BİYOLOJİK VE

PSİKOSOSYAL RİSK
ETMENLERİ

1
 İnsan Sağlığına Etki Eden Çevresel Etmenler

1) Psikolojik Etmenler 3) Kaza Etmenleri

Stres, vardiyalı çalışma, Zarar verici durumlar,
ücret, insan ilişkileri sürat, alkol, ilaçlar

4) Fiziksel Etmenler
2) Biyolojik Etmenler Gürültü, iklim, aşırı çalışma,
Parazitler, virüsler, ışıklandırma, radyasyon,
bakteriler ergonomi

5) Kimyasal Etmenler
Tozlar, kimyasallar, ilaçlar, tütün, cilt iritanları, gıda katkı maddeleri

2
Meslek Hastalığı;
• Çalışanın, çalışma yaşamında karşılaştığı etken(men)ler
nedeniyle meydana gelen hastalıklar, meslek hastalığı olarak
tanımlanmaktadır

• Meslek hastalığı, karşılaşılan etmenlere göre;

1. Fiziksel etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları

2. Kimyasal etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları
3. Tozlarla meydana gelen akciğer hastalıkları
4. Biyolojik etmenlerle meydana gelen enfeksiyon hastalıkları
5. Ergonomik etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları
olarak sınıflandırılmaktadır
3
Biyolojik Etmenler- Tanım

• Herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden

olabilen
• Genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dahil olmak üzere
• Mikroorganizmaları, hücre kültürlerini ve insan
endoparazitlerini ifade eder.

• Biyolojik etmenlerle ilgili yürürlükteki mevzuat: 6331sayılı İş

Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre düzenlenen “Biyolojik
etkenlere maruziyet risklerinin önlenmesi hakkında
yönetmelik”tir. (15.06.2013, RG: 28678)

4
 Biyolojik Etmenler
• Sağlık personeli ile tarım ve hayvancılıkla uğraşanlarda enfeksiyon
hastalıklarına neden olmaktadır

• Bazı sanayi işkollarında da biyolojik etmenlere bağlı enfeksiyon

hastalıkları görülebilmektedir

Bu hastalıklar;

1. Ani ve çabuk gelişen enfeksiyon hastalıkları

1. Kronik seyirli enfeksiyon hastalıkları

2. Parazitlerin neden olduğu hastalıklardır

5
Biyolojik Etmenler

Biyolojik etmenler, enfeksiyon risk düzeyine göre 4 gruba

ayrılmaktadır;

Grup 1 Biyolojik etmenler: İnsanda hastalığa yol açma olasılığı

bulunmayan etmenler

Grup 2 Biyolojik etmenler: İnsanda hastalığa neden olabilen,

çalışanlara zarar verebilen; ancak, toplumda yayılma olasılığı
olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi olanağı bulunan
etmenler

6
Biyolojik Etmenler

Grup 3 Biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalığa neden olan,

çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, toplumda yayılma riski
bulunabilen, ancak etkili korunma ve tedavi olanağı bulunan
etmenler

Grup 4 Biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalığa neden olan,

çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, toplumda yayılma riski
bulunabilen, ancak etkili korunma ve tedavi olanağı
bulunmayan biyolojik etmenler (risin, stafilokoksik enterotoksin,
mikotoksin)

7
Biyolojik Etmenler

• Grup 3 ve Grup 4’te yer alan biyolojik etmenler için acil

eylem planı hazırlanır

• 2. 3. ve 4. grup etmenler ilk kez kullanımda ise, işe

başlanmadan en az 30 gün önce, Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığı’na bildirilir

8
Biyolojik Etmenler

Enfeksiyon hastalığının meslek hastalığı olarak kabul edilmesi

için;

1. Çalışanın, enfeksiyon riski taşıyan çalışma ortamında hastalanması

2. Hastalığın, çalışılan ortamdaki enfeksiyon etkenlerinden

kaynaklandığının kanıtlanması

3. Çalışanın maruziyet düzeyi ve

4. Maruziyet süresinin belirlenmesi gerekmektedir

9
Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler

• Sağlık çalışanlarında görülen biyolojik etmenler, iş yerinde

bulunan ve

• Yapılan işten kaynaklanan etmenler olup, dış kaynaklı

(ekzojen) enfeksiyonlara neden olmaktadır

10
Biyolojik Etmenler

Enfeksiyon hastalığının meydana gelmesi için;

1. Biyolojik etmen / etken

2. Duyarlı (Çalışan)

3. Bulaşma yolu’na gerek vardır

Bu üçlü etkileşime ENFEKSİYON ZİNCİRİ denmektedir

11
Enfeksiyon Zinciri- Etmen

• Biyolojik etmenin hastalık yapabilme yeteneği patojenite

(primer atak hızı)

• Etmenin meydana getirdiği hastalığın şiddeti / düzeyi virülans

olarak tanımlanmaktadır (vaka/ölüm oranı, engelli/vaka oranı)

• Sağlık hizmeti verilen birimlerde, patojenite ve virülansı

yüksek, dirençli mikroorganizmalar, hastane enfeksiyonuna yol
açmakta

• Hastalarla birlikte, sağlık çalışanlarını da tehdit etmektedir

12
Enfeksiyon Zinciri- Bulaşma Yolu
• Hava

• Kontamine aletlerle kesici, delici yaralanmalarla meydana gelen temas

• Ortak kullanılan giysi, araç ve gereçler

• Kontamine kan ve kan ürünleri ile temas ve

• Vektörlerle bulaşabilir

Çalışma ortamı, enfeksiyon zincirinin tüm halkalarını içermektedir

- Ayaktan ve yataklı tedavi kurumları
- Tanı ve araştırma laboratuvarları, bu etmenlerin bulaşması için elverişli
ortamlardır
13
Enfeksiyon Zinciri- Duyarlı (Çalışan)

• Enfeksiyon zincirinin son halkasıdır

• Özgün olan ve olmayan kişisel savunma mekanizmalarının,

• Ağır çalışma koşullarının yarattığı stres

• Beslenme yetersizliği gibi nedenlerle yeterince işlev

göremediği durumlarda, çalışanın enfeksiyon hastalıklarına
olan duyarlılığı artmaktadır

14
Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler

Bunlar;

1. Virüsler

2. Bakteriler

3. Parazitler

4. Biyolojik toksinlerdir

15
Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler

Sık görülen virüsler;

• Hepatit virüsleri (Karaciğerin enfeksiyonu)

• İnsan immun yetmezlik

virüsü-HIV (AIDS)

• İnfluenza (Grip)

• Solunum yolu ile bulaşan diğer virüsler (Kızamık,

kızamıkçık, kabakulak, suçiçeği)

16
Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler

Sık görülen bakteriler;

• Tüberküloz (Verem)

• Salmonella (Tifo)

• Menengokok (Menenjit)

• Shigella (Dizanteri-İshal)

17
Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler

En çok risk altında olanlar;

• Enfeksiyon, cerrahi, patoloji, kan bankası, hemodiyaliz

bölümünde çalışanlar

• Birinci basamak sağlık kuruluşlarında (ASM, TSM) çalışanlar

• Diş hekimleri

• Yaşlı bakım yurtları, bebek ve çocuk bakımevinde çalışanlar

18
Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler

Biyolojik etmenler nedeniyle en sık görülen hastalık;

• Hepatit B enfeksiyonudur

• Enfeksiyon etkeni, enfekte kan ve kan ürünleri ile

• Enfekte iğne veya kesici aletle yaralanma sonucu alınmaktadır

• Enfekte olanların % 5 - 10’unda enfeksiyon kronikleşmekte

• Kronik taşıyıcıların da % 30’unda kronik aktif hepatit

gelişmektedir
19
Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler

• Hepatit B enfeksiyonundan korunmak için, risk altındaki

çalışanlara Hepatit B aşısı uygulanması gerekir

• Aşı, 0. 6. ve 12. aylarda olmak üzere 3 doz yapılır

• Ayrıca, işlemler sırasında eldiven giyilmeli

• Kişisel temizlik

• Dezenfeksiyon ve sterilizasyon

• Koruyucu giysi kullanılmalı 20

Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler

• Sağlık çalışanlarında sık görülen diğer bir enfeksiyon hastalığı da

Tüberküloz (Verem) dur

• Enfeksiyonun sağlık çalışanlarına bulaşması, Tüberküloz hastasına

tanı konana kadar geçen sürede meydana gelmektedir

• Bu nedenle, ilgili sağlık çalışanlarına, belirli aralıklarla PPD

(tüberkülin cilt testi) yapılarak enfekte olup olmadıkları
belirlenmeli ve

• Değişiklikler izlenmelidir
21
Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler

• Sağlık çalışanlarında sık görülen diğer bir hastalık da AIDS’tir

• Hemşire, hekim ve teknisyenler risk altındadır

• Sıklıkla kontamine aletlerle yaralanma sonucu bulaşmaktadır

• AIDS’in giderek daha sık görülmesi, Tüberkülozun da sıklığını

arttırmaktadır

22
Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar

• SSK mevzuatında yer alan Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri

Tüzüğü’ndeki Meslek Hastalıkları listesinde “D”
grubunda yer almaktadır

• Bu grupta yer alan enfeksiyon hastalıkları, 4 grup halinde ve

30 hastalık olarak belirtilmektedir

23
Tablo 1. Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğünde Mesleksel Bulaşıcı Hastalıklar
Grup Hastalık Yükümlülük Süresi Riskli İşler
D-1 Helminthiasis Ankilostomiasis 3 ay Tünel, yer altı, maden işleri, killi ve nemli
Necatoriasis 3 ay toprakta çalışma
D-2 Tropik Hastalıklar Malarya 40 gün İlgili sağlık kuruluşları ve laboratuvarlar
Amebiasis 30 gün
Sarı Humma 10 gün
Veba 10 gün
Rekürrent Ateş 12 gün
Dank 10 gün
Leismaniasis 7 ay
Framboesia 8 hafta
Lepra 25 yıl
Lekeli Humma 20 gün
Riketsiyoz 20 gün
D-3 Hayvanlardan Bruselloz 6 ay Hayvan bakıcılığı, hayvan ürünleri ile ilgili
insanlara bulaşan Şarbon 30gün işler, hayvan hastaneleri, veteriner hekimler,
hastalıklar (zoonoz) Salmonella enf. 30 gün kasaplar, sakatat işleri, süt ve süt ürünleri
Weil Hastalığı 30 gün işleme tesisleri
Kuduz 14 gün
Ornithozlar,Psittakoz 2 yıl
Rekürrent Ateş 30 gün
Şap Hastalığı 12 gün
Çiçek 10 gün
Q Humması 12 gün
Lekeli Humma 30 gün
Ekinokok Humması 20 gün
Ruam 1 yıl
Bovin tipi Tüberküloz 1 ay
1 yıl
D-4 Meslek gereği enfeksiyon Viral Hepatit 6 ay Hastane, verem savaş dispanserleri, poliklinik
hastalıklarına özellikle maruz Tüberküloz 1 yıl araştırma laboratuvarı 24
kişilerdeki enfeksiyon hastalıkları
Korunma

• Maruz kalınan biyolojik • Çalışan sayısı, mümkün olan en az

etmenlerin tümüne yönelik risk düzeyde tutulmalı
değerlendirmeleri yapılmalı
• Ortam, bulaşmayı önleyecek
şekilde düzenlenmeli
• Değerlendirmeler periyodik
olarak tekrarlanmalı
• Toplu korunma önlemleri alınmalı
• Etmenlerin risk oluşturması
durumunda, çalışanın
• Olanaklı değilse; maske, eldiven,
koruyucu giysi gibi kişisel
maruziyeti önlenmeli korunma teknikleri uygulanmalı

• Teknik olarak bu mümkün • Etmenlerin dışarıya sızması,

değilse maruziyet en aza taşınması önlenmeli
25
indirilmeli
Korunma

• İş yerindeki atıklar, uygun sistemler kullanılarak sağlığa

zararsız bir şekilde depolanmalı, taşınmalı ve uzaklaştırılmalı

• İş ortamında yemek yenmesi ve sigara içilmesi önlenmeli

• Koruyucu giysiler kullanılmalı

• Göz yıkama, el yıkama (cilt antiseptikleri) gibi hijyenik

işlemlerin uygulanacağı uygun temizlik malzemeleri

• Yıkanma ve tuvalet olanakları sağlanmalı

26
Korunma- Eğitim
• Olası sağlık riskleri

• Alınacak önlemler

• Hijyen kuralları

• Koruyucu ekipman ve giysilerin kullanımına yönelik

1. Biyolojik etmenlerle çalışmalara başlanmadan önce

2. Değişen koşullara göre uyarlanabilecek
3. Gerektiğinde periyodik olarak tekrarlanabilecek eğitimler
düzenlenmelidir
27
Önleme

• Enfeksiyona neden olan etmenin kontrolü için,

enfeksiyon yayılımı ve epidemiyolojik ilkelerin
bilinmesi

• Biyolojik etmenlere bağlı meslek hastalıklarının tanısı

için, çalışanların işe giriş ve muayenelerinin düzenli ve
sistematik olarak uygulanması gerekir

28
28
29
Psikososyal Etmenler

30
 İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler
1. Çalışanlar arasındaki ilişkileri içermekte

2. Çalışanın, ruhsal ve sosyal iyilik durumunu doğrudan

etkilemektedir;

Bu etmenler;

• Çalışma ortamı
• Çalışma süresi
• Ücretler
• Yönetsel ve çalışanlarla ilgili faktörler
• Sendikalaşma

31
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler
• Mobbing

• İzinlerin durumu

• Mesleki becerilerin geliştirilmesine yönelik destek

programlarının varlığı

• Çalışma ortamının fiziksel koşulları

• İşlerin organize edilme durumu

• Kurum kültürü

32
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

• Gece mesaisi

• Sık nöbet

• Hasta ve iş yükü

Psikososyal etmenlerin iyileştirilmesi

iş yeri ortamındaki tehlikelerin
kontrol altına alınmasına da yardımcı olacaktır
33
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’ne göre işten kaynaklanan stres;

• Çalışanın; bilgi, beceri ve baş etme kapasitesini aşan talep ve

baskı karşısında verdiği cevap olarak tanımlanmaktadır

• Çalışan, meslektaşları ve iş verenden yeterince destek alamadığı

• İşle ilgili işlemlerde, kontrol sahibi olamadığında, olumsuz

sonuçlara yol açmaktadır

• Baskı ve rekabet, genellikle birbiriyle karıştırılmakta ve bazen de

kötü yönetimin bahanesi / mazareti olarak kullanılmaktadır

• Dozunda bir baskı, verimi arttırabilir

34
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

İş yerindeki baskı;

• Çalışanın yetenek ve kaynakları ile uygun düzeydeyse

• Çalışanın, işini kontrol etmesini sağlıyorsa

• Diğer çalışanlardan destek görmesine olanak tanıyorsa

verimi arttırmaktadır

İş yerinde, sağlığı tehdit eden herhangi bir etmen

bulunmamalı, aynı zamanda koşullar, sağlığın
geliştirilmesine olanak tanımalıdır (DSÖ, 1986)
35
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

İş yerindeki stres;

• Zayıf iş organizasyonundan

• Zayıf ve kötü yönetimden

• Uygun olmayan çalışma koşullarından

• Üstlerin yetersiz desteğinden

• Çalışanın kararlara katılmamasından

• Çalışanın dışlanmasından
36
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

• İşin içeriğinden

• Çalışanın, kariyer düzeyinden

• Çalışanın, iş içindeki rolünün tanımlanmamasından

• Kurum kültürünün durumundan

• İş ve yaşamla ilişkili sorunların çözülmemesinden

kaynaklanmaktadır

37
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

Stres;

• Başarısızlık

• Uyumsuzluk

• Kaygı, depresyon gibi psiko-fizyolojik bozukluklar

• Tükenme ve benzeri durumlar

• Uzun dönemde de davranış bozukluklarına neden

olabilmektedir
38
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

Ayrıca;

• Dolaşım sistemi hastalıklarına (aritmi, göğüs ağrısı, hipertansiyon)

• Sindirim sistemi hastalıkları ve bozukluklarına (aşırı yeme,

iştahsızlık, hazımsızlık, gastrit, ülser, kolit)

• Endokrinolojik hastalıklara (tip 2 diyabet, hipertiroidi)

• Üreme bozukluklarına (sekonder infertilite)

• İmmun sistemin direncinin düşmesine yol açmaktadır

39
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

Stresin kurumdaki etkileri;

1. Performansın düşüklüğü: Stresin belirli bir noktaya kadar

performansı arttırdığı, belirli bir noktadan sonra performansı
düşürdüğü savunulmaktadır

Aşırı stres, hem psikolojik hem de fizyolojik bozukluklara yol

açtığı için, performansın düşmesine neden olmaktadır

40
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

Stresin kurumdaki etkileri;

2. Çalışan devir hızının (turn over) artması: Sürekli stres

altında çalışmak, çalışanın kurumla bütünleşmesini ve iş
doyumunu engellemektedir

Bu da uzun erimde, işten ayrılmaların artmasına neden

olmaktadır

41
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

Stresin kurumdaki etkileri;

3. İşe Devamsızlık (abstentizm): Çalışan, stresle başa

çıkabilmek için, işe gitmeyerek bulunduğu ortamdan
uzaklaşmaktadır

Devamsız olanların % 40’ında, stresten kaynaklanan

bozukluklar olduğu gösterilmiştir

Abstentizmin ortadan kaldırılması için, devamsızlığa neden

olan bozuklukların kurumsal kaynaklarına inilmesi ve
düzeltilmesi gerekmektedir
42
İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

Stresin kurumdaki etkileri;

4. Yabancılaşma: Yabancılaşma kavramı;

• İş doyumsuzluğu

• Toplumsal uyumsuzluk

• Moral eksikliği

• Kuruma karşı olumsuz duygusal tepkileri ifade etmektedir

43
Çözüm

• Üstlerin desteğinin sağlanması • Çalışma süresi ve izinlerin

düzenlenmesi
• İşin iyi yapıldığında takdir
edilmesi • Maddi sorunların çözülmesi

• Çalışanın görevinin • Hizmet içi eğitim programlarının

tanımlanması düzenlenmesi

• Organizasyonun düzeltilmesi • Açık iletişimin gerçekleştirilmesi

ile sağlanabilir
• İş yeri ortam koşullarının
iyileştirilmesi

44
Kaynaklar
1. İş sağlığı ve iş güvenliği. Nazmi Bilir, Ali Naci Yıldız.
Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2004.

2. Halk Sağlığı Temel Bilgiler. II. Cilt. Çağatay Güler, Levent

Akın. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2012.

3. DSÖ, 2014: www.who.int.en

4. Bulaşıcı Hastalıklarla Savaşım. Gazanfer Aksakoğlu. DEÜ

Yayını, 2008.

5. 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu.,2012

45