“Walang maitutugon ang wika

sa tanong ng pag-ibig buhat sa

isang sulyap na kumikislap o
palihim. Sa halip, sumasagot
ang ngiti, ang halik, o ang
bugtong hininga.”
-Dr. Jose Rizal
• Para ipakita o ipaglaban ang
pilipinas sa kamay nang mga
Bakit isinulat
espanyol ni Dr.
para na rin Jose
matauhan
Rizal angpilipino
ang mga Noli Me Tangere?
na lumaban
para sa ating sariling bansa at
para hindi tayo tuluyang
masakop nang mga espanyol .
 TALASALITAAN
• PAGKAGAHAMAN - MATAKAW
• SINUNGGABAN – BIGLANG KINUHA
• TAKAM – GUSTONG TIKMAN ANG
PAGKAIN
• MAPANG-ABUSO - MASAMA
• LANTAKAN - SOBRA
Ang kadiliman ay nakalatag
na sa buong santinakpan.
Mahimbing na natutulog ang
mga taga-San Diego
pagkatapos na makapag-ukol
ng dalangin sa kanilang mga
yumaong mga kamag-anak.
. Pero, si Sisa ay gising. Siya
ay nakatira sa isang maliit
na dampa na sa labas ng
bayan. May isang oras din
bago narating ang
kanyang tirahan mula sa
kabayanan.
• Kapuspalad si Sisa sapagkat
nakapag-asawa siya ng lalaking
iresponsable, walang pakialam
sa buhay, sugarol at palaboy sa
lansangan. Hindi niya asikaso
ang mga anak, tanging si Sisa
lamang ang kumakalinga kay
Basilio at Crispin.
• Dahil sa kapabayaan ng
kanyang asawa, naipagbili ni
Sisa ang ilan sa mga natipong
hiyas o alahas nito nuong sila
siya ay dalaga pa. Sobra ang
kanyang pagkamartir at hina
ng loob.
• Sa madalang na paguwi ng
kanyang asawa, nakakatikim
pa siya ng sakit ng katawan.
Nananakit ang lalaki.
Gayunaman, para kay Sisa ang
lalaki ay ang kanyang bathala
at ang kanyang mga anak ay
anghel.
• Nang gabing iyon, abala
siya sa pagdating nina
Basilio at Crispin.
Mayroong tuyong tawili at
namitas ng kamatis sa
kanilang bakuran na siyang
ihahain niya kay Crispin.
• Tapang baboy-damo at isang
hita ng patong bundok o
dumara na hiningi niya kay
Pilosopo Tasyo ang inihain
niya kay Basilio. Higit sa lahat,
nagsaing siya ng puting bigas
na sadyang inani niya sa
bukid.
• Ang ganitong hapunan
ay tunay na pangkura,
na gaya ng sinabi ni
Pilosopo Tasyo kina
Basilio at Crispin ng
puntahan niya ang mga
ito sa simbahan.
• Sa kasamaang palad, hindi
natikman ng magkapatid
ang inihanda ng ina
sapagkat dumating ang
kanilang ama. Nilantakang
lahat ang maga pagkaing
nakasadya sa kanila.
• Itinanong pa niya kung nasaan
ang dalawa niyang anak. Nang
mabundat ang asawa ni Sisa
ito ay muling umalis dala ang
sasabunging manok at
nagbilin pa siya na tirahan
siya ng perang sasahudin ng
anak.
• Windang ang puso ni Sisa.
Hindi nito mapigilan na hindi
umiyak. Paano na ang
kanyang dalawang anghel.
Ngayon lamang siya ngluto,
tapos uubusin lamang ng
kanyang walang pusong
asawa.
• Luhaang nagsaing siyang muli
at inihaw ang nalalabing daing
na tuyo sapagkat naalala
niyang darating na gutom ang
kanyang mga anak. Hindi na
siya napakali sa paghihintay.
• Upang maaliw sa sarili, di lang
iisang beses siya umawit nang
mahina. Saglit na tinigil niya
ang pagaawit ng kunduman at
pinukulan niya ng tingin ang
kadilimang bumabalot sa
kapaligiran.
• Nagkaroon siya ng malungkot
na pangitain. Kasalukuyan
siyang dumadalangin sa
Mahal Na Birhen, ng
gulantangin siya ng malakas
na tawag ni Basilio mula sa
labas ng bahay.
 BUOD
• Si Sisa ay nakatira sa isang maliit na dampa
na sa labas ng bayan. May isang oras din
bago marating ang kanyang tirahan mula sa
kabayanan. Kapuspalad si Sisa sapagkat
nakapag-asawa siya ng lalaking iresponsable,
walang pakialam sa buhay, sugarol at palaboy
sa lansangan. Si Sisa lamang ang kumakalinga
kay Basilio at Crispin. Dahil sa kapabayaan ng
kanyang asawa, naipagbili niya ang mga
alahas niya ng siya ay dalaga pa. Minsan lang
umuwi ang kanyang asawa at sinasaktan pa
siya.
SI BASILIO
 TALASALITAAN:
• PINANGATALAN – KINABITAN NG
TAKOT
• MAGKAKASALO – SAMA-SAMA
KUMAIN
• USAL - SALITAIN
• MARALITA - MAHIRAP
• NAPALUGMOK - NAPAHANDUSAY
Napatigagal si Sisa nang
dumating si Basiliong sugatan
ang ulo. Dumadaloy ang
masaganang dugo. Ipinagtapat ni
Basilio ang dahilan ng kanyang
pagkakasugat. Siya ay hinabol ng
mga guwardiya sibil at
pinahihinto sa paglakad.
• Pero siya ay kumaripas ng takbo
sapagkat nangangamba siyang
kapag nahuli siya ay parurusahan
siya at paglilinisin sa kuwartel. Dahil
sa hindi niya paghinto siya ay
binaril. Dinaplisan siya ng punglo sa
ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan
niya sa kumbento si Crispin.
Nakahinga ng maluwag si Sisa.
• Ipinakiusap ni Basilio sas ina,
na huwag sabihin kanino man
ang dahilan ng kanyang
pagkakasugat sa ulo. At sa
halip ay sabihin na lamang na
nahulog siya sa puno.Tinanong
ni Sisa kung bakit naiwan si
Crispin.
• Sinabi ni Basilio na
napagbintangan na nagnakaw
ng dalawang onsa si Crispin.
Hindi niya sinabi ang parusang
natikman ng kapatid sa kamay
ng sakristan mayor. Napaluha
si Sisa dahil sa awa sa anak.
• Sinabing ang ma dukhang katulad
lamang nila ang nagpapasan ng
maraming hirap sa buhay. Hindi
nakatikim ng pagkain si Basilio.
Kaagad na sinayasat ng ang ina nang
malaman na dumating ang ama.
Alam niyang pagdumarating ang
ama tumitiking ng bugbog ang ina.
Nito.
• Nabanggit ni Basilio na higit
na magiging mabuti ang
kanilang kalagayan, kung
silang tatlo na lamang. Hitsa
puwera ang ama. Ito ay
pinagdamdam ni Sisa.Sa
pagtulog ni basilio siya ay
binangungot.
• Sa panaginip niya, nakita niya
ang kapatid na si Crispin ay
pinalo ng yantok ng kura at
sakristan major hangang sa ito
ay panawan ng malay tao.
Dahil sa kanyang malakas na
pagungol, siya ay ginising ni
Sisa.
• Tinanong ni Sisa kung ano ang
napanaginipan nito. Hindi sinabi ni
Basilio ang dahilan at sa halip ,
kanyang sinabi kung ano ang balak
nito sa kanilang pamumuhay. Ang
kaniyang balak ay (1) ihihinto na
silang magkakapatid sa
pagsasakristan at ipapakaon niya si
Crispin kinabukasan din,
• (2) hihilingin niya kay Ibarra
na kunin siyang pastol ng
kanyang baka at kalabaw at
(3) kung malaki-laki na siya,
hihilingin niya kay Ibarra na
bigyan siya ng kapirasong lupa
na masasaka.
• Sa pagsusuri ni Basilio sila ay
uunlad sa kanilang
pamumuhay dahil siya ay
magsisipag sa pagpapayaman
at paglilinang sa bukid na
kanyang sasakahin kung saka-
sakali.
• Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo
Tasyo at si Sisa ay titigil na sa
paglalamay ng mga tinatahing mga
damit. Sa lahat ng sinasabi ni
Basilio, si Sisa ay nasisiyahan.
Ngunit lihim na napaluha ito
sapagkat hindi isinama ng anak sa
kanyang mga balak ang kanilang
ama.
 BUOD
• Napatigagal si Sisa nang dumating si
Basiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy
ang masaganang dugo. Tinanong ni Sisa
kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni
Basilio na napagbintangan na nagnakaw
ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya
sinabi ang parusang natikman ng
kapatid sa kamay ng sakristan mayor.
 TALASALITAAN:

• MAHAHANGO - MAHAHAMBING
• TUMAMBAD - LUMITAW
• MASAHOL – HIGIT PA
• NATAMO - NARANASAN
• DAKPIN - HULIHIN
• Napuna ng mga manang na
matamlay at tila may-sakit si Pari
Salvi ng magmisa kinabukasan.
Naruon sa kumbento ang mga
manang at manong upang
isangguni sa kura kung sino ang
pipiliin niyang magsermon sa
kapistahan ng bayan.
• Si Pari Damaso ba? Pari Martin o
ang coordinator? Sa kanilang
paghihintay, naging paksa sa
kanilang usapan ang tungkol sa
pagkakaroon ng ‘indulhensiya
plenarya,’ na siyang tanging
kailangan ng mga kaluluwang
nagdurusa sa purgatoryo upang
mahango roon.
• Ang isang karaniwang
indulhensiya sa kanilang
pagkaalam ay katumbas na ng
mahigit na 1,000 taong
pagdurusa sa purgatoryo. Ang
mga manang na nag-uusap ay
pinangungunahan ng isang
batang-batang balo, Manang
Rufa at Manang Juana.
• Dahil sa kanilang kaabalahan
sa pag-uusap, hindi nila
napansin ang pagdating ni
Sisa.Siya ay mayroong sunong
na bakol na puno ng sariwang
gulay na pinitas niya sa
kanyang halamanan.
• Mayroon din siyang halamang
dagat na katulad ng pako, na
paboritong gawing salad ng
kura. Suot niya ang kanyang
pinakamagandang damit.
Tulog pa si Basilio ng umalis
siya sa kanilang dampa.
• Dumiretso si Sisa sa kusina
ng kumbento. Inaasahan
niya na marinig ang tinig ni
Crispin. Ngunit hindi niya
ito marinig. Binati niya ang
nga sakristan at kawasi sa
kumbento. Hindi siya
napansin ng mga ito.
• Kung kaya’t siya na mismo
ang nag-ayos sa mga dala
niyang gulay sa isang hapag.
Nakiusap si Sisa sa
tagapagluto kung maari
niyang makausap ang pari.
Pero, sinabi sa kanyang hindi
sapagkat may sakit ito.
• Tinanong niya ang
tagapagluto, Kung nasaan si
Crispin. Ang sagot sa kanyang
tanong ay parang bombang
sumabog sa kanyang
pandinig: Si Crispin ay
nagtanan din pagkatapos na
makapagnakaw ng dalawang
onsa at pagkawala ng
pagkawala ng makapatid.
• Naipagbigay alam na ng
alila sa utos ng kura ang
pangyayari sa kwartel. Ang
mga guwardiya sibil ay
maaring nasa dampa na
nina Sisa upang hulihin
ang magkapatid, pagdiin
pa ng alila.
• Nangatal si Sisa. Naumid ang
labi. Mabilis na tinakpan ang
kanyang dalawang tainga nang
paratangan siya ng alila na isang
inang walang turong mabuti sa
mga anak dahil nagmana ito sa
ama. Tuliro siyang nagtatakbong
nilisan ang kumbento. Gulong-
gulo ang isip.
 BUOD
• Dumeretso si Sisa sa ksina ng kumbento. Nakiusap
si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang makausap
ang pari. Pero, sinabi sa kanyang hindi sapagkat
may sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto, Kung
nasaan si Crispin. Ang sagot sa kanyang tanong ay
parang bombang sumabog sa kanyang pandinig: Si
Crispin ay nagtanan din pagkatapos na
makapagnakaw ng dalawang onsa at pagkawala ng
pagkawala ng makapatid. Naipagbigay alam na ng
alila sa utos ng kura ang pangyayari sa kwartel. Ang
mga guwardiya sibil ay maaring nasa dampa na nina
Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdiin pa ng
alila.
 TALASALITAAN:
• NAKATUNGHAY - NAKATINGALA
• MAGSAULO – MAGSAYA/MAGHANDA
• IHAIN - IHANDA
• IKALULUGOD - NASISIYAHAN
• IDINARAING - INIREREKLAMO
• Kahit na dumaan ang
malakas na bagyo,ang
lawa ay hindi gaanong
nabagabag. Palibhasa ito
ay napapaligiran ng mga
bundok. Sa atbi ng lawa,
nag-uusap sina Ibarra at
ang binatang guro.
• Itinuro ng guro kay Ibarra
kung saang panig ng lawa
itinapon ang labi ni Don
Rafael. Sang –ayon sa
kanya, kasama si Tenyente
Gueverra nuong itinapon
ang bangkay.
• Wala siyang tanging magawa
nuon kundi
makipaglibing.Malaki ang
utang na loob kay Don Rafael.
Nuong bagong salta ito sa San
Diego, ang Don ang tumustos
sa kanyang mga
pangangailangan sa
pagtuturo.
• Sinabi ng guro kay Ibarra na
ang malaking suliranin niya at
ng mga mag-aaral ay ang
kakulangan ng magagastos.
Malaki ring problema anya,
ang kawalan ng
pagtutulungan ng mga
magulang at mga taong nasa
pamahalaan.
• Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga
pangangailangan ng mga batang
nag-aaral na katulad ng mga libro na
karaniwang nasusulat sa wikang
Kastila at ang pagmememorya ng
mga bata sa mga nilalaman nito.
Dahil din sa kakulangan ng mga
bahay-paaralan, ang klase ay
ginaganap sa silong ng kumbento sa
tabi ng karwahe ng kura.
• Nasanay ang mga bata na
bumasa ng malakas. Ito ay
nakakabulabog sa kura, kaya
nakakatikim ng sigaw, at mura
ang mga bata at guro.Nabanggit
din ng guro kay Ibarra na dahil sa
pagbabagong kanyang ginawa,
madaling natutuhan ng mga
mag-aaral ang wikang kastila.
• Pero siya ay nilait ni Pari
Damaso sa pagsasabing
ang wikang kastila ay hindi
nababagay sa katulad
niyang mangmang. Ang
kailangan lamang niyang
matutuhan ay tagalog.
• Ipinaris pa siya ni Pari Damaso
kay Maestro Circuela, isang guro
na di marunong bumasa ngunit
nagtayo ng eskwela at nagturo
ng pagbasa sa kanyang mga
estudyante. Labag man sa
kanyang kalooban, wala siyang
magawa kundi sumunod kay Pari
Damaso.
• Pero, nag-aral din ang guro
ng wikang kastila oara sa
kanyang oansariling
interes. Sobra ang
pakialam ni Pari Damaso
sa guro. Nang huminto ang
guro sa paggamit ng
pamalo sa pagtuturo.
• Siya ay ipinatawag ng kura upang
ipabalik sa kanya ang pagagmit
ng pamalo saspagkat mabisa ito
sa pagtuturo. Tumututol man sa
kanyang kalooban, sumunod din
siya saspagkat mismong mga
magulang ay napahinuhod ni
Pari Damaso na ibalik ang
pamalo sa pagtuturo,.
• Dahil ssa naging sukal sa
kalooban ang pagtuturo,
nagkasakit ang guro. Nang ito ay
guamling at bumalik sa serbisyo,
kakarampot na lamang ang
kanyang tinuturuan. Sa kanyang
pagbabalik, nagkaroon ng
bagong kura. Hindi na si Pari
Damaso.
• Nabuhayan siay ng pag-asa.
Sinikap niyang isalin sa wikang
tagalog ang mga aklat na
nasusulat sa wikang kastila.
Bukod dito, dinagdagan niya ang
mga aralin sa katesismo,
pagsasaka, kagandahang asal na
hango sa Urbanidad ni Hustensio
at Felisa at sa Kasasysayan mg
Pilipinas.
• Pero, sa lahat ng mga araling ito
dapat unahin ang pagtuturo ng
relihiyon , ayon sa mga bagong
kura nang ipatawag niya ang
guro. Nagkomit si Ibarra na
tutulungan niya ang guro sa
pamamgitan ng pulong sa
tribunal na kanyang dadaluhan
sa paanyaya ng tinyente mayor.
 BUOD
• Kahit na dumaan ang malakas na
bagyo,ang lawa ay hindi gaanong
nabagabag. Palibhasa ito ay
napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng
lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang
binatang guro. Itinuro ng guro kay Ibarra
kung saang panig ng lawa itinapon ang
labi ni Don Rafael.
 TALASALITAAN:
• MAGKASALUNGAT – MAGKA-IBA
• GAHULIN - MAADALIIN
• MALIGOY - MABULAKLAK
• MUNGKAHI - SALOOBIN
• KABULUHAN - HALAGA
• Ang tribunal ay isang
malaking bulwagan na siyang
pinagtitipunan at lugar na
pulungan mga may
kapangyarihang mga tao sa
bayan. Nang duting sina
Ibarra at ang guro,
nagsissimula na ang
pagpupulong.
• May dalawang pangkat na
nakapaqligid sa mesa. Ito ay
binuo ng dalawang lapian sa
bayan. Ang conserbador ay
pangkat ng mga matatanda.
Ang isa naman ay pangkat ng
mga liberal na binubuo ng
mga kabataan.
• Ito ay pinamumunuan ni
Don Felipo. Pinagtatalunan
nila ang tungkol sa
pagdaraos ng pista ng San
Diego. May labing isang
araw na lamang ang
nalalabi at pista na.
• Tinuligsa ni Don Felipo ang
tinyente mayor at kapitan
dahil malabo pa ang mga
paghahanda sa piyesta. Kung
saan-saan napunta ang
kanilang pulong. Nagsalita pa
si Kapitan Basilyo,isang
mayaman na nakalaban ni
Don Rafael.
• Walang binesa at walang kawawaan
ang talumpati niya. Dahil
dito,isinahapag ni Don Felipo ang
isang mungkahi at talaan ng mga
gastos. Ang mungkahi niya ay
magtayo ng isang malaking
tanghalan sa liwasang bayan at
magtanghal ng komedya sa loob ng
isang linggong singkad.
• Ang dulaan ay
nagkakahalaga ng P160.00
samantalang ang komedya
ay P1,400 na tig-P200.
Bawat gabi. Kailangan din
ang mga paputok na
paglalaanan ng P1,000.
• Binatikos si Don Felipo sa
kanyang mga mungkahi,
kung kaya’t iniatras niya
ang mga ito. Sumunod na
nagpananukala naman ay
ang kabisa na siyang puno
ng mga matatanda.
• Ang kanyang mungkahi (1)
tipirin ang pagdiriwang (2)
walang paputok (3) ang
magpapalabas ng komedya ay
taga San Diego at ang paksa
ay sariling ugali upang maalis
ang mga masamang ugali at
kapintasan.
• Nawalang saysay din ang
panukala ng kabisa sapagkat
ipinahayag ng kapitan na tapos
na ang pasya na kura na tungkol
sa pista.Ang pasya ng kura ay
ang pagdaraos ng anim na
prusisyon, tatlong sermon,
tatlong misa mayor at komedya
sa Tundo.
• Ito ang gusto ng kura, kaya
sumang-ayon na lamang ang
dalawang pangkat.
Nagpaalam si Ibarra sa guro at
ipinaalam na siya’y pupunta
sa ulumbayan ng lalawigan
upang lakarin ang isang
mahalagang bagay.
 BUOD
• Ang tribunal ay isang malaking
bulwagan na siyang pinagtitipunan at
lugar na pulungan mga may
kapangyarihang mga tao sa bayan. May
labing isang araw na lamang ang
nalalabi at pista na. Tinuligsa ni Don
Felipo ang tinyente mayor at kapitan
dahil malabo pa ang mga paghahanda
sa pyesta.
PANGKATANG
GAWAIN
 PANGKAT I

• Bumuo ng isang maikling

awitin tungkol sa
KABANATA XVI na makikita
ang inyong pagiging
malikhain.
 PANGKAT II

•Gumawa ng isang
pagtatalo tungkol sa
KABANATA XVII.
 PANGKAT III

•Gumawa ng isang
pagbabalita
tungkol sa
KABANATA XVIII.
 PANGKAT IV

•Gumawa ng
collage making
tungkol sa
KABANATA XIX.
 PANGKAT V

•Gumawa ng
maikling sayaw
tungkol sa
KABANATA XX.