\Vlor BAN PHO CHI NOI VE QUAN HE VIET- CHAM VO VAN THANG * 1. Gidi thiéu Trong cdc tai li¢u c6 tinh chat pho thong, nuée Chiém Thanh (hay Champa, hoac Cham) thudng duge nhac dén nhu 1a mot vuong quéc hinh thanh, 6 ving dat mién Trung Viét Nam, tir khoang thé ky II va ton tai dén thé ky XVII. Lanh thé. nguén te ligu cla cdc nha du hanh va sir gia Trung Quoc. chit Phan va chit Cham. cling mot s6 van bia Tuy nhién, trong nhiing nam gan day, mot sé nha nghién ctu vé Dong Nam A va Viet Nam mu6n xc dinh lai khdi niém Champa. Theo d6, khong nén hiéu Champa nhu mot quéc gia véi mot lich sit mach lac va lién tuc do cae sit gia thé ky XX khai quat nen. Champa duge nhin nhan nhu 1a mot tir chi chung cho nhiéu vuong quoc hoac nhiéu tiéu quéc cing ton tai & thdi ky thinh suy khong déng déu! dat mién Trung va cé nhiing Cach nhin nay c6 tac dung goi m6 mot s6 gid thuyét méi trong viéc nghién ctu van minh Champa, dong thoi cing thtic day viéc tim kiém them nhiing nguén tu ligu moi Muc dich cia bio cao nay 1a nham gidi thiéu mot ban phé chi hién duge cat git trong mot gia dinh 6 mot lang mién Trung Viét Nam, trong d6 chita dung Thac si, Uy ban Nhan dan Tp. Da Nang. Viet Nam.MOT BAN PHO CH{ NOI VE QUAN HE VIET- CHAM 497 ~ nhitng thong tin mdi mé vé m6i quan hé Viét-Cham va vé su hinh thanh cu dan 6 mién Trung Viet Nam vao thé ky XIV, XV. Ban phé chi dugc viét bing chit Han, g6m 24 trang khé 15 x 30cm. O trang dau c6 ghi dong chit I6n: Da Son, Da Ly nhi xa Phan toc phé chi (Phé chi cita toc Phan hai lang Da Son va Da Ly). Dong dau cila phé chi cho thay phé chi nay dugc viét vao nam 18062. Tir trang 2 dén trang 7 1a phan lugc thuat vé lich sir cla toc, trong dé ndi rang t6 tién cia toc da ting 1a ngudi ding dau ca nude Chiém Thanh. Tir giita trang 7 dén trang 24 1a phan liét ké cdc thé hé t6 tién cita toc, bat dau tir ong t6 chét vao dau thé ky XV, duge xem 1a doi thit nhat, dén ong t6 doi tht mudi ba. Cudi tap phé chi, nhitng ngudi bién soan tu xung 1a con chau thé hé mudi bay. 2. Dich va chi thich Trong pham vi mot bao cao tai hdi nghi nay, ching t6i xin chon gidi thi¢u 7 trang dau va mot trang vé vi t6 doi thit ba, 1a phan chifa nhiéu thong tin méi la nhat trong tap phé chi. Sau day 1 ban dich tam buéc déu kém theo mot sé cht thich, dinh kém theo ban chit Han va phién 4m. Chiing toi mu6n dugc Iuu ¥ 1a: Ban phé ch c6 kh nhiéu chi tiét xem ra c6 vé phi ly va nhdm Jan, tuy nhién, néu dugc xi ly nhu mot nguén tu liéu dan gian, . thi cé khi nhiing diéu phi ly, nham lan lai tré nén chap nhan duoc va cé ¥ nghia. DICH NGHIA Phé chi tc Phan hai lang Ba Son va Ba Ly Ngay mudi bén thang tu nam Binh Dan, nién higu Gia Long nam thir nam?. Ong Phan Tan Nguyén, la chau tu ton cla phai trutng t6c Phan lang a Son'. Ong Phan Hau Nga, la chau ty tn cla phai thir toc Phan lang Ba Ly’. Clng cac Ong trong toc Phan. Ke Nhon vi Nhan ngay Ié ky Tién cong cao cao 13, cing nhom hop lai dé lam viéc truy luc toc phd. Nhd lai, thuy t6 ching ta la vua Lac sinh ra tOc ching ta, Thai thuong cd sinh s6ng tai dong Thanh Lam’, hieu la bo Viet Thuéng’, thai trung cd doi vao Lam Chau (nay la dat Lam Binh’), thai cn c6 lai déi vao ‘Ba Ban (nay la dat Binh Dinh), déi hiéu la nuoc PHIEN AM a Son Ba Ly nhi xa Phan tc phé chi. Gia Long binh dan ngG nién tt nguyet thap ta nat. Phan toc Ba Son xa trudng phai ty ton Phan Tn Nguyén, Ba Ly xa thir phai tu ton Phan Hau Nga, déng bén toc dang. ke Nhon vi Tién cong cao cao 16 huy nhat hoi té truy luc 0c phd su, Truy tu nga thuj t6 Lac hoang sinh ha nga toc Thuong 6 thai cyulphédn tich tai Thanh Lam dong, hiéu Viet Thuéng bo, trung c6 di vu Lam Chau (kim Lam Binh dia), cn 06 di vu Da Ban (kim Binh Binh dia) cai higu Chiém Thanh qu6c, yém hdu Thanh Ha (kim Thanh Hoa dia)a Ban (nay la dt Binh Dinh), déi hieu la nude Chiém Thanh, bao trim c& Thanh Ha (nay la dat ‘én Ic Ong hau cha ching ta di sit triéu céng Trung Hoa, thay tan mat nén van minh Trung Hoa da tham nh&p vao cc lan bang cla ching ta la hai bo Giao Chi va Tuong Quan, nha nha kinh si, xi xu cay bira, khong nhu tap tuc lac hau cla nude ta chi biét d6n cay, gieo Ida, d6t nui trong ngo. Chia ly lam khoai mo, nhon do moi vai mui “td si” (ngudi tai gidi) Trung Hoa dua vé bay day cho dan trong nutéc ta. Hau chia gia, giao cho con trai cd am Pho chia, sai td si Trinh Gidc Mat theo gidp Pho chia tai dinh riéng Ba Giang. Khi nghe tin Hau chia chét, nguy Mat ben giét Pho chia, ty lap lam vua nudc Da Giang. Tién cong ching ta la em rudt hau chia, nghe tin guy, Mat bén trong thi cd may muoi td si ho hét ding ho, ben ngoai thi cd linh Ng6, linh Tau 6 trén gitt cdc cifa bién, tién cOng ta liéu site khdng thé chdng lai duoc, ben uy quyén cho Ong Bi, dong truing dong Thuong Thanh (nay fa dén Quy Nhon) gi nude, con Tién cOng mang quéc &n va cac gidy to sé sach cla tOc chay sang dat Giao Chi, tim dén vua nha Trdn, xin binh tong vé diet Mat" ua nha Trin ga (cho tién cdng) mot quéc na" va khuyén tien cong 6 lai, réi sai tuéng i danh bat nguy ‘Mat thu héi dat Da Giang. Trong nude, cae tuéng hop voi cdc ong chau trutng, dong truéng ton lap éng Bi dong trudng lam quéc chia. (Ong chia Bi) céu hon nha Tran, khi Ong chéa Bi di lam ré, vien tuéng Sa Bau chiém ngoi quéc chia, cit binh danh Tran, tranh dat a Giang ‘ua Trdn tic gian, ci binh danh bat duoc Sa Bau". Quan binh nha Trén dén nude ta, thay phong tuc nudc ta lac hau, trd vé tau vua, vua Trdn khuyén Tien Ong ta va Bi cha nén theo phép ré cia nha vua ma anh quan tu6c trd vé ban véi cac Ong thé trutng, tu. trugng thuan higp Chiém Thanh va Giao Chi thanh mét nubc dé cing tién hoa doi dén lic giau manh sé chia ra ty chi Tién cong ta tie nght rang nuéc ta chéa 43 chét tuéng lam phan, dat hep, dan nghéo, thé khé ty chi, nnén nghe theo Idi vua nha Tran. Vua Trén phong cho Tién cong chting ta chite 6 chi huy kinh Iuoc chiéu du xi tri stoi trong mui ba chau". Ong lanh chi di chiéu du, quan dan cac chau dong quy thuan. Ong trd vé xin (vua Trdn) cp trau bd, 1 lam nong déng thot xin mot s6 dan Giao Chi hun thuc nghé nong va biét mét it cha nghia. VIET NAM HOC - KY YEU HOI THAO QUOC TE LAN THU NHAT ™ ‘quée, yém hau Thanh Ha (kim Thanh Hoa ia) di nam chi Thach Bi dong (kim Thuan — Thanh dia) ké thé tuong & z dung anh). Pham tén toc Khoa dau tu bién luc. g 5 = g z 2 a as = 238 Refs3 z 23% z gee gso28 an foe 22383 tae eiak $5 1p gid ti. Chia tam khoai Trung Hoa tu si sé thap b6i, tn toc quéc dan. Hau chia nién 180, sch Pho cnua, sai td si Trinh Pho chia tai Ba Giang biet hoang ai bao chi nguy Mat (x lap vi Ba Giang quéc vuong. Nga Tién c6ng thi hau chia hoang nguy Mat noi hdu thap béi td si, thanh tng, ngoai hdu Tau 6, Ngd bin hai khdu, nga Tién cOng ligu luc bat chi, Thuong Thanh dong (kim Qui dong trudng thi quéc, céng phung quéc ti, tich, toc phd bon Giao Chi cdu yét Trin khdt su tru Mt. Trén chia gia di quéc nd, khuyén cOng lu cur sai tudng pho Mat thu Ba Giang dia. Quéc noi nha tudng hiép chu chau trudng, dong truéng Ung lap Bi dong trudng vi quéc chia. Nhu Trén cu hon, Bi chia nhap nhoa, nha tuéng Sa Bau tiém xung quéc chia, clr binh cy Trén, tranh Ba Giang dia, Trin chua nd, hung su tién thdo, ph hoach Sa Dau. Thoi Trén quan binh van nga quéc, kién qu6c tuc hi lau, héi than, Trén chda khuyén nga Tién cng cap Bi chia quan di quéc té phong quan tudc, hdi hiéu thé trudng, to trudng thuan hiép Chiém Thanh, Giao Chi vi nhat quéc ti dic déng hoa, si tri phd cudng, tanh phan chi tri Nga Tien cong tu niém dt nga quéc chia hoang, tudng ban, dia tuéc dan ban, thé nan tu chd, thi thinh Trén chia chi ngon. Tran chia thu nga Tién cdng di 6 chi huy sung thdp tam chau kinh luge chiéu dy xis tr su, Cong lanh chi hanh hiéu cac chau dong quan dan ham giai quy thu&n. Cong than hdi thinh cp nguu canh dién khi tinh thin phat Giao Chi so thie van ty nhan thuc nong nghiép chi an. Huta cing lanh tyu cdc xi thiét Ip trang 3 $3 az & in h6i gi ag pied 5 285 228 & z zg # gigs $252 ees éMOT BAN PHO CHi NOI Vé QUAN HE VIET- CHAM 499 dong rung, Iai trudng thanh cdc chuc cai trai, tr thau. Méi trai dung kho dé chia lia ding vao viée chi cp cho quan va dan va chita cac thir lia giéng, nong cu. {B6n nam thé hai nién higu Trung Quang’, dan trong xi fin hoa uéc di thai ban, cong than thinh phan Hoa Chau tir dong Tra Ngam ai Van (nay la lang Cau ‘Bé"), phia nam dén dong Tra Khic (nay la phi Tu Nghia") lap mot huyén Da Ban (chi cla vua sifa lai la huyén Dién Ban"®, nay bao quat ton bd dinh Quang Nam), chia s6 rudng dat ra lam hai téng, thuong va ha, m6i téng cai tri mudi x4, mdi xa trong coi vai mudi trai, Vé dan s6 thi dan Giao Chi va dan dia phuong cing chung mot ngach tich, vé rung dat thi phan ra cc loai cong dién, ty dién va déu chia ra dé canh tc. Trong s6 dan dia phuong, c6 nguti con chap me {8p tue cf, khong thuan theo sy khai hoa y thi chia ra driéng thon sch c6 céc phu trugng kiém tra, quan Ij, néu ra cach d6i dai coi moi ngudi nh nhau, Vua nha Tran gia khen rang: Mé mang, khai khan dat dai, kenong phy chic trach chi huy, gido hoa nhan dan thanh né nép xing dang véi quyén nghi xi tri, ban tude "Thanh hoang tuong quan than quéc cong’, cp cho trang trai rudng dat tur dong Tra Ngam cho én cc dong Léu Cu (nay [a lang Quan Que), Noi Béng (nay la lang Ba Ly), Tra Na (nay la lang Ba Son), NO C6 (nay la ba lang La Bong, La Chau, Phi Son), Béng Quan (nay [a lang Cam Toai), Phil Thuong (nay la lang Tich Phu)” cai quan 50 trai, thu ‘han Ida théc dé chi ding cho gia quyén, truyén cho con chdu muon doi hutng loc. é dén dap an hué cla vua, ong mang cdc thi’ san vat quy dé céng ta, ‘va xin duoc nghi vi tudi gia. ua giao cho hai con cia ong lanh chite tude cla cha, kinh luge cc chau dong trai, toan quyén xi I cae vige dia phuong, ké tuc duoc cae viee cla cha thi sé dugc trong thudng. Hai ngudi con nhan lanh chi lia vua. Tiép dén, Tién cdng ching ta vé dung tu phi tai trai Tra Na lang Ba Son, ci cac Ong cai trai Kiéu Lenh git: chite xa trudng, cyu dong trudng Bé Tuyét gid’ chitc tri thau, ng Nguyén Dang lam khan thi lo vic trong phi". Ong con trai trudng (Cong Chanh) dung cong phi tai lang Ba Cau (nay déi thanh Lac Cau), ong con trai thd (Cong Nham) dung cng phi tai trai Noi Déng (nay la lang Ba Ly) dat huyén nha tai trai Ky La (nay la dat Ba Ly) ‘Dén khi nghe vién tuéng ho Hé dai déi_ngdi nha Tran”, Tién cong goi hai con vé, noi: hai con la chau ngoai nha Tran, nha Tran da bi suy yéu, doi déi, hai con at nguy, hay sém lo ligu cch nao dé khdi gap hoa trai phan trd, (x) tap nga thé dan di van ty canh gia dang su. Cong cai cdc chau tu truéng vi lénh doan quan, tri cdc déng trudng, lai trutng vi cai trai tri thau dang chic. M&i trai cu thuong luong tri dién tic chi cp quan dan cap hoa uong Gién khi dng ching. Van Trén Tring Quang nhi nién, thé dan tién hoa uéc di thai ban, céng than thinh phan Hoa Chau ty ai Van Tra Ngam dong (kim Cau 88 x8) df nam chi Tra Khic dong (kim Tu Nghia phi) lap nhét Ba Ban huyen (chi cai Dién Ban huyén dia, kim quat tan Quang Nam dinh tt chi), thiét dién s6 thuong ha nhi téng, mdi téng cai tri thap xa, méi x4 khan thd tam ng@ thap trai. Dinh tac Giao dan, thé dan déng nhitt ngach tich. Dia tc cng tu dién thé cac biét phan canh. Tén nhu thé dan gidn hdu chap mé cé tuc bat thuan tung hoa da, tac thinh biét thon sach, cc tri phu trudng kiém thi di biéu nhct thi déng nhon chi nghia. ‘Than van, Trén chia gia tuéng van: thac thé hai canh bat phu chi huy chit trach, hoa dan thanh tue, qua thi xir tri quyén nghi, chi ta Thanh hoang tuéng quan Thuan quéc cing tude, cdp hia trai dién ty Tra Ngam dong chi Lau Cau (kim Quan Qué x), Noi Béng (kim a Ly xa), Tra Na ( kim Ba Son xa), NO C6 (kim La Bong, La Chau, Phd Son tam xa), Bong Quan (kim Cém Toai xa), Phi Thuong (kim Tich Phi x8) dang dong cai ngG thap trai, nhan thau Iuong tiie di cung gia quyén chi nhu, truyén tir lau ton vinh vi thé loc. Thiéu dap gia huan, dung chiéu (x) mang, Ong cu xuat san bit hoa c6ng ta, than khat co ldo tri su, thifa chi sai nhi cng ti dai anh phy tude kinh luge cac chau dOng trai, thinh tu quyén nghi, tuy dia xir tri doan hiép cai phu tién mao hiéu thanh trong thutng. Nhi cong tir tanh chi théi nga tién cong héi thiét tu phi tai Ba Son xa, Tra Na trai, cbng tri cac cai trai Kiéu Lénh vi x4 truéng, cyu dong truéng B6 Tuyét vi tri thau, Nguyén Dang khan thi tuy hau cong phi Trudng cong tis (Cong Chanh) thiét cong phi tai Da Cau xa (kim cai Lac Cau), this cong tir (Cong Nham) thiét cong phi tai Noi Béng trai (kim Ba Ly x4) thiét huyén nha tai Ky La trai (kim Ba Ly dia) Cép van Hé tuéng quéc di Tran t0, Tien cng trigu nhi cong ti héi, vi : ni tiz hé Trén ngoai sanh, Tran t6 nhuoc di, tao ligu nhu ha di mién hoa cap.‘Ong con trudng lap tac xin tir chic, Idy 6 vé nudi ‘cha me, dé tranh nan. Gia quyén thi van 6 ché ci la dinh phi: Da Cau, c6n ong vé hdu ha cha, Ong con trai thir thau hét gidy to sé sach dén yét kién quan nha H6, néi d6i la chao mimg chinh quyén mdi va vvang finh cong viéc triéu Hé dé tranh hiém nghi. Vien quan nha H6 thiét dai yén tiéc r6i giao cho ong nhan s6 lu dan Giao Chi, tha dong ton that nha Tran, dan phan nha Ngo chia 6 cac trai dé khdn ruong. Ong nghi dén toc Tran la toc me, 6ng bang long nhan ici, vé xu da trong kho, cho lam nha dé 6, mdi_bép cp nam, bay mau rudng dé quan nghi¢p”. Nam that hai nién hiéu Hé Khaj Dai", nguyen tu trudc ‘ng d& dat méi x8 kiém quan vai muoi trai, nay thiva enh phan cho dan dén 6, dan Tran, dan Ngd cing dan tur phuong dén & ngay mot nhiéu, mot vi xa trudng kho long chau t&t viée quan ly, ong xin cho dugc phép tuy rudng dat mdi trai rong hay hep, ho khdu nhiéu hay it ma déi trai thanh x8 hoc thon, phutng, Sp, va déu dat cac Ong xa trudng cai tri dé dd kiém phong. Quan nha H6 chp thuan. Ong ben d6i trai thanh tong x4 réi déi cac trai Noi Ddng, Ky La, La H6ng thanh Ba Ly x, dat 6ng dong trudng cai trai Phung Van Musi lam xa trudng, ong cuu dong trutng Ung Van Lao lam tri thau, trong coi céng viée cla x4 (phan Ong trong coi hét cac téng xa, gidy to tuy con nhung khdng bién vao toc phé). Nam thi ba nién hiéu Khai Dai, thang tu ngay mudi bin, Tién céng qua doi, ong vé cu tang. Nam thir tu, thang giéng ngay mung bay, tiép gap tang me, ong dé gia quyén G lai phi dé Da Ly, con Ong va Ong anh vé d phi de cila Tien cong cho dén cui doi Luc bay gid trong tc nghi rang téc ta nguyén thudc ‘cling mot g6o, nay rai rac 6 tir phutong mdi ngudi mot nga, khong c6 phé chi thi déi sau that truyén, so dén ‘ndi quén mat cai nghia ba con, ben cing ke cac doi tu thuong c4, trung cé cho dén cn 6 déu viét bang cha khoa dau*. Ké tw thoi Tién cong ta vé voi nha Tran, triéu Tran Inghi dan ta co dang cha riéng, so sinh ra c6 tiéng noi va sch v@ khac biét, nén nghiém cm viée hoc cha Chiém”. Vi thé tuy phé chi c. van cén, nhung nay khOng biét chi nén khong phan biét r6 dugc danh tich cla nguoi xua, chi cng lang Ié ghi lai nhing Joi truyén miéng cla liét vi tién t6, trinh bay so luoc sy viec, Iuu chiéu tai Lac Cau, Tra Son, Tra Kiéu, Bao An, An Hoa, Ban Lanh, Cau Nhi, Phi Son, Cau Be, Tich Phi, Quan Qué, Hoa Qué 6 cdc vi tdc truting toc Phan cung g6c chting ta. Hom nay khong hop mat hét duoc nén khéng thé tra citu tung tan dé bién chép d4y dl, ben kinh c&n tam dat Tién cong ta lam vi cao 16 doi thd nhét va tuy theo thi tu cdc dol sau ma liét ké tiép theo, dé cho VIET NAM HOC - KY YEU HOI THAO QUOC TE LAN THU NHAT Trung cong te than thinh thi duong tan chet ne, ge arn sting & z & g z & z 5 i Thit cong tan thau trai tich, tién tra xung bai ha tan chanh, phung chi mang df ty hiém nghi H6 cong tt yén, nai chi sai Chi luv dan, gidi Trdn ton that, phan thap cc trai khan dién. Trdn hé mu tdc, cong tun nhdn, thuong tic, ste cdu gia cu, méi tao gd mau hodc that mau quan nghiép. H6 Khai Bai nhi nién, cOng than ty mbi x8 kiém khan tam nd thap trai, phan thap Trén dan, Ngo dan do tir dan tSu tap nhat da, nhit x8 chi trudng nang chau tét, thinh hifa cong lwong trai dién thé quang hiép, ho khdu da Arh trai vi x4, thon, phutng, 4p, cc tri xa cai tty di kiém phong, H6 cong doan hia. Cong nai cdi trai, t&ng thi téng x8, hyu cai Noi déng, Ky La, La ang trai vi 8 Ly xa, tri dong trudng cai trai Phung Van Muoi vi x4 truéng, cuu Ung Van Lao vi tri thay, khan thi cong vy (cng chil cc téng xA, tu chi tuy tén nhung bat bien nhap ( ) bén toc phé ngoai). Khai Oai tam nién tur nguyét thap ta nha, Tien ‘cong hong, cong héi cu tang, tu nién chanh nguyét so that nhat tiép ngd mau tang, céng sudt gia quyén luu cu Ba Ly phi dé, cdng do ccong huynh déng cu vu tian cong phi dé di chi chung ldo. Tu bém tOc niém di nga toc nguyén cu déng cn, tan cu tir chanh, thién cdc nh&t phuong, nhugc vo phé chi, hau thé that truyén, khing chi van nhung vong khutée than than chi nghia, nai déng hoi ke the 6, trung 06, cp can Cé hehe, th yb Khoa du, Tu nga Tién cong quy Tran chi nhat Trdn triéu ‘ighi nga dan hau biét dang ty chi, khiing sinh biét dang am thu, nghiém c&m hoc Chiém van tu, tri kim cuu phé tuy tn kim bat thie ty, that tuong cd nhan danh tich, chi déng mac ky nga ligt tién t8 di ngon, luge tran su khodn, uw chiéu ky Lac Cau, Tra Son, Tra Kiéu, Bo An, ‘An Hoa, Ban Lanh, Cau Nhi, Phd Son, Tich Phu, Cau Dé, Quan Qué, Hoa Qué, nguyén da ‘ng déng tong chi cae Phan toc tc trugng, Kim nhat toan vO hoi dién, tri nan tuong cou hiép bién, triép cm cung thy nga tién cbng vi dé nhat dot cao t6, cn tuy thé thd lich ké vu hau, ty nga hau nhan y thie tuc bién luu thuy van dot vinh vién v6 cuong, tu cung luc. 53 ze a2 83 58 Sages Hee be gz iMOT BAN PHO CH NOI Vé QUAN HE VIET- CHAM 501 con chau sau nay y theo thé thie do ma bién chép ‘di theo, luu truyén mai muon dai vé sau khOng dif. ‘Nay cung kinh bién chép. Ke ‘Bai thar nha; cu ong cao 16, khai lap huyén Bién Ban (ti6u) Trdn phong tuéc Thanh hoang Thuan quéc ‘cbng, tén huy l& Phan Cong Thién.(Hang nm, mung 6 thang giéng I8 sinh, mudi bon thang tu Ié ky). Mo trong lang, xt dat Nhiéu Tra Na, dat thé Phan #8 di thit ba: cy Ong cao t6, triéu Le phong tude Thuan Hoa Héu, ten huy la Phan Cong Minh (Mang bon thang hai 18 sinh, mang tam thang mudi hai 18 ky) MO tai xr Bau Mon Thuong, dat gd. (Ong thud nhé chi khong phuc nha Hé, thuong tuyén chon nguoi tinh nhué van vo cp Ia gao dé day cho l6p trai trang céc xir tir Bién Ban vao Nam, ngudi khoé thi hoc v6, ngudi yéu thi hoc van, thiéu nién tor bay, tam tudi dén mudi bay, mudi tam tudi thanh dat rt nhiéu, Em Ong trach Ong phi cong, phi cia. Ong noi: Chung ta la ndi giéng Chiem, la chau ngoai nha Trén, nho nha Tran ma diét dugc giac Mat, giac Bau, rita duoc méi han cia nude nha khong dam quén on diéc (nh 46 ma khdi) cam chiu mudi ba chau nay la bai dat trOng khong chil. Dat dai cia ching ta, nhan dan cla chiing ta khong phai nhé gic Hé ma cé, ma ching Iai dam chigm doat, pha huy dong thap clla t6 quéc, ta, day xéo lang tm t6 tien ben ngoai ta, 16 nao ta lai anh long ngéi yen ma nhin vay sao? Ta day ché cho binh linh gi, luong thy di, ta quyét tha oa thu phyc dat co, Tiép d€n, nghe tin vua Lé* khdi nghia. Ong ndi: dong ging ho Lé gc ngudi dong Thanh Lam”, cing mot Tdi ging Chiem cia ta, Ong bén xuat tién ca, keu gi cdc chau huyén chun bi luong tién, cing cc loai long tién cing céc loai thyc phém dé c6ng hién cho binhlinh nha Le. Wua Le trong ta. én lic nha Lé dung dugc co ‘nghiép, phong cho ng tude héu. 3. Binh luan Ke ‘8 nhdt doi cao cao t6 khdo Khai lap Bin Ban huyén, Trén phong Thanh hoang Thuan quéc cong Phan Cong Thién Tién cong chi vi. (Thuong nién chanh nguyét so luc nhat Ib sinh, tir nguyét thap tir nhat 18 ky) e tang x4 noi Nhiéu Tra Na xit, Phan Bich 1g tam dai cao t6 khdo Lé phong Thuan Hoa hau Phan Cong Minh qui cong chi vi. (Nhi nguy8t so tit nhat I8 sinh, thap nhi nguyét so bat nhat I& ky) M6 tai Bau Mon thuong xt, thé phu. Cong thiéu chi bat thdn H6, thuéng du luong fc trach van v6 chi tinh nhué gia, cp thuc phan gido ty Bin Ban di nam cac xt: hoang inh cugng gid tap v6, nhuge gid hoc van, ty that bat tué chi thap that bat tué nhi déng thanh dat gid da s6. Cong dé trach di hu phi, cdng vi: nga thi Chiém ching, vi Trdn ngoai ton, tu Trén how tru di nguy Mat, nghich Bau chi cong, doan thi quéc phn, bat cm boi dire cam tho thir thap tam chau vi vO chil chi khu, nga thé dia, nga nhan dan phi H6 tac sé dae nhi hau, khude cam nhuéng doat, huy nga té quéc dong thap, phic ng ngoai t6 ton lng, nga khdi cam tam toa thi, nga sf binh tinh thuc tic, nga quyét thi co thu phuc c6 dia. Tiép van Le hoang khdi nghia, cong vi: Lé ching bén Thanh Lam dong nhan, déng ngo Chiém mén, cong ttc xuat xi bién du cdc chau huyén bi bién Iuong tién cap son hai san thyc Ong hién Le binh, tuyén nap trang si tung Le vii duc, Lé chia nham ta Cap Le dai dinh, hau tir phong cong di hau tude. 1. C6 mot cach nghi thong thudng rang cu dan mién Trung Viét Nam hién nay la hau dué cita nhing ngudi Viét tir cc tinh phia bac di dan vao trong khi cu dan Chiém Thanh bi day lai dan vé phia nam. Nhung ban phé chi cho thay cu dan cia mién Trung Viét Nam khong phai chi 1a “thudn Viét”. Mot sé ngudi Chiém Thanh hay “thé dan” da 6 lai, cong cu, pha tron voi nhiing ngudi mdi dén.502 VIET NAM HOC - KY YEU HOI THAO QU6c TE LAN THU NHAT 2. Mot s6 nha nghién cifu thita nhan gia thuyét ring c6 nhiéu tiéu quéc v6i cc vi vua ciia timg tiéu quéc cing t6n tai déng thoi 6 Champa. Nhung cau hdi: “Nhiing vi vua nay 1a ai?”” vin con 1a mot dn s6*°. Ban phé chi ndi rng t6 tién ciia toc thudc “Chiém ching” va da timg 1a “chtia” cia nuéc Chiém Thanh. Qué huong khéi thuy cia ho 1a ving Thanh Hod, sau d6 di din vao phia nam cho dén hic dinh cu sau cing 6 Da Ban. Diéu nay duge viét theo ky ttc va khong phi hop véi cdc diéu trong sit sich da viét vé lich sit cu dan Chiém Thanh, tuy vay ky ttc 4y cé thé phan anh mot thuc té nao dé trong lich sit. C6 thé c6 nhiéu nhém “ngudi Chiém Thanh” khac nhau, trong d6 cdc nhém s6ng 6 bac Champa c6 nguén géc khac véi cdc nhém phia nam Champa. Trong qua trinh lich sit, céc nhém phia bac cé thé da hoi nhap manh mé hon, va gan nhu déng hod, vao mot cong déng ngudi Viét ndi chung, trong khi d6 cdc nhém phia nam tiép tuc cdn duy tri mot s6 nét khac biét va con chdu ho 1a nhitng ngudi Cham 6 cdc tinh mién nam Viét Nam hién nay. 3. Phé chi c6 nhac Idi mot vi t6 doi thit ba ndi ring Ong ta “cling ching Chiém” voi vua Lé. Y tudng la nay cing ding chi y. Hién nay, ngudn géc toc ngudi cia Lé Loi vin chua dugc nghién citu day di va cé y kién cho rang Lé Loi thudc toc Mutng. Lam Son, qué huong cia Lé Loi, duge dan dia phuong goi theo am cé 1a “lang Cham”3!, Liéu c6 m6i quan hé nao giifa toc ngudi Mung va nhém ngudi Cham 6 ving bac Champa??? 4. Di cho c6 bao nhiéu nhém toc ngudi da s6ng 6 Champa va di cho van hod cia cic nhém nay c6 khdc nhau bao nhiéu thi tat ca cling da hoa tron va hinh thanh mot van hoa chung, 6 d6 kh6 ma phan biét duoc dau 1a Cham, dau 1a Viet, dau 1a nhig yéu t6 khéc. Ngay ca nhiing thanh’vien toc Phan hai lang Da Son, Da Ly, ngudi dang cat giit ban phé chi, ciing it ai biét dén viée minh c6 nguén goc pha tron Cham, va nhiing ngudi biét thi cing khong mu6n nhdn manh dén van dé nay. CHU THICH Xem: -Keith W. Taylor, The Early Kingdoms, in Nicolas Tarling (ed.) The Cambridge History of Southeast Asia, Vol 1, Cambridge University Press. 1994, tr. 153. Trin Quoe Vuong, Mién Trung Viet Nam va Van hoa Champa, Tap chi Nghién Cit Dong Nam A, $6 4/1995, tr, 8-24 2. Can cit vao le ‘dy. dang chi viet, noi dung van ban va sau khi tham khio ¥ kién cha mot s6 nha chuyén mon, ching ti tin ring nién dai nay 1a ding 3. 1806,MOT BAN PHO CHi NOI VE QUAN HE VIET- CHAM 503 © 4, DaSon: ten mot lang 6 chan nii phia nam déo Hai Van, tén lang vin cdn dén ngay nay. i §. Da Ly: tén mot lang doc hai bén bd con song dé ra cita Da Nang, cach lang Da Son chimg 15km vé phia nam. Da Son va Da Ly 1a hai trong s6 mot it dia danh cé ghi trong mot bin dé thé ky XVII (in trong tap: Hong Ditc Bin D6, Sai Gdn 1962, 11.149), a 6. Can cit vio cach n6i 6 mot ché khéc trong phé chi, Thanh Lam dugc hiéu 1a ving Lam Son, Thanh Hof. (Xem chi thich 28,29). : 7. Sich Thuy Kinh Chii, Cum Duéng Thue, Dia Ly Chi cho biét Viet Thudng & vio mién quan Cina Diic % (tée mién Ha Tinh). Van hién thong khdo cho rang Viet Thuémg xua la twong duong véi nude Lam te sau Ia Chiém Thanh. Minh sit Va Dai Minh nhdt thong chi cing cho rang Viet Thutmg la dit Lam. ii (Nguyén Trai toan tap, tr. 563). Theo Dai Viét sit ky todn thu (K¥ Héng Bang) thi trong nuéc Van f Lang cia cdc vua Hing cé mot bd tén Ia bo Viet Thutmg. Phuong Dinh Dia Du Chi cho ring céc tinh Nghé An, Quang Nghia déu 1a dat Viet Thutng xu (tr. 135,156). Dai Nam nhdt thong chi (tinh ® ‘Quang Nam) viét: “Quing Nam xua 1A dat Viet Thuéng Thi” (tr. 291). t 8. Lam Binh: nguyén 1a dat chau Dia Ly cia Chiém Thanh, nay 1a phan dat tinh Quing Binh. Nam 1069, i LY Thanh Tong danh Chiem Thanh, bat duge vua Chiém Ia Ché Ci. Ché Cit dang ba chau Dia Ly, * Ma Linh, B6 Chinh. Nam 1075, Ly Nhan Tong d6i Dia Ly ra chau Lam Binh. . 9. Theo Phi Bién Tap Luc: “Nam Dinh Siu (1697), (chiia Nguyén) sai tung di danh Chiém Thanh. ‘Vua nuée ly xin hang phuc, hing nam nop cOng ph. Nhan lay dat tir Phan Ri, Phan Rang tré vé tay at lam hai huyén An Phuéc va Hoa Da phii Binh Thuan, d6i nuéc Chiém Thanh lam tréin Thuan Thanh, phong cho con vua ci nuée ay 14m cai co, tuéc hau” (tr. 64). 10. Theo truyén thuyét duoc chép trong Nghé Van Chi cia Han Thue thi vao cudi doi Han Vai Dé (140- tt 67 tr CN,), L6 Cung Vuong ph nha Khéng Tir dé mé rong cung that ma duge may chuc thién it ‘Thuong Thu, Lé KY, Luan Ngit, Hiéu Kinh dau & trong vach va déu chép bing thit chit c6. L8 Cung ‘Vuong thay hinh thé cc chit c6 ay ngodn ngodo, bén cho 14 hinh nhing con ndng noc, do d6 ma c6 danh tit khoa dd vain (Nguyén Van Duong, Luoc sit chit Han). Theo cach viet & mot doan sau cia phé chi ny, thi Khoa déix duge hiéu la ding dé chi chit Chiém, mot loai chit cling cé dang ngoan ngoéo ( Xem Chi thich 26 va 27). Il, Mot s6 séch vé lich sit Champa cé chép 1a: Nam 315, vua Champa c6 mot c6 vain ngudi Trung Hoa. Khi vua Champa chét, vi c6 vain nay tiém ngoi (Nguyén Van Sieu, tr.182; Dohamide, tr.31, Phan Huy Le (1983), tr. 292, 293), Maspero, tr 56-58). Ten goi Trinh Gide Mat va Da Giang c6 nhac dén trong Dai Viet sit ky ton thu mot su kign xdy ra nam 1280 va khong c6 lien quan gi dén Champa. it 12. C6 thé hiéu 1a mot ngudi con gai trong hoang t6c. t 13 Dai Viet sit ky toan tue c6 chép viée Sa Dau 1A chia nuéc Chiém Thanh, bi giét trong mot tran giao i tranh véi quan Viet do vua Ly Thanh Tong chi huy vao nam 1044. Dudng nhu déi véi cae téc gia phd 7 chi nay, cic vua ddi Tran va truéc doi Tran déu duge goi chung 1a “Trdn Chia”. 14. Phé chi nhac dén hai truéng hop lam ré vua Viet. Trong sit Viet, thuéng nhac dén trudng hop vua ‘Trin ga cong chia Huyén Tran cho vua Chim 1 Ché Man vao nam 1306, v6i mén sinh 1é vua Cham dang cho vua Tran 1a phan dat O, Ly. nay 1a ving Quang Tri, Thiza Thién va Da Nang. . Dai Viet sit ky todn thie c6 chép mot s6 tung hgp céc quan, tuéng cita Chiém Thanh lanh nan sang Dai Viét, dugc vua Viet phong quan tuéc va giao trong coi cc viing gidp ranh véi Chiém Thanh, nhu tring hop con trai ciia vua Cham Ché A Nan nam 1352, truéng hgp tuéng Chiém Thanh Ché Ba Diét nam 1397, va trudmg hgp hai con trai cia Ché Bong Nga nam 1390, 1402 16. Tring Quang la nién hiéu ciia vua Train Quy Khong (1409-1413). Ché nay cé su nham lan, khong thong nhait véi chi tiét 6 doan sau, néi rang Phan Tién cong qua déi nim Hé Khai Dai thit ba, 1405, 17. Cau Dé: tén lang 6 chan néi phia nam do Hai Van 18. Thude tinh Quang Ngai ngay nay. 19. Dia danh Dign Ban xuat hién trong Dwr Dia Chi (cita Nguyén Trai, thé ky XV 2) 1a tén goi mot huyén cue nam cita Dai Viet thoi bay gid, nay 1a phiin dat tir déo Hai Van (Ba Nang) dén khodng song Thu Bén (Quang Nam). 20. Céc dia danh nay hién thude tinh Quang Nam va thanh pho Da Nang. 504 VIET NAM HOC - KY YEU HOI THAO QU6c TE LAN THU NHAT 21. Cac Ong Phan Cong Thién, Kiéu Leénh, Dé Tuyét, Nguyén Dang duge nhan dan lang Da Son xem Ii tién hién ciia lang, cing t€ hang nim. Tai nha thé lang hign cdn gitt cic sic phong cila cdc vus Nguyén cho céc vi tién hién nay. 22. H6 Quy Ly phé nha Trin vio nam 1400. 23. Theo Dai Vier sit ky todn thie, cudc tién quan cia nha Hé vao ving Quing Nam xiiy ra vao nam 1402, thu thém duge dat ciia Chiém Thanh, lap ra cdc chau Thang, Hoa, Tu, Nghia. Nguoi Chiém Thanh 6 86 di, 6 6 lai. Nam 1403, nha Hé dem nhimg nguvi khong cé rudng ma c6 cia ddi dén Thang Hoa, bién ché thanh quan ng@. Quan lai 6 cdc 16, phi, chau, huyén xem dat cho ho 6. 24. Khai Dai la nién hiéu cia Hé Hin Thuong, bat déu tir 1403. 25. Tac nam 1405. 26. Xem chii thich 10. 27. Dai Viet sit ky todn the 66 chép: “(D8i vua Tran, 1374) xuGng chiéu cho quan va dan khong duge mac 40, chai dau theo ngudi phuong Bac va bat chude tiéng néi cée nuée Chiém, Lao”. Du Dia Chi cling c6 chép viée nay. 28. Le Loi bat dau cude khdi nghia vao nam 1418 tai Lam Son, Thanh Hod. Sau 10 nam khéng chién chéng Minh, Lé Loi gianh thing Igi va len ngoi vua nam 1428. 29. Xem chi thich 6. 30. Keith W. Taylor, The Early Kingdoms, in Nicolas Tarling (ed.) The Cambridge History of Southeast Asia, Vol 1, Cambridge University Press, 1994, tr 157. Phan Huy Lé, Phan Dai Doan, Khoi nghia Lam Son, Nxb KHXH, 1977, tr. 121, 157; Va Ngoc Khanh, Lé Lai, con ngudi va su nghiép, Nxb Thanh Hod, 1985, tr. 22, 50, 51 Cic két qua nghién ctfu cng bé gén day cla nginh ngon ngit hoc lich sir cling cung cap mot s6 chimg tf cho m6i quan hé nay. (Xem: Nguyén Tai Cin, Gido trinh Lich sit ngit dm tiéng Viét. Nxb Gido duc, H., 1995), 8 31. 3 8