END 215 SİSTEM DÜŞÜNCESİ VE

ANALİZİ

1 Sistem Kavramları
ETKİNLİK & VERİMLİLİK
(EFFECTIVENESS & EFFICIENCY)
 verimlilik:
 Belirli bir faaliyette kaynakların ne kadar etkin kullanıldığı

 etkinlik:
 Bir işletmenin hedeflerinin, bir faaliyete yönelik hedeflerin
ya da amaçların ne ölçüde başarıldığı

o Bir işletme, kaynaklarının kullanımı açısından oldukça

verimli olabilir; fakat bu verimlilik işletmenin
amaçlarına ulaşmasına yönelik etkin şekilde
kullanılmıyor olabilir
2
VERİMLİLİK

o Belirli bir girdi veya kaynak kümesi için elde

edilen çıktı ne kadar yüksekse

veya

o belirli bir çıktı için gereken girdiler veya

kaynaklar ne kadar düşükse, faaliyetin verimliliği
o kadar yüksek olur.

3
VERİMLİLİK

 Kat edilen mesafenin yakıt tüketimine oranını

maksimize edecek şekilde araba kullanmak verimlidir

 Peki ya ticari amaçlar için?

 Böyle bir sürüş şekli, hem sürücünün ücretini hem de

aracın potansiyel kazancını göz ardı ettiği için
ekonomik olarak verimsiz olabilir.

4
ETKİNLİK

 Toplu ulaşımın bir parçası olan otobüsler için

 Amaç → uygun ve düşük maliyetli taşımacılık,

 Burada ‘uygunluk’ kişilerin toplu taşımaya binmek için
evlerinden veya iş yerlerinden beş dakikadan fazla
yürümemesi olarak tanımlanabilir

 Bu amaç söz konusu olduğunda her aracın ekonomik

olarak verimli çalışması artık sistemin sadece bir
yönünü temsil etmektedir.
5
ETKİNLİK

 Aşağıdakilerin tümü amaçları ve kısıtlı kaynakların

kullanımı açısından ulaşım sisteminin etkinliğini
ölçmekle ilgili olabilir:
 Rota seçimi
 Günlük servis sıklığı
 Kullanılan araç türü ve bakım planı
 Toplu taşıma ücret politikası

 Bunlar arasındaki ödünleşim, sistemin toplam

etkinliğini belirler
6
ETKİNLİK & VERİMLİLİK
 bir hastanenin işleyişi: test laboratuvarı, fizyoterapi
hizmeti, kan bankası hizmeti vb. teknik ve ekonomik
anlamda verimli bir şekilde işletiliyor olması
hastanenin bir bütün olarak etkin bir şekilde
çalışması için yeterli değildir.

7
ETKİNLİK & VERİMLİLİK

 Verimlilik, etkinliğin tamamlayıcısı olmalı

 Organizasyonun hedefleri ya da amaçları mümkün
olduğunca düşük maliyet, daha az kaynakla daha yüksek
fayda sağlayacak şekilde başarılmalı – diğer bir deyişle
daha verimli çalışılmalı

 Etkinlik ‘doğru işi yapmak’

 Verimlilik ‘işi doğru yapmak’

8
İNDİRGEMECİ YAKLAŞIM VE NEDEN-SONUÇ YAKLAŞIMI
(REDUCTIONIST AND CAUSE-EFFECT THINKING)

Geleneksel bilimsel düşüncenin temelleri iki yaklaşıma

dayanmaktadır (Russell L. Ackoff – bir filozof, sistem
düşünürü ve yöneylem araştırmacısı):

 İndirgemeci Yaklaşım
 Neden Sonuç Yaklaşımı

9
İNDİRGEMECİ YAKLAŞIM

 Dünyadaki her şeyin basit bölünmez parçalara

ayrıştırılabileceği (indirgenebileceği) fikrine dayanır.

 Bu parçaların davranışını açıklamak ve ardından bu

kısmi açıklamaları bir araya toplamak, sistemin
davranışını bir bütün olarak anlamamız ve
açıklamamız için yeterli kabul edilir.

10
İNDİRGEMECİ YAKLAŞIM
 Bu yaklaşımı problem çözmeye uyarlarsak:
 Problemin daha basit alt problemler kümesine bölünmesi
 Bu alt problemlerin ayrı ayrı çözülmesi
 Çözümleri birleştirerek problemin bütününe dair bir
çözüme ulaşılması

 Bu yaklaşım faydalı olur mu?

 Alt problemlerin bireysel çözümlerinin toplamı,

problemin bütünü için en iyi olan çözümü üretmez.

11
NEDEN-SONUÇ YAKLAŞIMI
 X, Y'nin gerçekleşmesi için hem gerekli hem de
yeterliyse, X'in Y'nin nedeni olduğu kabul edilir.

 Dolayısıyla, 'Y etkisini' açıklamak için gereken tek

şey 'neden X'tir.

 Her şey parçalara ayrılarak ve parçalar arasında

neden-sonuç ilişkileri aranarak açıklanabilir

 Bu yaklaşım faydalı olur mu?

12
NEDEN-SONUÇ YAKLAŞIMI

 Gelişen özellikler ve ilişkiler (emergent

properties or relationships): Bir duruma ait
bileşenler arasındaki etkileşimden dolayı yeni ilişkiler
ya da özellikler ortaya çıkabilir

 Karşılıklı nedensellik veya geri besleme: nedensel

ilişkiler her zaman tek yönlü olmayabilir

13
SİSTEMLERİN YAYGINLIĞI
 Güneş Sistemi
 Dünya
 Sosyal Sistemleri:
 Aile, komşuluk, okul, iş yeri, içinde olduğumuz bunlara benzer diğer
gruplar
 Politik Sistemler
 Telekomünikasyon Sistemi
 İnternet Sistemi
 Sayı Sistemi
 Bilgi Sistemleri
 Sindirim Sistemi
 Merkezi Sinir Sistemi vb.
14
SİSTEMLERİN YAYGINLIĞI
 Tümü birbirine bağlı veya birbirleriyle açıkça tanımlanmış
ilişkiler içinde olan nesneler veya varlıklar topluluğudur

 Doğal Sistemler: doğal fiziksel süreçler üzerinden ilişkiler

 Güneş sistemi, biyolojik sistemler

 İnsan Aktifive Sistemleri: insan tarafından oluşturulmuştur

 Sosyal sistemlerin çoğu, ticari veya endüstriyel kuruluşlar

 Soyut Sistemler:
 Cebir, sayı sistemi

15
SİSTEMLERİN YAYGINLIĞI

 Bu ders kapsamında insan aktivite sistemleri, bunların nasıl

tanımlanacağı, nasıl kontrol edileceği ve hangi boyut ve
düşüncelerin etkili karar vermeyi beraberinde getirdiği ile
ilgileneceğiz.

16
SİSTEM TANIMI

17
SİSTEM TANIMI
 Bizim kabul edeceğimiz sistem tanımı daha kısıtlayıcı.
 Anahtar kavramlar ‘etkileşen’, ‘karşılıklı bağımlı’ ve ‘bir
bütün oluşturan’.
 Sistemlere dair bizi ilgilendiren şey akılcı bir yöntem izlemek ve
bir süreç takip etmek
 Temel vurgu ‘sistemik’ olması: yani sistem düşüncesini
kullanmak ya da sistemdeki şeyleri yine sistem içindeki rollerine
göre değerlendirmek
 Bu tanımlardaki ‘organize’ kavramı sistem düşüncesine dair
önemli noktaları yansıtmaktadır. 18
 ONTOLOGICAL (OUT THERE)
VS
EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW

İçeride (Inside-us)
Dışarıda (Out-there) - the system is seen as the
- Sistem, kendisini physical and abstract
oluşturan fiziksel ve things that make up the
soyut şeyler, bunlar whole assembly, their
arasındaki ilişkiler ve relationships, and what
sistemin yaptığı şey the system does
olarak görülür - It is seen as absolute; it
- Mutlaktır, orada bir exists or will exist
yerlerde vardır ya da var sometimes out there; it is
olacaktır viewed as independent of
- Gözlemciden bağımsızdır the observer.
19
 ONTOLOGICAL (OUT THERE)
VS
EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW

 Güneş Sistemi: güneş, aralarında dünyanın da

bulunduğu dokuz gezegen, bunların güneşe ve
birbirlerine göre konumunu belirleyen yer çekimi
kuvveti

20
 ONTOLOGICAL (OUT THERE)
VS
EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW

 Elektrik Güç Sistemi: Güç istasyonlarının ve ekipmanlarının, güç

iletim şebekesinin, transformatörleri ve güç hatları ile yerel
dağıtım ağının ve güç akışını düzenleyen çeşitli kontrol
istasyonlarının bir bütünü, güç sisteminin ne yaptığı; elektrik
üretir ve ürettiği elektriği kullanıcılarına dağıtır.

21
 ONTOLOGICAL (OUT THERE)
VS
EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW

 Bilgisayar Bilgi Sistemi: toplanan veri parçaları, veriyi toplama ve

bilgiye dönüştürmenin kuralları, bilgiyi bilgisayar dosyalarında
depolama, işleme, düzenleme, çıkarma ve ekranda ya da basılı
şekilde sunma, bütün bu işlemleri gerçekleştirecek bilgisayar
donanımı ve kullanıcılar

22
 ONTOLOGICAL (OUT THERE)
VS
EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW

Dışarıda (Out-there) İçeride (Inside-us)

- the system is seen as the - Sistem tanımına neyin
physical and abstract dahil edileceği veya
things that make up the dışarıda bırakılacağı,
whole assembly, their gözlemcinin bu tanımla
relationships, and what ne yapmak istediğine
the system does bağlıdır
- It is seen as absolute; it - Gözlemciden bağımsız bir
exists or will exist sistem tanımı söz konusu
sometimes out there; it is olamaz
viewed as independent of
the observer.
23
 ONTOLOGICAL (OUT THERE)
VS
EPISTEMOLOGICAL (INSIDE US) VIEW

 Bir şey için ‘bu bir sistemdir’ dediğimizde, aslında o

şeyi ‘bir amacı gerçekleştirmek üzere
tanımlanmış bir sistem’ olarak görürüz

24
o Sistemleri, insanlar kavramsallaştırır.

o Dışarıda bir yerlerde var olsalar bile, bir şeyi sistem

olarak görecek olan ancak ve ancak bir insandır.

25
SİSTEM TANIMININ ÖZNELLİĞİ
 Sistem tanımları özneldir; çünkü:
 Kendisini gözlemleyen kişinin amacı ve ilgi sebebinden
etkilenir.

26
SİSTEM TANIMININ ÖZNELLİĞİ
 Bir firmanın üç sahibi, firmalarına yönelik farklı
sistem tanımları yapabilir:
 Materyalist olan birincisine göre bu sistem zenginliğini
arttırma yoludur
 İdealist bir sanatçı olan ikincisi, firmayı yaratıcı kişiliğine
dair bir uygulama merkezi olarak görür
 İnsancıl olan üçüncü ise yaşadığı bölgedeki insanlar için
istihdam olanağı sunan bir sistem gözüyle bakmaktadır.

27
ESKİ/MEVCUT BİLGİNİN ETKİSİ
 Kısmi bilgi, öncül bilgi (a priori) veya bir şey
hakkında bize söylenenler gözlemlerimizi veya o şeye
baktığımızda göreceğimiz şeyi etkiler.

28
ESKİ/MEVCUT BİLGİNİN ETKİSİ

29
 SİSTEM KAVRAMININ TANIMI

1. Sistem, organize bileşenler topluluğudur

 'Organize’, bileşenler arasında belli ilişkiler olduğu
anlamına gelir.
2. Sistem, bir şey yapar. Yani sisteme özgü olan
davranışlar sergiler.
3. Her bileşen sistemin davranışına katkıda
bulunur ve kendi davranışı da sistem
tarafından etkilenir.
 Her hangi bir bileşen sistemden çıkarılırsa
sistemin davranışı bu değişiklikten etkilenecektir.
30
 SİSTEM KAVRAMININ TANIMI
4. Sistemin içindeki eleman grupları (1), (2) ve (3)
özelliklerini kendi başlarına gösterebilirler.
Bunlar alt sistem olarak adlandırılır.
5. Sistemin, kendisine girdi sağlayan ve
kendisinin de çıktı sağladığı bir çevresi vardır.
6. Sistem, belirli bir amaç uğruna bir
gözlemci/kişi tarafından tanımlanır.

31
 Sistem

İlişki

Amaç
Sınır

Eleman
SİSTEM
 Bir sistemin önemli parçaları
 Bileşenleri/elemanları,
 Elemanlar arasındaki ilişkiler (tek yönlü, nedensel,
karşılıklı),
 Sistemin davranışı veya faaliyetleri,
 İlgili çevresi,
 Çevreden gelen girdiler,
 Çevreye sunulan çıktılar,

 Gözlemcinin özel ilgisi (inceleme amacı).

33
AMBULANS VE İTFAİYE HİZMETLERİ

34
SİSTEM
 Bir sistem analisti veya karar vericinin ilgilendiği
birincil nokta, bir sistemin ne yaptığı, yani
faaliyetleridir.

35
SİSTEM
 Sistemin davranışı, bir dönüştürme sürecinden
(transformation process) oluşur ➤➤ çevreden alınan
girdiler, çevreye verilen çıktılara dönüştürülür

 ışığa maruz kaldığında su ve karbondioksiti (girdileri)

karbonhidratlara ve oksijene (çıkışlar) dönüştüren canlı
bitkiler,
 hammaddeleri (girdileri) müşterilere satılmak üzere
bitmiş ürünlere (çıktılar), VEYA fonlar, emek ve
insanların uzmanlığı (girdiler) gibi kaynakları kâra
(çıktılar) dönüştüren bir imalat firması.

36
SİSTEM
 Elemanlar: sistemin amacına ulaşmasını sağlayan
ve sistemin davranışına katkıda bulunan unsurlar

37
SİSTEM
 İlişkiler
 Mekansal (Spatial)
 Zamansal (Time)
 Neden-Sonuç (Cause-Effect)
 Korunum (Conservation)
 Mantıksal (Logical)
 Matematiksel (Mathematical)
 Yapısal (Structural)

38
SİSTEM
 Değişkenler:
 Bağımlı (Dependent)
 Bağımsız (Independent)
 Kontrol edilebilir (Controllable)
 Kontrol edilemez (Uncontrollable)
 Girdi (Input)
 Çıktı (Output)
 İçsel (Internal)
 Dışsal (External)

39
SİSTEM

x5
x2

x1
x3

x4

40
SİSTEM
 Bir sistemin çevresi (relevant environment),
sistem davranışını bir şekilde etkileyen ya da
sistemden etkilenen fakat karşılığında onu
etkilemeyen boyutlardan oluşur.

 Ya karşılıklı etkileşim söz konusu olsaydı?

41
SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE
 Çevre
 Dönüştürme sürecine girdi sağlar
 Dönüşüm sürecinden, sistemi etkilemeyen
çıktılar alır

42
SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE
 Girdiler (inputs) sistemin çalışmak için ihtiyaç
duyduğu, fakat kendisi için üretmediği şeylerdir,
 Sistemin davranışına yönelik kısıtlar şeklinde de olabilir.
 Örneğin; kalite standartları ya da ekipman kapasitesi
 Kontrol edilebilir ya da edilemez girdiler söz konusu
olabilir

 Kontrol edilemez ➤ karar verici tarafından kontrol

edilemez/etkilenemez
 Kontrol edilebilir ➤ karar verici tarafından kontrol
edilebilir/etkilenebilir
43
SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE
 Çıktılar (outputs) ürün ve hizmet, bilgi, fon, atık
gibi sistemin çevreye sunduğu ya da bıraktığı
şeylerdir
 performans ölçütlerini de kapsar

44
SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE

 Sabit: değişmeyen ve bilinen

 Parametre:

 Kısıt: sınırları tanımlar. Kısıtlı kaynaklar,

sözleşmeden doğan yükümlülükler, fiziksel
yasalardan kaynaklanan engeller gibi farklı
sebeplere dayanabilirler

 Performans Göstergesi: performansı ölçer

45
SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE
 Sistem Durumu: sistemin belirli bir andaki
durumu

 Olay: ??

46
SİSTEMİN SINIRI VE ÇEVRE
 Sistem ve çevresini birbirinden ayıran hipotetik
ayrım, sistem sınırı olarak adlandırılır.

 Sistemin sınırını belirlemek önemlidir: sadece

dönüştürme sürecini değil, çıktıların yapısını, bu
çıktılardan kimlerin yararlanacağını ve istenmeyen
sonuçlardan kimlerin etkileneceğini de belirler

47
48
49
TRAFİK SİSTEMİ
 Bileşenleri?
 İlişkiler?
 Sistem ne yapar?
 Girdiler/Çıktılar?
 Alt sistemler?
 Çevresini ne oluşturur?

50
TRAFİK SİSTEMİ
 Components: A network of roads and their connections, i.e. road
intersections, road forks, and highway interchanges, and their
physical characteristics and traffic controls which affect their
carrying capacity, as well as the vehicles using the roads at any
given point in time
 Relations: their geographic location relative to each other and how
they are linked together
 Does traffic system do anything: The road network connects places
with each other and thus allows vehicle movement from each point
in the road network to all other points.
 Inputs/outputs: It transforms vehicles at given source locations
(inputs) into vehicles at given destination locations (outputs).
 Subsystem: city road networks

51
Sistem
midir?

52
 araba
 Tüm parçalar birbirleri ile bir uyum ve etkileşim
içinde
 ontolojik mi epistemolojik mi?
 Arabalar farklı insanlar için farklı amaca hizmet
edebilir: ulaşım aracı, prestij aracı, koleksiyon
parçası vb.

53
 Components: the engine, its steering mechanism, its
suspension, the electric parts — are complex
subsystems by themselves
 Relations: all parts fit together and interact
 Does car system do anything: a car by itself is not a
system in a useful sense: requires a driver, a purpose
and a road network
 Inputs/outputs: It transforms vehicles at given source
locations (inputs) into vehicles at given destination
locations (outputs).
 What constitutes the environment: The road network
and all its properties form the environment of the car–
driver system
54