Zarządzanie stadem bydła mlecznego

Nowoczesne systemy

dr hab. Piotr Wójcik

Instytut Zootechniki PIB

Współczesna hodowla bydła mlecznego oraz zmiany w strukturze zatrudnienia

powodują, że wiele gospodarstw zmuszonych jest do zmiany systemu zarządzania
i prowadzenia hodowli. Na rynku mamy obecnie wiele narzędzi mających nie
tylko zwiększyć efektywność produkcji, ale także przyczynić się do poprawy
ekonomiki i dobrostanu utrzymywanych zwierząt. Tym samym hodowla wkracza
w proces precyzyjnej produkcji zwierzęcej (Precision Livestock Farming), która
odnosi się do zagadnień automatyzacji i samoregulacji na podstawie
gromadzonych w czasie rzeczywistym informacji. Całość produkcji oparta jest
jednak na sprzężeniach występujących pomiędzy wieloma czynnikami
warunkującymi docelowo sukces, jak warunki środowiskowe (w tym
mikroklimat), żywienie, zdrowie zwierząt czy higiena środowiska.
Zasadnicze pytanie dotyczy tego, czy zwierzę, któ re jest w tych systemach,
traktujemy jako przedmiot czy podmiot. Jeżeli to tylko przedmiot niezbędny w toku
produkcji, o sukcesie raczej nie ma mowy. Wszak długotrwałe doskonalenie genetyczne
kró w w kierunku wysokiej wydajności mlecznej skutkuje obecnie wzrostem problemó w
hodowlano-zdrowotnych:
1. problemy z rozrodem (pogorszenie wskaźnikó w rozrodu);
2. problemy ze zdrowiem (choroby metaboliczne oraz immunologiczne i
infekcyjne);
3. schorzenia układu ruchu (kulawizny, choroby stawó w);
4. problemy zdrowotne wymienia (mastitis, nieczynne ćwiartki).
Wspó łczesne zarządzanie to nie tylko decyzje bieżące obejmujące produkcję,
żywienie, leczenie, pielęgnację czy rozró d, ale przede wszystkim decyzje długotrwale
ujęte w postaci celó w hodowlanych, produkcyjnych czy marketingowych. Na jedne i
drugie znaczący wpływ mają ceny rynkowe i polityka rolna kraju, jednak w obrębie
gospodarstwa to właśnie prowadzona rzetelnie własna baza danych decyduje o
sukcesie. Nie ma nowoczesnego zarządzania stadem bez informacji ze wszystkich
etapó w produkcji obejmujących nie tylko fazę doju, ale także rozwoju somatycznego
zwierzęcia (waga, wzrost), behawioru (aktywność dobowa), dobrostanu (dane
mikrobiologiczne) i zdrowia (somatyka). W tym celu konieczne jest wejście w bardziej
zaawansowaną hodowlę opartą na wysokim poziomie mechanizacji i automatyzacji.
Początek to znakowanie zwierząt, gdzie wspó łczesny kolczyk to już nie tylko
identyfikator, ale narzędzie do diagnozowania zachowań i zdrowia zwierząt. Nie tylko
może on gromadzić dane o aktywności, ale też o temperaturze zwierzęcia, i może być
zasilany bezpośrednio z zamocowanej w nim baterii słonecznej. Innym sposobem
identyfikacji są powszechnie już używane pedometry gromadzące informacje o dobowej
aktywności, a także czasie i długości spoczynku. Hodowca ma pełny obraz aktywności
zwierzęcia i na podstawie analizy danych podejmuje decyzje o inseminacji lub innych
czynnościach, jak badania stanu zdrowotnego racic kró w (sygnalizowana jest np.
kulawizna). Sygnały o nadmiernej aktywności hodowca otrzymuje nie tylko na
komputer, ale także na komó rkę, może także swobodnie śledzić czas spoczynku zwierząt
i w porę reagować na wszelkie zaburzenia w stadzie.

Fotografia 1. Przykład raportu wygenerowanego przez system AFIFARM – krowa w rui

(wykrycie i czas rui)

Inną wersją jest połączenie wspomnianych informacji dodatkowo z czujnikiem

przeżuwania, któ re w całości zamocowane jest na szyi zwierzęcia. Pytanie, czy to
wystarczy do obrazowania osobnika w stadzie – dla jednych tak, dla drugich nadal nie.
W konsekwencji mamy na rynku wielofunkcyjne detektory śledzące nie tyko
przeżuwanie, ale także pH żwacza.
Fotografia 2. Pedometr do mocowania na nodze

Fotografia 3. Zestaw z czujnikiem przeżuwania

Pomimo znacznej intensyfikacji produkcji, gdzie często krowy nie mają już
możliwości wypasu, jest także spora liczba gospodarstw, gdzie ta druga forma
utrzymania stanowi podstawę hodowli. Wspó łczesne technologie pozwalają w takim
przypadku nie tylko kontrolować zachowania behawioralne zwierząt, ale przede
wszystkim sterować wypasem. Odpowiednio rozstawione czujniki na pastwisku i
czujniki zamocowane u zwierząt pozwalają ograniczyć rozprzestrzenianie się ich bez
konieczności mocowania wygrodzeń na kwaterach. W wypasach wolnych, jak ma to
miejsce w przypadku bydła mięsnego, popularne jest wykorzystywanie dronó w
śledzących nie tylko zachowanie się zwierząt na pastwisku, ale także stopień
wykorzystania pastwiska. Innym sposobem informowania o zachowaniu się kró w jest
użycie czujnika GPS pozwalającego hodowcy na analizę ruchu w znacznej odległości od
stada. Wszystkie te informacje poprzez odpowiednie stacje dokujące bezpośrednio
trafiają do komputera i systemó w zarządzania stadem, stając się podstawą
funkcjonalnego administrowania.
Wspó łczesne hale udojowe to nie tylko nowoczesne systemy pobierania mleka,
ale także minilaboratoria. Mleko pozyskiwane od kró w już na etapie aparatu udojowego,
często ćwiartkowego (nie tylko w robotach udojowych), jest analizowane pod kątem
poziomu komó rek somatycznych i gdy nie spełnia norm, nie trafia do zbiorczego
zbiornika. Takie rozwiązania pozwalają sprawnie nie tylko eliminować wątpliwe mleko,
ale także identyfikować krowy o ró żnym etapie zapalenia wymienia, a tym samym
wskazywać je do leczenia. Wczesne wykrywanie zapaleń znacznie ogranicza pó źniejszą
antybiotykoterapię, w konsekwencji gospodarstwo jest w mniejszym stopniu narażone
na straty z tytułu karencji krowy w okresie leczenia. Informacje te bezpośrednio trafiają
do nowoczesnego systemu zarządzania stadem i w efekcie w kolejnych dojach system
selekcji na bramkach technologicznych będzie skutecznie pilnował, aby takie krowy nie
trafiały do doju. Nowym rozwiązaniem w doju jest także odłączanie się pulsacji po
zakoń czonym doju dla każdej ćwiartki automatycznie, co zapobiega powstawaniu
zjawiska pustodoju, podrażnieniu kanału strzykowego czy przedwczesnej utracie
elastyczności gum strzykowych. Dostępne są innowacyjne aparaty udojowe wyposażone
w separator dynamiczny, pozwalający na oddzielenie przepływu mleka z każdej
ćwiartki. Mleko z kubkó w udojowych kierowane jest do czterech niezależnych komó r
wewnętrznych, w któ rych dokonywany jest wspomniany pomiar przewodności mleka.
Zaletą separatora jest brak burzenia się mleka spływającego z gum strzykowych dzięki
odpowiednio dobranej formie deflektora, co także zapobiega krzyżowemu zakażeniu
ćwiartek. Całość jest sterowana nowoczesnym pulsatorem ćwiartkowym pozwalającym
poprzez dystrybutor podciśnieniowy połączony z czterema niezależnymi kanałami
pulsacji na dokonywanie wyboru udoju przemiennego (przó d–tył, prawa–lewa).
Bezpośrednio na hali udojowej wspó łcześnie można dokonywać wielu innych
pomiaró w i analiz niezbędnych do określenia zdrowia i kondycji kró w. Jak wiadomo,
zamocowany system pomiaru masy ciała w postaci wagi podłogowej mó wi o kondycji
kró w, a tym samym dostarcza informacji o prawidłowym żywieniu, jednak obecnie
mocuje się dodatkowe czujniki w postaci np. kamer dokonujących oceny kondycji
zwierzęcia czy śledzących ruch i kroki w celu wykrycia kulawizn. Innym rozwiązaniem
są czujniki podczerwieni analizujące obraz termiczny wymienia i nó g. Zmiana koloru na
obrazie sygnalizuje podwyższenie temperatury np. wymienia czy koń czyny mogące
świadczyć o zapaleniu. Proponowane rozwiązania stają się istotnym elementem
nowoczesnych systemó w zarządzania stadem i podejmowania decyzji hodowlanych.
Czym są wspó łczesne systemy zarządzania? Najprościej poró wnać je do zespołu
zootechnikó w odpowiedzialnych za poszczegó lne zadania. Mają pilnować kró w,
dysponować nimi i podpowiadać w najważniejszych zaprogramowanych działaniach.
Ponieważ założenia hodowlane i produkcyjne w takich systemach można indywidualnie
zaprogramować, jak ró wnież ustawić odpowiednie tworzenie w tym celu raportó w i
alertó w, zdecydowanie łatwiej jest zarządzać stadem.

Fotografia 4. Przykładowy raport spoczynku kró w

Fotografia 5. Przykładowy raport banku nasienia

Oczywiście zaawansowane i dostosowane indywidualnie systemy mogą zawierać

wiele opcji raportowania nie tylko odnośnie do produkcji, ale także z innych
pomocniczych systemó w obsługujących np. zabiegi weterynaryjne czy też bank nasienia.
Trudno wyobrazić sobie, aby doradca żywieniowy opracował prawidłowe dawki
pokarmowe dla poszczegó lnych grup technologicznych bez informacji pochodzących z
dziennej produkcji, jak i raportó w z kontroli użytkowości mlecznej (RW). Hodowcy będący
pod kontrolą użytkowości mlecznej mają do dyspozycji wiele raportó w wynikowych
obrazujących wszystkie zdarzenia, jakie miały miejsce w stadzie w określonym przedziale
czasu, któ ry określa przyjęta metoda. Raporty te bez problemu można importować do
stosowanych systemó w zarządzania stadem. Wykorzystując te moduły i rejestrowane
dane gromadzone w bazie, program może podejmować decyzje dotyczące m.in. leczenia
chorych kró w, korekty dawek pokarmowych, zabiegó w inseminacyjnych, wizyt
weterynaryjnych, rozrodu, selekcji na cechy pokroju czy zwalczania choró b
metabolicznych. W konsekwencji zaawansowany system pozwala na podejmowanie
decyzji długofalowych, takich jak: prognozowanie produkcji stada, planowanie
skuteczności rozrodu, analiza przeszłego i bieżącego brakowania.
Oczywiście przy omawianych systemach istnieje możliwość stałego monitoringu
warunkó w mikroklimatycznych w oborze poprzez nie tylko analizę zachowań
behawioralnych z omawianych powyżej systemó w, ale także ró żnego rodzaju czujnikó w
wewnątrz obory i na zewnątrz. To one (lub nawet same grupy zwierząt w danym sektorze)
mogą automatycznie sterować pracą nie tylko kurtyn i wentylatoró w, ale nawet
częstotliwością automatycznej pracy zgarniakó w obornika. W konsekwencji to same
zwierzęta bezpośrednio kształtują warunki i wielkość dobrostanu w obiekcie.
Nowoczesne systemy zarządzania opierają się także na efektywnych i
proekologicznych systemach ograniczenia poboru energii, w tym możliwości odzysku
energii i ciepła z produkcji zwierzęcej. W wielu krajach zachodniej Europy widok obory
pokrytej panelami słonecznymi czy też bateriami słonecznymi nie jest czymś
niezwykłym. Powszechnie wykorzystuje się baterie słoneczne także w grodzeniu
pastwisk i tworzeniu sektoró w produkcyjnych.

Fotografia 6. Przyszła energia w hodowli bydła mlecznego – słoń ce

Nowoczesne zarządzanie to także odpowiedzialna gospodarka obornikiem.

Bardzo dobrym i sprawdzonym rozwiązaniem jest pozyskiwanie przy pomocy
separatora frakcji stałych, któ re mogą być powtó rnie wykorzystywane do ścielenia
stanowisk w oborze. Jest to praktykowane w tych rejonach, gdzie trudno o znalezienie
alternatywnych naturalnych i tanich materiałó w do ścielenia stanowisk. Separat
podawany jest bezpośrednio na stanowiska przy 40-proc. zawartości suchej masy lub
mieszany z wapnem. Wszytko zależy od warunkó w higienicznych panujących w
obiekcie. Jeżeli chodzi o warunki środowiskowe obory, należy w systemach wprowadzić
także pełny monitoring w cielętnikach, jałownikach czy nawet budkach cielęcych.
Stosuje się w tym celu system kamer i czujnikó w, któ ry monitoruje aktywność
młodzieży, jak ró wnież indywidualnie steruje mikroklimatem, jeżeli trzymamy cielęta w
obiekcie. Obecnie popularne są systemy punktowego nawiewu świeżego powietrza, co
poprawia zdrowotność i ogranicza zapadalność na zapalenie płuc cieląt. Dane takie
oczywiście są gromadzone i sterowane przez centralny system.
Prezentowane rozwiązania technologiczne oparte na centralnych systemach
zarządzania stadem to tylko nieliczne przykłady. Obecnie na krajowym rynku mamy
dużo firm, w tym także polskich, z innowacyjnymi rozwiązaniami, któ re w dużym
stopniu mogą usprawnić nie tylko produkcję, ale przede wszystkim pomagają w tych
gospodarstwach, gdzie odczuwa się duże braki siły roboczej. Wszystko zależy jednak od
zasobności portfela, potrzeb i bezwzględnej ekonomiki, wszak wszystkie decyzje mają
przynieść wymierne efekty ekonomiczne.