‫بازارها‬

‫مبینا ح ق و ردی ‪ /‬سبا ب هجت ی‬

‫استاد ‪ :‬سر کار خانم س مانه دباغچی‬
 ‫بازار ‪:‬‬
‫بازار در شهرهای زیادی‬
‫از خاورمیانه‪ ،‬آسیا‪ ،‬آفریقاو‬
‫بخشیهایی از اروپا‪ ،‬به مرکز‬
‫اصلی بازرگانی شهر یا روستا‬
‫گفته میشود و به معنای محل‬
‫داد و ستد و اجتماع است‪ .‬اما‬
‫امروزه بازار به مجموعه های‬
‫مختلفی اطالق می شود که‬
‫علی رغم دارا بودن ویژگی‬
‫های زمانی‪ ،‬مکانی و‬
‫ساختاری متفاوت‪ ،‬درهمگی‬
‫آنان دادو ستد جریان دارد‪.‬‬

‫(( درایران به محلی که این گونه دادوستدها ومبادالت در آن صورت میگرفت بازار گفته می شد ‪)) .‬‬
 ‫• ماهیت بازار در ادوار مختلف تاریخ در ایران‬
‫در دوره ی مادها بازار و بافت آن با مفاهیم اولیه ی آن فعالیت می کرد‪.‬‬ ‫•‬

‫بنیان بازار اما در شهرهای ایران در دوره هخامنشیان با فتح سرزمین های متمدن و در طی مبادالت تجاری و بازرگانی با شرق و‬
‫ِ‬ ‫•‬
‫غرب گذاشته شد‪.‬‬

‫در دوره سلوکیان نیز شهرها دارای دو خیابان عمود بر هم بودند که میدانی در محل تقاطع این دو خیابان قرار داشت و بازارها‬ ‫•‬
‫اطراف آن ها شکل می گرفتند‪ .‬اشکانیان هم بازارها را در شهرستان ها و در مجاورت راه های اصلی ایجاد می کردند‪.‬‬

‫تاثیر نقش ایران در‬

‫ِ‬ ‫در دوره ساسانیان دولت حضور همه جانبه و پررنگی در بازرگانی و صنعت داشت‪ .‬اقتصاد این دوره تحت‬ ‫•‬
‫شمایل‬
‫ِ‬ ‫کل و‬
‫بازرگانی بین المللی و روابط با چین‪ ،‬هند‪ُ ،‬رم شرقی‪ ،‬حجاز‪ ،‬حبشه و … قرار داشت و به این ترتیب مفهوم بازار به ش ِ‬
‫امروزی شکل گرفت و محله ها در مسیر آن ایجاد شدند‪.‬‬

‫در زمان ساسانیان‪ ،‬فضاهای باز و میدان های مهم‪ ،‬محل شکل گیری اولیه بازارهای شهری بودند که شباهت زیادی به بازارهای‬ ‫•‬
‫قرون سوم و چهارم اسالمی داشتند‪ .‬تقسیم بندی بازارهای دوره اسالمی بر اساس تخصص حرفه ها بود نه طبقه‪ .‬هم چنین بازارهایی‬
‫مانند کتاب فروشی‪ ،‬کاغذ فروشی و صحافی ها به وجود آمد که یک نوآوری در این پدیده محسوب می شد‪.‬‬
‫بازارهای سرپوشیده یکی از مهم ترین عناصر شهرها بودند که به مساجد جامع پیوند می خوردند‪ .‬به این شکل شهرهای اسالمی به‬
‫واسطه بازار‪ ،‬از شهرها در دوره های مختلف متمایز و شناخته می شوند‪.‬‬
 ‫در قرون اولیه دوره اسالمی‪ ،‬بازارها شکل اولیه خود در دوره ساسانی را حفظ کردند‪ .‬بازارها از قرن دوم به بعد به مهم ترین‬ ‫•‬
‫عنصر در شهرها و حتی روستاهای بزرگ تبدیل شدند‪.‬‬

‫در دوره مغوالن و تیموریان کارکرد و تاثیر بازار همچنان ادامه داشت‪ .‬در دوره صفویه ایجاد بازار با طرح های از قبل تعیین‬ ‫•‬
‫شده مورد توجه پادشاهان قرار گرفت‪ .‬در دوره قاجاریه هم به دلیل اُفت فرهنگ و اقتصاد کشور‪ ،‬بازارها دچار انحطاط شدند‪،‬‬
‫اما همچنان جزو عناصر مهم شهر محسوب می شدن‬

‫گسترش شهرنشینی‪ ،‬عموما در نواحی مرزی شهرهای جدیدی ساخته شد و شهرهای کوچک قدیمی‬ ‫ِ‬ ‫• در دوره اسالمی به واسطه‬
‫نیز توسعه یافت‪ .‬در شهرهایی مثل بصره و کوفه فضایی با کارکر ِد بازار برای فروشندگان در نظر گرفته شد که می توانستند از‬
‫گسترش شهرها بساط ها جای خود را به‬
‫ِ‬ ‫اجناس خود را عرضه کنند‪ .‬با‬
‫ِ‬ ‫صبح تا شب در هر نقطه ای از آن بساط خود را پهن و‬
‫دکان ها دادند و بازارهای دائمی در قسمتی از شهر شکل گرفتند‪.‬‬

‫اواخر قرن اول هجری به بعد‪ ،‬بسیاری از شهرهای جدید و تقریبا تمام شهرهای‬
‫ِ‬ ‫نتایج پژوهش ها می گویند؛ بازارهای دائمی از‬
‫ِ‬
‫نوع فعالیتشان در راسته اصلی یا راسته های فرعی قرار داشتند و‬
‫ِ‬ ‫قدیمی‪ ،‬از بازارهای دائمی بهره مند بودند و صنوف با توجه به‬
‫محل عرضه هر نوع کاال مشخص بود‪ .‬اگرچه قدمت ساخت راسته های تخصصی در بازار در ایران و عربستان به پیش از اسالم‬
‫برمیگردد اما در سال ‪ ۸۵‬هجری قمری‪ ،‬یعنی زمانی که حجاج شهر واسط را می ساختند برای هر صنف راسته ای جداگانه در‬
‫نظرگرفتند‪.‬‬
‫اما از قرن سوم هجری توسعه عمران شهری و فعالیت های اقتصادی با روی کارآمدن حکومت ایرانی و محلی رونق گرفت‪ ،‬و‬
‫از قرن چهارم تا ششم هجری آنطور که در منابع تاریخی گوناگونی از جمله حدود العالم من المشرق الی المغرب‪ ،‬صوره‬
‫انواع صنایع دستی‬
‫ِ‬ ‫االرض‪ ،‬المسالک و الممالک‪ ،‬تاریخ بخارا‪ ،‬راحه الصدور و آیه السرور و سفرنامه ناصرخسرو آمده؛ تولید‬
‫در شهرها و روستاها گسترش یافت تا جایی که این محصوالت به کشورهای دیگر نیز صادر می شد‪ .‬در منابع آمده پارچه های‬
‫هر منتسب به کازرون‪ ،‬چشم بسته آنها را قبول‬ ‫دیدن ُم ِ‬
‫ِ‬ ‫کتانی کازرون‪ ،‬از چنان اعتباری برخوردار بودند که کشورهای دیگر با‬
‫می کردند‪ .‬جالب اینکه به گفته منابع تاریخی‪ ،‬در قرن پنجم هجری در شهر “تون” چهارصد کارگاه زیلوبافی فعالیت داشته اند‪.‬‬
‫بنابراین در قرن پنجم در شهرهای بزرگ بازارها آنچنان رونقی یافته بودند که حتی نقل می شود ناصرخسرو بعد از سفر به‬
‫اصفهان می گوید‪ « :‬در بخشی از بازار اصفهان‪ ،‬دویست طرف برای تبدیل پول یا پرداخت برات حضور داشتند»‪.‬‬
‫متاسفانه اما در قرن هفتم با حمله مغوالن خساراتِ زیادی به بازارها وارد و موجب خرابی بسیاری از آنها شد‪ ،‬که البته اواخر‬
‫این دوره و در زمان غازان خان و الجایتو و وزیرانی مانند خواجه رشید الدین فضل هللا‪ ،‬در شهرهای مهم آن زمان بازارهایی‬
‫ساخته شد‪.‬‬
‫ب ساختِ بازار در دوره صفوی دوچندان شد و این رونق تا اواخر دوران قاجار ادامه پیدا کرد‪.‬‬ ‫ت ِ‬
‫عنصر اصلی بازار در شهرهای اسالمی تولید کنندگان و مصرف کنندگان بودن‪ ،‬به خصوص در دوره میانی اسالمی بوده است‬
‫و همین هم سبب می شد مسیر شاهراه کاروان ها به عنوان نخستین نقطه ایجاد و گسترش باشد‪.‬‬
 ‫بافت‬
‫سبک معماری و ِ‬‫ِ‬
‫بازارهای اسالمی‬
‫بازارها از همان ابتدا سبک معماری‬
‫مخصوص به خود را داشتند و به‬
‫خصوص در ایران‪ ،‬اغلب سرپوشیده‬
‫نور‬‫بودند تا هم کسبه و خریداران از ِ‬
‫شدید خورشید و شرایط نامساعد جوی در‬
‫امان باشند و هم امنیت حجره ها در زمان‬
‫مصالح به کار رفته‬‫ِ‬ ‫تعطیلی حفظ شود‪.‬‬
‫هدف‬
‫ِ‬ ‫در آنها نیز معموال مشابه بود و‬
‫استحکام بنا بود‪ .‬برای مثال ستون‬‫ِ‬ ‫نخست‬
‫ها و دیوارها از سنگ و آجر و از گچ و‬
‫آجر هم برای پوشاندن سقف ها استفاده‬
‫می شد و الیه خارجی پشت بام ها هم‬
‫معموال کاهگل به عنوان یک عایق‬
‫کف‬‫حرارتی رطوبتی عمل می کرد‪ِ .‬‬
‫بازارها هم خاکی بود که به مرور زمان‬
‫در اثر رفت و آمد کوبیده می شد‪ ،‬گاهی‬
‫هم کف ها آجری و سنگی بودند‪ .‬بازارها‬
‫درشهرهای سنتی معموال ارتفاع بیشتری‬
‫ت هم جوار خود داشتند‪.‬‬ ‫نسبت به باف ِ‬
 ‫• سه بخش اصلی در بازارهای اسالمی ‪:‬‬

‫در بازارهای اسالمی با معماری سنتی سه بخش اصلی‬

‫وجود داشت‪:‬‬

‫مجتمعهای تجاری‬
‫دارای انبارها و‬
‫مجتمع های تجاری‬
‫کویها یا گذرگاههای‬ ‫محلهایی برای‬ ‫بدون امکان سکونت‬
‫اصلی و فرعی‬ ‫سکونت موقت‬
‫(قیصریه‪ ،‬تیمچه‪،‬‬
‫(راستهها)‬ ‫بازرگانان (خان‪ ،‬سرا‬
‫بدستان)‬
‫یا کاروانسرا‪ ،‬فُن ُدق‪،‬‬
‫َوکاله‪َ ،‬رباع)‬

‫عناصر تشکیل دهنده بازار ‪ :‬راسته اصلی‪ ،‬راسته فرعی (رسته) ‪ ،‬داالن‪ ،‬سرا یا خان‪ ،‬خانبار یا کالنبار‪ ،‬قیصریه‪ ،‬چهارسو‪،‬‬
‫میدان‪ ،‬جلوخان‪ ،‬حجره‪ ،‬تیمچه‬
 ‫راسته بازار ‪:‬‬
‫مسیر اصلی بازار که به صورت موازی‬
‫یا به صورت متقاطع نسبت به هم تشکیل‬
‫می شوند ‪.‬‬
‫راسته اصلی ‪ :‬راسته ها اصلی ترین‬
‫عنصر بازارها هستند زیرا اصوال‬
‫بازارها از گذشته به شکل خطی بودند و‬
‫در امتداد مهمترین راه و معبر شهری‬
‫شکل می گرفتند‪.‬‬
‫راسته فرعی ‪:‬در شهرهای کوچک‬
‫بازارها یک راسته اصلی اما در برخی‬
‫شهرهای بزرگ‪ ،‬دو یا حتی چند راسته‬
‫اصلی به صورت موازی یا متقاطع‬
‫داشتند‪ ،‬که این امر نتیجه توسعه بازار‬
‫در معابر فرعی بود‬
 ‫داالن ‪:‬‬
‫داالن یک فضای ارتباطی است که‬
‫غالبا در فضاهای معماری به شکل‬
‫خطی نقش رابط بین فضای بیرونی‬
‫یا فضای درونی ساختمان یا تنها بین‬
‫فضاهای درونی بنا را دارد‪ .‬داالن در‬
‫بازارهای بزرگ نیز یک فضای‬
‫ارتباطی است و غالبا به صورت‬
‫کوچه یا راسته ای کوچک و فرعی‬
‫است که از یک سو به راسته ای‬
‫دیگر و از سوی دیگر به یک‬
‫کاروانسرا مربوط است و به طور‬
‫معمول در دو سوی آن تعدادی حجره‬
‫و دکان وجود دارد‪ .‬در بازار تهران‬
‫شمار زیادی داالن وجود دارد‪ .‬داالن‬
‫خوني در كنار سراي حاج حسین‬
‫جدید كه به عطار ها اختصاص دارد‬
‫و داالن خان نمونه هاي مشهور داالن‬
‫در تبریز هستند كه در مجموع این‬
‫بازار ‪ 15‬داالن دارد‪.‬‬
 ‫سرا یا خان ‪:‬‬
‫همان تجارت خانه بوده است‪.‬‬
‫نمونه جنس از آنجا تحویل‬
‫گرفته شده و در جاهای مختلف‬
‫پخش می شده است‪ .‬ازسراهای‬
‫بزرگ و مشهور می توان به‬
‫سرای گنجعلی خان کرمان و‬
‫سرای وزیر قزوین اشاره کرد‪.‬‬
 ‫خانبار یا کالنبار ‪:‬‬
‫محل انبار و کار روی جنس بوده‬
‫است‪ .‬جنسی که به وسیله چهارپایان‬
‫حمل می شده‪ ،‬نمی بایست وارد بازار‬
‫شود لذا اجناس از راهی موازی به‬
‫نام پس کوچه در خانبارها خالی می‬
‫شده است‪ .‬خانبارها محوطه های‬
‫بزرگی در پشت سراها بوده و در‬
‫آنجا چند کارگاه دستی کوچک و انبار‬
‫قرار داشته است‪.‬‬
 ‫قیصریه‪:‬‬
‫به معنی سرای دراز است و‬
‫صنعتگران و پیشه وران ظریف کار‬
‫مانند زرگران ‪ ،‬گوهریان‪ ،‬سوزن‬
‫دوزان و بزازان در آنجا به کار می‬
‫پرداختند‪ .‬قیصریه ها در داشته و‬
‫محیط خلوت آن اجازه می داده است‬
‫که کارهای هنری در آن انجام گیرد‪.‬‬
‫قیصریه قزوین‪ ،‬قیصریه ابراهیم خان‬
‫در کرمان‪ ،‬بازارچه بلند در اصفهان‪،‬‬
‫قیصریه اصفهان و قیصریه وکیل‬
‫شیراز از زیباترین قیصریه ها‬
‫هستند‪.‬‬
 ‫چهارسو ‪:‬‬
‫محل تقاطع دو راسته اصلی و مهم‬
‫بازار را چهارسو می نامند‪ .‬در‬
‫بعضی از موارد در محل برخورد دو‬
‫راسته طراحی شده بازار غالبا‬
‫فضایی طراحی شده به صورت‬
‫چهارسو می ساختند که به سبب‬
‫موقعیت ارتباطی آن‪ ،‬ارزشمند به‬
‫شمار می آمد‪ .‬چهارسوی بزرگ‬
‫بازار اصفهان و چهارسوی بازارهای‬
‫الر‪ ،‬تهران‪ ،‬کرمان و بخارا از نمونه‬
‫های خوب باقی مانده به شمار می‬
‫آیند‪ .‬در برخی از دوره های تاریخی‬
‫به پیروی از واژه عربی سوق به‬
‫معنی بازار‪ ،‬به جای چهارسو از‬
‫واژه چهارسوق استفاده می کردند‬
 ‫میدان ‪:‬‬
‫در کنار یا امتداد بعضی از بازارهای‬
‫مهم در شهرهای بزرگ یک میدان‬
‫شهری یا ناحیه ای وجود داشت‪،‬‬
‫زیرا بازار مهمترین راه و معبر شهر‬
‫بود و در بیشتر موارد با یک میدان‬
‫شهری مرتبط بود‪ .‬بازار بزرگ‬
‫اصفهان با دو میدان سبزه‬
‫میدان(میدان کهنه) و میدان نقش‬
‫جهان مرتبط است‪ .‬در کنار قسمتی‬
‫از بازار کرمان‪ ،‬میدان گنجعلی خان‬
‫قرار دارد‪ ..‬سبزه میدان در کنار‬
‫بخشی از بازار تهران بود و هنوز‬
‫قسمتی از فضای آن باقی است‪ .‬میدان‬
‫خان یزد نیز از این نوع میدانها به‬
‫شمار می آید‪ .‬در بازار تبریز نیز‬
‫میدان صاحب آباد نقش سبزه میدان‬
‫را ایفا مي كند البته بازاري نیز با نام‬
‫دروازه ي گجیل نیز چنین وظیفه اي‬
‫دارد‬
 ‫جلوخان ‪:‬‬
‫جلوخان به عنوان یک فضای شهری‬
‫عبارت از فضایی ارتباطی به شکل‬
‫یک میدانچه است که از چهار یا سه‬
‫طرف محصور و دارای فضای‬
‫ساخته شده است و به عنوان یک‬
‫فضای ورودی‪ ،‬مکث و تجمع مورد‬
‫استفاده قرار می گرفت‪ .‬جلوخان‬
‫اصلی مسجد امام در بازار تهران و‬
‫جلوخانهای مسجد النبی در بازار‬
‫قزوین که تا حدی تغییر یافته اند و‬
‫جلوخان سردر قیصریه در بازار‬
‫اصفهان از نمونه های باقی مانده به‬
‫شمار می آیند‪.‬‬
 ‫حجره ‪:‬‬
‫دکان یا حجره ساده ترین و کوچک‬
‫ترین عنصر فضای بازار است‪.‬‬
‫شماری از دکانها یا حجره ها وقتی به‬
‫صورت خطی در دو سوی معبری‬
‫قرار گیرند‪ ،‬یک راسته بازار را پدید‬
‫می آورند‪ .‬مساحت حجره ها بسیار‬
‫متفاوت و به طور متوسط از ده تا‬
‫بیست و پنج متر مربع بوده است‪.‬‬
‫حجره های واقع در طبقه همکف و‬
‫هم تراز با سطح معبر به طور‬
‫معمول نقش یک مغازه یا دکان را‬
‫داشت که کاالهایی در آن عرضه می‬
‫شد‪ ،‬در حالی که حجره های واقع در‬
‫طبقه فوقانی بازارهای دو طبقه بیشتر‬
‫به عنوان دفترکار و فضای اداری‬
‫یک تجارتخانه مورد بهره برداری‬
‫قرار می گرفت‪.‬‬
 ‫تیمچه ‪:‬‬
‫تیمچه از دیگر بخشهای جالب توجه‬
‫بازارهای قدیمی بود که ظاهرا در‬
‫مراحل متأخرتری نسبت به دیگر‬
‫بخشها به وجود آمده و معماری آن‬
‫نیز نسبت به دیگر بخشها تکامل‬
‫بیشتری دارد‪ .‬تیمچه فضاهای گسترده‬
‫و سرپوشیده ای عمدتا با طرح هشت‬
‫ضلعی است که در دو و گاه سه طبقه‬
‫ساخته شده و گرداگرد صحن مرکزی‬
‫آن حجره ها و دکانهایی قرار گرفته‬
‫است‪ .‬فضای مرکزی و وسیع تیمچه‬
‫با طاق و گنبدهای مسقف شده و با‬
‫کاربندی و مقرنسهای زیبا مزین می‬
‫شده است‪ .‬تیمچه بزرگ قم و تیمچه‬
‫امینی کاشان درست در عصر‬
‫انحطاط معماری ایران به صورت‬
‫یک شاهکار نغز و هنرمندانه‬
‫خودنمایی کرده اند‪.‬‬
 ‫مجموعه ‪:‬‬
‫الگو هایي كه در باال ذكر شد در تركیب‬
‫با هم مجموعه اي را بوجود مي آورند‪.‬‬
‫رایج ترین نوع مجموعه ها تركیب یك‬
‫تیمچه یك سرا و یك راسته است مجموعه‬
‫حاج شفیع در شمال بازار تبریز كه به‬
‫فروش فرش اختصاص دارد نمونه اي از‬
‫این مجموعه هاست‪ .‬انواع پیچیده تر‪ ،‬از‬
‫یك سرا و تعدادي تیمچه و راسته تشكیل‬
‫شده اند كه نمونه خوب آن در بازار‬
‫تبریز مجموعه امیر است كه شامل یك‬
‫سرا دو تیمچه و دو راسته به نام هاي‬
‫بازار امیر و پشت بازار امیر است‪.‬‬
‫مجموعه ها مي توانند انواع تركیب‬
‫مجموعه دو دري شامل سه تیمچه و یك ً‬
‫ها را داشته باشند مثال سراست یا‬
‫مجموعه حاج شیخ از سه تیمچه و یك‬
‫داالن شكل گرفته است‬
 ‫• بازار های برون شهری‬
‫نوعی بازاراست که در بیرون شهر‪ ،‬درکنار دروازه و حصار تشکیل می شد و مخصوص کاالهای ارزان قیمت بود‪ .‬کاالهایی که از‬
‫روستاهای نزدیک هرروز به سوی شهر آورده می شد مانند میوه و تره بار‪ .‬در کنار دروازه شهرهای بزرگ بازار اسب و بازار‬
‫گوسفند تشکیل می شد و غالبا ازعرضه آنها در داخل خودداری می کردند‪ .‬برخی ازاین بازارها به صورت ادواری یعنی هفتگی یا‬
‫ماهانه و نیز فصلی تشکیل‬
‫می شد‪ .‬غالبا بازارهای برون شهری فضاهای طراحی و ساخته شده نداشتند و بیشتر به شکل بازارگاه بودند‪.‬‬

‫• بازارهای شهری‬
‫این نوع بازار مهمترین بازار هر شهر به شمار می آمد‪ ،‬حوزه کارکردی آن همه شهر را در بر می گرفت‪ .‬عالوه برآن‪ ،‬جنبه ای‬
‫فراشهری و منطقه ای نیز داشت‪ ،‬زیرا تعدادی روستا درحوزه کارکردی هر شهر وجود داشت که برخی از صنایع و محصوالت‬
‫مازاد خود را به بازار شهری عرضه می کردند و کاالهای مورد نیاز خود را از بازار شهری خریداری می کرند‪.‬‬

‫• بازار شهری‬
‫این نوع بازار مهمترین بازار هر شهر به شمار می آمد‪ ،‬حوزه کارکردی آن همه شهر را در بر می گرفت‪ .‬عالوه برآن‪ ،‬جنبه ای‬
‫فراشهری و منطقه ای نیز داشت‪ ،‬زیرا تعدادی روستا درحوزه کارکردی هر شهر وجود داشت که برخی از صنایع و محصوالت مازاد‬
‫خود را به بازار شهری عرضه می کردند و کاالهای مورد نیاز خود را از بازار شهری خریداری می کرند‬
 ‫• بازار ناحیه ای‬
‫در شهرهای بزرگ‪ ،‬یک یا چند بازارناحیه ای نیز وجود داشت که برخی از نیازهای بخشی از ساکنان شهر به کاالهای روزانه و‬
‫هفتگی و گاه ماهانه را تامین می کرد‪ .‬حوزه کارکردی بازارهای ناحیه ای‪ ،‬شامل دو یا چند محله بود‪ .‬در بازارهای ناحیه ای کاالهایی‬
‫خاص عرضه می شد‪.‬‬

‫• بازار محله ای‬

‫در شهرهای بزرگ و متوسط برای تامین نیازهای روزانه و هفتگی ساکنان هر محله‪ ،‬بازاری کوچک در مرکز محله وجود داشت که از‬
‫تعدادی دکان بقالی‪ ،‬میوه فروشی‪ ،‬نانوایی و مانند آن تشکیل می شده است‪ .‬این نوع از بازارها را بازارچه می نامیدند‪ .‬بازارچه ها به‬
‫صورت خطی دردو سوی قسمتی از معبر اصلی شکل می گرفت اما در مواردی نیز بازارچه ها به صورت میدانی کوچک بود‪.‬‬

‫• بازار همسایگی‬
‫در شهرهای بسیار بزرگ‪ ،‬مانند تهران یا اصفهان در دوره قاجار‪ ،‬در صورتی که مساحت هر محله بسیار بزرگ بود هر محله را به‬
‫عرصه های کوچکتری تقسیم می کردند‪ ،‬برای مثال هر محله در تهران قدیم به بخش های کوچکتری به نام گذر تقسیم می شد‪ .‬با توجه به‬
‫موقعیت جغرافیایی‪ ،‬کیفیت و وسعت بازارهای شهری‪ ،‬پتانسیل تولیدی در شهر‪ ،‬به بازارهای مختلفی برمی خوریم که هریک دارای قلمرو‬
‫و عملکردی متفاوت از دیگری است‬
 ‫بازارهای قدیمی ‪:‬‬

‫‪ .1‬بازار تاریخی ری‬

‫‪ .2‬بازار کرمان‬
‫‪ .3‬بازار بزرگ تهران‬
‫‪ .4‬بازار قیصریه اصفهان‬
‫‪ .5‬بازار همدان‬
‫‪ .6‬بازار همدان‬
‫‪ .7‬بازار اردبیل‬
‫‪ .8‬بازار قم‬
‫‪ .9‬بازار بزرگ تبریز‬
‫‪ .10‬بازار خوی‬
‫‪ .11‬بازار وکیل شیراز‬

‫بازار قیصریه اصفهان‬

‫بازار قیصریه اصفهان ‪:‬‬
 ‫• تاریخچه بازار قیصریه اصفهان‬

‫بازار قیصریه اصفهان قدمتی نزدیک به ‪ 500‬سال دارد‪ .‬این بازار بین سالهای ‪ 1011‬تا ‪ 1029‬بهدستور شاه عباس اول و به دست‬
‫توانمند استاد علی اکبر معمار اصفهانی ساخته شده است‪ .‬بازار قیصریه بهنامهای بازار شاهی یا بازار سلطانی نیز شناخته میشود‪ ،‬اما‬
‫نام اصلی آن همان بازار قیصریه است‪.‬‬

‫بهنقلی از جهانگردان بزرگی همچون ناصرخسرو و شاردن‪ ،‬نام بازار قیصریه اصفهان برگرفته از قیصریه یا قیساریا در آسیای صغیر یا‬
‫همان ترکیه امروزی است و دلیل این نامگذاری شباهت بازار قیصریه به قیصریه ترکیه بوده است‪ .‬البته در مورد نام بازار توصیفی‬
‫قدیمیتر در کتاب رساله محاسن اصفهان وجود دارد که به همین موضوع اشاره میکند‪.‬‬

‫فروش بازار قیصریه اصفهان جز لوکسترین و مجللترین بازارهای دوران صفوی بوده و در آن پارچهها و فرشهای گرانقیمت به‬
‫میرسید‪ .‬حتی اجناس آن به کشورهای خارجی نیز صادر میشد‪ .‬این روزها نیز بازار شکوه و جالل قدیم خود را داراست و ضمن‬
‫فروش فرش و پارچه‪ ،‬عتیقهجات و وسایل سبک گران قیمت و صنایع دستی اصفهان نیز در آن بهفروش میرسد‪.‬‬
‫آنچه در مورد این بازار جالب است و در مقدمه نیز به آن اشاره کردیم‪ ،‬حجرههایی هستند که ‪ 400‬سال است یک کاالی خاص را‬
‫بهفروش رسانده و حتی زمان نیز نتوانسته آنها را از مسیر خود منحرف کند‪ .‬بله این موضوع واقعیت دارد و اغراق نیست‪ ،‬بنابراین‬
‫حتما یادتان باشد وقتی به بازار رفتید‪ ،‬سراغ این مغازهها را گرفته و آنها را از نزدیک نظاره کنید‪ .‬گفتنی است بازار قیصریه در تاریخ‬
‫‪ 21‬آبان ‪ 1317‬با شماره ثبت ‪ 315‬در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و نه تنها جز آثار تاریخی جهانی بلکه جز آثار ملی نیز بهشمار‬
‫میرود‪.‬‬
 ‫نقاشی سردر بازار قیصریه‬

‫سردر بازار که حکم تابلوی اسم و‬

‫رسم بازار را دارد‪ ،‬چنان زیبا و‬
‫چشم نواز است که باید مدتی از دور‬
‫فقط بنشینید و تماشایش کنید‪ .‬بین‬
‫زیباییهای سردر نقاشیهایی که در‬
‫دیواره سردر قرار گرفتهاند‪ ،‬اولین‬
‫چیزهایی هستند که جلبتوجه خواهند‬
‫کرد‪ .‬این نقاشیها که اثرهای‬
‫ارزشمند دوران صفوی بوده و به قلم‬
‫رضا عباسی بر پهنه دیوارها نقش‬
‫بستهاند‪ ،‬هر کدام موضوعی خاص را‬
‫یادآوری میکنند‪.‬‬

‫• روبهرو دیوار ورودی که بایستید‪ ،‬نقاشی پیشرویتان که نقاشی اصلی سردر است‪ ،‬جنگ شاه‬
‫عباس صفوی با ازبکان را نشان میدهد که در اصل سربلندی و صالبت ملی را بهتصویر کشیده‬
‫است‪ .‬در سمت راستتان اما دیگر خبری از جنگ نیست و منظرهای از رقص و آواز اروپاییان‬
‫را مشاهده خواهید کرد که یادآور عیش و نوش و زندگی دنیوی یا بهشت زمینی است‬
‫سمت چپتان نیز شکارگاهی به تصویر‬
‫کشیده شده که جدا شدن از پلیدی و رسیدن به‬
‫پاکی را نشان میدهد‪ .‬نقاشیهای سردر به‬
‫همین تعداد خالصه نشده و در باالترین‬
‫قسمت سردر نقاشی بزرگی از دو مرد‬
‫تیرانداز جوان با لباس عصر صفویه‪ ،‬تنهی‬
‫شیر و دم اژدها دیده میشود که هر کدام در‬
‫حال تیراندازی به سویی هستند‪ .‬این تصویر‬
‫نهتنها نقاشی صورت فلکی اصفهان (برج‬
‫قوس) است‪ ،‬بلکه نشانگر صحنه مبارزهای‬
‫است که تیرانداز آن گویی همان آرش‬
‫کمانگیر با دم حیوان افسانهای است‪.‬‬
‫موضوع ناراحتکنندهای که درباره‬
‫نقاشیهای سردر بازار قیصریه اصفهان‬
‫وجود دارد‪ ،‬این است که نقاشیها در‬
‫مجاورت هوا و تغییرات دمایی رنگ و روی‬
‫خود را از دست دادهاند و چنانچه برای‬
‫محافظت یا احیای آنها اقدامی اساسی‬
‫صورت نگیرد‪ ،‬سرنوشت نقاشیها به نابودی‬
‫کشیده خواهد شد‪ .‬اگرچه که نقاشیهای سردر‬
‫بازار رنگولعاب روزهای اول خود را‬
‫ندارند‪ ،‬اما باز هم چیزی از شکوه آنها کم‬
‫نشده و نقاشیها هنوز هم که هنوز است‪،‬‬
‫زیبایی و شکوه خود را دارند‪.‬‬
 ‫معمار بازار قیصریه اصفهان ‪:‬‬

‫بازار قیصریه اصفهان شکوه و‬

‫زیبایی خودش را مدیون استادی است‬
‫که جز هنرمندان نامی دوره صفوی‬
‫و معمار یکی از باشکوهترین مساجد‬
‫اصفهان یعنی مسجد شاه است‪ .‬این‬
‫استاد هنرمند کسی نیست جز استاد‬
‫علی اکبر اصفهانی معروف به معمار‬
‫باشی و معمار شاه عباس کبیر! وی‬
‫جز شاگردان استاد بدیعالزمان یزدی‬
‫بوده و علم معماری را از ایشان فرا‬
‫گرفته است‪.‬‬

‫• تندیس استاد علی اکبر اصفهانی‬

 ‫• بخش های بازار قیصریه اصفهان‬
‫بازار قیصریه اصفهان را میتوان به ‪ 6‬بخش سردر‪ ،‬کاروانسرای شاهی‪ ،‬ضرابخانه‪ ،‬نقارخانه‪ ،‬چارسو و راسته های بازار قیصریه‬
‫اصفهان تقسیم کرد‬
‫‪ . 1‬سردر‬
‫سردر بازار خود بهتنهایی جز آثار تاریخی نفیس بهجای مانده از دوران صفویه است‪ .‬این سردر در ابتدا ‪ 3‬طبقه بوده اما این روزها‬
‫فقط دو طبقه از آن باقیمانده است‪ .‬سردر قیصریه شامل یک دروازه اصلی‪ ،‬چهار درب فرعی‪ ،‬تاالری در باالی آن‪ ،‬یک حوض و دو‬
‫سکوی بزرگ در دو جانب خود است که از سنگ یشم و سماق ساخته شدهاند‪.‬‬
‫البته ناگفته نماند که باالی این سردر ناقوس دیرهرمز و ساعتی قدیمی نیز وجود داشته که مربوط به جنگ ایران و پرتغال بوده اما‬
‫متأسفانه این روزها خبری از آنها نیست؛ چراکه هر دو این آثار گرانبها در طبقه سوم سردر قرار داشته و با از بین رفتن طبقه سوم‪،‬‬
‫این دو اثر نیز از بین رفتهاند‪.‬‬
‫کمی به سردر خیره شده و باالی سرتان را که نگاه کنید‪ ،‬سقف زیبای سردر در باالی سرتان دلبری میکند‪ .‬دیوارههای سردر نیز با‬
‫نقاشیهای فاخر و بینظیری خود چشمنوازی کرده و هر کدام راوی داستانی هستند‪ .‬داستانهایی که میتوانید راوی داستانشان شما‬
‫باشید و داستان با قوه خیال خود برای آنها بنویسید‪.‬‬
‫گفتنی است سردر بازار قیصریه نیز جز آثار جهانی و ملی بهشمار رفته و در تاریخ ‪ 15‬دیماه سال ‪ 1310‬به شماره ثبت ‪ 103‬در‬
‫فهرست آثار ملی ثبت شده است‪.‬‬
 ‫‪ .2‬کاروانسرای شاهی‬
‫کاروانسرای شاهی در بخش غربی بازار قرار گرفته و این روزها به یکی از بخشهای تاریخی بازار مبدل شده است‪ .‬از این بنای‬
‫تاریخی در گذشته نهتنها برای ارائه خدمات به مسافرانی که از راه دور به این بازار میآمدهاند مورد استفاده قرار میگرفته است‪ ،‬بلکه‬
‫در مدیریت راستهها نیز از آن استفاده میشده است‪ .‬کاروانسرای شاهی بازار قیصریه این روزها بین بازاریان و مردم عادی به سرای‬
‫ملک التجار شهرت داشته و بهعنوان انبار کاالی مختلف مورد استفاده قرار میگیرد‪.‬‬
‫‪ .3‬ضرابخانه‬
‫ضرابخانه بازار قیصریه اصفهان که این روزها فقط اسکلتی از آن به جا مانده اما رسالت خود را ادامه داده و به ساختمان یک بانک‬
‫دولتی مبدل شده است‪ ،‬محلی برای ضرب سکه در دوران صفوی بوده است‪ .‬این بنای قدیمی در بخشی شرقی بازار واقع شده و برای‬
‫تماشای بقایای آن باید به راسته چیتسازها بروید‪.‬‬
‫‪ .4‬نقارخانه‬
‫نقارخانه بازار در طبقه سوم سردر آن قرار داشته که همانطور که کمی قبلتر اشاره کردیم‪ ،‬متاسفانه این روزها اثری از آن نیست و‬
‫فقط حس تلخ نبود آن احساس میشود‪ .‬در قدیم از این نقارخانه در قدیم برای اعالم طلوع و غروب آفتاب‪ ،‬آیینهای مختلف و‬
‫مناسبتهای گوناگون‪ ،‬آمادهباش نظامی‪ ،‬اطالع اخبار مهم به مردم‪ ،‬تحویل سال یا ورود کاالهایی که مردم در انتظارشان بودهاند استفاده‬
‫و در هر کدام از اتفاقهای یاد شده نقاره آن نواخته میشده است‪.‬‬
 ‫‪ .5‬چارسوی بازار‬
‫چارسوی بازار شاهی یا همان قیصریه اصفهان زیباترین بخش بازار است‪ .‬این بخش از بازار با طاق گنبدی و مقرنسهای اسلیمیاش‬
‫حقیقتا چشمنواز است و اگر اغراق نباشد ساعتها ارزش نشستن و تماشا کردن دارد؛ بهخصوص اینکه اطراف آن نیز حجرههای سنتی‬
‫قرار داشته و حسوحالی نوستالژیک به شما خواهد داد‪.‬‬
‫این چارسو از جنوب به بازار شاهی یا همان قیصریه‪ ،‬از شمال به تیمچه ضرابخانه‪ ،‬از شرق به ضرابخانه سلطتنی و از غرب به‬
‫کاروانسرا منتهی میشود‪ .‬برای دسترسی به این بخش از بازار کافیست از سردر قیصریه وارد بازار شده و چند دقیقهای در بازار قدم‬
‫بزنید تا به آن برسید‪.‬‬
‫‪ .6‬راسته های بازار قیصریه اصفهان‬
‫بازار شاهی اصفهان راستهها و سرایهای زیادی را درون خود جای داده که هر کدام در رستهای شغلی مشغول فعالیت هستند‪ .‬از‬
‫معروفترین سراها و راسته های بازار قیصریه میتوان به موارد زیر اشاره کرد‪:‬‬
‫راسته مخلص‬ ‫سرای تاالر‬ ‫سرای اردستانیها‬
‫راسته سماورسازها‬ ‫سرای جارچی‬ ‫سرای خانی‬
‫راسته مقصودبیک‬ ‫سرای فخر‬ ‫سرای آقا‬
‫راسته بازار عریان‬ ‫سرای پادرخت سوخته‬
‫راسته هارونیه‬ ‫سرای میراسماعیل‬
‫راسته نیمآورد گلشن‬ ‫سرای خوانساریها‬
‫سرای گلشن‬
 ‫• بازار های دواری‬
‫بازارهاى ادوارى‪ ،‬بازارهائى هستند که در مواقع معینى بهصورت ادوارى و منظم تشکیل مىشده است‪ .‬در برخى از مناطقى‬
‫که تعدادى روستاى آباد وجود داشت‪ .‬هر مدت یکبار‪ ،‬بازارى در یکى از روستاها برپا مىشد و روستائیان کاالهاى قابل‬
‫فروش و تبادل خود را به آنجا مىبرند و کاالهائى را که الزم داشتند‪ ،‬مىخریدند‪.‬‬

‫• بازارها از نظر اقلیم‬

‫بازارهای مناطق گرم وخشک‬ ‫‪.1‬‬
‫بازارهای مناطق مرطوب و بارانی‬ ‫‪.2‬‬
‫بازرهای مناطق کوهستان‬ ‫‪.3‬‬

‫‪:‬‬ ‫‪ - 1‬بررسی ویژگی های معماری بازارها در اقلیم گرم و خشک‬

‫در این اقلیم نیز مانند نواحی کوهستانی و مرتفع ‪ ،‬اکثر راسته های بازار ‪ ،‬دارای طاق با مصالح بنایی هستند ‪ .‬منتها در‬
‫اینجا به دلیل آن که از لحاظ زیست اقلیمی ‪ ،‬گرمای هوا و تابش آفتاب ‪ ،‬بیش از سرمای زمستان مشکل آفرین است‪ .‬لذا طاق‬
‫ها بلندتر ‪ ،‬عرض راسته ها بیشتر و منفذهای باالی طاق ها بزرگ تر هستند ‪ .‬عالوه بر منفذ های بام مشاهده می شود که در‬
‫بعضی از بازار ها ‪ ،‬مخصوصا در نواحی جنوبی مانند بازار وکیل شیراز و قیصریه ابراهیم خان در کرمان ‪ ،‬بازشو هایی‬
‫در زیر طاق قرار دارند ‪ .‬که به تامین نور و تهویه و کاهش حرارت در راسته ها کمک می کند‪.‬‬
 ‫‪- 2‬ویژگی های معماری بازار ها در اقلیم سرد و کوهستانی‬

‫سرما و بوران از عوامل مهم و تعیین کننده در شکل ساختمان های این مناطق ‪ ،‬خصوصا در نواحی شمال و شمال غرب کشور است‬
‫‪ .‬لذاراسته های بازاردرشهرهای نسبتا بزرگ در این نواحی عموما طاق آجری دارند ‪ .‬ولی در این جا عرض راسته ها و ارتفاع کف‬
‫تا زیر طاق آن ها کمتر از بازار های مشابه در نواحی گرم و خشک است ‪ .‬وجود طاق مانع از تبادل حرارتی بیش از حد بین داخل و‬
‫خارج راسته ها می شود و ابعاد نسبتا کوچک عرض و ارتفاع راسته ها باعث می شود که درجه حرارت در راسته ها در حد آسایش‬
‫و قابل قبول برای انسان باشد ‪ .‬حرارات ناشی از فعالیت مردم ‪ ,‬چراغ های داخل بازار و بخاری های داخل حجره ها به جهت تامین‬
‫دمای مطلوب در زمستان های سرد این نواحی کفایت می کند ؛ به نحوی که حجره داران در این فصل نیز مانند سایر فصول می‬
‫توانند ورودی حجره ها را در مقابل مشتریان باز بگذارند ‪ .‬و در کل محوطه بازار ‪ ،‬خریدار و فروشنده با پوشش معمول زمستانی ‪،‬‬
‫بدون احساس ناراحتی به تبادل کاال و سایر فعالیت های مرتبط با بازار بپردازند ‪ .‬برای تامین نور و تهویه در راسته ها ‪ ،‬معموال منفذ‬
‫های نسبتا کوچکی در باالی طاق ها قرار دارند نمونه این بازار ها را می توان در شهر های همدان ‪ ،‬زنجان ‪ ،‬تبریز و ‪ ...‬مشاهده‬
‫نمود‪.‬‬
 ‫‪- 3‬ویژگی های معماری بازار در اقلیم معتدل و مرطوب‬

‫در کرانه دریای خزر به لحاظ رطوبت و بارندگی بسیار زیاد ‪ ،‬راسته ها بازار غالبا طاق ندارند و فقط بام شیب دار حجره ها از دو‬
‫طرف تا حدودی فضای بازار را می پوشانند ‪ .‬و در هنگام بارندگی مانع از ریزش باران بر روی سر عابرین می شود ‪ .‬همچنین کف‬
‫راسته های بازار معموال از دو طرف قدری به سمت وسط راسته شیب دارند ‪ .‬تا آب باران به مجرای باریکی که از وسط راسته می‬
‫گذرد هدایت و نهایتا به نهر و یا رودخانه ریخته شود ‪ .‬بعالوه اگر راسته ها طاق داشته باشند ‪ ،‬جریان طبیعی باد در سطح شهر نخواهد‬
‫توانست هوای مرطوب و سنگین در فضای بازار را جا به جا کند ‪ .‬در زمان های قدیم ‪ ،‬بام های شیب دار حجره های بازار مانند سایر‬
‫ساختمان ها با الیاف گیاهی مثل گالی و یا ساقه برنج پوشانده می شد‪ ،‬ولی بعد از ورود سفال به ایران برای پوشش بام بازار از مصالح‬
‫جدید و با دوام استفاده گردید ‪ .‬در سنوات اخیر بام اکثر حجره ها با سفال یا شیروانی و یا هر دو پوشیده شده است ‪ .‬دیوار ها نیز مانند‬
‫سایر ابنیه سنتی ساخته می شدند ‪.‬‬
 ‫• بازار های خطی‬
‫راستهای که در جهت طولی در امتداد راهها و معابر رشد کرده بود و خانها در دو سوی آن جای داشتند‬

‫• بازار های چند محوری‬

‫شبکهای است گسترده از راستههای متوازی یا متقاطع که مجموعه خانها و سراها را دربر میگرفت‪ .‬اینگونه بازارها که هم در‬
‫جهت طولی و هم در جهت عرضی توسعه یافتهاند‬

‫• بازار های متمرکز یا چند منظومه ی‬

‫این شکل بازار‪ ،‬مجموعه بزرگی از راستهها و داالنهای سرپوشیده است که بیفاصله در مجاورت یکدیگر قرار گرفتهاند و خانهها‬
‫به شکل کمربندی آنها را در بر گرفتهاست‬

‫• بازار های طبیعی‬

‫بازاری که با دو محور اصلی به صورت متقاطع تشکیل شده است‪ .‬در این شکل‪ ،‬بازار دو راسته اصلی (خطی) عمود بر هم که در‬
‫محل تقاطع به صورت چندمحوری تراکم یافته است‪.‬‬
 ‫‪:‬‬ ‫منابع‬
‫کتاب معماری بازارهای سنتی ایران‬

‫گونه شناسی و تحلیل کالبد بازار های ایرانی در اقلیم های چهار گانه‬
‫علیرضا دودانگی ‪ ،‬فریبا سادات مفتخری قویدل‬

‫بازشناخت مولفه های بازار در شهر ایرانی‪ -‬اسالمی‬

‫‪destinationiran.com‬‬
‫‪danesh1388.blogfa.com‬‬
‫‪Wikipedia.com‬‬
‫‪Aftabir.com‬‬
‫‪Pazhooheshgar31.blog.ir‬‬