‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم † ﻣﺜﻠﺜﺎت‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب‬

‫دو ﺟﻮر ﻣﻲﺷﻮد راﺟﻊ ﺑﻪ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺤﺚ ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻜﻲ ﻋﻠﻤﻲ و دﻳﮕﺮي ﺗﺴﺘﻲ و اﻣﺘﺤﺎﻧﻲ و ﺑﺎ زرﻧﮓﺑﺎزي‪ .‬ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣـﻦ ﺧـﻮدم‬
‫در ﻫﺮﺟﺎ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻃﺮﻓﺪار اﻟﮕﻮي دوم ﺑﻮدهام‪ .‬اﻳﻦ اﻣﻜﺎن در دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮي ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫ﻣﻦ ﺷﺨﺼﺎً دورهي ﺗﻨﺎوب را دوﺳﺖ دارم‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻣﻦ آدم ﺑﭙﻴﭽﻮﻧﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫در ﭘﻴﺪاﻛﺮدن دورهي ﺗﻨﺎوب ﻣﺎ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮ ﺗﺴﺖﻫﺎ از ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎ ﻫﻢ ﻃـﻮري ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ اﻣﻜﺎن را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎ اﻣﺘﺤﺎنﻛﺮدن ﭼﻨﺪ ﻋﺪد ﻛﻪ ﺣﺪسزدﻧﺶ ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺎده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﺴﺌﻠﻪ را ﺣـﻞ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﺧﻼﺻـﻪ‬
‫اﻳﻦﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ از راه ﺣﻞ رﺳﻤﻲ و رﻳﺎﺿﻲوار ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴﻢ و ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن دارد‪ ،‬ﻻﻳﻲ ﺑﻜﺸﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ دورهي ﺗﻨﺎوب‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻛﻪ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻫﺮ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻣﺠﺪداً ﺣﺮﻛﺖ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻗﺒﻠﻲ ﻛﻪ اﻧﺠـﺎم داده را دوﺑـﺎره ﻋﻴﻨـﺎً ﺗﻜـﺮار ﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﺗﻨﺎوﺑﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﻛﺖ ﭘﻴﺴﺘﻮن ﻣﺎﺷﻴﻦ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﭘﺎﻧﺪول ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻳﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻳﻚ ﭼﺮخ و ﻓﻠﻜﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﻲاﻳﺴﺘﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻮداري ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﺑﺎزه از آن ﻫﻤﻮاره در ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﺧﻮدش ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ T‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ رﻳﺎﺿﻲ ﻳﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب‪ :‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬را ﻣﺘﻨﺎوب ﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ T‬را ﺑـﺮاي آن ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي ﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ راﺑﻄـﻪي )‪f (x + T) = f (x‬‬
‫ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ‪ x ∈ Df‬ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ T‬ﻛﻪ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ ،‬دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔــﺮ ‪ T‬ﻳــﻚ دورهي ﺗﻨــﺎوب از ﺗــﺎﺑﻌﻲ ﺑﺎﺷــﺪ‪ ،‬آنﮔــﺎه ﻫــﺮ ﻣــﻀﺮب ﺻــﺤﻴﺤﻲ از ‪ T‬ﻧﻴــﺰ دورهي ﺗﻨــﺎوﺑﻲ ﺑــﺮاي آن ﺗــﺎﺑﻊ ﺧﻮاﻫــﺪ ﺑــﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨــﻲ‬
‫)‪ « f (x + T) = f (x‬ﻛﻪ در آن ‪ n‬ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻫﻤﺎن ﺷﻜﻞ ﻗﺒﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺗـﺎﺑﻊ اﻳـﻦﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫» )‪f (x + nT) = f (x‬‬

‫ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪T′ = 2T‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ‪ T′‬ﻧﻴﺰ ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻴﺴﺖ و دارﻳﻢ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه داﻣﻨﻪاش ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﻤﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺤﺪودﻳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻗﺮار اﺳﺖ اﮔﺮ ﻳـﻚ دوره‬
‫از ﺗﺎﺑﻊ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬در ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪش ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻤﻮدار ﻋﻴﻨﺎً وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر ﺑﺮاي ﺑﻌﺪيﻫﺎ و ﺑﻌﺪيﻫﺎﻳﺶ و از آن ﻃـﺮف ﻫـﻢ ﺑـﺮاي‬
‫ﻗﺒﻠﻲﻫﺎ و ﻗﺒﻠﻲﻫﺎﻳﺶ‪.‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻜﻨﻴﺪ! ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻜﺘﻪي ﺑﺎﻻﻳﻲ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ داﻣﻨﻪي ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬ ‫ﻟﺰوﻣﺎً‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ‪ x ∈ Df‬دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ازاي ﻧﻘﺎط ﺧﺎﺻﻲ از‬ ‫ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ داﻣﻨﻪي اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫)‪f (x + T) = f (x‬‬

‫‪247‬‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺎن‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﻣﻌﺮوف‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﺎﺑﻊ ‪ y = sin ax‬را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫راه اول‪ :‬از روي ﺷﻜﻞ ﺗﺎﺑﻊ ‪ y = sin x‬واﺿـﺢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬

‫ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺑﺎزهاي ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از‬

‫آن ﻋﻴﻨﺎً ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎزهاي ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 2π‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪. T = 2π‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ اﻳﻦ دورهﻫﺎ را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻴﺰ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫راه دوم‪) :‬راه ﺣﻞ ﺟﺒﺮي( ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﺜﺒﺖ ‪ T‬را از اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪⎧aT = 2kπ‬‬ ‫‪2kπ‬‬
‫‪⎧ax + aT = 2kπ + ax‬‬ ‫⎪‬ ‫=‪T‬‬
‫‪sin a(x + T) = sin ax‬‬ ‫⎨‬ ‫⎨‬ ‫‪a‬‬
‫‪⎩ax + aT = 2(k + 1)π − ax‬‬ ‫‪⎪⎩aT = 2(k + 1)π − 2ax‬‬ ‫ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ از ‪ x‬ﺑﺮاي ‪ k‬ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪2π‬‬
‫=‪T‬‬ ‫از ﻣﻌﺎدﻟﻪي اول دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﺜﺒﺖ ‪ ، T‬ﺑﺎ ﻓﺮض ﻣﺜﺒﺖﺑﻮدن ‪ ، a‬از ‪ k = 1‬ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺜﺒﺖﺑﻮدن ‪ ، T‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫|‪|a‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮاي ﺑﻘﻴﻪي ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﺪ‪:‬‬

‫‪2π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬

‫‪sin ax‬‬ ‫=‪T‬‬ ‫‪cosax‬‬ ‫=‪T‬‬ ‫‪tan ax‬‬ ‫=‪T‬‬ ‫‪cot ax‬‬ ‫=‪T‬‬
‫|‪|a‬‬ ‫|‪|a‬‬ ‫|‪|a‬‬ ‫|‪|a‬‬

‫‪f‬‬
‫اﮔﺮ ‪ Tf‬دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬و ‪ Tg‬دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ك‪.‬م‪.‬م ‪ Tf‬و ‪ Tg‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨـﺎوب ﺑـﺮاي ﺗﻮاﺑـﻊ ‪ f × g ، f − g ، f + g‬و‬
‫‪g‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﺰوﻣﺎً ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ دورهي ﺗﻨﺎوب اﻳﻦ ﺗﻮاﺑﻊ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪Tf‬‬
‫ﻣﻘﺪاري ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﮔﻨﮓ‪.‬‬ ‫در ﺑﺤﺚ ﺑﺎﻻ ﺷﺮط اﻳﻦﻛﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f × g ، f − g ، f + g‬و ‪ f‬ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪Tg‬‬ ‫‪g‬‬

‫ﻳﻚ راه ﺳﺎده ﺑﺮاي ﭘﻴﺪاﻛﺮدن ك‪.‬م‪.‬م ﭼﻨﺪ ﻋﺒﺎرت ﻛﺴﺮي اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ك‪.‬م‪.‬م ﺻﻮرتﻫﺎ‬
‫ب‪.‬م‪.‬م ﻣﺨﺮجﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺗﺼﻮرﻛﺮدن ﻧﻤﻮدار ﻳﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ اﻧﺘﻘﺎل و ﻳﺎ ﺿﺮبﺷﺪن ﺿﺮﻳﺐ در ﻋﺮضﻫﺎي آن‪ ،‬ﻃﻮل دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ را ﻋﻮض ﻧﻤﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ T‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ )‪ af (x + b‬ﻧﻴﺰ ‪ T‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ زﻳﺮ‪ ،‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب )و ﻧﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ دورهي ﺗﻨﺎوب( را‪ ،‬در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪y = sin 7x cos 9x + 2 (2‬‬ ‫‪y = sin x + cos 2x + tan 3 x + cot 4x (1‬‬
‫‪y = cos πx + tan x (4‬‬ ‫‪y = sin 2x + cos 2 (x + 1) (3‬‬
‫‪πx π‬‬
‫(‪y = π cot πx + 2 cos‬‬ ‫‪− ) (5‬‬
‫‪3 5‬‬

‫وﻗﺘﻲ ﻓﺮﻣﻮل ﺣﺎﺿﺮ و آﻣﺎده وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺳﺮاغ ﺣﻞﻛﺮدن‪ ،‬از راهﻫﺎي ﺟﺒﺮي ﻧﻤﻲروﻳﻢ‪.‬‬

‫‪2π‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫= ‪T1‬‬ ‫‪= 2π‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪cos 2x‬‬ ‫= ‪T2‬‬ ‫‪=π‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪π π‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫]‪[2 , 1 , 1 , 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪T = [T1 , T2 , T3 , T4 ] = [2π , π ,‬‬ ‫×‪, ] = π [2 , 1 , , ] = π‬‬ ‫‪= π× = 2π‬‬
‫‪tan 3 x‬‬ ‫= ‪T3‬‬ ‫‪3 4‬‬ ‫‪3 4‬‬ ‫)‪(1 , 1 , 3 , 4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪π‬‬
‫‪cot 4x‬‬ ‫= ‪T4‬‬
‫‪4‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪y = sin 7x cos 9x + 2 = (sin16x + sin(−2x)) + 2 = (sin16 x − sin 2x) + 2‬‬ ‫راه اول‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪248‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم † ﻣﺜﻠﺜﺎت‬

‫‪2π π‬‬
‫‪sin16 x‬‬ ‫= ‪T1‬‬ ‫=‬
‫‪16 8‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪T = [T1 , T2 ] = [ , π] = π‬‬
‫‪sin 2x‬‬ ‫= ‪T2‬‬ ‫‪=π‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2π‬‬ ‫راه دوم‪:‬‬

‫‪sin 7 x‬‬ ‫= ‪T1‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪2 2 2‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪T = [T1 , T2 ] = π [ , ] = × π = 2π‬‬
‫‪cos 9x‬‬ ‫= ‪T2‬‬ ‫‪7 9 1‬‬
‫‪9‬‬

‫‪2π‬‬ ‫‪2π‬‬
‫‪sin 2x‬‬ ‫= ‪T1‬‬ ‫) ‪= π , cos( 2x + 2‬‬ ‫= ‪T2‬‬ ‫‪= 2π‬‬ ‫‪3‬‬
‫|‪|2‬‬ ‫|‪| 2‬‬
‫‪T2‬‬
‫و ‪ 2‬ﻋﺪدي ﮔﻮﻳﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮع اﻳﻦ دو ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫از آنﺟﺎ ﻛﻪ ‪= 2‬‬
‫‪T1‬‬
‫‪2π‬‬
‫‪cos π x‬‬ ‫= ‪T1‬‬ ‫‪=2‬‬ ‫‪4‬‬
‫|‪|π‬‬
‫‪tan x‬‬ ‫‪T2 = π‬‬

‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﭼﻮن ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ دو دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﻋﺪدي ﮔﻮﻳﺎ ﻧﻴﺴﺖ )زﻳﺮا ‪ π‬ﻋﺪدي ﮔﻨﮓ اﺳﺖ(‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫‪π cot πx‬‬ ‫= ‪T1‬‬ ‫‪=1‬‬ ‫‪5‬‬
‫|‪|π‬‬
‫‪πx π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪T = [T1 , T2 ] = [1 , 6] = 6‬‬
‫(‪2 cos‬‬ ‫) ‪−‬‬ ‫= ‪T2‬‬ ‫‪=6‬‬
‫‪3 5‬‬ ‫‪π‬‬
‫| |‬
‫‪3‬‬

‫‪ ( 2 , 3 ,‬ﺑﺎﺷﺪ و دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮي از ﺗـﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻋـﺪد‬ ‫اﮔﺮ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺨﺸﻲ از ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺿﺮﻳﺒﻲ از ‪ π‬ﻳﺎ ﻫﺮ ﻋﺪد ﮔﻨﮓ دﻳﮕﺮي )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ در ﻛﻞ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ‪ 3‬و ‪ 4‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺜﺎل( اﻣﺎ اﮔﺮ دورهي ﺗﻨﺎوب ﻫﺮ دو ﺑﺨـﺶ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﮔﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺴﻤﺖ ‪ 1‬و ‪ 2‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺜﺎل‪.‬‬

‫ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﻮدن ﺗﺎﺑﻊ ‪ y = sin x n‬را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪⎧⎪(x + T) n = 2kπ + x n‬‬

‫)‪f (x + T) = f (x‬‬ ‫‪sin(x + T) n = sin x n‬‬ ‫⎨‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪⎪⎩(x + T) = 2(k + 1)π − x‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ‪ n ≠ 1‬از ﻫﻴﭻﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎ ﻣﻘﺪاري ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ‪ x‬ﺑﺮاي ‪ T‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺮاي ﺗﻮاﺑﻊ ‪ y = tan x n ، y = cos x n‬و ‪ y = cot x n‬ﺑﻜﻨﻴﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪي زﻳﺮ را ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ‪ x‬در ﻛﻤﺎن ﻳﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﻲ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺟﺰ ‪ 1‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ‪ y = C‬ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ دورهي ﺗﻨﺎوب ﻧﺪارد‪ .‬زﻳﺮا ﻫﺮ ﻋﺪدي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ‪ T‬ﺑـﺮاي آن اﻧﺘﺨـﺎب ﻛﻨﻴـﺪ‪ ،‬در راﺑﻄـﻪي‬
‫)‪ f (x + T) = f (x‬ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪sin x‬‬
‫= ‪ y‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﺘﻨﺎوبﺑﻮدن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪sin x‬‬
‫‪π‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (2‬ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ و ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ دورهي ﺗﻨﺎوب آن‬ ‫‪ (1‬ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ دورهي ﺗﻨﺎوب ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ (4‬ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ و ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ دورهي ﺗﻨﺎوب آن ‪ π‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (3‬ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎن ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ ‪ y =1‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻧﻘﺎﻃﻲ ﻛﻪ ‪ x = kπ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﻧﻘﺎط در داﻣﻨﻪي ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ دورهي ﺗﻨـﺎوب اﻳـﻦ ﺗـﺎﺑﻊ‬

‫‪ T = π‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪249‬‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺎن‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﻮاﺑﻊ ﺑﺮاﻛﺘﻲ‬

‫ﭘﻴﺪاﻛﺮدن اﻳﻦ دورهﻫﺎي ﺗﻨﺎوب ﻣﻌﻤﻮﻻً واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﺧﺎرجﻛﺮدن ﻋﺒﺎرت داراي ‪ T‬از ﺑﺮاﻛﺖ ﻣﻲﮔﺬارﻳـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﻳﺎدﺗـﺎن ﺑﺎﺷـﺪ در‬
‫ﺧﻮاص ﺑﺮاﻛﺖ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺴﺎوي ‪ [x + a] = [x] + a‬وﻗﺘﻲ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ a‬ﻋﺪدي ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮔﻴﺠﺘﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮوﻳﻢ ﺳﺮاغ ﻣﺜﺎل ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎﺗﺮ از ﻫﺮ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ]‪ y = ax − [ax‬را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪.‬‬

‫)‪f (x + T) = f (x‬‬ ‫]‪a(x + T) − [a(x + T)] = ax − [ax‬‬ ‫]‪ax + aT − [ax + aT] = ax − [ax‬‬

‫]‪aT − [ax + aT] = − [ax‬‬

‫ﺷﺮط اﻳﻦﻛﻪ دو ﻃﺮف ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ‪ aT‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ از داﺧﻞ ﺑﺮاﻛﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮد و ﺷﺮط اﻳﻦﻛﻪ ﻋﺪدي ﺑﺘﻮاﻧﺪ از داﺧﻞ ﺑﺮاﻛﺖ ﺧﺎرج ﺷـﻮد‪ ،‬اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻘﺪارش ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ‪ aT‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ … ﻳﺎ ‪ 2‬ﻳﺎ ‪ 1‬ﻳﺎ ‪ 0‬ﻳﺎ ‪ −1‬ﻳﺎ ‪ −2‬ﻳﺎ … را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ دﻧﺒـﺎل دورهي ﺗﻨـﺎوب اﺻـﻠﻲ ﻫـﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫‪1‬‬
‫‪aT = 1‬‬ ‫=‪T‬‬ ‫ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻤﻜﻦ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬
‫‪a‬‬

‫و ﭼﻮن ﻣﻘﺪار دورهي ﺗﻨﺎوب را ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺜﺒﺖ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪي زﻳﺮ را ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﺎﺑﻊ ]‪ y = ax − [ax‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ T = 1‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫|‪|a‬‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﻮاﺑﻊ زﻳﺮ را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y = 15 x − [9x] − [6 x] (3‬‬ ‫‪y = 6 [ ] − 8 [ ] (2‬‬ ‫‪y = 3 [ ] − x (1‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل از ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪x x‬‬ ‫‪1‬‬

‫) ‪y = 3([ ] −‬‬ ‫=‪T‬‬ ‫‪=3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3 3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫‪x x‬‬
‫)] [ ‪y = 6 [ ] − x + x − 8 [ ] = 6 ([ ] − ) + 8( −‬‬ ‫‪ 2‬ﻳﻚ ‪ x‬ﺑﻪ ﺿﺎﺑﻄﻪي ﺗﺎﺑﻊ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮده و ﻳﻜﻲ ﻛﻢ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6 6‬‬ ‫‪8 8‬‬

‫‪T = [T1 ,T2 ] = [6 , 8] = 24‬‬ ‫‪T = 24‬‬ ‫دورهي ﺗﻨﺎوب ﭘﺮاﻧﺘﺰ اول ‪ T1 = 1 = 6‬و ﭘﺮاﻧﺘﺰ دوم ‪ T2 = 1 = 8‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬

‫)]‪y = (9x − [9x]) + (6 x − [6x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 1‬ك‪.‬م‪.‬م ﺻﻮرتﻫﺎ ‪1 1‬‬

‫= ‪T1‬‬ ‫= ‪, T2‬‬ ‫=] ‪[ ,‬‬ ‫=‬ ‫‪ 15x 3‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ 9x + 6x‬ﻣﻲﺷﻜﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪ 3‬ب‪.‬م‪.‬م ﻣﺨﺮجﻫﺎ ‪6 9‬‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﺎﺑﻊ ]‪ y = [ax] + [−ax‬را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪.‬‬

‫راه اول‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺷﻜﻞ ﺗﺎﺑﻊ ]‪ f (x) = [x] + [− x‬را ﺑﻠﺪ ﻫﺴﺘﻴﺪ و ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي آن دارﻳﻢ ‪. T =1‬‬

‫‪1‬‬
‫=‪T‬‬ ‫از ﻃﺮﻓﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻛﻪ ]‪ f (ax) = [ax] + [ −ax‬ﻓﻘﻂ در ﺟﻬﺖ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻫﺎ‪ a ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺸﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫|‪|a‬‬

‫)‪f (x + T) = f (x‬‬ ‫]‪[a(x + T)] + [ −a(x + T)] = [ax] + [−ax‬‬ ‫]‪[ax + aT] + [−ax − aT] = [ax] + [−ax‬‬ ‫راه دوم‪:‬‬

‫‪aT =1‬‬ ‫ﺷﺮط ﺑﺮاﺑﺮﺷﺪن دو ﻃﺮف اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ aT‬از ﺑﺮاﻛﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ∈ ‪ . aT‬از ﻃﺮﻓﻲ ﺑﺮاي ﭘﻴﺪاﻛﺮدن دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪ : T‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺒﺖﺑﻮدن دورهي ﺗﻨﺎوب‬
‫|‪|a‬‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ]‪ y = (−1)[ax + b‬را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪250‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم † ﻣﺜﻠﺜﺎت‬

‫)‪f (x + T) = f (x‬‬ ‫]‪( −1)[a(x + T) + b] = (−1)[ax + b‬‬ ‫]‪(−1)[ax + b + aT] = (−1)[ax + b‬‬

‫ﺑﺮاي ﺧﺎرجﺷﺪن ‪ aT‬از ﺑﺮاﻛﺖ دارﻳﻢ ∈ ‪ . aT‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮض‪:‬‬

‫‪[ax + b]+ aT‬‬ ‫]‪[ax + b‬‬ ‫]‪[ax + b‬‬ ‫‪aT‬‬ ‫]‪[ax + b‬‬ ‫‪aT‬‬
‫)‪(−1‬‬ ‫)‪= ( −1‬‬ ‫)‪(−1‬‬ ‫)‪× (−1‬‬ ‫)‪= (−1‬‬ ‫)‪( −1‬‬ ‫‪=1‬‬

‫∈ ‪ ، aT‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ ‪ aT‬ﺑﺎﻳﺪ زوج ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻮن دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻮﭼﻚﺗـﺮﻳﻦ ﻣﻘـﺪار‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪي اﺧﻴﺮ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫‪2‬‬
‫‪aT = 2‬‬ ‫=‪T‬‬ ‫ﻣﺜﺒﺖ زوج را ﺑﺮاي ‪ aT‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬
‫|‪|a‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻤﺎن درﺗﺸﺨﻴﺺ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ‬

‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ﺗﺎﺑﻊﻫﺎي دادهﺷﺪه‪ ،‬ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ و اﻳﻦ ‪ T‬ﻟﺰوﻣﺎً ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ‪ T‬ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻤﻜـﻦ ﻧﺒـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ T ،‬ﻫﺎي دﻳﮕﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در راﺑﻄﻪي )‪ f (x + T) = f (x‬ﺻﺪق ﻛﻨﻨﺪ و از آن ‪ T‬ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ دﺳـﺖ آوردهاﻳـﺪ‪ ،‬ﻛﻮﭼـﻚﺗـﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺘﻤﺎً ﻳﺎدﺗﺎن ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺑﺮاي ﺗﻮاﺑﻊ ‪ f × g ، f − g ، f + g‬و ‪ f‬ﻣﻘﺪار ] ‪ [Tf ,Tg‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻟﺰوﻣﺎً دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‪.‬‬
‫‪g‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪي ﻛﻼم اﻳﻦﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺎ اﻵن ﺑﺮاي ﺗﻮاﺑﻊ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ دوره از دورهﻫﺎي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ را ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮدﻳﺪ ﻧﻪ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ آن را‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭼﻴﺰي‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﻌﻲ دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ روش ﺳﺎدهاي‪ ،‬دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﺎﺑﻊ را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﭘﻴﺪاﻛﺮدن دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﻳﻚ ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب )ﻛﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻟﺰوﻣـﺎً دورهي ﺗﻨـﺎوب اﺻـﻠﻲ ﺗـﺎﺑﻊ ﻧﺒﺎﺷـﺪ(‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ T‬را ﺣﺪسزده و ﻳﺎ ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮل ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻴﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﺼﻒ اﻳـﻦ دورهي ﺗﻨـﺎوب را ﺑـﻪ‬
‫روﺷﻲ ﻛﻪ در زﻳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ آن ﻫﻢ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻫﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻳﻌﻨﻲ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻـﻠﻲ‬

‫ﻫﻤﺎن ‪ T‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ‪ T‬ﻫﻢ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ T‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و اﻳﻦ روﻧﺪ ﻧﺼﻒﻛﺮدن را ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛـﻪ ﻣﻄﻤـﺌﻦ‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺷﻮﻳﻢ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﺎﺑﻊ را در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻗﺒﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻳﻢ‪.‬‬

‫روش اﻣﺘﺤﺎنﻛﺮدن اﻳﻦﻛﻪ آﻳﺎ ‪ T‬دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ﻫﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪T‬‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ x‬را ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ x +‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و در ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺬاري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﺒﺮي‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ راﺑﻄﻪي )‪f (x + ) = f (x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ اﮔﺮ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ ،‬آنﮔﺎه ‪ T‬ﻧﻴﺰ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﻮاﺑﻊ زﻳﺮ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪−1‬‬ ‫‪−1‬‬
‫‪y = cos (sin x) (4‬‬ ‫‪y = sin(cos x) (3‬‬ ‫‪y = sin(cos ax) (2‬‬ ‫‪y = cos(sin ax) (1‬‬
‫‪2sin x + 3 cos x‬‬
‫‪y = cot ax − tan ax (8‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫‪(7‬‬ ‫‪y = cos2n +1 ax (6‬‬ ‫‪y = sin2n ax (5‬‬
‫‪4 cos x + 5 sin x‬‬
‫‪x‬‬
‫] [‬
‫)‪y = ( −1‬‬ ‫‪π cos x (10‬‬ ‫‪y = sin2n ax + cos2n ax (9‬‬

‫‪2π‬‬ ‫‪ 1‬ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻛﻪ‪:‬‬

‫‪sin ax‬‬ ‫=‪T‬‬
‫|‪|a‬‬

‫ﭘﺲ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻫﺴﺘﻢ ﺑﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ‪ x → x + 2π‬ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ؟ ﺑﺎﺷﻪ ﺑﺎﺑﺎ اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪a‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪sin(α + 2π) = sin α‬‬
‫‪cos(sin a(x +‬‬ ‫))‪)) = cos(sin(ax + 2π‬‬ ‫)‪= cos(sin ax‬‬
‫‪a‬‬

‫‪x→x+‬‬
‫‪π‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﻧﺼﻒ ‪ 2π‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻳﻌﻨﻲ ‪: π‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪sin( π + α ) = − sin α‬‬ ‫‪cos( −α) = cos α‬‬
‫))‪f (x + ) = cos(sin a(x + )) = cos(sin(ax + π‬‬ ‫)‪cos(− sin ax‬‬ ‫)‪= cos(sin ax) = f (x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪251‬‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺎن‬

‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪cos(sin a(x +‬‬ ‫)‪)) = cos(sin (ax + )) = cos(cosax) ≠ f (x‬‬ ‫ﭘﺲ ‪ T = π‬ﻫﻢ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ‪ π‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫|‪|a‬‬

‫ﭘﺲ ‪ π‬دورهي ﺗﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ و دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﻫﻤﺎن ‪ T = π‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫|‪|a‬‬ ‫| ‪2| a‬‬

‫‪ T = 2π 2‬ﻛﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ ‪ T = π‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪a‬‬ ‫|‪|a‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪π‬‬
‫)‪f (x + ) = sin (cosa(x + )) = sin(− cosax) = − sin (cosax) ≠ f (x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دورهي ﺗﻨﺎوب ﻫﻤﺎن ‪ T = 2π‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫|‪|a‬‬
‫‪−1‬‬
‫‪ 3‬از آنﺟﺎ ﻛﻪ داﻣﻨﻪي ﺗﺎﺑﻊ )‪ y = sin(cos x‬ﺑﺎزهي ]‪ [−1 , 1‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬اﺻﻼً ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن داﻣﻨﻪاش از دو ﻃﺮف ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ T = 2π 4‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ‪ x → x + 2π‬ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫|‪|a‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫)‪f (x + ) = f (x + ) = cos −1 sin a(x + ) = cos −1(− sin ax) ≠ f (x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﺎن ‪ T = 2π‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫|‪|a‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦﻫﺎي ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 4‬در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ وﺿﻌﻴﺖ ﺗﻨﺎوب ﺗﻮاﺑﻊ )‪ fog(x‬ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻞ اﻳﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي زﻳﺮ از اﻳﻦ ‪ 4‬ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺠﺎم اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﭘﻴﺪاﻛﺮدن دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ fog‬ﻧﻜﺎت زﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ 1‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ fog‬ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ 2‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺣﺪس آﻏﺎزي ﺑﺮاي ﭘﻴﺪاﻛﺮدن دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﺎﺑﻊ ‪) fog‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن روش اﻣﺘﺤﺎنﻛـﺮدن ﻧـﺼﻒ دورهي ﺗﻨـﺎوب(‬
‫‪Tg‬‬
‫را در ﺗﺎﺑﻊ ‪ fog‬اﻣﺘﺤﺎن ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان از ‪ Tg‬ﻳﻌﻨﻲ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ‪ g‬ﺷﺮوع ﻛﺮد و ﺑﻌﺪ‬
‫‪2‬‬

‫‪ 5‬ﻗﻄﻌﺎً ‪ T = 2π‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ﺗﺎﺑﻊ ‪ y = sin2n ax‬ﻫﺴﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ‪ T = π‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫ﺗﻮاﺑﻊ زوج‬
‫‪f (x + ) = sin2n a(x + ) = (sin(ax + π))2n = ( − sin(ax))2n‬‬ ‫)‪(sin(ax))2n = f (x‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﭘﺲ ‪ T = π‬ﻫﻢ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ‪ T = π‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪2a‬‬ ‫|‪|a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫)‪f (x + ) = sin2n (a(x + )) = (sin(ax + ))2n = (cos ax)2n ≠ f (x‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﭘﺲ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﻫﻤﺎن ‪ T = π‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫|‪|a‬‬

‫‪ T = 2π 6‬ﻗﻄﻌﺎً دورهي ﺗﻨﺎوب اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ‪ π‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪f (x + ) = cos2n +1 a(x + ) = (cos(ax + π))2n +1 = ( − cosax)2n +1‬‬ ‫)‪= −(cos ax)2n +1 ≠ f (x‬‬
‫ﺗﻮاﺑﻊ ﻓﺮد‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﭘﺲ دورهي ﺗﻨﺎوب ﻫﻤﺎن ‪ π = 2π‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪a‬‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﻤﺮﻳﻦﻫﺎي ‪ 5‬و ‪ 6‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﺗﻮانﻫﺎي زوج و ﻓﺮد ﺑﻘﻴﻪي ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﻲ ﻫﻢ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﻴﺪ و ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ زﻳﺮ ﺑﺮﺳﻴﺪ‪:‬‬
‫‪ 1‬دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ y = tan n ax ، y = cos2n ax ، y = sin2n ax‬و ‪ y = cot n ax‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ T = π‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫|‪|a‬‬

‫‪ 2‬دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ y = sin 2n +1 ax‬و ‪ y = cos2n +1 ax‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ T = 2π‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫|‪|a‬‬
‫‪2sin x‬‬ ‫‪cos x‬‬
‫‪+3‬‬
‫=‪y‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪x = 2 tan x + 3‬‬ ‫‪ 7‬ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج را ﺑﺮ ‪ cos x‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪4 cos x‬‬ ‫‪sin x 4 + 5 tan x‬‬
‫‪+5‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫‪cos x‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ‪ x → x + π‬ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ‪ x → x + π‬ﺗﺎﺑﻊ ﺑﻪ ‪ y = −2 cot x + 3‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ دورهي ﺗﻨـﺎوب ﻫﻤـﺎن‬
‫‪4 − 5 cot x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ T = π‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪252‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم † ﻣﺜﻠﺜﺎت‬

‫‪cosax sin ax cos2 ax − sin2 ax cos 2ax‬‬ ‫‪π‬‬

‫= ‪cot ax − tan ax‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 2 cot 2ax‬‬ ‫=‪T‬‬ ‫‪ 8‬راه اول‪:‬‬
‫‪sin ax cosax‬‬ ‫‪sin ax cosax‬‬ ‫‪1‬‬ ‫| ‪| 2a‬‬
‫‪sin 2ax‬‬
‫‪2‬‬
‫راه دوم‪ π :‬ﻗﻄﻌﺎً ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺗﻮاﺑﻊ ‪ tan ax‬و ‪ cot ax‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫ﭘﺲ ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ‪ y = cot ax − tan ax‬ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺎ ﻧﺼﻒ آن را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪π‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪cot( + α ) = − tan α‬‬
‫‪f (x +‬‬ ‫) ‪) = cot a(x + ) − tan a(x + ) = cot(ax + ) − tan(ax +‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪= − tan ax + cot ax = f (x‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪tan( + α ) = − cot α‬‬
‫‪2‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ‪ π‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻜﻨﻴﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗـﺎﺑﻊ ‪ y = cot ax − tan ax‬ﻧﺨﻮاﻫﻴـﺪ رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﭘـﺲ دورهي ﺗﻨـﺎوب اﺻـﻠﻲ ﻫﻤـﺎن‬
‫‪4a‬‬
‫‪ T = π‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫| ‪| 2a‬‬

‫‪ 9‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ‪ π‬دورهي ﺗﻨﺎوب ‪ sin2n ax‬و ‪ cos2n ax‬ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎ ‪ π‬را ﺑﺮاي ﻛﻞ ﺗﺎﺑﻊ اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪f (x +‬‬ ‫‪) = sin2n a(x + ) + cos2n a(x + ) = sin2n (ax + ) + cos2n (ax + ) = (cosax)2n + (− sin ax)2n‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪= cos2n ax + sin 2n ax = f (x‬‬

‫ﭘﺲ ‪ T = π‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ﻛﻞ ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫) ‪sin a(x + ) + cos2n a(x + ) = sin2n (ax + ) + cos2n (ax +‬‬
‫‪2n‬‬
‫اﻛﻨﻮن = ‪ T‬را ﺟﺎﻳﮕﺬاري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪4a‬‬ ‫‪4a‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4a‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ )‪ f (x‬ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﻫﻤﺎن ‪ T = π‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫| ‪| 2a‬‬
‫‪x‬‬
‫] [‬
‫‪ 10‬دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ‪ y = cos x‬و ‪ y = (−1) π‬ﻫﺮ دو ‪ T = 2π‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ T = 2π‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب آنﻫﺎ ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻛﻨـﻮن‬
‫ﻣﺎ ﻧﺼﻒ ‪) T = 2π‬ﻳﻌﻨﻲ ‪ ( T = π‬را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪x +π‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫[‬ ‫]‬ ‫‪[ ]+1‬‬ ‫] [‬ ‫] [‬
‫)‪f (x + π) = (−1‬‬ ‫‪π × cos(x + π) = ( −1) π ( − cos x) = −( −1) × ( −1) π × cos x‬‬ ‫)‪= ( −1‬‬ ‫‪π × cos x‬‬ ‫)‪= f (x‬‬
‫‪π‬‬
‫‪x+‬‬
‫]‪2‬‬ ‫‪x 1‬‬
‫‪π‬‬ ‫[‬ ‫‪π‬‬ ‫] ‪[ +‬‬ ‫‪π‬‬
‫)‪f (x + ) = (−1‬‬ ‫‪π‬‬ ‫ﭘﺲ ‪ T = π‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ﺗﺎﺑﻊ ﻛﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ = ‪ T‬را ﻧﻴﺰ اﻣﺘﺤﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪cos(x + ) = ( −1) π 2 × ( − sin x) :‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺎوي )‪ f (x‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ دورهي ﺗﻨﺎوب ﻫﻤﺎن ‪ T = π‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦﻫﺎي ‪ 9 ، 8‬و ‪ 10‬از اﻳﻦ ﻣﺜﺎل ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮﺑﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎ ﺛﺎﺑـﺖ ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ك‪.‬م‪.‬م دورهﻫـﺎي ﺗﻨـﺎوب ﺗﻮاﺑـﻊ‬

‫‪ f × g f − g ، f + g‬و ‪ f‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﺰوﻣﺎً دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺗﻮاﺑﻊ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪g‬‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﻮاﺑﻊ زﻳﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬

‫‪y = | sin ax + cosax | (3‬‬ ‫‪y = | cot ax | (2‬‬ ‫‪y = | sin ax | (1‬‬
‫‪y = | tan ax | + | cot ax | (6‬‬ ‫‪y = | sin ax | + | cos ax | (5‬‬ ‫‪y = | tan ax − cot ax | (4‬‬

‫اﻳﻦ ﺗﻤﺮﻳﻦ ﻧﻴﺰ دﻗﻴﻘﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺮﻳﻦ ﻗﺒﻠﻲ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﻠﺖ اﻳﻦﻛﻪ آن را ﺟﺪا ﻛﺮدﻳﻢ ﻓﻘﻂ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ را در ﻳﻚ ﺗﻤﺮﻳﻦ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ‬

‫آورده ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ 1‬راه اول‪ T = 2π :‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ‪ T = π‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫)‪f (x + ) = | sin a(x + ) | = | sin(ax + π) | = | − sin ax | = | sin ax | = f (x‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪π‬‬
‫= ‪ T‬دورهي‬ ‫ﭘﺲ ‪ T = π‬ﻧﻴﺰ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻣﺘﺤﺎنﻛﺮدن ‪ T = π‬ﺑﻪ | ‪ f (x + π ) = | cos ax‬ﺧﻮاﻫﻴﺪ رﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻒ )‪ f (x‬اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫|‪|a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫| ‪| 2a‬‬ ‫|‪|a‬‬
‫ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪253‬‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺎن‬

‫راه دوم‪ :‬رﺳﻢ | ‪: y = | sin ax‬‬

‫‪π‬‬
‫=‪T‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫|‪|a‬‬

‫‪ 2‬راه اول‪ T = π :‬ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ اﮔﺮ ‪ π‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪:‬‬
‫‪2a‬‬ ‫|‪|a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪f (x +‬‬ ‫)‪) = | cot a(x + ) | = | cot(ax + ) | = | − tan(ax) | ≠ f (x‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﭘﺲ ‪ T = π‬دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫|‪|a‬‬
‫راه دوم‪ :‬رﺳﻢ | ‪: | cot ax‬‬
‫‪π‬‬
‫=‪T‬‬
‫|‪|a‬‬

‫ﺑﺎ اداﻣﻪي راه ﺣﻞﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮاﺑﻊ | ‪ y = | cosax‬و | ‪ y = | tan ax‬ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ زﻳﺮ ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪:‬‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﻮاﺑﻊ | ‪ y = | tan ax | ، y = | cosax | ، y = | sin ax‬و | ‪ y = | cot ax‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ T = π‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫|‪|a‬‬

‫‪ T = 2π 3‬ﻗﻄﻌﺎً ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺑﺮاي ‪ sin ax + cosax‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺎ ﻧﺼﻔﺶ را ﺑﺮاي | ‪ | sin ax + cosax‬اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫|‪|a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫)‪f (x + ) = | sin a(x + ) + cosa(x + ) | = | sin(ax + π) + cos(ax + π) | = | − sin ax − cosax | =| sin ax + cos ax | = f (x‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﭘﺲ ﻣﺠﺒﻮرﻳﻢ ‪ π‬را ﻧﻴﺰ اﻣﺘﺤﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪2a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫)‪f (x + ) = | sin a(x + ) + cosa(x + ) | = | sin(ax + ) + cos(ax + ) | = | cosax − sin ax | ≠ f (x‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﭘﺲ دورهي ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﺎن ‪ T = π‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫|‪|a‬‬
‫‪π‬‬
‫| ‪| tan ax − cot ax | = | − cot 2ax‬‬ ‫=‪T‬‬ ‫‪4‬‬
‫| ‪| 2a‬‬

‫‪ T = π 5‬ﻗﻄﻌﺎً دورهي ﺗﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ‪ T = π‬را اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪2a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪f (x +‬‬ ‫)‪) = | sin a(x + ) | + | cosa(x + ) |= | sin(ax + ) | + | cos(ax + ) | = | cosax | + | − sin ax | = | cosax | + | sin ax | = f (x‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫=‪T‬‬
‫‪π‬‬
‫ﭘﺲ ‪ T = π‬ﻧﻴﺰ ﻳﻚ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻣﺘﺤﺎن ‪ T = π‬ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ دورهي ﺗﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪:‬‬
‫| ‪| 2a‬‬ ‫‪4a‬‬ ‫‪2a‬‬

‫‪ T = π‬دورهي ﺗﻨﺎوب ﻫﺮ ﻳﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻣﺘﺤﺎن ﻧﺼﻒ آن دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫‪6‬‬

‫|‪|a‬‬
‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪f (x +‬‬ ‫)‪) = | tan a(x + ) | + | cot a(x + ) | = | tan(ax + ) | + | cot(ax + ) | = | − cot ax | + | − tan ax | = | tan ax | + | cot ax | = f (x‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺑﺎ اﻣﺘﺤﺎن ‪ π‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻮاب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ‪ T = π‬ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫| ‪| 2a‬‬ ‫‪4a‬‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﻮاﺑﻊ زﻳﺮ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪y = tan | ax | (3‬‬ ‫‪y = cos | ax | (2‬‬ ‫‪y = sin | ax | (1‬‬
‫‪y = | tan | ax || (5‬‬ ‫‪y = cot | ax | (4‬‬

‫راﺣﺖﺗﺮﻳﻦ راه اﻳﻦ ﺳﺆال‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﺗﻮاﺑﻊ را رﺳﻢ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ 1‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﺷﻜﻞ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در دو ﻃﺮف ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻫﺎ ﺷﻜﻞ‬
‫از اﻟﮕﻮي ﺗﻜﺮارﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻳﺎ ﻗﺒﻠﻲ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪254‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم † ﻣﺜﻠﺜﺎت‬

‫‪ 2‬ﭼﻮن دارﻳﻢ | ‪ ، cos α = cos | α‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ . cos | ax | = cosax‬ﭘﺲ دورهي ﺗﻨﺎوب آن ﻫﻢ ‪ 2π‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫|‪|a‬‬
‫‪ 3‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ 4‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ 5‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ و دارﻳﻢ ‪. T = π‬‬

‫|‪|a‬‬

‫دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺗﻮاﺑﻊ زﻳﺮ را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪sin[πx] (3‬‬ ‫‪sin π [x] (2‬‬ ‫‪sin[x] (1‬‬

‫)‪f (x + T) = f (x‬‬ ‫]‪sin[x + T] = sin[x‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ‪ 2kπ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴـﺰي ﻣﻤﻜـﻦ ﻧﻴـﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺒﺎرت ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ]‪ sin([x] + T) = sin[x‬در ﺑﻴﺎﻳﺪ و ‪ T‬ﻫﻢ ﻣﺴﺎوي ‪ 2π‬ﻳﺎ ‪ 4π‬ﻳﺎ‬
‫زﻳﺮا اﮔﺮ ﻣﺜﻼً ‪ T = 2π‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﻣﻘﺪار ‪ T‬ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺤﻲ ﻧﺒﻮده و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ از داﺧﻞ ﺑﺮاﻛﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫)‪f (x + T) = f (x‬‬ ‫]‪sin π [x + T] = sin π [x‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ‪ T‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ از داﺧﻞ ﺑﺮاﻛﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﻓﺮض ∈ ‪ T‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫]‪sin π([x] + T) = sin π[x‬‬ ‫]‪sin( π[x] + πT) = sin π [x‬‬

‫ﺑﺮاي ﭘﻴﺪاﻛﺮدن دورهي ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺑﺎﻳﺪ ‪ πT = 2π‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪. T = 2‬‬

‫)‪f (x + T) = f (x‬‬ ‫]‪sin [ π(x + T)] = sin[ πx‬‬ ‫]‪sin[πx + πT] = sin[πx‬‬ ‫‪3‬‬

‫در اﻳﻦﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺤﺚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪي اول اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺗﺴﺎوي ﺑﺎﻻ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ‪ πT‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ πT = 2π‬از ﺑﺮاﻛﺖ ﺧـﺎرج ﺷـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ ‪ πT = 2π‬ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﻘﺪاري ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ از داﺧﻞ ﺑﺮاﻛﺖ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ روي ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﻲ ]‪ cot [x] ، tan π[x] ، tan [x] ، cos π[x] ، cos[x‬و ]‪ cot π [x‬ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي زﻳﺮ ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪:‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﻤﺎن داﺧﻞ ﻳﻚ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﻲ داراي ﺟﺰءﺻﺤﻴﺢ ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ ﻛﻞ ﺟﺰءﺻﺤﻴﺢ ﺿﺮﻳﺒﻲ از‬
‫‪ π‬ﺿﺮب ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫]‪f (x) = sin π [x] , f (x) = cos π [x‬‬ ‫‪T =2‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ دارﻳﻢ‪:‬‬

‫]‪f (x) = tan π [x] , f (x) = cot π [x‬‬ ‫‪T =1‬‬

‫‪255‬‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺎن‬

‫ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻻزم و ﺿﺮوري در ﻣﺜﻠﺜﺎت‬

‫‪1‬‬
‫‪sin2 x + cos2 x = 1‬‬ ‫= ‪sin2 x‬‬
‫‪1 + cot 2 x‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪cos2 x‬‬ ‫‪sin 4 x + cos4 x = 1 − 2sin 2 x cos2 x‬‬
‫‪1 + tan2 x‬‬
‫‪sin 6 x + cos6 x = 1 − 3 sin 2 x cos2 x‬‬ ‫‪sin(α + β) = sin α cos β + cos α sin β‬‬
‫‪tan α + tan β‬‬
‫‪cos(α + β) = cos α cos β − sin α sin β‬‬ ‫= )‪tan(α + β‬‬
‫‪1 − tan α tan β‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي )‪ (α − β‬ﻓﻘﻂ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ در ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎ ‪ β‬را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ )‪ (−β‬ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪sin 2x = 2sin x cos x‬‬ ‫‪cos 2x = cos2 x − sin 2 x = 1 − 2sin 2 x = 2 cos2 x − 1‬‬
‫‪2 tan x‬‬ ‫‪1 − cos 2x‬‬
‫= ‪tan 2x‬‬ ‫= ‪tan2 x‬‬
‫‪1 − tan2 x‬‬ ‫‪1 + cos 2x‬‬

‫‪1 − tan2 x‬‬ ‫‪2 tan x‬‬

‫= ‪cos 2x‬‬ ‫= ‪sin 2x‬‬
‫‪1 + tan2 x‬‬ ‫‪1 + tan2 x‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪α +β‬‬ ‫‪α −β‬‬
‫= ‪a sin x + bcos x‬‬ ‫) ‪a 2 + b2 sin(x + tan −1‬‬ ‫(‪sin α + sin β = 2sin‬‬ ‫(‪)cos‬‬ ‫)‬
‫|‪|a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪α +β‬‬ ‫‪α −β‬‬ ‫‪α+β‬‬ ‫‪α −β‬‬
‫(‪cos α + cos β = 2 cos‬‬ ‫(‪)cos‬‬ ‫)‬ ‫(‪cos α − cos β = −2sin‬‬ ‫(‪)sin‬‬ ‫)‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫))‪sin α cos β = (sin(α + β) + sin(α − β‬‬ ‫)‪cos α cos β = (cos(α + β) + cos(α − β‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫= ‪sin −1 x + cos −1 x‬‬
‫‪1‬‬
‫))‪sin α sin β = − (cos(α + β) − cos(α − β‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪π‬‬
‫= ‪tan −1 x + cot −1 x‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻋﺠﻴﺐﺗﺮﻳﻦ ﺑﺎزي ﻓﻮﺗﺒﺎل ﺳﺎل ‪ 1945‬ﺑﻴﻦ دو ﺗﻴﻢ آرﺳﻨﺎل و دﻳﻨﺎﻣﻮي ﻣﺴﻜﻮ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬داور ﺑﺎزي ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻪ ﻏﻠﻴﻈﻲ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﺎزي را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﺷﺮوع ﺑﺎزي داد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻪ ﻏﻠﻴﻆ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ وﻗﺘﻲ داور ﻳﻜﻲ از ﺑﺎزﻳﻜﻨﺎن آرﺳﻨﺎل را از زﻣﻴﻦ ﺑﺎزي اﺧﺮاج ﻛﺮد‪ ،‬او ﻳﻮاﺷﻜﻲ دوﺑﺎره وارد ﺑﺎزي‬
‫ﺷﻮد! ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ ﺗﻴﻢ دﻳﻨﺎﻣﻮي ﻣﺴﻜﻮ ﻳﻚ ﺗﻌﻮﻳﺾ اﻧﺠﺎم داد اﻣﺎ ﺑﺎزﻳﻜﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از زﻣﻴﻦ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﺪ ﺑﺎ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻪ ﻏﻠﻴﻆ در زﻣﻴﻦ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ‬
‫ﻋﺪهاي ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ‪ ،‬روسﻫﺎ در اﻳﻦ دﻳﺪار ﺑﻪ ﺟﺎي ‪ 11‬ﺑﺎزﻳﻜﻦ‪ 15 ،‬ﺑﺎزﻳﻜﻦ در زﻣﻴﻦ داﺷﺘﻨﺪ! در ﻣﻴﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﺎزي دروازهﺑﺎن آرﺳﻨﺎل ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫ﺗﻮﭘﻲ را ﻣﻬﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻴﺮ دروازه ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد و ﭼﻮن آرﺳﻨﺎل دﻳﮕﺮ دروازه ﺑﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺗﻌﻮﻳﺾ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺗﻤﺎﺷﺎﭼﻴﺎن ﻃﺮﻓﺪار ﺗﻴﻢ داﺧﻞ دروازه اﻳﺴﺘﺎد!‬

‫‪256‬‬