Σχεδιάγραμμα γλωσσικού ζητήματος.

1760-1824
Αλέξανδρος Κατσιγιάννης, ΕΛΠ45

-Στροφή προς τον αρχαϊσμό: Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806), Νικηφόρος Θεοτόκης

(1731-1800), Λάμπρος Φωτιάδης (1752-1805), Στέφανος Κομμητάς (1762-1830), Νεόφυτος
Δούκας (1760-1845). Όχι συντηρητισμός, αλλά ένα είδος αλλαγής και ριζοσπαστισμού.

-Υποστηρικτές του απλού ύφους, της ομιλουμένης. Διάφορες εκφάνσεις: Ιώσηπος

Μοισιόδαξ (1725-1800) («απλούν ύφος»), Δημήτριος Καταρτζής (π. 1730-1807) (ομιλουμένη
της Κων/πολης, ρωμέικα), Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847) (θεωρία περί
«αιολοδωρικής», συμπλέει για ένα διάστημα με τους ριζοσπάστες δημοτικιστές, στροφή προς
τον αρχαϊσμό στο τέλος της ζωής του).

-Μέση οδός. Καθαρισμός της κοινής (νέας) ελληνικής με βάση την αρχαία: Αδαμάντιος
Κοραής (1748-1833) και υποστηρικτές του Κοραή («κοραϊστές», Λόγιος Ερμής)

-Γλώσσα των Φαναριωτών ευγενών (κοινή αλλά με λογιότροπα στοιχεία), εχθροί και
πολέμιοι της μέσης οδού και του Κοραή: Παναγιώτης Κοδρικάς (1762-1827), Ιάκωβος
Ρίζος Νερουλός (1778-1850).

-Ριζοσπάστες δημοτικιστές. Χρήση ομιλουμένης, κατάργηση ιστορικής ορθογραφίας,

φωνητική γραφή: Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829), Ιωάννης Βηλαράς (1771-1823),
Γεώργιος Καλαράς (π. 1790-1824).

Δύο μέθοδοι:
α) Η Γραμματική θα καθορίσει τη γλώσσα (παραγωγική μέθοδος, top-down) =
Μοισιόδαξ, Κοραής, Χριστόπουλος, Κοδρικάς
β) Η λογοτεχνία, τα δοκίμια, τα φιλοσοφικά έργα (πρωτότυπη παραγωγή, πρόθεση για
επανεκδόσεις παλαιότερων έργων, και μεταφράσεις) θα καθορίσουν τη γλώσσα
(επαγωγική μέθοδος, bottom-up) = Καταρτζής, Ψαλίδας, Βηλαράς, Σολωμός.

Αιτίες γλωσσικού ζητήματος (1750-1824):

α) Εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, παραγωγή νέων βιβλίων (μεταφράσεις, πρωτότυπα),
φωτισμός γένους
β) Κατασκευή λογοτεχνικής γλώσσας (η γλώσσα της νέας μας ποίησης). Με βάση
κριτήρια κι επιχειρήματα του γλωσσικού ζητήματος, πραγματοποιούνται και οι πρώτες
κανονικοποιήσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας (από κρητική λογοτεχνία έως σύγχρονη
παραγωγή).
γ) Εθνική ωφέλεια, ομογενοποίηση γλώσσας/διαλέκτων προς μια εθνική κι ενιαία
γλώσσα

Παραθέματα

Δημήτριος Καταρτζής: Κ’ ἐπειδὴ εἶναι ὁμολογούμενον ἀπὸ τοὺς σοφοὺς τῆς Εὐρώπης ὅτ’ οἱ παλαιοὶ
πρῶτα ’σύνθεσαν στὰ ἑλληνικά μας καλὰ ποιητικὰ κ’ ὕστερα ἔκαμαν κανόνες τῆς ποιητικῆς, καὶ
πρῶτα ἐσύνταξαν καλοὺς ρητορικοὺς λόγους κ’ ἔπειτα ἔκαμαν τὴ ρητορικὴ τέχνη, ἔτζη κ’ ἐμεῖς στὰ
ρωμαίκα δὲν ἔχουμε νὰ δώσουμε τοὺς κανόνες ποὺ θέλουμε στὴ γλῶσσα, καὶ νὰ διορίσουμε πῶς
πρέπει νὰ συντυχαίνετ’ αὐτή, ἀλλὰ ἔχουμε μόνε νὰ θεωρήσουμε τὴ φύσι της, ν’ ἀναπτύξουμε τοὺς
κανόνες π’ αὐτὴ ἒχ’ οἴκοθεν, καὶ νὰ τοὺς ἀκολουθήσουμε.1

Αδαμάντιος Κοραής: Ὁμολογῶ ὅτι δὲν εἶναι νόστιμος διατριβὴ ν’ ἀναγιγνώσκη τὶς τὸν Ἐρωτόκριτον,
καὶ ἄλλα τοιαύτα ἐξαμβλώματα τῆς ταλαιπώρου Ἑλλάδοςꞏ ἀλλ’ ὅστις ἀγαπᾶ τὴν εὐειδεστάτην

1 Δ. Καταρτζής, Τα Ευρισκόμενα, επιμ. Κ. Θ. Δημαράς, Αθήνα 1970, σ. 15.

δέσποιναν, δὲν πρέπει ν’ ἀμελῇ νὰ κολακεύῃ καὶ τὴν δυσειδῆ θεράπαιναν, ἐὰν ἡ πρὸς τὴν δέσποιναν
εἴσοδος εὐκολύνεται ὁπωσδήποτε δι’ αὐτῆς».2

«Διόρθωση» στιχων του Ερωτόκριτου, κατά την κοραϊκή μέθοδο: «Ἂν ἤθελα γνωρίσει πὼς στὰ
πάθη κατακρούγω, | ἀπὸ τὴν πρώτην ἤφρασσα τ’ ἀφτιὰ νὰ μὴν τοῦ ἀκούγω». Ακολουθεί σχόλιο του
Κοραή και εν τέλει διόρθωση του στίχου: «Ἀντὶ τοῦ ἤθελα γνωρίση λέγε ἂν εἶχα γνωρίσει ἢ ἂν
ἐγνώριζα, καὶ ἀντὶ τοῦ ἤφρασα λέγε ἤθελα φράξει. Μετασχημάτησον […]: ἂν εἶχα τί γνωρίσει πὼς στὰ
πάθη κατακρούω | ἤθελα φράξειν ἀπ’ ἀρχῆς τ’ αὐτιὰ νὰ μὴν ἀκούω».3

«Εἶναι λοιπὸν ἡ Γραμματικὴ ἔμφραγμα τρόπον τινὰ καὶ γῆς ἀνάστημα ἐναντίον τοῦ κατακλυσμοῦ τῆς
βαρβαρότητος».4

Κων/νος Κούμας: Εἰς τοὺς Φαναριώτας, τῶν ὁποίων ἦτο δημιούργημα ἡ μιξοβάρβαρος γλῶσσα, καὶ
οἱ ὁποῖοι ἤθελαν νὰ δίδωσιν εἰς τοὺς ἄλλους παράδειγμα γλώσσης τὴν Ἑλληνοτουρκογαλλικὴν
γλῶσσαν των, ἐφάνη παράξενον, ὅτι κάποιος Κοραὴς ἐξωμερίτης, διατρίβων εἰς Παρισίους, καὶ ὄχι
μεταξὺ τοῦ περιβλέπτου γένους ἐτόλμησε νὰ συστήσει διόρθωσιν γλώσσης, ἐνῶ ἡ γλώσσα ἦτο ἤδη
διωρθωμένη ἀπὸ αὐτούς.5

Παναγιώτης Κοδρικάς: Πρᾶγμα ὁποὺ μᾶς μανθάνουν οἱ Κοραϊσταί, καὶ τὸ ὁποῖον ὁ Κοδρικᾶς, ἀπὸ
παράλογον συστολὴν μᾶς ἄφησε νὰ τὸ ἀγνοοῦμεν, εἶναι ὅτι, ὅλαι ἐκεῖναι αἱ βαρβαρικῶς
ἐξελληνισμέναι χυδαιολογίαι. Ὅλαι αἱ μαγειρικαὶ λέξεις, καὶ καπηλικαὶ ἐκφράσεις. Ὅλη ἡ δυσώδης
βρωμολογία καὶ βωμολοχικὴ κακολογία. Καὶ ἐνὶ λόγω, ὅλαι ἐκεῖναι αἱ ἐκτρωματικαὶ νεολογίαι. Αἱ
τερατώδεις ἐτυμολογίαι, καὶ διεστραμμέναι διορθώσεις τῆς Γραικικῆς Γλώσσης, τὰς ὁποίας
συμβουλεύει ὁ Κοδρικᾶς νὰ ἀποφεύγῃ ὁ δημόσιος γραφεύς, διὰ τὸ εὐπρεπές τῆς ἐξευγενισμένης
Κοινῆς Ἑλληνικῆς φράσεως. Ὅλα, ἐν γένει, αὐτὰ τὰ γελοῖα ξενολογήματα εἶναι, κατὰ τὴν
ἀναντίρρητον ὁμολογίαν τῶν Δημοσίων Ὑβριστῶν, ἰδιωτισμοὶ μελίρρυτοι τοῦ σοφωτάτου
διδασκάλου.6

Ἡ δόξα τοῦ Συγγραφέως, ὡς πρὸς τὸ οἰκιακὸν ὕφος τῶν Εὐγενῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως
θεωρουμένη, εἶναι ἀνεπίληπτος, καὶ ἡ ὀρθότης τοῦ Γραμματικοῦ του συντάγματος ἀναντίρρητος, καθ’
ὅτι ἀμφότεραι εἶναι σύμφωναι μὲ τὰς ἀρχὰς τῆς Ἐθνικῆς μας Διαλέκτου […]. Τὸ Ὕφος αὐτὸ ὡς
οἰκιακόν, καὶ γοργόν, κανονισμένον τεχνικῶς, καὶ ἐξευγενισμένον σπουδαιολογικῶς, ἁρμόζει
προσφυέστατα εἰς τὴν Δραματικήν, καὶ Ἀσματικὴν στιχουργίαν […] καθ’ ὅτι ἢν ἡ κοινοτέρα
στιχουργία ἀναβιβαζομένη εἰς τὸ ὑψηλότερον τῆς ποιήσεως νὰ παραγάγῃ εἰς τὴν ἀπογονίαν τῶν
Ἑλλήνων, ἂν ὄχι νέους Ὁμήρους (καὶ διατὶ ὄχι! τὶς οἶδε;) τουλάχιστον εὐφιεστέρους, καὶ
ἁρμονικωτέρους ποιητὰς ἀπὸ τοὺς Κορνάρους, καὶ Μάνθους,7 μὲ τῶν ὁποίων τὰ τερατώδη
στιχουργήματα παραδειγματίζουν κακορέκτως τὴν Γλῶσσαν μας οἱ ξενολόγοι διορθωταί.8

Αθανάσιος Ψαλίδας: Επηδης βηβληα ρομεικα δεν εχομε πολα, χορια από τεσσερα, τον Εροτοκρητο,
οπού ηνε αλος Όμηρος, για να μην ηπο καλητερος, τον Χρηστόπουλος, οπουνε νεος Ανακρέοντας, την
Εροφήλη, κε την Βοσκοπούλα, κι’ αν ηνε κι’ αλο καενα, δεν το ηδα, τα τρηα απ’ αφτα στην νησιοτηκη
διαλεκτο, κε ο Χρηστόπουλος στη στη στεριοτηκη, τα οπηα αν ξανατηποθουν με την ορθογραφηα της
γλοσας μας, οληγα εξοδα χρηαζοντε.9

2 Κοραής, Αλληλογραφία, τ. Β΄, αρ. 327, σ. 234-235.

3 Ανέκδοτη Γραικική Γραμματική (μέσα δεκαετίας 1790), χφ. 447 βιβλιοθήκης Χίου.
4 Κοραής, Προλεγόμενα, τ. Α΄, σ. 67.
5 Κωνσταντίνος Κούμας, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, τ. 12, Βιέννη 1832, σ. 581.
6 [Π. Κοδρικάς], Προς τους Οικείους, Εν Παρισίω ΑΩΙΖ [1817], σ. 11.
7 Πρόκειται για τον Γιαννιώτη Μάνθο Ιωάννου, συγγραφέα της Συμφοράς και αιχμαλωσίας Μωρέως.
8 Π. Κορδικάς, «Προλεγόμενα», Μελέτη της Κοινής Ελληνικής Διαλέκτου παρά Παναγιωτάκη Καγκελλαρίου
Κοδρικά. Εν Παρισίω ΑΩΙΗ [1818], σ. ά-β΄. Βλ. και τη φωτοαναστατική έκδοση του Άλκη Αγγέλου στο
Παναγιωτάκη Καγκελλαρίου Κοδρικά, Μελέτη της Κοινής Ελληνικής Διαλέκτου, επιμ. Άλκης Αγγέλου, Αθήνα
1998.
8 Ιωάννης Οικονόμος Λαρισσαίος, Επιστολαί Διαφόρων (1759-1824), επιμ. Γιάνης Α. Αντωνιάδης, Μ. Μ.
Παπαϊωάννου, Αθήνα 1964, σ. 251