KABANATA 17- SI BASILYO

Nakarating si Basilyo sa kanilang tahanan at nagulat si Sisa ng makita ang duguang noo mg
binata. Nanlamig si Sisa at napasigaw nang hindi makita ni Basilyo ang kapatid nitong si
Crispin. Pilit na pinapakalma ng binata ang kaniyang ina. Inilahad niya pagkuha ng Sakristan
Mayor kay Crispin dahil sa bintang na pagnanakaw ng pera. Hindi niya ikinwento ang pananakit
ng sakristan mayor. Siya naman ay tumakas upang makauwi at pinaputukan ng mga guwardiya
sibil at nadaplisan sa noo.
Ginamot ni Sisa ang sugat ni Basilyo, sinabi nito na inubos ng ama ang kanilang masarap na
hapunan na kaniyang inihanda, ngunit walang ganang kumain ang binata. Masama ang loob
nito sa ama at nasabi na mas mabuti kung sila nalamang ni Crispin ang magkasama dahil sa
pag iyak ng kaniyang ina humingi siya ng tawad sa kaniyang nasabi.
Nang sila ay nasa kanilang higaan, hindi makatulog si Basilyo at inaalala ang kalagayan ng
kapatid. Nanaginip siya na pinapahirapan ang kapatid nito ng kura Sakristan Mayor. Nagising si
Sisa na umuungol at umiiyak si Basilyo . Hindi nasabi nito ang dahilan ng kaniyang pag ungol at
pag iyak. Ipinaalam ni Basilyo sa kaniyang ina na ayaw na nitong mag sakristan at gusto na
lamang mag trabaho sa bukid. Pakikiusapan nito so Ibarra na gawin siyang tagapastol ng
kalabaw o baka. At kung siya ay malaki, hihilingin nito na pagkatiwalaan ito ng lupa na maari
niyang sakahan. Pinakiusapan ni Basilyo ang kaniyang ina na sunduin si Crispin kinabukasan at
kunin ang sweldo nito. Makapag-aaral daw si Crispin kay Pilosopo Tasyo. Mahimbing nang
nakatulog si Basilyo na masaya sa makukulay na pangarap niya para sa kanilang mag-iina.
Lihim na napaluha si Sisa na hindi napasama ang ama sa kaniyang mga pangarap.

KABANATA 18 – MGA NAGDURUSANG KALULUWA

Kakatapos lamang ni Padre Salvi sa ikatlong misa para sa kaluluwa. Matamlay at parang may
sakit na tinungo ang kalapit na bahay-tirahan niya, nang hindi man lamang bumati sa
naghihintay na mga manong at manang. Ang mga ito ay nag-uusap kung paano makakamit ang
pinakamaraming “Indulgencia Plenaria” na kailangan ng mga kaluluwa sa purgatoryo para
mahango sila at mailigtas sa kanilang pagsasala.
Dumating sina Sisa na may sunong na isang bakol na puno ng mga sariwang gulay at
palamuting bulaklak. Umakyat siya ng kumbento upang makausap ang kura. Kinakabahan at
hindi alam kung papaano ipagtanggol ang anak ng hindi ikakagalit ng pari. Binulyawan siya ng
kusinero na may sakit ang pari. Ipinagtanong nito si Crispin sa kanila, at sumagot naman ang
isang katulong na pagkatapos magnakaw ni Crispin ay kasabay din ng pagtakas nito. Inutusan
daw siya ng kura na isuplong sa kwartel si Crispin at nasa baka nasa bahay na nila Sisa ang
mga guwardiya sibil para dakpin ang anak nito. Napaiyak at nangangapos ang hiningang
napaupo si Sisa. Sinabi sa kaniya ng tagapagluto na walang mangyayaro kung maghumiyaw
man ang ina. Ipinagtulakan siya ng mga katulong pababa ng hagdan. Sa kalsada ay patuloy
ang pagtangis nito sa kaniyang paglalakad.

KABANATA 19 – MGA KARANASAN NG ISANG GURO

Sa tabi ng isang tahimik na lawa ay naguusap sina Crisostomo Ibarra at mga gurong kasama
nito. Ang mga tanging guro na kasama nito ay sina Tinyente Guevarra nang ituro ng sepultutero
ang lugar na pinagtitipunan ng bankay ni Don Rafael. Nagpasalamat ang si Ibarra sa guro at
sinabi na malaki ang utang na loob nito kay Don Rafael. Ang ama ng binata ang may
pinalamaraming naitulong sa ikakasulong ng edukasiyon sa San Diego ngunit maramimg
suliranin at balakid.
Una na rito ay ang kakulangan sa motibasiyon sa pag-aaral ang mga bata dahil sa kahirapan.
Kulang sa oras sa pag-aaral dahil sa pagtulong sa pagsasaka. Ikalawa , pinababasa at
pinasasaulo nila ang wikang kastila na hindi naman naiintindihan at nagagamit. Ang kumbento
ang nagiging silid-aralan at sa pagsasalita nila ng malakas ang mga kura ay nagagalit at
nakakaistorbo raw pamamahinga. At ang mga guro ay nasisinghalam sa harap ng mga bata
kaya nawawalan ng paggalang sa kanila.
Nagtitiis lang ang guro dahil ayaw niyang balewalain ang paghihirap ng ina, kaya pinanindigan
niya ang pagiging guro. Sinubukan ang ilang paraan para hindi masayang ang oras ng mga
bata, tulad ng pagtuturo ng kasysayan ng Pilipinas. Ang gusto ng bagong kura ay Relihiyon ang
ituro.
Sinabi ni Ibarra na balak niyang ipagpatuloy ang nagawa ng ama sa pagtulong ng edukasiyon,
sa halip na ipaghiganti ang sinapit nito. Sinabi rin niya na idudulong niya ang problema sa isang
pulong na trinbunal kung saan inanyayahan siyang dumalo ng Alkalde Mayor.

KABANATA 20 – ANG PULONG SA TRIBUNAL

Nagpatawag ng pulong ang alkalde upang ipahayag ang binabalak ng kura para sa gagawing
pagdiriwang sa nalalapit na kapistahan ng San Diego, at pag uusapan ang pondo para rito. Ang
mga dumalo ay nahahati sa dalawang grupo – ang mga nakatatanda ay kabilang sa Lapiang
Konserbatibo, at ang mga nakababata ay kasama sa Lapiang Liberal. Ang Alkalde ay naroon pa
sa kumbento at di makakadalo si Padre Salvina may sakit. Ang Tenyente Mayor na si Don
Filipo ay maghaharap ng mungkahi ng mga matatanda na tinutulan naman ng grupo ng
nakababata.
Dumating si Ibarra sa bulwagan kasama ang guro at nagbigay galang sa mga naroroon. Maya-
maya ay dumating na rin ang alkalde at sinimulang mapag-usapan kung paano mapapasaya
ang kapistahan. Nagmungkahi si Don Filipo para sa grupo ng mga nakababata na badyet ay
P3,500 para sa pagtatayo mg entablado, pagtatanghal ng pitong beses ng isang komediya at
para sa paputok at kwitis. Tinutulan naman ito ng mga nakatatanda. May nagmungkahi na
sinang-ayunan ng nakararami na sariling kultura ang itanghal at huwag sayangin ang pera sa
paputok at kwitis. May mga nagmungkahi na kapaki-pakinabang ang proyekto na sinang-
ayunan naman ng lahat
Biglang sumabat ang alkalde na ang gusto ng kura ay magdaos ng tatlong sermon, tatlong misa
mayor, at anim na prosisiyon.Tinutulan naman ito ng dalawang Lapian ngunit sinabi ng alkalde
na nakapangako na siya sa kura. Sinabi mg ilang matatanda na kailangan nilang sumunod
kundi ay ipakukulong sila ng alkalde. Walang nagawa ang lahat kundi sang-ayunan ito.
Nagpaalam na si Ibarra sa guro na aalis na ito at may mahalagang sadiya ito sa kapitolyo.
 KABANATA 21 – KASAYSAYAN NG ISANG INA
Habang papauwi ng bahay gulong-gulo ang isipan ni Sisa sa pag-alala sa kaniyang mga anak.
Nakasalubong niya ang dalawang guwardiya sibil na galing sa kanilang bahay. Hindi pa siya
nakakalayo ay tinatawag siya ng mga ito at sa kaniya ang perang ninakaw na ibinigay sa
kaniya. Ikinuwento ni Sisa sa kanila ang tunay na nangyari ngunit siya pinaniwalaan. Sinabi ng
mga ito na ibalik na lamang ang mga ninakaw mg kaniyang mga anak at hindi na nila ito
gagambaliin pa. Ipinaggiitan ni Sisa ang bintang ng mga ito kahit na mahirap lamang sila at
walang makain. Ipinahalughog niya ang kanilang bahay upang patunayang walang itinatagong
pera doon.
Dinala si Sisa ng mga Guwardiya Sibil sa kwartel at hanang siya ay naroon, yukong yuko ito at
pilit na itinatago ang mukha dahil pinagtitinginan siya ng mga tao. Lumalakad siyang lumuluha
sa kahihiyan.
Dalawang oras na nakulong si Sisa bago pinakawalan pagdating ng Alperes. Alam ng lahat na
ang alperes at kura ay magkaaway. Sabi ng Alperes na hindi totoo ang ibinibintang kay Sisa at
kung gusto ng kura makita muli ang pera ay magdasal kay San Antonio.
Nang makalabas sa kwartel si Sisa ay patakbo siyang umuwi sa kanilang tahanan at nilibot ang
paligid. Pabalik balik niyang tinatawag ang pangalan ng mga anak. Pagpanhik niya at paglapot
sa higaan ay napansin nito ang piraso ng damit ni Basilyo na malapit sa dingding at may bahid
ng dugo. Kumaripas ito ng takbo patungo sa kalsada matapos makuha ang damit ng kaniyang
anak. Nagpalakad-lakad siya, umuungol, sumisigaw at humahagulgol ang mga nakakakita sa
kaniya ay nangamba.
Sa gayong kalagayan ni Sisa, sino ang hindi mahahabag sa kaniya? Kinabukasan, siya ay
makikitang nagsasalita mag-isa, pakalat-kalat, umaawit at humahalakhak.

KABANATA 22 – LIWANAG AT DILIM

Halos tatlong araw ng pinaghahandaan ng taong-bayan ang ang nalalapit na pista ng San
Diego. Naging usap-usapan naman ang pagdating nina Maria Clara at Tiya Isabel sa San
Diego. Naging masaya ang mga tao sa kaniyang pagdating dahil ang lahat ay humahanga sa
kaniyang karikitan.
Napansin din iyon ng mga tao ang mga di pangkaraniwang gawi ni Padre Salvi, tulad ng
paghinto habang nagmimisa, pamamayat, at pagiging malungkutin. Nagulat ang mga nakakita
kay Ibarra na bumisita kay Maria Clara. Nagkita sila ni Padre Salvi sa tarangkahan at nagbigay
galang ang binata.
Nag-usap sina Ibarra at Maria Clara sa may tapat ng bintana. Ibinalita ng binata ang naasikaso
na niya ang piknik ma gaganapin kinabukasan na pagsasaluhan nilang magkakaibaigan. Ayaw
sana ni Maria Clara na makasama ang kura na kakaiba umano ang pagtitig, pagkausap at
pagtatanong sa kaniya. Ang sabi ni Ibarra ay kailangang anyayahan ang kura dahil nakaugalian
na ito at naging mabait naman ito sa kaniya.
Lumapit ang kura sa kanila at napag-usapan ang kalagayan ng panahon. Inimbita ni Ibarra ang
kura na sumama sa piknik at sinabi ng pari na susunod siya roon dahil may mga aasikasuhin
pa.
Pag-uwi ni Ibarra ay sinalubong siya ng isang lalaki sa daan. Nagpakilala itong may dalawang
anak na nawawala at asawa ay baliw. Dalawang araw na niyang inaabangan si Ibarra upang
hingan ng tulong. Niyaya ng binata ang lalaki na sumama sa kaniya at ikiniwento ang sinapit ng
pamilya habang naglalakad.
KABANATA 23 – ANG PANGINGISDA
Hindi pa nagbubukang-liwayway ay nagsilakad na papuntang lawa ang mga masasayang
pangkat ng kababaihan at mga magulang. Maya-maya ay isang pangkat ng mga binata ang
paparating habang naggigitara. Binati ng mga kalalakihan ang mga babae. Pagsapit sa lawa ay
nagsakayan sila sa dalawang malalaking bangka na may palamuti. Nagdasal muna sila bago
ang mga bangka. Nang marating nila ang baklad na pag-aari ni Kapitan Tiyago, nagluto si
Andeng ng sinigang. Habang naghihintay sa mahuhuling isda, tumugtog ang alpa si Iday at
umawit si Victoria ng kundiman. , nahilingan ding umawit si Maria Clara ng kundiman na
punong-puno ng damdamin. Napakaganda ng kaniyang tinig at ang lahat ay tahimik na nakinig
at napaluha ang mga babae.
Nakahanda na ang sabaw ng sinigang subalit wala silang mahuling isda. Nung muling ilulubog
ng mangingisda ang salok sa tubig, biglang napasigaw ang isa sa nakitang buwaya. Natakot
ang lahat. Ang nagsasagwan ay kumuha ng lubid at tumalon sa tubig. Maya-maya pa ay
lumitaw ang nagsasagwan hawak ang leeg at paa ng buwaya gamit ang lubid. Nilapag nila ito at
tinapakan ang likod ng buwaya, tatalian na sana ang bunganga ng buwaya ng biglang pumiglas
ito. Tumalon ito sa tubig at kinaladkad ang magsasagwan. Napasigaw ang lahat sa takot.
Tumalon ang isang binata na si Ibarra upang tulungan ito. Pumula ang tubig at maya maya pa
ay lumitaw si Ibarra at ang mangsasagwan kasama ang patay na buwaya. Naghari muli ang
kasiyahan kasabay ng pasasalamat kay Ibarra sa paglilitas nito.
Nagtungo ang grupo sa isa pang baklad at doon ay marami silang nahuling isda. Si Tiya Isabel
ang nangasiwa sa mga putaheng iluluto at sa pag-aayos ng hapag-kainan para sa salo-salo ng
lahat.

KABANATA 24 – SA GUBAT
Pagkatapos magmisa ay nagpahatid sa gubat si Padre Salvi para dumalo sa piknik. Habang
naglalakad sa gubat narining nito ang mga hagikgikan ng mga dalaga. Naisip niya sina Maria
Clara, Victoria at Sinang na nagbabasa sa batis. Nakinig siya sa pag-uusap nila hanggang
lumayo na ang mga ito.
Dumating si Padre Salvi sa pinagdarausan ng piknik. Ang mga bisitang matataas na tao ay
kumain na sa hapag na pinamumunuan ni Ibarra. Pagkatapos kumain, tinanong ng kura ang
alperes, kung kilala raw ang taong bumugbog kay Padre Damaso kamakalawa ng hapon. Ang
taong iyon din daw ang nagtapon ng alperes sa kanal. Napahiya ang alperes sa sinabi ng kura.
Dumating ang isang babaeng baliw na nang makita ang alperes ay biglang tumakbo.
Pinasundan ni Ibarra ang babae sa mga utusan ngunit di na ito nakita. Gusto ng binata na
tulungan ito na mahanap ang mga nawawalang anak.
Pinasaringan ng alperes si Padre Salvi na bakit hindi nag-alala sa pagkawala ng mga sakristan
niya, gayoong sa kaunting halagang nawawala ay ipinagising niya ng maaga ang mga sarhento
sa kwartel. Natahimik ang mga kura sa kanilang narinig.
Pagkakain ng lahat ay naglaro ang mga bisita ng baraha, ahedres at gulong ng kapalaran.
Nakatanggap si Ibarra ng liham na itinago niya ng hindi nababasa. Lumapit siya sa mga
naglalaro at nagtatanong kung maganda ang magiging kapalaran ni Maria Clara. Sumagot si
Sinang ng oo, pero piningilan siya ni Maria Clara kung ano iyon. Nang magtanong si Ibarra
kung maganda ang kalalabasan ng kaniyang binabalak, tumaliwas naman ang sagoyt nito.
Inilabas ni Ibarra ang natanggap na liham, at nakasaad doon ang balak niyang pag papatayo ng
paaralan na maisasakatuparan. Hinati ni Ibarra ang sulat at ibinigay kay Maria Clara ang
kalahati, gayundin kay Sinang at tuluyan na siyang lumayo.
Lumapit si Padre Salvi sa mga naglalaro ng Gulong ng Kapalaran at nagalit dahil sa nakitang
mga nakasulat na para sa kaniya ay hindi dapat paniwalaan. Kinuha niya ito at sinira ang mga
pahina nito. Dumating ang mga Guwardiya sibil at hinahanap si Elias, ang nagsasayawan
upang arestuhin sa pambubugbog kay Padre Damaso ngunit wala ito sa piknikan.
Si Elias ay pumunta sa hapong iyon sa tinitirhan ng isang magandang dilag. Si Salome ang
kaibigang malapit kay Elias, ngunit kahit mahal ang isa’t-isa ay tanggap na hindi sila pwedeng
magsama. Si Salome ay iiwanan kay Elias at makikitira sa mga kamag-anak at hahanapin ang
kapalaran upang lumigaya. Hindi siya nagawang pakasalan ni Elias dahil sa kasumpa-sumpang
buhay na pinagdaanan, ayaw nito na sapitin ng dalaga ang kamalasang dinanas ng kaniyang
angkan. Naging napakalungkot ang kanilang pagpapaalam.