘﺮ ٓن وﻃﺎﻟﻊ ا ٔﺧ ﺎر...ﺗﻌﺮف ذ ﻟﻌﯿﺎن .وﻫﺬا اﻟﻘﺪر ﻜﻔﻲ ﰲ ﺗﻨ ﻪ اﳌﺘﻔﻠﺴﻔﺔ،
ذ ﺮ ﻩ ﻟﺸﺪة اﳊﺎ ﺔ إﻟﯿﻪ ﰲ ﻫﺬا اﻟﺰﻣﺎن.
] [٣١٨و ٔﻣﺎ اﻟﺴ ﺐ اﻟﺮاﺑﻊ؛ وﻫﻮ ﺿﻌﻒ اﻻٕﳝﺎن ﺴ ﺐ ﺳﻮء ﺳﲑة اﻟﻌﻠﲈء...ﻓ ﺪاوى ﻫﺬا اﳌﺮض ﺑﺜﻼﺛﺔ
ٔﻣﻮر:
] ٔ [٣١٩ﺪﻫﺎ ٔن ﺗﻘﻮل :اﻟﻌﺎﱂ ا ي ﺰﰪ ٔﻧﻪ ﯾ ٔﰻ اﳊﺮام...ﻣﻌﺮﻓ ﻪ ﺑﺘﺤﺮﱘ اﳊﺮام ﳈﻌﺮﻓ ﻚ ﺑﺘﺤﺮﱘ اﶆﺮ
وﳊﻢ اﳋﲋﺮ واﻟﺰ ،ﺑﻞ ﺑﺘﺤﺮﱘ اﻟﻐﯿﺒﺔ واﻟﻜﺬب وا ﳮﳰﺔ ،و ٔﻧﺖ ﺗﻌﺮف ذ وﺗﻔﻌ ،ﻻ ﻟﻌﺪم إﳝﺎﻧﻚ ﺑ ٔﻧﻪ ﻣﻌﺼﯿﺔ،
ﺑﻞ ﻟﺸﻬﻮاﺗﻚ اﻟﻐﺎﻟﺒﺔ ﻠﯿﻚ ،ﻓﺸﻬﻮﺗﻪ ﺸﻬﻮﺗﻚ وﻗﺪ ﻠﺒﺘﻪ ،ﻓﻌﻠﻤﻪ ﲟﺴﺎﺋﻞ وراء ﻫﺬا ﳣﲒ ﺑﻪ ﻋﻨﻚ ،ﻻ ﯾﻨﺎﺳﺐ
ز دة زﺟﺮ ﻋﻦ ﻫﺬا اﶈﻈﻮر اﳌﻌﲔ.
] [٣٢٠وﰼ ﻣﻦ ﻣﺆﻣﻦ ﻟﻄﺐ ﻻ ﯾﺼﱪ ﻋﻦ اﻟﻔﺎ ﻬﺔ وﻋﻦ اﳌﺎء اﻟﺒﺎرد وٕان زﺟﺮﻩ اﻟﻄﺒ ﺐ ﻋﻨﻪ!! وﻻ ﯾﺪل
ذ ﲆ ٔﻧﻪ ﲑ ﺿﺎرٔ ،و ﲆ ٔن اﻻٕﳝﺎن ﻟﻄﺐ ﻟ ﺲ ﯾﺼﺤﺢ .ﻓﻬﺬا ﶊﻞ ﻫﻔﻮة اﻟﻌﻠﲈء.
] [٣٢١اﻟﺜﺎﱐ ٔن ﯾﻘﺎل ﻠﻌﺎﱊ» :ﯾ ﻐﻲ ٔن ﺗﻌﺘﻘﺪ ٔن اﻟﻌﺎﱂ اﲣﺬ ﻠﻤﻪ ذﺧﺮا ﻟﻨﻔﺴﻪ ﰱ ا ٓﺧﺮة ،وﯾﻈﻦ ٔن
ﻠﻤﻪ ﯾﻨﺠﯿﻪ وﻜﻮن ﺷﻔ ﻌﺎ ،ﺣﱴ ﯾ ﺴﺎﻫﻞ ﻣﻌﻪ ﰲ ٔﻋﲈ ﻟﻔﻀﯿ ﻠﻤﻪ ،وٕان ﺎز ٔن ﻜﻮن ﻠﻤﻪ ز دة ﲩﺔ
ﻠﯿﻪ...ﻓﻬﻮ ﳚﻮز ٔن ﻜﻮن ز دة در ﺔ ،وﻫﻮ ﳑﻜﻦ؛ ﻓﻬﻮ وٕان ﺮك اﻟﻌﻤﻞ ﻓ ﺪﱄ ﻟﻌﲅ«.
]ٔ [٣٢٢ﻣﺎ ٔﻧﺖ ٔﳞﺎ اﻟﻌﺎﱊ؛ إذا ﻧﻈﺮت إﻟﯿﻪ ﻓﱰﺖ اﻟﻌﻤﻞ و ٔﻧﺖ ﻋﻦ اﻟﻌﲅ ﺎﻃﻞ...ﻓﳤ ﺴﻮء ﲻ وﻻ
ﺷﻔ ﻊ .
] [٣٢٣اﻟﺜﺎﻟﺚ وﻫﻮ اﳊﻘ ﻘﺔٔ :ن اﻟﻌﺎﱂ اﳊﻘ ﻘﻲ ﻻ ﯾﻘﺎرف ﻣﻌﺼﯿﺔ إﻻ ﲆ ﺳ ﻞ اﻟﻬﻔﻮة ،وﻻ ﻜﻮن ﻣﴫا
ﲆ اﳌﻌﺎﴆ ٔﺻﻼ؛ إذ اﻟﻌﲅ اﳊﻘ ﻘﻲ :ﻣﺎ ﯾﻌﺮﻓﻪ ٔن اﳌﻌﺼﯿﺔ ﰟ ،و ٔن ا ٓﺧﺮة ﲑ ﻣﻦ ا ﻧﯿﺎ ،وﻣﻦ ﻋﺮف
ذ ...ﻻ ﯾ ﻊ اﳋﲑ ﲟﺎ ﻫﻮ ٔدﱏ .وﻫﺬا اﻟﻌﲅ ﻻ ﳛﺼﻞ ﺑ ٔﻧﻮاع اﻟﻌﻠﻮم اﻟﱵ ﺸﺘﻐﻞ ﲠﺎ ٔﻛﱶ اﻟﻨﺎس؛ ﻓ ﻻ
ﺰﯾﺪﱒ ذ اﻟﻌﲅ إﻻ ﺟﺮ ٔة ﲆ ﻣﻌﺼﯿﺔ ﷲ ﺗﻌﺎﱃ.
٣٦
] [٣٢٥و ٔﻣﺎ اﻟﻌﲅ اﳊﻘ ﻘﻲ...ﻓﲒﯾﺪ ﺻﺎﺣ ﻪ ﺧﺸﯿﺔ وﺧﻮﻓﺎ؛ وذ ﳛﻮل ﺑ ﻪ وﺑﲔ اﳌﻌﺎﴆ إﻻ اﻟﻬﻔﻮات اﻟﱵ
ﻻ ﯾﻨﻔﻚ ﻋﳯﺎ اﻟ ﴩ ﰱ اﻟﻔﱰات ،وذ ﻻ ﯾﺪل ﲆ ﺿﻌﻒ اﻻٕﳝﺎن؛ ﻓﺎﳌﺆﻣﻦ ﻣﻔﱳ ﺗﻮاب ،وﻫﻮ ﺑﻌﯿﺪ ﻋﻦ
اﻻٕﴏار وا ٕﻻ ﺒﺎب.
] [٣٢٦ﻓﻬﺬا ﻣﺎ ٔردت ٔن ٔذ ﺮﻩ ﰲ ذم اﻟﻔﻠﺴﻔﺔ واﻟﺘﻌﻠﲓ و ٓﻓﺎﺗﻪ ،و ٓﻓﺎت ﻣﻦ ٔ ﻜﺮ ﻠﳱﻢ ﻻ ﺑﻄﺮﯾﻘﻪ.
] [٣٢٧وﺴ ٔل ﷲ اﻟﻌﻈﲓ ٔن ﳛﻌﻠﻨﺎ ﳑﻦ ٓ ﺮﻩ واﺟ ﺒﺎﻩ ،و ٔرﺷﺪﻩ إﱃ اﳊﻖ وﻫﺪاﻩ ،و ٔﳍﻤﻪ ذ ﺮﻩ ﺣﱴ ﻻ
ﯾ ﺴﺎﻩ ،وﻋﺼﻤﻪ ﻋﻦ ﴍ ﻧﻔﺴﻪ ﺣﱴ ﱂ ﯾﺆﺮ ﻠﯿﻪ ﺳﻮاﻩ ،واﺳﺘ ﻠﺼﻪ ﻟﻨﻔﺴﻪ ﺣﱴ ﻻ ﯾﻌﺒﺪ إﻻ ٕا ﻩ.
] [٣٢٨وﺻﲆ ﷲ ﲆ ﷴ ﱪ اﻟ ﴩ ،و ﲆ ٔﻣ ﻪ ﲑ ا ٔﱈ.
٣٧
You might also like
- Doshman Ra Beshnasid PDFDocument21 pagesDoshman Ra Beshnasid PDFEagle AfgNo ratings yet
- عوامل پایداری بر دینDocument4 pagesعوامل پایداری بر دینIslamHouseNo ratings yet
- عرفان اسلامی - ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزادDocument43 pagesعرفان اسلامی - ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزادAmer Mujtaba HashmiNo ratings yet
- ازکار صبح و شامDocument43 pagesازکار صبح و شامAbdul Bari UmairNo ratings yet
- Sharh Alrawd Almorbe3-2806-3255Document450 pagesSharh Alrawd Almorbe3-2806-3255fahref96No ratings yet
- Ketabe Doa Jame PDFDocument72 pagesKetabe Doa Jame PDFAbdulla IslamiNo ratings yet
- اسلام دین کامل استDocument50 pagesاسلام دین کامل استIslamHouseNo ratings yet
- Padar Va Madarnavazi Az Shaar Ta Vagheat PDFDocument14 pagesPadar Va Madarnavazi Az Shaar Ta Vagheat PDFYor RozikovNo ratings yet
- پدر و مادر نوازی از شعار تا واقعیت Document15 pagesپدر و مادر نوازی از شعار تا واقعیت Abdul Khaliq BalkhiNo ratings yet
- پدیدۀ ضعف ایمانDocument100 pagesپدیدۀ ضعف ایمانIslamHouseNo ratings yet
- بدایع معانی تدبر در آیات روزه و تحلیل آنهاDocument56 pagesبدایع معانی تدبر در آیات روزه و تحلیل آنهاکتابخانه آشنا کتابتونNo ratings yet
- عالم مثال (فلسفه)Document6 pagesعالم مثال (فلسفه)Erin WintersNo ratings yet
- عریضه نویسیDocument7 pagesعریضه نویسیضيا خالقيNo ratings yet
- عریضه نویسیDocument7 pagesعریضه نویسیMahmood HamidiNo ratings yet
- 4 5765077693104130186Document230 pages4 5765077693104130186Malja AbrarNo ratings yet
- 40 Hadith 4 Women PDFDocument39 pages40 Hadith 4 Women PDFZubair YousufzaiNo ratings yet
- Sharh Arkan Islam PDFDocument137 pagesSharh Arkan Islam PDFbibihusnamaqsoodiNo ratings yet
- حسد از بیماری های قلبیDocument19 pagesحسد از بیماری های قلبیraziz4889No ratings yet
- Shooresh Ahle Reddeh PDFDocument20 pagesShooresh Ahle Reddeh PDFNajeemNo ratings yet
- Assignment 2 للتفسير الكلامي عن معنى الارادةDocument4 pagesAssignment 2 للتفسير الكلامي عن معنى الارادةSarfaraaz Yusuf Aly RahmanNo ratings yet
- Kebrite Ahmar PDFDocument23 pagesKebrite Ahmar PDFPriambodo AriewibowoNo ratings yet
- گذری بر تربیت فرزندان در اسلامDocument52 pagesگذری بر تربیت فرزندان در اسلامکتابخانه آشنا کتابتونNo ratings yet
- Amoozesh Namaz PDFDocument39 pagesAmoozesh Namaz PDFHelper JanNo ratings yet
- Amoozesh Namaz PDFDocument39 pagesAmoozesh Namaz PDFHelper JanNo ratings yet
- معنی لااله الااللهDocument48 pagesمعنی لااله الااللهHasibullah AsadiNo ratings yet
- Kuntu Kanzan PDFDocument36 pagesKuntu Kanzan PDFSiraj Quadri AnasNo ratings yet
- دعا هایی مقبول از قرآن کریم و سنت نبویDocument47 pagesدعا هایی مقبول از قرآن کریم و سنت نبویAhmad Afghan100% (1)
- Hagayege PenhanDocument25 pagesHagayege PenhanSafine NejatNo ratings yet
- Asrar Al-Tawhid (Fi Abu Sa'Id)Document157 pagesAsrar Al-Tawhid (Fi Abu Sa'Id)calfrancescoNo ratings yet
- سوره مومنونDocument39 pagesسوره مومنونSahoor QanitNo ratings yet
- Ali Dashti - 23 Years - part1, ٢٣ سال - علی دشتی - قسمت اولDocument23 pagesAli Dashti - 23 Years - part1, ٢٣ سال - علی دشتی - قسمت اولکامران ایرانی100% (1)
- نصیحت های پدرانه به جوانان اسلامDocument47 pagesنصیحت های پدرانه به جوانان اسلامکتابخانه آشنا کتابتونNo ratings yet
- التنبیه و الاِشرافDocument298 pagesالتنبیه و الاِشرافArmin EskandariNo ratings yet
- مشارق الدراري - سعید الدین سعید فرغانیDocument289 pagesمشارق الدراري - سعید الدین سعید فرغانیcrackedmirrorNo ratings yet
- فقه پویا - قرضاویDocument38 pagesفقه پویا - قرضاویBasirullah ailsiwarNo ratings yet
- داولادحقوقDocument31 pagesداولادحقوقBashir Ahmad MutawakilNo ratings yet
- Towheed Mehwer Zendegi Ashqar PDFDocument53 pagesTowheed Mehwer Zendegi Ashqar PDFhabib sahebzadaNo ratings yet
- بنت زهرة PDFDocument111 pagesبنت زهرة PDFMaryem IsmailiNo ratings yet
- PDFزندگی نامه حضرت عمر فاروق رضی الله عنهDocument3 pagesPDFزندگی نامه حضرت عمر فاروق رضی الله عنهnematullah hakimiNo ratings yet
- د ابوبکرالبغدادی خلافت په نبوی روایاتوDocument85 pagesد ابوبکرالبغدادی خلافت په نبوی روایاتوASAD Zalnad (Afg)No ratings yet
- Sharah Kitabut-Tauheed 230823 001112Document325 pagesSharah Kitabut-Tauheed 230823 001112abdullahabdulhannan.abNo ratings yet
- خدا شناسی برای خردسالان PDFDocument35 pagesخدا شناسی برای خردسالان PDFDawood MayarNo ratings yet
- چهل حدیث نبوی برای خانواده ها PDFDocument27 pagesچهل حدیث نبوی برای خانواده ها PDFHanif KhurasaniNo ratings yet
- چهل حدیث نبوی برای خانواده ها @book1988Document27 pagesچهل حدیث نبوی برای خانواده ها @book1988Noorullah RamakiNo ratings yet
- عطایای روح القدسDocument64 pagesعطایای روح القدسکلیسای انجیلی تبریزNo ratings yet
- أعيان الشيعة PDFDocument710 pagesأعيان الشيعة PDFFares EL DeenNo ratings yet
- الحاشیۃ علی الکشاف للجرجابی PDFDocument469 pagesالحاشیۃ علی الکشاف للجرجابی PDFIrbaz ZiyaNo ratings yet
- Gardanehayi Ke Maneye Bazgashte Ommate Islam Mishvand PDFDocument61 pagesGardanehayi Ke Maneye Bazgashte Ommate Islam Mishvand PDFEagle AfgNo ratings yet
- باوهڕ به خۆشی وسزاكانی ناو گۆڕ وبهڵگهكانیDocument13 pagesباوهڕ به خۆشی وسزاكانی ناو گۆڕ وبهڵگهكانیIslamHouseNo ratings yet
- أم عبدالرحمن - برداشتن موی أبرو و صورت از دیدگاه اسلام و پزشکیDocument31 pagesأم عبدالرحمن - برداشتن موی أبرو و صورت از دیدگاه اسلام و پزشکیAhmad AhmadiNo ratings yet
- Ganjhay Manavi 88848 (WWW - Ketabha.org)Document87 pagesGanjhay Manavi 88848 (WWW - Ketabha.org)bhc8jw4664No ratings yet
- 0 Manhaj Ibne Taimiah Dar Taamul Ba Mukhalifen PDFDocument17 pages0 Manhaj Ibne Taimiah Dar Taamul Ba Mukhalifen PDFsayed02025022No ratings yet
- 524 - عشق از دیدگاه مولاناDocument11 pages524 - عشق از دیدگاه مولاناZuhal AziziNo ratings yet
- ازدواج موقتDocument23 pagesازدواج موقتasefrahimi9110No ratings yet
- ندبهDocument12 pagesندبهmorNo ratings yet
- Hadith N - 2Document10 pagesHadith N - 2Fatoumata SidibeNo ratings yet
- اسلام و خشونت از خوارج تا داعشDocument130 pagesاسلام و خشونت از خوارج تا داعشکتابخانه آشنا کتابتون0% (1)
- اسرار البسملهDocument31 pagesاسرار البسملهraha136250% (2)
