‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫تاریخ شهرهای ایرانی‪-‬اسالمی‬

‫استاد‪ :‬دکتر شیخ اعظمی‬
‫پژوهشگر‪ :‬محمد مانی کتابی‬
 ‫شهر در قرآن‪:‬‬
‫• شهر جاییس‪#‬ت ک‪#‬ه دارای روح معن‪#‬وی ب‪#‬وده و م‪#‬ردم آن دارای عقب‪#‬ه‬
‫فکری و معرفتی باشند‪.‬‬
‫• قرآن ش‪#‬هری ک‪#‬ه فاق‪#‬د ویژگی‌ه‪#‬ای م‪#‬ذکور باش‪#‬د را قری‪#‬ه ی‪#‬ا بل‪#‬د‬
‫می‌خواند‪.‬‬
‫• مدین‪#‬ه (میم مک‪#‬ان از ع‪#‬ربی و دین ب‪#‬ه مع‪#‬نی ش‪#‬ریعت از اوس‪#‬تایی)‬
‫به معنی محل شریعت یا مقر حکومت و قانون است‪.‬‬
 ‫عوامل مشخصه شهر در دوره اسالمی‪:‬‬
‫فارغ از س‪#‬بک‌های مختل‪#‬ف معم‪#‬اری‪ ،‬س‪#‬ه عنص‪#‬ر مس‪#‬جد‪ ،‬ب‪#‬ازار و‬
‫محله‪ ،‬پای ثابت شهرسازی اسالمی بوده‌اند‪.‬‬
‫کهندژ (در مرکز شهر یا در ارتفاع)‬
‫شارستان‬ ‫مفاهیم شهری ساسانی که‬
‫در دوره عباسی احیا شدند‬
‫َرَبض‬
 ‫الف) مسجد‪:‬‬
‫• دولت اس‪#‬المی در ش‪#‬هر و در مس‪#‬جد متول‪#‬د ش‪#‬د‪ .‬اساس‪#‬ا در دوره‬
‫ص‪#‬در اس‪#‬الم ت‪#‬ا روی ک‪#‬ار آم‪#‬دن عباس‪#‬یان‪ ،‬ش‪#‬هر ب‪#‬ه ج‪#‬ایی اطالق‬
‫می‌شده که دارای مسجد جامع باشد‪.‬‬
‫‪ -1‬صدر اسالم‪ :‬ساده‪ ،‬الگو مسجدالنبی (ص)‬
‫‪ -2‬دوره اموی‪ :‬در جوار داراالماره و در ارتباط‬
‫مستقیم با شار عام و بازار‪ ،‬محلی حکومتی‬
‫‪ -3‬دوره عباسی‪ :‬پایگاه مخالفت با عباسیان‬ ‫• تطور نمود کالبدی مسجد‬
‫(مسجد براثا)‬
‫‪ -4‬ملوک‌الطوایفی‪ :‬خودنمایانه‪ ،‬در جوار مدارس‬
 ‫ب) بازار‪:‬‬
‫• از ریشه بهاچار در فارسی پهلوی به معنی جای بها و قیمت‪.‬‬
‫• بازار و می‪#‬دان دو عنص‪#‬ر ش‪#‬هری هس‪#‬تند ک‪#‬ه اع‪#‬راب از‬
‫ساسانیان قرض گرفتند‪.‬‬
‫• راس‪#‬ته‌های دارای آل‪#‬ودگی (ص‪#‬وتی‪/‬بهداش‪#‬تی) دور از مس‪#‬جد‬
‫قرار داشتند‪.‬‬
‫‪ -1‬کوی‌ه‪##‬ا و گ‪##‬ذرگاه‌های اص‪##‬لی و ف‪##‬رعی‬
‫مختص اصناف گوناگون‪ :‬راسته‌ها‬
‫‪ -2‬مجتمع‌ه‪#‬ای تج‪#‬اری دارای انب‪#‬ار و امک‪#‬ان‬
‫بازار‬ ‫ساختار‬ ‫•‬
‫سکونت‪ :‬کاروانسرا‬
‫‪ -3‬مجتمع‌ه‪#‬ای تج‪#‬اری ب‪#‬دون امک‪#‬ان س‪#‬کونت‪ :‬تیمچه‬
‫‪ -4‬اصناف‬
 ‫‪ -1‬از دروازه تا دروازه‬
‫‪ -2‬در مرکز شهر در جوار جامع و ارگ‬ ‫• مکان بازار‬
‫‪ -3‬از دروازه تا مرکز شهر‬
‫‪ -1‬بازار دائمی‬
‫‪ -2‬بازارچه (بازار محلی)‬
‫‪ -3‬بازار ادواری‬ ‫• گونه‌های بازار‬
‫‪ -4‬بازار بندری یا مرزی‬
‫‪-5‬بازار زیارتی‬
‫‪ -6‬بازار برونشهری‬
 ‫ج) محله‪:‬‬
‫• مبن‪#‬ای محله‌بن‪#‬دی در دوره ساس‪#‬انی نظ‪#‬ام کاس‪#‬تی و طبق‪#‬اتی ب‪#‬وده‬
‫ح‪#‬ال آنک‪#‬ه در دوره اس‪#‬المی‪ ،‬تعلق‪#‬ات قومی‪-‬قبیله‌ای‪-‬م‪#‬ذهبی‬
‫‪ -1‬اجبار حکومت‬ ‫معیار بوده‌اند‪.‬‬
‫‪ -1‬مسلمان‪-‬غیر مسلمان (تا مشروطه) ‪ -2‬امنیت‬
‫‪ -3‬محل مذهبی‬
‫‪ -2‬ع‪#‬رب و عجم (در زم‪#‬ان خلف‪#‬ای س‪#‬ه‌گانه و اموی‪#‬ان ت‪#‬ا‬
‫دوره عباسیان)‬
‫‪ -3‬قومی‪-‬قبیله (تا همین امروز)‬ ‫• محله‌بندی دوره اسالمی‬
‫‪ -4‬شیعه‪-‬سنی (تا دوره مغول)‬
‫‪ -5‬حیدری‪-‬نعمتی (از صفویه تا دهه‌های اخیر)‬
‫‪ -6‬شیخی‪-‬متش‪#‬رعه (قاج‪#‬ار ت‪#‬ا مش‪#‬روطه‪ ،‬بیش‪#‬تر در‬
‫تبریز و کرمان)‬
 ‫مسجد‬
‫بازارچه‬
‫منزل کدخدا‬
‫عوامل خدماتی‬
‫واقع در میدان محله‬ ‫قنات یا چشمه‬
‫آب‌انبار‬ ‫• عناصر محله اسالمی‬
‫حمام‬
‫مکتب‬
‫دیوار و دروازه‬
‫عوامل دفاعی‬ ‫اتصال خانه‌ها از زیر زمین‬
‫کوچه‌های تنگ و تودرتو‬
 ‫ویژگی‌های کالبدی شهر اسالمی‬
‫• شهر اس‪#‬المی نم‪#‬ایش فض‪#‬ایی س‪#‬اختمان اجتم‪#‬اعی مبت‪#‬نی ب‪#‬ر ای‪#‬ده‌آل‌های‬
‫اس‪#‬المی اس‪#‬ت ک‪#‬ه در فر ‌مه‪#‬ای ارتب‪#‬اطی و ن‪#‬وع معم‪#‬اری و عناص‪#‬ر تزیی‪#‬نی‬
‫نمود می‌یابد‪.‬‬
‫قلب‪ :‬مسجد‬
‫مغز‪ :‬مراکز آموزشی‬ ‫• ارکان شهر اسالمی‬
‫شاهرگ‌ها‪ :‬بازار مرکزی و بازارچه‌ها‬
‫آب‬
‫• عناصر مشهود در شهر اسالمی خاک‬
‫سرسبزی‬