HUKUKUN TANIMI VE

TEMEL NİTELİKLERİ

Dr.Öğr. Üyesi Barış TEKSOY

Hukukun Temel Kavramları Dersi
HUKUK SÖZCÜĞÜ
“Sen sen ol, hakkına hukukuna sahip çık!”
Hukuk: (Arapça) «haklar»
(Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti)
“Seninle aramızda çok eskiye dayanan bir hukuk
var.”
“Yapacağımız işlemlerin hukuka uygun olması
faydalı olur kanaatindeyim.”
“Bu memlekette hukuk mukuk kalmamış.”
“Eğer kazanabilirsem, hukuk okumak istiyorum.”
DAR ANLAMIYLA HUKUK

“Biz bu işi yapacağız ama acaba hukuk bu

konuda ne diyor?”
 Hukuk=Hukuk Kuralları
(!) Yalnızca hukuk kuralları
 Yazılı hukuk ve yazısız hukuk
 Pozitif hukuk ve mevzuat kavramları
Ceza Hukuku, Aile Hukuku, Spor Hukuku,
Dış Ticaret Hukuku, Göç Hukuku
 Belirli bir alan ya da konu için geçerli
olan hukuk kurallarının bütünü
GENİŞ ANLAMIYLA HUKUK
“Nerede toplum varsa, orada hukuk vardır”
 Hukuk=Hukuk Düzeni

 Bir sistem, bir mekanizma olarak hukuk

 Hukuk kuralları,

+kuralların belirlenmesi
+kuralların uygulanması
+uyuşmazlıkların hukuk yoluyla giderilmesi
(hukuksal koruma ve hukuksal yaptırım)
HUKUK DEVLETİ
 Hukuk devleti ≠ Hukuk düzeni
 Hukuku olmayan devlet var mıdır?
 Her devletin bir hukuku vardır ama her devlet
hukuk devleti değildir.
 Hukuk devleti = Hukukun üstünlüğü (ing. rule of
law)
 Hukuk devleti: Devletin kendisinin de hukukla
bağlı olduğu, hukukun üstünlüğünün devlet
yönetimini ve organlarını da kapsayacak
biçimde geçerli olduğu bir devlettir. Devlet
gücünü ve yetkisini hukuktan alır ve hukuka
uygun olarak kullanmak zorundadır.
BİLGİ ALANI OLARAK HUKUK
 Hukukun düzenleme alanları, yöntemleri ve
araçları bakımından karmaşıklaşmasının
sonucu: Bağımsız bir bilgi, öğretim ve araştırma
alanına dönüşme (+uzmanlaşma)
 Hukuk kurallarının içeriğine ilişkin bilgiler
 Hukukun işleyişine ve araçlarına ilişkin bilgiler
 Hukuk terminolojisi
 Hukuk metodolojisi
 Hukuk öğretimi:
(a) Hukukçular için
(b) Hukukçu olmayanlar için
HUKUKUN TEMEL NİTELİKLERİ

 Hukukun Toplumsallığı
 Hukukun Değiştirilebilirliği

 Hukukun Normatifliği

 Hukukun Zorlayıcılığı
HUKUKUN TOPLUMSALLIĞI
 İnsan-Topluluk-Toplum
 Toplumsal yaşam: Çatışma ve uyuşmazlık
(birey-birey arasında, birey-toplum arasında)
 Toplumsal yaşamın tesisi ve devamı için:
düzen-örgütlenme-kurallar oluşturma ihtiyacı
 Toplum ile hukuk arasındaki neden-sonuç
ilişkisi: Hukuk toplumsal yaşamın bir sonucudur.
 Hukuk kurallarının varlığı ve uygulanması,
toplumsal yaşamın mutlak ihtiyacı olan kişiler
arasındaki güven duygusunun korunmasına
hizmet eder.
HUKUKUN TOPLUMSALLIĞI
 Hukukun toplumsallığı, bize onun düzenleme alanı
hakkında da ışık tutar. Hukuk, toplumsal yaşamın öznesi
olan insanın eylem ve davranışlarını düzenlemeye
yönelir. Hukukun belirli bir biçimde yapılmasını istediği,
izin verdiği ya da yasakladığı davranış insan davranışıdır.
(Hukukun insanîliği)
 İnsanın iç dünyası değil onun eylem ve davranışları
düzenleme konusudur.
 Canlı ya da cansız, maddî ya da manevî, insan
haricindeki herhangi bir varlığa hukuk kuralı ile belirli bir
davranışta bulunması ya da bulunmaması emredilemez.
 Hukukun yalnızca insan davranışını düzenleyebilmesi,
insan dışı varlıkların hukuk tarafından korunmadığı
anlamına gelmez. (Doğa, tarihi-kültürel-sanatsal eserler,
manevî değerler)
HUKUKUN DEĞİŞTİRİLEBİLİRLİĞİ
 Mars gezegeninin, Güneş’in etrafındaki
yörüngesini tamamlama süresi 687 dünya
günüdür.
 Isınan hava yükselir, soğuyan hava alçalır.
 2x6x7=84
 Evrenin, doğanın ve matematiğin değişmez
yasaları
 Hiç birisi insan iradesi ile yaratılmış kurallar
değildirler. İnsanın yapabileceği tek şey onları
bulmak ve açıklamaktır.
 İnsan iradesi ile yaratılmadıklarına göre, insan
iradesi ile değiştirilmeleri mümkün değildir.
HUKUKUN DEĞİŞTİRİLEBİLİRLİĞİ
 Hukuk insan iradesinin sonucu olarak vücut
bulur. Bir kuralı hukuk kuralı olarak kabul eden
ve uygulayan insan iradesidir. (Bireysel ya da
kolektif irade, yazılı ya da yazısız hukuk)
 Hukuk insan yaratısı olduğu için, değiştirilebilir.

 Hukukun zamana göre değişmesi

 Hukukun yere göre değişmesi-hukukun

ulusallığı
(?) evrensel hukuk, hukukun genel ilkeleri,
uluslararası hukuk, uluslarüstü hukuk
 Hukuk sistemleri
(KITA AVRUPASI HUKUK SİSTEMİ)

 İçerik ve yöntem olarak Roma Hukuku etkisi.

 Justinianus derlemesi (Corpus Iurıs Civilis) +
Şerhçiler + Germen hukuku ile oluşan birikim
 Yazılı hukuk ve kanunlaştırma geleneği
(kodifikasyon)
 Kamu hukuku-özel hukuk ayrımı
 Kara Avrupası’nda ve Türkiye, Rusya, Japonya,
Latin Amerika’da, kısmen Çin’de
 Türk hukukunda Kıta Avrupası etkisi: (tarihsel-
siyasi-ekonomik) 19. yüzyıl ile birlikte
(ANGLOSAKSON HUKUK SİSTEMİ)
 Britanya adalarının coğrafî ve tarihsel olarak ayrışması
 İngiliz “common law” (ortak hukuk) geleneğine bağlıdır.
 “Common law” geleneği: Yerel mahkemelerce uygulanan
gelenek kurallarının, özellikle 11. ve 12. yüzyılda, kral
tarafından görevlendirilen yargıçların vermiş olduğu
mahkeme kararları yoluyla, yerini tüm ülke için «ortak
hukuka» bırakmasıdır.
 Tarihsel olarak, oluşum aşamasında kanunlaştırmadan
ziyade yargı kararlarına, mahkeme içtihatlarına dayanır.
Yazılı hukuk ve kanunlaştırma vardır, fakat Kıta
Avrupası’ndaki kadar etkili değildir.
 Mahkeme kararları hukuk kuralı olarak kullanılabilmekte,
mahkemeler de hukuk kuralı yaratabilmektedir.
 Birleşik Krallık + eski İngiliz sömürgeleri (ABD, Hindistan,
Kanada, vb.)
HUKUKUN NORMATİFLİĞİ

 Dünya güneşin etrafında ve kendi etrafında

döner. (Dünya güneşin etrafında dönmesin.)
 Ayılar memeli hayvanlardır, yavrularını canlı
doğururlar, sütle beslerler ve sıcakkanlıdırlar.
(Ayılar sevimli hayvanlardır.)
 Kapı kırmızıdır. (Kapı kırmızıya boyanabilir.)
 «olan» ve «olması gereken» (değer yargısı)
 Evrenin, doğanın ve matematiğin yasaları olanı
gösterir. Değer yargısı içermez (içermemelidir).
HUKUKUN NORMATİFLİĞİ

 Hukuk düzenleyici niteliktedir. Toplumsal

yaşamı ve insan davranışını düzenlemek üzere,
bir emir, bir izin ya da bir yasaklama getirir.
 Hukuk olanı değil, olması gerekeni gösterir.
 Her hukuk kuralı bir değer yargısı taşır, bir
değer yargısına yönelir. Her hukuk kuralının
gerçekleşmesini istediği bir olması gereken, bir
ideal vardır.
 Hangi hukuk kuralı olursa olsun, onu
anlayabilmek ve değerlendirebilmek için, onun
arkasında yatan değer yargısını ya da onun
yöneldiği değer yargısını tespit etmek gerekir.
HUKUKUN NORMATİFLİĞİ
 Anayasa m. 2: «Türkiye Cumhuriyeti,….bir
hukuk devletidir.»
 Anayasa m. 16: «Temel hak ve hürriyetler,
yabancılar için, milletlerarası hukuka uygun
olarak kanunla sınırlanabilir.»
 TMK m. 2/2: «Bir hakkın açıkça kötüye
kullanılmasını hukuk düzeni korumaz.»
 TCK m.123: «Sırf huzur ve sükûnunu bozmak
maksadıyla bir kimseye ısrarla; telefon edilmesi,
gürültü yapılması ya da aynı maksatla hukuka
aykırı başka bir davranışta bulunulması halinde,
mağdurun şikayeti üzerine faile üç aydan bir
yıla kadar hapis cezası verilir.»
HUKUKUN ZORLAYICILIĞI

 Normatif olduğuna göre, hukuk kendisine

uyulmasını bekler.
 Hukuka herkesin her durumda kendiliğinden
uyması beklenebilir mi?
 Hukuka neden uyarız?
 Hukuka neden uymayız?
 Hukuka uygun davranışın sağlanması ve
hukuka aykırı davranışa yönelen kişilerin
caydırılması için hukukun zorlayıcı vasıtalara
sahip olması şarttır. (Tek başına yeterli değildir)
HUKUKUN ZORLAYICILIĞI

 Hukuka uygun davranışı hukuksal koruma

teşvik eder, hukuka aykırı davranıştan hukuksal
yaptırım caydırır.
 Hukuksal koruma ve hukuksal yaptırım yok ya
uygulanmıyorsa, hukuk, düzen vasfını
kaybetmiştir.
 Hukuksal yaptırımın niteliğinin ve
uygulayıcısının farklılığı, hukuku, toplumsal
yaşamı düzenleme hedefinde olan diğer düzen
ve kurallardan ayırır.
 Diğer toplumsal davranış kurallarında yaptırım
var mı?
HUKUKUN ZORLAYICILIĞI

 Ahlâk kuralları
 Din kuralları
 Görgü kuralları
 Gelenek/örf ve adet
 Hukuksal yaptırım, toplumun egemen, örgütlü
ve zorlayıcı gücü olan devlet tarafından
uygulanır.
 Kişinin kişi varlığı ya da özgürlükleri üzerinde
(isim değişikliği, sınır dışı etme, hapis cezası,
vb.) ya da malvarlığı üzerinde (borcun zorla ifa
ettirilmesi, tazminat, para cezası, vb.) doğrudan
sonuçlar doğurur.