Kabanata 16: Si Sisa

Narrator: Samantala, sa labas ng bayan ay makikita ang maliit na

dampa nina Sisa, ang ina nina Basilio at Crispin. Masaya siyang
nagluluto ng tuyong tawilis, tapang baboy-ramo, at isang hita ng
patong-bundok na nahingi niya kay Pilosopo Tasyo. Nagsaing din siya
ng maputing kanin at namitas ng kamatis sa kanyang bakuran upang
gawing sawsawan.

Sisa: Naku! Sigurado akong matutuwa ang mga anak ko sa inihanda

kong ulam. Nakikita ko nang gutom na gutom sina Crispin at Basilio
mula sa simbahan. Siguradong magugustuhan ni Crispin ang tuyong
tawilis na pinakapaborito niya habang pinipigaan ng kamatis! At, buti
na lang nakahingi ako kay Pilosopo Tasyo ng tapang baboy-ramo at
hita ng patong bundok. Siguradong maglalaway si Basilio kapag
nakita ito!

Narrator: Habang naghahanda si Sisa ay siya naming pagdating ng

kanyang asawa, si Pedro.

Pedro: Nagugutom ako, Sisa. Aba, ang sarap ng hinain mo ah.

Matikman nga.

Sisa: Pero, Pedro sa mga…..

Narrator: Bago pa matapos ni Sisa ang sinsasabi ay nakain na ng

kanyang sugapang asawa ang ulam. Pakiramdam niya ay siya ang
kinakain nito. Wala na lang siyang magawa kundi ang pigilan ang
luha.

Pedro: Aalis na ako. (kinuha ulit ang panabong na manok)

Sisa: Hindi mo man lang hihintayin ang pagdating ng mga anak mo?
Alam ko ay susweldo si Basilio ngayong araw.
a
Pedro: Ah, ganun ba? Ipagtabi mo ako ng isang reales. Sige na at baka
mahuli ako sa sultada ng tinali ko.

Narrator: Wala nang nagawa pa si Sisa. Sobra ang kalungkutan niya

kaya’t pinasaya na lamang niya ang sarili sa pagkanta. Nagluto na
lamang siya ng natirang tatlo pang tawilis at tiniis ang kanyang gutom,
dahil alam niyang hindi na kakasya pa ang ulam sa tatlong katao.
Nagulat na lamang siya dahil sa sumunod na nangyari. Dumating si
Basilio na humahangos.

Basilio: Inang! Inang! buksan po ninyo ang pinto!

Kabanata 17: Si Basilio

Narrator: Nanginig sa takot si Sisa nang marinig ang tinig ng kanyang

anak na parang humahangos. At mas lalo pa siyang natakot noong
makita niya ang anak na tigmak ng dugo ang mukha.

Sisa: Hesusmaryosep! anong nangyari sa iyo, Basilio?

Basilio: Huwag kayong mag-alala Inang. Naiwan si Crispin sa

kumbento.

Sisa: Naiwan? At siya ba’y buhay?

Basilio: (tititigan ang ina at tatango ng bahagya)

Sisa: Salamat at buhay siya. Bakit ka duguan? Naku naman…

Basilio: Ako po’y tumakas sa kumbento. Ngayon lamang ako pinauwi
ng Sakristan Mayor dahil hindi daw ako makauuwi kundi alas-diyes
ng gabi. Bawal nang maglakad ng alas-nuwebe kaya’t noong
nakasalubong ko ang mga guardia civil sa bayan at sinigawan ako ng
“quien vive” ay nagtatakbo ako. Pinaputukan po nila ako at isang
punglo ang dumaplis sa aking noo.

Sisa: Walang hiya talaga ang mga guardia civil. Sadyang wala silang
puso. Halika anak at gamutin natin ang sugat mo.

Narrator: Hinugasan ni Sisa ang sugat ng anak at nilagyan ng

pampahilom. Hiniling ni Basilio sa ina na ilihim ang nangyari sa
kanya. Pinakain na niya ang anak ng iniluto niyang tawilis.

Sisa: Pasensya ka na anak at tawilis lamang ang natira sa inyo.

Naghanda ako ng masarap na ulam ngunit kinain itong lahat ng inyong
ama. Pagpasensyahan mo na lamang din siya.

Basilio:Hindi ka po ba niya sinaktan? (hahawakan at titingnan ang

mga braso ng nanay)

Sisa: Huwag kang mag-alala. Hindi naman niya ako ginawan ng

masama. Bakit daw hindi makauuwi si Crispin?

Basilio: Pinarusahan po siya ng Sakristan Mayor dahil nagnakaw daw

siya ng dalawang onsa ng ginto. Hindi naman siya nagnakaw talaga,
ngunit hindi daw siya pauuwiin hanggang hindi niya daw iyon
ibinabalik.

Sisa: Mahabaging panginoon, kawawa naman ang aking bunso. Hindi

naman ganoong tao ang anak ko. Hayaan mo anak at kakausapin ko
ang kura bukas. Dadalhan ko siya ng gulay bukas at hihilingin ang
kalayaan ng iyong kapatid. Matulog ka na at huwag mo nang isipin pa
iyon.

Narrator: Natulog na ang mag-ina sa kanilang papag. Naglalaro pa rin

sa isipan ni Basilio ang sinapit ni Crispin sa sulok ng kumbento
habang takot na takot. Umuukilkil sa isipan niya ang mga daing at
sigaw ni Crispin habang wala siyang magawa dahil sa sariling takot.
Sa kapaguran, nakatulog si Basilio.
Saglit pa lamang nakaiidlip ay nanaginip si Basilio tungkol sa kapatid.
(role-play sa malapit sa hinihigaan nina Basilio)

Basilio: (nakakunot ang noo at pailing-iling habang natutulog kasama

ang nanay)

P. Salvi: (may hawak na yantok) Walang galang na bata!

Magnanakaw!

Crispin: (umiiyak at natatakot) Kuya, maawa na po kayo sa akin.

(magtatago sa likod ng Sakristan Mayor)

Sakristan Mayor: (ilalantad ang bata sa kura) Huwag kang magtago,

hangal! Kasalanan mo iyan!
(Galit na galit ang Kura kaya’t pinaghahampas ang bata ng yantok.)

P. Salvi: (pinapalo ang bata) Lapastangan ka, ha. Tingnan natin kung
hindi mo pa ibalik nang ninakaw mo!

Crispin: Hindi po ako ang nagnakaw! Maawa na po kayo! Ang

Sakristan Mayor po ang nangnakaw!
Sakristan Mayor: (sasama na rin sa pagpalo) Huwag kang magbintang!
Kahit kalian talaga ay napakasama mo. Napakasama ninyong
magkapatid!

Crispin: Inay! Kuya! Tulungan niyo ako! Maawa na kayo sa akin!

Inay! (hindi na makatiis at kinagat ang kamay ng Kura)

P. Salvi: (nabitawan ang yantok) Aray! Walang hiya kang bata ka!

Sakristan Mayor: (pinulot ang yantok at pinalo sa ulo ang bata)

Crispin: (nabuwal at napahiga)

P. Salvi & Sakristan Mayor: (sinipa-sipa ang bata ngunit hindi na ito
gumagalaw)
(Kakaladkarin si Crispin ng dalawa at aalis. Maririnig na lamang ang
putok ng isang baril sa panaginip)

Basilio: (magigising at sisigaw) Crispin! (maiiyak ng sobra na

ikinagising ni Sisa)

Sisa: Diyos ko, anak. anong nangyari sa iyo? May problema ba?

Basilio: (umiiyak pa rin) Inay, ayoko na pong magsakristan. Sunduin

niyo na po si Crispin bukas sa kumbento at kunin ang aking huling
sahod. Ipakikiusap ko po kay Don Ibarra na tanggapin akong
tagapastol ng hayop nila. Paaralin niyo po si Crispin kay Pilosopo
Tasyo. Mabait si Don Crisostomo. Baka bigyan pa po niya ako ng
gatas na gustong-gusto ni Crispin o kaya ay isang batang kalabaw. Pag
malaki na ako ay magsasaka ako at mag-aararo. Di ba mainam iyon,
Inang? Pumayag na kayo, huwag nyo na po akong gawing sakristan.
Sisa: Oo,anak. Sige na, tumahan ka na. (yayakapin ang anak)

Kabanata 18: Mga Nagdurusang kaluluwa

Narrator: Kinaumagahan ay maagang namitas si Sisa ng mga

pinakahinog at pinakaberdeng gulay sa kanyang gulayan. Inilagay niya
ito sa isang bakol at saka umalis upang pumunta sa simbahan at
kausapin ang Kura. Sa kumbento ng simbahan…

Sisa: Tao po, magandang araw po.

Kusinera: (mataray) Sino kayo?

Sisa: Ako po si Sisa, ang ina ng sakristan na si Crispin. May dala ho

akong mga gulay para sa Kura. (iaabot ang basket)

Kusinera: (hahawakan at susuriin ang mga gulay) O, sige. Ilagay mo

na lang diyan.

Sisa: Saan ho?

Kusinera: Kahit saan diyan.

Sisa: Maaari ko ho bang makausap ang kura?

Kusinera: Hindi maari. May sakit ang Kura.

Sisa: Kung gayon ay kahit makausap ko na lamang ang anak kong si

Crispin.

Kusinera: Huwag ka nang magkaila. Alam ng lahat na si Crispin ay

nasa inyo nang bahay.
Sisa: Si Basilio ho ay nasa bahay ngunit si Crispin ay naiwan dito. Ibig
ko sanang makita…

Kusinera: Naiwan nga ngunit tumakas din pagkatapos magnakaw ng

maraming bagay. Baka nga hinahanap na siya ng mga guardia civil sa
inyo, eh. Alam mo, napakabuti mong asawa ngunit masasama naman
ang mga anak mo tulad ng kanilang ama. Lalo na yung maliit? Naku!
Baka higitan pa niya ang ama niya.

Sisa: (mapapaupo sa bangko ng kusina at mapapaiyak)

Kusinera: Hindi mo ba naintindihan? May sakit ang Kura! (itutulak si
Sisa palabas) Hala, doon kayo humagulgol sa lansangan! Sulong!
Kabanata 19: Mga Karanasan ng Isang Guro

Narrator: Matiwasay na nahihimlay ang lawang napaliligiran ng mga

bundok na parang di dumanas ng matinding sigwa. Mula sa isang
gulod, dalawang binatang nakaluksa ang nagmamasid sa tubig. Ang
isa ay si Crisostomo Ibarra kasama ang isang binatang may mahinhin
at malungkuting anyo

Guro: Dito po itinapon ng tagapaglibing ang bangkay ng iyong ama.

Ditto po niya kami dinala ni ni Tinyente Guevarra.

(mahigpit na kinamayan ni Ibarra ang binata)

Binata: hindi po ninyo ako dapat pasalamatan. Marami po akong utang
na loob sa iyong ama at ang tangi ko lamang magawa ay sumama sa
kanyang libing.

Narrator: Pagkatapus ng maikling dalangin ay bumaling si Ibarra sa

kausap.
Ibarra: Paano po ang mga mag-aaral ngayon wala na siya

Binata: Patuluy ang kanilang pag-aaral. Ginagawa ang kanilang

makakaya. Nakasulat kung may gamit.

Ibarra: ano po ang dahilan

Binata: Ang dahilan po ay makikita sa kanilang mga sira-sirang damit

at nangahihiyang mga mata

Narrator: Hindi umimik si Ibarra at nag-iisip tungkol sa suliranin ng

paaralan- ang mga kinakailangang gawin upang maiwasto ang
pagtuturo.

Ibarra: Huwag ninyo po sanang isipin na ang aking pagtatanong ay isa

lamang pag-uusisa

Narrator: Mahinahong wika ni ibarra habang nag mamasid sa

malayong tanawin.
Kabanata 20 – Ang Pulong Sa Tribunal.
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at
lugar na pulungan mga may kapangyarihang mga tao sa bayan. Nang
duting sina Ibarra at ang guro, nagsissimula na ang pagpupulong. May
dalawang pangkat na nakapaqligid sa mesa. Ito ay binuo ng dalawang
lapian sa bayan. Ang conserbador ay pangkat ng mga matatanda. Ang
isa naman ay pangkat ng mga liberal na binubuo ng mga kabataan. Ito
ay pinamumunuan ni Don Felipo. Pinagtatalunan nila ang tungkol sa
pagdaraos ng pista ng San Diego. May labing isang araw na lamang
ang nalalabi at pista na. Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at
kapitan dahil malabo pa ang mga paghahanda sa piyesta. Kung saan-
saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita pa si Kapitan
Basilyo,isang mayaman na nakalaban ni Don Rafael. Walang binesa at
walang kawawaan ang talumpati niya. Dahil dito,isinahapag ni Don
Felipo ang isang mungkahi at talaan ng mga gastos. Ang mungkahi
niya ay magtayo ng isang malaking tanghalan sa liwasang bayan at
magtanghal ng komedya sa loob ng isang linggong singkad. Ang
dulaan ay nagkakahalaga ng P160.00 samantalang ang komedya ay
P1,400 na tig-P200. Bawat gabi. Kailangan din ang mga paputok na
paglalaanan ng P1,000. Binatikos si Don Felipo sa kanyang mga
mungkahi, kung kaya’t iniatras niya ang mga ito. Sumunod na
nagpananukala naman ay ang kabisa na siyang puno ng mga
matatanda. Ang kanyang mungkahi (1) tipirin ang pagdiriwang (2)
walang paputok (3) ang magpapalabas ng komedya ay taga San Diego
at ang paksa ay sariling ugali upang maalis ang mga masamang ugali
at kapintasan. Nawalang saysay din ang panukala ng kabisa sapagkat
ipinahayag ng kapitan na tapos na ang pasya na kura na tungkol sa
pista.Ang pasya ng kura ay ang pagdaraos ng anim na prusisyon,
tatlong sermon, tatlong misa mayor at komedya sa Tundo. Ito ang
gusto ng kura, kaya sumang-ayon na lamang ang dalawang pangkat.
Nagpaalam si Ibarra sa guro at ipinaalam na siya’y pupunta sa
ulumbayan ng lalawigan upang lakarin ang isang mahalagang bagay.