BUC PHU DIEU DA CHAMPA V6I MIEU KY THACH PHU NHAN ach day vita tron 10 nam, vao nhiing ngay déu nam 1998, trong dgt di nghién ctu dién da céc di tich 0d Champa 6 cac tinh mién Trung, tdi cé dén Miéu Ky Thach Phu Nhén ( lang Thanh Phuéc, x4 Hung Vinh, huyén Hung Tra, tinh Thita Thién - Hué) dé tiép xuc tryc tf p véi mot tac phdm didu khc da cd kha dae biét cha Champa. Sd di t6i muén nhén manh tdi tinh dac biét hign vat nay 1a vi tac phdm diéu khée dy khéng chi c6 ca mét “lich sit” va “cuge sng” ly ky ma con cé nhitng gid tri ngh@ thugt va ton gido cing that ly thi. Ngay sau lan dén diéu tra ddu tién vao nim 1998, toi da viét va dang mt bai nghién ctu trén Tap chi “Xua Nay"®, Gan day nhét, vio cuéi nam 2007, t6i lai dén Miéu Ky Thach phu nhin dé chiém ngudng vé dep va tinh dic dao cua tac phdm diéu khdc dA cd Champa hién cén duge thé phyng 6 day. Va, tdi quyét dinh viét sau hon vé lich sit cing nhiing gid tri van hoa- nghé thuét cha bite phu diéu da 6 Miéu Ky Thach Phu Nhén. C616, hiém 6 mot hién vat cé Champa nao da duge phat hign Iai c6 mét “lich st” NGO VAN DOANH* ly ky nhu tae phim diéu khae dé 3 Miéu Ky Thach Phu Nhan. Khong phai dén bay gid ching ta mdi biét, ma tit tan thé ky XIX, suf tich cia hién vat 4 nay di duge ghi vio trong b6 séch “Dai Nam nhdt théng chi” caa triéu dinh Nha Nguyén. Sach Dai Nam nhét théng chi chép: “Miéu 6 x4 Thach Phude, huyén Hudng Tra. Tuong truyén, true c6 mét ngudi chai bua luéi 6 séng. Khi kéo lui lép thi thay nang, ben lan xudng nude xem biét 1a c6 vién da vudng ludi, bén ddi di khte séng khac. Dén dém, mGng thay mét ba gid bao ring: “Ta day la than. Néu dem duge ta lén bi, ta sé phi hé”. Ngay hém sau, ngudi chai hop nhiing ngudi déng bon lan xuéng song khiéng hon da Jén bé, thi Ja hai vién da vudng to bang tém chiéu, sdc xanh tring, mat dé c6 nét cham than rigudi mat tht, 20 tay va 4 chan. Ngudi chai ay sq cho lt than, dem dé ché sach sé réi dung ngdi dén bang tranh dé thd. Ti déy té ra Jinh img. Héi du ban triéu phong 1a “Ky Thach Phu Nhén”. Gap nam dai han, sai quan dén edu dao hang may tudn khong mua, bén sai déi hai vién dé dén bé song. * PGS.TS. Ngé Van Doanh, Vién Nghién ctu Dong Nam A40 Dém hém ay trdi ndi gié to mua Ién. Sang hém sau ra xem, thay mat mét vién, cdn lai mét vién, bén ruéc vé té ta. Vien dé dy nay vin edn"), Sang thé ky XX, vao ném 1915, 6ng Dao Thai Hanh, vi quan tudn vai Quang Trj da dén vA da viét bai vé Miéu Ky Thach Phu Nhan®. Trong bai viét cha minh, 6ng Dao Thai Hanh mé ta canh tri cia khu vue cé ngdi miéu Ky Thach Phu Nhan nhu sau: “Khi di dd tir Hué vé Thuan An, ching ta trong thay bén ba trai va & nga ba Huong Giang va Bé Giang, mt ving dat rong dé 100 mau da dugc dan trong ving canh tac tao thanh mot déng bang. dep mat c6 byi bs rai rac va 6 gitta e6 mt con séng nhé sau trong vat chay:'ngang qua. Hai bén bi cia con séng nhé 4y, ta thay trong cac dam ruéng, trong céc hang rao um tum, trong cae byi tre ram rap, va trong cae cay to mau sac thay déi, nhiéu tap nha tranh dn hién dui vom 14 nhan biét duge 1a nhd nhiing kh6i tréng nip dau sau nhiing bui chuéi, béc thang lén cao dén mét hic thi ‘udn cong trong lan gid va dat dé tan loang vao khéng gian. Day 1a lang Thanh Phuée yén tinh ngoan muc eta huyén Huong Tra, va cling tai nga ba song nhu vita néi ¢6 mot ngdi miéu nhé bang gach dé thd cing nit thin Ky Thach Phu Nhan (Na thin dé ky lq)”. Va, dng Dao Thai Hanh con mé ta kha ky ngéi miéu Ky Thach Phu Nhan va hién vat thé trong miéu vao lic dé (nam 1915): “Miéu ay Nghién citu Dong Nam A 3/2008 chi lam bing mdt gian, chi 6 mét céng vao nhin ra séng Thanh Phutéc, chi 6 so sai vai dé thd bang gd: dén, le trdm, cd. bong dude dat trén mot ban thd bing gach xAy 3 phfa truéc cé mét cai bé dé dat mot tang d4 dita vao tudng. Tang d4 nay mau den c6 hinh dang nhu nifa tém Ning tron 6 déy 1m20, cao Om90 va day 0m23 6 cham nhiéu hinh ngudi va con vat.” Cho dén nay (thai diém gdn nhat ma chung téi dén vao cudi nam 2007), lang Thanh Phwée da trd nén tra pha, dong dic hon xua rat nhiéu, Thé nhung, canh quan 4 nga ba séng Huong Bé va ngdi miéu Ky Thach Phu Nhan cing van cin nhu xua, Chae 14 vio khoang théi gian gan day, dan lang Thanh Phuée da c6 tu bé it nhiéu ngéi miéu nay. Da méi duge tu bé, ngéi miéu chic 1a van nhu xuia: bé yd va chi cé mét gian. Va, khéng biét tu khi nao, céc cy eda lang da cho viét trén hai c6t gach bén ngoai miéu déi cu déi: “Lew tang tée kién tri phi tuc; Cdm ting nan tit tin hitu thdn."(tam hiéu 1a: CAi cao siéu vita nhan biét khéng phai la cai tue; DoNgo Van Doanh - Bitc phit diéu dé Champa voi Miéu Ky Thach Phu Nhdn 41 cam tng ma tin 1a c6 thén.). Ngoai ra, ngoai tén chit la “Miéu Ky Thach Phu Nhén”, nhan dan trong vang cén goi miéu bang cai tén dan gian la “Miéu Ba”. Cai tén Ky Thach Phu Nhdn cia ngéi miéu duge dat theo gi&ce mo cia ngudi chai trong su tich vé miéu, chit hinh khdc trén tang da duge thd trong miéu hoan toan khong phai la hinh phy ni ma 1a ca mot canh trf phtte tap va hoan toan “xa la” véi nghé thuat tén gido cia ngudi Viét. Co thé, chinh vi vay ma trong bai viét “Su tich nit thdn Ky Thach Phu Nhan” cia minh, éng Dao Thai Hanh da mé ta kha ky nang hinh khée trén mat tm da nay: “Cac hinh cham chia thanh hai nhém: phan trén, la mot hinh ngudi hdu nhu tran truéng, ngéi trén tod sen, chan xép bang va tay dat trén dau géi; bén phai c6 wt con thi ky la va vai hinh phac hoa vé ngudi vdi nét vé non nét; vé bén trai 6 nam hinh khde dan 6ng, dan ba, con nit, ngudi cém ly rugu, ké théi sao. Phan dudéi cach vi phan trén bing mot dudng vién dude ké mot céch thé so, c6 mét dam nguéi an mac kin nia nguéi, hinh nhu muén vuon léri bang cach dua nhiing cdnh tay huéng vé ngudi 6 gitta cha phan trén’ Trong phan duéi 1A mét hinh nguti 6 khoang hai muoi cai tay, ma bay cai deo vong, cé thé la tay dan ba. Chan thi chi c6 bén. Canh con ngudi ky dj ay, bén phai cb kh&e cham mét ngudi ba mat ding cdin cAi chai va mét ngudi nifa bi tréi g6 ngdi chém hém 6 phia dudi, bén géc déi dién; sau cing, bén trai 14 mét con voi lén chong dudi Ién trai.” Va, éng Dao Thai Hanh cé nhan xét vé noi dung cia nhing hinh khac trén tang dé: “Ngudi ta cé thé hiéu trong tu tudng ctla ngudi xua, phan trén tugng trung cho thién dang, phan duéi 1a tran gian va dia nguc.” Chic chan tae phdm digu khdc miu Ky Thach Phu Nhan khéng phai Ja caa ngudi Viét, va, vi vay, cing khéng c6 ndi dung nhu é6ng Dao Thai Hanh hiéu. Va, ngay tY khi duge phat hign ra, ng Aurousseau, mét nha nghién citu ngudi Php, d& thong bao vé tac phdm diéu khic da nay trén Tap ehf Vién Vién Dong Bac od nam 1914, Trong bai viét cia minh, tac gid Aurousseau cho ring tm dé cham tré duge dat trong tuémg cha mét ngéi chia 6 lang Thanh Phuéc, gan Hué 18 cia ngudi Cham. Ong con nhan thay néi dung cic hinh cham tré trén tam da d6 thé hién canh tudng chia quy Ravana dang lay chuyén mét hén nui c6 Siva va Parvati ngéi. Rat tiée 1a tac gid Aurousseau chi théng b4o va ¢6 nhan xét rat ngin vé bite pha diéu da é lang Thanh Phuée. Do vay, trong bai viét nay, chting t6i sé doc lai ndi dung cia cdc hinh khac’ ky hon va cé nhiing danh gia va nhan xét cy thé hon vé phong cach nghé thuat va nién dai caa tae phém diéu khée da cia Miéu Ky Thach Phu Nhan. Ding la tang da gin vuéng nhu mét chiée chiéu (dai 1,19m, cao 1,20m va day 0,27m), nhung hai du phfé trén vat cong vao khién tang dé e6 hinh vom cong nhu chit U lon nguge. Trén mat chinh cia tang dé duge phi kin béi cae hinh cham khdc néi nhiéu hinh ngudi, hinh quy va hinh con vat. Nhiing hinh cham khéc nay duge xép theo mét bé cuc diac biét: nhan vat chinh chiém toin b6 phén trung tam; trong khi dé thi tat ci nhiing nhan vat con lai khong chi duge thé hign nhd bé hon han so v6i nhan vat chinh ma cdn duge xép nam 6 ria ngoai cia mat phang hinh42 vom cia tang da, C6 thé rat dé dang nhan ra @ tac phdm diéu khéc cua Miéu Ky Thach Phu Nhan nhitng nhan vat thén thoai Hindu gido. Néi bat nhét va chiém vj tri trung tam trén hinh diéu khde 1A vua quy Ravana cé mudi dau, hai mudi tay va bén chan. Mudi cai ddu cha vua quy xép thanh ting lép tix truéc ra sau, ngdng mat lén, CAi ddu ngoai cing duge thé hién nhin nghiéng véi mAi téc xoiin de két thanh cdc lon téc dai buéng xoa xuéng lung va v6i khuén mat nhin lén dy thach thie. Tuy 14 mét hinh tugng c6 nhiéu dau va nhiéu tay, nhung phén co thé chinh cia chia quy Ravana lai duge thé hién 1a mét ngudi dan éng cuéng trang dang choai thing vA déu hai chan ra hai bén, dang chéng che hai tay lén héng va doi (tay trai lén hong trai va tay phai Jén dai phai) vA dang ngdng m&t nhin lén. Toan bé co thé cha chia quy vdi déi vai vam va, than hinh chdc nich va déo dai va déi chan déi tay manh mé nhu cing dén tét dinh dé lam diém tua trung tam cho 18 canh tay phy (xod ra xép thanh mét ving tron thanh chin c&p déi nhau) dang lay chuyén qué nti va cho hai chin phy dang bam chic vao dit (chan phai quy va chan tréi gap lai ngang géi). Theo truyén théng cia nghé thuat An Dé, tu thé, dong thai va cac dong tac cia eg thé chia quy, nhén vat chinh cia tac phdm diéu khéc Miéu Ky ‘Thach Phu Nhén, duge thé hign trong mét nhjp diéu hai hoa va can bang gitta déng va tinh: tat c& cdc bé phan co thé tir dau, minh dén chan tay déu trong tu thé hoat dong, nhung lai duge thé hién cn xing qua cai truc ding 1A than minh; dau va déi tay chinh dude thé hién tréng nghiéng, than minh va di chan - thé hién nhin thang. Chia quy minh trdn va chi mac 6 Nghién citu Dong Nam A 3/2008 bén duéi mét cdi sampét (tam vai quan thanh qudn) dai dén ngang‘géi, c6 thét lung c6t lai d gitta. Nim 6 dai ria mép cia hinh vom cung 1a mOt loat nhiing hinh ngudi va vat. C6 thé dé. dang nhan thay nhan vat trung tam 6 chinh gitta 1a mét nhan vat nam dang ngéi binh than, déi chan xép lai va dang &m manh ngon céi cilia ban chan phi xudng duéi. Nhan vat nay ngéi thing, mat hwéng ra phia truée, téc bui cao thanh mot bai to trén dinh dau, doi tay dat trén hai dau géi, khodc trén minh mét sdi day ran (vat qua vai tréi). Khéng cdn nghi ngd gi, nhan vat trung tam nay chinh Ja than Siva. Ngoai than Siva ra, con cé thé nhan biét nhing nhan vat khac dude thé hién canh thén 6 hai bén. Ding ngay bén trai than la vg va con trai thdn (Parvati va Skanda). Ni than Parvati tay phai @im cay phat trdn, tay trai ving ngang bung; con thin Skanda thi viva diing ngay sat bén than cha Siva vita nhu dang run s¢ cdm lay tam vay saréng cua than me. Parvati. Ding ngay bén canh Parvati vé bén géc trai la than Visnu cé bén tay, hai tay trén cim vong mat trdi cakra va con 6c, hai tay duéi cfim vién ngogc va edi chuy (nhing vat biéu trung cia vj than Bao tén Visnu). Phia dudi than Visnu é mép trai la hinh con voi ding dudi cing va hinh hai nhén vat dting canh nhau: ngudi bén ngoai dig chip tay quay mat vé phia ngudi bén trong ¢6 mai téc bai thanh nam Jon dang 6m chiée thy cém. Véi hinh anh con voi 3 phia dudi, c6 thé doan vj ngudi ding chap tay bén tran 1a vi than thién gidi Indra va vj nhes céng thién dinh Panchasika. Cdn con voi thi chinh IA voi than Airavata cua than Indra. Déi xting véi khung cAnh bén trai nay 1A mét loatNgo Van Doanh - Bite phit diéu dé Chémpa voi Miéu Ky Thach Phu Nhdn nhan vat 6 phia bén phai dude thé hién bén canh than Siva. Hinh anh chinh ngay sat bén phai thdn Siva 1a mét con bé dang nhay léng lén véi hai chan chém vé phia truéc va cdi dui tung thAng ra phia sau. Khéng con nghi ng@ gi, con bé d day chinh 1a bé than Nandin, vat cui cita than Siva. (Cdn dang ngay phia sau than Siva la hai ngudi hau, mét ngudi cdm bup sen va mot ngudi chap tay trudc nguc. Bén dudéi bo Nandin, a than Sang tao Brahma ba ddu dang diing trén mt doa hoa sen c6 cudng dai véi tay phai cdm trang hat va tay tréi cdm binh nue. Duéi dai sen cia than Brahma, 6 gée bén phai, 14 hinh mét ngutai rau dai, t6c bui cao, ngéi chp tay b6 géi. Qua cach thé hién, c6 thé nhan ra day 1a mét dao sui khé hanh Bhrngin. Nhu vay 18, qua nhiing nhan vat duge tfié hién va cach thite thé hién cae nhan vat, c6 thé thay tac phdm diéu khée da 3 Miéu Ky Thach Phu Nhan mé ta cau chuyén huyén thogi cé tén 1a Ravananugrahamurti ké vé vide chia quy Ravana lay chuyén nti Kailasa cia thin Siva. Cau chuygn Ravananugramurti ké rang, dé té rd ste manh cua minh, chia quy Ravana & do Lanka da dinh lay dé néi Kailasa cia thdn Siva. CA qua nui rung chuyén khién ai n&y hoang s9, cdc than cdu citu d&n Siva. Vj thén t6i thugng diém nhién tha mt chén xudng va &n nhe ngén chan cai xuéng dat. Lap tite, cd qua nui than ding yén nhu chua hé c6 chuyén. gi xdy ra cd. Site ning cla cA qua mii dé lén va chudn bi nghién nat chia quy. Dén Tic nay, Ravana mdi hiéu duge thé nao 1a site manh ghé gém cua than Siva va nguyén ca tung than trong sudt 1.000 nam. Dap lai suf ton kinh 4y, than Siva gidi thoat cho Ravana va tang cho chia quy 43 mét thanh kiém. Toan bé cau chuyén dude thé hién that cu thé va séng doug trén bite pha diéu 6 Miéu Ky Thach Phu Nhan: chia quy Ravana 10 dau, 20 tay dang ra stt lay chuyén qua nui; ngudi vo Parvati, ngudi con trai Skanda va con bd Nandin thi hoang sd; cén cae than (than Brahma, thdn Visnu) va cée thién nhan khéc thi dang huéng vé than Siva dé cdu ettu... Theo ché chung téi dude biét, trong nghé thuat cd Champa, va, tham chi ca trong cdc nén nghé thuat Hindu giao khae 6 An Dé, Campuchia va Indénéxia, hiém c6 mét tac phdm diéu khdc nao thé hién hinh anh chia quy Ravana dang lay chuyén nti Kailasa vita hién thu, song dong va dep, vita dac biét nhu hinh cham chia quy cia Miéu Ky Thach Phu Nhan. Dé co thé thay ré nhiing gia tri nghé thuat cia tac phém diéu khde dé cia Miéu Ky ‘Thach Fhu Nhan, ching t6i muén so sinh tac phdm nay ca Champa véi mét s6 tac phém diéu khée dién hinh va hay duge nhac tdi cng thé hién mét chi dé. Mét trong nhiing tac phdm diéu khée da xua nhét cia An DO thé hién ednh Ravana lay chuyén nui Kailasa la bite pha digu 4 thé ky V-VI duge thé hign trén 6 tudng ndm giita hai cot ép cia hang so 14 (hang Ravana Ka Khai) é Ellora®. Tai hang 14 Ellora, sy tich Ravananugramurti dude thé hién thanh hai hai lép hinh vudng trén va duéi kha déu nhau trong mét 6 tung hep hinh ché nhat. Hai nhan vat chinh duge thé hién 6 trung tam phan bén trén 1a than Siva dang ngéi véi chan trai co lén va chan phai tha xudng va Parvati, vg than dang ngéi trén dai tréi cua chéng va dang nép minh vao ngudi chéng. Hai bén phi va trai caa Siva va44 Parvati, mdi bén cé hai nhan vat, mot nam (bén ngoai) va mét ni (bén trong), duge thé hign dang dig. Trong phan bén duéi cia hinh phi diéu, chiém vj tri trung tam la hinh Ravana nhiéu tay va nhiéu ddu dang lay chuyén qua nti. Co may diém, theo chting tdi, IA dang luu ¥ 4 bite pha. diéu Ellora nay 1a: 1. bd cuc hai canh bing nhau va dat chéng lén nhau theo chiéu ngang; 2. hinh Ravana chi lén bang nhing nhan vat bén trén; 3. cae cinh tay phu cua Ravana dude thé hién gém c6 da ca hai phan trén va dudi. Tac phdm diéu khdc duge danh gid 14 dep nhat, ln nbat va thé hién day dit nhat theo vin ban,su tich Ravananugramurti 1a mét trong nhting déu héi bang da c6 nién dai nim 968 cua ngéi dén Bantay-Srei (trong khu Angeo cia Campuchia). Trén hinh cham khée 6 déu hdi Bantay-Srei, gan nhu cé mat hau hét nhiing canh va nhiing nhan vat duge néi dén trong cau chuygn Ravananugramurti: Ravana dang gang stte lay chuyén qua nui; than Siva ng@i théng chan phai xudng va ngudi ve Parvati dang hoang sq ngéi trén dai trdi chdng va nép ngudi vao vai chéng; cée con vat va moi ngudi hodng sq; cdc quy dang hgp ste cang Ravana; cdc than céu cttu... ‘Tuy ¢6 nhiing chi tiét phong phti hon so véi bie pha diéu Ellora, nhung cach bd cue eda dau héi Bantay-Srei van 1a cde canh xép theo cdc 1ép chiéu ngang: Siva va Parvati cing hai nhan vat than tién (thay tu khé hanh rau dai ngéi 6 gée bén phai va mét thién nit ngéi d géc bén trai) trén dinh nui Kailasa 6 6p trén cing; tam nhan vat (cdc thn va cdc thién nhan) 6 1ép tht hai én dudi dang chip tay hudng lén thin Siva bén trén; bay chién binh quy dang hgp lye vdi chia quy 6 lép thét ba; cudi Nghién cit Dong Nam A 3/2008 cing, 6 lép bén duéi cing, 1a enh cée con vat dang hoang sg bé chay. Nhan vat chinh 1a Ravana chi chiém mt khoang dign tich khong lén 6 giita hai l6p cudi cag va c6 kich thudc cing khéng that qua Jén so véi cc nhan vat khac. . Mac da cang thé hign mét su tich, nhung tac ph4m diéu kh4c Miéu Ky Thach Phu Nhén lai rat kha so véi hai tac phim dién hinh ca nghé thuat An DO va Campuchia trong cach thé hién. Co 1é, gan véi tac phim 6 Miéu Ky Thach Phu Nhan hen ca Iai chfnh 1a chiée tran cita My Son Fi cé nién dai thé ky VIII (phong c&ch My Son El) cia nghé thuat Champa. Da bi hu hai rét nang né, nhung chiéc tran cita bang da cia MY Son F1 (hign duge bao vé tai nha trung bay 6 MY Son) vin con lA ingt trong nhiing tac phdm diéu khie dep va c6 nhiing gia tri dite biét cia nghé thuat Champa. Béi vay, da ti lau, va, cho dén nay, chiée tran ctta MF Son F1 luén dude gidi thigw 1a tac phdm diéu khac duy nhét™ cha nghé thuat Champa va déng thdi 1A tae phim diéu khéc xua nhét trong khu vuc Dong Nam A thé hién su tich Ravana lay chuyén nti Kailasa (Ravananugramurti). Vi cd phan trén va phan bén tréi cha chiée tran cita di bj mat, cho nén, chi nhiing hinh duge thé hién é phan trung tam va phén bén trai cla chiée tran ctia 1A cn thay rd. That ky la va that ly thi ta bé cuc céc hinh cita trén cita My Son F1 rat gidng véi cha tran cita Miéu Ky Thach Phu Nhan. Néi bat lén trén tran ctta My Son F1 1a hinh Ravana 10 dau, 20 tay va 4 chan dang rang site lay chuyén qua nui Kailasa. Trong khi 46, cae canh khac duge xép bén nhau theo hinh vong cung & ria ngoai bén trén vai hai bén quanh hinh Ravana. C6 thé nhan thay roNgé Van Doanh - Bitc phi diéu dé Champa voi Miéu Ky Thach Phu Nhan 4 phfa trén ca phén bén tréi hai hinh anh: hinh vj thén Ganesa minh nguti, ddu voi va 4 tay dang ngéi 4 bén ngoai va hinh con bd Nandin dang cong dudi, co chan chém vé phia truéc. Ca Ganesa va Nandin déu quay ddu nhin (Ganesa) va lao ngudi (bd Nandin) vé phia than Siva dang ngéi'd chinh giita phan bén trén. Rat tiée 1a & trén cita, chi cdn lai phdn duéi eda thén Siva. Rd ring 1a than Siva dang ngéi trén mot chiée ngai thap véi chan trai co gap manh Jén, chén phai buéng thing cing chan xudng va dat hai tay 1én hai dai. Phia dudi bd Nandin va Ganesa la mot sé hinh anh dat canh nhau va chéng lén nhau: ngéi dén thé hinh thép nhiéu tang chay dai va chiém vj trf trung tdm; dudi chan ngoi dén tha 1A hinh mét eay cd tau va mét con voi dang ngding dau, gid voi len ao va nhu dang bude vé phia chia quy Ravana; hai bén phfa cdc tang trén cda én thd 1A nhiing hinh thé hign céy cé thu, cdi hang bén trong 6 nha khé hanh ngéi, con su tit... Tuy gidng véi tran cita My Son F1 6 hinh cach bé cuc cde cénh, nhung trong chi tiét, cdc hinh duge thé hign 6 tac phém digu khc Miéu Ky Thach Phu Nhén lai c6 nhiéu nét riéng rat dgc déo. Cai khac dau tién va cing dé thay nhat 6 hai tac phdm diéu khac nay 18 c&ch thé hién chia quy Ravana. Da cing 1a nhan vat chinh va cing duge thé hién véi kich thuéc lén nhat & trung tam, nhung hinh anh Ravana cha Miéu Ky Thach Phu Nhan to lén gap nhiéu lan so véi céc hinh nhan vat khic, ké cA hinh than Siva (6 tran cta My Son Fl, hinh Ravana chi Ién hon hinh Siva mét chit théi) va géin nhu bao chiém toan b@ khéng gian bite phi diéu (hinh Ravana cia My Son F1- chi chiém khoang 1/4 45 khéng gian). Do vay, c6 thé néi, tuy thé hién cing mét chi dé, nhung, 4 tac phdm diéu khic Migu Ky Thach Phu Nhén, site manh va hinh tugng céa chia quy duge nh&n manh 1a chinh chtt khong phai uy luc khuat phuc cia than Siva. Khéc hin 80 véi cde tac phdm diéu khdc cing chi dé khae, & day, chtia quy Ravana duge thé hign 1a mgt ngudi dan dng vam vd, khoé manh day kiéu hanh dang phé dién than Ive siéu pham cia minh véi déi chan khoé xoai théng cing va manh vé hai bén va déi tay Ic luéng chéng lén hai dai (6 tac phdm My Son F1, Ravana chi choai thang chén trai, cdn chan phai thi gap dau géi lai dé chéng thang diing cng chan va ban chan xudng dat va dua hai tay chinh nhap vao nhip chung xoé ra cla ton bé 20 canh tay). Néu 6 Ravana cia My Son FI, chin cp canh tay phu khéng chi vita nhu duge “thoat ra tiv hai bén vai cia hai tay chinh ma vita duge thé hién cc hai phan bap tay va cding tay nhu hai tay chink; thi & chia quy Miéu Ky Thach Phu Nhan, chi cdc cing tay phy cha khong phai cd canh tay tY hai bén ngudi chia quy tod ra. Khe véi Ravana é My Son F1, 6 Ravana Miéu Ky Thach Phu Nhan, chi cé bay cap tay phy (chit khéng phai cd mudi cp) 18 cing xoé ra nhu hinh nan quat, cén ba cap tay kia thi lam nhiing dong tae khac nhau: chéng vao dai, gid cao Ién bam vao qua nti, Ngoai ra, dau eda hai Ravana nay cing c6 nhiing ché khae biét lén: khuén mat cia Ravana My Son F1 nhé cao va ngita lén ddy vé dif ton, trong khi d6 thi khuén mt cua Ravana Miéu Ky Thach Phu Nhan lai tua manh vao cé vA vai vA ngita Ién day kiéu hanh va thach thite; ddu cia Ravana My Sen déi vuong mién va chi budng qua tai xuéng vai mot46 cham cae lon téc hinh xoin éc, con Ravana Miéu Ky Thach Phu Nhén thi khéng déi gi trén ddu ma dé cho cae lon t6c xodn tha budng dai xuéng lung. Nhu vay 1a, tuy cing mét truyén théng nghé thuat Champa va cing thé hién mot chi dé, gidta hai tran ctta My Son F1 va Miéu Ky Thach Phu Nhan van ¢6 nhiing khae bigt kh4 lén mang tinh phong each phong cach. ‘Trude hét, kiéu xép dat cée nhan vat va céc canh phy ven quanh nhan vat chinh cia Miéu Ky Thach Phu Nhan hon chinh va rd nét hon cia My Son Fl. Réi thi, hinb’ anh chia quy Ravana cia Miéu Ky Thach Phu Nhan, so véi cha My Son F1, duige thé hién khéng chi thy hon, sdng d6ng hon ma cdn manh mé va nhip nhang hdn. Ngoai ra, cé thé dé nhay; thay cach thé hién cac tay phu chi cé cing tay oka Ravana Miéu Ky Thach Phu Nhén rat gan vdi cha hinh Siva mia trén tran cifa Phong Lé (DA Ning) cé nién dai dau thé ky X (hign Bao tang diéu khdc Cham Da Ning, kj higu: 15.3) va hinh Siva ma trén trén cita dau thé ky X eda khu thap Khuong Mg, tinh Quang Nam (hién 6 Bao tang diéu khic Cham Da Ning, ky higu: 15.6). Thé nhung, cé thé néi, gan gidng nhat véi cach thé hign cac hinh anh va cdch b6 cue cdc canh theo hinh vong cung cata tran cita Migu Ky Thach Phu Nhan 18 chiéc tran eta Khuong My thé hién thdn Krishna nang ngon nti Govardana dé chéng lai con mua bay ngay dém cha than Indra (hign 4 Bao tang diéu khée Cham DA Ning, ky higu: 17.6). Nhu Ravana 3 tran cita Miéu Ky Thach Phu Nhan, than Krishna cia Khuong Mg hién lén nhu mét hinh tugng chinh 6 trung tam chiée tran cita hinh cung véi tdm véc va kich thuée lén hon han vai lan so véi nhiing nhan vat Nghién cite Dong Nam A 3/2008 va cdc con vat duge thé hién xung quanh. Cing nhu 6 tran cita Miéu Ky Thach Phu Nhan, nhing nhan vat (nhiing ngwéi chan gia stic) va cfc con bé cha Khuong My cing duge xép dat canh nhau theo mép tran ctta vay quanh than Krishna dang déing thang khugnh va chéng manh déu hai chain xudng dat dé lay thé gio tay 1én chéng dd ngon nui Ién bén trén. Va, ngon niii d cd hai tac phdm diéu khdc Miéu Ky Thach Phu Nhan va Khuong My déu duge thé hign bang hinh anh mét duéng gi néi cong ma tay cia Ravana va Krishna bam vao dé lay chuyén va dé chéng dd. Tit nhiing so sanh trén, ching tdi nhan thay, cach thé hién su tich Ravana lay chuyén nui Kailasa 4 tran cita Miéu Ky Thach Phu Nhén néi riéng va G cdc tac phdm khac thé hién nhiing cau chuyén vé ce nhan vat than linh chéng 43 hay“lay chuyén dinh ndi cha diéu khdc Champa néi chung 1a cach thé hién xép cac nhan vat va cée canh vao mt bé cuc hinh vong cung rat dac tring Champa va cé ca mét truyén thdng lau dai trong lich si. C6 thé thay, kiéu bé' cuc nghé thuat nay 1a rat hgp véi hinh dang véng cung ca cae tran cita da trang tri trén cac thap cé Champa. Qua nhiing tac phdm diéu khdc via phan tich, ¢6 thé thay ba giai doan hinh thanh va phat trién cua nghé thuat thé hién canh vat theo bé cuc hinh cung cia nghé thuat diéu khéc Champa. Trén tran cita My Sdn F1 (thé ky VIII), cac hinh anh ngudi va vat duge dan ngang ra trong mét khoang khong gian kha réng hinh vong cung bao quanh nhan vat trung tam khéng Jén ldm. Dén tran cita Khuong My (ddu thé ky X), khong chi nhan vat chinh la than Krishna ¢6 kich thuéc }én hon hin so véi cic nhén vat phy, ma kiéu bé cueNg6 Van Doanh - Bitc phi diéu dé Champa voi Miéu Ky Thach Phu Nhan hinh vom cung that su da bao chiém téi ba phan tu mép ngoai cia trén eita (dinh mii hinh canh cung bao quanh than Krishna). Tuy da chuyén sang bé cyc hinh vom cung, nhung 6 tran ctta Khuong My, cac canh phia duéi hai bén chan thén Krishna van duge thé hién theo bé euc ngang. Va, chi tac phdm diéu khic Miéu Ky Thach Phu Nhan, toan bé cae hinh ngudi va vat mdi that su duge dan va xép theo va kin hét vién ngoai hinh ving cung cia tran cia. Nhu vay, xét theo phong cach va nién dai, thi, c6 thé khang dinh, tran cita Miéu Ky ‘Thach Phu Nhén phdi 18 tac phdm muén nh&t va thuge phong cach sau cling. Theo nghién citu cia ching tdi, tac phdm diéu kh&c Miéu Ky Thach Phu Nhan thuée ddu phong each Tra Kigu va cé nién dai nita du thé kj X (ahw nién dai va phong cach ma ching t6i da xac dinh trén tap chi Xua Nay, ndm 1999). Sé di chting téi xép diéu khiie Migu Ky Thach Phu Nhan vao diu phong cach Tra Kiéu, 1& vi, mgt sé chi tiét cha tae phdm nay nhu cach thé hién cdn manh va citng 6 cée hinh ngudi cdn gin véi truyén théng eda phong céch Khuong My, tham chi ciia ca phong cach Déng Duong truée d6 (nita cudi thé ky IX). Thé nhung, bén canh nhéing chi tiét thugc phong cach Khuong My, vé co ban, cha&t nghé thuat cha tée phém diéu khéc Miéu Ky Thach Phu Nhan da chuyén sang phong cach diéu khéc Tra Kiéu (thé ky X). Biéu hign rd nhat cha chat Tra Kigu trong tae pham Miéu Ky Thach Phu Nh4n, nhu chting téi da phan tich, nim ngay trong tinh ty nhién, hién thyc va s6ng dng cia hinh tugng Ravana. Ngoai ra, hinh con voi trong tran ctia Miéu Ky Thach Phu Nhan hoan toan 1 con voi cia phong each Tra Kiéu: duge thé hién that hign thye va song 47 dong véi chi&e vi va chan tréi phfa trude co lén dé bude di. Tom lai, trén cita Miéu Ky Thach Phu Nhan Ja m@t trong nhiing tae phdm diéu Khéc hiém hoi thé hign chi dé Ravananugramurti cia than thoai Hindu trong nén nghé thuat cd cia Champa néi riéng va cia Dong Nam A néi chung. Ngoai ra, véi tae pham diéu khée Miéu Ky Thach Phu Nh4n, nén nghé thuat cd Champa cé. thém mét tae phdém thé hién mét trong nhiing truyén théng thé hién riéng va rat dée dao cla minh: thé hién céc canh tri theo mét bé cuc hinh vong cung. Do vay, mét An nita ching tdi muén khang dinh, ‘wan cita Miéu Ky Thach Phu Nhan la mat trong nhing tac phdm diéu khac dep va co gid tri cha nghé thuat cd Champa‘. CHU THICH 1. Ngo Van Doanh, Midic Kj Thach Phu Nhén va bite phir diéu dé Chémpa, “Xua nay”, 86 69B, thang 11 nam 1999, tr.32, 33 va 39 2. Quée sit quan Triéu Nguyén, Dai Nam nhdt thong chi (ban dich tiéng Vidt), NXB. Thuan HoA, 1996, tap I, tr.195 . Dao Thai Hanh, Su tich nitthdn Ky Thach Phu Nhén, trong B.AV.H. (Tap san Nhitng nguéi ban eta cé“d6 Hud), (ban dich tiéng Viét), tap II, nam 1915, NXB. Thuan Hoa, Hué, 1997, tr.444 4. BEF.EO,, XIV, 1914, s69, tr.93. 5. Xem: Calambur Sivaramamurti, The art of India, Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 1977, tr. 477, h.465. 6. Xem: Le temple d’Isvarapura (M.E.F.E.O. 1), p65, pl.25-27. 7. J. Boisselier, La statuaire du Champa, EF.EO., Paris, 1963, tr.49, h.15 2