You are on page 1of 7
« Tay duong Gia to bi luc », mot tai liéu lich str quy gia, néu cao tinh than yéu nuéc chéng xém luoc 1, Mét quytn sich viét nim 1794 va in nim 1812, 6 Thy vién tr ligu khoa Lich si trong Dai hoc Ting hyp Ha-ngi, cd mot quyén sich chit Han chép tay, gidy gid, khd 0,32m >< 0,22m gay gin son, bla giiy quét son quang dau, mép quét son dé, & hai mép hai dau trén, dui d8u co chita khong tring, trén viét 4 chit tén sich «Duong td bi lye. Niwng tén chinh viét & bén trong 1a Tay duong Gia 16 bi tye. Bia tree a4 rach mit te quét son, Sach diy 103 te, mdi te gap thaoh 2 trang, mdi trang cé 10 dong, méi dong 6 tir 28 dén 31, 82 chit, viét 161 44 thio, Nhitng chit thich va nhjn dink cia tae gid viét bing chit nhé thanb hai dong con, & gitta dong lon, lim ngay_ diréi ohftng chir ho&e cau duge cht thich. O trang dau, sau tén sich, dén bai tya chiém 3 trang Trudi cong 34 dong, Cudi cing c6 48 mot dong ghi nién higu va tén tac gid nbie sau: Tan Lé, Gido dan nién, dav nguyét ky, Nogayén Ba Am, Tran Trinh Xuyén cdn dé (nba Lé da tan, nim Gidp dan, thang 3 ghi, NguySa BA Am, Trin Trinh Xuyén kink cin a8), Lin sau day ghi thém hai dong tén tac gla: Quytn 4: cae cy gia & Nam-lyc la Pham Nog Hién, Nguyén Hoda Dwdng cing sogn. « Quyén 1 dén quytn 9: cde cy sand Hdi« chdu laNgayén Ba Am va Tran Trinh Xuyén cang sogn vd te chép ». K6 dén phiin myc lye (trang 3a) chép r& tit CHU THIEN, DINH XUAN LAM quyén 1 dén quyén 9, méi quyéa cé hai cau tho 7 chit lam tiéu a8, ‘Trang 3b va trang 4a luge din 23 loi glang, mdi 1éi Igi ¢6 ghi thém din chitag a& bac bé- Cling & trang 4a, 6 din géc nhfing sich tham khfo cde tac gid di dung, duge ghi rd hw sau: : Rat obiGu séch. Day tm t&t tir 7 bd: 1, Bi lye (tite Bi phép Gia t6, chi co Viet vO (1) dirge biét tte nay 12 quy8n 4). 2. The lue (tite do c&c’ mon a3 Gla to chép nhitng diéu da thay). 3. Ngogi tue (trong a6 vua t6i ding 1d) khoe khoang mé hojic quan chting). 4. Bj lye (soan nbieng lei déi tra), 5. Ngdm luc (luge lay & Thye luc ra chia thanb 15 dogn, bat nhitng ngwéi theo dgo tung dgc ludn, déu 1a ohffng 181 khoe khoang tam dong). 6, Qube ky (ghi chép vua tdi cha dao), 7. Nhat théng (chép céc nwbe bj thon tinh) (2), Nay luge gdm lm t bd. Ti quyén 1 d6n quytn 4 ly Thue luc, Bj lye 1am ebinh, Tit quytn 5 tré di du tham khio cae sich Quoc ky Nhdt thong, trong 46 c6 chi thém nhitng lol & Ngogi luc, Bj luc). che aol (1) Cap bac & trén glam myc, od 18 1a cap b§c Khim mang thira sai va bdng y gido chi. (@) Nnhting doan trong ngoge don nay 1a ghi chi cia tac gia vidt bing chit nhd, Sau d6 4én 2 trang (4b vA Sa) liege thudt qua phong tye, ngon ngit, y phye cia cae nuréc Tay duong Hud-lan, Y-thi-to (1). Tw trang 5b tré di, bit du ngi dung chinh cha bd sich, chia ra nhir sau: quy&n 1 (tir trang 5b én trang 10a) ; quytn 2 (10b—22b); quyén 3 (22b—34b); quy8n 4 (81b—52b); quytn 5 (52b — 65a); .quy8n 6 (65b—78a) 5 quytn 7 (78b— 86a); quyén 8 (86b—93a); quytn 9 (93b— 103b). Theo mét doan chép trong quytn 9, thi nim Nham than (1812), thiy bon gic Tay vé bin 43 moi noi song nai cilia nuge ta va ly Ait DBI Kim sa ban gitt v8 muéc, Lic gid Nguyén B& Am bén cho khac in'b6 sich nay & noi ngy, phia Nam thanh Thing-long, dé cong bé cho moi ngudi biét rd Am mwu cita bon gic. Nhung sach vira mél in ra di bi bon Tay tung tign ra mua hét va thué ngwét lap muu cwop I4y mat ban in gé dem hiy di. Quyén s4ch chép tay hién c6, co 18 chép lgi theo mgt bao khéc ciia tac gid viét lai sau va cd viét thém, vi & trong thay ndi dén chién tranh Nha phién & Trung-quéc, nim Bgo-quang thir 20 (1840) va n6l kf v8 noe Adc cia thude phign. ‘V8 nim viét sich, nbw bai twa a ght ma ching (i 48 din & trén, 18 thang 3 nim Gidp dan (1794), nhwng theo nhitng viée duge thojt lal & trong sich, chting t61 théy “co digm chia duge sang 1, cin nghién cia thém : Sich nay do 4 6ng linh myc cling sogn. Hal Ong tric 14 Pham NgO Hign vi Nguyén Hoa Ding (tic Pham Vin At va Nguyéo Binh Binh). Hai dng nay 1a hai cha dong Tén, tu & Nam-chan (nay la Nam-tryc), nim 1793 sang La-mi, & bén Ay 5 thang, nim 1794 tro v8 mréc, va nim 1796 bé chitc dgo. Hal 6ng sau Nguyén Ba Am va Trin Trinh Xuyén (ure Nguyéo Vin Hoang va Tran Dire Bat) la hai cha tré tudi tu & Son-tay, bd chite dao nim 1809. Theo loi tira, sach viét trén dué1 4nim méixong, ma haf ngwot d8 twa la hal ong Nguyén Ba Am va Trin Trinh Xuyén, tite Ja bai lac gid chinh cia bQ“sach, lai 1a bai ngwdi bé dgo sau, cho nén ching L6i ng chi Gidp din (1794) co th® chinh la chit Binh dan (1806) ma do ngwéi sau sao chép 44 viét sai di chang. Ho%e gid do dung ¥ cia hai 6ng Sau chi tam My nim Gidp dan (1794) la nim hai 6ng gia Pham Ngo Hién va Nguyén Hoa Durdng Ur Lami v8 dén woe nba va quyét inh bd dao, mot bude ngoXt quan trong trong tr trGng con ngudi va da khal sinh ra 57 quy$n sach nay. Vi 5 thang & La-m4, hal 6ng di duge Giso hoang rét wu dai, phong lam think, cho dgc hét tat c& ede sich cita gido hdl, nhan d6 hai Ong méi nbin rd am mu ewep mréc cia bon ti ban phuong Tay va bon gin digp dt It thay tu nén mol cling bon viét sach vach trin di tam ciia dich, Co 18 gid thuyét nay c6 nhidu kha ning ding sir that hon gid thuy&t vé nim Binh dan (1806) di noi & trén. Da sao, 46 ciing chi moi 1a suy doan. 2. Noi dung quy8n sach va gid tri tw tréng, Nhw trén da ndi, bd sach nay gdm 9 quyén, mdi quytn ¢6 hai cdu the 7 chirlam tiéu d&, nh @ diu méi chyong, mdi hd! trong céc truygn dign nghia cia Trung-quéc. Ti quytn 1 dén quyén 5, tac gla thuat chuyén chia Gia t6 sinh héa va céc tong a3 sang lap ra dao Gia to. Quyén 6 va quytn 7 thuat dao Gia té truyén sang phyong Tay vA mu md mé rong dao ciia nhitog Ba-ba (2). Quytn 8 kB lich trinh banh trong cha dgo Gia td & céc nude va chién tranh & cic mroe fy ch6ng lai a0. QuySn 9 thuat qua trinh tham mh§p va phat tritm cia dao Gla-td & nuéc ta va bén Trung-quéc. Van viét 161 k® chuyén nhw trong céc truyén dién nghia, Tir quyén 1 dén quytn 5, dai 4% thuat theo Kinh thanh. May quy&n sau, c6 1é thuat theo ohitng sach sir ky va dja ly do nha thd Va-ti-can soan (oh Nhat théng va Qudc kj 43 din & trén). Tuy kién thitc vé lich sir va thé giéi & thoi dai cach xa ta hon 200 nim con bj han ché nén théi dim ljch sit va vj tri tirng nuoe con co nhitng chd chia dirge chinh xéc, nhung nhitng vige durge thudt Iai du rank rot, gon gang va cé chitng cir — Nhfing chd néi dén ngudn gée mdi nghi 18 lon nhé cha go cé kém theo nhitng nghi thre cy the giip cho ta higu thém nhirng thé thite, trong cac budl 18 & nha thé, Dang quy nhat & day 1a nhifng nban xét_clia tae gid phé phan, bac bd nhitng diéu huyén hoje vé ly, trai ty nhién, trai khoa hoe, co tinh chit mébo%e quin ching, chitng td tae gla rit trong chan ly va Khoa hoc. Bola gid tr} ty trong & 8 quy8n trén, Sang quyn thir 9, gid tr] tw tudag con duge nang cao thém nfta bing y thie din tgc (1) Ha-lan, ¥-dal-lot. (2) Tic Gido hoing & La-mi, phién-am cht Hy-lap Pappas, tiéng Phap 1a Pape. B 5 va, long yéu nue cita lac gid chdag Am mura xam Inge, DSi vol ching ta, quy gia nhat 1a quyén tht 9 nay, quy8n Ich str so luge dao Gia t6 & mrdc ta va Trung-quéc, nbw hai ciu tho Uigu 08 AG néu rd: Doi Lé ta, Tay lén lit vio, Bén Dgi-thanh, Téy cong nhién dén, Lich sit so lege, nhurng r3 ring, di nhieag méc vA nhiing vide quan trong, thoi digim, dja diém du dirge ghi cy th’. Thoi gian duge ghi bing nam can chiva nim thir tu cia nién higu trigu vua. Ve méc ljch sit d3u tién cia dgo Gla (6 3 mae ta, tae gid vidt! “Doi Trang-tong Da hoang a8 nim Quy ty, niim dau niéa higu Nguyén-hoa, Y-né-khu lén lit dén Gn ndp & lang Ninb-cwdng...” (trang ‘SHa) (1). Chic chin 14 sich Khim dink Viét sit Théng giam cwong mye cia Quéc sit quin triéu Nguyén Ai can. cir vao ady, nén mdi chua: “Lé Trang-tong, nién higu Nguyén- hoa nim du, 6 ngudi Tay 1a Y-né-khu lén vho-truyén giao & eée lang Quin-unh, Ninb- cirong, huy€n Nam-chan (lire .Nam-trye ngiy may) vA cae lag Tri-Ii, huyén Giao-thiy, d8u thude tinh Nam-dinh ngiy nay” ©), V8 thoi ditm nay, chiing tdi ngd ring chwa duge ding vol sy thit va cin duge nghién ctu thém. Nhikag sich cit cia cée gito si Tay phwong viét chira c6 quy8n nio xéc¢ minh cong nhjn. Theo cho ching tdi biét thi thoi ky may, min Bic com thuge nha Mac (Mge Ding Doanh) va trong cac sich v8 (ruyén gido cfa thdl ky may, khéng thy ni aén vige nay. Chi thfy ingt sb tic gid, che tnol ky sau nbdc toi sy kién nim 1533 6 Dang ngoai G3 c6 chi du cém ago do mot ngudi ngoai duong tén Ja Y-né-khu (Ingace) co 18 tir Ma-léc-ca sang (8). Chiing tl ngo rag co thé do hai tac gid Pham Ngo Hién va NguyGn Hoa-Dudng, 14 hai cha dong Chi thu (ur: dong Tén) a4 lim dy nam sang lap ra dong Téa va téa ngwol sing lip ra HOt dy lam théi di8m va ngwdi truyén gido vao Viél- nam ching. Vi nim Quy ty doi Trang-toog 12 nim 1533, 18n voi nim 1531 1 nti mot gido si ngwoi Php 1a Ingace (I-né-khu) de Loyola sing lap ra wot gido doin sang Vida dong lay tén la Compagnie de Jésus. Nhiing. agudl trong Hoi goi la Jésuifes ma sau ngwdi tadjch 18 dong Tén, Chioh nhiing giio sf slong Tén 18 nhitag ngwoi phiong Tay dén nue ta du. tien, ‘V8 ngi dung quy@n 9 sich nay, co may diém age bigt dang ctta ¥: 7 1, Phin ty ttuyén elia efe tic gid dire dia vao mot eich rit khéeh quan cfing nhtr nhitag sy kign kbd, nhu ké lai viée lam cia ngwéi kbAc. Do a6 ching ta duge bidt rd: — Nim 1792, dong Chi thn bj gidi tan, Uo a3 phat sip nbap vio dong Du-minh-co (Dominicains) vi Giao hoding va Gido h6i sy nhitng din dao géc ciy edng, cb ¥ Ahite «lin t0e dé chéng Iai Gito hi vi bon'tr ban ‘Tay phuong. — Nam 1793, ede tin 43 dong Chi thu khong ehju, Jidn cir hai cha eda dong minh 1a Pham Vin At vA Nguyén Dinh Binb (ttre Ngo Hién va Hoa During) sang La-mi giip Gido hoing, kign ve viée mit dong. — Nam 1796, hai dng ndy bd dao, sau khi di soan ra quyén 4 trong sich nay. — Nim 1809, hai éng Nguyén Vin Hoing rin Bite Dat (tite Nguy6a Bé Am va Trin uyén) bé dao. Hai éng nay hoc rit gidi, Vin Hoang 17 tudi ai a3 link myc, Pitre Dal 20 tudt a3 linh myc. Sau khi bd dao, hai Ong di tim g§p hoi cu gi trén trao ddi y ki8a rdi sogn ra quyta sach nay. Vin At bi Am hai, Qiu doc ehét, miy dng kia cing hét sire gid minh, Nim 1812, Vin Hoang ai cho khé in quyta sich d@ cong b6 nbitng am mu bi mat cia bon tr bin phwong Tay loi dung go, mip dwoi danh Chia sang xm hrge niréc ta, Nhung sich di bl cop doat va uéu hiiy. Nbitog vigc k@ trén du duge trinh bay kbdch quan, In hrot theo thir ty thoi gian. 2. Quan diém chinh thong tén nha Lé cita t gid dirge th? higa rit rd. Nhiing nién higu danh dau that gian déu duge sir dung nhi iguyén-hoa, Vinh-hiu, CAnh-hung tri8u Lé; Quang-trung, Cauh-thinh trigu Tay- (WD Tae gid con choi,biét cy thé la “Y-né- khu dén mroc ta ngay 24 thang 4 4m Ifch, lip ra mgt dong ly tén la dong Chi thu (tite Gié-su). (2) Loi chua & Viél sir Thong giam cuong myc, quyén 33, t& 6b. (3) Xem Romanet du Caillaud —Tita ladn v8 agudn géc dao Thién chia & Bac-ky va cac ait An-nam (Essai sur les origines du chris- tianisme au ‘Tonkin ct dans les pays anna- mites); (Paris, 1915) ; Bonifacy—Dgo Thiéu chia & wit An-nam tir budi dau dén diu thé kj XVITI (Les débuts du christianisme en Anaam des origines au début du XVIIIé siécle) Ha-ngi, 1930. sora; Gis-long trigu Nguyén.., Nittng,, nbu di ddo-dtrén, kh viet DAL tya, Lic gid khong dang nién bigu, ma cht dé Tan Lé nghia ki nha Lé 4% tim,.a mil, Quan nigm ton Lé edn thay Fr trong vite ding nién higu cia Lé Trang-tong at gbi sy kign va dia di8m & khu vie thong tri elia nba Mage. Thwe ra nim 1533, nba Lé cht moi co vén ven mfy hnyén midn vai tink Thanh-héa, con to&n bo dat mde thuge nha Mac ca. Nim dy la nim Dai-chinh thir 4 cia ‘Thal-tong Vin hong dé Mac Ding Doanh, ding 1G phAi ding niéo bigu Dai-cbinh cita pba Mec m6! ding. Quin nigm ton Lé fy chitng 18 tie gid chiu doh hurdng cia nho gido kha siu sic. Nhung digu ndt bgt ahSt & day IA tinh th3n trong khoa hoc, trong chao ly va tinh {h3a dan téc, Unh thin yéa nirée cia cde the i thir fy quyén ¢! iy nhau, va co the ah thin trong khoa hoe, trong chan ly & day bit ngudn tir mot long séu nose manh mé, Indo ludn cdnh gide eat dd voi moi Am nnteu xan hrge elia bén ngoat Hai Ong Ngo Hién vA Hoa Dadng di sang Lo-mii dhrge Gido hotng phong Kim thasb, dirge trao chan dung ve & dién Va-li-cling, diye doe cae sich quy cha nha thy, ihegs phép vo thim Unr vign riémg cha Gido boang, trong a6 hai dng thdy: + Moi thir siteh va cée sich quie sit, sich ich truygn tinh ly eda Trung-quée, khdng thiéa thi gl. Mgt chée Ba-ba dua ra mgt bite dia a3, tré cho hai ngwoi xem, tbt rd rang non song ciia ta U8 c6 slit & trong dy Pdi, Ba-bi cudi néi ring: “Day la dja dd cilia nwoe cic nygwoi day !” rd tro cho mot gidi tir cira Le Dai- ac (1) & dB Nam Lhéng voi sng Vi-hoang qua cdc hat Nam-sang, Churong-dirong, TI Kinh-b&e, Thai-nguyén, Tuyéo-quang lam gigi han. O phia Ding song Cai, nita sé huygn & Uhugag ha thuge trin Soa-nam thirgag, toan huyén Nam-chn, nita huyén Bai-an theo ve trin Hdi-dwong, Yén-quiing, Kinh-b&e, Thai- uguyén, Cao-biing, Lang-son, Ty-long, Bao-lac, gdp gidi Trung-quée du thude phai Minh-cd quan linh. V8 phia Nam sdng Cai, tir huyén MY-Ige thuge trin Son-nam hq sudt déa phi Khoai chau, sudt dén Thing-long, Son-lay, Nghé-an, Bo-chinb, Thanh-héa ndi_ngoai, Quing-nam, Thudn-héa, Bién-héa, Phan-an, Gia-djob, Wa-tiéa vv... d&u, thuge phai Phé-rd quan Iinh (Dong 1A Minh-cd, Tay La Phé-rd)? (trang 97a). ROI Gido hodng néi chnygn- than mat voi hai Ong, khoe sy thinh dat cia gio hOi va cia tu bin Tay phrong, tiét 16 r5 tham vong cha tw bin Tay phwong chi tim xim chiém nuge ta va dy dodm chi trim nam nita 1a cd nurée nay “s8 due sing chung trong siy che ché cia dao va cha ngwdi Tay» (Trang 97). Hai Ong duge di xem kh&p noi, so sinh va suy nghi, lin noi riéng voi nhau ring: “Xem ra boa Tay-dtrong dira vao Chtia trdi, vio Gia 16 d8 Gi xam chiéia nude ngwai la 43 tir lau ri! Nay ching ta Igi vi bon ho ma xua Gudt din ching di theo, that chi lam nhiing vige vdng eéng vo ich!». Lei néi thém ring: «Burge phong thin, khoog phong & awée Nam wA phong & nu&e Tay thi phdog co Igi gi cho ta» (trang 97a). Nhjn thie duge chinh xée nhw vay, kbi tro V8 ow6e, hal dng bén bé chite. © At bao Binh fy vo. Bink léy mOt ba goa. Déc chinh (2) du At vé nghi & nha thé Ninh- ewig. Lai dy Dinh Binh ring: ¢Cy cd cong Jon ma chi co 16) nhd ma thdl. Dire ebia Tréi a3 mit truyn phge chite lai cho eu. Nay cu nén lam giiy bé thi ng -va dita con trai ai, tite thi durge tha ti ngay. Nhung tir nay v8 sau, mdi khi lam 18 xong, cy phi quy & bé gbé, doc kink héi (Gt mgt Lin thi khdi phai xudng dia ngye” (Xem thé thi xurig toi, toi do né sai khién ci ma thoif Chua troi c6 bit gi dau! (3) (trang 97b), Sou 6 hai dng dBu bd hin dao. Hai 6ng sau, Van Holing va Bike Pat tal nghe mat thay nbing 1di noi viée lam cia cac cd Tay mé hoc quan ching, lita déi ngay treoe mat (c6 din ching), hai dng chim tic thanh béah, phat diém hon mt nim, rdi bd dao. Hal éng tir than tho voi nhau ring: Vua 161 ching may chi lixa doi thién ha a crap mirée® (trang 98b). Hai ong lign bd dgo va tim dén gip hai Qng gia Van At va Binh Binh. “Bay gid Vin Acai chét. Dink Binh rét mirng ‘indi ring: “Sach ta di cé'ché ky théc rdio, Ben dem quyén Gia (6 bi phap do tay Sng, vidt dua cho hai ngudi xem. Hai ngwdi xem xong, rit sg kéu lén: ThA lA giie! Tht 1a giie!.., Te Ju chting ta bj dim dudi vao trong ding gic!” rang 99a). Hai 6ng lién cain ctr yao quyén sich ma soan ra bd sach nay. Chinh 1a do; tinh thin yéu mrge chéng sim Irge, muén yach trin Am mun Igt dung dao dé di ewop mrée cha q@) Naw-hi (2) C6 dao tay ditag coi cd gidim mye mot Aja phan. (8) Loi ghi cha cia tée gid, ay 18 Doe-bd & huyén Nghia-hung tinh khu vite, tire 50 G Wee cr bon tw bin Tay phuong ma cac éng af vitt nén b§ sich nay a8 giri gim tim sy cha minh yi ohan dan, vol dit nue. Ding nhw loi tua 44 viét: «Ching t0i gia rdi, biét lam thé nao, Chi mong bic thinh nhin & ngél, bae tal gidi glip née, trong hic rinh réi, sau trim cong nghin viéc, khéng bd nhitng 1di rong dai nay, tha thir nhitng chd sal Lin, chon nhitag diéu sé dac dé lap thanh phap luat cha ta, xét dén sy that d2 trir diét gic Tay, khién cho non séng ntréc Nam, vua nuge Nam , nghin nim xi t4e vitng au vang (1), cho, mudn doi sau durge nhé mai mai, DO 1d mot {fm chan thanb canh canh bén long cia bén ngwdi qué mia chung tdi vay» (trang 4a). RO rang 1a cdc Ong co ¥ chin thanh mudn cho tit cf vua quan, dan ching biét r3 di tam cia ké dich bén ngoai a2 ma khén khéo a8 phong va djnh ra phap luat cy thé va ding din, ngin ngira ting buée sy xim hrge c6 linh toao lau dai. Hanh déng bé dao cia ede Ong chinh 12 do tinh thin yéu nude kich thich, c&c Ong khOag cam tim lam tay sal cho nhing 4m mu xdm luge, khong mudn dua long tin cia minh cho ngwél ngodi loi dung lam cong cy dén cwép nowéc, hal dan. 3. Mgt teny8n théng yéu nuée kink Chéa lau dai va manh mé, Tinh binh murée ta ngey tir nbiing nim diu thé ky XVI 48 boc tran Am muu den tdi 46. Nhw ching ta 4% biét, tir mim 1550 va nbét la tir nim 1580 d% cé nbigu giao si BS, Tay- ban-nha, ¥Y thuéc cdc dong Pho-rang-xit-canh, Do-mi-ni-canh, O-guyt-tanh tai truy8n giao & Dong-duong. Vie bigt tir thé kf XVII tre al thi viée trruyén giao cang cO két qua cy the. Tinb ra trong 10 nim, tir nim 1615 la nim thanh lap Hi Trayén giao Dang trong dén niim 1625 dong Tén 44 phal dén Dang trong 21 nba truyén gido, Sé ngwdi theo dao & Dang trong di lén (oi 15.000 ngwdi trong nim 1639 vA nhigu nba thd gidng dao di moc lén & Da-niing, HOi-an, Nuoe-min va Quang- nam (2), Sy phat dat cia vige truy’n glo & Dang trong khuyén khich cdc gido sf dong Tén mé rOng tnyén truy8o ra Bic. Nim 1626, giao sf Ban-di-nét-ti (Guiliano Baldinotll) di ra Dang ngoai va & lai non 7 thang, tim bi’u tinh hinh moi mat. Lign sau d6, Hi Truyén gido Dang ngoadi duge thanh lap (1626) va Rét (Alexandre de Rhodes) duge cir ding dau. Nhung roi & ngoal Bac cing nhw & trong Nam, cdc giéo st phuong Tay khong chi don thuin 1am nhiém vy truyén gi4o, ma a8 Igi dung long tin cha vua chia va nb§n din boi @6 a ngay cang aay manh boat ddng gidn dip, Truée tah hin 46, chéa Trinh ngoai Bfe cling nbtr chia Nguyén trong Nam bude phai c6 bién phap 461 pho, nhw ra Ign cim dao rat ngit va true xudt nhimng ngwoi truyén gido ngoai quéc. Bin than R6t sau khi bj trac xudt khdi Dang ngoai nim 1639 43 vé Dang trong lén lit trayén gléo sudt tir 1640 va dén thang 7-1645 cing buge phai vinh vién réi khéi Bang trong, va duge cir vé chu Au van dong Ton thank La-mi vign tr cc mit cho gido h6i Vién-déng. R6t 44 dén La-m& trinh lén ban Tuyén oy cia Toa thinh mét chwong trinh thanh lap & Vigt-nam mot chit gito doan tach ra khdi sy bio trg cia ngroi Bd. Lic nay, mét sy kién chinh trj lon di x4y ra va cé tae dyng ing hO dé nghj cia Rét: 6 la sy kién nwoc Hae Jan theo dgo Tin lanh 43 chiém duge dat Ma- léc-ca, tranh quyén ba chi trén con dwéng Trung-quée va Nhgt-bdn nén Toa thanh La- m thay khong con ly do a8 ngudi Bd git ag? quyén chi huy viée truyén gido & A-d6ng nita (3). Két hgp vao d6, biy gid chit nghia tu ban Phap di phat trifn va giai cip tw sin Phap dang can banh triéng thé hie ra ngoai, lop quy tgc va gio bdi Phap hét site tan thanh va ang bh cugc van dng cia Rot & Lami, Két qué 1a HOi Truyén gido née ngoai cha Phap di duge chinh phi thanh lap nim 1658 mé duéng cho sy phat tri8n thé lye cia tr ban Phap & Vién-d6ng trwéc sy bit binh cia tw bdo B3, bon nay di khong bd mot thi dogn nao dé gat adi thi ra khdi «kbu vedo cim» cia ching, tir dém pha, chin ép dén (1) Lay y & hai cdu tho yéu nwée cia Ly Thuong Kiét va Trin Nhan Tong. (2) Hng Lam—Lich sit dgo Thien chia & Vigt-nam (Ha-ndl. 1941). (3) Ngwéi B3 1a nbitng ngwél dau tién agt chan tol ving Vién-d6ng; ngay tir nim 1493 4 Gido hoang Alexandre 6 4% céng nhan quyén + hanh phap & chau A cho ngwéi BS. Gido si cdc nuvc mudn di sang truyén gido & Vién- ‘déng déu bat bude phai xudt phat tir cing Lisbonne (Bd) sau khi dige phép cia yua Bd, khi sang toi nol ho thudc quyén quan ly cia gido bOl Goa (archevéché de Goa) Guge thiét lp tir ndm 1534, 60 ee %, b&t giam, tham chi @3u adc cc gido sf cha HOi, Mic dit vay, thé lire cha H6i Truyén gido 461 ngoai ctr ngty mot phat trién khong ngitng, s6 gito si cia HOt durge phai sang ngiy mot thém déng, quy m6 va cv s# cia Hdl ngiy mt thém rong ri, hé thong ngay cing hoap chinh trong pham vi c& nuéc. Trong khi a6 thi cae co s& cha dong Tén cia ngréi Bo tuy ciing tiép tuc phat trign sudét mot doc tir Lang- son én Nghé-an nbung ngay cing bj lép vé, Mau thuan gitta céc gio si dong Tén (Bd) voi cde gido st cha HOi Truyén gio ddl ngogi (Phap) ngay cing thém sfu sic (1). Cé tring hep do sy van dng chay chot cia HOI Truy8n gléo d6i ngogi ma cae gido si dong Tén bj toa thanh Va-ti-cang goi vé La-m& va cim khong duge hanh gito nita (nhw cac giao si Giovann Filippo de Marini, Manoel Ferreira, Fuciti) (2). M4u thudn gitra dong Tén va Hi truy&n gido 461 ngoai phan 4nh mau thudn glia tr bin hal nwéc Bd va Phap. Ding théi cic dong Dé-mi-ni-canh, Phé-rang-xit-canh, O-guyt- tanh cilng Igl dung thei co cde gido si dong Téo dang that thé d8 chén ép canh tranh. Thém vao 46, chin sch han ché cia Giso hOi 46i vel cde gito sf Viét-nam cling rat Khic nghiét. Ching ¢6 tinh ngin tré vie xiy ding mot tang lop gido st ngwéi trong née vi sg nhitng ngwol chan thinh yéu noe kinh Chia c6é ¥ thire dan tOc tt nbién di ilén chd chéng adi lai bon tw ban phwong Tay c6 Giao h§i cS tinh che ché (3), C61 chink vi vgy ma ndm 1793, bal cha dong Tén tu Nam-chan (nay 14 Nam-tryc) 1a Pham Ngo Hién va Nguyén Hoa Duéng (tic Pham Van At va Nguyén Dinh Binh) da sang La-m& a8 kign voi Gidéo hoang v8 vide mit dong, nbw trong quytn 9 cla Téy dong Gia-t6 bt luc @& thuat Fé, Buéc sang thé ky XVIII, cdc gido si phuong Tay cang dy manh thém hoat dong. Bing truée nguy co a6, dang 18 ra gial cép phong kién cm quyén trong née phai cd bign phap 46i phé thich hyp, mot mit tranh thi cling c5 quéc phong trén co so bdi dudng sire din, mit khdc cin phn bigt rd rang bon gidn digp d0i 1ét thay tu cia nude ngoai va mt bon rat it tay sai voi s6 dng tin dd chin thanh yéu moc kinh Chia. Trai lal, do ban chat hén yéu va ngu mudi, bon chiing @% pham hét sai lim nay dén sai Lim khéc vO cing tic hai c& vé mit 461 ndi Hin 461 ngoai. Nhu bén trong vin tiép tye bon rat nhan din lao djng dén tan 61 xwong tiy va din Ap cée cue khéi ngbia nong dan, thing tay pha hogi khéi doan két toan dan voi chinh sich cim va giét dao ngu mudi, bén ngoal ngoan c6 bé quan téa cdng, khwoc tir mol dé nghf giao thuong voi cde mde, tong dau ring a6 1a cach hidu qua obit dé trén tran khdt st thép cia chit» ngbia tu bin phyong Tay. Nhung chi nghTa tw bin phwong Tay — trong a6 cb ir bin Phap—trén con dwong phat trign manh mé cia nd — dau cd chiu dé dang lai boc. Khéng nhitng vay, ching con quy quyét trigt d8 igi dyng obitng sal im cha giai cp phong kién trong nwoe dé ngay cang xAm nh§p tring trgn hon v20 muéc ta, rao riét chudn bj co s& cho mot banh dong quan sy c6 tioh chit tin arop sp toi. Ket qua cudi cing 14 nim 1782, bongidn diép adi lét thay tu trong H@i truyén gido aéi ngoai cha tw ban Phép do Pi-nhé 4% Bé-hen cim dau di ngo%e tay vol thé lire phong kién, dia chi phan déng trong née do Nguyén Anh cim ddu a8 lay co trire tiép can thiép vao ai chinh Vigt-nam, bio trirée viéc Ur ban Phap chinh thirc mang quan sang dnb chiéin née ta vio giita thé kj XIX. Chinh bon Phap sau nay cing pbdl xde nh§n ring céc glio si Phap 1a nhiing tay chan dic lire mbit cla mt chinh sich thuge dja Phap, néu khong phai 1 nhifng ngwoi d@ xwong ra chink sich 46 » (4). Ngdy nay, cdi Am mru bi mit ela bon tr ban phuong Tay mugn tiéng Chia dé di xam luge cae née trén thé gibi « bing Gia-t6 va biing khi giéi® (nb 101 hoa tiéu Tay-ban- (1) Theo mét doan trong Lettres édifiantes (do Maybon din trong Histoire moderne du pays d’Annam (1592-1820), Paris, 1919, cht thich 3, trang 138) thi dén nim 1737 & Bang ngoai cd 19 giao si cha Hi truyén giao adi ngoai, 10 gido si dong Tén. (2) Ngay tir thang 6-1661, 44 c6 nhitng chi dy tir Goa gitl toi cia hoang dé née BO ra Jénb bat gli cae glam myc Phap trén dudog ho di sang An-49 va truc xuat ngay vé BO (din theo Maybon, sch 43 din, cha thich 1, trang 44 va chi thich 2, trang 38) (3) Cho dén nam 1700— nghia 1a 40 nim sau khi HOi truyén giao adi ngoai thanb lip— chi moi c6 45 giao st Viél nam. » ) A. Thomazi — Su chinh phuc xit Déng- duwong (La conquéte de I'Indochine), Paris, 1934, nha 1a San Felipe di néi & Nhat-bin nim 1897 (1) da dirge chitng minh rd ring, khong ein bin efi nita, Nhung & thoi ky a6, nhin 16 duge Am miru dy, khéng bj mé hoke vi - nhfing digu hoa phic va vo, ma lat ding cAm yach trin duge 4m mero’ nham hiém ay cho moi ngwii cing biéf, phii la nhitng ngudi co Unh than yéu née rit cao. Cie the gid bd sach nay Ja nhitng nguol yéu meée diing cim, Cac éng di cd gang tap hep tai liga phoi bay rd dung tim cia cic rha truyén gido Phuong Tay mugn danh Chia hong bién moe ta thanh thuge dja ela tr ban chau Au_ bing 161 ton gido dén tree, vit ht theo sau, Tiée ring, long mong muén cita etc ong di khéng dat die, vi sich vA béa in cia che ng bj tiéu hay. Rdi my chyc nim sau, thye din Phip di dén danh chiém mrée ta ding nhir Idi che 6ng de phong. Troyén thong yéu nude kinh Chia ciia che Ong di durge Nguyén Triéng TO, Binh Vin Dién... tisp tue phat buy suét trong thoi ky tw bin Phap Uén binh xm ltge née ta. Dén khi mrde mit rBi, nhitng ngwai yéu niroe chdny Phap Iai c&ng nhn rd thém sir cfu kél-chit che gitta gito bOI voi chinh quy8n thie din xAm luge. Cho nén nim Quy hoi (tite ngay 26 thing 2 nim 1923), trong khi van dong ddng bao Giaté gido yéu moc lim cich mang audi Phap, nha dai cach mang Phan Boi Chan Gi vist quyéa “Thien hi, dé hd» vach rd edi thye trang bi thdm ay, Co nhitng dogn : “... Dike cha Bi-nhu chét lr 10-1-1799, nbwrag tir by én nay. nhikag gio dd Gla to ngudi Phap & Viét-nam au noi theo chinh sich cla Bi-nhu, bén ngoal thi deo theo cai mat na dao dire, mA bén trong thi lan edi chive vy bg d& nhitog chinh sich tan bao eia thire din Phap. Cho nén nhiing nguéi dite cha va nbitng thy truydn gio ngwdi Phap & \iét- nam, al cfing théa dirge duc vong gitu. cb sang trong, Con nhitng ngroi Vigt-nam & didi 4ch troi buge cia nha ton gido thi hang ngay chi lam cal vige trau nga tol te d® cung c&p cho bon kia ma thoi ” (cudi List hai). «... Chi vi ngudi Phap theo dao Thién chia chi mudn ching tdi bj glam him liu dai vio cal canh khd gid séng glé chét 46 ma thdi Neudi c6 thé gidi thodt ching tol khdl Ach khén kbd fy va dem cho chung toi han Phuc, c6 18 phii tim & trong nbitng ngwot thé gigi khéng theo dgo Thién chia ching? Troi oi! Thitgng dé of! Chita Gié-su 06 ngay hign sng Ién nita khong ? Néu khong thi dao Gia-td tit nay v8 sau cing khdng kbae gi dao Thién chia tir nay vé. true ma thdi ». (Phin két), ’ ‘Tir nam 1812 dén nim 1923, hon mgt trim nim cach nbau thé ma Uiot long ohigt tink you mrée thite tinh dng bao ciia tac gi hal quytn sich in ra, vin’ giéng nkau nb mét. ‘BO li truyén théng lau dai eta‘ tinh th3n yeu nuée va ¥ thite dan lc. Nhwng vi hoan canh chinh tri vA xd hOi lie. bay gid, ¢4 hai bd sich déu khéng duge phd bién, Am mua cia bon Ur bin khong dirge moi ngudi bis! déa, ma uy thé elia bon gidn diép adi 1st thay tn chia bj dap a6, cho néa tinh thin yéu nuée chdng xAm hirge ciia e&e tac gl khong duce phat huy thanh vi kbf cia toin dan ching gide ctu noe. Nga nay dé qués MY rit xdo quyét, dang. tim mot cach djnb Ioi dung nova XH HOE de nha thé lam chd dua tinh th xim luge née ta. Nhung ching @% bf thit bai thim hal. Didi sr Linh dao sing svat eiia Ding, todn dan ta doin két nnat tri di lam c&ch mang thanh cong. khang chién thang Igi va dang hing hal thi dua chién au va sm xual, xAy dung chit nghia xf hOi YA dé tranh théng nhat mvde nba, Tray8a thong yeu nirée ching xAm hrge dirge phat huy day di nhiing ngwdi theo dao Gia-lé thin that kinh Chia va yéu mse, gid vitng dite tin ciia minh, khong 8 bj nhitng li lira déi mé hole, ak hiing bai ditag [én cing Foi todn din quyét tam danh bai giie MY sau hrge, etru nec, bio vé dao, bao’ vé tir do Un ngwéng. (1) Theo Lé Thanh Khoi din trong Nuéc Vigt-nam, lich sit va vin héa (Le Vietnam, histoire ct civilisation),trang 28%,chi thich 98).

You might also like