DANG VAN LUNG - VUGNG ANH - HOANG ANH NHAN DE DAT DE NUGC si THI MUGNG x _l Ss wa var BAN CONGTY CSPHANSACH CONG LY COPHAN PHAT TREN THONG TAN A VIET Na, ‘VAN HOATONGHCP HOA BI “ure THONG VIET HAM-URO ~CAMPUCLLOITUA Nam 1976, ldn adu tién su thi than thoai Dé dét dé nuéc suu tam 6 Hod Binh dude dich ra tiéng Viet do NXB Van hoc dn hanh, dugc gidi thiéu réng rai tdi ban doc va gidi nghién cau trong nuéc. Céng trinh nay do ba tac gid: Qudch Giao, Thuong Diém, Bui Thién tién hanh véi dé dai gan 6.000 cdu. Gdn 20 nam sau, nam 1995, Nha xudt ban Van hod - Théng tin cho ra mat tiép tap sdch Von cé van hod Viét Nam cia Vién Béng Nam A, Trung tam Khoa hoc x@ héi va nhén van quéc gia, do hai tac gi Bui Thién va Truong Si Hig suu tdm, bién soan. Day Id cong trinh dé s6 bang tiéng Muéng, tiéng Viét ghi tron & Hod Binh day trén 2.000 trang, Ia cuén séch nghién citu vé mo Muéng, dugc cdc tdc gid bién sogn lai trén co sé ban mo Bé dat, dé nuéc dé xudt ban ndm 1976. Trudc khi b6 sirthi than thogi Dé dat, dé nuéc duac céng b6 6 Héa Binh, nam 1975, Ty Van héa Thanh Héa da xudt ban bé si thi than thoai cing tén song ngit Viét -Muéng, do Vuong Anh va Hoang Anh Nhédn suu tam, bién soan. Trén co'sévan ban nay, Van hoc thuéc Uy ban Khoa hoc xa héi Viet Nam da tién hanh nghién cttu b6 sit thi Bé dat, dé nuéc do éng Dang Van Lung lam chu bién. Céng trinh da duoc xudt ban nam 1988. Tit van ban géc, ca ban chép tay va ban in, da duge cdc tde gid chinh ly bién soan Iai, lugc bét tring lép nhung tén trong nhiing chi tiét ndi dung cn thiét, dam bdo tinh thuc tién xdc thc ctia mét céng trinh khoa hoc. Nhé nhiing uu viét trén, xudt phat tisnhu cdu ngay cang cao cia céng chting déc gid, Céng ty cé phdin Sach - Véin héa téng hop Héa Binh phéi hap voi Céng ty co phan phat trién truyén théng Viet Nam - Lao - Campuchia; Nha xudt ban Théng tan xa Viét Nam; Céng ty cé phdn Danh Nam va mét sé don vi, doanh nghiép dé quyét dinh tdi ban cu6n sdch “Dé ddt dé nuéc’ cing trinh cua cdc tac gid Bang Van Lung, Vuong Anh, Hoang Anh Nhan. Cac tac gid da gidi thiéu khd ti mi, céng phu que trinh thuc hién céng trink nghién citu nay. Nhung quan trong han, va cing 1a ngi dung chi yéu, tac gid dé cap van dé than thogi Mudng, phan dnh nhén thitc vé thé gidi tu nhién, vé cuéc chinh phuc ty nhién va nhiing nét Ién trong adi séng xa hdi cuia nguéi Viét - Muang ti 6 dai, Hé théng than thoat Mudng két hop thanh scr thi than thoai Dé dat dé nuéc, phan anh cudéc séng da dang, phong phi ca xa héi Muéng. "Dé dat, dé nudc” la mét tdc phdm van hoc gitt vai tré tiéu biéu. Dién xudng ctia dng st thi nay di lién voi teing chéing cia nghi thi t6 chic tang ma dan toc Muéng. Ddng chit y, trong suét chding dién xuéng 12 ngay dém, cudc mo duge chic lam hai hinh thd r6 rét, goi la: Mo Vai va mo Tléu. Mo Vai bao gdm nhiing khtic cr miéu té canh huyén do & mudng Ma, muéng Tréi. Qua trinh dién xuéng thé hién nhitng quan hé cuéc séng ctta cdc dang than cach ly vdi mung Nguéi. Nghe m:Vai, ta dugc tiép can véi nhiing phdc hea than thién, hoanh trang, thdu duoc vé tha thiét mdi lo toan ctla nguéi séng vdi linh hén ngudi chét. N6i dung phan nay ngoi lén vé dep pham gid, chat lang man cia con ngudi khi ho vuot qua chdng duang cua thoi ky nguyén thuy. Nhitng khuc ca bi trdng dé van Idp Idnh udc mo ly tuéng, quan niém dao duc, tam nhin théi dai, khdt khao cdi dep bang nhding hinh thitc phong phi, da dang. O nia déu phan mo Vai, dodn li khach trong coi do tuéng di thdm nhén mat dong ho té tién 6 muéng Ma, phan sau dugc mo dan I6 lén muding Troi vei canh thién duéng mila. Mo Tléu ciing la phan néi bét chd dé cia sit thi "Dé dat dé nude” Ciing giéng nhu phan trén, 6ng mo dan dat linh hén nguéi chét va dodn lit khdch trong do tudng di thm hét muéng Ma, muéng Tréi va bay gid tré lai tham céi dat mudng Nguoi. Ong mo ké nhiing céu chuyén hinh thanh va tru, khai thién, ldp dia, lich st sinh ra muén lodi, moi vat la thuy t6 géc gdc lodi nguéi. Két thc mo Tléu cing la lac cd muéng ban chudn bi dua quan tai ngudi chét ra nghia dia. Trong hic dua dam con dién ra cdc khuic ca bi ai cudi dit, cuéi Na, cui lai... Day Id Idi ca thiéng liéng dang nguéi qua cé, ran day nguéi doi é lai dn & tuong than, tuong di. Thuc ra, trong tang lé 12 ngdy dém, noi dién xuéng dng su thi than thoai "Dé dat, dé nuéc’; con cé mét hinh thc mo nita, dé la mo Tuéng. Mo Tuéng duoc ctr hanh sau khi dy kin ndp quan tai nguéi chét va dé cing da bay trén ban thé, tucla trudc khi dién ra mo Vai va Mo Tléu. Ong mo quay mdt vé phia ban thé dat noi dau thi hai ma doc nhiing dng mo thiéng liéng than thanh, van d6ng ky xdo cda truyén than thoai dé xay dung uéc lé vi thn cua tam thuic Fonklo Mung. Bd chinh la ddu Gn tin nguéng thé cting té tién noi ging cda ngudi nguyén thuy duoc uu truyén tdi tao trong dng su thi tuyét vai nay. N6i dung cda mo Tuéng 1a giuip linh hén nguéi chét vé chon mung Ma, noi cu tru cia thé gidi huyén bi. Thuc chat day Ia néo vé chén thuy té c6i nguén sinh ra lodi nguéi. Phan mo Tuéng két thiic sau hai, ba ngay dién xuéng. Tom lai, “Dé dat dé nudc” la su két hop nhudn nhuyén nhing lién khuic than thoai véi nhau. Hinh thie dién xudng gan lién vi doi séng van hod va tém link ngudixua, Nhitng gid tri nguyén thuy dé van con tén tai trong théi daixd héi Muéng buéc sang nguéng cite van minh. Nha tho Lo Cao Nhum (H6i vién H6i Nha van Vier Nam H6i vién H6i Van nghé dan gian Viet Nam ung ban bién tap bdo Van nghé Héa Binh)dE BAT BE NUE PHAN MOT GIGI THIEU TAC PHAM DANG VAN LUNGBE BAT DE NUGE I. MO TLEU “DE DAT DE NUGC” ANG SU THI MUONG Mudng"” la dan téc dung thif tu vé dan sé trong céng déng 54 dan t6c Viét Nam. Theo théng ké nam 2009 dan tac Mudng cé 1.268.963 ngudi s6ng tap trung 6 cdc tinh: Hoa Binh, céc huyén mién nui tinh Thanh Hoa, Yén Bai, Phd Tho, Ninh Binh... Dan téc Muéng cé vén van hoc dan gian phong phu va tuong déi théng nhat. Tiéng Mudng thudc nhém ng6én ngif Viet - Mudng. Nhiéu nha khoa hoc da chting minh rang ngudi Mudng va nguéi cé cling mét géc, Ho mdi tach thanh hai tif khoang cac thé ky EX - X sau céng nguyé! Van hoc dan gian dan téc Muéng da dugc suu tam, bién soan, gidi thiéu kha nhiéu. Dé dét dé nudc la mat trong nhiing tac pham dugc chu y s6m nhat. A. QUATRINH SUU TAM VAN BAN Theo tu liéu ghi chép lai thi ngudi dau tién ndi dén Dé dat dé nuéc la Quach Diéu (ngudi Mudng). Quach Diéu khéng néi dén Bé dat dé nuéc ma nhac dén mét nhan vat trong tac phdm nay - Dit Dang. Ong néi Dit Dang chinh la Hing Vuong @. ¥ kién nay dug ghi trong sach chi Han: “Hoa Binh quan lang st khdo” chép trong bé “Minh dé str’, chuong ndi vé nguén géc ngudi Muéng (da dang G6 Nam Phong 1925), Trong cuén; La province Mudng de Hoa Binh, Tap chi Déng Dudng xuat ban, Ha Néi, 1926, Pierre Grossin cé tom tat Dé dat dé nuéc thanh mét truyén cé tich. Jeanne Cuisinier trong cuén Les Mudng, géographie humaine et soc ologie, Paris, 1918, trang chuong “Lé thttc ma chay” da viét kha ky vé Dé dat dé nuéc. Tuy vay, khéng phai do cé nhitng ngudi mach nudc hodc <6 va trén day ma nay sinh qua trinh suu tam van ban Dé dat dé nudc ma la do chinh séch van hoa dan téc cla Chinh phi Vidt Nam da déng vién toan dan ra sifc suu tam va tran trong di san van hoa cua cac dan téc. Dé dat dé nuéc dugc cdc nha tri thife Mudng suu tam trén cd ba vung: (1) Khdi niém Muang = muéng van la mét khdi niém chung cho cé x6 héi Thai va Muéng. Cé hai iruéng hop né déu chi mét ving cu‘tr hodc lén hodc nhé. Musing véi tu cach tén dan téc, la mér céch goi khéng chinh xd. Dan t6c mé chuing ta quen goi 4 Mung, thyc ra ho t’xung la (MOL), Mo! cé nghia fa ngui. Tuy nhién, moi ngués dé quen goia “dan téc Mung’ va duc ding cd trang céng van gidy to chinh thuc nén ching t6i cting git?nguyén nhu thé cho tién. Duoc su déng y cia tac gia, chting téi cdp. 3u mdi dé ban doc tién theo doi (B.T). (2)Theo truyén thuyét, Hung Vuong id triéu dai ddu tién cba Vigt Nam. Hing Vuong thi nhat lap ta triéu dai Van Lang cé nién dai 4.000 nm.BE DAT DE Nitec Hoa Binh, Thanh Hoa, Yén Bai. Bi thu tinh uy Dang Céng san Viét Nam tinh Hoa Binh Bui Van Kin da hét suc dong vién mét s6 anh em ngudi Mudng suu tam nhu Bui Van Kin ndi “Céng tac suu tam, bién dich va chinh ly, chu thich khéng phai la chuyén don gian. Budc dau cdc soan gia da suu tam va chon loc dugc khoang nam, sau nghin cau dé xuat ban”. Va & muc “Cling ban doc’, nhom bién soan viét: “Trong qua trinh suu tam va bién soan, ching téi da dugc Huyén uy, Uy ban hanh chinh va Phong Van hoa Théng tin cac huyén: Lac Son, Tan Lac, Kim Béi, Ky Son tan tinh giuip dé vé nhiéu mat... Ban Bé dat dé nuéc nay dua trén tai liéu cla b6n musng; Bi, Vang, Thang, Dong lam can cf chinh va cé suf dung cdc nguén tai ligu & médt s6 ving khac dé nghién ctu phat hién va bé sung. Viéc sap xép cac tai ligu da cd gang két hop gitfa trinh tu str dung ty nhién ctia cdc nghé nhan véi su nghién cuu vi tri tuong d6i hgp li cua tai liéu” (sach trén tr.12). Nam 1972, tdi da vé Yén Bai suu tam, nghién cuu Dé dat dé nudc nhung ching téi chua ghi chép duoc may. Dén nam 1973, Nha xuat ban Van hoa da cho ra dai cuén “Bang Van Va" mot “Rang” trong hé théng Tang cava c6 lién quan quan dén Dé dat dé nuéc do Dinh An suu tam 6 Yén Bai. Nhu Dinh An néi trong “Loi ngudi situ tam va bién dich”: “Nguéi Muéng khéng cé chit vi ngay xua khi di lay chir vé qua sudi bd vao mém, né tréi xudng bung mat nén méi lan doc lai, néu quén thi phai hang giong dé chi hién ra’, “suu tam Van Va chung téi dugc su Ung hé cua nhiéu nguéi, vé phan minh thi chi lam nhiét tinh hon la su hiéu biét ma chi la dé dap ung su mong muén cla nguéi gia” Van Va dugc ding trong tang lé, thué¢ hé théng mo Vai. Nhung rat it cé dam tang té chic ké day dui ca Dé dat dé nuéc va Dudng vé véi t6 tian nén Van Va luén duc tach ra nhu mét tac pham riéng cé thé ké vao cac budi téi nhat [a dém 30 tét am lich. "6 dam ma, ngudi ta hat mét léo cht khéng ké, giong hat cham cham, thiét tha. Trong hoan canh nay Van Va dugc ggi la Mo Van Va’ (tr.9). Qua trinh suu tam Dé dat dé nuéc & Thanh Hoa dugc hai éng Vuong Anh va Hoang Anh Nhan ndi ré qua hai bai viét in trong tap: "Ky yéu héi nghi chuyén dé vé tac pham Dé dat dé nuéc tai Thanh Hoa’, ngay 28 thang 8 nam 19737. Mdi hoc [6p ba ma bé da bat Vuong Anh lam céng viée ghi mo. Ong (1) Bui Van Kin, Tua, Bé dat dé nui tha ca dan gian dén téc Muéing, Nxb. Van hoc, Ha Néi, 1976, tr.10. (2) Tit day chiing t6i goi td rap sdch nay la "Ky yéu..”BE DAT BE NUE méi cdc 6ng mo ™ néi tiéng bay com rugu 4n dé cdc 6ng doc cho Vuong Anh ghi. Cai khé khan nhat cla viéc ghi mo nay, nhat la déi vai cau hoc sinh 10 tuéi la ngudi Muéng chua cé chit viét. Caing may 1a tiéng Muang gan gil tiéng Viét nén Vuong Anh cui ty sang tac ra cach ghi tiéng Muéng. Ong bé lam viéc nay vi hai ly do, trudc hét la do chinh sach d6i véi van hoa dan téc cla Chinh phd Viét Nam, sau nifa la éng yéu thich mo. Ong ndi vai con: -Tao cam viét tat chit tat khé doc, lai khé nhin, va tao con coi lai, con hoc lai nhu may hoc bai thudéc ldng ay. Ciing c6 khi hai bé con dat nhau di hét muéng nay dén mudng khac dé ghi mo. May nam sau hai bé con da cé mét tap giay day nUa gang tay, khdi bép va bui bam bam vang. Tap gidy da di qua muéng Yén, mung Nang, mung Khé, mudng Ong, mudng Lut, musng Lé... Dén day bé cé tron mét bai mo trén hai van cau con Vuong Anh co tron mét ndi mdi mét, Nhung qua mdi mét lai cé Mét hung khdi. Vuong Anh dich ban mo tt ting Muang ra tiéng Viet. Nhung nhu Hoang Anh Nhan ndi, ban cha Vuong Anh khéng phai la ban suf dung, ban céng bé ctia Ty Van héa Thanh Hoa 1975, ma dé chi la ban co sé nha né, cac tac gia vach lai con dudng kéo chu, r6i doc theo con duéng do ma suu tam. Theo cach ay, cac tac gia tap trung chu y vao 7 vung musng: Ong, Ai, Lam, Yén, Rac, Dé, La Khon, O mdi mudng ho da tim thay nhiéu van ban khac nhau. Sau khi déi chiéu, can nhac ho rut thanh bay van ban va chon ban cla mudng Yén do éng mo Chia cung cap lam ca sé. Khi vé nghién cutu & Thanh Hod, téi dugc biét & day ngoai Vuong Anh va Hoang Anh Nhan cén co nhiéu ngudi da va dang say mé suu tam aghién cttu Bé dat dé nuéc nhu Bui Nhi Lé, Minh Hiéu... (1) Ong Mo: Chifc dich ding déu bé phén phy trdch vé 18 nghi mét Muéng. Mo thuéing do mét ho thé top. Mo hiéu biét cdc nghi thiic cting bdi, thud céc bai khén, nhd rat ky phong tuc tép quén, 6 lugt ban muéng. Ong ld nguéi ghi chép stt sdch gidi vé van hoc nghé thudt lai théng tao viée déi ddp trong khi giao dich vai cdc dia phuang khdc... nén éng duce xa héi ci rat coi trong. (2) N6i hai van céu 1a vi trong tép suu tém nay 6 Jn ed nhiing *rdng” thudc mo “Buting vé vér 16 tién® Mo Bung vé v6ité tién tiéng muting goi la mo Vai (Vai 1a t6 tién, con goi id mo len i (lén tdi, trai la noi curtrd cia hén). Toi cho réng phdi dich thodt nghia méi l6t td dutac "ban chat cita hién tugng' nén dich la mo Buéng vé véité tién. Nhém tisnay déng nghia vdi cdc nhém tic Duéng xudng sudi ving, dusong lén c6i nét ban, duéng vé véi Chda. Cach hiéu nay gan véi cach hiéu cia Té Hau trong céu tho: Bac dé lén duéng, theo 16 tién Mac - Lé-nin, thé giéi ngudi hién.BE DAT HE NOC Tuy nhién, ban cla muéng Yén la ban dugc ding lam co sé dé bién soan thanh ban in cla Ty Van hoa Thanh Hoa, 1975 va ban in cia S6 Van hoa Théng tin Thanh Hoa phéi hop véi Nha Xuat ban Khoa hoc xa héi, 1986, cling la ban chuing tdi ding lam co sé dé bién soan thanh ban i trong tap sdch nay. $6 di chung téi phai bién soan lai la - Dé dat dé nuéc va Dudng vé vai té tién la hai ang mo cé khéi ludng 6 s6 (trén ba van cau) khé mét ngudi nao thuéc hét va nam chac trinh ty chugng muc khi nguéi Mudng chua co van tu. Diéu nay cé thé thay ré néu dem so sanh hai ban Thanh Hoa - Hoa Binh. Cho nén, ban Hoa Binh tuy co su lan lén gidta Bé dat dé nudc va Dung vé vi té tién lai bi bién tap cat xén qua nhiéu nhung trong né lai cé nhiing “rang” tiéu biéu va cé nhting phién doan suc tich cé dong khién chung téi khéng thé bé qua. -Do yéu cau cla tap sach la dap Ung thudéng thie cla dong dao ban doc trong nudc va ngoai nuéc, nén phai tudc di nhing doan trung lap, ruém ra gay nham chan cho ngudi doc, nhung lai phai lam sao cho c6é néi dung trong sang ma khéng bo di nhifng nét quan trong cla mét van ban van hoc <6, nghia la phai gitr dugc chat liéu v6n cé va gia trilich str cda van ban. Ban Hoa Binh cé nhGng phién doan déc dado dap ting yéu cau nay. -Trong Itc bién soan,chuing téi cé gang tach hai ang mo rat dé lan lon nay ra khdéi nhau. Chung tdi chon loc cdc “rang” va sAp xép lai cho hap vdi nhan thic cla chung tdi (sé trinh bay sau). Tom lai, cho dén thai diém nay, chung ta cé trén 10 ban Dé dat dé nuéc, ban trung binh la 8.000 cau, ban dai nhat 1a 16.000 cau, ban ngan nhat la 3.500 cau. Day la tac pham van van dé sé trong kho tang van hoc dan gian Muéng, cing la mat trong sé tac pham cé khéi lung Ién nhat cua van hoc dan gian Viét Nam. Céng viéc suu tam van ban Bé dat dé nuéc van chua két thuc. Trai lai, do viéc nghién cttu tac phdm ngay cang sau sc thi céng viéc suu tam chinh xac va toan dién cang tré nén cap thiét. Va lai, ban canh Dé dat dé nuéc thi du khé khan phifc tap dén dau chung ta cing nén hoan thanh cho duge viéc sutu tam bién soan va céng bé van ban mo Vai. Chi cé nhu thé thi viéc phan biét hai ang mo mdi cé thé dung dan va dua gid tri cla cap sf thi nay xép hang véi cdc ang str thi “cap déi” trén thé gidi (vi nh lliat, Odixé). B. NOI DUNG Khi mét thanh vién xa rai céng déng, 6ng Mo ding Idi mo gitip hén di lén vdi té tién céng déng. Luc hudng dan hén di trén céi dat 6ng doc mo Tléu. Lic huéng dan hén di trén céi trai thi éng doc mo Vai.DE BAT BE NUE Mo Tléu cé nghia 1a mo ké truyén. Mo Vai cé nghia la mét hé théng truyén the su tich. Hai ang mo nay déi lap nhau vé ndi dung, vé két cau, vé phuong phap thé hién va do dé, cé thé néi, hai ang mo nay dude sang tac vao nhitng thdi gian cach xa nhau. Mo Vai la truéng ca than linh. Cac than linh trong mo Vai khong don thuan 1a nhan hoa cac Iyc lugng ty nhién ma cén 6 cdc than chéng lai stic manh ay. 6 la nhiing than ma vé sau sé fa dé tai dé nguai Muéng dung lam chat liéu cho truyén cé tich than ky, cho truyén tho, va ca cho dan ca tuc ng. Trén thé gidi cén rat it dan téc bao luu dugc loai truéng ca nay. 6 day, mi thén déu cé nhiém vu thi hanh mét quyén luc ¢é tinh chat tinh than. Biéu do khién ngudi sang tao phai biéu hién hoat déng ctia than theo hoat déng ctia con ngudi. Nhung dit sao do cing la hoat déng cua than chit khéng phai cua ngudi nén bén canh yéu cau ké lai su tich cla cdc than nguyén thuy ngudi ta can dua dén mét su hiéu biét truc tiép vé xa hdi, can dem dén mot tac dang cu thé can thiét cho xa héi. Vi vay ngudi ta phai ké thém mét vai su tich vé nhiing vat ding trong tang 18 nhu: Ben, Khot... Mo Tléu ké nhiing cau truyén 6 tran gian theo trinh tu théi gian, tugng tu nhu mét cuén tiéu thuyét chuong hdi. Muc dich ctia mo Tléu la gitip hén ngudi chét biéu hién lai lich cla bd toc. Con khi doc mo Vai la dé cho hén ngudi chét nghe. Hén khéng phai la mét nhan vat trong bai mo, hén cing khéng phai la mét nhan vat tham gia dién xuéng. Hén chi la mét ngudi nghe, mét thinh gia vé hinh, tiép thu Idi mo. SO nhiing dam tang nhé, nguai ta chi doc mo Vai huéng dan hén mot vai nét so qua dé khdi b& ngé véi thé gidi bén kia va biét trd vé phd hop cho Ip hau sinh, chi nhiing dam ma to, tang cht muén té chic that day du thi ngudi ta méi t6 chic dién xuéng mo Tléu dé dua hén ngudi chét di tham t6 tién céi trdi biét lai lich dat nudc gidng ndi. Ong mo la ngudi hu6éng dan giang giai hén di theo loi huéng dan dé xem. Hén khéng phai chi la “ngudi” nghe ma la “ngudi” hanh déng, la nhan vat tham gia dién xuéng. Dé tiép tuc ndi vé mo Tléu, chung téi xin gidi thiéu chut it vé mo Vai. Van ban ctia mo Vai udc tinh khdi ludng Ién hon mo Tléu (chung téi dang tim cach suu tam, bién soan va dich dé cé dip thi cé thé cong bé dugc). Tam tom tat nhu sau: Linh hén khi dug dan lén trdi sé phai di qua 3 chang. 1. Chang duéng chuyén tiép: Ter cdi tran muén di lén céi tréi phai qua con séng Béi. Ché hén qua s6ng Béi can mét con do diac biét, gai la dd ac.bE BAT DE Nude Con dé ac sé dua hén dén bén Bui. Dén bén Bi di vao céng trai. Gac céng trdi cé 6ng Tuan. Hén phai ké lé kéu xin mai 6ng Tuan mdi cho hén di qua céng dé vao Mudng Trai Thap. 2. Mung Trai Thap: Muén vao Mu&ng Trdi Thap hén phai theo Idi chi dan cua éng mo. Trugéc hét hén dén Hang Hao, réi sang Hang Ma, Hang Theo Dé nha Cun Thai... day [a nhting nai sinh ra dong gidng ngudi (mo Tléu da ké ré). Hang Ma la nai dé truing tiéng, qua tring da nd ra ngudi. Hang Theo Dé la ngi dung a6, hén sé nhin thay toan b6é Muéng Tran Gian. Riéng doan dung tai Hang Theo Dé nhin tran gian cé thé tach riéng thanh mét mo goi la mo Nhin Muéng, 3. Mudng Tréi Cao: én muéng nay hén sé dugc gap cdc Thién than: Chin Vin: Than San Ban Ta cam cot: Than Lua Ong mo tiép tuc dua hén di tham vuén “thugng uyén” cla nha trai va ké cho hén nghe mét méi tinh dam say cla mét déi trai gai. Riéng doan Van Va (vuén hoa) nay cé ngudi da suu tap thanh mot tap sach riéng, goi la Dang Van Va (da ndi trén). Sau dé hén dugce phép di qua séng Ly theo cdu Liém La dé lén cdi siéu tran. O day hén duge xo hét ng 6 tran gian bé hét moi kién tung, a6 sach moi t6i 16/. H6n thanh than séng cuéc déi thanh khiét di cac nhan vat huyén thoai nhu gap cac than sinh ra ngudi. Than coi gitt tran gian. Cuéi cung hén di vao xu bat tu, 6 vdi té tién. Qua két cau trén ta thdy mo Vai chua phai la mét st thi theo cai nghia théng thudng cua danh tu nay bdi vi 6 day chua co mét nhan vat quan xuyén, chua cé nhiing nhan vat voi tu cdch la nhiing cé nhan hanh déng trén mét thao truéng réng Idn thu hut toan bé su tudng tugng mong lung bay béng cla nguéi Mung thanh mot truyén cé dau cé dudi. Khac véi mo Vai, mo Tléu la mét str thi that sy. Tac pham nay dugc té chuic mét cach chat ché, tham chi la mét hé théng chat ché. Cha dé cua no khéng phai la mét hanh déng ca biét cia nhan vat ma 1a nhting hanh déng Ién tac dang dén ca dan téc va co két thc nghiém ngat. Dé dat dé nuéc la mo Tléu gém nhiéu rang (chudng, khuc, doan) Dé dat dé nuéc vén la tén goi ctia hai rang Dé dat dé nudc nhung trong y niém cua ngudi Viet - Muang thi dat nude con mang y nghia Té quéc, giéng ndi, dia vc cu tra nén tén clia hai chung lai dugc su dung lam tén chung cho toan bé bai (1) Nguéi Thai cing cé vi thén nay. Thdi goi la Then Cam Cot.DE BAT DE Nudie mo. Cét truyén mo Tléu co thé tom tat nhu sau: 1. Gidi thiéu canh vd try con hén mang mé mit “dudi dat chua cé dat, trén trdi chua cé trai”. 2. Thué ay cé mét tran mua to nudéc ngdp ménh mong. Nusc rit dé lai 6ng Thu Tha, ba Thu Thién tao ra cé cay, muén vat. Do 1a dé dat. 3. Sau tran lut, tréi lai nang han, nang chét hét cé cay, nang nut né dat da. Ong Péng Péu phai cau mua. Lai mét tran mua In, D6 la dé nude. 4. Mua tanh, tu nhién moc lén mét cay Si than, Ién rat nhhanh. Ngon Si chia Ién tan nha 6ng Trdi. Ong Trai nghi, néu chat cay Si dé thi sé chét hét muén vat nén chi sai hai con sau: sau Héc, sau Ha xuéng duc than cho cay dé. 5. Cay Sicd 1919 canh, céc canh dé dan, chét dan. Mdi canh Si dé tao ra mét mudng nén ngay ban dau da cé 1919 mudng. Be la dé Mudng, 6. Cay Si cén hoa ra my Da Dan. My Da Dan sinh dugc hai con la: Cun Buém Bé, Cun Buém Bac. Hai chang két duyén vdi hai nang tién, sinh duoc 10 con. Con ut la Tréng Chim Tung, Mai Chim Tét. Chim nay dé ra trding Tiéng. Tring Tiéng nd ra thanh ngudi, trong dé cé may anh em Dit Dang, Ta Cai, Ba Can, Va Hai Kit... va ca Chu chuong muéng nude. B6 la dé ngudi. 7. Luc dy trdi cé 12 mat trdi va 2 Mat trang nén néng qua. Ho nha Ngao ding tén ban rung ca. Phai nhd Tréng Ga Ai, Mai Vit Em di goi mot mat trdi va mét mat trang lén. Sau do 6ng Thu Tha ba Thu Thién mdi truyén lam ra nam thang. 8. Muang nudéc mdi Dit Dang ra cam binh cém muéng. Dit Dang nhan Idi, nhung bi ma dén dang chan ngé fam cho Dit Dang khéng thé ra dugc. 9. Muéng nud lai mdi Lang Ta Cai nhung Lang Ta Cai cling bi ma ém danh nén khéng dam ra. 10. Ngudi em thi ba la Lang Cun Can dugc méi. V6i tai ba ldilac. Lang Cun Cn di dén dau la ma quy chay hét nén da cam binh cam muéng, 11. a cé ngudi cam dau thi phai sam noi an chén & ctia 6ng cho tit (1) Cun hay Khun: bat nguén tistén goi cdo quy téc ngudi “ka” nhu Khun Am Poi, Khun Quang... Sau d6 né ld tén goi cé y tén kinh danh riéng cho cdc chic dich cia mét s6 dan toc Tay Bac Viét Nam. Nguai Muang goi Lang Cun fa chiia dat coi mét muéng !én, mét ving lén, mot viang jan, + Long: danh tir dé chi nhting déng ho lém chtia dat, néi chung: khac déng ho dan. Lang cling fa danh tit chi dang ho quy téc néi chung cing nghia véi chtr Bao thay dao: Cun Sam, dao Soc) vi vay 6 danh tirghép Lang 8g0. + Chu chuong toan b6 cdc 6 Ido chtic dich quén su trong céc muang, Vé sau bao gém cd cdc chic dich thude 66 phén hanh chinh; b6 phdn bdo vé, hdu cén nha fang cun va bé phan tn gido ludt phdp. + Chu chung mung nuéc: todn bé b6 phdn chtic dich va todn dén ban mudng.BE DAT DE NUE té, Rua da bay cach lam nha cho nguéi, nén mudng nude dung dude cho éng Lang ngdi nha to dep. 12. Bay gid ca bé téc lai lo sao cho lang dugc 4n ngon. Muén an ngon phai cé Ita dé nau an. Ho bao lang sai Viéng Cu Linh lén xt sé than Lia -Ta (Cam Cot - nhung Viéng Cu Linh khéng can than nén da lam hong viéc. Lang lai sai Tun Mun di, Tun Mun rudi trau) lau tinh da hoc duge cach lam lua chut khong phai chi xin lay Iva. Ter day nguéi Mudng co Ita. 13, Chuét bay meo cho nang Dat Cai Danh lén ché Than Tién. Tién Mai Lua xin duc giéng lua dem vé. 14. Thang Pap, thang Pom di chan trau, tim dén nha éng Lang Khan Dan hoc cach lam ruou. 15. Nang Dat Cai Danh lai mét lan ntfa duge phai lén trdi xin giéng Ign, giéng ga. 16, Trau than hanh dén xin 6 cay ruéng cho Cun Can. 17. Cuéc s6ng vat chat da day dU. Lang Cun Can lay vo, Lang Cun Can lay em gai dé ra ma ém. Lang Cun Can lay Vam Dau Dat dé ra Cun Téi. Lang Cun Can lay Vat Dau Nudc dé ra Cun Tang. Lang Cun Can lay A Sao, A Sang, A Rang nha tréi sinh ra lang Cun Khuong. Lay cé gai nudi trong lang dé ra chang To6ng In (Béng In). 18. Tu day, Lang Cun Can thuc hién quyén tri nude thé hién bang mot vat tugng trung cho uy quyén nha Lang: Dé Tréng Déng. 19. Lang Cun Cdn chia dat cho cdc con. Trong khi chia, Lang da nghi tang phai chia sao cho céng bang nhung cuéi cung Lang Cun Khuang lai phai linh phan xau nhat. Lang Cun Khuong byc minh chay vé trai (6ng ba ngoai), Trai giijp Lang Cun Khuong tré lai tran gian. 20. Sau khi da khang dinh vai tré cda minh, Lang Cun Khuong tién thém mét bude nia xay dung “triéu dinh”: Lam nha Lang. Lam Nha Lang la céng viéc gian khé nhung to Idn va hé trong nén phai chat cho dugc “cay chu ta, la chu té6ng, béng thau qua thiéc’. Day la cay than - cay thi téc - duge than linh bao vé nghiém ngat. Budi Udi da dé 16 noi cd cay ay cho Tam Tach. Tam tach da dé 16 cho Cun Khuong biét. 21, Lang Cun Khuang da xay dung duge“triéu dinh” nhung Tam Tach da phai chét, con cia Tam Tach oan trach Lang va chéng lai. Biéu hién cao nhat la thang Tam, con Tach (con ctia Tam Tach) da dét nha Lang. Chung bi Lang giét, xc bién thanh thu di. Trong d6, con th: ghé gém nhat Ia Moong Lé. Lang lai phai té chtic san bat vay rap dé diét cdc loai thu dit. 22. Chua hét tré luc, trong néi Nha lang 44 phat sinh mau thudn.DE BAT DE NIC Toéng in em ut cia Lang kién quyét chéng lai Lang. Cuéc chién dau nay dugc xem nhu la mét cudc tranh gianh quyén luc to Idn dau tién trong ndi bé dong Lang. Cun Khuong da thang. . Moi viéc yén 6n, Lang Cun Khuong va Muéng nuéc rude vua Dit Dang vé "Bang chi tam quan ké cho”. Trén co sé légic dé, toi sap xép cac rang cla Dé at dé nudc thanh hé théng nhu sau: A. Hinh thanh dat nuéc, con ngu@i: 1, M6 dau 2. Dé Dat 3. Dé Nude 4. Dé Cay Si 5. Bé Mudng 6. Dé Ngudi 7. Dé Nam thang 8. Dé Dit Dang 9. Dé Lang Ta Cai 10. Bé Lang Cun Can. B. Xdy dung co'sé vat chat, van hod: 11, Lam nhaé 12.Tim Iva 13. Tim lua, trau, bd, lon, ga... 14, Tim rugu. C. Loviécnha: 15, Lang Cun Can lay vo va Chu Chuong muéng nudc tim vg cho Cun. D. Lo viécnuée: 16. Dé Tréng déng 17. Chia ru6ng dat (ngdi thi) 18. Tim Chu 19. Chat Chu 20. Lam Nha Chu (xay dung “triéu dinh”). E. Cdc xung dét, cdc chién cong: 21. Dé6t Nha Chu 22, $8n Moong L6 23. Danh Ca dién, qua dién 24. Danh Ma ru6éng 25. Danh Ma may Ma lang. G. Hoan chinh anh thé va ché dé cai tri: 26.- Lo quan do (nghi tht’c)bE DAT BE NUE - Lam ngai vang - Rudc Vua vé Déng chi tam quan ké chg. Tom tat lai nhu vay, ta thay bai mo la mét tac phém hoan chinh co cau tric chat ché, hop 1é-gich, lich str, nhung ta sé thay né mang tinh tugng trung rat cao. Than trong mo Vai la nhiing dng than thoai cén mang tinh duy vat ty phat, hén nhién. Than sinh ra loai ngudi, than lam ra Ida gao, than lam ra {ta, than gid, than mat trdi, than san ban... Tat ca chi la nhiing luc fudng tu nhién hay con ngudi duge than thanh hoa. Nhung dén Bé dat dé nuéc thi Lang Cun Can, Lang Cun Khuong_la tat ca, Lang Cun Can tur tring chim né ra, chim 1a giéng trén trai. Lang Cun Cn lay A Sao, A Sang, A Rang nha Trai thi do 1a lay ngudi nha Troi, Cho nén Dé dat - dé nuéc hoan toan khang dinh vai trd cUa tinh dung - cla con trai. Nqudi con trai la ty tai, la bat diét, truéng tén. Ngudi con trai diéu khién moi vat, moi than, triv hét moi ma ta, quy quai. Moi vat, moi than chi la déi tugng str dung cilia Lang. R6 rang Dé dat dé nuéc da quy tat ca cdc than thién nhién cia mo Vai vao “Vuong quyén” (quyén nha lang). Tat ca nhiing gi la sigu hinh trong van hoc cua mo Vai dugc triét dé loi dung dé xay dung ché d6 Nha Lang va t6n gido thé ciing té tién, hay “hau mo Vai”. Nhu vay khai niém "Dé dat dé nude” chi co thé hinh thanh sau mot qua trinh trifu tugng hoa nhting yéu té tin nguéng nguyén thuy cla ngudi Mudng ma cé nguéi da cho la chu nhan cla van hoa Déng Son (4.000 nam trudc). Khai niém 46 tré thanh trung tam cla mdt dng mo, khang dinh tinh than Mudng dudi ché dé lang dao Mudng. C. DIEN XUGNG Kiéu dién xuéng mo do mét nguéi dam nhiém. Ngudi dé dusc goi la éng Au tuc la mot 6ng Sa man, hodc goi la thay phu thuy. Chit Mo dugc diing dé chi mét giong diéu, vi du nhu khi ngudi ta ndéi: Ong dy dang mo Dé dat dé nuéc day va chit Mo dugc chi tac phdm van ban khi ngudi ta goi la bai mo, vi du: Bai mo Tléu, bai mo Vai... Bai mo Dé dat dé nuéc cé mat giong diéu riéng va do éng Au dién xuong trong dam tang, nén cting goi la Gng Mo... Vé sau cdc 6ng Mo, bé Mo, 4u Mo thanh chiic dich clla Muong. Tang ca clla ngudi Muang cé thé chia ba phan: a} Mo Vai, co nghia la mo én tréi (dua hén Jén céi tréi) b) Mo Tléu, cé nghia la mo ké chuyén. c) Cac tiét muc van nghé khac dém vao trong khi éng mo nghi dé chuyén doan. Can ni thém vé cac tiét muc nay. Trong cdc dam ma Idn, ngoai moDE DAT DE NUBC Tléu va mo Vai, ngudi Mung huy déng thém mét sé vén van nghé, Cac hinh thuc van nghé nay khi thi dém cho dién xudéng mo, khi thi dién xuéng 6c lap. Bd déu la hinh thufc vui choi ma nguGi MuGng goi la cac tro: Tro mua tréng, trd Chéo Té, tra Chéo Dua, tro Chéo Kéo, tro Banh Xen. Ngoai ra con cé mua Phuéng Rodng, hat Mam, XuGng... Thém cc tro vao la dé cho lam cho tang chu dé bi thudng, lam cho ngudi dén dif tang déng vui, lam cho 6ng mo duge nghi ngai lay lai suf chuan bi chuyén doan ma dam tang khéng bi ngat quang... Phan mo Tléu chinh la phan dién xudng tac pham Bé dat dé nude. Theo Cuisinier (tai li@u da dan) thi mét dam tang duge tién hang trong 10 dém: - Dém thu nhat ké su ra ddi cia dat va nudc - Dém thu hai ké cudc sn hé va chat cay - Bém thu ba thay mo nhin - Dém thu tu thay mo lén - Bém thu ndm hau kién - Bém thi sau ban hoa - Dem thu bay xin tuéng - Bém thir tam xuéng tran - Bém thi chin chai vuén hoa -Dém thir mudi dan dd hén chét. Néu dem so ban théng ké ctia Cuisinier trén day voi tai li@u dién da cia chung tdi thi chi cé hai d€m (mot va hai) la dién xudéng Dé dat dé nude, tam dém con lai dién xuéng mo Vai Nhung thuc ra mét minh Dé dat dé nuéc da phai mo 12 dém mdi hét. Trong 12 dém dé, éng mo lan luot hat hét “rang” nay dén “rang” khac. Toan b6é dng moTléu (nhiéu di ban) nhung theo chung téi it nhat cling 30 rang. Viéc chia “rang” (chuong doan) khéng phai do chu quan cua ngudi suu tam va bién soan ma can ctf vao thuc té dién xudng. Cudi mdi “rang” Idi mo cé ndi “rang” nay da hét va sé chuyén sang “rang” khac. Vi du: - Doi dé da vang Rang ay da qua Ta ké sang rang khac - Chuyén 46 da réi Hi dé da xong Lai nghe chuyén Cay Si long géc Nghe chuyén cay Si muc canh Dé ra musng, ra nude Hét mét rang, 6ng mo lac chuéng manh réi ngting han. Ong nghi débE DAT DE RUBE &n trau, uéng nude, hut thuéc, Xen vao do la cdc tro vui, cdc tiét muc van nghé dan gian khéac. Nhung khéng phai dam tang nao cling kéo dén 12 dém Dé dat dé nuéc, S6 dém mo nhiéu hay it, ndi dung mo nhu thé nao hoan toan do kinh té gia dinh, y tht’c tang chu va trinh dé é6ng mo. Gia dinh giau cé, dia vi ngudi chét cao thi mo nhiéu (mo nhiing doan nao thi tang chi cé thé ndi vdi éng mo). Néu gia dinh nghéo, ngudi chét cé dia vi xa héi thap thi ngudi ta té chic dam don gian, tang lé chi tién hanh mét dém cing xong (énhitng dam tang nay chi doc mo Vai). Thi hai ngudi chét dugc cho vao do quan. Quan tai la mét khuc gd tron. Thuong la gé Tram. Khuc g6 dugc khoét rang rudt. Ngudi ta dat quan tai gidfa nha. Phia dau quan tai la ban thé. Trén ban thd cé.cé. CS gém 6 cd ngudi chét, cé thdnh va cé vieng. Cé ngudi chét va <6 thanh do tang chu sap, cé viéng do ba con than thich mang dén. C3 ngudi chét la mot mam xéi 9 tang. Xdi lam du 5 mau: Xanh, dd, tim, vang, tring. Trén cé x6i dat mot con ga tréng ludc. Canh cé xdi cd chudi va mia. Trudc cé xdi ¢6 binh hung va ngon dén. Trén cao treo mét hinh ban tru bang tre dan dé cém nhiéu la cd va léng cong. Co mau do gitia mau d6 cé ph hiéu tugng trung, vi nhu hinh ca, hinh hugu...” Con chau ngudi chét va ngudi than ngéi thanh hai hang sau quan tai phia chan ngudi chét. Moi ngudi déu ngéi xép xuéng dat, mat quay vé quan tai va nhin lén ban tho. Ong mo ating hodc ngéi ngang vdi hang cé, mat hudng vé cd thanh. Tuy theo ting ving ma éng mo co trang phuc khac nhau. 6 Yén Bai, 6ng mo déi ma kiéu mG quan van trong tuéng, mac do thung, that lung vai trang, tay cam quat gidy ngéi trén mét ghé dém béng cao dd 20cm tra lén. OThanh Hoa, 6ng mo déi mG canh sen nhuy mG cua nha su (ma gdm 5 dén 6 canh sen bang g6, son dd, dugc xdu thanh chu6i tron bang mot soi day) hodc ma hinh dau cu vo mac do dai den hodc xanh lo cé vién 46, Mot tay cam quat léng céng, mét tay cam chuéng déng va mét tui khét ®. Thay mo én giong hat tiing doan. Sau mdi doan cé 4m nhac chen vao. Nhac cu la mét chuéng déng do éng mo ty lac, hoa theo con cé mot dan nhac. Nhting ngudi str dung nhac cu déu do éng mo tuyén chon va (1) Cé va huou la biéu trung coa me va cha, biéu trung nay c6 trén hoa vizn tréng déng Béng Son. (2) Khot la nhiing vat thiéng ciia éng mo. Cac vat thiéng dé thuéng [é nhiing vat hiém, fa, co inh thi: ky qudi: Méng hé, rang lon Iai, hon 44, hinh con cd... Céc nha suv tém dé thu duc mét s6 tet knot nhung chua kip nghién cuu.DE DAT DE NUBE huda luyén. Vi tri dién xuéng cia 6ng mo chi trong mat chiéc chiéu trai gida nén nha. Khi thi é6ng ngéi hat, khi thi dung 1én mua hodc lam diéu bé minh hoa cho ndi dung lai ca. Ngoai 6ng mo ra con cé hai Dao trang phu viéc. Ho co thé mo thay cho 6ng mo mét vai rang. Canh Dao trang la ong Ta. Ong Tua lo phuc dich nuéc néi, sap d6 nghé (tui khét, kiém, cung tén...) cho éng mo. Nhac cu gém c6: Cong, kén bop, tréng ban, chiéng. Theo Cuisinier thi cén co tréng déng va dan”. Dan nhac dugc bé tri ngéi ngay o ctfa Man vé phia trai theo chiéu ngudi xem. Ngoai céng vao ngudi ta cdn bé tri mét ngudi cam phdo hiéu, goi la Tro. Khi cé ngudi mang cé dén thi ong Tro ban mot phat phdo hiéu. Méi lan phdo hiéu né, dan nhac ctf ba bai: bai mot: bao hiéu, bai hai: dua mam cé vao, bai ba: bay cé lén ban the. So dé bai tri dém mo nhu sau: 1. C6ng vao 2. Ngudi ban Tro 3. Clfa man lén nha OOOO ss a 4) BESS. 00 18 a0) @ @ a ~ BBE 0) uae mMOoOoOooOooo (15) LB «6 7 ES £ S fo (1) C6 léla mét doan ng bung, cua ldy hai mét. Ong duoc ché d6i. Nguéi ta ding dao sdiclach hai day hai bén thanh, doan lay que ké hai dau day. Day ia this dan thé so thudc loai g6.bE BAT DE NUEC 4, Duong lén nha san 5. Dan nhac 6. Nguéi ngéi xem mo 7, Ngudi than cua ngudi chét 8. Con cai cla nguéi chét 9. Quan tai 10. Hinh ban tru cé trang tri cam cé va léng cong 11. Cé ngudi chét 12. Huong dén 13. Cé viéng cla than nhan (c6é mau sac) 14. Ong mo 15, Cé ca 6ng mo 16. C6 thanh 17. Dao trang 18. Tua 19, Day “cri” do con dugc ho hang céng nhan [a con co hiéu tréng. 6 An Dé hang nam, vé mua thu, sau vu gat Ida mi, khap noi trén déng bang s6ng Hang, ngudi ta di&n lai ky tich cla Hoang tl Rama. Nghé thuat dién xuéng ay goi la Ram Li-la. Rama la nhan vat chinh cia anh hung ca Ramayana. Rama da co cong diét dugc gidc quy Ravana va thong nhat dat nuéc An 6 dén tan cdc dao phuong nam. Ngudi ta lay ca mot ving r6ng Ién lam san khdu ty nhién, trai gai trong cdc lang xa lam dién vién; quan chung déng dao la khan gia va cdc 6ng gia nghé si da thudéc léng anh hing ca lam chu héi Ram Li-la. Nghé thuat dién xuéng anh hing ca Hy Lap thuéc vao mét giai doan cao hon". Anh hung ca chi dugc dién xuéng vao nhting budi 1é nhat dinh. D6 la cdc lé thé than Didnixét (than rugu nho), Démété (than dat) hay Pécvéphn (nif than mua xuan) & trong cdc dén thd cac vi dy va do cac ca si a-e-do biéu dién. Nghé thuat dién xuéng dy goi la Di to-ram bo. Ditorambe la loai dién xudng dinh ky, dinh diém va do mot nhém nghé nhan nhéat dinh tién hanh nén né chifa dung mam méng kich. Nghé thuat dién: xuéng anh hung ca 8é dét dé nude & mét giai doan muén hon Ditorambo va Ram Li-la vino da tir’céi thing liéng” chung cia tap thé bé lac chuyén vao “cdi thiéng liéng” riéng cia gia dinh gia trudng trong céng xa lang giéng ® Dién xudng Dé dat dé nude cing thudc leai (1),(2) Vé suttién trign ctia céc logi hinh dién xudng dé gian t6i da trinh bay trong mét sé ludn van. Vic: -Vé céc hinh thiic sinh hogt dan ca, Tap chi Van hgc, $-1973. “Thém mot gid thiét vé nguén géc va qua trinh phat trién cia Chéo, Nghién ctu Nghé thudt sé 1-1977 ~ ¥ nghia ciia viée nghién ctu dién xuéng dan gian, Tap chi Vén hoc s6 6-197. 20DE DAT DE NUBE dinh ky (cur cé6 ngudi chét thi phai dién xudng), dinh diém (gia dinh tang chi) va do mét vai nghé nhan nhat dinh dam duong. Dién xudng Dé dat dé nudc chifa day yéu té kich la diéu khéng con phai nghi ngd nhung can phai dugc chting minh. Rat tiéc la chuing tdi khong thé di qua xa van dé dang ban. 1. “DE DAT DE NUGC” LA MOT TAC PHAM SU THI Buéc dau cla cong viéc nghién ctu Dé dat dé nudc la nhan dang loai hinh ctia n6, tic la x4 dinh nhiing nét chung nhéat cia tac phdm. O day theo cach hiéu cua Héghen vé sti thi, chung téi da lan lugt chting minh ba diéu: A. Dé dat dé nudc thudc loai tac phdm tu su- lich stv. B. No chtfa day phuong phap tung trung huyén thoai. C.N6 cé khdi lugng d6 s6 va dug toan dan stv dung. sur thi ké lai cai tn tai nhung khac v6i su. Su thi lay dé tai la nhoing hanh déng cla nhan vat chinh va ké lai cdc hanh déng ay trong diéu kién né dugc thuc hién. Do dé né cé rat nhiéu nhanh. Nhé céc nhanh dé scr thi thu hut toan bé thé gidi tinh than, vat chat cla mét dan tdc, mét thdi dai. Nhu vay, néi dung va hinh thifc cua mét st thi dich thuc la toan bé quan niém vé thé gidi va cudc sdng cla mat dan téc, duge trinh bay dudi hinh thitc ké chuyén vé cdc bién cé dan téc. Te cai téng thé do phan ra mét phan la y thtic t6n giao da dong lai trong than thoai voi nhitng y thtfc ton gido cla thai ky sang tac va mat khac la su séng cu thé, cudc séng chinh tri va gia dinh. Su thi lam cho tat ca nhiing cai dé séng day bang cach lam cho né gan chat vdi nhiing cé nhan "Vi thé, rat kho c6 thé chting minh ba van dé trén day mét cach rach réi, tach biét. Nhung trong chiing muc nhat dinh, chung téi ¢é trinh bay tiing phan dé tién theo dai. A. TINH TY SU LICH SU Qua cac chuong trén, ta da thay rang cai lam thanh ndi dung Dé dat dé nuéc khdng phai la mét hanh déng ngau nhién, bat ky, va tuy tién, tinh co ma la mét cau chuyén trong dé cé nhiéu hanh déng duge chon loc ky cang, mang mau sac tugng trung déc ddo, Cac hanh déng ctia Lang Cun {1) Xem Mj hoc (Héghen}, Phan Ngoc dich, 21BE DAT DE NUBC C4n, Lang Cun Khugng gan lién vi lich sti dan téc Muéng va cla déi séng tinh than nhan dan Muéng. Nhiing hoat déng nay ta chi cé quan niém la no gan lién véi toan bé ddi séng dan téc sudt mét thai gian dai hang ngan nam cla nguéi Mudng. Hang ngan nam dé, ban Dé dat dé nuéc Thanh Hoa chia ra 30 rang (doan, khuc), ban Hoa Binh sap xép khac hon: 1. Dé dat 2. Nang Tudi Van 3.Vua Dan 4. Vai Thai 5. Nu6c lut nude can 6. Béng thom trai lua 7. Sinh nua 8. Dé Truing Tiéng 9. Xin Ita 10. Tréng dau nuéi tam 11. Lam nha 12. Hoi vo 13. Tuéng dén 14. Nang con trau 15, Da ga mang khy lui 16. Dé gao 17. Dé rugu can 18. Banh giac vua Thién Buém Bac 19. C6n chu kéo Idi 20. Dét nha, tranh chu 21. Dooc moong 22. Dé tréng déng 23, Vai than vai mu 24. Vai cap 25. Dé khot. 26. Danh Pan 27. Chang cuéng non 28. Tréng té diém gd 29. Muon mo 30. Goi khot day 31. Cudi lia 32. Cudi ditt 33. Di nhin 34. DOI kién 35. Chudc x6 36. Xin tuéng Tat cd 38 rang (con thiéu 2 rang) Véi hang chuc chuong Dé dat dé nudc ké lai lich st’ Muéng tit khi “dudi dat chua cé dat, dudi troi chua co trdi”, sau dé trai dat, con ngudi va muén loai sinh ra. Mét trong nhifng con ngudi dau tién la Ba Cn. Tir day lich str quy céng vé cho mét ngudi, mét dong ho. Da Can lanh dao mu@ng nudc tao ra toan bé cuia cai vat chat va tinh than. Mai dén khi Cun Can khéng lam viéc dugc nda mdi trao cho Cun Khuang, con trai thi ba, di lam tiép. Nhu vay, Dé dat dé nuéc la cau chuyén lich su, chinh tri, xa hdi. Day la lich ste Mu@ng, nhung cing gidng lich st cua nhiéu dan téc Chau A tu thoi khai sang cho dén khi cé giai cdp va thiét lap chinh quyén nha nude ®. Song le Dé dat dé nuéc da dat ta duing trudc mét thé gidi chinh xac vdi tat cd tinh déc dao cia né va do dé Dé dat dé nu&c la mét thé gidi riéng, cé ca tinh cla nd. Thé gidi nay chi cé thé la thé gidi Mung. (i) Chiing t6i cho carding 4- 13-23-24 25 29 30 31-32 33 34 35-36 cén phdi xép vio mo Vai. (2) Cé thé tham khdo hé théng thén thoai Viét va Chdm éphdn khéo di,BE BAT DE NISC Trong khi sang tao nhiing hinh tugng khéng phai fa mang nhiing y nghia ca nhan, nhting hanh d6ng riéng !é, ma la dé phan anh lich str cua dan tc, Dé dat dé nuéc tat yéu phai mang tinh tu su. Bai 18 su phan anh mét déi tugng theo théi gian dai hang ngan nam thi khéng thé cé cach khac hay hon. Cai chinh & day la tac phdm trong khi tranh ké nhiing sy kién c6 that trong lich st da phan anh mét cach chan that duéi dang khai quat nhiing qua trinh lich stf cha yéu, da bao ham mét s6 bién cé chu yéu cia xa héi Mung trong lich si va ca su dién bién ctia van hod Muéng qua lich str. Xin lay vai vi du: + Tai sao tac pham néu chuyén dét nha lang néu bat cht dé mau thudan Lang - Dan, nhung lai ca nggi viéc dén Vua vé Déng Chi Tam Quan Ké Cho? Phai chang diéu dé phan anh mau thuan gitfa hai dong tu tudng song hanh: Tich cue, tiéu cuic trong ndi b6é ngudi Mung va Dé dat dé nuéc phai chap nhan ca hai dong vao minh, mac cho tac phdm bi rdi rac do sy lap ghép ay? Theo ching tdi thi khong phai nhu vay, trai lai su ghi nhan dé cang lam néi bat dac trung cua dan téc Mudng, Muén hiéu diéu nay phai hiéu sau cuéc séng ngudi Mudng va hiéu ché d6 lang dao Mudéng. Ché 6 lang dao duy tri tinh trang nhap nhang gia rudng céng va ruéng tu. Lang dao khéng cho rudng céng lan at rudng tu, hodc ruéng tu lan at ruéng céng. Tinh trang do kéo dai su tan ra cua cng x4 nguyén thuy va kim ham céac gia dinh tu hitu tién lén. Theo quy luat thi céng xa nguyén thuy phai tan ra nhung ché dé lang dao duy tri nd kéo dai qua trinh tan ra. O ngudi Viét thi cong xa néng thon da xuat hién tu rat lau con & Muang thi qua cham hodc 6 noi khéng xuat hién duge. Han ché su phat trign xa héi, han ché su phat trién kinh té 1a diéu bat binh thudng, trai quy luat. Tuy nhién, thuan theo trinh dé phat trién cla tu duy, cla cudc s6ng, lai chiu anh hudng van hoa ctia cdc dan toc lan can, nén mot sé mat trong cuéc séng Mudng da phat trién. Suxdc xéch trong xa hdi ngay cang tang va doi hdi giai quyét, diéu chinh. Su kim ham gay ra phan ting manh mé trong tting gia dinh, trong tiing con ngudi va bién thanh su uat uc tham dan vao buéng gan, tuy mau. Da dén thé, cam hon phai bat lén, né quan xuyén vao moi hanh déng va di dén phan ting cao nhat: Dét nha lang. Dét nha lang la hop quy luat, la tién bé, la dau tranh cho su tién lén cla bé téc. Bién cd dé mang y nghia dan téc, y nghia nhan sinh, mét gid tri triét hoc, mét gid tri nhan dao. Viéc dén Vua vé Déng chi tam quan ké Chg biéu hién mét yéu cau