‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ)ﻣﺠﻠﻪ ﻋﻠﻤﯽـ ﭘﮋوﻫﺸﯽ(‬

‫داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و زﺑﺎنﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﺎﺷﺎن‬

‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ ،95‬ص‪104 -85‬‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ‬

‫‪‬‬
‫ﺳﯿﺪه ﻓﺎﻃﻤﻪ زارع ﺣﺴﯿﻨﯽ‬
‫‪‬‬
‫وﺟﯿﻬﻪ اﺑﻬﺮي‬
‫ﭼﮑﯿﺪه‪:‬‬
‫ارداوﯾﺮاف‪ ،‬ﻣﻮﺑﺪ ﭘﺎرﺳﺎي اﯾﺮاﻧﯽ و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻋﺎرف اﯾﺮاﻧﯽ ﺳﺪة ﺳﻮم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺑﺎ آنﮐﻪ از ﻧﻈـﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ و زﺑﺎن و دﯾﻨﯽ ﻣﺘﻔﺎوت داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ؛ ﻫـﺮدو داراي ﺗﺠﺮﺑـﮥ دﯾﻨـﯽ‬
‫ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﮐﺸﻒ و ﺷﻬﻮد و ﻃﯽ ﻋﺮوج ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮاي آﻧﺎن رخ داده اﺳـﺖ‪ .‬آنﻫـﺎ‬
‫در ﭘﯽ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ رازﻫﺎﯾﯽ ﻧﺎﻣﮑﺸﻮف و اﺳـﺮاري ﻣﮑﺘـﻮم‪ ،‬ﭘـﺎي در ﺳـﻔﺮي روﺣـﺎﻧﯽ ﻣـﯽﮔﺬارﻧـﺪ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ دﯾﺪار ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻧﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻋﺮوج ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ از ﺣﯿﺚ ﺗﻌﻠـﻖ‬
‫داﺷﺘﻦ ﺑﻪ دو دﯾﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد دو زﺑﺎن ﻣﺘﻔﺎوت و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺳـﺎﺧﺘﺎري و‬
‫ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪاي اﯾﻦ دو ﺗﺠﺮﺑـﮥ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮه و ﻧﮑﺎت ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺴﺘﺎر در ﭘﯽ ﮐﺸﻒ و ﺑﯿـﺎن ﻫﻤـﯿﻦ ﻣﺸـﺘﺮﮐﺎت‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﻮر از ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ آﺳﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬دﯾﺪار ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ و ﺳﺎﮐﻨﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن و‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ آﻧﺎن و ﺳﺮاﻧﺠﺎم رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه اﯾﺰدي از ﻧﮑﺎت ﻣﺸﺘﺮك اﯾﻦ دو ﻋﺮوج اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻠﯿﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﻋﺮوج‪ ،‬ارداوﯾﺮاف‪ ،‬ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ‪ ،‬ارداوﯾﺮافﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻨﻮر ﺳﻬﻠﮕﯽ‪.‬‬

‫‪ .‬اﺳﺘﺎدﯾﺎر ﮔﺮوه ادﯾﺎن و ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺸﻬﺪ)ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة ﻣﺴﺌﻮل(‪zareh-h@um.ac.ir /‬‬

‫‪ .‬داﻧﺸﺠﻮي ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ادﯾﺎن و ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺸﻬﺪ‪gordafarid.1368@gmail.com /‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺬﯾﺮش‪95/9/30 :‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ درﯾﺎﻓﺖ‪94/6/11 :‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪86‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫"ﻋﺮوج" در ﻟﻐـﺖ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ "ﺑﺮآﻣـﺪن" و "ﺑـﺎﻻرﻓﺘﻦ" اﺳـﺖ و ﻧﺮدﺑـﺎن و ﭘﻠﮑـﺎن را‬
‫"ﻋﺮوج" ﮔﻮﯾﻨﺪ و "ﻋﺮوج" ﻧﺮدﺑﺎنواره ﯾﺎ ﭘﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ارواح ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺒﺾ ﺑﺮ آن ﺑﺎﻻ‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﻣﯽروﻧﺪ و "ﻣ‪‬ﻌﺮَج" ﻣﺤﻞ ﺻﻌﻮد و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) .‬اﺑـﻦ ﻣﻨﻈـﻮر‪ ،‬ﺑـﯽﺗـﺎ‪ :‬ذﯾـﻞ‬
‫"ﻋــﺮج"؛ ﻣﻌﻠــﻮف‪ :1996 ،‬ذﯾــﻞ ﻋــﺮج"؛ ﺧﺮﻗــﺎﻧﯽ‪ (297 :1388 ،‬ﻋــﺮوج ﯾــﺎ ﻣﻌــﺮاج‬
‫)‪ (ascension‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺠﺮﺑﻪاي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﻣﯿﻨﻮي در ﮔﺴﺘﺮة ﺗـﺎرﯾﺦ و در ﻣﯿـﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوان ادﯾﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ دﯾﻦ زردﺷﺘﯽ و دﯾﻦ اﺳـﻼم ﻣﻄـﺮح ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﭙ‪‬ﺮﺳ‪‬ﮕﯽ و ﮔﻔﺖوﮔﻮي زردﺷﺖ ﺑﺎ اﻫﻮراﻣﺰدا )ﻣﺬﮐﻮر در ﯾﺴﻨﺎ‪ ،‬ﻫﺎت ‪ ،43‬ﺑﻨـﺪ‬
‫‪16-7‬؛ زرﺗﺸﺖ ﺑﻬﺮام ﭘﮋدو‪ (37-33 :1343 ،‬ﮐﻪ ﻃﯽ آن زرﺗﺸﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫روان ﻣﺮد ﺧﻮدﺧﻮاه را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و اﻫﻮرهﻣﺰدا ﻫﻢ روان ﺟﻤﺸﯿﺪ را ﺑـﻪ او ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ )ﺻﺪ در ﺑﻨﺪﻫﺶ‪ (99 :1909 ،‬و دﯾﺪار زردﺷـﺖ از درﺧـﺖ ﻫﻔـﺖ ﺷـﺎﺧﻪ در‬
‫ﺧﻮاب ﭘﺲ از ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﺧﺮد ﻫﻤﻪآﮔـﺎه اورﻣـﺰدي )ﺻـﺪ در ﺑﻨـﺪﻫﺶ‪ ،(76 ،‬ﮐﺘﯿﺒـﮥ‬
‫ﮐﺮﺗﯿﺮ‪ 1‬در ﺳﺮﻣﺸﻬﺪ‪ 2‬ﮐﻪ ﺑﺨﺶ دوم آن رواﯾﺖﮔﺮ ﻋﺮوج ﮐﺮﺗﯿﺮ اﺳﺖ )ﺳﻨﮓﻧﻮﺷﺘﻪﻫـﺎي‬
‫ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣﻮﺑﺪانﻣﻮﺑﺪ‪ (80-69 :1385 ،‬و ﺳﻔﺮ روﺣﺎﻧﯽ ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ )زرﺗﺸـﺖ ﺑﻬـﺮام ﭘـﮋدو‪،‬‬
‫‪ (76-72 :1338‬ﻣﻮاردي از ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت در ﺳﻨّﺖ زردﺷـﺘﯽ اﺳـﺖ‪ .‬اﻓـﺰون ﺑـﺮ اﯾـﻦﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺘﻮن دﯾﮕﺮي از ﺟﻤﻠﻪ زﻧﺪ وﻫﻤﻦﯾﺴـﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸـﮕﻮﯾﯽﻫـﺎي ﺟﺎﻣﺎﺳـﺐ ﮐـﻪ در‬
‫ﯾﺎدﮔﺎر زرﯾﺮان آﻣﺪه‪ ،‬ﺟﺎﻣﺎﺳﺐﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﯾﺎدﮔـﺎر ﺟﺎﻣﺎﺳـﺒﯽ )ﺗﻔﻀـﻠﯽ‪ (176-172 :1376 ،‬و‬
‫ﻇﻬﻮر ﺑﻬﺮام ورﺟﺎوﻧﺪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻬﺎن ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻨﻈﻮﻣﮥ ﻣﻘﻔﺎي ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ ﻣﺸـﺘﻤﻞ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺪود ﭼﻬﺎرده ﺑﯿﺖ ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﺮد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ (176 ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﻌﺮاج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ص( ﮐﻪ در رأس ﺗﻤـﺎم ﺗﺠﺮﺑﯿـﺎت ﻣﻌﻨـﻮي و روﺣـﺎﻧﯽ‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم و ﻫﻤﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار دارد‪ ،‬در ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﺗـﻮان از ﺳـﯿﺮ اﻟﻌﺒـﺎد‬
‫اﻟﯽ اﻟﻤﺒﺪأ و اﻟﻤﻌﺎد ﺣﮑﯿﻢ ﺳﻨﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﻋﺮوج اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﻣﻌﻨﻮي در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﻋﺮوج ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‬
‫و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ و‬ ‫‪87‬‬

‫آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻣﺪ‪ ‬ﻧﻈﺮ دارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ ﻋﺮوج ارداوﯾـﺮاف در ﺳـﻨّﺖ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ‪ -‬زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﺎ ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ در ﺳﻨّﺖ اﯾﺮاﻧـﯽ‪ -‬ﻋﺮﻓـﺎن اﺳـﻼﻣﯽ ﯾـﺎ ﺑﻬﺘـﺮ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺼﻮف ﺧﺮاﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ارداوﯾﺮافﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﯽ در ﻗـﺮن ﺳـﻮم‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﻫﺠﺮي ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺮﺧﯽ از دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ در اﯾـﻦ ﻗـﺮن‬
‫ﻣﯽزﯾﺴﺘﻪ و در زﻣﺎن او ﯾﮑﯽ از ﻣﺮﯾﺪاﻧﺶ در ﺧﺮاﺳﺎن داﺳﺘﺎن ﻋﺮوﺟـﯽ ﺑـﺮاي ﺧـﻮدش‬
‫ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن دﯾـﺪار ﮐﻤـﺎل ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ در رؤﯾـﺎي ﺧـﻮﯾﺶ اﺳـﺖ و اﯾـﻦﮐـﻪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ وي ﻣﺴﺘﺠﺎب ﻣﯽﺷﻮد و در رؤﯾﺎ ﺑﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻘﺎم ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ را‬
‫در رؤﯾﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪) .‬ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‪ (305 :1388 ،‬ﻣﻮارد ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻧﮑﺎﺗﯽ ﻗﺎﺑﻞﺗﺄﻣﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‬
‫و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان اﯾﻦ ﮔﻤﺎن را ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺗﺠﺮﺑﯿﺎﺗﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿـﻞ‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪ‪‬ي راﯾﺞ ﺑﻮده ﯾﺎ دﺳﺖﮐﻢ ﭼﻨﺪان ﻋﺠﯿﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤـﯽآﻣـﺪه و ﺑـﻪ اﺣﺘﻤـﺎل ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﺠﺮﺑﮥ ﻣﻌﺮاج ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ )ص( ﺑﻮده و ﺣﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮوج‬
‫ارداوﯾﺮاف ﻫﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﺎن رواﯾﺖ ﺣﻀـﺮت رﺳـﻮل )ص( ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫)ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ (103 :1392 ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ اﯾﻦ دو ﻋﺮوج و ﺑﺮرﺳﯽ وﺟﻮه اﺷـﺘﺮاك‬
‫و اﻓﺘﺮاق آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﮐﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در ﺑـﺎب ﻫـﺮ ﯾـﮏ از آﻧـﺎن‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻣﺠـﺰا ﻣﺤـﻞ اﻋﺘﻨـﺎ و ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﻗـﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ و‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﺗﺎ در اﯾﻦ ﺟﺴﺘﺎر ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﺑـﺪان ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﺷـﻮد‪ .‬ﻻزم ﺑـﻪ‬
‫ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ اﯾﻦ دو ﻋﺮوج‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﯾﺎ اﺛﺒﺎت اﺛﺮﮔﺬاري ﯾﮑـﯽ ﺑـﺮ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ و ﺷـﻬﻮدي را در ﻗﺎﻟـﺐ دو‬
‫دﯾﻦ ﻣﺘﻔﺎوت و دو زﻣﺎن ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬وﻟﯽ در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﮑﺎﻧﯽ واﺣﺪ )اﯾﺮان( ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﻧﮑﺎت اﺷﺘﺮاك و اﻓﺘﺮاق آنﻫﺎ را ﺑﯿﺎﺑﺪ و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎ و ﭼﺎپﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ارداوﯾـﺮافﻧﺎﻣـﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي »ﻋﻔﯿﻔﯽ« و »ژﯾﻨﯿﻮ« ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻔﺎده و ارﺟـﺎع ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨـﺪ در‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪88‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﮐﻨﺎر آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﻨﻈﻮم »ﺑﻬﺮام ﭘﮋدو« ﻫﻢ ﻧﻈﺮي داﺷﺘﻪاﯾﻢ و ﺗﺮﺟﻤﮥ »ﺟﺎﻣﺎﺳﺐآﺳـﺎ«‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﻨﻈﻮم ﺑﻬﺮام ﭘﮋدوﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ دو رواﯾﺖ در اﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﮐـﻪ در‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﮐﺘﺎب اﻟﻨﻮر ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺳﻬﻠﮕﯽ آﻣﺪه و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﺪوي آن را در ﮐﺘـﺎب ﺧـﻮد‪،‬‬
‫ﺷﻄﺤﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ‪ 3‬ﭼﺎپ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در ﻧﻮﺷﺘﺎري ﻣﺨﺘﺼـﺮ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫اﻟﻘﺼﺪ اﻟﯽ اﷲ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺎرف ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬رواﯾﺖ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺎرف ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ رواﯾﺎت ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺑـﺎر ﻣـﺘﻦ ﻋﺮﺑـﯽ آن ﺑـﺎ ﺗﺼـﺤﯿﺢ و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ رﯾﻨﻮﻟﺪ اﻟﯿﻦ ﻧﯿﮑﻠﺴﻦ در ﻣﺠﻠﮥ اﺳﻼﻣﯿ‪‬ﺎت‪ 4‬ﭼﺎپ و ﺑـﻪ ﻗﻠـﻢ ﻣﺤﻤﺪرﺿـﺎ ﺷـﻔﯿﻌﯽ‬
‫ﮐﺪﮐﻨﯽ در ﺿﻤﯿﻤﮥ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﮐﺘﺎب اﻟﻨﻮر ﺳﻬﻠﮕﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .5‬ﻫﻮﯾ‪‬ـﺖ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ اﺛﺮ‪ -‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺎرف‪ -‬ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﺣﺪس زدهاﻧﺪ ﮐـﻪ‬
‫وي ﻫﻤﺎن »اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺟﻨﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻐﺪادي«‪ ،‬ﻋﺎرف ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﻗﺮن ﺳﻮم اﺳﺖ )ﺣﺎﺟﯽ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ‪6(649/2 :1419 ،‬؛ اﻣﺎ ﻧﯿﮑﻠﺴﻦ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ از ﺟﻨﯿـﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﺟﻨﯿﺪ ﻣﻨﮑﺮ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن و ﺣﺎﻻت ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬در ﺧـﻼل ﻣـﺘﻦ‬
‫اﻟﻘﺼﺪ اﻟﯽ اﷲ ﺗﺎرﯾﺦ »‪ 395‬ق‪1005/‬م« آﻣﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ روزﮔﺎر ﺣﯿـﺎت ﺟﻨﯿـﺪ )م‪.‬‬
‫‪ 297‬ق( ﻣﻨﻄﺒـﻖ ﻧﯿﺴـﺖ‪Nicholson, 1926: 402) .‬؛ زرﯾـﺎب ﺧـﻮﯾﯽ‪(840 :1374 ،‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺳﻬﻠﮕﯽ و اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺎرف‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺳﺮاج‪ ،‬ﻫﺠﻮﯾﺮي‪ ،‬روزﺑﻬﺎن ﺑﻘﻠـﯽ‪،‬‬
‫ﻋﻄﺎر و ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي درﺑﺎرة ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪) .‬ﺳـﺮاج‬
‫ﻃﻮﺳﯽ‪384-390 :1914 ،‬؛ ﻫﺠﻮﯾﺮي‪355 :1384 ،‬؛ ﺑﻘﻠﯽ ﺷـﯿﺮازي‪116- 115 :1360 ،‬؛‬
‫ﻋﻄﺎر‪ 207-202 :1377 ،‬و ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‪(329-297 :1388 ،‬‬
‫در ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬از ﻫﺮ دو رواﯾـﺖ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳـﻢ ﻋـﺎرف و ﺳـﻬﻠﮕﯽ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻧﺴـﺨﮥ ﻋﺮﺑـﯽ رواﯾـﺖ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳـﻢ ﻋـﺎرف )ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﯿﮑﻠﺴﻦ( ﺗﮑﯿﻪ ﮐﺮدهاﯾﻢ؛ اﮔﺮﭼﻪ از ﻧﺴﺨﮥ ﻋﺮﺑﯽ رواﯾﺖ ﺳﻬﻠﮕﯽ )ﭼﺎپ ﺑـﺪوي(‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﻋـﺮوج ﺳـﻬﻠﮕﯽ دﻧﺒﺎﻟـﮥ رواﯾـﺖ ﻋـﺮوج‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‬
‫و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ و‬ ‫‪89‬‬

‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺎرف ﺑﻮده؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ دو رواﯾﺖ‪ ،‬رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑـﻮده ﮐـﻪ در ﻃـﻮل‬
‫زﻣﺎن و در رواﯾﺖﻫﺎ و ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬از ﻫﻢ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‬
‫ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ ارداوﯾﺮاف‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﺪر ﻣﺴﻠﻢ آن ﮐﻪ وي ﯾـﮏ‬
‫دﯾﻦﻣﺮد ﭘﺎرﺳﺎ و داﻧﺎي زردﺷﺘﯽ در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد زﻣـﺎن ﺗـﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﭘﻬﻠﻮي اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﺗﺪوﯾﻦ اوﻟﯿ‪‬ﮥ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب در دوران‬
‫اﻧﻮﺷﯿﺮوان اﺷﺎره دارد؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در دﺳﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﻣﺘﺄﺧﺮ و ﻣﺤﺘﻤﻼً در ﭘﺎرس ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﺗـﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﺘﺎب در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﯾﺎ ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪) .‬ﺗﻔﻀـﻠﯽ‪:1376 ،‬‬
‫‪ (169‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ارداوﯾﺮافﻧﺎﻣﮥ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﯿﻦ ﺳـﺪهﻫـﺎي ﺳـﻮم ﺗـﺎ ﻫﻔـﺘﻢ‬
‫ﻫﺠﺮي ﻣﺮﺗّﺐ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ارداوﯾﺮافﻧﺎﻣﻪ‪(2 :1372 ،‬‬
‫ارداوﯾﺮافﻧﺎﻣﻪ ﯾﮑﯽ از دلاﻧﮕﯿﺰﺗﺮﯾﻦ و ﻋﺎﻣـﻪﭘﺴـﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘـﺎبﻫـﺎي ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪه از‬
‫ﻣﯿﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺛﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺜﺮي ﺳﺎده ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و در ﻣﯿـﺎن‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ دارد‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪاي ﻣﮑﺎﺷﻔﻪاي و ﺷﺮح ﺳـﻔﺮ روﺣـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪" ،‬ﻣﻌﺮاج" ﻣﻮﺑﺪ و ﻗﺪﯾﺴﯽ ﭘﺎرﺳﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ارداوﯾﺮاف« ﺑﻪ ﺟﻬﺎن دﯾﮕـﺮ و‬
‫دﯾﺪن ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ و ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺮدارﻫﺎي آدﻣﯿﺎن در آن ﺟﻬـﺎن و ﺗﻮﺻـﯿﻒ‬
‫وﺿﻊ و ﺣﺎل روان درﮔﺬﺷﺘﮕﺎن در آﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ‪ 101‬ﻓﺮﮔـﺮد )=ﻓﺼـﻞ‪ ،‬ﺑﺨـﺶ(‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺮﮔﺮدﻫﺎي ‪ 1‬ﺗـﺎ ‪ ،3‬ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ ﻓـﺮاﻫﻢ آﻣـﺪن ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﺳـﻔﺮ‬
‫وﯾﺮاف ﭘﺎرﺳﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن دﯾﮕﺮ ﺷﺮح داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آﻏـﺎز‪ ،‬ﺑـﻪ ﺣﻤﻠـﮥ اﺳـﮑﻨﺪر و‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ اوﺳﺘﺎ و زﻧﺪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﻣﺮدﻣﺎن‪ ،‬در ﻣﺴـﺎﺋﻞ اﯾـﺰدي در‬
‫ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ »آذرﺑـﺎد ﻣﻬﺮﺳـﭙﻨﺪان«‪ ،‬ﻣﻮﺑـﺪانﻣﻮﺑـﺪ ﺷـﺎﭘﻮر دوم‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ دﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻦ ﺑﻪ آزﻣﺎﯾﺸـﯽ دﯾﻨـﯽ داد و روي ﮔﺪاﺧﺘـﻪ ﺑـﺮ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪90‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﺳﯿﻨﻪاش رﯾﺨﺘﻨﺪ و او از اﯾﻦ آزﻣﻮن ﺑﺲ دﺷﻮار و ﺧﻄﺮﻧﺎك‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ و ﭘﯿﺮوز ﺑـﻪ در‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎز در زﻣﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬دﯾﻦ در آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺑﻮد و ﻣﺮدﻣﺎن دﭼﺎر ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻣﻮﺑﺪان و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر اﻃﻤﯿﻨـﺎن ﯾـﺎﻓﺘﻦ از درﺳـﺘﯽ آداب و‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫رﺳﻮم و آﯾﯿﻦﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻃﻤﯿﻨـﺎن درﺑـﺎرة ﺑﺎورﻫـﺎ و ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﺧـﻮﯾﺶ و‬

‫ﺷﯿﻮة ﺑﺮﮔﺰاري آﯾﯿﻦﻫﺎ و اﺛﺒـﺎت درﺳـﺘﯽ آنﻫـﺎ‪ ،‬در آﺗﺸـﮑﺪة آذر ﻓﺮﻧﺒـﻎ در ﻓـﺎرس‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺮدي را ﺑﻪ ﻧﺎم وﯾﺮاف ‪-‬ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ از روﺣﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد‪ -‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﺮود و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﻫـﻢدﯾﻨـﺎن ﺧـﻮد ﺷـﺮح دﻫـﺪ‪.‬‬
‫)ﻓﺮﮔﺮد ‪ (1‬ﺑﻪ ارداوﯾﺮاف‪ ،‬ﻣﯽ و ﻣﻨﮓ ﮔﺸﺘﺎﺳﺒﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬وي ﺑﺮ ﺑﺴـﺘﺮ ﻣـﯽﺧﺴـﺒﺪ‪،‬‬
‫رواﻧﺶ از ﺗﻦ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود و از ﺳﺮ ﭘـﻞ »ﭼﯿﻨـﻮد« ﻣـﯽﮔـﺬرد و‬
‫ﭼﻮﻧﺎن ﭘﯿﮏ و ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮي در آن ﺟﻬﺎن ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻫﻔـﺖ ﺷـﺒﺎﻧﻪروز ﺑـﻪ ﺗـﻦ‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد را ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ و دﺑﯿﺮي ﻓﺮزاﻧـﻪ آنﻫـﺎ را ﯾﺎدداﺷـﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬ﻓﺮﮔﺮدﻫﺎي ‪(3-2‬‬
‫روان ارداوﯾــﺮاف ﭘــﺲ از ﻣﻔﺎرﻗــﺖ از ﺗــﻦ‪ ،‬در ﭘﻨــﺎه اﯾــﺰد ﺳــﺮوش و اﯾــﺰد آذر‬
‫درﻣﯽآﯾﺪ و آن دو او را ﺧﻮﺷﺎﻣﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ "ﺗﻮ را ﻫﻨﻮز زﻣﺎن آﻣـﺪن‬
‫ﻧﺒﻮد"‪ .‬وﯾﺮاف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ "ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم"‪ .‬اﯾﺰدان دﺳـﺖ او را ﻣـﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ و ﻧﺨﺴـﺖ ﺑـﻪ‬
‫دﯾﺪار روانﻫﺎي ﻧﻮرﻓﺘﮥ ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﻪ ﺷﺐ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺮ ﺑـﺎﻟﯿﻦ ﺗـﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﺷﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ و در ﺑﺎﻣﺪاد ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ روز ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﻮي ﺧـﻮش ﺑﻬﺸـﺘﯽ و دﯾـﻦ‬
‫)دﺋﻨﺎي( زﯾﺒﺎي ﺧﻮﯾﺶ از ﭘﻞ ﭼﯿﻨﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺸﻮدﮔﯽ ﻧُﻪ ﻧﯿﺰه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺬرﻧـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫ﺳﺮوش و آذر ارداوﯾﺮاف را ﺑﻪ دﯾﺪار ﺟﺎﯾﮕﺎه روان ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران ﺑﻬﺸﺘﯽ و ﮔﻨـﺎهﮐـﺎران‬
‫دوزﺧﯽ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪) .‬ﻓﺮﮔﺮدﻫﺎي ‪(5-4‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ »ﻫﻤﺴﺘﮕﺎن« ﯾﺎ ﺑﺮزخ ﻣﯽرﺳﻨﺪ و روان ﻣﺮدﻣﯽ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐـﻪ ﺛـﻮاب و‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺸﺎن ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ و رﻧﺠﯽ ﺟﺰ ﮔﺮدش ﻫﻮا و ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﻓﺼـﻮل ﻧﺪارﻧـﺪ‪) .‬ﻓﺮﮔـﺮد ‪(6‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‬
‫و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ و‬ ‫‪91‬‬

‫ﺳـﭙﺲ ﺑــﻪ دﯾـﺪار ﻃﺒﻘــﺎت ﺑﻬﺸــﺖ و ﻣـﺮدم ﻧــﻮراﻧﯽ آن راه ﻣــﯽﯾﺎﺑﻨـﺪ و ﺑــﻪ ﺑﺎرﮔــﺎه‬
‫اورﻣﺰدﺧﺪاي و ﻋﺮش اﻋﻠﯽ ﻣﯽروﻧﺪ‪) .‬ﻓﺮﮔﺮدﻫﺎي ‪ (15-7‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ رودي ﻣﯽرﺳـﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﺷﮏ ﭼﺸﻢ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي درﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻋﺰﯾﺰ ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﯾﺴﺘﻪاﻧـﺪ و‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫اﯾﻦ رود اﺷﮏ ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﮐﻪ آن روانﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ درآﯾﻨﺪ‪) .‬ﻓﺮﮔـﺮد ‪ (16‬ﺑـﺎر دﯾﮕـﺮ‬
‫ارداوﯾﺮاف را ﺑﻪ ﭘﻞ ﭼﯿﻨﻮد ﺑﺎز ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺑﻪ دﯾﺪار روان ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﮔﻨﺎهﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧـﺪ‬
‫ﮐـﻪ ﺷـﺮح ﺑﺎزدﯾـﺪ وي از دوزخ‪ ،‬ﮔﻨـﺎهﮐـﺎران و ﮐﯿﻔﺮﻫـﺎي آﻧـﺎن و ﻧـﺎم ﮔﻨﺎﻫــﺎن‪ ،‬در‬
‫ﻓﺮﮔﺮدﻫﺎي ‪ 100-17‬ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺸﺎﻫﺪة واﭘﺴﯿﻦ درﮐﮥ دوزخ‪ ،‬ﺳﺮوش و آذر دﺳﺖ وي را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ و از‬
‫آن ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺳﻬﻤﮕﯿﻦ ﺑﻪ روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﮑﺮان اورﻣﺰد و اﻧﺠﻤﻦ ﻣﯿﻨﻮان ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬اورﻣـﺰد‬
‫او را درﺳﺖﺑﻨﺪه ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ و از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ راه راﺳﺖ دﻋـﻮت‬
‫ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﻧﯿﮏ ورزﻧﺪ و از ﺑﯿﺪاد ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧﺪ و ﺗﻮﺳﻂ وي ﭘﯿـﺎم و‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺮدار درﺳﺖ ﻣﺮدﻣﺎن و ﭘﺮﺳـﺘﺶ آنﻫـﺎ را ﻣـﯽﺑﯿﻨـﺪ و از آنﻫـﺎ‬
‫آﮔﺎﻫﯽ دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ارداوﯾﺮاف ﺑﻪ اورﻣﺰد ﻧﻤﺎزي ژرف ﻣﯽﺑﺮد و ﺳـﺮوش او‬
‫را ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪) .‬ﻓﺮﮔﺮد ‪(101‬‬

‫ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ‬

‫ﻃﯿﻔﻮر ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﺳﺮوﺷﺎن در ﺷﻤﺎر ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺑﺰرگ ﺻﻮﻓﯿﻪ و از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻋﺮﻓـﺎي‬
‫اﯾﺮان و ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ "ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ" )ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‪ (55 :1388 ،‬و ﭘﯿﺸﻮاي ﻣﮑﺘـﺐ ﺧﺮاﺳـﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺧﺒﺎر و رواﯾﺎت‪ ،‬ﺟﺪ‪ ‬وي ﺳﺮوﺷﺎن از زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﺴﻄﺎم ﺑﻮد )ﻋﻄﺎر‪:1377 ،‬‬
‫‪ (161‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ اﺳـﻼم ﮔﺮاﯾﯿـﺪ‪) .‬ﺧﺮﻗـﺎﻧﯽ‪ (51 :1388 ،‬ﺳـﺎل ﺗﻮﻟـﺪ ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ ﭼﻨـﺪان‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ رواﯾﺎت ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن‪ ،‬او را از رﺟـﺎل ﺳـﺪة دوم ﻫﺠـﺮي )زرﯾـﺎب‬
‫ﺧﻮﯾﯽ‪ ،(835 :1374 ،‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺳﺎل ‪ 161‬ق )ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ 261 ،(33 :1384 ،‬ق و ‪234‬‬
‫ق )ﻗﺸﯿﺮي‪14 :1940/1359 ،‬؛ ﺳﻠﻤﯽ‪ (60 :1960 ،‬داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وي اﻫﻞ ﺳﮑﺮ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪92‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫اراﺋﻪدﻫﻨﺪة ﻣﻔﻬﻮم ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﮥ "ﻓﻨﺎ" ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ "ﻓﻨﺎي ﻧﻔﺲ ﺟﺰﺋﯽ در وﺟﻮد ﮐﻠﯽ" اﺳـﺖ‪ .‬از‬
‫او ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﺧﻠﻖ را ﺣﺎﻻﺗﯽ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻋﺎرف ﺣﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا رﺳﻮم ﺧـﻮد را‬
‫ﻣﺤﻮ ﮐﺮده و ﻫﻮﯾﺖ ﺧﻮد را در ﻫﻮﯾﺖ ﻏﯿﺮ ﺧﻮد ﻓﻨﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ و آﺛﺎر او در آﺛـﺎر ﻏﯿﺮﺧـﻮد‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﻏﺎﯾﺐ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪) «.‬ﻗﺸﯿﺮي‪ (155 :1940/1359 ،‬اﯾـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ ﺑـﺪﯾﻦ ﺟﻬـﺖ "ﻓﻨـﺎ"‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺎﺑﻮدي وﺟﻮد ﺳﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﺮدد و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺪا‬
‫را ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﺑﺪون ﺣﺠﺎب‪ ،‬ﺳﻮاي ﺣﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ‪) .‬ﺷـﺎﯾﮕﺎن‪ (382 :1384 ،‬ﻧﯿﮑﻠﺴـﻦ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد دارد ﮐﻪ وي ﻧﻈﺮﯾﮥ ﺧﻮد راﺟﻊ ﺑﻪ ﻓﻨﺎ را از ﺷﯿﺦ ﺧﻮد »اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﻨﺪي« اﺧﺬ ﮐﺮده‬
‫)‪ (Nicholson, 1970: 17‬و ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي ﻣﯿﺎن اﻗﻮال او و ﺑﺮﺧـﯽ از ﺳـﺨﻨﺎن اﺑـﻮﻋﻠﯽ‬
‫‪7‬‬
‫ﺳﻨﺪي‪ ،‬ﻣﺆﯾﺪ و ﻣﻘﻮم اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻧﻮﻋﯽ ﻋﺮوج روﺣﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪ‪‬هاي ﻋـﺮوج وي‬
‫را ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﺮوج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم )ص( داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬زرﯾﻦﮐﻮب‪ (60 :1377 ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ او ﻧﯿﺴﺖ‪ -‬و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ -‬ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ از وي ﮐﺴـﺎن دﯾﮕـﺮي ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪاي از اﯾﻦ دﺳﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻮﻟﯽ‪ ،‬اﻟﮕﻮي اﺻﻠﯽ ﺗﻤﺎم ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي روﺣـﺎﻧﯽ‬
‫در ادﺑﯿﺎت اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﮏ داﺳﺘﺎن ﻣﻌﺮاج ﺣﻀﺮت رﺳـﻮل )ص( اﺳـﺖ‪) .‬ﺷـﻔﯿﻌﯽ‬
‫ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ (103 :1392 ،‬ﺣﺘّﯽ در زﻣﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻧﯿﺰ زﻧـﯽ ﻋﺎﺑـﺪه ﮐـﻪ ﺷـﯿﻔﺘﮥ ﺳـﺨﻨﺎن وي و‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن دﯾﺪار او در ﻏﯿﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﻋﺮوجﮔﻮﻧﻪ از ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﯽ‬
‫آن‪ ،‬ﺟﺎي و ﻣﻘﺎم ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪» :‬ﭘﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾـﻦ ﺟـﺎي ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ اﺳـﺖ و ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ در‬
‫ﻃﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و آن را ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪) «.‬ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‪(305 :1388 ،‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﻫﻤﭽـﻮن اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳـﻢ ﻋـﺎرف‪ ،‬ﺳـﻬﻠﮕﯽ‪ ،‬ﻫﺠـﻮﯾﺮي‪،‬‬
‫روزﺑﻬﺎن ﺑﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻄﺎر و ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي ﻋـﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ را رواﯾـﺖ و ﻧﻘـﻞ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺠﻮﯾﺮي‪ ،‬ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ و اوﻟﯿﺎ را روﺣﺎﻧﯽ و ﻗﻠﺒﯽ‪ ،‬و ﻋﺮوج اﻧﺒﯿﺎ را ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ و ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﻋﺮوج اﻧﺒﯿﺎ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬و ﻋـﺮوج اوﻟﯿـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ‪) .‬ﻫﺠﻮﯾﺮي‪355 :1384 ،‬؛ ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‪ (301 :1388 ،‬رواﯾﺖ ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ از ﻋـﺮوج‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‬
‫و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ و‬ ‫‪93‬‬

‫ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻋﻄﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺮاﮐﻨﺪهﮔﻮﯾﯽ و ﻣﺒﺎﻟﻐﮥ ﺑﺴﯿﺎري ﮐﺮده و در‬
‫ﺧﻼل رواﯾﺖ ﻋﺮوﺟﺶ‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾـﺖﻫـﺎي ﺑﺴـﯿﺎر و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﻣﻨﻘـﻮﻻﺗﯽ از ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺳﻬﻠﮕﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﯿﺮي اﺳﺖ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ و ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ در ﻣﻌﺒﻮد و رﺳـﯿﺪن‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﻌﺸﻮق و ﻏﺮق ﺷﺪن در درﯾﺎي وﺻﺎل او و ﺳﭙﺲ وﺣﺪت ﻣﯿﺎن ﻋﺎﺷﻖ و ﻣﻌﺸـﻮق‪.‬‬
‫آن ﺟﺎ ﮐﻪ ﻋﺎﺷﻖ دﯾﮕﺮ از ﺧﻮد اﺛﺮي ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺟﺰ ﻣﻌﺸﻮق ﻧﻤﯽﺑﯿﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ از ﻣﯿـﺎن‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﺑﻪ ﺧﺪاي ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد و »از ﻧﻮر او روﺷﻨﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد« و از ﺣﻖ ﺟـﺰ‬
‫ﺣﻖ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ از ﺗﻮ ﺑﯽ ﺗﻮ ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻧﯿﻢ« )ﺑﺪوي‪ (175/1 :1976 ،‬ﺗـﺎ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در اﯾﻦ ﺳﻠﻮك روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺎم وﺻﺎل را ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ و ﺑﺎ او ﯾﮑﯽ ﻣﯽﺷـﻮد‬
‫و دوﯾﯽ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪» :‬ﭘﺲ ﺑﺎ او ﺑﻮدم ﺑﯽﺗﻔﺮّد ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻓﺮداﻧﯿ‪‬ﺖ او و ﺑﺎ او ﺑﻮدم‬
‫ﺑﻪ او‪) «.‬ﻫﻤﻮ‪ (177/1 ،‬ﭘﺲ ﺻـﻔﺎت او ﺻـﻔﺎت رﺑﻮﺑﯿ‪‬ـﺖ ﻣـﯽﮔـﺮدد و زﺑـﺎن وي زﺑـﺎن‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ‪) .‬ﻫﻤﻮ‪ (178/1 ،‬اﻣ‪‬ﺎ آﻧﭽﻪ در »اﻟﻘﺼﺪ اﻟﯽ اﷲ« اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋـﺎرف آﻣـﺪه و از زﺑـﺎن‬
‫ﺧﺎدم ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺎﺟﺮاي ﻋﺮوج را از ﻗﻮل ﺧﻮد او ﺷﻨﯿﺪه‪ -‬ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎً‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ رواﯾﺖ ﺳﻬﻠﮕﯽ دارد و آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﻣﺒﻨـﺎي ﺑﺮرﺳـﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ رواﯾﺖ ﻣﻨﻘﻮل در اﻟﻘﺼـﺪ اﻟـﯽ اﷲ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺖ ﻧﯿﮑﻠﺴـﻦ‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﭼﺎپ و ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ ﺑـﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪه ﺷـﺪه و در ﭘﯿﻮﺳـﺖ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﮐﺘﺎب اﻟﻨﻮر ﺳﻬﻠﮕﯽ )‪ (337-325‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘـﻪ در ﻣﻮاﻗـﻊ ﻟـﺰوم از رواﯾـﺖ‬
‫ﺳﻬﻠﮕﯽ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﻋﺮوج از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ در رؤﯾﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻔـﺖ آﺳـﻤﺎن ﺳـﻔﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻫﺮ ﯾﮏ از آﺳـﻤﺎنﻫـﺎ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎﻧﯽ را ﻣﺸـﻐﻮل ﺗﺴـﺒﯿﺢ و ﺗﻬﻠﯿـﻞ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و آزﻣﻮنﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاﯾﺶ رخ ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ .‬در آﺳـﻤﺎن اول )= آﺳـﻤﺎن دﻧﯿـﺎ(‬
‫ﻣﺮﻏﯽ ﺳﺒﺰ‪ ،‬او را ﺑﺮ ﺑﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ و ﺑﻪ دﯾﺪار ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣـﯽﺑـﺮد ﮐـﻪ اﯾﺴـﺘﺎده و‬
‫ﺷﻌﻠﻪور ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺣﻖ ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و اﯾﺸﺎن ﺳـﻼﻣﺶ را‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬در آﺳﻤﺎن دوم‪ ،‬ﺳﺮﮐﺮدة ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم "ﻻو‪‬ﻧﺪ" ﻧﺰد ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻣﯽآﯾـﺪ و‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪94‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﺳﻼم ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﻪ او اﺑﻼغ ﻣﯽﮐﻨﺪ و او را ﻫﻤﺮاه ﺧـﻮد ﻣـﯽﺑـﺮد‪ .‬در آﺳـﻤﺎن ﺳـﻮم‪،‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪاي را ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺻﻮرت ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻋﺠﺎﯾﺒﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬در آﺳﻤﺎن ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬از ﻓﺮﺷـﺘﻪاي‬
‫ﺑﺎ ﻧﺎم "ﻧﯿﺎﺋﯿﻞ" ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل او آﻣﺪه و او را ﻫﻤﺮاﻫﯽ و ﺗﮑﺮﯾﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرت در ﻫﺮ آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﻫﻤـﺮاه وي اﺳـﺖ ﺗـﺎ آن ﮐـﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻔـﺖ‬
‫آﺳﻤﺎن را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﯾﺎري و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن را ﻧﻤـﯽﭘـﺬﯾﺮد و در ﻫـﺮ‬
‫ﮐﺪام از اﯾﻦ ﻣﺮاﺣﻞ و ﻣﻨﺎزل‪ ،‬ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ آزﻣﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣـﯽﺷـﻮد و ﻫـﺮ ﺑـﺎر اﻗـﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮادش ﺟﺰ اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ وي ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و او ﺧﻮاﻫﺎن ﭼﯿﺰي ﺑـﺎﻻﺗﺮ‬
‫از آنﻫﺎﺳﺖ و ﭼﻮن ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺻﺪق اراده و ﻧﯿ‪‬ﺖ او را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻫﯿﺄت ﻣﺮﻏـﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺑﺎلﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻋﻈﯿﻢ در ﻣﯽآورد‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻣﻠﮑﻮت و ﺟﺒﺮوت ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋـﻮاﻟﻢ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﯿﺎدﯾﻦ‪ ،‬درﯾﺎﻫﺎ و ﭘـﺮدهﻫـﺎ را ﯾﮑـﯽ ﭘـﺲ از دﯾﮕـﺮي ﭘﺸـﺖ ﺳـﺮ ﻣـﯽﻧﻬـﺪ و‬
‫ﺣﺠﺎبﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را درﻣﯽﻧﻮردد ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﺷﺘﮥ ﮐﺮﺳﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﻋﻤـﻮدي از ﻧـﻮر‬
‫ﻫﻤﺮاه اوﺳﺖ‪ -‬روﺑﻪرو ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﭼﻮن ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺮاي آزﻣﻮدن اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺪانﻫﺎ وﻗﻌﯽ ﻧﻤﯽﻧﻬﺪ و ﺑﻪ ﺳﯿﺮ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ آن دم ﮐﻪ ﺣﻀـﺮت ﺣـﻖ ﻧـﺪا در‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ »ﻧﺰد ﻣﻦ آي! ﻧﺰد ﻣﻦ آي!« و او را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪة ﺧﻮد ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم‬
‫ﻗﺮب ﺧﻮﯾﺶ )ﺣﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ از ﻧﺰدﯾﮑﯽ روح ﺑﻪ ﺟﺴﻢ( ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺟﺎم اﻧﺲ را ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﺎﻧﺪ و وي را ﺑﻪ ﺣﺎﻟﯽ وﺻﻒﻧﺎﺷـﺪﻧﯽ در ﻣـﯽآورد‪ .‬آنﮔـﺎه روانﻫـﺎي ﯾـﮏﯾـﮏ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮهاش ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺳﻼﻣﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ روح ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ )ص( ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل او ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اي ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ! ﺧﻮش آﻣﺪي و ﻧﯿﮏ آﻣﺪي! ﺧﺪاي ﺗﻮ را ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﻓﺰوﻧﯽ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺎزﮔﺮدي‪ ،‬ﺳﻼم ﻣﺮا ﺑـﻪ اﻣ‪‬ـﺖ‬
‫ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺎن و اﯾﺸﺎن را ﻧﺼﯿﺤﺖ و ﺑﻪ ﺧﺪاي دﻋﻮت ﮐﻦ«‪ .‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻣﯽﻣﺎﻧـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺪاي ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و ﺣﻖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺣـﻖ‪.‬‬
‫)‪(Nicholson, 1926: 404- 408‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‬
‫و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ و‬ ‫‪95‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف ﺑﺎ ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ‬

‫اوﻻً اﯾﻦ دو ﻋﺮوج ﺑﻪ دو ﺳﻨﺖ دﯾﻨﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻌﻠﻖاﻧﺪ و ﺑﺎ دو زﺑﺎن ﻣﺘﻔﺎوت و ﺑﺎ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺳﺪه ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و اﺻﻮﻻً ﺗﻔﺎوتﻫﺎي آﺷﮑﺎري ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬در‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﺮان ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ آن ﮐﻪ ارداوﯾﺮاف ﺑﻪ‬
‫واﺳﻄﮥ ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻣﯽ و ﻣﻨﮓ ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻣﯽرود و ﺑﻪ دﻧﯿﺎي دﯾﮕﺮ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ‬
‫در ﻃﯽ ﯾﮏ رؤﯾﺎ‪ ،‬ﺳﻔﺮ روﺣﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﺒـﺮ ﯾـﺎ اﺛـﺮي از اﺳـﺘﻔﺎده و‬
‫اﺳﺘﻤﺪاد وي از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮادي ﯾﺎ ﻫﺮ ﻣﺎدة ﺧﻠﺴـﻪآﻣﯿـﺰ و ﺳـﮑﺮآور دﯾﮕـﺮ ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿـﺎً‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻫﺪف در اﯾﻦ دو ﻋﺮوج ﻣﻮرد ﻧﻈـﺮ ﺑـﻮده‪ ،‬در ﮐﯿﻔﯿـﺖ و ﻣﺸـﺎﻫﺪات‪‬‬
‫ارداوﯾﺮاف و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﮐﻤﺎﺑﯿﺶ اﺛﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ -‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘـﯿﺶ از اﯾـﻦ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷـﺪ‪ -‬ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑﺮﺧـﯽ دﯾـﺪﮔﺎهﻫـﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ در ﺳـﺪة ﺳـﻮم ﻫﺠـﺮي ﻣـﯽزﯾﺴـﺘﻪ و‬
‫ارداوﯾﺮافﻧﺎﻣﻪ ﻫﻢ در ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺮن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻓـﺰون ﺑـﺮ اﯾـﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺎﮐـﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ‬
‫زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮده و ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻮﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﭽـﻪ‬
‫در »دﺳﺘﻮر اﻟﺠﻤﻬﻮر« آﻣﺪه‪ ،‬در »ﻣﺤﻠﮥ ﻣﻮﺑﺪان« ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧـﺎم »واﻓـﺪان« ﻧـﺎمﮔـﺬاري‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ )ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‪ (56 :1388 ،‬و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ دور داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ دو ﻋﺮوج‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻬﺎت و وﺟﻮه اﺷﺘﺮاﮐﯽ را روﺷﻦ ﻣـﯽﺳـﺎزد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬در ﻫﺮ دو ﻋﺮوج‪ ،‬ﻣﮑﺎﺷﻔﻪﮔﺮﻫﺎ در ﭘﯽ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﻣﻮر و اﺳـﺮاري ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪا از آن آﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬رازي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﮐﺸﻒ ﻣﺎﻫﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮد ﺧﺪاوﻧـﺪ‪،‬‬
‫و ﺑﺮاي ارداوﯾﺮاف آﮔﺎﻫﯽ از ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﯾﺎﻓﺘﻦ از درﺳـﺘﯽ‬
‫آداب و رﺳﻮم دﯾﻦ زردﺷﺘﯽ اﺳﺖ‪) .‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،1‬ﺑﻨﺪ ‪ (15‬ﺧﺪاوﻧـﺪ اﺳـﺮار ﺧـﻮد را ﻓﻘـﻂ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺒﻮب و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪة ﺧﻮد ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ را‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﺣﺒﯿﺐ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ )‪ ،(Nicholson, 1926: 407‬اﻫﻮراﻣﺰدا‪ ،‬ارداوﯾـﺮاف‬
‫را ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﻣﻦ ﺧﻮاﺳـﺘﻢ ﻧﻤـﺎز ﺑـﺮدن‪ ،‬اورﻣـﺰد ﺑـﻮد و ﮔﻔـﺖ ﮐـﻪ‬
‫درﺳﺖﺑﻨﺪهاي ﺗﻮ ارداوﯾﺮاف ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎن!«‪) .‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،101‬ﺑﻨﺪ ‪(2‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪96‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ارداوﯾﺮاف در ﭘﯽ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ راز‪ ،‬ﺳﯿﺮي ﻓﺮا‪-‬زﻣﺎﻧﯽ و ﻓﺮا‪-‬ﻣﮑﺎﻧﯽ را ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ‬

‫ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﺳﯿﺮي ﻓﺮا‪-‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺑﻨﺪي از ﻋﺮوج ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪» :‬ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ‬
‫ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﺮوش ﭘﺎك و اﯾﺰد آذر ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮة ﻣﻦ آﻣﺪﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﺑﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺧﻮش آﻣﺪي‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ارداوﯾﺮاف‪ ،‬ﺗﻮ را ﻫﻨﻮز زﻣﺎن آﻣﺪن ﻧﺒﻮد‪) «.‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،4‬ﺑﻨﺪ ‪ (1‬ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻫـﻢ ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﺮاي او ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس رواﯾﺖ ﺳﻬﻠﮕﯽ‪ ،‬از ﺑﻨﺪ ﺗﻦ رﺳﺘﻪ و ﺑـﻪ او ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ‪ ،‬زﻣـﺎن و‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و در ﻻﻣﮑﺎن و ﻻزﻣﺎن ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ارداوﯾﺮاف در ﺳﯿﺮ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﮔﺬر از ﭼﯿﻨﻮدﭘﻞ‪ 8‬ﺑﻪ ﺳـﺘﺎرهﭘﺎﯾـﻪ‪ 9،‬ﻣـﺎهﭘﺎﯾـﻪ‪ 10،‬ﺧﻮرﺷـﯿﺪﭘﺎﯾﻪ‪ 11‬و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﻪ‬
‫‪12‬‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪) .‬ﻓﺮﮔﺮدﻫﺎي ‪ (10-4‬ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻧﯿﺰ در ﺳﯿﺮ ﺧـﻮد‪ -‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس رواﯾـﺖ‬ ‫ﮔﺮزﻣﺎن‬
‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺎرف‪ -‬اﺑﺘﺪا از ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن ﻋﺒﻮر ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ ﻣﻮاﻧﻊ و ﺣﺠﺎبﻫـﺎﯾﯽ را از‬
‫ﭘـﯽ ﻫـﻢ درﻣـﯽﻧـﻮرد‪ (Nicholson, 1926: 404-407) .‬در اﯾـﻦ دو ﺳـﻔﺮ آﺳـﻤﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪﮔﺮان را ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮوش و اﯾﺰد آذر ﻫﻤﺮاﻫـﺎن ارداوﯾـﺮاف‬
‫در اﯾﻦ ﺳﯿﺮ ﻣﯿﻨﻮي ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻓﺮﮔﺮد ‪ (101-4‬و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ را در ﮔـﺬر از ﻫﻔـﺖ‬
‫آﺳﻤﺎن ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در اﺛﻨﺎي ﺳﻔﺮش ﻧﺎم آنﻫﺎ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻫﻤﺎنﻃـﻮر‬
‫ﮐﻪ ارداوﯾﺮاف ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ دﯾﺪهﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻧﯿﺰ آﻧﭽﻪ در ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن و ﭘﺲ از‬
‫آن‪ ،‬رؤﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮﯾﮏ از آﺳﻤﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎﻧﯽ را در‬
‫ﺣﺎل ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﻬﻠﯿﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ دﯾﺪه اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن و ﺟﺎﯾﮕـﺎه آنﻫـﺎ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪) .‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ( ارداوﯾﺮاف از دﯾﺪار ﺧﻮد ﺑﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد وي "اﻣﺸﺎﺳﭙﻨﺪان"‬
‫ﻧﺎم دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺗﺎه ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و در وﺻﻒ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) .‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،11‬ﺑﻨﺪ ‪2‬‬
‫و ‪9‬؛ ﻓﺮﮔـﺮد ‪ ،101‬ﺑﻨـﺪ ‪ (1‬در اداﻣــﮥ اﯾـﻦ ﻣﺸـﺎﻫﺪات‪ ،‬ارداوﯾــﺮاف ﺑـﻪ دﯾـﺪار "ﺑﻬﻤــﻦ‬
‫اﻣﺸﺎﺳﭙﻨﺪ" ‪-‬ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﺷﺘﻪ در دﯾﻦ زردﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺮ ﮔﺎﻫﯽ زر‪‬ﯾـﻦ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ﻧﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،11‬ﺑﻨـﺪ ‪ (1‬از آن ﺳـﻮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ ﻧﯿـﺰ ﺑـﺎ "ﻓﺮﺷـﺘﮥ‬
‫ﮐﺮﺳﯽ" ‪ -‬ﮐﻪ ﻋﻤﻮدي از ﻧﻮر ﺑﺮ دﺳﺖ دارد‪ -‬روﺑﺮو ﻣﯽﺷـﻮد‪Nicholson, 1926: ) .‬‬
‫‪(407‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‬
‫و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ و‬ ‫‪97‬‬

‫ﮐﺎرﺑﺮد واژة "ﻧﻮر" و "روﺷﻨﺎﯾﯽ" در ﮐﻨـﺎر ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن و ﺟﺎﯾﮕـﺎه آنﻫـﺎ‪ ،‬در ﻫـﺮ دو‬
‫ﻋﺮوج ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ از ﻓﺮﺷـﺘﮥ ﮐﺮﺳـﯽ و‬
‫وﺻﻒ ارداوﯾﺮاف از ﺑﻬﻤﻦ اﻣﺸﺎﺳﭙﻨﺪ دﯾﺪﯾﻢ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان دﯾﮕﺮي از اﯾـﻦ ﮐـﺎرﺑﺮد‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫واژﮔﺎﻧﯽ در ﺟﺎي ﺟﺎي اﯾﻦ دو ﺗﺠﺮﺑﮥ ﻣﯿﻨﻮي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ارداوﯾـﺮاف از ﺟﺎﯾﮕـﺎه‬
‫اﻣﺸﺎﺳﭙﻨﺪان ﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ از آن روﺷﻦﺗﺮ و ﻧﯿﮏﺗﺮ ﻧﺪﯾﺪم« )ﻓﺮﮔﺮد‬
‫‪ ،11‬ﺑﻨﺪ ‪ (2‬و در ﺑﻨﺪ اول ﻓﺮﮔﺮد ‪ 101‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﮑـﯽ‬
‫از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ وي را ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﯾﺰد آذر اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑـﺎ آﺗـﺶ و‬
‫ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﯾﯽ در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﺎرﺑﺮد‪ ،‬در ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴـﯿﺎر ﭼﺸـﻤﮕﯿﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آن اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬در آنﺟﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﻣﺮا ﭘﺬﯾﺮه آﻣﺪﻧـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﺸﻢﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺳﺘﺎرﮔﺎن آﺳﻤﺎن ﺑﻮد و ﺑﺮق ﻣـﯽزد و از ﻫـﺮ ﭼﺸـﻤﯽ ﻧـﻮري‬
‫ﻣﯽﺗﺎﻓﺖ ‪ ...‬آﻧﮕﺎه ﻫﻤﭽﻨﺎن ﭘﺮواز ﮐﺮدم ﺗﺎ ﺑﻪ درﯾﺎﯾﯽ از ﻧﻮر رﺳﯿﺪم ﮐﻪ اﻣﻮاج آن ﺗﻼﻃـﻢ‬
‫داﺷﺖ و روﺷﻨﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺗﺎرﯾﮏ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬دﯾﺪم ﺑﺮ آن درﯾﺎ ﮐﺸـﺘﯽﻫـﺎﯾﯽ از‬
‫ﻧﻮر ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻮر آن درﯾﺎﻫﺎ در ﺟﻨـﺐ آن ﻧﻮرﻫـﺎ ﺗـﺎرﯾﮑﯽ ﻣـﯽﮔﺮﻓـﺖ‪Nicholson, ) «.‬‬
‫‪(1926: 407‬‬
‫در ﻣﯿﺎﻧﮥ اﯾﻦ ﺳﯿﺮ و ﺳﻠﻮك‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ را ﺑﻪ ارداوﯾﺮاف ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ و او ﺑـﺎ‬
‫ذﮐﺮ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﻪ وﺻﻒ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐـﻪ ﻣﻠﮑـﻮت را ﺑـﺮ ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ ﻋﺮﺿـﻪ‬
‫ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ را ﺑﻪ او ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﻨﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺷﻮق دﯾﺪار ﯾﺎر ﭼﻨﺎن در وﺟـﻮد او‬
‫ﺷﻌﻠﻪور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻫﻤﯿ‪‬ﺘﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ و ﻓﻘﻂ ﻃﺎﻟﺐ دﯾﺪار ﺣﻀـﺮت ﺣـﻖ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫)ﻋﻄﺎر‪206 ،204 :1377 ،‬؛ ﻫﺠﻮﯾﺮي‪ (355 :1384 ،‬از اﯾـﻦ رو‪ ،‬او ﺗﻤـﺎم ﺣﺠـﺎبﻫـﺎ و‬
‫ﻣﻮاﻧﻊ و آزﻣﻮنﻫﺎ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺟﺰ دوﺳـﺖ ﻫـﯿﭻ ﻧﻤـﯽﺧﻮاﻫـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ اﻣـﺮ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اوج ﺗﻔﮑّﺮ ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ در اﺳـﻼم اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻋـﺎرف ﻣﺴـﻠﻤﺎن از ﺧـﺪا ﺟـﺰ ﺧـﺪا‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ و ﭼﻮن ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺻﺪق ارادة او را در ﻗﺼﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽداﻧـﺪ‪ ،‬او‬
‫را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻃﻌﻢ ﻗﺮب ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﻣﯽﭼﺸـﺎﻧﺪ‪Nicholson, ) .‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪98‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫‪ (1926: 407‬اﯾﻦ ﻗﺮب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺪف ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ اﺳـﺖ و ﺑـﺎ ﺷـﮑﻮه ﺗﻤـﺎم در‬
‫رواﯾﺖ ﺳﻬﻠﮕﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮر او روﺷﻨﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑـﺎ ﻧـﻮر‬
‫او ﺑﻪ او ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ )ﺑﻘﻠﯽ ﺷﯿﺮازي‪ (175 :1360 ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﻖ را ﺑـﻪ ﻋـﯿﻦ‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﯾﻘﯿﻦ ﺑﺪﯾﺪم‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺮا از ﻏﯿﺮ ﺑﺴﺘﺪ‪ ،‬دﻟﻢ ﺑﻪ ﻧﻮر ﺧﻮد روﺷﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﺠﺎﯾﺐ ﻣﻠﮑـﻮت‬
‫ﺑﻨﻤﻮد‪ .‬آنﮔﺎه ﻣﺮا ﻫﻮﯾﺖ ﺧﻮد ﺑﻨﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻮﯾﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ او ﺑﺪﯾﺪم و ﻧﻮر او‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮر‬
‫ﺧﻮد ﺑﺪﯾﺪم ‪) «...‬ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‪ (313 :1388 ،‬و از ﺧﻮد ﻓﺎﻧﯽ و ﺑﺎ او ﻣﺘّﺤﺪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺻﻔﺎت‬
‫او ﺻﻔﺎت رﺑﻮﺑﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽﺷﻮد و زﺑﺎن او زﺑﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪ‪) .‬ﺑﻘﻠﯽ ﺷﯿﺮازي‪175 :1360 ،‬؛ ﺷﻔﯿﻌﯽ‬
‫ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ (306 :1384 ،‬ارداوﯾﺮاف ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه اورﻣﺰد ﻣﯽرﺳﺪ‪» :‬ﭼﻮن اورﻣﺰد ﺑـﺎ اﯾـﻦ‬
‫آﯾﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﺷﮕﻔﺖ ﻣﺎﻧﺪم‪ .‬ﭼﻪ؛ روﺷﻨﯽ دﯾﺪم‪ ،‬ﺗـﻦ ﻧﺪﯾـﺪم و ﺑﺎﻧـﮓ ﺷـﻨﯿﺪم‪،‬‬
‫داﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ اورﻣﺰد‪) «.‬ﻓﺮﮔـﺮد ‪ ،101‬ﺑﻨـﺪ ‪ ...» (6‬و ﺑﻬﻤـﻦ ﮔﻔـﺖ‪ :‬اﯾـﻦ اﺳـﺖ‬
‫اورﻣﺰد‪ .‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺶ ﻧﻤﺎز ﺑﺮدن‪ .13‬او ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺗﻮ! درﺳـﺖ آﻣـﺪي‬
‫از آن ﺟﻬﺎن ﭘﺮرﻧﺞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﺎي وﯾﮋة روﺷﻦ‪) «.‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،11‬ﺑﻨﺪ ‪ (5-3‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﺑﺘـﺪا‬
‫ﻫﺮ دوي ﻣﮑﺎﺷﻔﻪﮔﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ واﺳﻄﻪ و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﻃـﯽ ﻃﺮﯾـﻖ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ اﯾﻦ واﺳﻄﻪﻫﺎ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و ﺣﺠﺎبﻫﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﯽواﺳﻄﻪ ﺑـﻪ‬
‫دﯾﺪار ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻣﯽرﺳﻨﺪ و ﺑﺎ او ﺑﻪ ﮔﻔﺖوﮔﻮ ﻣـﯽﻧﺸـﯿﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺒـﺎﯾﯽ و ﺷـﮑﻮه اﯾـﻦ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در ﮐﻼم ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ رﻧﮓ و ﺟﻠـﻮة دﯾﮕـﺮي دارد؛ ﭼـﺮا ﮐـﻪ ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪ‪ ‬ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻓﻨﺎي در ذات و ﺑﻘﺎي ﺑﻪ ﺣـﻖ ﻣـﯽرﺳـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از اﯾـﻦ‬
‫دﯾﺪار‪ ،‬اﻫﻮراﻣﺰدا ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﯽواﺳﻄﻪ از ارداوﯾﺮاف ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﺑـﻪ راه راﺳـﺖ و‬
‫دﯾﻦداري دﻋﻮت ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ آنﻫﺎ ﺑﻪ درﮔـﺎه‬
‫اورﻣﺰد ﻣﯽرﺳﺪ‪) .‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،101‬ﺑﻨﺪ ‪ (13-2‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ وﻗﺘـﯽ ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ ﺑـﻪ ﻗـﺮب اﻟﻬـﯽ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬روانﻫﺎي ﯾﮑﺎﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل او ﻣﯽآﯾﻨـﺪ و ﺑـﻪ او ﺳـﻼم ﻣـﯽدﻫﻨـﺪ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم روح ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ )ص( ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮة او ﻣﯽآﯾﺪ و از وي ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا دﻋﻮت ﮐﻨﺪ‪ (Nicholson, 1926: 407-408) .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗـﻮان ﺑـﻪ ﮐـﺎرﺑﺮد‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‬
‫و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ و‬ ‫‪99‬‬

‫ﻋﺪد ﻫﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﺳﯽ وﯾﮋه در ادﯾﺎن و آﯾـﯿﻦﻫـﺎ دارد‪ ،‬اﺷـﺎره ﮐـﺮد؛ ﭼﻨـﺎنﮐـﻪ ﻣﻌـﺮاج‬
‫ارداوﯾﺮاف‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ و از آن ﺳﻮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ از ﻫﻔـﺖ ﻃﺒﻘـﮥ آﺳـﻤﺎن‬
‫ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ دور داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد ﻓـﺮاوان واژة "ﻧـﻮر" و "روﺷـﻨﺎﯾﯽ" در‬
‫ﮐﻼم ﻋﺎرف ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮر ﮐﻼم‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦﺟﺎ ﺑـﺪان اﺷـﺎره‬
‫ﺷﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ )ﻧﻮر‪ (35 ،‬ﻧﯿﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ "ﻧﻮر آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣـﯿﻦ" ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﺷـﺪه و‬
‫ﺣﺘﯽ ﺳﻮرة ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس و آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ واژه ﻧﺎمﮔـﺬاري ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺘﯽ ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ از ﮐﻼم وﺣـﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ﺑﺮداﺷـﺘﯽ‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻗﻄﻌﯿ‪‬ـﺖ اﺛﺮﭘـﺬﯾﺮي وي را از ﺣﮑﻤـﺖ‬
‫ﺧﺴﺮواﻧﯽ رد‪ ‬ﮐﺮد ﯾﺎ ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎﺷـﺖ؛ ﻫﻤـﺎنﻃـﻮر ﮐـﻪ اﺳـﺘﺎد ﺷـﻔﯿﻌﯽ ﮐـﺪﮐﻨﯽ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ دارﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب ﺳﻬﻠﮕﯽ ﮐﻪ" اﻟﻨﻮر" ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﺷـﺪه‬
‫ﻧﯿﺰ ﺟﺎي ﺳﺆال دارد؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت اﺻﻠﯽ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ »ﻧﻮر اﻟﻌﻠﻮم« ﻧـﺎم‬
‫‪14‬‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪(97 :1384 ،‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻋـﺮوج ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ ﻣـﯽﺧـﻮرد از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺗﻔﺎوت در زﻣﺎن‪ ،‬زﺑﺎن و ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ دو ﺳﻨﺖ دﯾﻨﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﺷـﺎره ﮐـﺮد و ﮔﻔـﺖ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ارداوﯾﺮاف ﻫﻢ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه و دﯾﺪار اورﻣﺰد ﻣﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺪف او از اﯾـﻦ‬
‫ﺳﻔﺮ‪ ،‬دﯾﺪار ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ‪ ،‬اﺛﺒﺎت راﺳﺘﯽ و ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ ﻣﺒـﺎﻧﯽ و ﺗﻌـﺎﻟﯿﻢ دﯾـﻦ زردﺷـﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ و ﺗﺤﮑﯿﻢ اﯾﻤﺎن زردﺷﺘﯿﺎن و ﻋﺒﺮتﮔﯿﺮي آﻧﺎن از اﯾـﻦ ﺳـﯿﺮ ﻣﻌﻨـﻮي اﺳـﺖ؛ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ وﺻﺎل ﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ آن ﮐﻪ ارداوﯾﺮاف ﺑﻪ واﺳﻄﮥ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻣﯽ و ﻣﻨﮓ ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻣﯽرود و ﺑﻪ دﻧﯿﺎي دﯾﮕﺮ ﺳـﻔﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ در‬
‫رؤﯾﺎي ﺷﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﻔﺮ روﺣﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ در اﯾـﻦ ﺳـﯿﺮ اﻟـﯽ اﷲ‪،‬‬
‫ادﻋﺎﯾﯽ از ﺳﻮي ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰء ﺷﻄﺤﯿﺎت او ﻣﺤﺴـﻮب ﻣـﯽﺷـﻮد و‬
‫ﺑﻘﻠﯽ در ﺷﺮح ﺷﻄﺤﯿﺎت ﺧﻮد آن را آورده اﺳﺖ‪) .‬ﺑﻘﻠﯽ ﺷﯿﺮازي‪ (132 :1360 ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪100‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫در ﭘﺎﯾﺎن ﻋﺮوﺟﺶ ﮐﻪ ﻋﻄﺎر آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ ﺧﺪاي ﮐـﻪ ﻟـﻮاي‬
‫ﻣﻦ از ﻟﻮاي ﻣﺤﻤﺪ زﯾﺎدت اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮان و ﺧﻼﯾـﻖ در ﺗﺤـﺖ ﻟـﻮاي ﻣـﻦ ﺑﺎﺷـﻨﺪ«‬
‫)ﻋﻄﺎر‪(207 :1377 ،‬؛ ﺣﺎل آن ﮐﻪ ارداوﯾﺮاف ﻓﻘﻂ ﺧﻮد را ﭘﯿﻐﺎﻣﺒﺮ و ﭘﯿﺎمآوري ﻣﯽداﻧـﺪ‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﮐﻪ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ اﺑﻼغ ﭘﯿﺎﻣﯽ از آن ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﺳﺖ )ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،4‬ﺑﻨـﺪ ‪ (2‬ارداوﯾـﺮاف‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭘﺎي در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬آزﻣﻮنﻫﺎﯾﯽ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬارد ﺗﺎ اﯾﻨﮑـﻪ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺎل آن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ آزﻣـﻮن‪-‬‬
‫ﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺮوج را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ارداوﯾﺮاف ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ و ﻃﺒﻘﺎت و ﺳﺎﮐﻨﺎن‬
‫آن دو را ﺑﺎ دﻗﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﻪ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻫﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛‬
‫اﻣﺎ او از آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺬرد و ﭼﻨﺪان اﻫﻤﯿﺘﯽ ﺑﺪانﻫﺎ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ رواﯾـﺖ ﺳـﻬﻠﮕﯽ‬
‫اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑـﻪ ﺣﺴـﺐ ﻇـﺎﻫﺮ ﻫـﯿﭻ ﺳـﻨﺨﯿ‪‬ﺘﯽ ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬
‫ﻧﻤــﯽداﺷــﺘﻨﺪ؛ وﻟــﯽ ﺑــﺎ ﺗﻮﺟــﻪ ﺑــﻪ رواﯾــﺖ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳــﻢ ﻋــﺎرف از ﻋــﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾــﺪ و‬
‫ارداوﯾﺮافﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ و وﺟﻮه ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ در اﯾﻦ دو ﻋﺮوج‪ ،‬ﯾﺎﻓـﺖ ﻣـﯽﺷـﻮد ﺑـﺪﯾﻦ‬
‫ﻗﺮار‪:‬‬
‫‪ -‬ﻫﺮ دو ﺗﺠﺮﺑﻪاي دﯾﻨﯽ و ﻣﮑﺎﺷﻔﻪاي ﺑﻮده و در ﭘﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ و‬
‫رازﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺧﺪا ﮐﺴﯽ از آنﻫﺎ آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻫﺮ دو ﺳﻠﻮﮐﯽ روﺣﺎﻧﯽاﻧﺪ ﻧﻪ ﺳـﯿﺮي ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ و ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺮﺣﻠـﻪ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪ‪ ‬اﯾﻦ ﺳﯿﺮ و ﺳﻠﻮك ﮐﻪ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻋﺮش اﻟﻬـﯽ‬
‫و ﻟﻘﺎي ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻫﺮ دو ﻋﺮوج‪ ،‬ﺳﻔﺮياﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎوراء ﺟﻬﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽِ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪﮔﺮان و زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از‬
‫زﻣﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ و دﯾﺪار ﻧﺎدﯾﺪﻧﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﺟـﺰ ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﺻـﺎﻟﺢ و ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﻮﻫﺒـﺖ‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‬
‫و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ و‬ ‫‪101‬‬

‫ﻣﻔﺘﺨﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺟﺰ ﻣﺤﺮﻣﺎن اﺳﺮار‪ ،‬دﯾﮕﺮان ﺑﺪان ﺑﺎرﮔﺎه راه ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -‬ﻫﺮ دو ﺳﯿﺮي ﻓﺮا‪-‬زﻣﺎﻧﯽ و ﻓﺮا‪-‬ﻣﮑﺎﻧﯽ دارﻧﺪ و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﮔﺬر از ﻣﻨﺎزل و ﻣﺮاﺣﻠﯽ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن آﺳﻤﺎنﻫﺎ و درﻧﻮردﯾﺪن ﺣﺠﺎبﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ در ﻋﺮوج ارداوﯾـﺮاف ﺑـﻪ‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫ﮔﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -‬دﯾﺪار ﺑﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و رؤﯾﺖ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑـﺎ واﺳـﻄﻪ و ﮐﻤـﮏ و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﺎه ﺑﯽواﺳﻄﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ و ﻫﻤﭙﺮﺳﮕﯽ ﺑﺎ ﺧﺪا‬
‫رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﻮﺻﯿﻔﺎت ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﺷﻮد و اﺳـﺘﻔﺎدة ﻓـﺮاوان از واژة ﻧـﻮر و‬
‫روﺷﻨﯽ در وﺻﻒ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‪.‬‬
‫‪ -‬در اﯾﻦ دو ﻋﺮوج‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را ﺑﺮ ارداوﯾﺮاف و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽدارﻧـﺪ؛‬
‫اﻣﺎ آﻧﺎن ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ آن ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺠﺎب‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف و ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ و ارداوﯾﺮاف‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﻧﯿـﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮب اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﮥ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺸﺎﻫﺪة او ﺑﺎ دﯾﺪة ﺑﺎﻃﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺗﺠﺮﺑﮥ ﻣﯿﻨﻮي را ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪ :‬ﺗﻔﺎوت‬
‫از ﺣﯿﺚ زﻣﺎن‪ ،‬زﺑﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻮدن ﺑﻪ دو ﺣﻮزة دﯾﻨﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣـﯽ و ﻣﻨـﮓ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ارداوﯾﺮاف ﺑﺮاي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻠﻊ ﺑﺪن و ﺟﺪا ﺷﺪن از دﻧﯿـﺎ و ﺳـﯿﺮ در‬
‫ﻋﻮاﻟﻢ ﻣﯿﻨﻮي و اﺳﺘﻔﺎده ﻧﮑﺮدن از اﯾﻦ ﺗـﺪﺑﯿﺮ ﻣﺘﮑﻠّﻔﺎﻧـﻪ در ﺗﺠﺮﺑـﮥ روﺣـﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎمآور ﺑﻮدن ارداوﯾﺮاف و ﻓﺎﻧﯽ ﺷﺪن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ در ﺧﺪا و ﺗﻔـﺎوت در ﻫـﺪف و ﻣﻘﺼـﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ دﯾﻦ زردﺷﺘﯽ و ﺗﺤﮑﯿﻢ اﯾﻤﺎن زردﺷـﺘﯿﺎن و‬
‫در ﻋﺮوج ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬وﺻﺎل ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﮥ ﻗﺮب اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪102‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬

‫ﭘﯽﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬
‫‪ .1‬ﮐﺮدﯾﺮﻫﺮﻣﺰ‪ ،‬ﻣﻮﺑﺪانﻣﻮﺑﺪ ﻣﺘﻌﺼﺐ اﯾﺮان در روزﮔﺎر ﺷﺎﭘﻮر و ﺑﻬﺮام دوم ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺳﻨﮓﻧﻮﺷـﺘﻪ از او‬
‫ﺑﺮﺟﺎﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﺳﻨﮓﻧﻮﺷﺘﮥ ﮐﻮﺗﺎه در ﻧﻘﺶ رﺟﺐ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﻨﮓﻧﻮﺷﺘﮥ ﺑﻠﻨﺪ در ﮐﻌﺒـﮥ زرﺗﺸـﺖ‪-‬در‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫زﯾﺮ ﺳﻨﮓﻧﻮﺷﺘﮥ ﺷﺎﭘﻮر‪ -‬و دو ﺳﻨﮓﻧﻮﺷﺘﮥ ﺑﻠﻨﺪ در ﻧﻘﺶ رﺳﺘﻢ در ﺳﺮﻣﺸﻬﺪ‪ .‬وي ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﺳﺮﺳـﺨﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن و ﺑﻮداﯾﯿﺎن ﺑﻮد‪ .‬او در ﮐﺘﯿﺒﮥ ﻧﻘﺶ رﺟﺐ از ﭘﺎرﺳـﺎﯾﯽ ﺧـﻮد و ﺧـﺪﻣﺎﺗﺶ ﯾـﺎد ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪) .‬اوﺷﯿﺪري‪(391 :1383 ،‬‬
‫‪ .2‬دﻫﯽ اﺳﺖ از ﺑﺨﺶ ﻣﺮﮐﺰي ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﮐﺎزرون در ﻓﺎرس‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(326 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺪوي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن‪ ،(1976) ،‬ﺷﻄﺤﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌﮥ اﻟﺜﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬وﮐﺎﻟﮥ اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪-157 :1 ،‬‬
‫‪.158‬‬
‫‪4. “An Early Arabic Version of the Miraj of Abu Yazid al-Bistami”; R. A.‬‬
‫‪Nicholson, Islamica, 2, 1926, 402-415.‬‬
‫‪ .5‬ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،(1384) ،‬دﻓﺘﺮ روﺷﻨﺎﯾﯽ‪ :‬از ﻣﯿﺮاث ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴـﻄﺎﻣﯽ‪ ،‬ﭼـﺎپ ‪،2‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.337 -325‬‬
‫‪ .6‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ در ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن از اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﺎ ﻧﺎم "اﻟﻤﻘﺼﺪ اﻟﯽ اﷲ" ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .7‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪) .‬ﺑﻨﮕﺮﯾـﺪ ﺑـﻪ‪ :‬زرﯾـﻦﮐـﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴـﯿﻦ‪،‬‬
‫‪(46 -45 :1385‬‬
‫‪ .8‬ﭘﻞ ﺻﺮاط در آﯾﯿﻦ زردﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻋﺎﻣﮥ زردﺷﺘﯿﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﻞ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر ﻧﯿﮑﺎن ﺑﻪ ﻗﺪر ﮐـﺎﻓﯽ‬
‫ﮔﺸﺎد و ﻋﺮﯾﺾ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻮﻗﻊ ﻋﺒﻮر ﺑﺪﮐﺎران ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻟﺒﮥ ﺗﯿﻐﯽ ﺑﺎرﯾﮏ ﻣﯽﮔـﺮدد ﺗـﺎ روح ﺑـﺪﮐﺎر در‬
‫آﺗﺶ اﻓﺘﺪ‪) .‬اوﺷﯿﺪري‪(245 -244 :1383 ،‬‬
‫‪ .9‬ﺳﺘﺮﭘﺎﯾﻪ ﯾﺎ ﺳﺘﺎرهﭘﺎﯾﻪ ﯾﺎ ﺳﭙﻬﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﻧﺎم اوﻟﯿﻦ ﻃﺒﻘﮥ ﺑﻬﺸﺖ در آﯾـﯿﻦ ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺟﺎﯾﮕـﺎه‬
‫اﻧﺪﯾﺸﮥ ﻧﯿﮏ در آن ﻗﺮار دارد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(321 ،‬‬
‫‪ .10‬ﺳﭙﻬﺮﻣﺎه‪ ،‬دوﻣﯿﻦ ﻃﺒﻘﮥ ﺑﻬﺸﺖ زردﺷﺘﯿﺎن ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮔﻔﺘﺎر ﻧﯿﮏ در آن ﻗﺮار دارد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(426 ،‬‬
‫‪ .11‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻃﺒﻘﮥ ﺑﻬﺸﺖ زردﺷﺘﯿﺎن ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮐﺮدار ﻧﯿﮏ در آن ﻗﺮار دارد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(266 ،‬‬
‫‪ .12‬ﮔﺮزﻣﺎن ﯾﺎ ﮔﺮوﺗﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺮش اﻋﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺎﻧﮥ ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﻧﯿﺎﯾﺶ‪ ،‬و ﻣـﺮاد‬
‫از آن‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻃﺒﻘﮥ آﺳﻤﺎن ﯾﺎ ﻋﺮش اﺳﺖ؛ ﺟﺎﯾﯽﮐﻪ ﻣﻘﺎم اﻫﻮراﻣﺰداﺳﺖ و ﻧﯿـﺰ اﻧﮕﻬﻮوﻫﯿﺸـﺖ ﯾﻌﻨـﯽ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت "ﺑﻬﺸﺖ" درآﻣﺪه‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻗﺮار دارد‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(408 ،‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻋﺮوج ارداوﯾﺮاف‬
‫و ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ و‬ ‫‪103‬‬

‫‪" .13‬ﻧﻤﺎز" ﯾﺎ "ﻧَﻤ‪‬ﻪ" در زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ "ﻧﯿﺎﯾﺶ" ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﺮﻧﺶ ﮐﺮدن اﺳـﺖ‪" .‬ﻧﻤـﺎز‬
‫اورﻣﺰد" ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻤﺎزي اﺳﺖ ﺑﻪ درﮔﺎه دادار اورﻣﺰد داﻧـﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧـﺎ و ﺑﺨﺸـﻨﺪه اﺳـﺖ‪) .‬اوﺷـﯿﺪري‪:1383 ،‬‬
‫‪(454- 453‬‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫‪ .14‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﭼـﺎپ رﺳـﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺧﻮاﺟﻪﮔﯿﺮي‪ ،‬ﻃﺎﻫﺮه و ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﻬﯿﻤﻪ‪" ،(1394) ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﺳﻪ ﻋﺎرف ﺧﻄـﮥ ﻗـﻮﻣﺲ در‬
‫ﺣﻔﻆ و اﺳﺘﻤﺮار اﻧﺪﯾﺸﮥ ﺧﺴﺮواﻧﯽ و ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق"‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬ش ‪.22‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫‪ -‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫‪ -‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﮑﺮم‪) ،‬ﺑﯽﺗﺎ(‪ ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار ﺻﺎدر‪ ،‬ج ‪.1‬‬
‫‪ -‬ارداوﯾﺮافﻧﺎﻣﮥ ﻣﻨﻈﻮم‪ ،(1343) ،‬زرﺗﺸﺖ ﺑﻬﺮام ﭘﮋدو‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ رﺣـﯿﻢ ﻋﻔﯿﻔـﯽ‪ ،‬ﻣﺸـﻬﺪ‪ ،‬داﻧﺸـﮕﺎه‬
‫ﻣﺸﻬﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ارداوﯾﺮافﻧﺎﻣﻪ‪ ،(1372) ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ رﺣﯿﻢ ﻋﻔﯿﻔﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻮس‪.‬‬
‫‪ ،(1382) ،___________ -‬ﮐﯿﺨﺴﺮو دﺳﺘﻮر ﺟﺎﻣﺎﺳﭗﺟﯽ ﺟﺎﻣﺎﺳﭗآﺳﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﻮس‪.‬‬
‫‪ ،(1386) ،___________ -‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻓﯿﻠﯿﭗ ژﯾﻨﯿﻮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ژاﻟﻪ آﻣﻮزﮔﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻌﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -‬اوﺷﯿﺪري‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ‪ ،(1383) ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﮥ ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﺮﮐﺰ‪.1383‬‬
‫‪ -‬ﺑﺪوي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن‪ ،(1976) ،‬ﺷﻄﺤﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌﮥ اﻟﺜﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ﮐﻮﯾﺖ‪ ،‬وﮐﺎﻟﮥ اﻟﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ج ‪.1‬‬
‫‪ -‬ﺑﻘﻠﯽ ﺷﯿﺮازي‪ ،‬روزﺑﻬﺎن‪ ،(1360) ،‬ﺷﺮح ﺷﻄﺤﯿﺎت‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻃﻬﻮري‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﻔﻀﻠﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،(1376) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷـﺶ ژاﻟـﮥ آﻣﻮزﮔـﺎر‪ ،‬ﭼـﺎپ ‪،1‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺣﺎﺟﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،(1999/1419) ،‬ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن ﻋﻦ اﺳﺎﻣﯽ اﻟﮑﺘﺐ و اﻟﻔﻨﻮن‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻔﮑﺮ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،(1388) ،‬دﺳﺘﻮر اﻟﺠﻤﻬﻮر ﻓﯽ ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ اﺑﻮﯾﺰﯾﺪ ﻃﯿﻔﻮر‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ داﻧﺶﭘﮋوه و اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب و اﻧﺠﻤﻦ‬
‫اﯾﺮانﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﯾﺮان ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺧﻮاﺟﻪﮔﯿﺮي‪ ،‬ﻃﺎﻫﺮه؛ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﻬﯿﻤﻪ‪" ،(1394) ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻘﺶ ﺳﻪ ﻋﺎرف ﺧﻄﮥ ﻗﻮﻣﺲ در ﺣﻔﻆ و‬
‫اﺳﺘﻤﺮار اﻧﺪﯾﺸﮥ ﺧﺴﺮواﻧﯽ و ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق"‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬ش ‪.22‬‬
‫‪ -‬زرﺗﺸﺖ ﺑﻬﺮام ﭘﮋدو‪ ،(1338) ،‬زراﺗﺸﺖﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ دﺑﯿﺮ ﺳﯿﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻃﻬﻮري‪.‬‬
 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم‬
‫‪104‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪95‬‬
‫‪ -‬زرﯾﺎب ﺧﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪" ،(1374) ،‬ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ"‪ ،‬داﻧﺸـﻨﺎﻣﮥ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬ﺑﻨﯿـﺎد داﺋـﺮه‬
‫اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج ‪.2‬‬
‫‪ -‬زرﯾﻦﮐﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‪ ،(1377) ،‬ارزش ﻣﯿﺮاث ﺻﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،8‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪Downloaded from s-erfani.kashanu.ac.ir at 10:21 +0430 on Wednesday September 19th 2018‬‬

‫‪ ،(1385) ،___________________ -‬ﺟﺴﺘﺠﻮ در ﺗﺼﻮف اﯾﺮان‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،7‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬

‫‪ -‬زﻧﺪ وﻫﻤﻦﯾﺴﻦ‪ ،(1342) ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺻﺎدق ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﺮاج ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻧﺼﺮ‪ ،(1914) ،‬اﻟﻠﻤﻊ ﻓﯽ اﻟﺘﺼﻮف‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ رﯾﻨﻮﻟﺪ اﻟﻦ ﻧﯿﮑﻠﺴﻮن‪ ،‬ﻟﯿﺪن‪ ،‬ﺑﺮﯾﻞ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن‪ ،(1960) ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﯾﻮﻫﺎﻧﺲ ﭘﺪرﺳﻦ‪ ،‬ﻟﯿﺪن‪ ،‬ﺑﺮﯾﻞ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﻨﮓﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣﻮﺑﺪانﻣﻮﺑﺪ‪ ،(1385) ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ دارﯾﻮش اﮐﺒﺮزاده‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﺎزﯾﻨﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺷﺎﯾﮕﺎن‪ ،‬دارﯾﻮش‪ ،(1384) ،‬آﯾﯿﻦ ﻫﻨﺪو و ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺟﻤﺸﯿﺪ ارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻧﺸﺮ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻓﺮزان روز‪.‬‬
‫‪ -‬ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،(1384) ،‬دﻓﺘﺮ روﺷﻨﺎﯾﯽ‪ :‬از ﻣﯿﺮاث ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺰﯾـﺪ ﺑﺴـﻄﺎﻣﯽ‪ ،‬ﭼـﺎپ ‪،2‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪ ،(1392) ،_____________________ -‬زﺑﺎن ﺷﻌﺮ در ﻧﺜﺮ ﺻﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻋﻄﺎر‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،(1377) ،‬ﺗﺬﮐﺮة اﻻوﻟﯿﺎء‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺘﻌﻼﻣﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،9‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬زوار‪،‬‬
‫‪.1377‬‬
‫‪ -‬ﻗﺸﯿﺮي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺑﻦ ﻫﻮازن‪ ،(1940/1359) ،‬اﻟﺮﺳـﺎﻟﻪ اﻟﻘﺸـﯿﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﻋﺒـﺪاﻟﺤﻠﯿﻢ ﻣﺤﻤـﻮد و‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﻪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺑﺎﺑﯽ اﻟﺤﻠﺒﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﻌﻠﻮف‪ ،‬ﻟﻮﺋﯿﺲ‪ ،(1996) ،‬اﻟﻤﻨﺠﺪ ﻓﯽ اﻟﻠﻐﻪ‪ ،‬اﻟﻄﺒﻌﮥ اﻟﺨﺎﻣﺴﻪ و اﻟﺜﻼﺛﻮن‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻤﺸﺮق‪.‬‬
‫‪ -‬ﻫﺠﻮﯾﺮي‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،(1384) ،‬ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺎﺑﺪي‪ ،‬ﭼـﺎپ ‪ ،2‬ﺗﻬـﺮان‪،‬‬
‫ﺳﺮوش‪.‬‬
‫‪ -‬ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﮔﺎﺛﺎﻫﺎ‪ ،(1356) ،‬ﺑﺮﮔﺮدان اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﻮرداوود‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬـﺮام ﻓـﺮهوﺷـﯽ‪ ،‬ﭼـﺎپ ‪،2‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﯾﺎدﮔﺎر زرﯾﺮان‪ ،(1374) ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﯾﺤﯿﯽ ﻣﺎﻫﯿﺎر ﻧﻮاﺑﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﺳﺎﻃﯿﺮ‪.‬‬
‫‪- Nicholson, R. N., (1926), “An Early Arabic Version of the Mi,raj of Abu Yazid‬‬
‫‪al-Bistami”, Islamica, 2.‬‬
‫‪- R. A. Nicholson, (1970), Mystics of Islam, London, Routledge & Kegan Paul,‬‬
‫‪1970.‬‬
‫‪- Saddar Nasr and Saddar Bundehesh, (1909), ed. Ervad Bahmanji Nasarvanji‬‬
‫‪Dhabhar, Published by the Trustees of the Parsee Punghayet Funds and‬‬
‫‪Properties.‬‬