COI SONG VA COI CHET TRONG QUAN - NIEM CO TRUYEN CUA NGUOI MUONG (Tigp theo) «Lé thire chang gi khac hon 1a thin thoai dang hoat dng”. Nhan_ xét d6 oiia nha thin thoal hoc Panoff co thé rit ding & chau Dai dong, dja ban nghién cru ciia Ong. Tal dd: c6 métsy thong nhit la ky gitta than thoai, quan nigm dan gian vé vii tru, va nghi Jé ton gido. Trén dét Mong, tinh hinh phitc tap hon. Qua nhing phan trén, ching ta da thay ring ¢6 mau thuiin giira thin’ thogi cin dai Myong, ai cf inh thanh Joi tho, trong phin du mo «Dé dat dé mre», va quan. niém dan gian ctia ngwdt Mirdng vé viitra, ma chung toi vita gi6i thigu. Theo rdi tang 18 Mwong, ching ta lai thy ring con, mOt méi mau thudn thir hal nita, mau thudn gitta quan niém dan gian va cde 16 tiét ma chay, Vi qua hanh trinh cia linh hon tir cdi sdng» @én «edt chét? — cé thé rat ra ti dién bién cia tang 1é— ching ta thdy hitn hién mét quan nigm khac v8 vii try, hoan toan khong gidng quan niém «ba ting bn thé gidi »,ma ching ta a3 Diét. Lan Jai nhiing bude dwong cia hdn ngwdi chét,. nhim tim higu vi tra quan thie hai nay, chung ta sé xuét phat ti trang thal cia linh hbn khi con ngwoi vira tit thé. Ching ta a3 biét ring ngwdi sing cé chin muol via, bén muoi & bén phai, nim muci & bén trai, Nhung mét khi con ngwol a4 trit hoi cudi cing, ngirol Mong khdng a& dng an khéi niém «via» nia, va chiing ta thdy xudt hién mét khai niém méi, ma ngwoi Mudng goila MA (= ma). Khée voi via, hdn cia ngwdi sSng, mali hdnciia ngwoi chét, hon di thoat xée.. Ti ngit thay di, ndl dung cia khai silgm «inh hdn» at efing khong con nhw efi, “Vay, v8 ban chat, ma khac gi via? Chin muoi TRAN TU—BACH BINH via bién chuy’n thanh bao nhiév ma? Néu via hoan toan xa J véi ma, thi ma ti dau én, va mét khi ma di xuat hign thi via sé ai dau? Nhu: bao edu héi khée xoay quanh khéi niém “inh hdn», nhiing cdu hdl trén day cha tim duoc gidl dap théa dang trong quan niém hitw thite etia ngirdi Mudng. So sinh voi quan nim etia ngwot Thai — mét dan toe & sit nich ngwot Murdng, ma ngi dung truyén thuyét va tip tc ton giao di anh hwéng khong it dén vin héa Muong-, ching ta thay ring bay nhiéu hdn Khong cén git duge nguyén dang khi con ngudi d& chét. Cling nhw ngwdi Mudng, trroe day ngwoi Thai tin ring ngwoi séng cé nhigu ‘hdn, ma ho goi JA KHUAN. Con ngwoi tat thé, cée khuan tap trang thanh ba eyo hay ba PHI (= ma), Cac phi dt v8 nhiing noi khac nhau trong vii tru, va tir day theo dudi nhiing 86 phan khac nhau, Cin ci vao a6, phai ching taco thd gik thigt ring, trong trong hep ngudl, Murdng, sau khi ai thoatx4e chin moi via ciia con ngwoi lin ¢6 két Jel thanh mot thé théng hat goi 18 ma? Néu qua vay thi c6 18 ngwoi Tay & Viét-béc cting quan nigm hét nhw igwdi Murong (32). Da sao, quan sat tang 12 Muong, ta th’y bé Mo déi xr voi ma nhw voi mét ¢& nhan nhit the. Tang 1é Mong d@ duge J.CUISINIER miéu ti {i mi vakha chinh xac, Tiée ring tac gid cudn «Ngvdi Mudng» khong khdo sat ky noi dung cdc ang mo.(33), nhting 1€ ca ma b6 Mo chit tri dim tang phii mo lén kbi hanh 18, Dot chiéu ndi dung cdc ang mo Ay voi qua trink dién bién cia lé tiét, chung ta thay hién rd y nghfa quan triét ciia tang 16 Muong, Vinh vitn tach khdi xac, thé ygt chét v6n la noi hn 645nuong tia, linh hdn 06 th? tac ddng mot ofoh vO trat ty, lam hdn logn sinh host hal how cia ngwéi sing, cha gla din, x6m murdng, nhiing Ong ddng th ma ngwoi chét yén la thanh vién, Yéu cau cap bach cha nhiing cong ddng th dy lachuy®n dua ma ti «cdi song», thé gidi ty nhién khong thich hep véi ban chat cia linh hdn di thodt x4c, sang ¢e61 chét», thé giét siéu nbién, Bay khOng cht 1a yéu clu ton giao, Nhin dw6i géc 49 x3 hdl hgo, Unh b3n da thoat xc khong cdn di tw céch va didu kign vat chdt a& hoat ddng trong khuén khé gia dinh' va x6m muéng, nhing cong ddng th? cia thé gil ty nhién, Ve « cdi ehét», linh hn sé durge gla nhap vao nhieng cng dng th8 moi — gia dinh ma, xém mong ma —, khéng khéc méy so véi nhimg eng ding thd & cdi séng, nhung 1a nhitng cong ddng thé cia thé gidi siéu nhién. Nh ching ta G3 biét, glia thé gidi te nhién va thé gidt siéu nhién cé sy cach bigt vé bia chit, chi c6 thé vot qua bang phap thuat..Vi thé méi e6 vai tré cla bd Mo, Nhung phap thuit cia bd Mo, qa cao ciréng aéti_méy, ‘cling: khong aa a3 dwangay duege ma ve «cdi chét». Tang 18 Muong 1a ci mOt qua trinh phirc tap 4a kéo dai, trong 46 bé Mo thong xuyén adi dign va dam thoai vél linh hbn nguoi chét, true mit che dng ddng thé ngwol sing (gia din, ho hang, ba con trong xém trong murong). Troe Cach mang thing Tam mie da chinh * quy8n thude dja cdm kéo dai dam tang vily dé vé sinh, nhung nhitng tang 18 Mwéng hoan chinh nhat & Hoa-binh — thwdng 14 adam tang e&e Lang 16n —c6 th? dign ra qua mudi hat aém. Thoat tlén, khi- ngwot chét.vira nhim " mat, bo Mo dang uy lye cia minh a2 tran Ap ma, Dé 18 myc dich cia 18 KE (=ke, chwa rd nghia den), mA ngi dung 14 so bo cat moi ‘éw hé binh thudng glia ma va «cdl séng>; 6 1a ni dung cia 18 TAP MA (= dap ma). Nhung, tir dy v8 sau, su6t qué trinh hanh 18, DS Mo khéng hé tran 4p nita, ma chi xen ké vie thuyét phyc Inh hdn ngwdi ch6t vol vide hurong din inh hdn dy ai tieng urbe mét tréa con dwdng.nhigu cung a v8 «cdi chét», Thuyét phyc bing glial thich: digu 46 toat ra tar ndi dung ofa tit c&cée ang mo xép thanh ROONG (=dong), nghfa la thanh mét hé théng 6 trét ty nhat djnh, Myc dich giai thich ndi bat trong ang mo lén «Dé dat a8 nube”, ma a8 tai chinh yéu la ngudn géc ofa va tru, va cha x8 hdl cé van héa do con ngwol xay ding nén qua d4u tranh, Nbigu 4ng mo ngan nét cho linh hn r6 ngubn géc cia cdi chét, khong phit thong qua nbiing ly 18 siéu viet va triru tugng, ma bing nhitng mu chiygn cen con nhu6m mau huyén thoal : tay khé rot rac, ofc mau chuyén nay cé the 1a vét tich cia mOit he thin thoal cd hon phan dau mo ©bé dat a2 nue, mt hé thin thog! cé 18 chwe tép thu anh buéng Thal. (34)C6 nhitng ang mo gil thich ngudn g6c ragts6vai ding trong tang 18 vacé lién’‘quan én ma: ngon dén thap sing ngay'dém trén ban thé ngwoi chét, con ga bao canh ma ma dira theo. trén” dudng,1én muéng Tréi, con tru hin té s® v8 thé gidl bén kia 48 cho nguwét ché c6 phwong t1én lam dn... Thuyét phyc cA bang gia tri nia: a6 Ja ly do tdn tai trong Roéng mo cia trong ca « WONWA KHU COL? = Vuén hoa nai Céi), thién tinh s& bi thim nat cia vin'hoe truyén khau Muéng. Thoyét phuc, gidl thiob, htréng din, thim ebi gli tri nita! Thai @ hong nhe 46 di vol ma— mot thy tht ma ngwoi ta mén thong tuy so hii —, cach 61 xir voi ma nhw vol ngwét cén sng, sy sin séc chu éo cia ngwol séng a6i vi ngwoi chét, tét cd nhifng bigu hién tam ly 4y vugt lén céc hinh thire méo mo cha phip thugt, hé cho ta -thoang thiy mot khia canh siu kin cha tam h3n Mudng: mdi cong cim gin bé volnhau mol thanh vien cha cong ddng thé, tinh cdm thiét tha gitta nguwéi va nguréi, va bén trén cal ob&t, dayén ng khang khit giita ogc thé hé néi tlép nhau trén mgt dat, Trong khuén khd 4n djnh cho mOt bai tap chi, ching téi muén Iwa'y nhiéu hon dn nhitng ang mo va 1é tiét hwéng dan dwong dicho linb hn nguéi chét, Bang vao quan nigm dan glan cia. ngwol Mong, & trung tam cia hanh trinh huy&n hoje nay cé moi ,hinh anh khé sinh dng, ma ching t61 xin phép giéi thigu luén @4y, hinh nh ba nhan vat dang 18n din trén nhimng n&o dudng a ve thé giéi sigu nhién, Mé diu 1a bo Mo, hay nét cho ding hon la THANH THU (="’ h sir), cha b6 Mo. Xung quanh vj Thanh ny, c6 nhigu quan nigm, nhigu céch minh giai khae nhay, céch nto cling mo- hB-nhur cich nao: 6 18 tinh trang @6 14 bang cit cho phép ching ta nghf ring day 1a mot yéu t6 ngo@i lal, 26t nhgp cach day chwa Iau lim vao hé thong tin ngwéng cha ngwoi mudng. Mét, sd Mo & mudng Dong ct (nay trén dat x3 Vinh-ddng, huyén Kim-bd1) bio vot ching t01 ring Théih sw ching qua chi Ja via cia bd Mo théi. Lién hé voi viée bé Mo phal lam via ran ‘triée khi di hanh 18, ching t0i cho ring kiém gla nay tiép oan nbat vol quan niém cd trayea, Nhu vay, ching ta ci xem nlié via cia b6Mo di frude din dwong. Tiép sau la ma, hon daa Agwdi chEt. CuSi cig la via cia CH GHUGC, (bac Chudc, chia rd nghTa den cia tie Chude) géng génh hanh 1¥ cho ma, Trév thye tién cia 18 tét, Chuéc la ngwol duge tang chi mot d&n ngdi canh bb Mo trong suét .qué trinb hanh 18, ghip bo Mo nhiing vie 1gt vat quanh ban thé Thanh su: thép huong, rét rigu, dinh nao bat... Khac bé Mo, Chudc khong phai 12 ngwoi hanh 18, khong nam duge phap thuét. Nhung, cing nhw bé Mo, ludn ludn tiép rite voi ma va véi thé gid! siéu nhién, Chude phai 1a ngwoi cing via: khong phai al ofing lam Chude due, nél nhy ngwoi Muong «lim Chuée phil cé déng». Da sao, trén auong v8 coi chét, ma khong don adc, ma cd bé Mo dan duwéng; va cé bic Chudc ginh ging hO: 46 14 mot trong nhing itu hign an cin eudl cing cha ngudi sing adi vol ngudi ohét. Hanh tinh cita bd ba Mo-Mo-Cnuée 1a not dung'cia hai ang mo dai. Ang thi nhft, mo «NGHIN HO» (=nhin ho, voi y nghta la nhan ‘hg nhan hing)—ma cé b6-Mo gol mot cach hoan chinh 12 «NHOM HO NHOM MUONG, NGHE NHA NGHE JAU» (=Nhom ho. nhom muéng, lige nha lige dau. «Nghé » 6 nghia 1a nhin ghé, la ghé mat) — bao trim sadt mot dém hanh Ié."Dém dy, via bS Mo hong din nguoi chét ai hai chuyén. Mot chuyén vé MUONG MA (= muong ma), d8 hdn gap go cha me —anh em—ho hang di qua adi: phin «Nhom ho”, Mgt chusén di thim d&t— nuée —xém — mudng trén thé gigi cba nguél sng, a2 adn vinh biét noi chon rau edt rén: phin “Nhom muéng». VoI phan iu cia ang mo nay, phan « Nhom ho », ta thay . xudt hién murdng Ma, thé gidi si@u nhién khong sin 06 trong hé théng vii try « ba ting—bén thé gli» di phan tich. Muéng Ma 1a .b6 phin cha mot hé théng vii tru khéc: hé thong nay chwa phai trong quan niém dan gian. Két qua thira héi din t6¢ hoc cho thay ring day 1a mét vii tra gdm hal thé gi6i, hay hai ving, indt 1a MUONG MOL‘ (= muéng Ngwdt), hai 14 MUONG MA (= rnrong Ma). Muéng Ngwol va muréng Ma, «cdi sing» va «cdl chét», ty nhién va siéu nhlén, a01 1p nhau trong thoi gian. Vi mudng Nguoi cdn ¢6 tén 1a MUONG LANG (=mwéng sing), va mudng Ma con dhtge goi la MUO'NG THOL! (=mvéng t6i). Sy ai lap dy doc bidu thj rd rang trong quan niém din gian: theo lot nhing ngwoi cung ep tal liga cho ghing t6i,. thi «engay & mong ‘Ma 18 t61 & mudng Ngwol, téi & muong Ma la shg & mirgng Ngwat ». MOt-bo Mo & mong Bong of cin din mét oau trong mo «hie hor: e «CON.CHIM LA CON CHO CON VO LA CON CA» (= Con chim 1a con cho Con vo 18 con ga) DEI lap vo, chim Hn dém, voi ga, loa gay sing, cing Ia a61 lap @ém voi ngdy, tO1 vei sang (35). Nhung tai sao lei 461 lap chim voi cho? Phai ching vi chim bay trén trdi, con cho chay dwoi 44t? Néu qua thyc thé, ching ta con 06 thé gid'thiét rang mong Ngwoi va mudng Ma con G51 lip nhau trong khong gian nia. Nhung, cho dén nay, ching t6l chwa suru tim duge tai ligu nao thé hign sy adi lap y, ‘hay’ néi 1én y nghTa cha hai bidu trung chim—cho (86). Trong nhimg dan téc tin & mét vii tre gom hai thé gidi, thong phd bién quan niém sau day: ngwéi & thé gidi bén kia, tite ma, di dau xudng dw6i chan 1én trén. Tr thé ky quae ay ching gi khée hon 12° sy di lap cha hal thé gidi trong khéng gian (xem hin vé IID. Nhung, chia mét ngwoi cung ofp tai gu nao dim khing djnh véi ching téi Hing, ngwoi Mwéng cing quan niém hw vay. Hudng chi nguoi-Mudng con goi murong Nguoi va muéng Ma 18 PEN MOL‘ (=bén Ngwai) va PEN MA (=bén: Ma), hay-PEN LANG (=bén vie 71S Hivh vé Il — Ma di dau xadng didi chan én trénObi Ma Obi Navi Me Pua bén Sang _ ag ta Mudig Noudi Muding Tei, Midng Sang Mudng Ding oe % Hinh vé IY — Vii tru hai ben sang) ‘va PEN THOL‘ (=bén tdi). PEN (=bén) chwa phai la mét ti chinh xéc a2 chi djnh vi tri trong khéng gian. Nhurig, néu MWén hé nhimng ditu yira néi trén vol cach ng dung théng thong cia ti PEN trong ngon ngit Mirdng—vi du: ngol nha Muong gdm hal phan, phan trong goi la PEN K'LOONG (=bén trong), phiin ngoai goi 1a PEN NGOAY (=bén ngoai), thi ta 06 th tam vira long voi lire 03 kem theo @ay (xem hinh v8 IV). Theo luge db dy, vi try la mot khong gian théng nbét phan lam hai ving d61 lip voi nhau trong thoi gian, Thwe ra, ngwdi Mwdng cling e6 quy @inh cho mudng Ma mt vj tri trong khong cian : @6 14 noi chon edt nguoi chét & ven ring, ma tiéng Mwong goi 14 TOONG (=Ddng). Do a6, mong Ma con ¢6 tén la MUONG TOONG (=muwong Déng). Ching t6i nghi ring cach xhe dinh vj tri nay khong h8 phan bic hing digu vita noi trén.. Mwong Ma & ngoai Déng, digu @6,cang cho phép nghi ring muong Ma va mudng Ngtoi chung nhau mot khong gian. C6 didu 1a, chic hin yi hogt dong trong mot thd gian’khée voi ma, nén khi dén Dong ngudi sdng ching ta khong thy duoc cai xi “hOt vo hinh ‘dang sinh hogt & dfy. Vi, cin ci vao n6i dung phn «Nhom ho », thi & thé gidi bén kia cing c6 xB hi, gdm ‘link hdn nhimng ngwdi di ehét, cing c6 gia dinh,- ho hang, xom—muwong, Lang—Au : xi hol ma ehi 1a xi hdi con ngwol mh xa vio thé gidi siéu nhién, Va digu dé bio dim cho linh hdn mot cude séng khong xfo trén may, so voi hdi con & muong Nguoi. Ching ta’ s@ khong ding 0 8 . lai & chuyén di thit hal cia *linh” hdn; croc viéng thim lin cuéi phong canh x6m—muong trong thé gidl cla ngwoi séng, ma chi noi ring phan nay cia mo «Nhin ho»—phin «Nhom muéng»—la mot ng the tri tinh, lai lang nim gin bo gitta din toe Mong va manh @&t ma ho da day cong khal pha. Dén day, mot cau héi tit nbién duge dat ra: maéng Nguoi v2 muéng Ma cé phil JA hai mit @6i-lp cia muong Pua khong? Not_mot cach, khae, ph&i ching vi try «hat bén » va vii tru cba ting—bén thé gidi » duge phéi hyp Igi, trong quan nigm cd trayén cha _ngwol Muwéng, thanh mét th? théng nhat ? Chua co aicho ching t6i mOt cau tra 101 dirt khoat. Nhung, chuyén di thir ba ciia Linh hon, chuyén di muong Trdi, sé gép thém mét sé tai liéu, ghip ta buée diu nghién edu van d& nay. Day 14 mot chuyén di dai ngay, vit va, nhidu ching dwdng, nhiéu tinh tiét. Ang mo ke hanh trinh len troi, thye ra, 1a mot bo nhigu mo. nhd, néu mo day di phai mat bon dém Lin. Viéo chuin bj cho ké di thyc 1a chu dio : thire an, née udng, nén, g4y di dudng (néu 1a qui toe thi ¢6 vong ginh), con ga bio thite, li phuron ghi tén ho va qué quan cia ngwoi chét (ma mét bé Mo & mwdng Réch efi giéi thigu voi ching t0i 1a « ching minh thw» cita linh h8n)... © day, ching ta khong cé diéu kién dé theo rol tig cung dd, timg chi tiét dge dong ai. Néu cin tom tat trong mot cau, ching ta sé nol ring diy 14 mOt cau chuyén dai, day tinh tit ¢6 khi ly thi, nhwng hau nhw tinh tiét nao cling mang ning tinh nguoi, khée nao cbl nhim miu t& sinh hoat va tim ly cia con ngwoi thie séng trén mit dt : ¥ thie nhan bin cha ngwoi Mwdng xamnbp ef vao thé gidt siéu nhién, Linh hn ngwéi chét phaitvuot nhidu a6 dong vat va nhw vay 1a 6 ly do: sinh thoi, con ngwoi ai hanh ha va in thit nbféu loai dong vat, gid day hn thi vat kéu oan voi Vua Troi, va linh hén ngwot chét phi c6 mat & mudng Troi d2 hau kién (37). Day khong’ phai 1a cudc « phin xét cudi cing » truéc Thién dinh,"& day, khong c6 mét. vi Thugng dé Lim Liét thim tra lal cong va tol cia ci mot di ngwoi. & mung Troi, ngwoi ehét chicé mb1 mot tol: ti sét sinh, Day 1a mét vy kign hin hoi nhu & trén mit dat :loat vat kéu oan xong, tiy.ting dj ban mo, hon ngwoi chét hoje ty bién hd, hoke duoe Think su—ma ta di tam higu Ja via cia bS Mo—bién h6 gitip. Chinh vi thé ma doan mo nay. duoc gol la «MO KIEN » (= mo Kién). Cudi -cang, bao gié con ngwoi cling duoc kién : de thie tién cia ngwoi Mwong khong cho phép ho: nghtkhéc, Vua Tréi quyét dink cho hin nguoi ohét @20 thet dwéi mét hink thitc. nbét ajnh— Iam ngwd1, lim vgt in théc geo, hay lam vat an c6 —: nguot Mong gol thé 1a HOA =(hda). OONG CHAM KHO (= Ong Chim sd), chic Kem lon nhét dwéi quytn Vua Trdd, ght 11 phan xi vao sd sich. Vu ki@n trén trdi, Voa Trdi, Ong Chim sd, tOt sat sinh, chit Hoa» ding 8 ch! Khai nigra chuy®n kiép..., tit cd nhiing bitu hién 46 déu not lén inh huéng cia Dao gido va Phat giao dal thira, Sau khi te muéng Trét v8, néu 1a trang hop mo mwdi hal dém nhw trong dam tang cée Lang lén truée Cach mang thing ‘Tam, ma con due hu lei trong nha val hom, chi yéu a nh§n nhiing cha edi ma nguol sing chia cho ngwéi chét dua v8 mwdng Ma, Dém oudl cing 1a dém mo «TACH LIA» (= Tach lia), ma e6 bd Mo gol la « COI TECH COI LIA» (= CO diet edi Na). Ang mo dién ta cudc’chia tay bin rin cha ma vél gla dinh, vél nha eira, vol con trau con ché, ma ngwoi chét ting quen thuge, Bém cudi cang nay cfing 1a dém ma ngudt sing khée thuong thye sv, khong phi khéc theo nghi thie nhw nhing dém tric, ma khoc léc thim thiét theo da gol cim ciia 101 mo bi théng, Sang hdm sau, gla dinh xém mgc tién ngwo1 chét ra Dong. Trén co bin, thé 1a dam tang Muong cd truyén “di két thiic, chi con cho cing nim muol va mét trim ngay la xong hin. Nbung ching ta cling biét rang cing nim muoi va m6t trim ngay 1a nhiing qui djnh cé sn trong “Tho mal gia 18». Chuyén di muong Trdi cia hdn ngwoi chet va phin cui cia nghi 18 ma chay phoi ra nhigu mau thudn, Muéng Trdl, tuy so luge, @% béo biéu mét Thién dinh nkw trong quan nigm vi try cia Deo giéo. Vua Trdi, tuy chia ri sgch diénmgo eda mot dng Lang, da mang it nbigu nhiing nét cia Ngoc Koang thurgng dé, Ong Chim sd chi 1a sao Nam tao tra hinh duéi m$t tén gol Mudng. Nhuhg mudng Troi khong tim dau ra mOt th? ding dang va 461 lap vol né & thé gidi bén dwét: nhing oi phén quyét cia Yua Troi khong duge mot Diém yuong nao thi hank & Thap dign, Nol mot cch kde, hai thé gid1 bén dwéi, mudng Pua tin va: mudng Vua Kbit, khong dong val trd nao trong vigc khudn xép 86 phan cho linh hBn ngwot chét. Dé 1a mau thudn trong vii tru quan ton giéo cla ngwol Muéng, Ching nhttng thé, ti mudng Troi vé, “myo alu dic 161 phén quyét cia Vua Troi, ma Ong-Chém. sd phai ghi chép 42 Iwu lai, hon ngwol chét vin duoc dua vé muéng Ma. Nhu * vay, quyét djnh chuytn kiép cho con ngrd! héa ra khong tic dyng. K2 ra, 41 stv vio quan nlém ludn hdt cha ngwol Mung, con cé th? phat hign kh61 m&o thufin khéc (38). Nhung tig 4y di bude ching ta phat xét lat két edu cha vO try “ba tlng— b6n thé gidi®. Trinh bay vin tit ndi dung mdt val ang mo, va a8 dOng xa x01 dén 16 tiét, ching t6i di 06 y néulén ¥ nghfa chinh cia tang 18 Mudng. Qua a6, ching ta thay ring aigu quan trong trong dim tang Mudng 1a chuy&n cho duge link bon ngdi chét, vot thal a nuong nhe cin thiét—vi dy Ja nhu clu cha tam bin Mudng —, ti muéng Ngwdt qua murdng Ma, Day 1A vide riéng glia nguwol va ngwoi, glita ngwoi séng va ngwo1 chét, khong c6 ban tay can thiép cia thin linh & thé giét bén trén hay bén dwél. NOi dung nhén ban do cang nhén mgnh tinh chat hu nhw vO ngbfa efia mudng Trot, Cal Thién dinh con thé so nay chwa phy tréch ndt chire nang 4p bite ma nhén sinh quan Dgo glao vn trao cho né. Chic han mudng Trot, voi nhitng nhain vit cha to aim nét, vol nhing loi phan quyét khong @uge thi hanh chu déo, 14 mot yéu tO méi trong vi tru quan cd truyén cha ngwoi Mudng. Mirong Pua tin va mudng Vua Khu rd rang Ja nhitng yéu t6 cd hon, Ngudn géc thin thogi ofa whan vét Khi d% duoc phan tich trong mét dogn trén, Dat mudng Pua tin trén boi cinh thin thoai chung, khong nhiing cha cdc dan toc & mréo ta, ma ci che cong ddng ngwoi & mign Nam hal, va biét déu xa hon niga, thi tinh chit thin thoal cia nhiing con ngwot ti hon & duéi mit dit cang hign rd, Trong thin thoai mudn miu mudn vé cia céc ving & chau Dal dwong, trén v6 van khéc biét c6 tinh chat dja phuong, ta théy tram én mOt so a3 chung nhim gidi thich ngudn géc con ~nguol va ngudn gc vin héa. Theo so dd 46, con ngurdi 1a kéi qu’ giao phdi gitta tri va dt, glita thin link va sinh vét, nél theo ngdn ngit cia ching ta 1a glia tw duy va bin nang. Nhung, mét khi d& ra doi, thong qua phiing kj tich cia anh hing van héa trong than thoal, Jol ngwdl, xudt phat tir trang thal sinh vat, ma dit 18 bidu trong, tén lén xdy yng mot cuge sOng c6 vin héa, bang céch ding bao lye hay muu meo cup Idy nbiing bi mat ela thin linh & trén trot, trong thé giét cha tw “duy' (39) Néu quan niém nhw vay, thi nhing con ngudl & duéi mit ddt— di bé th hon nh & mudng Pua tin, hay bing tim yéc cha ching ta nhu ngwot £-té-k’..,— ban khong aPhi 1a ngudt Né-gri-to, ma Ja nbimg con ngwol cha théi khéi nguyén trong-th8n thoal, nhitng con ngudl cdn & mic 49 phat trita thdp, con tin tal mat thiét voi adi, thé giol sinh vat vA van nang. Noi tom lel, vO tru «ba ting — bén thé gil” cia nguoi Murdng 1A mot hé théng phire hop: thé gioi bén trén bat ngudn tir Dao giao (va c6 12 c& Phat gido nia), cde thé gl6i bén duéi 1a vé tieh cia nhiing hé thn thogl 3 hon niu. Néu ching ta khong so nhiing vi dy khép khiéng—ma vi dy nao it ubi8u chi khap khiéng?—, thi e6 thd vi hg thdng vil tra dy voi mot con nguoét nia trén aa cé ma mang can dul, nhung nika dwol con dong khd. Cach mang thing Tam da bit gip ngudi Mirdng & mot khie ngogt gitta te duy thin thoal va mét te tuong ton giéo ning chat siéu Iinh hon, ri ti dé din din hwéng hg vio mt con durong suy nghf mél, diol déu higu cba chi nghta vo thin, Vige so sinh voi hé thong vii tra cha mot val dan t6e khde c6 th8 cung cap cho ching ta nbidu bal hoc qui bu, Ngwol Thal co mot vii tru ton glio gdm ba thé giét, trong aé hin Jén rd nét Anh hurdng cilia Phat gido (xem hinh vé 5). O day, chting ta khong thay rd sy tL. Ona ® abt 8) phan b6 céc thé giéi thanh ba ting trén mét trye doc. Nhitng KHUAN (=h8n) & diu ngwot tap trong thanh mét PHI (=ma) va lén trai: @ay 1a thé giéi bén trén, not ngy tri eta THEN, thee th3 (61 cao trong quan nigm ton gléo cha ngrdl Thal, Céc hn & thon cing hop lai thanh mgt ma a8 vé MUONG PU PAU-& trong ring, noi chon ngwoi chét: murong Pit piu eng vol mong Ma hay murong Déng mata d% biét. Cac hdn & te chi tap trong thanh PHI HUON (=ma nha), va neong twa nol ban thé ngwdi chét & trong nha: ma nha cing tdn tal v6l ngwoi sdng, trong thé giol cia ngwoi sing (40). Trong vi try ton giao cla ngwol Thal, khong c6 thé giol duéi eung. Nhung, mong Pi plu va thé gidi trong @é ma nha chung sGng vol ngwol thye, lal hop thinh mOt vi tra gém hai ving phan Dé hal bén mét true ngang, khac ndo mrdng Nguoi vA mudng Ma irong quan nigm cia nguoi Mudng, Bén trén vii try “hai bén® 6, trong nhiing digu kin lich sir nh&t dink, ngtoi Thal di up lén mét thé gigi thin link, Didu ly thi 14 thé git bén trén dy lai dire chia thanh «ba fing? nhé. Ma cia A NMA, qui the git cuqng vj cao bit trong x3 hdi ci, & tal LIEN PAN LUONG (SNiét ban Ion). Ma cia PHIA va TAO, ma cuong vj thip hon A pha, & fing giita, LIEN PAN NOI (= Niét ban nbd). Con ma cia ngwdi binh dan chi duge & ting thip nbSi, tai «be troiv, khong tiép xtc vol ‘Then (tal ligu cita dong chi DANG NGHIEM VAN) Mang dim du n ota ehé a6 chia adi, chic hin thé gidi bén trén nay chi xuft hign v8 sau, cng vot ché 4) A nha — Phia — Tao. Hign twong “thém sau” nay khong don 6c. Tim higu vii try toa gido cha nguoi Ba-na (xem hinh vé 6), ta cling thay c6 hai thé gidl: GION AU (= bén nay), thé gidl cia ngwoi sdng, va GION TO (= bén kia), thé giéi cla ngwol chét. Bén nay con cé tén Ja P'LAY B'NGAl (Slang Ngwoi), a01 lip vol PLAY KIAK‘ (= lang Ma), tire: bén kia. Ngwol Ba-na chi djuh vj tri cia lang Ma & B‘XAT (=nghfa dja): nghTa dja bao glé cling & phia tay lang. Cd tich cdn ke chuyén mot chang tral, qua thong nhé nguot vy di méi, of nbim bung mat trol lgn ma dt mal, cudt wit bin £6n widt bg nH? BS tei: @ Lang Than OBin nay. Lang Ngutdi Hing vé VI — Vii try t6n gido eita - ngwsi Ba-na ong gp lat vo & lang Ma (41), Nhung, trong quan nigm !0n giso cia ngwét Ba-na, @& xudt hign mOt sé thin Jinh ca thé (khong phai thin linh cia thin thoai), ma ho gol 1a GIANG (="hin). Do @6, ngoai hai thé giéi cha ngwoi va cia ma, ho cho ring edn c6 mot thé giél nita, ma 66 ngwéi goi 1a P'LAY GIANG (=lang Thin), Néu lang Ngwot va ling Ma ¢6 nhiing vi trl cy th’, hay iwong oi cu th, thi trél Iai, lang Thin 1a mOt khai ntém khé mo bh: ngwol Ba-na khong hé chi ¢jnh vj tri ota thé giol nay ‘rong khong gian (al ligu cia ddng chi THANH THIEN). Capg voi nhiéu ly do khic, vi tri mo hd cia Ling Than khién ching to nghT ring day c6 18 14 mét lop ad DBL mol. Sw xudt higén mudn mang cia thé gi61.thin linh ca "h® khong nhft thiét chitng td ring, trong bit ctr trivng hop nao, hé théng «ba fing? cling 18 yéu t6 mudn. Ngudn gée Dao glio cha muwéng Troi cha hin 1a co sé ah vitng chit @8 quyét doan ring vi try «ba Hing — bén ‘thé gidl® cia ngwol Muéng chi 6 thé ra dd1 sau vi try chal bén®. Vi khong phai hé théng «ba ting» nao cling 1a con a2 oda quan nigm thin limb. MétJin nita, ching ta ph&i vién 48 thye ttn’ cha’cie dan toc khée, Trong quan niém dan gian cia nguél Thal, song song v6t vO try tn gléo via miéu ti & mt doan trén, cdn cd mot hé théng vi try khac 43 nhat hét tinh chat ¢6n gido. Thiéo tac dong dinh dwéng cia 12 tét, vi tre c6 1é rit cd nay 44 bj phi dwéi lop swong bang bac ofa truyén thuyét dan glan, va phin nao 4% chuyén sang dja hat ty do cita cd iich, Day 1a mét vii tru «ba fing? (xem high vé VID, fling nao cling 1a thé gidt cha CON (= con ngwolj, con ngwol thyc, ¢6 sing va cé chét. Ting giika 14 thé gigi ofa ching ta, nhiing ngwéi in com va that dao ngang bung. Tang tréu 1a thé gidi cha nhiing ngwoi gay dét va cao vit vi chi an sirong an gid: ho deo dao trén dau, Chung ta cing a7 1am quen vol nhitng ngwoi & ting dw6l, bé ef hon vi chi an a8", deo dao + chan, Mic dau cd tich Thal efing gin danh nghia PHI (= ma) cho hg, ohung, nhw trén di n61, nhimg «ngwoi lan? nay von 1a nhdn vat cia mdi so dé thin thoal a” dao 8? dais ° t deo dao d” chain Hinb v8 VII ~ Vai try « ba ling » eda eruyea thayét Thaiphd: biéa trén mot dja ban rong rfl, trong a6 6 mign Nam-hii, nhung thye ra cling chua af khoanh duge crong gléi xa nhét, BOI chiéu vol ¥ nghfa chung ciia so d3 a6, ba tang thé giét kia co th? 1a nhitng khdng glan cha mdt hé thin thoa! a% chim vao dT ving. Néu qua vay, mhiing sai bigt v8 voc ngwol, vé thitc in, v8 okch dco dao, chi 06 thé néi lén trinh 49 va uy lye khée nhau giita ew dan cia ba thé giél. Chuyén truy8n ky Ba-na con ghin tép phan &nh mt vii tra «ba ting” trong ty (xem hinh vé VID. GHI'OONG — GHI‘OH va mot 86 anh hing khée i ting nbigu lin owdt khién bay én DZ'ROONG P‘LFENG (= ting cao trén trol), hay chui xudng LAM TEH (= trong dat) va TO BAK (= & nuée), dénh tegn trai (02/R0oNG LEENA) > nage ICT PAK MN Hinh vé VII — Vi tra ba ting cia : trugtn thayét Ba-na~ Ee reece cten elect WeSC CREO CEC reCeCeeC eee nhau véi vo s6 nhan vat huy8n ho%o; ma nhid kh! ngwét Ba-na cing gol 18 GIANG (= than) Biét bao lin GHI'OONG — GHI'OH bj ti thuong, nhung Jan nao cling duge ni thi phap thuat ha hol va djt thude cho sdng Jal ad rdi him hd lao vao nhiing cue chién dat méi (42), Nhitng chuyén di ye khony biét mét cha GHI'OONG — GHI'OH git: at va trod, giita mit aét va long dé dy nuée, khién ta lién trong aén han tun, cae anh hing vin héa trong thin thoal Nan hit: nhiing anh hing vin héa 4y 1a dau né giita tro, thé giéi cha tu duy, va dat, thé gid cia sinh vat. Tro v8 vol hé théng vii tru ©b: fing — bén thé gidi? ca ngwdi Mung ching ta hin chwa quén ring mong Pua-t va muong Vua Khi 1a khong ednh hoat dn; cia nhiing nhan vat mang edt cach thin thoal Biét dau, rbi day, nbitng tat Itéu day di hot ching cho phép phye ché, trén nhiing né co ban nhat, mdt hé thin thoal ed cyu cit ngwdi Miréng, ma khong glan 1a mot vo tr «ha fing?, trong a6 khong cé ch8 danh_ ch thé gidi cia Vua Troi. Vi tra dy cé thé ai tirng song song tdn tal cing vai try «ha bén®, trong quan nigm o8 trayén eta ngwé Muong. Hon nifa, ciing c6 thd ca hai vii tr ai ting Idng vao nhau thanh mdt hé thén; phite tap, nhung mdi viitry au git of tint cha minh, Di8u 46 khong ¢6 gi la. MOt mit sire hén dung cia ton giao 14 v6 cing, Ma Khéc, ml loal hinh vi try c6 chire nang riény cia né. Hé théng «ba ting? — theo «so Nam hai — khong nh&m gidi quyét s6 phir cfia lin hdn ngwdi chét. La khong gian lan nén cho tw duy thin thoal, né chi tao aid kign cho thin thoai dit vin d8 dink ménl cia con ngwol trong vi try, giita hai sie hit oka trol va dit, glia tr duy va bin nang Con hé thdng «hai bén® — murong Ngwot v! muong Ma, bén nay va bén kia, mrdng Pi piu va thé gidl cia ngwo1 séng — 1a mét tron, nhimng bidu hign (ton gido) cha méi lién quai (x5 hdi) glita con ngwdi va cong ddng the trade mét hign tugng ding ghé sq vi kh hitu: cil chét, Cing at vin d8 con ngwo nhwng diél nhig khia canh khée nhau, o hal -hé théng d&u gép phan théa min nhirn thée mae fa tri de va di héi cia tinh cdm vio mOt thé! ky ma 4nh sing cha khoa hoc va chi nghfa duy vat chia thé dén vol ci dan too. 'UAT phat tir yéu clu c&i tao phong tye taj qudn trén dja bin Mueng.(Hoe-binbs ching t0i 4% th khoanh lei mot vakbéi nigm cd lién quan dén ¥ thito hé ton gido cha ngudt Muong,.m& ma ohay 1a mdt bidu hign khé tép trang. Qua a6, ohting tot a% 6 ging hé thong lat hal vii try ton gio ota ngwol Mudng, két tinh trong quan nigm dan glan hay hitn hién qua tang 18, Ting dy tal ligu khong di 48 quyét doan phai “xéa bd nhitng gl va gli lal nhing gl”. Va ching, ngay tir dau, ching t0i di tin twéng ring vin a8 trén sé duge cée ddng chi & Hda-binh cing nhén dan Mudng giai quyét thich dang va cy th’. Nhung, @8 gop phin nhd cia nguoi nghién ou dan tQe hoc.vao cong tae Sy, chiing ta cting c6 th8 ratra mOt val nhén xét khél quat v8 tinh ehdt lac hgu cha hai hé théng vii try da miéu t8, va mat tich circ nao a6 bao ham trong 4y, mat tich cye gin Un vol tinh cim link manh va lau a1 cia dan toc. Chiing toi sé khong néi nbigu vé tinh lac hgu néi chung cia vii try quan ton giéo Murdng cd trayén, trong ching myc dé 1a mot’ bd phan hitu co cia toan bé ¥ thitc hé ton gido Muong. V8 mit nay, chic nang 4p bito cia céi Thién dinh chia hoan chink & mudng Tri cfing 1a mot ti dy, Nhwng, dd cho sau nay ching ta cé di di’u kign hon a8 béc cai mudng Trél fy di, va phuc ché durge mot vi tru «ba ting” th8 hign mgt hé thin thoai €8 theo «so a Nam hai» — nhw chting tot gia thi. —, thi cing pha cOng nhan ngay tir bay gid ring so dd dy a3 mang sin tinh tiéu eye trong léng né rol, Vi, cing nhw GHI‘OONG — GHI'O'H trong ¢huyén truyén ky Bana, céc anh hing van héa trong thin thogi Nam hai cw ai v8 khong ngirng gitta trot va d&t, nhung vinh vin khéng gidi quyét due méi maa thuda gitta con ngwdi va ode Tye Iwong siéu nbfén. Day la mot. thie dink ménh luda thd so. Vi try chai bén » cling vay. Cuge doi & mrong Nguoi va mudng Ma 12 mot dong née ri lé thé, tiém tiga, trong do chi c6 mdi mot aét bign, 1a cal chét. Nhung cng ddng thé ngwoi séng a3 mang hét long wu 4i cha minh 48 Jam cho cuge chuy&n di 4y ém dju duge phan nao hay phan dy. Tink i14 mot trong nhfing mit tiéu eyo cia vi ‘ry quan tdn glio Muéng c6 truyén, Ngay nay, s6 dong ngwoi Mong khong con tin & nhiing vi tru huyén hoje kia nita. Ho ty nguyén han ché dién bién cia tang 18 trong vong mOt ngay mt dém a bio dim vé sinh chung (43). Trén thy @ja, @@ bao Lin nhfing cau héi dwong nhw ngé ngin cia chung toi v8 mudng Trdi, muéng Pwa tin, mudng Vaa Khd, mrdng Ma, tré thank chuyén ease eee eee ‘gay cudi cho céc cy, kt ch che bé Mo. Cage @éu tranh hing ngay ch6ng MY va xay dung hop tac x8 di day cho ngwdi nong dan Muong mOt bal hoo thém ihia v8 quan nigm va tra va nhén sinh: phai bam chit ‘léy manh at mirgng Ngwoi, phii ddn long tin vao nhing con ngwrdl thye dang song va hogt ddng trén manh dat ay. Nhung, khi tiéng chiéng vang lén ti cudi xém, béo tin od ngwoi vira tit thé, tht khong al bio af moi xf vién trong x6m Iye tyc kéo dén nha ngiroi chét, Dén d& tryc tiép chia budn, a2 giip dé, 06 khi dén a8 ching lam gi ck, bung al cing cam thay sy cd mat cia minh Ja edn thiét, Diéi anh dén du, dén dat, gitta phimg dém hé néng bite nbit, nguot ngwofngdi chen nhau chat ci sin nha a2 nghe mo, Nhign Jn, trong tléng ri rao déu dau cha dim dong, ching tdi chot nghe tiéng khite khich cia mét¢6 thanh ni, mdi khi bé Mo k8 dén m6t chi tiét ngay ngé trong hanh trinh cha ngwoi chét, Nhung, cling biét bao Win ching toi a& bit gip nét mit say swa cha bie x8 vidn, clia chj chi nhiém, cia dng chi bi thu, dang rdi theo ting cau «Ds dat dé nite». Ho thong cdm vo1 mét tith éo le cia nang Thom Tién trong tieb « Virdn hoa nit Céi», ho rung dng theo nhiing bude ai cha ngwdi chét dang “nhom dat nhdm mwong» Tin oudi, ho ngém ngui giita tiéng sut sai cha ngwdi nha khi nghe Jé1 mo « Tach lia». Nhieug Jue fy, ching ti quén bing trong chée lat nhiém vu ghl chép cia ngwol lam dn t6e hoc trén thye dja, twong chimg ai vo tinh vén 1én duge mot géo nhd cita tim hdn Muong. Dang sau géc nhd dy, co thd so cam ci mot shan trét rng, chan tréi cia tinh throng yéu rim ling hung vO han giita nhing con ngwéi, mi cée quan nigm Iéch lac cia ton gido, va nhiing hinh'thire quai dj cia 18 thét khong hoan toan che lip duge. Anh sing cia chan tri 4y vin chia tit trong hd séu kin nat cla nhing ngwdi Murong hom nay dang tin 1én viét nhiing trang thin thoai_ méi, truge tuyén lia, trén ddng rugng. Co 18 tinh thin nhén bin @6 a3 cing vol nhitu ly do kinh t€ va xi hdi gép phin khéc ti mét dic digm cia tw duy tén gido Mwéng: 6c thyc tin, khuynh huéng phim héa siéu nhién, vi it nhiu luyén tiée d6i voi mot hé thin thoal tuy a@ 161 thel nbung vin mang njng han tinh hon thé giéi thin Unh sie s® ma lanh Tang cia Bao giao. Duong nhién, ton giéo va thin thoal khong oft nghia durge tam ly dan téc, Nhung nhitngsuy nghT v8 vi try va con ngydi, n&p sau Iurng cac khai nigm va lé tié:, cd th hé cho thdy, trong mudn mét, nhag dwong hin truéng citu va nhiing nét thoang CHU THICH (92) Ngwoi Tay & Viét-béc quan niém ring mdi ngudi s6ng G6 mudi hal KHOAN (= hdn), nhung khi con ngwoi da chét thi nhing hon ay khong con nita, Ti day chi 6 PHI (= ma), Mie diu sd lwong ma xuft hidn tt mot ngwal eh khong urge qui djnh cy th’, nhung ngwai theo doi ndt dung cia tang 18 Tay 6 thé nhan thite rang mdi ngwéi chét biéy thank mét ma (tai liga cita dng cai NAM TIEN), (33) J. CUISINIER chi nhic dén cac ang mo mét ich so lege (va 66 khi thigu chink xée) qua tidu mye “Les douze velllécs de Vofficiant® (Mwoi hal dém thire cha nguoi hanh 18), trong chwong sich ma tic gli danh cho vige miéu ti dam tang Mudng. Xem: tae gif trén — Les Muréng... tr. 468 va 470. (34) Xem Iai chit thich 18, (35) Ci va ce Jodi chim fn dém duge gin voi thé gidl cilia ngwoi chét 1a ditu throng thay trong thin thogi, ton gido, hay phong tue, eka nhitu dan (dc, Trude day, ngwol Kinh vin tin ring cd kéu la diém cé ngrol sap chét: “Ci kéu, ma an?. Khip mit ngoal mot binh ddng hinh chim cu, hién vat ndi tiéng ela nghé thugt Trang-quée dol Thuong (cting 6 ngwol qui vao thél Chu), ngirdi nghé nhan thei cd th? hign vo sd hoa vin hinh thudn ma C. HENTZE @3 minh gli 1a hinh ém c@t. Chinh vi thé ma tic gid via néu tén da xem hinh cw nay Ja bigu twong cia dém toi, Xem: tée gla trén — sich aa din — tr. 66 va 67. Con ga 1a hinh anh rét quen thude, throng xuft hign trong thn thoal, ton giao, va c& van hoe nia, cia nhigu din toe — ke ch cde dan toe & nude ta —, voi ty cach la bidu trong cia anh sang, cia ban ngay, cia mit trol. Ching toi hy vong ring rdidé_- sé c6 dip ding Tal vin d@ nay lau hon, (36) Chim, trong tring cho trdi, cho thé giél bén trén, cho mit trdi, mot Ja bide trong phé bign trong thin thogi, tdn gido, nghé thugt tao hinh hay trang tri, 6 nhiéu noi. Vi dy ndt tiéng 1a bi8a trong chim trong dot sdng Unk than ciia cdc cong déng ngwel ving Nam-hil, ac biét & quin dio Mé-la-né-di. Day 1a loai chim bl&n mé dat, gin vol mét trong nhiing u qua trong sinh hogt dan te, ma ngdn ngi bat Iye cia ching #a gol gop lal 18 « din t6o tinh» nhw ring chiéu ¢6 hit lal trong khoanh khie @6i ti nfing cha cd mot ngay he. Vidt cong dém 24-11-1968 Jodi chim duoc th8 hin trén cdc trong dng thoi cd d mrée ta. Chim chin thoal cing throng xudt hién doi dang chim 6, chim ung, diéu hau, cé khi 18 qua... d& chi mat troi va thé gidi bén ‘ren (u ving 6%, «con qua Tira, (thé [in de ¢&...). Trong cd -ich Mong, 6 ca mot hé chuyén xoay quanh con K‘ LANG DOONG (= trang ddng, nghia 14 con chim 6 bing ddng), mot nhén va: cdn git nhidu nét thin thoai, Ga (46i ap vél Vo) cling 1a mot Inal chim, Nhung con chim mé dai & Mé-la-né-di ‘chong Adi lip voi con chd, ma voi ca séu, bidu trong cia thé bén dwoi, cing 1a mot ad An kh6ng thé thiéu trong n&n nghé thudt ddng thau & nwée ta, Rin va thé cing la nhiing bidu trong cha thé giét ben awl, eta ban dém, Néi chung, hinh urgng ché ¢6 lién quan aén phip thudt hon 14 dén thin thoal, Néw ché thyre bio vé nha & khdi trom odp, tht cho @4 ditag & cong ra vao git chic nang dudi ta-ma, O' mot sé. vang Mudng (vi n'nr nhida x6m trén @at huyén Ngg¢-lac, {inh Thanh-héa), ché hay vit 1a vat 1 trong 18 chu yén (audi on thin dich 16). Ciing voi y nghta @6, nguoi Kin tin rang ma qual sy mau ché. Con c6 thé ke nhigu vi dy khac, Tom lal, hai hinh tong chim—ché mang tinh chit khac nhau: mt bén 1a biga twong thin thoal, bén kia thage Iinh vie phap thudt. Nhw vay, cp chim—ehé, dirgc nhc aén trong edu mo «Nhin ho» din trong bai, vin bigu hi¢n mot thé Iwéng phan edn tdi nghta. (37) Gan day, chung toi may min duge xem qua bd swru tip chayén cd Van kiéu do ddng chi MAI VAN TAN 6 Quang-'inh bién soan. Mot truyén thuyét Van kidu, ro rang mang tinh chat thin thoal, danh ci mot doan dat 48 kB chuyén loal vit t6 loal ngwoi, tay khong phil Ja t0 true Thién dink nhw trong mo Muong. Cé thé doin truéc ring loal vat kign hay t5 loal ngwol la mot -dé tal co the tim thfy trong truy8n thuyét cha nbiu din 100 & mirée ta, (38) Trong dim tang Mudng, ¢6 mot 16 tiét khé ly thd din ra vao aém bé Mo huong dinhdn ngwoi chét tir mudng Troi vé dén nba. Gla @inh ngwot chét a@ chuadn bj sin mot thang gio qit ngay é cita ra vao trén san nha, gin iu clu thang. Kh} bé Mo k@ dén doan Ma buée chan qua cira, thi nhing ngwol ngoi gin ddy “day lén mot tigng, Tham ¥ 1 1am cho hdn ngwoi chét gidt minh, nh’y quing vao thing gio, in vét chan lai diy. BS Mo sé quan sit mit glo ma phéng dodn ring Ma @3 doe héa» thanh ngwoi, thanh val dn thée, hay thinh vat an ed, Néu can ei vao 1é tiét nay, thi c6 thé néf rang ngwol chét @% dwoe chuytn kiép ngay ti khi con & mudng Troi. Nhung, nh ta a3 biét, sau a6 Ma lat vé mirong Ma & v6l Ong ba cha me a3 qua 66. Ching tol d% dem mau thudn nay ra ban vol nhiga bé Mo, nhidu ey. BS nao cy nao cling ling ting. Noi chung, cée b cée oy déu quan niém thong nhat ring, dén mot Iie nao a6 (2), hdn ngwoi chét cing phai hoa. Sau da La cach minh gidi cia bs BUT VAN VUN (xem Jai chi thich 4), m& ching ti eho 18 Joi giil G4p khéo Iéo nhat, cing nh phin anh dwge quan nigm chung, Theo bé, khi & muong Troi vé, hdn ngwdi chét chwa hoa, ma phil # mirong Ma & trong mot thoi gian tuong duong vol thoi gian con ngwol di sng & muong Ngwoi (vi dy: ngwoi ehét hudng tho 70 tudi, vay hdn ngwoi dy phii & mong Ma 70 nim). Trong tho1 gian’ é muéng Ma, hon eling phai tril qua tién trinh tir tudi tho Jon lén va gid di, nhw hdi cdn & muong Nguoi, Khae ching 1a khi di gla tht Ma khong ehét, ma phi di du that dung vot quyét ajnh treée kia cia Vua Troi. Quan nigm oa ngwdl Muong vé «tudi tho cita linh hon? dz duge J. CUISINIER trinh bay trong: Les Muréng. tr. 464 va 466; va Sumangat...tr. 128-129. Da sao thi cach c&t nghTa cia bé Vung vin mau thudn vol 16 iiét ai miéu ti, Nhi’u_ bd Mo con quan nigm ring, trén mung Trot, va @2 phye vy cho Vua Trél, ngoal cac Kem ra, con ¢6 bon «qui sir®, cfing €dau trau mat ngwa” nhw dng nghiép cia ching trong Am ty cia ngwoi Kinh. Nét van héa—héa nay cang ching td ring muong Troi 1a mot yéu td thém vao sau, trong quan ulgm vii tre cd tray8n cha ngwol Muong. (39) ign hinh nbét, v8 mat nay, cd 18 1a tich chuygn chang Ma-ui trong thin thoal cha nhigu ving thuge quin dio Pé-ly-né-di, Két qui giao phél gitta troi va @ét, Ma-ul Ja anh hing vin hda, Vi Joal ngwol, chang Ip nhiéu kj tich hign hach, Dang ké nhét : bat mat trot @i chim lal ab loai ngudt c6 thi gi lam an, phat hign ra lita, tao nén loal ché,., Nhung Ma-ui 60n 06 tham vong lép mdt ky tich idi chung : chiém thing cai chét, Iam cho loa ngwol bat ti, Mudn thé, chang xudng thé giéi dw6i dét, chut vao cia minh ofa Hin, nit thin B4t, moc nguoi dan ba khéng 13 dang izién mién trong gife ngh Dét ifn gitta long «a, Chang muén dén tan ii cung cha Hin ad chién thing cit chéi, Nhung, Ma-ui chwa kip bo vao tin nof, nira ngwol cia chang con & bén ngoal, tht Hin thie day va bép chét ngwoi anh hing. Ma-ui chét, tir day dink ménh ctia Iga ngwoi doe quird : con ngwol khéng con hy vong dai dén mite «han link, nhung, trong thot gian ngin ngit “dn tai trén mat dé, n6 direc thira hing n8n vin héa miu muro ma cde ky iich-cha Ma-ul d% mang lal. (40) Mge du tai liéu chia di a2 khing djnh, nhung ngay ti bay gio di cd thd gid thiét ring 06 hai quan niém-khée nhau : 1) ngwoi chét va ngwol sing cing hdn ew tong mot khong gian chung; 2) ngwoi chét va ng song ton tai trong nhding khong glan rigng bi Cach nhin ed fraytn cha ngwoi Mudng & trong dd gidta hat quan niém irén, M6: m3°, nhu ia di thiy, mong Ngudl va mrong Ma la hai thé giéi hod “oan cach Dié:, Nhung; m& khae, ngay gid, va nhaé 1a ngay Tet, bd ‘Truong lai dia ma ‘ie mong Ma vé_ muong Ngwoi fin vdng, rdi lal dua ma éré v8 thé gidi bén kta, (41) Xom : NGUYEN KINH CHI va NUUYEN DONG CHI—sich di din, ir. 142-143, (42) P. GUILLEMINET a@ tom i&i nine sau ky ich cha cac anh hing ‘rong chuyén truyén ky Bama: ¢... thOng qua nhiing khé khan v6 cing, cic anh hing, %$ «én cia ngwol Ba-na, 4 di tm vo ngoal cwong gid cia dja ve ho, khi thi xung phong chiém Ifnh shanh irl, khi thilién hé vol cae «ma & bénkia bitn ca, khi thi vwgt qua nhiing con séng ménh méng..., khi lai chui xudng dé... Xem : & gid keerén — bal di din—r, 398, 11@ chuy GHI' OONG cha nguéi Ba-na dB. digs tom iat én mice mile tieh trong : Truygn cd @y-nguyén— Van h6a, Ha-ndt, 1961—tr, 9-10, (43) Ngay nay, dim tang Mong & Hoa-binh chi dign ra trong md: ngay (chuan bj) va mot dém (mo), sing hém sau thi dra vao ring chén. Chi mdi dém mo, ¢4: nhién bé Mo khéng th8 mo ci «rodag ». Thuong thi bé mo chon moi vai (oan bay nh&: trong «D8 dé: dé mace », “Nhin ho», ©Tach Ia », Va nbw vay, yo hinh trang dém mo din din mang di¢n mao cia mét dém thwéng thie vin hoc. sy