1.

Uvod + Vojislav Ilić + Dučić

Istorija srpske književnosti 4 obuhvata srpsku književnost XX veka, odnosno, još preciznije –
književnoistorijski, poetički preciznije reč je o modernizmu i postmodernizmu u srpskoj
književnosti. Dakle, to je jedan reprezentativni izbor autora i dela iz srpskog modernizma i
postmodernizma. Kratak, najkraći pregled srpske književnosti XX veka, modernizma i
postmodernizma, u rasponu negde od Vojislava Ilića do Milorada Pavića. Prvi period
modernizma u srpskoj književnosti je moderna. Kao i u većini evropskih i velikih svetskih
književnosti, i u srpskoj književnosti XX veka može se govoriti o te 2 velike epohe – o
modernizmu koji obuhvata najveći deo XX veka. Zapravo modernizam – opet kao i u većini
evropskih književnosti i u srpskoj književnosti počinje već negde na izmaku XIX veka, negde u
poslednjoj deceniji XIX veka i traje prilično dugo – traje možda negde sve do polovine 70ih
godina XX veka, dakle najveći deo XX veka pripada upravo modernizmu, ne samo u
književnosti nego i uopšte u umetnosti i to je taj neki raspon recimo od poezije Vojislava Ilića i
recimo proze Borisava Stankovića, pa do recio zbirke ’Grobnica za Borisa Davidoviča’ Danila
Kiša 1975. godine – to bi otprilike bio 1 mogući raspon modernizma, dok ova poslednja četvrtina
XX veka – od Kišove zbirke ’Grobnica za Borisa Davidoviča’, pa sve recimo do romana Gorana
Petrovića ’Opsada crkve Svetog Spasa’ ili ’Sitničarnica Kod srećne ruke’ – to je
postmodernizam, s tim što se, naravno, neki momenti, uticaji postmodernizma, nasleđe
postmodernizma svakako može pratiti i u ovom novom, XXI veku.
Ako govorimo o modernizmu, to je jedna velika epoha i teško bi se ona možda u jednom takvom
rapsonu mogla sagledati kao celovita. Zato se unutar ove epohe modernizma izdvaja nekoliko
perioda, odnosno 3 perioda, pa se govori o RANOM MODERNIZMU ili MODERNI, koja
obuhvata period od 90tih godina XIX veka pa do recimo I svetskog rata ili prvih godina I svetsog
rata – i to je ovaj deo koji je u našem programu zastupljen poezijom Vojislava Ilića i Jovana
Dučića i Vladislava Petkovića Disa i prozom Borisava Stanokovića. Dakle, to je jedan
reprezentativni izbor iz moderne. Moderna – sama reč moderna, pojam moderne dolazi iz
nemačkog jezika i reč je o zapravo poimeničenom pridevu – kada kažemo moderna onda se
zaista misli na srpsku književnost s početka XX veka, dakle na taj rani modernizam. Međutim,
kada se kaže moderna književnost, to je sad već nešto drugo. To može da obuhvata i modernizam
u celini ili može da obuhvata i savremenu književnost, recimo književnost našeg doba kao
moderna književnost. Međutim, kada se kaže moderna, onda se misli na ovu književnost s
početka XX veka, dakle na taj rani modernizam koji se negde okončava I svetskim ratom. Taj
međuratni period, period između 2 rata, obuhvata ono što se obično naziva MEĐURATNIM
MODERNIZMOM i taj međuratni modernizam se jednim delom i preklapa sa pojmom
AVANGARDE, pa se govori o međuratnom modernizmu i avangardi u srpskoj, a tako je i u
priličnom delu evropske književnosti. To je taj deo koji je u našem programu zastupljen autorima
i delima Miloša Crnjanskog, Ive Andrića, Rastka Petrovića i Momčila Nastasijevića – dakle to je
taj međuratni modernizam ili u nešto užem smislu avangarda. I nakon toga, nakon II svetskog
rata, dakle vidimo koliko su ratovi negde važni za ovu književnoistorijsku periodizaciju – nakon
Drugog svetskog rata ili, tačnije, negde od početka 50tih godina počinje taj POSLERATNI
MODERNIZAM, ili prema nekima POZNI MODERNIZAM – dakle od početka 50tih godina,
od pojava upravo zbirke ’Kora’ Vaska Pope, tu su Vasko Popa, tu je Meša Selimović, Desanka
Maksimović, Branko Ćopić, Danilo Kiš – dakle negde sa Kišovom zbirkom ’Grobnica za Borisa
Davidoviča’ se okončava taj posleratni, pozni modernizam i počinje jedna nova epoha srpske
književnosti – to je postmodernizam koji je ovde znatno slabije reprezentovan, svakako Kišovom
zbirkom ’Enciklopedija mrtvih’, Pavićevim romanom ’Hazarski rečnik’, delom i zbirkom
’Pismo’ Ivana V. Lalića, ali postmodernizam zapravo nikada u potpunosti nije zaživeo i stekao
svoj puni poetički legitimitet u poeziji, nego prvenstveno u prozi i sad ovde bi, što se tiče proze,
moglo biti još štošta navedeno – recimo mogli bi biti navedeni Pekićev ’Novi Jerusalim’ ili
’Sudbine i komentari’ Radoslava Petkovića ili nešto od Svetislava Basare ili Davida Albaharija,
Gorana Petrovića – dakle to bi bio otprilike jedan pozamašan izbor, ali ovde smo ipak ostali
samo na ovim ključnim stvarima, to su Kiš i Pavić.
Dakle, ta velika epoha modernizma, koja počinje već na izmaku XIX veka, upravo pojavom
Vojislava Ilića i poezijom Vojislava Ilića, ali i nizom promena koje se u sprskoj književnosti
dešavaju tada, na izmaku XIX veka. Tako je i u priličnom delu evropskih književnosti. Zapravo
moglo bi se reći da se srpska književnost, kultura i društvo nekolko puta tokom XX veka, ili bar
3 puta, suočila sa nekakvim izazovima modernizma, odnosno u širem smislu reči modernizacije,
nekakvih velikih, važnih promena. Recimo, taj prvi period modernizma, taj rani modernizam
odnosno moderna u znaku je uspona parlamentarne demokratije, to je doba Majskog prevrata,
doba Srpskog književnog glasnika, doba formiranja građanske klase, dakle jednog privrednog
uspona Srbije na početku XX veka pod dinastijom Karađorševića posle Majskog prevrata. Dakle,
to je taj recimo izazov modernizacije na početku XX veka. Drugi je usledio naravno nakon I
svetskog rata kada se formira jedna nova država, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno
kasnije Kraljevina Jugoslavija u kojoj se, naravno, i dalje odvijaju neke i političke i društvene i
privredne i kulturne promene unutar kojih se odvija književnost – dakle to je sad taj neki drugi
izazov modernizacije koji je usledio nakon I svetskog rata. I konačno nakon II svetskog rata treći
koji se tiče, naravno, uspostavljanja nove socijalističke države, dakle potpuno drastičnih promena
u svim domenima i kulturnog i političkog, javnog, društvenog života i to je takođe ostavilo
dalekosežne promene naravno na književnost. Može se, naravno, govoriti i o onom četvrtom
izazovu, i moglo bi se reći četvrtoj kriznoj situaciji, koja naravno počinje krajem 80tih i traje
tokom 90tih godina, dakle raspad Jugoslavije, formiranje samostalnih nacionalnih država, ratovi
90tih godina – i to je takođe u velikoj meri uticalo na promenu nekakvih poetičkih profila i
poetičkih mogućnosti srpske književnosti u XX veku. Dakle, jasno je naravno da je književnost
uvek povezana sa tim i neminovno nastaje i odvija se u tom vrlo složenom i društvenom,
političkom, ideološkom, kulturnom, umetničkom kontekstu i mi ćemo negde pokušati i to, koliko
budemo u mogućnosti, da ispratimo govoreći o ovim autorima i delima. Dakle, taj prvi izazov
modernizma, ali u širem smislu reči i modernizacije društva, kulture, već je negde počeo na
izmaku XIX veka. U većini evropskih književnosti zapravo tada dolazi do nekih intenzivnih
promena, u zapravo svim žanrovima i u poeziji i u prozi i u drami, pa i književnoj kritici. U
poeziji se obično govori o tom prelazu od romantizma ka parnasovstvu i simbolizmu koji se
naravno u nekim evropskim književnostima, a prvenstveno u francuskoj književnosti odigrao i
nešto ranije, ali u srpskoj književnosti tada, 90tih godina, evidentno je da romantizam kao jedna
epoha već posustaje, da se tu javljaju neki novi pesnički glasovi, bitno drugačiji i taj otklon od
romantizma u vidu pojave parnasovstva i potom simbolizma jeste označio početak tih novih,
modernističkih tokova u srpskoj poeziji. U prozi dolazi do napuštanja realizma i taj prelaz od
realizma ka naturalizmu i potom ka impresionizmu koji se odigrao u prozi Borisava Stankovića
biće ta vrlo važna, velika, epohalna promena koja će takođe značiti jednu vrstu distanciranja od
tog XIX nasleđa. Dakle, napuštanje romantizma u poeziji, odnosno realizma u prozi je bila ta
vrlo važna uporišna poetička tačka za formiranje modernizma u književnosti. Konačno, na planu
proučavanja književnosti, književne kritike takođe dolazi do velikih promena, to je doba kada se
formira taj takozvani unutrašnji pristup proučavanju književnosti čiji su nosioci bili prvenstveno
Ljubomir Nedić, zatim za njim i Bogdan Popović i Jovan Skrelić – dakle, drugačij odnos,
drugačije tumačenje, vrednovanje književnosti. I mnogi kasniji istoričari književnosti koji su se
bavili ovim početkom, zapravo krajem XIX i početkom XX veka, isticali su jedan vrlo zanimljiv
momenat da je moža upravo delovanjem nekih kritičara – Ljubomira Nedića i Bogdana Popovića
i Jovana Skerlića – u velikoj meri došlo do profilisanja tih novih poetičkih i književnih tokova,
odnosno da je jedno od bitnih obeležja tog ranog modernizma, odnosno moderne takozvana
hegemonija kritike. Nikada književna kritika nije imala toliku moć, toliki uticaj, toliki značaj
kao na početku XX veka kada su delovali i pisali, na javnoj sceni delovali Jovan Skerlić i
Bogdan Popović. Pokretanje Srpskog književnog glasnika 1901. godine opet mnogi smatraju kao
možda taj inicijalni trenutak početka modernizma, pa i moderne u srpskoj književnosti, međutim
jasno je da su već neke pretpostavke uspotavljene već i 90tih godina – recimo polovinom 90tih
godina XIX veka Ljubomir Nedić pokreće časopis ’Srpski pregled’ i on je zapravo bio jedna
vrsta prethodnika Srppskog književnog glasnika koji će biti verovatno najbolji, najuticajniji
časopis koga je srpska književnost sve do danas imala. I mnogi čak i modernu posmatraju upravo
u tom rasponu od 1901. do 1914. – to je bio taj prvi period izlaženja ’Srpskog književnog
glasnika’ koji je pod uredništvom Bogdana Popovića i Jovana Skerlića nastojao da srpsku
književnost u velikoj meri usmeri ka evropskim književnim tokovima, odnosno, preciznije
rečeno, naravno da je srpska književnost i do tada bila u intezivnim vezama sa Evropom, ali tada
dolazi do jedne promene – naime, ako su tokom XIX veka možda najintenzivnije veze bile sa
nemačkom književnošću, od početka XX veka te veze su intenzivne sa francuskom
književnošću. I Skrelić i Bogdan Popović i Slobodan Jovanović i Jovan Dučić – svi su oni
zapravo bili francuski đaci, školovali su se u Francuskoj ili u Ženevi u Švajcarskoj, to su te
takozvane ’Parizlije’, dakle studenti koji su završavali Veliku školu, odnosno kasnije Beogradski
univerzitet, ti najbolji studenti, oni su dobijali stipendije i odlazili su na školovanje uglavnom u
Francusku, u Pariz ili eventualno u Švajcarsku, u Ženevu i oni su negde taj duh, pogotovu
francuske književnosti, kulture, jezika, običaja, ponašanja donosili u Srbiju i negde je francuska
književnost i kultura bila taj nekakav uzor srpskoj kulturi i književnosti toga doba, pa se i ove
ključne pesničke tendencije kao što su parnasovstvo i simbolizam koje su prvenstveno vezane za
francusku književnost, one su su ostavile zapravo najvećeg traga u recimo srpskoj poeziji
početkom XX veka. Dakle, ’Srpski književni glasnik’ koji je afirmisao književnu kritiku, koji je
nastojao ne samo da prati i detektuje ono što se odigrava na književnoj sceni, nego i da usmerava
ta zbivanja na književnoj sceni – u velikoj meri odigrao vrlo važnu ulogu u promeni tog
poetičkog profila srpske književnosti i negde odustajanja od romantizma u poeziji, odnosno
realizma u prozi i prihvatanja ovih novih poetičkih usmerenja, prvenstveno parnasovstva,
simbolizma, ali recimo i impresionizma ako je reč o prozi. Impresionizam koji je, naravno, začet
u slikarstvu, koji ima svoje uporište u slikarstvu, ali po analogiji sa tim promenama u slikarstvu
može se govoriti i o impresionizmu i u prozi toga doba, ali to svakako govori da su promene koje
su se odvijale u književnosti bile u dosluhu i sa nekim promenama koje su se recimo odigravale i
u slikarstvu toga doba – prvenstveno pojava impresionizma u slikarstvu, a potom i
ekspresionizma recimo bašu delima jedne autorke čija se godišnjica rođenja baš ove godine
obeležava, 150 godina od rođenja Nadežde Petrović koja je, naravno, poznata, velika slikarka, ali
ona je bila i rođena sestra Rastka Petrovića. E taj impresionizam koji dolazi sa Nadeždom
Petrović, kasnije i u njenom slikarstvu i prve naznake ekspresionizma, jesu u dosluhu sa ovim
intezivnim promenama koje se odigravaju u srpskoj književnosti početkom XX veka. Moderna,
osim toga što se naziva dobom hegemonije kritike, dakle u kojoj su kritičari imali možda ključnu
ulogu i možda recimo jedna od najreprezentativnijih knjiga moderne bila bi ’Antologija novije
srpske lirike’ Bogdana Popovića, dakle knjiga koju je sastavio jedan kritičar, teoretičar
književnosti, estetičar. Inače, Bogdan Popović je utemeljivač ili jedan od utemeljivača Katedre
za opštu književnost i on je na Velikoj školi predavao Opštu književnost, prvenstveno francusku
književnost i jedan je od utemeljivača modernih pristupa u proučavanju književnosti. Njegov
brat, Pavle Popović, je bio po svojoj struci istoričar – dok je Bogdan više bio teoretičar, estetičar
– Pavle Popović je bio istoričar književnosti i on je jedan od utemeljivača Katedre za srpsku
književnost. Tako da reč je o dvojici izuzetnih i izuzetno važnih recimo i za istoriju ovog
fakulteta. Pored toga, dakle, što je bila doba hegemonije kritike, moderna se često naziva i
malim zlatnim vekom srpske poezije. Poezija dominira u doba modere i uopšte lirika, lirsko,
lirski doživljaj sveta. Fenomenološka kritika će govoriti o onom lirskom, epskom i dramskom
kao možda tri fundamentalna oblika čovekovog postojanja na ovom svetu ili doživljaja sveta, e
lirika, lirsko dominira u doba moderne, pa se čak i u prozi govori – Skerlić je već govorio o
tendencijama lirizacije proze – pa i o nekakvom lirskom realizmu kako je on to nazvao – mi
ćemo to nazvati, naravno, impresionizmom. Dakle, dominacija poezije. Nikada možda u srpskoj
književnosti se u jednom takvom kratkom periodu nije javilo toliko izuzetnih, velikih pesnika,
dakle u tom periodu koji je trajao najviše negde oko dve decenije, dakle izuzetni pesnički glasovi
– Vojislav Ilić, Jovan Dučić, Milan Rakić, Sima Pandurović, Vladislav Petković Dis, Milutin
Bojić – dakle veliki broj izuzetnih autora koji predstavljaju vrhove ne samo srpske poezije XX
veka, nego srpske poezije uopšte. Dakle ta dominacija poezije koja je toliko ostavila traga i u
prozi gde je došlo do tih oblika lirizacije proze i na planu jezika, ali i na planu samog doživljaja
sveta – taj žal za prošlošću, taj nekakav žal za mladošću recimo u prozi i uopšte u književnom
delu Borisava Stankovića iza tog sentimentalnog, pomalo melanholičnog odnosa prema prošlosti,
taj naglašeni momenat emotivnosti, to je nešto što svakako karakteriše prozu, ali naravno i
poeziju toga doba. Ako bi se možda mogla izdvojiti neka zajednička poetička uporišta i poezije i
proze, pa i drame i kritike u doba moderne, onda bi ona svakako bila vezana za onu poznatu
poetičku koncepciju larpurlartizma.