Kabanata 16: Si Sisa ( Key Points )
● Sisa’s husband, Pedro, is abusive and Sisa
never disobeys him.
● Sisa ay nagluto para kila Basilio at Crispin
pero si Pedro ang kanyang asawa ay kinain
lahat (puting kanin, ilang isda na tuyo,
sariwang (fresh) kamatis, baboy-damo at
isang hita ng patong bundok o dumara na
hiningi niya kay Pilosopo Tasyo)
● Sisa cries but she wipes her tears and she
cooks tuyo instead but when Basilio comes
in he is screaming and his head is bleeding.
● Alam ni Pilosopo Tasyo na nagluto si Sisa
para kila Basilio at Crispin at sinabi niya
sakanila.
● Indulhensiya - ang paggawa ng mabuti
katulad ng pagsisimba upang magkaroon
ng kaligtasan at hind mapunta sa
impyerno.
Kabanata 17: Si Basilio ( Key Points )
● Tumakas si Basilio at hinabol at binaril siya
ng mga guardia civil nagtaka sila (Quien
Vive - “Sino yan?”) dahil hindi siya papalisin
kung hindi ikasampu / alas gis ng gabi
● Naiwan si Crispin sa Kumbento.
● Nanaginip si Basilio na sinasaktan ng kura
at sakristan si Crispin until he’s unconscious
● Ginising ni Sisa si Basilio at hindi sinabi ni
Basilio ang panaginip niya pero sinabi niya
ang plano ni Basilio:
1. Hihinto na si Basilio at Crispin sa
pagiging sakristan
2. Aalagaan ni Basilio ang mga baka at
kalabaw ni Ibarra
3. Si Crispin ay tuturuan nalang ni Pilosopo
Tasyo dahil hindi nanakit si Tasyo
4. Kung gagalingan ni Basilio sa trabaho
niya baka bigyan pa daw siya ng
kalabaw o lupa ni Ibarra
5. Titigil na si Sisa magtahi ng damit
● Nalungkot si Sisa dahil wala si Pedro sa
plano
Kabanata 18: Mga Kaluluwang Nagdurusa
( Key Points )
● Si Padre Salvi ay parang nanlalata at
mukhang may sakit
● Nagiisip si Sisa kung paano iforgive ni Salvi
si Crispin at naisip niyang kumukha ng fruit
basket.
● Nung dinalaw niya si Padre Salvi tinanong
niya kung saan niya pwedeng ilagay ang
basket pero walang sumasagot sakanya at
sinabi lang na kahit saan lang daw kahit
ganito mabait parin ang pagkakasalita ni
Sisa
● Sinabihan si Sisa na si Crispin daw ay
nangnakaw ng 2 onsa at tumakas tapos
pumunta sa bahay nila tapos the guardia
civil is searching their house by Padre Salvi’s
orders.
● Sinabi ng isang utusan na mabuting ina at
asawa si Sisa ngunit masasama ang mga
anak niya katulad ng walang kwentang
asawa niya. At mas masahol pa kesa sa
kanilang ama.
● Umiyak si Sisa pinaalis siya kasi she’s
bothering Padre Salvi at sa sulok ng
lansangan nalang daw siyang umiyak at
yun nga ang ginawa niya
Kabanata 19: Mga Suliranin Ng Isang Guro
( Key Points )
● Teacher na tinulugan ni Don Rafael
kwinentuhan si Ibarra about sa education
system and how nagmememorize nalang
yung mga estudyante at hindi sila natututo
ng maayos
● Wala talaga silang naiintindihan sa mga
sinusulat at binabasa nila.
● Dito nakuha ni Ibarra ang ideya para sa
curriculum na katesismo, pagsasaka,
kagandahang amahingsal pero mas nauna
pa rin ang kristiyanismo
● Mahigit 200 ang nakatala, pero 25 lamang
ang nakapag-aral
Kabanata 20: Ang Pulong sa Tribunal
(Key Points)
● Tribunal- a large hall which was the
gathering place and meeting place of the
powerful people of the town.
● Dalawang grupo: Liberal (kabataan) at
Konserbatibo (matatanda)
● Si Don Filipo ay lider ng Liberal
● They are preparing for the fiesta dahil labing
isang araw nalang at fiesta na daw
● Each group has a proposal for the fiesta
● Nagpayo si Pilosopo Tasyo kay Don Filipo
na the elders won't agree with them. It will
surely lose because they think this
suggestion is what you want to win. When
this suggestion is defeated, have one of
your regular members suggest what you
want to win because all the conservatives
want is for them to lose.
● Conservatives want to have a two-day
celebration para hindi din daw maging
kabado ang bayan and gamble then throw
food in the lake like the tradition of Sila
which is a Romano Diktator
● Liberals just want to make the people happy
and then use the savings to build a school
● 3500 pesos ang budget para sa pista 150
para sa malaking dulaan/theater,
komedyang ay 200 pesos per night or 1400 2
bombs or fireworks ay 400
● Sabi ng mga konserbatibo hindi daw
magiging masaya ang mga pare sa
desisyon na ito kaya dapat daw sila ang
masunod dahil yun ang gusto ng kura mas
grande daw.
Kabanata 21: Ang Kasaysayan ng Isang Ina
(Key Points)
● Si Sisa ay tumakbo pauwi dahil umaasa
siya na makita niya sila Basilio at Crispin.
● Nung nakauwi si Sisa, nakita niya ang
dalawang guardia civil na paalis ng bahay
nila dahil hinahanap nila sila Basilio at
Crispin.
● Tinanong ng dalawang guardia civil kung
saan ni Sisa tinatago si Crispin at yung pera
na ninakaw.
● Sabi ni Sisa na hinahanap rin niya ang
kanyang anak na si Crispin kaninang
umaga sa kumbento (religious house)
● Sinabi ng mga guardia civil na iiwan nila
siya kung magbabayad siya sa kanila ng
perang inaangkin nilang utang ng kanyang
pamilya. Kapag hindi niya magawa,
kukunin nila siya bilang isang bilanggo
(prisoner) at umalis papunta sa bayan.
● Si Sisa ay nahihiya habang ang mga
guardia civil ay nagmartsa sa kanya sa
bayan para makita ng lahat.
● Si Sisa ay nakulong dahil wala siyang
mabigay na pera sa mga guardia civil.
● 2 oras si Sisa ay nakakulong
● Naisip ng Alperes na ang bintang ay mula
sa kura, kaya gusto ng Alperes na palayain
si Sisa
● Ang sabi ng Alperes kay Sisa kung ibig
niyang mabalik ang pera, hingin niya kay
San Antonio.
● May nahanap si Sisa na piraso ng damit ni
Basilio na may dugo.
● Kinabukasan, si Sisa ay nabaliw dahil sa
mga problema na kinaharap niya at
bumigay ang kanyang katinuan at pagiisip.
Kabanata 22: Liwanag at Dilim ( Key Points )
● Usap usapan ng lahat ang arrival ni Tiya
Isabel at Maria Clara sa San Diego dahil
hinahangaan si Maria ng lahat
● Si Padre Salvi ay napansin na hindi okey
dahil he’s pale, he makes mistakes in mass,
tapos parang iba ang nasa isip nito
● Nagusap si Maria Clara at Ibarra sa bintana
with an ocean view. They talked softer/mas
malambing pa than the leaf and flower
petals. Ihahanda daw ni Ibarra ang lahat ng
kailangan ni Maria ngayong gabi para sa
picnic with their friends and families
● Maria states na gawan sana ni Ibarra ng
paraan na hindi makasama ang kura sa
picnic dahil ayaw niyang masama si Padre
Salvi. Natatakot si Maria sa malagkit na
tingin ni Salvi at sa mga sinasabi niya.
● Ngunit sinabi ni Ibarra na iba daw ang ugali
sa probinsya dahil ang mga pari at opisyal
ay dapat inimbitahan at okey naman daw si
Salvi kay Ibarra.
● Umalis si Maria ng dumating si Salvi at
inimbita ni Ibarra si Salvi sa picnic.
● Tinanggap ni Salvi ang imbitasyon as a sign
of no hard feelings.
● Nang paalis na si Ibarra nilapitan siya ng
isang lalaki asking for help for his children
and wife. Si Pedro ito at nawawala daw ang
kanyang anak at nasiraan ng isip ang wife
nya.
● Nagmamadali daw si Ibarra at sabihin
nalang daw ito habang naglalakad at
kwinento ni Pedro ang nangyari sa pamilya
niya.
Kabanata 23: Ang Pangingisa ( Key Points )
● May grupo ng kadalagahanan:
1. Andeng - maganda at pala isip
2. Inday - maganda rin
3. Victoria - tahimik lang
4. Sinang - pinsan ni Maria Clara na
sobrang masayahin
● Sina Ibarra at Maria Clara ay nagpatuloy sa
planong pamamasyal kinaumagahan,
kasama ang mga kaibigan ni María Clara
sina Sinang, Victoria, Iday, Nenang, kanilang
mga ina, at ilang kaibigan ni Ibarra.
● Dalawang boatman, isang matanda at isa
na halos kasing edad ni Ibarra ay
nagsagwan sa kanila sa isang malayong
dalampasigan, kung saan sila naghagis ng
mga pamingwit sa pag-asang makahuli ng
makakain. Sa kalaunan ay natuklasan nila,
gayunpaman, na mayroong isang buwaya
na natigil sa putik sa ilalim ng bangka.
● Ang nakababatang boatman ay tumalon
sa tubig, nilalamon ang buwaya at dinala
ito sa ibabaw ng antas.
● Habang dumadagundong ang buwaya,
hinihila nito ang bangka pabalik sa tubig.
● Mabilis na sumisid si Ibarra upang iligtas
ang lalaki, itinusok ang kanyang kutsilyo sa
malambot na tiyan ng buwaya. "Utang ko
sa iyo ang aking buhay," sabi ng boatman
pagkatapos ng pagsubok.
● Bumalik ang grupo upang magdiwang sa
kakahuyan na nakapalibot sa bahay ni
Ibarra.
 Kabanata 24: Sa Gubat ( Key Points )
● Sa kabanatang ito ay nasa kalagitnaan pa
rin ng piknik ang magkakaibigan na sila
Ibarra, Maria, Victoria, Iday, Elias, Sinang, at
Albino.
● Sa parehong araw rin na yun ay maaga
natapos ang misa ni Padre Salvi at
nakapag-almusal siya agad. Habang
nag-aalmusal, bigla siyang nakatanggap
ng liham at biglang nawalan ng gana.
Tumungo siya sa gubat.
● Ng makarating siya doon, pinauwi niya na
ang kanyang sinasakyan. Naglakad siya sa
gubat ng nakarinig siya ng mga boses.
Dahan-dahan siyang lumapit sa isang
malaking puno.
● Nakita niya sa may ilog ang tatlong dalaga
na sina Maria, Victoria, at Silang na
nagkukwentuhan at nagtatampisaw sa
tubig ilog. Maiging nagtago si Padre Salvi
upang pagmasdan ang mga dalaga. Ilang
minuto ay napagpasyahan niyang umalis
na at hinanap ang mga kalalakihan.
● Pagdating ng tanghalian ay
nag-usap-usap ang mga nagpipiknik.
Binanggit ni Padre Salvi na nagkasakit si
Padre Damaso kaya di ito nakapagsama.
Maya-maya ay dumating si Sisa at
napag-usapan ang mga nawawala niyang
anak. Sa pagdidiskusyon nito, napunta sa
matinding pagtatalo si Don Felipo at Padre
Salvi.
● Iniwan ni Ibarra ang dalawa na nagtatalo at
pumunta sa mga kaibigan niya na
naglalaro ng Gulong ng Palad. Ng naituro
ng Gulong si Ibarra, tinanong sa kanya kung
natupad na ba ang binabalak nito. Agad
naman siyang sumang-ayon dahil malapit
na itatayo ang bahay-paaralan na
kanyang pinaplano.
● Inilahad niya ang kasulatan at binigay ito
kay Maria at Sinang. Ng makita ito ni Padre
Salvi, agad niya iyong kinuha at pinunit
dahil makasalanan ang nasa loob ng
kasulatan na yun. Nagalit ang lahat at
pinaalis ang kura.
● Ilang sandali lg dumating ang Gwardya Sibil
at Sarhento at dinakip si Ibarra at Elias sa
pananakit umano kay Padre Damaso.
Kabanata 25: Sa Bahay Ng Pilosopo
( Key Points )
● Nagtungo si Ibarra sa tahanan ni Pilosopo
Tasyo. Nais niya kasing isangguni ang
binabalak niyang pagtatayo ng paaralan
sa kanilang bayan.
● Nakita niyang abala ang matanda sa
sinusulat nito. Gayunman, si Tasyo na
mismo ang huminto sa ginagawa at
sinabing ang susunod na henerasyon pa
naman daw ang makauunawa at
makikinabang sa kanyang isinusulat.
● Binuksan ni Ibarra ang kaniyang plano sa
Pilosopo. Sinabi ng matalinong matanda na
hindi dapat sa kaniya isinasangguni ang
mga plano, bagkus sa mga
makakapangyarihang tao tulad ng mga
kaparian sa simbahan.
● Sumagot si Ibarra na ayaw na umano
niyang mabahiran ng kabuktutan ang
maganda niyang hangarin. Mauunawaan
umano siya ng pamahalaan at taumbayan
dahil maganda ang kaniyang hangarin.
Sinalungat naman siya ni Tasyo at sinabing
mas makapangyarihan pa ang simbahan
kaysa pamahalaan. Kung nais dawn i Ibarra
na magtagumpay sa kaniyang mga plano,
marapat daw na padaanin ito sa simbahan
na siyang may hawak sa lahat, kabilang
ang pamahalaan.
● Iba naman ang pananaw ni Ibarra. Pagkat
galing sa Europa, naniniwala siya sa
kapangyarihan ng pagiging liberal. Muli
naman siyang sinalungat ng matanda at
sinabing hindi angkop sa bansa ang
kaisipang mula Europa.
● Tulad ng isang halaman, kailangan din daw
yumuko ni Ibarra sa hangin kapag hitik na
ang bunga nito upang manatiling nakatayo
nang matatag. Payo pa ng matanda, hindi
karuwagan ang pagyuko sa
kapangyarihan.
● Hindi man aminin, ngunit napapaisip si
Ibarra sa tinuran ng matandang Pilosopo.
 Bago umalis, nag-iwan pa si Tasyo ng salita
kay Ibarra na kung hindi man siya
magtagumpay sa plano nito, ay may
uusbong na sinuman upang magpatuloy ng
kaniyang mga nasimulan
Kabanata 26: Bisperas Ng Pista ( Key Points )
● Abala ang buong San Diego dahil sumapit
na ang ika-sampu ng Nobyembre. Hudyat
na ng bisperas ng kapistahan.
Kaniya-kaniyang gayak ang mga
may-kayang pamilya sa lugar katulad ng
pagdedekorasyon ng kanilang mga
tahanan at paglalagay ng mga palamuti at
mamahaling mga kagamitan.
● Hindi mawawala sa pista ang masasarap
na pagkain tulad ng mga kakanin,
minatamis, at mga mamahaling alak mula
Europa. Imbitado rin ang mga mamamayan
mula sa kalapit na bayan upang
matunghayan ang mga pagtatanghal.
● Panay naman ang pagpapaputok,
pag-iingay ng batingaw, at pagtatanghal
ng mga musiko upang gawing mas
masaya ang pagdiriwang. Siyempre, hindi
mawawala ang misa na pinangunahan ni
Padre Damaso.
● Ang mga magsasaka at ibang
manggagawa ay inialay na ang kanilang
pinakamagagandang ani sa kanilang mga
amo.
● Samantala, habang abala ang lahat sa
pista, abala rin si Ibarra sa pagpapatayo ng
kaniyang paaralan. Hango ang disenyo nito
sa mga paaralan sa Europa. Hiwalay din
ang lalaki sa babae. May malaking bodega
at hardin rin ito.
● Gastos ni Ibarra ang lahat ng ginasta sa
paaralan. Tumanggi siya sa tulong na alok
ng mga mayayaman at mga pari sa
pagpapatyo ng paaralan. Marami ang
humanga sa ginawang ito ni Ibarra. Ngunit
lingid sa kaniyang kaalaman ay marami din
ang hindi natuwa at palihim na nagtanim
ng sama ng loob sa kaniya
Kabanata 27: Sa Pagtatakipsilim ( Key Points )
● Si Kapitan Tiago ang isa sa mga may
malalaking handaan para sa pista. Sinadya
niyang magparami ng handa dahil
nagpapasikat ito kay Ibarra na kaniyang
mamanugangin. Tanyag kasi si Ibarra sa
Maynila at nailalathala pa sa mga
pahayagan.
● Iba’t iba ang mga handa at produktong
dumarating sa bahay ni Tiago bago pa man
ang bisperas ng pista. At nang makarating
sa tahanan at makita ang anak, binigyan ni
Tiago si Maria Clara ng isang agnos na
mayroong diyamante at Esmeralda bilang
pasalubong.
●
● Dumating na rin si Ibarra para makita ang
mag-ama. Mayroong mga nag-aya kay
Maria na mamasyal na pinahintulutan
naman ni Tiago. Inaya rin ni Kapitan si
Ibarra na sa kanila na maghapunan
sapagkat darating si Padre Damaso ngunit
tumanggi ito.
● Sumama naman si Ibarra sa katipang si
Maria sa pamamasyal kasama ang mga
kaibigan ng dalaga. Nang makarating sa
plasa, nakita nina Maria ang isang lalaking
ketongin na umaawit sa tugtog ng kaniyang
gitara. Habang pinandidirihan ng lahat ang
ketongin, naawa si Maria dito at iniabot ang
pasalubong na mamahaling agnos ng
ama. Sa tuwa, lumuhod sa pasasalamat
ang ketongin.
● Maya-maya pa ay dumating naman si Sisa.
Itinuro nito ang kampanaryo at sinabing
naroon ang anak na si Basilio. Itinuro din
niya ang kumbento at sinabing naroon ang
anak na si Crispin. Umalis din agad si Sisa,
gayundin ang matandang ketongin.
● Namulat sa katotohanan si Sisa na
napakarami palang mahihirap sa kanilang
bayan.