19 JUNI 2022

JILL VAN BREUKELEN

PROCESBOEK
900 JAAR
UTRECHT
 INHOUD
Plan van aanpak Pagina 2

Brie ing Pagina 3

Werkwijze Pagina 5

Onderzoek Utrecht Pagina 7

Panden Pagina 12

Re lectie Pagina 39

Conclusie Pagina 40

2
f
f

 PLAN VAN
AANPAK
START PROJECT
•. Week 1 : Inventarisatie

• week 2: Werken aan concept.

• Week 3: Werken aan het concept. Concept af en presenteren

concept is af! Vrijdag 13 mei inleveren via PC, presenteren in les Lucy
maandag 16 mei.

ONTWERPFASE
• Week 4-5: werken aan schetsontwerp

- veld onderzoek (archief en mensen)

- Schetsen
- Uit testen
• Week 6: schetsontwerp is af! Dinsdag 31 mei inleveren via PC

• Week 7-8: werken aan het definitief ontwerp

• Week 9: eindpresentatie en feedback-beoordeling (woensdag 22 juni)

BRIEFING
WAT IS DE CONTEXT?
Utrecht doet een oproep om het 900 jarig bestaan te vieren en hier een invulling aan
te geven. Dit gaat over het verbinden van mensen, toegankelijk maken van de stad en
het vertellen van verhalen uit en over Utrecht van vroeger, nu en de toekomst.

OPDRACHTGEVER: GEMEENTE UTRECHT

WAT IS JOUW FASCINATIE VOOR JOU ALS ONTWERPER?

Mijn fascinatie is oude gebouwen en emotie. Ik wil proberen deze twee te combineren
met de 900 jaar Utrecht.

WAT IS UTRECHT VOOR JOU?

Utrecht is voor mij heel belangrijk. Utrecht is de plek waar ik geboren ben en al 25 jaar
mag opgroeien tot de persoon wie ik nu mag zijn. Daarom ben ik super enthousiast om
dit project samen met gemeente Utrecht te kunnen doen.

HOE KAN JE DEZE TWEE DINGEN VERBINDEN?

Ik ga mijn fascinatie verbinden om een manier dat voor jong en oud is. Ik wil het op
een leuke manier en een speelse manier verbinden.

WELKE PARTIJEN EN DOELGROEPEN KAN JE HIERBIJ VINDEN EN

BETREKKEN?
Ik wil echt wat doen wat voor jong en oud is. Mijn ontwerp moet voor alle doelgroepen
zijn. Ook zou ik graag nou samen willen werken met gemeente utrecht

ZIJN ER PROJECTEN EN PLANNEN WAAR JIJ BIJ KAN AANSLUITEN?

Tot op heden nog niks gevonden.

 LEERDOELEN

• Beeldende middelen verbinden aan de inhoud (het verhaal) en de context van een
re ele case;

• tot een plan van aanpak van het organiseren van beeldvorming met impact te
komen;

• vanuit plannen komen tot een vertaling naar beeldende communicatie met
verschillende gebruikers van een ruimte;

• een eigen stijl zoeken in het samenwerken met gebruikers en opdrachtgevers;

• visuele presentaties naar keuze inzetten in het ontwerpproces van de case;

• presenteren van en discussiëren over verschillende manieren van aanpak

(onderzoekend werken) en daadwerkelijke voelbare impact.

5
ë

 MIJN
WERKWIJZE
HOE BEN IK TE WERK GEGAAN EN WAT BEN IK TEGEN GEKOMEN.

STAP 1
Eerste les van ben ik begonnen met een woordweb maken om 900 jaar utrecht beter
in beeld te kunnen krijgen.

STAP 2
Vanuit de woordweb ben ik ideeën gaan opschrijven. Ideeën die omhoog kwamen uit
de woorden, maar ook uit de brie ing.

STAP 3
De ideeën op Post-it geschreven en de ideeën proberen te bundelen naar een nieuw
idee. Hier bij alle ideeën uitgeschreven maar ook alle valkuilen. Ook inspiratie er bij
toegevoegd.

STAP 4
Ik kwam erachter dat ik het verkeerd had begrepen en ben opnieuw begonnen.

STAP 5
Ik kwam er achter dat mijn fascinatie gebouwen en emotie was. Heel toevallig had ik
hier al een idee over aan het begin van het project. Dit heb ik toen laten vallen omdat
ik de opdracht verkeerd begreep. Ik had toen al een keer met mijn baas zitten sparren
over ideeën over gebouwen.

STAP 6
Twee ideeën gepresenteerd in de les van lucy. Hele ijne feedback gekregen. Ook
gaven zei mij de feedback om even mijn ideeën los te laten en nog wat meer

 onderzoek te doen. Vervolgens hadden mochten wij presenteren voor de

opdrachtgever en zij vond mijn ideeën wel heel erg leuk en was hier enthousiast over.
Door mijn enthousiasme en mijn enthousiasme over mijn ideeën en voornamelijk over
de app ben ik hier toch mee verder gegaan.

STAP 7
Onderzoek naar gebouwen en plekken die ik wil verwerken in mijn app. Hier heb ik
veel informatie gezocht in het archief en bij mensen en uit eigen kennis. Daarna heb ik
gaan kijken of mensen hier een herinnering of emotie bij hadden. En zo mijn keuze
gemaakt.

STAP 8
De naam van de app bedenken en schetsen hoe de app eruit zou moeten gaan zien en
welke stappen je zou ondernemen in de app zelf. Alles uitgeschreven en valkuilen
proberen te inzien.

STAP 9
Een paper prototype! Ik heb de app gemaakt in een paper prototype gemaakt en deze
ben ik gaan testen bij mensen in mijn omgeving. Ik heb ze late ‘spelen’ en vragen
gesteld over wat beter kan of wat ze juist leuk vinden. Alle feedback opgeschreven en
opgenomen.

STAP 10
De app realiseren en een digitale prototype maken. Ik heb in deze stap de kleur keuzes
gemaakt en de vormgeving bedacht naar de doelgroep.

STAP 11
Onlangs heb ik een les gehad van lucy en daar moesten we nog een paper prototype
maken. Ik had al langer een idee in mijn hoofd wat een grote valkuil kon zijn voor mijn
ontwerp. Mijn probleem was dat ik me afvroeg of het wel ging werken voor de mensen
tussen de 65 en 80 jaar. Dus ik heb een paper prototype gemaakt voor een fysieke
kaart. Hier was ik echt blij mee en zo heb ik echt kunnen inzien dat dit een vermist
puntje was binnen mijn project.

STAP 11
Alles ontworpen. Getest bij mensen en mijn fysieke kaart toch gemaakt. Puntjes op de
i en super trots zijn op mijn resultaat

 MIJN
ONDERZOEK
ACHTERGROND
Utrecht is een van de oudste steden van Nederland. Het is ontstaan als een Romeinse
forti icatie aan de Limes. In de zevende eeuw werd op de plaats waar dit fort zich
bevond een kerkje gebouwd en in de eeuwen erna verrezen hier grotere kerken. Van
daaruit werden grote delen van het huidige Nederland gekerstend. In 1122 kreeg
Utrecht als een van de eerste steden in het huidige Nederland stadsrechten. Dankzij
zijn ligging aan de rivier de Rijn groeide Utrecht in de 13e en 14e eeuw uit tot een van
de belangrijkste handelssteden van Europa. Met de opkomst van het graafschap
Holland verplaatste deze handel zich daarheen en werd Utrecht minder belangrijk,
hoewel Utrecht tot in het begin van de 16e eeuw de grootste stad van Nederland bleef.
In het jaar 1808 was Utrecht kortstondig de hoofdstad van het Koninkrijk Holland. Ten
tijde van de industriële revolutie was Utrecht het centrum van de nationale staal- en
spoorwegindustrie.

Op 2 juni 1122 kreeg Utrecht stadsrechten bevestigd door keizer Hendrik V. De

bisschop verloor hierdoor veel invloed op de stad ten gunste van de kersverse
stedelingen. Deze mochten de stad nu omwallen, en nog in 1122 begon tevens de
aanleg van de zuidelijke Oudegracht. De groei van de bevolking blijkt onder meer uit
het feit dat er drie nieuwe parochies werden afgesplitst van de oudste parochie, die
van de Buurkerk. Het bestuur van de stad bestond aanvankelijk uit schout en
schepenen, maar al in 1196 werd een Raad gevormd, die tot de oudste ten noorden
van de Alpen behoort.

Vanaf de twaalfde eeuw werd de macht van naburige vorsten groter, terwijl die van de
Utrechtse bisschop afnam. Gedurende de hele Middeleeuwen hebben vooral Holland
en Gelre geprobeerd delen van het Sticht in te lijven. Binnen de stad ontstonden twee
overheersende partijen, waarvan de een pro-Holland was en de ander pro-Gelre.

8
f

Eeuwenlang hebben deze partijen elkaar te vuur en te zwaard bestreden. Herhaaldelijk

kan gerust gesproken worden van burgeroorlog binnen de stadsmuren.

BEVOLKING
De gemeente Utrecht is met circa 350.000 inwoners (in 2019) de vierde gemeente van
Nederland. Met voorsteden als Maarssen, Nieuwegein en Houten erbij telt Utrecht
ongeveer 500.000 inwoners. In het stedelijke gebied van Utrecht, waarvan ook onder
andere de gemeenten Zeist en De Bilt deel uitmaken, wonen ruim 660.000 mensen.
De stad maakt deel uit van de G4, een samenwerkingsverband van de vier grootste
steden, waartoe ook Amsterdam, Rotterdam en Den Haag behoren. Utrecht groeit zeer
snel (zie Bevolkingsontwikkelingstabel). Begin 2009 passeerde de stad de grens van
300.000 inwoners[18] en in 2018 die van 350.000 inwoners. De prognose voor 2022 is
370.000[19] en als de snelle groei doorzet kan omstreeks 2025 de mijlpaal van
400.000 zijn bereikt.[20]

BEVOLKINGSSAMENSTELLING
Utrecht is een multiculturele stad; het percentage inwoners met een
migratieachtergrond is grofweg een derde en blijft vermoedelijk de komende
decennia stabiel. Dit komt neer op ongeveer 100.000 inwoners waarvan ten minste 1
ouder of grootouder niet in Nederland is geboren.

Utrecht is een stad met veel jongeren en relatief weinig ouderen. In Utrecht wonen
ruim 64.000 studenten; er is een aantal universiteiten, hogescholen en ROC's te
vinden, waarvan de Universiteit Utrecht en de Hogeschool Utrecht de talrijkste zijn.
Het uitgaansleven is hier grotendeels op afgestemd.

Vooral wijken als Voordorp, Wittevrouwen en Leidsche Rijn zijn kinderrijk. Delen van
onder andere Overvecht-Zuid daarentegen huisvesten veel ouderen. Toch is door de
stadsuitbreiding de verwachting dat de stad zeker tot 2011 verder zal verjongen. Waar
nu al in veel andere steden de vergrijzing inzet, zal Utrecht voorlopig niet met dat
fenomeen kennismaken. Mede door een sterke economische groei in de BRU en ook
de bouw van de wijken Leidsche Rijn en grote delen van Vleuten-De Meern neemt het
aandeel lage inkomens, zowel als de werkloosheid al enkele jaren percentueel af, en
hiermee begint Utrecht af te wijken van de andere grote steden.

BEVOLKINGSONTWIKKELING
In de volgende tabel is het bevolkingsverloop van Utrecht weergegeven. Tot
halverwege de zestiende eeuw was Utrecht de grootste stad van de noordelijke
Nederlanden. Vanaf die tijd tot circa 1825 schommelde het inwonertal rond de 30.000.
Utrecht pro iteerde dus niet van de bloei van de Gouden Eeuw, zoals de steden in
Holland en Zeeland, maar kende ook niet de terugval die sommige van die steden
kenden in de achttiende eeuw. Utrecht werd circa 1550 qua bevolking ingehaald door
Amsterdam, circa 1600 door Haarlem en Leiden, circa 1650 door Rotterdam en circa
1700 door Den Haag. Utrecht was nu met Middelburg de zesde stad van Nederland.
Rond 1750 zakte Haarlem weer onder Utrecht, rond 1800 gold dat voor Leiden.
Sindsdien is Utrecht de vierde stad van Nederland.

Vanaf circa 1825 volgde een lange periode van bevolkingsgroei; het aantal van
100.000 inwoners werd bereikt in 1899. De groei duurde tot 1970, toen als gevolg van
woningtekort en suburbanisatie een snelle daling inzette, die rond 1985 dankzij
stadsvernieuwing tot stilstand kwam. Vanaf 2000 groeide het inwonertal snel en werd
de wijk Leidsche Rijn gebouwd. Gebiedsuitbreidingen van de gemeente Utrecht
leidden in 1954 en 2001 tot een sprongsgewijze vermeerdering van het aantal
inwoners. In januari 2009 bereikte de gemeente Utrecht de grens van 300.000
inwoners.[18]

DOELGROEP
Iedereen in Utrecht en buiten Utrecht. Jong en oud. Arm en rijk

10
f

 CONTEXT
Proberen heel Utrecht te pakken en op een leuke manier te kunnen realiseren.

Na mijn onderzoek ben ik erachter gekomen dat er heel veel mensen tussen de 20 en
29 jaar en 30 tot 39 jaar wonen en hier wil ik me iets meer oprichten omdat deze
doelgroep iets lastiger is om te kunnen.

Utrecht is jarig. In 2022 vieren we vol trots dat Utrecht 900 jaar stadsrechten heeft.

Utrecht: de stad die we samen zo mooi hebben gemaakt.

Waar de deuren altijd open staan. Waar we elkaar zien, waar we aandacht hebben voor
elkaar. Kijk om je heen en zie wat we samen hebben bereikt. Samen zijn wij Utrecht. Al
900 jaar.
En samen maken we Utrecht nog mooier. Morgen, overmorgen – en over nog eens
900 jaar. Maar eerst vieren we feest, en de hele stad viert mee!

Op 2 juni 1122 gaf keizer Hendrik V de Utrechters stadsrechten. Daarmee werd Utrecht
o icieel een stad. Als bijna de eerste stad van het land. Utrecht was in de
middeleeuwen zelfs de belangrijkste en grootste stad van de Noordelijke Nederlanden.
We vieren deze verjaardag met een mooi programma voor, door en met zoveel
mogelijk Utrechters. Van de Stadsdag op 2 juni 2022 tot en met Sint Maarten op 11
november 2022. Doe je mee?

Het thema van onze verjaardag is ‘Stad zonder muren’: open, betrokken, gastvrij en
verbonden met elkaar

We hopen dat elke wijk, elke straat, elke bewoner meedoet met dit bijzondere
verjaardagsfeest. Van Lunetten tot Overvecht en van Vleuten-De Meern tot het Utrecht
Science Park.

Na drie subsidieronden die voor iedereen open stonden, is er nu een nieuwe regeling
om geld aan te vragen voor Utrecht 900. Ben je ondernemer in een van de sectoren
met een SBI-code uit de lijst? Heb je een goed idee om de 900ste verjaardag van
Utrecht te vieren? Vraag dan vanaf 2 mei een inanciële bijdrage aan bij de gemeente
Utrecht.

11
ff

DE DEUREN STAAN OPEN

Utrecht is een stad zonder muren. Sinds de negentiende eeuw zijn de stadsmuren
verdwenen. Waar ooit de muren stonden, ligt nu de singel – alsof die onze oude
binnenstad omarmt. Utrecht is een stad waar we samenwerken. De deuren staan open
voor nieuwe ideeën, organisaties en ondernemers. We geven elkaar de ruimte. We zien
elkaar, we ontmoeten elkaar en we delen onze stad met elkaar. We zijn trots op wat
Utrecht en de Utrechters hebben bereikt.

900 JAAR VERHALEN

We kijken terug. In 900 jaar tijd zijn we een échte stad geworden. Een stad die haar
bewoners, in alle soorten en maten, omarmt. Wie je ook bent, wat je ook doet, jij zorgt
voor kleur op de wangen van de stad. Achter elke deur, in elke straat, in elke buurt,
vind je een ander verhaal. We zorgen er met elkaar voor dat alle verhalen verbonden
zijn. Want met de iets is alles in Utrecht dichtbij.

DE STAD VAN MORGEN

We kijken vooruit. We bestaan al 900 jaar, maar we zijn er nog niet. Utrecht blijft
groeien en bloeien. Bomvol ambitie. We werken aan een gezonde toekomst voor
iedereen. En dat doen we samen. Met jou. Met je buurvrouw. Met je straat, wijk, ja met
de hele stad tegelijk werken we aan de stad van morgen. We willen graag een stad
zonder muren blijven. Een stad met ruimte voor iedereen. Ook als we groeien, blijven
deuren open staan.

CONCLUSIE
Nu ik meer weet over utrecht kan ik beter mij doelgroep kiezen en weet ik waar utrecht
voor staat. Dit kan ik zeker meenemen in mijn proces

12

VOORBEELDEN
PANDEN
OZEBI
O.Z.E.B.I., ook wel Ozebi, was in de 20e eeuw een zwem- en badgelegenheid in de
Nederlandse stad Utrecht.

De gelegenheid werd rond 1918 in de wijk Wittevrouwen aan het begin van de
Biltstraat gebouwd naar ontwerp van J. Ingenohl. Deze architect ontwierp al eerder in
Amsterdam een soortgelijk bouwwerk. De naam O.Z.E.B.I. ontstond als acroniem voor
eerste Overdekte Zwem- en Bad-Inrichting. Hoewel al iets eerder in gebruik, werd op
17 maart 1919 O.Z.E.B.I. geopend. Het bouwwerk werd vanwege diens teruggetrokken
ligging langs de rooilijn van de Biltstraat aan de buitenzijde sober uitgevoerd. Het
interieur werd rijkelijker toebedeeld. Binnen het gebouw bevonden zich onder andere
een grote hal met zwembassin, een badhuis en een pierenbad. Onder meer de
waterpoloërs van UZC vonden er al in de beginperiode onderdak en het bood plaats
aan zwemlessen en zwemwedstrijden.

Na de sluiting in 1986 werd O.Z.E.B.I. verbouwd. Het kreeg een nieuwe bestemming als
snooker- en poolcentrum onder dezelfde naam. Het gebouw is een gemeentelijk
monument en het oorspronkelijke interieur is nog vrij gaaf.

https://nl.wikipedia.org/wiki/O.Z.E.B.I.

13

OUDSTE WOONHUIS IS NU EEN WOONWINKEL

Het – waarschijnlijk – oudste, nog bestaande huis vind je aan de Oudegracht, op
nummer 114 om precies te zijn. Grote kans dat je het mooie pand kent, maar niet
wist dat het zo oud is. We hebben het namelijk over Huis Drakenburg, dat trouwens
ook een stadskasteel is. Het ‘huis’ staat er in ieder geval sinds de twaalfde eeuw,
maar er zijn aanwijzingen dat het misschien zelfs nóg ouder is.

https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/mysteries-opgelost-staat-
oudste-huis-utrecht~29970/

WAT IS ER GEBEURD MET HET KASTEEL OP

VREEBURG
Het Vredenburgplein, iedereen in Utrecht kent het en iedereen komt er regelmatig.
Voor de markt of ‘gewoon’ omdat het op de route ligt naar grote winkelstraten. Maar
wist jij dat er ooit een kasteel stond op het Vreeburg? Ja dus! Maar waar is dat ding
gebleven?

Het Vredenburgplein is nu zo plat als wat. Maar er hebben in de geschiedenis heel wat
bouwwerken gestaan op de bekende plek in het hart van de stad. Zo stond er in de
twaalfde eeuw een klooster, dat járen later (in de zestiende eeuw) plaats moest maken
voor Kasteel Vredenburg, dat in opdracht van Karel V werd gebouwd om ‘de stad beter
te kunnen beheersen’.

Gezicht op de zuidelijke
muur van kasteel Vredenburg
te Utrecht met de toegang
over de gracht en de
zuidwestelijke en de
zuidoostelijke hoektorens,+/-
1560 Serrurier, L.P. / collectie
Het Utrechts Archief / 35027

14

DAG KASTEEL!
Utrechters waren niet zo’n fan van Karel en zijn kasteel. Tijdens de tachtigjarige oorlog,
ongeveer vijftig jaar nadat Kasteel Vredenburg werd gebouwd, namen Utrechters het
in beslag. Ook wilden ze dat het gesloopt werd. Toen de Staten van Utrecht daar een
stokje voor staken, besloot de bevolking het heft in eigen hand te nemen en het
kasteel zelf af te breken. Dit gebeurde onder leiding van Trijn van Leemput – je weet
wel, de vrouw naar wie Utrecht tijdens carnaval wordt genoemd.

Gezicht op de opgravingen van het vroegere Kasteel Vredenburg op het Vredenburg

te Utrecht, 1976 Uilenbroek, W.H.M. / collectie Het Utrechts Archief / 830353

Tijdens opgravingen kwamen de resten van het kasteel weer tevoorschijn. Een klein
deel van die opgravingen is nog te zien. In ietsenstalling Vredenburg – die bijna net
zo’n beleving is als parkeergarage Vredenburg – leer je alles over de geschiedenis van
het plein dat door echte Utrechters Vreeburg wordt genoemd.

15

 MYSTERIE: WAAROM HEEFT HET PAND VAN

STAIRWAY TO HEAVEN VAN DIE GROTE
BOOGDEUREN?
Een beroemd en berucht café in Utrecht is Stairway – voor héél veel mensen nog
steeds bekend als Stairway to Heaven – aan de Mariaplaats. Je kunt er iets drinken,
eten en dansen. Maar wist je dat het pand ooit werd gebouwd met een héél andere
functie? 

Stairway to Heaven verwijst naar het gelijknamige nummer van Led Zeppelin. Het
Utrechtse horecapand was in handen van Henk Westbroek en Julia Harris en aan de
muur hingen gouden platen en gitaren. Nu zijn die allemaal opgeruimd en heeft het
café een nieuwe naam gekregen: Stairway. Maar het pand had ooit dus een totaal
andere functie.

KOETSENOPSLAGPLAATS
In 1873 – ja, heel lang geleden dus – werd het pand gebouwd door stalhouderij Meijer.
Tien jaar later kwam het koetshuis van W. van der Lee, de paardenleverancier voor de
paardentram, in het pand te zitten. Het pand werd dus gebruikt als opslagplek voor
koetsen!

Een paardentram in Utrecht. Moesman, Joh. A. / collectie Het Utrechts Archief /

Moesman, Joh. A.

16

 STALHOUDERIJ WORDT DISCO

Járen was het pand de opslagplek van rijtuigen. Dat zou je niet zeggen, als je het nu
binnenstapt. De grote boogdeuren verwijzen nog naar die functie. Via een ‘normale’
deur konden die koetsen natuurlijk niet naar binnen worden gereden. Grappig feitje,
niet?

Voor Stairway to Heaven in het pand kwam, was het ruim twintig jaar discotheek
Cartouch. Dat het daarna Stairway to Heaven en nu dus kortweg Stairway werd, dat is
dan weer veel minder gek. Het pand werd trouwens link verbouwd en de boogdeuren
werden weer in ere hersteld.

Je herkent het pand van Stairway bijna niet terug op deze foto. Fotodienst GAU /
collectie Het Utrechts Archief / 115005 (rond 1980)

https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/mysterie-waarom-pand-
stairway-to-heaven-grote-boogdeuren~29144/

17

UTRECHTSE MYSTERIES OPGELOST: WAAR KOMT

DE NAAM ZAKKENDRAGERSSTEEG VANDAAN?

Utrechtse mysteries: ze zijn niet aan te slepen. In deze rubriek lossen we elke week een
mysterie uit de stad voor je op. Deze week duiken we in de geschiedenis van de
Zakkendragerssteeg. Want waar komt die naam eigenlijk vandaan? 

Dat de naam Zakkendragerssteeg iets met het dragen van zakken te maken moet
hebben, vereist niet echt veel denkwerk. Maar wie dan en waarom? Daarvoor moeten
we eerst even terug naar eind zestiende, begin zeventiende eeuw. De Oudegracht
werd in die tijd druk bevaren door vrachtschepen met goederen als graan, turf en
kolen. Die goederen moesten naar de pakhuizen of markten in de stad gesjouwd
worden. En daar waren dus, jawel, de ‘sackedragers’ voor.

18

Herinnering aan de oude ‘sackedragers’ in de Zakkendragerssteeg aan de kant van

Vredenburg

KWESTIE VAN GELUK

Over de jaartallen wordt wat gesteggeld, maar ergens begin zeventiende eeuw,
besloot het stadsbestuur dat er een wachtlokaal voor de zakkendragers moest komen.
Die kwam er in wat toen nog de 130 meter lange Catharijnesteeg heette tussen
Oudegracht en Vredenburgplein in. Of eigenlijk: ‘de Sinte Cathrinensteech bij het
Vreedenborch’.

In dat wachtlokaal zaten de zakkendragers te wachten op de volgende sjouwklus. Het

was niet zo dat de ene sjouwer in actie kwam als er graan was en de andere alleen bij
zakken met turf. En het ging ook niet om de beurt. Er werd gedobbeld om te klussen.
Kwestie van geluk dus of je wel of niet veel werk had op een dag.

Sommige zakkendragers gingen ook in de steeg wonen op den duur. Voor het eerst
sinds 1619 komt de naam ‘sackedragerssteechien’ voor de in de wandelgangen. Pas in
de achttiende eeuw wordt deze naam ook de meeste gangbare naam.

19

BEELDJES
Er hangen in de Zakkendragerssteeg nog allerlei herinneringen aan vroegere tijden. De
bekendste – en door toeristen meest gefotografeerde – is de replica van het
zakkendragerbeeldje. Links van de zakkendrager liggen twee zakken, rechts een
korenmaat en een strijkstok. Met de korenmaat werd een hoeveelheid graan
afgewogen en met de strijkstok werd de gevulde maat e engestreken.

Boven restaurant de Zakkendrager hangt ook een zakkendragertje, gemaakt door Inge
Kristel. En aan de zijde van Vredenburg hangt een rooster met een a beelding van een
zakkendrager erop.

20

ff
f

https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/mysterie-waarom-pand-
stairway-to-heaven-grote-boogdeuren~29144/

21
 UTRECHTSE MYSTERIES: WIE IS DEZE
GEHEIMZINNIGE DAME AAN DE KORTE
JANSSTRAAT?

Foto: indebuurt Utrecht

Wandel je langs restaurant Ruby Rose aan de Korte Jansstraat 23 en kijk je naar boven,
dan sta je oog in oog met deze mysterieuze dame die in een halfronde nis staat. Net
als ontzettend veel dingen die je op straat tegenkomt in Utrecht, schuilt ook achter dit
beeld een verhaal. 

Het beeld staat er al een behoorlijk tijdje, lezen we in een uitgave van Maandblad Oud
Utrecht uit 1961: het werd bij de bouw van het pand in 1903 aan de muur bevestigd. In
hetzelfde tijdschrift staat dat de dame ook een naam heeft. Het gaat hier om Aurora,
de godin van de dageraad. Volgens de Griekse mythologie stijgt Aurora iedere

22



ochtend op uit de oceaan om de dag aan te kondigen. Logisch dus, dat ze zo hoog
gepositioneerd is en op ons voorbijgangers neerkijkt.

Foto: indebuurt Utrecht

LIKJE VERF
Waarom nu juist Aurora daar staat en niet een ander (mythisch) iguur? Omdat in het
pand waaraan zij bevestigd is, in 1904 een bloemenmagazijn opende met – jawel – de
naam Aurora. De winkel zat daar tot 1954 en verhuisde daarna naar de Adriaen van
Ostadelaan. In de jaren daarna vestigden verschillende interieurwinkels zich in het
gebouw en in 2007 opende Zussen er. Sinds december 2019 vind je restaurant Ruby
Rose aan de Korte Jansstraat 23. Ook de naam van dat restaurant is een knipoog naar
het verleden. “Met de naam Ruby Rose verwijzen we naar de bloemenwinkel uit de
begintijd van dit pand”, liet eigenaar Wichert van Rijn ons weten. Leuk detail: eerder
was Aurora grijskleurig, maar bij de opening van Ruby Rose heeft ze een likje verf
gekregen.

https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/utrechtse-mysteries-wie-is-
deze-dame-aan-de-korte-jansstraat~143596/

23

f
UTRECHTSE MYSTERIES: DE PANDHOF VAN DE
DOM HAD VROEGER EEN ANDERE FUNCTIE DAN JE
ZOU DENKEN

Pandhof van de Dom. Foto: Floor Meijboom

De Pandhof van de Dom is een van de verborgen parels van de stad. De oude
kloostertuin is dé perfecte plek om even te ontkomen aan de drukte van het centrum.
Maar in de historische binnenplaats heerste niet altijd een oase van rust…

De Pandhof is tegenwoordig onderdeel van het Academiegebouw, maar dat is niet

altijd zo geweest. De hof dateert uit de vijftiende eeuw en was de verbinding tussen de
Domkerk en het Groot Kapittelhuis. De Pandhof had lange tijd een religieuze functie,
en diende zelfs een tijdje als begraafplaats. Dat is te lezen op de website van
Universiteit Utrecht. Hoewel het vaak zo wordt gezien, is de verborgen
binnenplaats volgens de Hortulanus van de Botanische Tuinen, Gerard van Buiten,
waarschijnlijk nooit een kloostertuin geweest. 

24



ONTMOETINGSPLEK VOOR UTRECHTERS

Voor een lange tijd was onduidelijk aan wie de Pandhof toebehoorde en daar maakten
Utrechters link gebruik van. Zo veranderde het ‘vredige’ beeld van het hof helemaal
toen het een ontmoetingsplek werd voor Utrechters. Volgens een informatiebord van
de Universiteit Utrecht kwamen omwonenden er samen om bier te drinken, werden er
kippen gehouden en notenbomen geplant en werd de binnenplaats zelfs gebruikt om
wagens te stallen. 

DE UNIVERSITEIT UTRECHT
In 1634 werd op deze plek de Universiteit Utrecht opgericht. Studenten moesten via
de Pandhof naar de collegezalen in het Groot Kapittelhuis lopen. Zo veranderde de
Pandhof in de ‘wandelplaets van d’Academie‘ en kreeg de Universiteit Utrecht de hof in
haar bezit.

Beeld: het Utrechts Archief. Gezicht in de pandhof van de Domkerk (1973)

25

Wie het verscholen hof achter de Domkerk nu bezoekt ziet strakke tuinvlakken met
daarin planten, bloesem én oude kruidenplanten zoals stokrozen, zoethout, lavendel
en marjolein. Met de aanwezigheid van deze medicinale planten geeft de Pandhof nu
toch het gevoel van een oude kloostertuin!

https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/utrechtse-mysteries-de-pandhof-
van-de-dom-had-vroeger-een-andere-functie-dan-je-zou-denken~243490/

UTRECHTSE MYSTERIES: DIT IS HET VERHAAL ACHTER DE

BOLWERKEN IN DE STAD

Foto: Julia Bentveld

26

Het Lucasbolwerk, Lepelenburg of Sonnenborgh: het zijn drie plekken die veel
Utrechters wel kennen. Wat minder bekend is, is het verhaal dat erachter schuilgaat.
Ze werden ooit gebouwd als bolwerk, en vanaf de zestiende eeuw begonnen ze een
belangrijke rol te spelen in het dagelijkse leven van Utrechters.

Lang lang geleden (lees: in de zestiende eeuw) was Karel V heer der Nederlanden. Dat
houdt in dat hij de macht had in het land. Er veranderde veel onder zijn macht: de
Utrechtse verdedigingstoren werden aangepast, de stadsmuren werden verlaagd en
Utrecht kreeg poorten en kanonnen. Er werden ook vier stenen bolwerken gebouwd.
Dat zijn uitbouwen van een verdedigingsmuren waaruit goed de wacht kon worden
gehouden. Het sloot twee stukken vestingwal aan elkaar en was vaak voorzien van
poorten en torens. Dat is te lezen op Levend Verleden Nu.

Lees verder onder de a beelding >

Beeld: Utrechts Archief. Bolwerk Wolvenburg.

27
f

Onder leiding van bouwmeester Willem van Noort werden de bolwerken de

Morgenster, de Sterrenburg, Manenborgh en Sonnenborgh gebouwd. Omstreeks 1580
kwamen er nog meer bij: de Wolvenburg, het Lucasbolwerk, het Mariabolwerk, het
Begijnebolwerk en het Lepelenburg. Alhoewel ze gebouwd werden met militaire
doeleinden, zijn ze daar nooit voor gebruikt. Zo bevond zich op de Wolvenburg een
lakmoesmakerij, op het Lucasbolwerk een suikerra inaderij en bleek het Mariabolwerk
een obstakel te zijn voor de scheepvaart over de grachten, meldt Oud-Utrecht.

AFBRAAK
Vanaf 1830 werden de meeste Utrechtse bolwerken afgebroken. Ze werden niet meer
gebruikt en er moest ruimte worden gemaakt voor andere dingen, zoals het
Zocherpark en de verbreding van de grachten. Niet alles is toentertijd afgebroken,
want overal in de stad kom je nog restanten tegen. Kijk bijvoorbeeld eens bij het begin
van het Hieronymusplantsoen of bij de Sterrenwacht!

https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/utrechtse-mysteries-dit-is-het-
verhaal-achter-de-bolwerken-in-de-stad~237833/

28

ff

UTRECHTSE MYSTERIES: KLOPT HET GEZEGDE ‘ALS DE DOM VALT

LIGT HIJ IN DE ZADELSTRAAT’?

In Utrecht hebben
we heel wat mooie
gezegdes en
uitspraken. Als
Utrechters
bedoelen ‘aan een
belofte heb je niks’,
dan zeggen ze ‘As
de Dom valt leigh
die in de
Zoadelstroat’. Maar,
klopt dit ook…? Wij
zochten het uit!

Oké, we hopen dat het nooit gaat gebeuren, en als de Dom dan tóch sneuvelt, lijkt het
ons nogal sterk dat ‘ie in één rechte lijn, pal naar voren valt. Maar mocht het toch
gebeuren, zou Utrechts trots dan – heel theoretisch gezien – in de Zadelstraat passen?
Het antwoord is ja én nee. In de lengte zou het passen, want de Zadelstraat is lang
genoeg om de 112 meter hoge toren op te vangen. In de breedte is het een ander
verhaal: de brede Dom past niet in de smalle Servetstraat, zou de Maartensbrug
verwoesten en een deel van de gebouwen in de Zadelstraat beschadigen.

EDELTEGEL
Op precies 112 meter en 35 centimeter (de exacte hoogte van de Dom) van waar de
Domtoren nu staat, ligt een tegel waarop staat aangegeven hoe ver hij zou komen. Dit
is ter hoogte van Zadelstraat 11. De zogenoemde edeltegel is gemaakt door het
anonieme kunstenaarsduo GVR. Het duo wil op die manier graag laten zien hoe groot
het Utrechtse icoon eigenlijk is. Supertof!

29

Foto: indebuurt Utrecht

STUKJE DOMTOREN KOPEN

Het zal je niet zijn ontgaan: op dit moment krijgt de Domtoren een linke opknapbeurt.
Daarom staat Utrechts trots – letterlijk – in de steigers. Wat er allemaal moet
gebeuren? De stenen aan de binnen- en buitenkant van de toren worden
gerestaureerd en vervangen. Ook zijn onder meer de balustrades, het voeg- en
houtwerk en het uurwerk toe aan vernieuwing. In 2023 zijn de
restauratiewerkzaamheden naar verwachting klaar.

https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/utrechtse-mysteries-klopt-het-
gezegde-als-de-dom-valt-ligt-hij-in-de-zadelstraat-2~153931/

30

f
UTRECHTSE MYSTERIES: WAAROM LIGT ER AAN DE
OUDEGRACHT EEN STEEN AAN DE KETTING?

Foto: Wikipedia / Michele Ahin.

Als je van het Ledig Erf naar het Wed wandelt, struikel je er misschien wel over: de
gigantische steen, vlak voor bakkerij KEEK. Als je wat beter kijkt, zie je dat het gevaarte
aan een ketting ligt. En om het verhaal nog sterker te maken: de steen ligt daar al
eeuwen. Maar waarom eigenlijk?

De steen aan de Oudegracht is een zogenaamde zwerfsteen. De joekel heeft een

bijnaam en wel: De Gesloten Steen. Of – een iets minder gezellige variant – de
Duivelssteen. De kei ligt er al jaren, wat zeggen we: eeuwen! In het boek Utrechts
Oudheid uit 1860 wordt er al over geschreven en volgens het bordje dat bij de steen
hangt, wordt het gevaarte al sinds 1520 De Gesloten Steen genoemd. De steen is
inmiddels dan ook een heus rijksmonument en het gebouw waar het ding aan vastzit,
heeft inmiddels dezelfde naam als de kei.

31

Op deze prent, die ergens tussen 1844 en 1870 is gemaakt, is de steen al te zien,
Gravure: Het Utrechts Archief.

STEEN MET EEN FUNCTIE

Over de functie van de steen doen verschillende verhalen de ronde, maar de uitleg die
het meest hout snijdt is dat het gevaarte een zogenaamde ‘schampsteen’ is. Vroeger
lagen dit soort stenen vaker bij (belangrijke) gebouwen, om ervoor te zorgen dat
voertuigen bij een aanrijding niet tegen de panden zouden botsen. Sterke verhalen

32

Een andere naam voor de steen is Duivelssteen. Die naam verwijst volgens het
Utrechtsch sagenboek uit 1938 naar een nogal duistere legende over de kei. Zo zou de
duivel ’s nachts graag met zijn knecht een balspel spelen met de steen. Als de enorme
steen per ongeluk viel, maakte dat een hels kabaal dat er voor zorgde dat de huizen
aan de Oudegracht trilden. Om een einde te maken aan dat spel, legden de
bijgelovige Utrechters de kei aan een ketting.

Foto uit de jaren ’60. Foto: Het Utrechts Archief / F.F. van der Werf

https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/mysteries-opgelost-waarom-ligt-
er-aan-de-oudegracht-een-steen-aan-de-ketting~177113/

33

 UTRECHTSE MYSTERIES: WAT IS HET OUDSTE CAFÉ

VAN UTRECHT?

Foto: Het Utrechts Archief

Kroegen en cafés die al heel wat jaren in de stad zitten, daar hebben we er genoeg van
in Utrecht. Maar wat is nou echt het alleroudste café van Utrecht? Dat zochten we voor
je uit!

Als we denken aan kroegen waarvan het lijkt of de tijd er heeft stilgestaan, komen er
meteen een heleboel bij ons op: de Ouwe Dikke Dries in Wijk C, café De Morgenster,
café Van Wegen… Maar hoe oud zijn deze kroegen nou daadwerkelijk?

34

 OUDE CAFÉS IN WIJK C

We beginnen even met de Ouwe Dikke Dries. Dit café in Wijk C bestaat sinds 1937 en
zit dus al 82 jaar in Utrecht. Café De Morgenster opende in 1917 aan de Oudegracht en
bestaat dus iets langer. De geschiedenis van café Van Wegen, ook in Wijk C, gaat nóg
weer een stuk verder terug. De ’tapperij’ van de familie Van Wegen opende in 1883 en
zit dus al 136 jaar in Utrecht!

DE ZES VAATJES
Is café Van Wegen daarmee het oudste café van Utrecht…? Nope, er is een plek in
Utrecht waar nóg langer bier geschonken wordt. We brachten al eens een bezoek aan
proe lokaal De Zes Vaatjes in de wijk Buiten Wittevrouwen. Eenmaal binnen lijkt het
alsof je honderd jaar terug in de tijd bent gestapt en dat is niet gek: De Zes Vaatjes
bestaat al sinds 1877, 142 jaar dus!

EN HET OUDSTE CAFÉ IS…

Hebben we met De Zes Vaatjes dan een winnaar te pakken? Geloof het of niet: er is
een Utrechtse kroeg die nóg ouder is! Dit bruine café bestaat al 260 jaar en is daarmee
echt, écht het oudste café van Utrecht. Over welke kroeg we het hebben? Café
Vredenburg! Ga je er een biertje drinken, stel je dan even voor dat hier 260 jaar
geleden ook al iemand aan de bar zat. Keek diegene op dat moment naar buiten, dan
zag hij geen TivoliVredenburg maar de vee- en paardenmarkt die op het Vredenburg
werd gehouden. En er reden geen bussen voorbij maar karren met paarden. Gaaf
toch!?

35
f

Een foto van café Vredenburg rond 1900. Foto: Het Utrechts Archief

https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/utrechtse-mysteries-wat-is-het-
oudste-cafe-van-utrecht-2~164609/

36
OUDEN
BESCHRIJVING
Oudaen werd kort na het jaar 1276 gebouwd, zoals dendrochronologisch onderzoek
heeft aangetoond. Net als de andere "stadskastelen" bestond het uit een groot, diep,
representatief hoofdhuis en een veel kleiner zijhuis dat makkelijker te verwarmen was
en eigenlijk meer als woonruimte dienstdeed.

Het hoofdhuis bestaat uit drie bouwlagen en een schilddak haaks op de straat, terwijl
er zich twee kelders onder het huis bevinden. Aan de linkerzijde van de voorgevel staat
een traptoren met een eigen kap. De tegenwoordige kapconstructie van het hoofdhuis
dateert uit 1894; de kap is met leien gedekt. De balklagen boven de begane grond en
eerste verdieping zijn oud, die boven de tweede verdieping is geheel vernieuwd. Op
de begane grond bevinden zich twee schoorsteenpartijen uit omstreeks 1735.

Het voorste zijhuis bestaat uit twee bouwlagen met schilddak evenwijdig aan de straat
en heeft een kelder. Hierachter bevindt zich een achterhuis dat voornamelijk uit de
achttiende eeuw dateert.

PARTICULIER HUIS
Oudaen werd oorspronkelijk gebouwd als het stamhuis van de familie Zoudenbalch,
een van de voornaamste geslachten uit de stad. In 1395 kwam het echter in bezit van
de familie van Oudaen, vernoemd naar de gelijknamige Ridderhofstad Oudaan te
Breukelen.

Een grote verbouwing vond plaats rond 1500, toen alle vloeren en de kap werden
vervangen. Hierbij werd ook de wer kelder verhoogd, waardoor de vloer van de
begane grond een meter hoger kwam te liggen. Het trappenhuis werd hoger
opgetrokken en kreeg een eigen spits. In de achtergevel werden grote vensters
aangebracht.

Tijdens de belegering van kasteel Vredenburg in 1576-1577 stonden kleine stukken

geschut opgesteld op Oudaen om het kasteel te beschieten. Het huis had het echter
zelf zwaar te verduren, en de achtergevel werd grotendeels aan puin geschoten. In
1580 werd de schade op kosten van de Staten van Utrecht hersteld. Een aantal kogels
werden als herinnering in de voor- en achtergevel ingemetseld.

37

In 1680 vond een nieuwe verbouwing plaats, waarbij de hoofdingang verplaatst werd
naar het kleinere zijhuis, rechts van het hoofdhuis, dat op zijn beurt een nieuwe gevel
kreeg waaraan een gevelsteen herinnert. Tijdens de onderhandelingen voor de Vrede
van Utrecht in 1713 was een van de hoofdrolspelers in het diplomatieke proces, de
Franse gezant Melchior de Polignac (1661-1741), in Oudaen ondergebracht.

VAN STUDENTENVERENIGING TOT HORECAONDERNEMING

In 1758 verloor het huis zijn particuliere functie. De diaconie van de Hervormde Kerk
kocht het aan en liet het inrichten als oude mannen- en vrouwenhuis, dat plaats bood
aan honderdzestig bejaarden. Architect Anthonie Voskuil maakte de plannen voor een
grootscheepse verbouwing. Op de begane grond kwamen de gescheiden eetzalen
voor mannen en vrouwen, op de bovenverdiepingen de slaapzalen. Achter het pand
kwam een grote aanbouw voor zieke bewoners en een regentenkamer. Boven de
ingang aan de Oudegracht werden de nu nog aanwezige beelden van een oude man
en een oude vrouw aangebracht en er werd een tweede gevelsteen geplaatst.

De nieuwe bewoners van Oudaen moesten zich aan strenge regels houden en hadden
een minimum aan comfort. In de loop van de negentiende eeuw werd de situatie
beter, dankzij de komst van ledikanten, gas, water en elektriciteit. Bij een
modernisering in die tijd zijn de gotische spitsbogen boven de vensters in de
voorgevel verwijderd en de kantelen langs de weergang vervangen door een
balustrade. Op de zij- en achtergevel zijn de kantelen behouden gebleven.

Tot 1965 heeft Oudaen als bejaardentehuis dienstgedaan. Na enige tijd in bezit
geweest te zijn van studentenvereniging CS Veritas werd Oudaen in 1986 na een
grondige restauratie geopend als een horecagelegenheid. Het grote erf achter het
huis, dat doorliep tot aan het Vredenburg, is in de jaren tachtig losgekoppeld van het
huis zelf en door een projectontwikkelaar grotendeels volgebouwd met kantoren.

38

KLEINE WEETJES

ANTIPLAS PLAATJES
https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/utrechtse-mysteries-hiervoor-
dienen-die-driehoekige-platen-tegen-gebouwen-in-utrecht~261381/

STOPLICHTEN
https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/utrechtse-mysteries-waarom-
staat-er-een-vrouw-op-sommige-stoplichten-in-onze-stad~149594/

KLEINSTE STEEG
https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/utrechtse-mysteries-zo-smal-is-
de-smalste-steeg-van-utrecht~251691/

DICHTE RAMEN
https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/mysteries-dichtgemetselde-
ramen~50164/

LUCHTBELLEN IN HET WATER

https://indebuurt.nl/utrecht/genieten-van/mysteries/mysterie-opgelost-wat-bruist-
daar-in-de-catharijnesingel~238562/

CONCLUSIE
Ik heb onderzoek gedaan naar panden en weetjes. Ik heb speci iek gekozen om
panden te kiezen met een speelse achtergrond. Ik wil het voor een groot doelgroep
doen dus ik kies ervoor om informatie te verzamelen

39



f

REFLECTIE
Ik ben super trots op wat ik heb neergezet en al helemaal na wat er allemaal is
gebeurd. Ik heb mijn valkuilen kunnen inzien en soms ook heel hard moeten strijden.
Ook heb ik geprobeerd om meer feedback te vragen aan de docenten en meer kennis
op te doen van een project.

WAAR BEN IK TROTS OP

Ik ben trots dat ik een uit mijn comfort zone ben gestapt om toch iets digitaals neer te
zetten. Adobe is niet mijn beste kant, maar toch heb ik het geprobeerd. Ik ben trots
om mij ook open te stellen tot andere ideeën en toch meer naar buiten te durfde
stappen. Ik heb ook veel zelf re lectie gedaan.

WAT KON BETER?

Ik denk dat mijn planning wel beter kon. Ik had een echte planning moeten maken met
hoeveel tijd ik aan de onderdelen zou willen besteden.

WAT WIL IK MEENEMEN NAAR HET VOLGENDE PROJECT

Ik wil net zoveel durven te experimenteren in mijn volgende project als nu. Ook het
durven fouten maken en mijn fouten laten zien aan iedereen.

40

41