UC TRAI DI TAP QUYEN CHI THAT QUOC AM THI TAP © MAI QUOC LIEN KIEU THU HOACH VUONG LOC NGUYEN KHUE Re Phién dm va chi thich (*) Ban ch’ Ném duce sao chup va trinh bay lai theo ding nguyén ban cila Ue Trai di tap ~ Phiic Khé tang ban, 1868LOI DAN VE VIEC PHIEN AM VA CHU THICH QUOC AM THI TAP Quéc Gm thi tap cia Nguyén Trai, xét vé gid tri van chuong don thuan, 6 1é 1a tae phdm quan trong nhat trong toan b@ sang tac cla 6ng. Binh Ngé dai cdo, ang “hing van thién cé” di nhién la tac pham diing dau. Do 1a tac phaém van chinh luan, mét tuyén cdo cia Lé Loi, cé tinh chat Nha nuéc. Quéc dm thi tép thi don thuan la tho, lai la tho tiéng Viét. Tho chit Han cua Nguyén Trai cing hay va lén, dé 1a khi phach va tam huyét ciia mot cdnh chim bang da bay ngang bau trai Dai Viét, cing 1a tam hén thanh khiét, giau thi hiing cia 6ng. Nhung Quéc dm thi tap, tho Nom cia 6ng, con lai duge 254 bai, méi 1a mot bude ngodt mé thdi dai cho tho Viét. Xét vé lich sit tho tiéng Viét, thi day 1a mét tap tho nhiéu bai chtfa dung mot kho tang ti ngi phong phd, chtta dmg nhiing cau tho, nhitng cach dién dat lam giau dep cho tiéng me dé. Sau hon mét nghin nam bi dé hd, roi tiép dén 400 nam déc lap, tiéng Viét - chit Nom van con la phan con ddi con hau trong van chuong, va tiép sau dé hang may thé ky nifa, tuy cé nhiing tac pham vi dai, né van et con la nhu thé. Hoan enh lich sit bat né phai nhu vay, mac di rang nhan dan ta da dau tranh quat cuéng khong nhiing cho doc lap va chi quyén dat nudc, ma con 1a cho ban sac van héa Viet Nam, va trong cdi ban sdc ay, tiéng Viét 18 cai cét loi. Va lan nay, tiéng me dé dung di - tham chi cé thé noi la “lé mon” dy, 4a duge mét bac dai gia cao sang, ngudi dé dat dai khoa Han hoc tis 20 tudi va 1a nha van héa thau thai duge tat ca tinh hoa cia van héa Trung Hoa va Viét Nam dé chat loc thanh tho. Va khéng phai chi thua thét dam ba bai, ma 1a cé may tram bai. Diéu dé chting t6 éng c6 y¥ thie va 594tam huyét ding tiéng me dé lam noi gui gam long minh. Va ciing dé tim “tri 4m” trong khéng chi cdc ngudi doc Han hoc khoa bang, ma cdn 1a trong nhitng ngudi chi c6 chut it chit nghia “ném na”. D6 1a mét bién cd 1én cba van hoc. Nhung ban than viéc ding tiéng Viét lam tho chua phai la tat cd van dé. Diéu quan trong 14 nhiing thay déi cé tinh vach théi dai cua hé théng thi phap tho. Cho dén thé ky 15, tho Viét ma tuyét dai da sé 14 tho chit Han, da duoc ding nhu 1a tho tén gido (ké - dau dai Ly) the tri tinh - triét hoc, tho c6 tinh chat hoanh trang - cao cA néi vé chién tran (ddi Tran), va sau d6 1a tho noi lén nhiing bat cong x4 hdi cde nho si...N6é chi yéu la mét thé loai duge “bing tring” tit tho Trung Hoa, déi lic c6 mét su st dung nhiing hinh anh, tir ngit ude 1é : nha tho noi dén twyét, va néi dén nhiing su vat it khi gap trong di séng Viét Nam. Tho Ném Nguyén Trai thi khdc han. Ong da dua tho tré vé cdi hang ngay, cdi dan téc (con vén, luéng méng toi, be rau muéng...). Thi phap tho éng tuy van chifa dung nhiing cdi cao ca cia dao ly Nho gia; song né da dich thue 1a tho Viét Nam, mang hén Viét Nam, cot céch Viét Nam. N6 mé dadu cho toan bo nén tho tiéng Viét. N6i vé tho Ném Nguyén Trai cdn c6 thé ndi rat nhiéu diéu. Tuy nhién, trong Loi dén nay, chi yéu ching toi muén gidi trinh vé viéc phién 4m, chi thich...tiic lA vé phuong dién van ban hoe cia Quée dm thi tap. Cong viée Van ban hoc cia Quéc m thi tap la cong viée kho khan bac nh&t cia toan bé linh vue van ban hoc Han Nom. Truéc m&t ching t6i 1a ban phién 4m tac pham nay cla cdc cu Tran Van Gidp, Pham Trong Diém xudt ban 1956 6 Ha Noi. D6 1A mét cong trinh “ve hoang” nhu cu Dao Duy 595Anh goi. Nhé cé cong trinh phién 4m, chu giai ay ma lan dau tién, cong ching van hoe va nhiing nha nghién cutu tiép xc véi tho Nom Nguyén Trai va da day téi mdt bude viée nghién citu Nguyén Trai mét cach toan dién. Ngudi ta thay ro hon tdm voe vi dai cia Nguyén Trai. Thé nhung vi 14 céng trinh “vé hoang”, viée phién 4m tuy da chting té su uyén bade, thong tué vé tri thie Han Nom cia hai nha hoc gia néi tiéng, dac biét 1a cla cu Thic Ngoc Tran Van Gidp, song cong trinh van cdn dé lai rat nhiéu chi, nhiéu cau ma ngudi ké tue phai ra cong gidi quyét. Nha sti hoc néi tiéng Dao Duy Anh da dam nhan viée nay. Ong da tién hanh mét khdi lugng cong viée khong 16, huy dong tat cd nhiing kién thtie chuyén nganh cé duge vé chit Ném, vé chi giai, vé cht thich...d@ dua dén cho déc gia va cdc nha nghién cttu mot ban “giai ma” tho Nom Nguyén Trai ky luGng, chi li, chtta dung nhiing tri thtte bach khoa, nhiing phat hién sang gid. Ong tran tré, hoai nghi, dat di dat lai van dé trén ting chi, ttmg cach hiéu; bén canh nhing quyét dodn tdéo bao. Thé nhung di sao thi ban in tac pham Nom ay va Toan tap Nguyén Trai van chua dap ting duge nhiing yéu cau nghiém ttc cua van ban hoe, va van chua thé an tam véi su phién 4m, chi gidi trong ay, néi bat 1a van dé ci ligu va hé théng. Ngudi phién am, chi gidi khong duge tuy tién, suy dién chi quan mac di su suy dién tao bao va théng tué, ma phai c6 cn cit, c6 “nhan ching, vat ching”. Suy dién tuy kh6, dodn dinh khéng don gian, nhung mdi chi 6 miic “tién khoa hoc”. N6 chua thé thuyét phue va lam ngudi doc an tam, vi ngudi doc, theo phvung huéng dé, c6 thé dua ra hang loat suy dién khdc. Bi vay phai tim et liéu, tim chiing ctf dé “ndi vs sdch, mach cé ching”. Va quan trong hon 1a chung cu ay khong phai 1a tinh cé, riéng ré ma nam trong hé thong ngif 4m, tu vung, tiéng Viét thdi xua, trong nhiing mdi lién hé sinh thanh hét stic phtic tap véi cdc thir tiéng khae. 596Viée di tim ev ligu nhu thé thudng la tiv hai nguon : - Mét 1a trong cdc van ban cing thdi c6 chtta dung chit Nom, nhu cac tac pham thdi Lé cdn ton tai trén giay, bao gdm sach van st triét, sdch thuéc...va cd nhting ban khac gé, bitkyz - Hai la nhiing tif dién c6 cé dinh liu dén tiéng Viét cé cdc thé ky ay. M6t trong nhiing nguyén tac quan trong ma ching ti dé ra 1a khéng dugc tuy tién stia bat cit mét chi nao cia van ban. Néu ett thay doc khong ra, khong théng nghia ma cho 1a lam, viét lon thi khéng 6n. Tiéng Viét thoi Nguyén Trai da cdch xa tiéng Viét thdi chting ta qua bao bién dau lich st - ddi séng; nhung no cé hé théng cia nd, co sé cla né. Va chit Ném, mot thi chit ghi 4m qua viéc mugn 4m chit Han, thoat nhin thay kha tiy tién do chua dién ché triét dé; nhung viée ghi 4m ay phan 4nh nhiing qui luat ngit 4m tiéng Viet. Do dé, ching toi hét stte than trong khi xit ly vide phién 4m. Ban Nom ma ching ta cé dugc, la ban Ném suu tam lai va in 6 thai Nguyén. Chung ta biét rang Tran Khac Kiém vang theo chi du cia Lé Thanh Téng da suu tap tac phédm Nguyén Trai sau khi 6ng bi giét, nhung tac pham ay lai that lac. Dén déi Nguyén, Duong Ba Cung ngudi lang Nhi Khé citing qué Nguyén Trai, vi kinh yéu di san cia Ue Trai tién sinh ma di khap tit Nam ra Bae dd hoi tac pham va suu tam, bién chép lai va thuc hién ban in Phuc Khé tang ban 1868, Nhu thé ban in nay ra déi sau hon 300 nam ngay tac pham Nguyén Trai ra dai. Bén canh dé, c6 ban chép tay cling chac la xuat phat tir ban Phiic Khé, hoc tit nguén khac...nhung khong day di va khdec biét khong lon ma cdc cu Tran Van Gidp, Dao Duy Anh da sit dung. Trén mot nguyén tac nhu thé, chting .6i da tién hanh phién 4m tho Nom Nguyén Trai. Duéi day xin di vao giai trinh mét sé chi tiét vé viée phién 4m. seksI- VE CAC TIENG CO Ching téi theo nguyén tac 1a nhat thiét khong duge hién dai héa cdc tiéng cd. Mudn thé chung t6i tra cdc loai tit dién, tham ctu ca dao tuc ngit dan gian cé, tra cdc sich Han dién Nom va ly gidi n6é trén co sé qui luat ngit 4m lich su. G day chang tdi xin néu mét sé dan chiing : 1- Thai Nguyén Trai, theo chting tdi, chua cé tit gid dinh néu (tit nay c6 thé c6 khi tiéng Viét tiép xtc véi cach ndi cla tiéng Phdp sau nay); ma chi ding vi ddu, vi bang, nhuoc bang v.v...Do d6, chit Ném...phai doc 1a néo hoae chi thdi gian, ho&c chi khong gian, cé khi chi cd khéng gian - thoi gian : noi, lic, ché (néo xa = noi xa; néo c6 cong danh = ché c6 cong danh). Ban Dao Duy Anh, Tran Van Gidp...cé mot so truéng hop da phién 4m néo thanh néu. DDA Néu Néu...thi (néu ding hon) Bai thtt 136 c6 cau : = C6 sau thi bé canh ban Trén Van Gidp, Dao Duy Anh phién : Néu c6 sAu, thi bé canh. va cht : néu c6 con bo (con sau bé rau néi canh) (TVG), DDA thay khong can cht, vi y da tron. Nhung xét ra, cach néi mdi qua ! Phién : Néo c6 sau...va hiéu néo = noi, ché (chi khéng gian) thi hgp lé-gic tiéng Viet co hon. Bai thi 63 c6é cau: = cét chua néng, cham chia toan phién 1a Néo va hiéu khi, luc (chi thdi gian) cing cung m6t chtie nang véi chit néo trong cau : Dém dém thtic nhdn néo so chung. Néo cing chi théi gian. Cau : Kia néo Té Tan ngay truée 598Chua deo tuéng 4n cé ai chao (bai 66) van c6 thé hiéu néo = khi. “TO Tan ngay truéc khi chua deo tuéng dn thi cé ai chao”. Tuy vay, cé y kién van con ban khoan vé néo - néu. Khaéc nhau, da dang...la diéu tét dep trong van hoc, ching t6i ghi lai ca dé nghién cttu thém. 2- Bai 85, c6 cau : “Hoa cang khoe tét, t6t thdi ria”. Chit Nom viét - Ban Bui Van Nguyén doc ding dm, nhung hiéu sai nghia. Chu tét 1a : lén dén cuc diém (Day 1a nghia hién dai). - Ban Dao Duy Anh phién ¢6¢ - sai cA 4m lan nghia. Day 1a tiéng c6 cla thé ky 15 - 16... Truyén ky man luc gidi dm (thé ky 16) thuéng ding dé dich cht Hin & (my : dep) nhu # A. dich Nom 1a § gz (ngudi t6t) hoie (A 4&4 4E A dich 1a z 4 z SR Kh (thue ngudi té¢ hon doi). Vay cAu : “Hoa cang khoe ¢d¢, tét thdi rita” tite 1a cang khoe dep... G day c6 van dé cu tao chit Nom : néu 1a t6¢ thi chi can mugn am Han # (¢6¢) 1a dd; ha tat con thém bd °7 (mién). Béi mién ( P> ) c6 nghia 1A ché cao, séu nhdt, bao tram nhat trén néc nha, y chi mdi nha. Do dé, tot ham y hon nhat, tuyét nhat, tir dé ghi tiéng cé tét dé dich my nhan (ngudi dep). Thoi Nguyén Trai, Nguyén Di, tot cdn nghia dep. Cac thé ky 18, 19 tot chuyén nghia tot vdi, trén hét, nhu trong Truyén Kiéu chang han : Ghé trén ngéi té¢ sd sang... 3- Bai 109. C6 cau: “la ngan( ¥€ —) non nue ; : Zz mét thang hé” - Ban Dao Duy Anh cha theo ban Tran Van Gidp 1a: di lé la 6 khoang ngan non nuée véi mét thang tiéu dong. 599- Ban Bui Van Nguyén cht : La nghia den la cai ludi, la ngan 6 nghia nhu bat ngan, tte nhiéu v6 ké, san sat, mong ménh, khong dém duge. Chi nhu vay 1a suy dodn tit chit Ja (nghia chit Han 1a luéi, trong thién la dia vong). Ma nhu vay 1a suy dién thiéu can ct. Nhu da néu trén, day 1a ti cd song tiét (hu Jada...) da ching minh theo Dai béo phu mau dn trong kinh. La ngan non nuée : c6 nghia nhu thién son van thiy trong tit Han, khdng hé c6 nghia /é la...Day cing 1a phat hién va dong gop moi cia chung toi. 4- Trudng hop chit trong cdc bai : 111, 113, 116, 124. Trong van ban Nom, ‘chit nay dude viét theo may cach: Be, oR v8 WR (7 jako & kim viét tat) - Ban Dao Duy Anh phién 1a miéu, va chi la my miéu, t6t dep. Cau Miéu cd duge chu gidi 1a : cdi cia quy lon. - Ban Bui Van Nguyén phién 1a /éo, va chi leo 1a day buéc cénh budm, cénh diéu. Vé nghia béng /éo 1a gidi thuéng dua tai, vi du : tranh leo giat gidi. Va leo cd duge giai la : leo lon. Vé chit nay, trong Truyén kj man'luc gidi dm cing 6, 6 truyén “Pham Tit Hu du thién tao lye” nguyén cau chit Han la: RW@tS (qua linh tién si dé) duge dich Nom: © @ BB + (4t linh biéu tién si). Vay biéu 1a nghia cla dé (Khoa dé = thi dé, cap dé) Tra tu dién Viét - Latinh (Dictionnarium Anamitico Latinum) ciia Pigneau de Béhaine soan 1773, thi chit biéu duge viet B® va chu nghia la : - Ham thiée ngua -Ko( A) 600- Danh ( é ) -Tiét( # ) Tra cdc tir dién 6 ctia Trung Quéc thi B& 1a mot loai ngua riing, ma 4m la /éc. Con $& thi cé am biéu, va nghia la ham thiée ngua; nghia 2 1a binh khi, ttie mii tiéu (phi tiéu, mii lao nhon) va thong véi cae chit 42 / SB (2 chit nay déu 4m tiéu) Nhu thé chu 3% hoac 4% rong Quéc am thi tép la chit Nom (Viét Nam) c6 Am biéu (theo Tu dién De Béhaine) va nghia la ngon cd, néu danh, ngon néu, tiéu chi... la mot tiéng cd khoang thé ky 15, 16, 17 . Lap cdc nghia trén vao bai tho Ném Nguyén Trai rat hop. Bé sung nghia cia biéw : do biéu théng véi tiéu 4? 8) nén con ham cae nghia sau: tiéu chudn, phi hiéu, phong dé, cdch diéu, biéu duong, chuan mue, néu danh, khudn inau). Il. VE CHU GIAI IL.1. Vé van dé chi gidi dién co, néu lién quan dén danh nhan lich si can néu ro lai lich va dde diém cua nhan vat d6. Ban Dao Duy Anh ké thita duoc nhiing chit gidi cia ban Tran Van Gidp, nhung ciing co nhiing ché so iuoc, hode chua chudn xac vé lich sii (Ban Bui Van Nguyen thi qua so luge, khong dat yéu cau cla chu gidi theo nguyén ly van ban hoc: 14 m6t phan cla néi dung van ban) Thi du: IL.2. Bai 23, dién Tuéng dao ngd man, ban Dao Duy Anh cht Dich Nh4n Kiét la dting, nhung can néu thém dae diém: “néi tiéng khong so quyén uy 6 triéu V6 Tac Thién” - Ban cua nhém ching t6i da bé sung chi tiét nay. 11.3. Cang bai 23, cau Tri cd (Dia co, chu Ta Hué Lién la em rugt Ta Linh Van 1a sai, ching t6i da stia lai cho ding 1a em ho (Ta Linh Van 1a tée huynh cha Ta Hué Lién (397- 601433). Lai ntfa, Ta Linh Van 1a thi hao doi Tong (Nam triéu) chit khong phai ddi Tén nhu ban Dao Duy Anh da chu. (Ching toi da stta lai diéu nay). IL.4. Khong nén lam dung phuong ngit Nghé - Tinh dé chu gidi tho quéc 4m Nguyén Trai - nha tho qué 6 mién Bac Bo - déng bing sng Héng, va nhiéu nam song 6 kinh do Thang Long - Ké Cho. Mét sé nha chi gidi von qué Nghé Tinh nén hay quy vé 4m Nghé Tinh, khong hgp ly. Thi du : chit mo(Z% ) 6 bai 142 : - X6ng do chang cdn, mé dé xin. - Chit nay doc mé 1a ding am, nhung khong phai von 1a thé ngit Nghé Tinh nhu cach hiéu cia cu Dao va cu Bui. : ngoai nghia la miu mé, cdn nghia 1a khéng ( 3 v6) - Tit Hdi. Néu muén néi dén phuong ngif thi day chinh 1a phuong ngit ving Man- Viét trong khéi Bach Viét xua. Nay phuong ngén Man Viét (Phic Kién, Quang Déng) van doc Se (vo) la 2% (md, chit vidt 6 khi ghifi(giong chit hitu, nhung khéng c6 rudt = khéng cé gi). Tit m6 _ mau ( 3% )_ tiéng Quang Dong doc mau (1A khéng) 1a tix md ( 3 ) mara. Vay : mé la khéng, tiéng Viét c6. (nay vung Nghé Tinh va mot sé ving khdc con ding m6 véi nghia dau). IL5. Vé tiéng e6 : khi cht gidi nhat thiét phai cé cw liu, cé xudt xi, tranh tay tién chit theo suy dodn chu quan. Thi dy : . Bai 195 (Van xudn) + Ong Bui Van Nguyén chi: “Oe duong hda lai ngé dimg chan”. Ong da chi rang : Oc duong hoa : Oc 1a thit ti va lam bang vé 6c, dé phat higu lénh, goi 1a hiéu dc, cho cde doan di san hay doan di hai cui, hai léc. 602..Ngé ding chan : du tré hay gia, cit xudn vé déu ming ro dén xuan. (xem chu 3 - Tho Quéc dm Nguyén Trai cua Bui Van Nguyén, Nxb GD, H, 1994, tr.147, bai 195) + Cdn ban Dao Duy Anh, tuy khéng hiéu nghia tir dc, song da ndi ré 1A khong ré nghia - nhu thé 1a chan thuc, khoa hoe : Xem Nguyén Trai toan tap, tr.820. Chi 4: Oc (2) duong héa lai : chit déu 1a Oc - khéng ré nghia 1a gi, theo nghia ca cau thi Oc (?) duong hoa phai nghia 1a khi duong hoa, ttc la khi &m dp mia xuan... - Vé trutng hgp nay, ching téi da tra edu va gidi quyét théa dang nghi vdn cia éng Dao va stta lai cdi sai cha 6ng Bui : * JK Oc von la tiéng cd, da c6 trong vin ban Nom Hoa Yen tu phi doi Tran: “Chim Oc ban c&én hoa nang cing”. - Qua cdc séch gidi 4m (tte Han dich ra 4m N6ém) thi cdc tit Oc déu ding dé dich chit 4 @& /danh viét (tén la, goi la). Van ban Ném thutng viét 6c 1a 7A. nhung cing c6 khi viét /@, (chit dc nay 1a nha). Cé ede cut ligu sau : 1/ Sach Cé chéu Phap Van Phat bin hanh ngé luc (dién Ném) cé cau: BAGS LAS MA 2e (Théi hitu tang danh Ti Ni Da Luu Chi thién su) Dién Nom : Qe ge RADBKE BAZ (Thué ay cé thay Luu Chi tén dc 1a Ti Ni Da) 2/ Sach Chi Nam ngoc am (to 34) BR EARL RK — (0 tan higu 6c hon than) hiéu 6c = tén goi la 6033/ Sach Viét swt dién dm cé cau: “Lam cha tri dai - JA Van vung” (hiéu 6c : tén goi) 4/ Luu Binh phi (AB.389 Thu vién Han Ném) cé cau : Anh con chit ban hién nghia ci Danh 6c Luu Binh cing ban thu sinh. (Oc 6 ban nay viét FE. | danh 6c : tén goi) - Vay ca cau trong Quée Am thi tap Nguyén Trai : “Oe duong hda lai... ”e6 nghia 1a : goi khi &m mia xuan tré lai. va do dé, 4 phai doc ngé (véi nghia ngé hau). . Khi phién am Thién Nam ngi luc gp cha. 7A. trong cau néi vé nang My Chau : “My Chau ten JK dang thi thiéu doi”, cde soan gid da viét hoa chit Oc (1), va trong mot “Vanban. , ngudi ta da suy dién la nang My Chau, luc nhé cé cdi tén dan da 1a nang Oc (cua 6c). Thue ra chi don gian 1a : Nang My Chau tén goi la (day 1a cau dao trang), ttc 1a: Ten goi la nang My Chau. (Oc, la goi la, tén la, khong phai la Cua, Oc...) Va cing do tim ra tit 6c cé nghia “goi”, ma chang toi da doc dung duge ca vé trén : chit ap. (am Han kiép) phai doc Cuép mdi ding. Ca 2 vé tiéu adi rat chinh, va déu toat lén cai y thuong tiée mua xuan. Cuép thiéu nién di, thuong dén tudi Oc duong xudn lai, ngé dting chan. Chu y : thuong & day tuong duong tiv Han & 8 (Lién tich : thuong tiée, thuong huong tiée ngoc) chtt khong phai thutong hai - theo tue thie. 604