Ang San Diego

Kabanata 10
Talasalitaan
Dumagsa- Biglang pagdami ng mga tao

Kabonegro- buri; kaong

Naglisaw- Nagkalat

Panaghoy- Pagtangis; pag-iyak

Tauhan
Matandang Kastila- malalim ang mata at matatas
managalog. Namigay ng kung ano-ano kapalit ng gubat.

Don Saturnino - Anak ng matandang kastila. Ama ni Don

Rafael Ibarra

Dalagang Manilenya- Napang-asawa ni Don Saturnino. Ina

ni Don Rafael Ibarra

Don Rafael Ibarra- Anak nina Don Saturnino.

Padre Damaso- Pumalit sa paring Indio ng ito ay mamatay.
San Diego
- Isang bayan sa baybay-lawa na may malawak na bukirin.
Sagana sa asuka, palay, kape, at prutas na ipinagbibili sa
iba’t- ibang bayan o sa mga mapagsamantalang Intsik.
- Tanaw mula sa simboryo ng simbahan ang buong bayan.
Tabi- tabi ang bahay na may bubong na pawid, yero, tisa,
at kabonegro. Parang ahas ang ilog sa luntiang bukid.
- Madaming tinatago ang gubat na iyon. Kabilang na dito
ang sumusunod;
- Noong araw, nang panay na kubo pa lamang ang bahay
sa San Diego at marami pang naglisaw na mga usa at
baboy damo dumating doon ang isang matandang
kastilang malalim ang mata at matatas magtagalog.
Naglibot siya sa gubat na noon ay may bukal na mainit
ang tubig ipinagtanong niya kung sino ang may-ari ng
gubat may humarap sa kaniya na ilang nagpapanggap na
may-ari. Binigyan niya ito ng damit, alahas, at salapi
kapalit ng gubat. Hindi nagtagal nawala na lang bigla ang
matanda. Nahanap nila ang bangkay ng kastila na
nakabitin sa sanga ng balete.
Dahil sa takot ay tinapon nila ang alahas sa ilog at sinunog
ang mga bigay nitong damit. Mula ng ilibing nila ang matanda
sa tabi ng punong balete ay wala ni isa mang lumapit doon
(Punong Balete- isang malaking punongkahoy na mayamungmong at tila
maraming sanga. Ito ay tinuturing na nakakatakot at maalamat na punongkahoy
na tumutubo sa madilim na pook at pinaniniwalaang pinaninirahan ng mga laman-
lupa)
- May isang pastol na nakita roon ng ilaw at sabi naman ng
ilang binata ay nakaririnig sila ng panaghoy.
- Makalipas ang ilang buwan ay may dumating na binatang
mukang mestisong kastila na nagngangalang Don
Saturnino na nagpakilala bilang anak ng matandang
kastila at balak niya daw roon manirahan. Nagsaka siya at
nagtanim ng tina. Walang kibo, malupit, mapusok, ngunit
masipag. May gulang na siya ng maisipang mag-asawa
ng dalagang Manilenya. Sila ang naging magulang ni Don
Rafael Ibarra.
- Napaunlad ni Don Rafael ang pagsasak sa pamamagitan
ng tulong ng pamamaraan ng kaniyang ama. Dahil doon
ay dumagsa ang mga dayuhan, kabilang ang mga intsik
dahil dito ay lumaki ang nayon. Nagpadala doon ng isang
paring Indio. Naging bayan ang nayon at pumalit si Padre
Damaso nung namatay ang pari.
Ang Mga Makapangyarihan
Kabanata 11
Talasalitaan
Bantayog- estrakturang matataas na itinayo bilang paggunita
sa isang makasaysayang pangyayari o isang bayani

Kasawian- kabiguan

Nakabubulahaw- nakaaabala; nakagugulo

TAUHAN
Don Rafael- Pinakamayaman sa San Diego at maraming
may utang na loob sa kaniya.

Kapitan Tiago- Inuulan ng regalo at pinaghahandaan.

Gobernadorcillo o kaya ang kapitan- nananagot sa

alcalde mayor.

Padre Salvi- tahimik at bata pang pranksiskano.

Donya Consolacion- asawa ng alperes
Ang mga Makapangyarihan
Sino-sino ang makapangyarihan sa San Diego?
- Hindi kabilang si Don Rafael sa mga makapangyarihan.
Totoo ngang siya ang pinakamayaman doon at maraming
may utang na loob sa kaniya. Ngunit dahil sa kababaang
loob at hindi naghihintay ng kapalit sa kaniyang mga
nagawa sa bayan ay hindi niya pinalakas ang sarili
kailanman.
- Si Kapitan Tiago ba? Sinasalubong ito ng mga orkestra at
mga may utang sa kaniya. Inuulan ng regalo at
pinaghahandaan. Kung magugustuhan nito ang kabayo
ng may utang sa kaniya ay kalhating oras bago
mapasakaniya. Totoo ang lahat ng ito ngunit
pinagtatawanan siya ng mga tao at tinatawag na
Sakristang Tiago.
- Ang Gobernadorcillo kaya o ang kapitan? Sa halip na
mag-utos ay siya pa ang inuutusan. Hindi siya nang-
aaway sa halip siya pa ang inaaway. Siya ang
nananagot sa alcalde mayor sa lahat ng ipinagagawa,
inuutos, at hinihinging pagpasiyahan.

- Liban sa mga bantayog na marmol at colliseum, ang San

Diego at Roma ay magkatulad. Kung ang
makapangyarihan sa Batikano ay ang Papa, sa San
Diego naman ay ang kura; at kung ang namumuno sa
Quirinale ay ang hari ng Italya, sa San Diego naman ay
ang alperes ng guardia civil. Tulad doon, laganap din ang
samaan ng loob sa San Diego dahil gusto makontrol ng
isa ang isa.
(Quirinale- isa sa pitong gulod na matatagpuan sa matandang Roma na ngayon
ay kilala sa pangalang Monte Quirinale. Dito matatagpuan ang hari sa Italya)

- Padre Salvi, tahimik at bata pang pransiskano, ibang-iba

ang ugali at kilos kaysa sa ibang kapwa pari, lalo na kay
Padre Damaso.
- Payat si Padre Salvi at masasakitin. Parang laging nag-
iisip, matapat sa simbahan, at laging pinapanglagaan ang
pangalan. Bihira siyang manakit at pinagmumulta niya
ang maykasalanan na malaki ang pagkakaiba kay Padre
Damaso na munting kibot ay manununtok at mamalo na
ng baston.
- Walang kaaway si Padre Salvi kundi ang alperes. Ang
asawa niya ay matandang Pilipina, makapal mag make-
up at kung tawagin ang sarili ay Donya Consolacion. Iba
naman ang tinatawag sa kaniya ng mga alperes at ng
kanilang mga kakilala. Isang kasawian para sa mga
alperes ang pagpapakasal niya kay Donya Consolacion.
(alperes- pinuno ng pulisya ng isang bayan noong panahon ng Espanyol.
Ang kaniyang posisyon ay katumbas ng pangalawang tenyente at mas
mataas kaysa sa sarhento.)
- Bilang pagsisi o paghihiganti ay lagi siyang naglalasing.
Kung minsa’y pinagmamartsa niya ang kaniyang mga
guardia civil sa kainitan ng araw samantalang nasa lilim
siya. Madalas niyang binubugbog ang babae. Parang
biruan na lamang ang kanilang pag-aaway.
Nagbubugbugan sila sa harap ng maraming tao.
Nagmumurahan na nakabubulahaw sa mga kapitbahay.
- Kapag may dumadalaw na kaibigang Kastilla, madalas
sabihin ng alperes na kung pupuntahan ba daw nito sa
kumbento ang munting kura na Moscamuerta o patay-
Na- langaw at babantaan ito na mag-ingat at kung sisilbihan
daw ng tsokolate, baman hindi nakasisiguro ang alperes ay
pakiramdaman daw nitong mabuti. Kapag sinabi ng kura sa
kaniyang utusan na “Hoy! Maghanda ka ng isang tasang
sikulate,e!” ay pumanatag daw sa pag-upo ang bisita. Kapag
naman “Hoy! Maghanda ka ng isang tasang sikulate,a!” ay
mag sumbrero daw agad ito at birahan ng alis.

- Tinanong ng kausap ang alperes kung bakit at kung

nakalalason ba ito.
- Hindi naman daw ito nakakalason kapag “sikulate,e!” ang
utos ang ibig sabihin ay malapot at kung “sikulate, a!” ay
malabnaw.
- Pero maaring paninira lamang ng alperes ito sapagkat
madalas na ang pangyayari ay inuukol niya din sa
maraming kura.
- Ginagantihan ng mga kura ang alperes sa pamamagitan
ng banal na paraan. Pag nakitang pumasok sa simbahan
ang alperes ay agad uutusan ang sakristan na isara ang
lahat ng pinto. Aakyat ang kura sa pulpito at
magsesermon hanggang antukin pati mga santo.
- Nagmumurang lalabas ng simbahan ang alperes at kapag
may nakitang sakristan o utusan ng kura ay susunggaban
at hahampasin. Pinaglalampaso sa kuwartel o sa
mismong bahay niya na noon lamang nalinis. Subalit ang
ganito ay hindi nakakahadlang sa kanilang relasyon.
Tuwing nagkikita ay nagkakamayan at nagbabatian.

Sila ang makapangyarihan sa San Diego.

Todos Los Santos
Kabanata 12
Talasalitaan
di magkamayaw- magulo ang mga tinig; hindi magkaintindihan

Makipot- masikip; makitid

Naghihimutok- nagsusumigaw ang damdamin sanhi ng matinding

kalungkutan o kasawian.

Nakabunton- nakatambak

Napakaselan- sensitibo

Pabulalas- pagsigaw o pagsasalita ng malakas o mariin.

Tauhan
Unang lalaki: Tagapaglibing

Pangalawang lalaki- Tagapaglibing, naninigarilyo

- Noong unang panahon ay gumagalang at sumasamba ang mga Pilipino sa
namatay nilang mga ninuno

Pagsamba sa mga patay - Isa sa mga gawi o paniniwala ng mga Pilipino

noong unang panahon. Naniniwala at sumasamba sila sa mga anito o espiritu
ng kanilang mga ninuno o ng kalikasan.

- Sa dakong kanluran ng San Diego ay matatagpuan ang puro libingan.

Makipot ang landas rito, na maalikabok kung tag- araw at mapamamangkaan
naman kung tag- ulan.
- Sa gitna naman ng sementeryo ay may malaking krus na kahoy sa ibabaw ng
tuntungang bato.
- Ang karatulang INRI sa krus ay niyupi ng bagyo. Ang mga titik nito ay binura
ng ulan.
- May dalawang lalaki na naghuhukay ng paglilibingan. Ang isang
tagapaglibing ay mabagal sa paghuhukay ngunit ang isa naman ay balisa,
pawis na pawis, lura nang lura habang naninigarilyo.
- Nais nilang lumipat ng ibang lugar upang doon maghukay pero pare- pareho
lamang ito. Ang mga nahukay nilang buto ay may mga dugo pa.
- Sinabi ng isang tagapaglibing na siya’y pinaghukay ng isang bangkay ng
dalawampung araw pa lang nalilibing. Gabi pa at umuulan. Namatay rin ang
ilaw nito habang naghuhukay.
- Ang ataul ay nabuksan at lumabas ang kalahati ng bangkay na
umaalingasaw. Ang tagapaglibing at ang bangkay ay basang basa.
- Ito ay inutos lang sa kanya ng kurang malaki. Inutos na ibaon ang bangkay sa
libingan ng mga Intsik.
- Parami na nang parami ang mga tao sa libingan. May mga naghahanap ng
libing. May nagtatalo. May lumuluhod na lang kahit sa anong maibigang
lugar. May naghihimutok at umiiyak
- Ang mga nitso ay nagsipagsindi ng kandila at nagdasal.
- Hindi magkamayaw ang ingay ng nagdarasal ng orapreo, orapreis,
requiemeternam.
- Matapos sa paghuhukay ang tagapaglibing. Nakabunton sa tabi ng hukay
ang dalawang tumbok ng basang lupa. Kumuha ng hitso sa salakot at saka
nginanga. Luminga siya sa paligid.