Hóa Học Hữu Cơ

TS Phan Thanh Sơn Nam

Bộ môn Kỹ Thuật Hữu Cơ
Khoa Kỹ Thuật Hóa Học
Trường Đại Học Bách Khoa TP. HCM
Điện thoại: 8647256 ext. 5681
Email: ptsnam@hcmut.edu.vn

http://hhud.tvu.edu.vn 1
 Chương 5: ALKENE

I. Giới thiệu chung

• Alkene: hydrocarbon mạch hở, chứa 1 liên kết đôi
C=C (CnH2n, n≥2)

• Trong C=C: 1σ & 1π, σ hình thành do liên kết của

orbital sp2

http://hhud.tvu.edu.vn 2
• Liên kết π vuông góc với mặt phẳng phân tử
•Alkene đơn giản nhất là ethylene CH2=CH2

121.7o

116.6o

1.08 Å
1.33 Å
http://hhud.tvu.edu.vn 3
 II. Hệ danh pháp

II.1. Tên thông thường

• Tên alkane tương ứng, đổi ane Æ ylene

Ít dùng, trừ 3 alkene thông dụng:

CH2=CH2 ethylene

CH2=CH-CH2 propylene

(CH3)2C=CH2 isobutylene
http://hhud.tvu.edu.vn 4
 II.2. Danh pháp IUPAC

• Tên alkane tương ứng, đổi ane Æ ene

• Chọn mạch carbon dài nhất & chứa C=C làm mạch
chính

•Đánh số sao cho C=C có chỉ số nhỏ nhất

• Chỉ số của C=C chọn theo vị trí C gần C1 nhất, viết cách

tên mạch chính 1 gạch ngang

http://hhud.tvu.edu.vn 5
CH3-CH-CH=CH2
3-methyl-1-butene
CH3

CH3
CH3-C-CH=CH-CH3 4-methyl-2-pentene (có cis & trans)
H

II.3. Tên gốc của alkene

Alkenyl
CH2=CH- 1-ethenyl (vinyl)
CH2=CH-CH2- 2-propenyl (allyl)
CH3-CH=CH- 1-propenyl
http://hhud.tvu.edu.vn 6
 III. Các phương pháp điều chế

III.1. Tách nước từ alcohol

• Phản ứng có thể ở pha lỏng (xúc tác acid H2SO4,

H3PO4, 100-170oC) hay pha khí (xúc tác Al2O3,
zeolite, 350-400oC)

to
C C C C + H 2O
xt
H OH

http://hhud.tvu.edu.vn 7
• Khả năng tách nước: alcohol bậc 3 > bậc 2 > bậc 1

H2SO4 75%
CH3CH2CH2CH2-OH CH3CH=CHCH3
140 oC

CH3-CH-CH2-CH3 H2SO4 50-60%

o
CH3-CH=CH-CH3
OH 100 C
H2SO4 20%
(CH3)3C-OH CH2=C(CH3)2
80 oC

http://hhud.tvu.edu.vn 8
 III.2. Tách HX từ dẫn xuất của halogen
to
C C C C + H2O + KX
KOH/ethanol
H X

• Khả năng tách HX: RX bậc 3 > bậc 2 > bậc 1

to
CH3CH2CH2CH2Cl CH3CH2CH=CH2
KOH/ethanol

to
CH3CH2CHCH3 CH3CH2CH=CH2 + CH3CH=CHCH3
KOH/ethanol
Cl 20% 80%
Lưu ý: tách R-X bậc 1 không có chuyển vị ≠ R-OH bậc 1

H2SO4 75%
CH3CH2CH2CH2-OH CH3CH=CHCH3
o
140 C
http://hhud.tvu.edu.vn 9
III.3. Khử dẫn xuất 2 lần thế của halogen
Zn
C C C C + ZnX2
X X to
H H
Zn
H3C C C CH3 CH3CH=CHCH3 + ZnX2
Br Br to

III.4. Hydro hóa alkyne

R R'
t
, x ar
H 2 dl H H
Lin )
(Pd
R C C R'
Na
,N
H
3
R H

http://hhud.tvu.edu.vn H R' 10
 III.5. Nhiệt phân ester

CnH2n+1-O-COR Æ CnH2n + RCOOH

• Nhiệt phân ester của rượu bậc 1 < bậc 2 < bậc 3
Ester bậc 1 Æ 1 sản phẩm, bậc 2 & bậc 3 Æ nhiều
sản phẩm

IV. Tính chất vật lý (tự đọc)

Chỉ tan trong dung môi không phân cực hay ít phân cực

V. Tính chất hóa học

Liên kết π (E phân ly = 60 kcal/mol) yếu hơn liên kết

σ (E = 80 kcal/mol)
Xúc tác, t ... Æ liên kết π dễ bị đứt
11
o http://hhud.tvu.edu.vn
 V.1. Phản ứng cộng hợp ái điện tử

V.1.1. Cơ chế:

• Giai đoạn 1:

dung moâi chaäm beàn hoùa C C

C C + Xδ+-Yδ− C C C+ C
xuùc taùc
Xδ+ X X+
nhanh Yδ−
phöùc π
khoâng beàn

Giai đoạn chậm: X+ tấn công vào C=C Æ ái điện tử

http://hhud.tvu.edu.vn 12
 • Giai đoạn 2:

Y
nhanh C C
Y- C C
X+ X

Y- tấn công vào phía đối lập với X

• Nhóm thế đẩy điện tử (+C, +I, +H) Æ tăng mật độ

điện tử của C=C Æ tăng khả năng phản ứng AE
http://hhud.tvu.edu.vn 13
 V.1.2. Phản ứng cộng hợp halogen

• Phản ứng cộng hợp của CH2=CH2 với Br2 với sự có

mặt của NaCl, NaNO3, sản phẩm thu được là 1 hổn
hợp:

Br-CH2-CH2-Br + Br-CH2-CH2-Cl +
Br-CH2-CH2-ONO2

• Nếu phản ứng thực hiện trong dung môi là CH3OH,

sản phẩm chính là Br-CH2-CH2-OCH3 !!!

http://hhud.tvu.edu.vn 14
 CCl4
H2C CH2 + Br2 H2C CH2
Br Br

CH3OH
H2C CH2 + Br2 H2C CH2
Br OCH3

H2O
H2C CH2 + Br2 H2C CH2
Br OH

http://hhud.tvu.edu.vn 15
 ***Lập thể của phản ứng cộng X2:
Cộng hợp trans (anti)
cis Æ sản phẩm là hổn hợp racemic (1 đôi đối
quang)
trans Æ sản phẩm có thể là meso (1 sản phẩm)
H CH3 CH3 CH3
C Br2 H C Br Br C H
C Br C H H C Br
H CH3
CH3 CH3
rac-

H3C H CH3
C Br2 H C Br
C H C Br
H CH3
CH3
16
meso
http://hhud.tvu.edu.vn
 V.1.3. Phản ứng cộng HX

a. Quy tắc Markonikov (dành cho C=C không đối

xứng): H+ sẽ tấn công vào carbon chứa nhiều H
CH3-CH=CH2 + HBr CH3-CH-CH3
Br

Br
CH3-C=CH2 + HBr CH3-C-CH3
CH3 CH3
b. Quy tắc Zaitsev-Wagner: H+ sẽ tấn công vào
phía tạo thành carbocation trung gian bền nhất
HBr
CH3-CH=CH-CH2-CH3 CH3-CH-CH-CH2-CH3
http://hhud.tvu.edu.vn 17
Br
 c. Quy tắc Kharasch: khi có mặt peroxide, phản
ứng sẽ đi theo hướng ngược với Markonikov &
theo cơ chế cộng hợp gốc tự do

CH3-CH=CH2 + HBr Æ CH3-CH2-CH2-Br

• Các peroxide: H2O2, acetyl peroxide CH3CO-O-O-

CO-CH3, benzoylperoxide C6H5CO-O-O-COC6H5

http://hhud.tvu.edu.vn 18
 • Cơ chế: Theo hướng tạo gốc tự do bền

to + CO2
CH3-C-O-O-C-CH3 CH3 + CH3-CO-O
O O

CH3-CO-O + HBr Br + CH3COOH

Br
CH3-CH=CH2 CH3-CH-CH2 + CH3-CH-CH2Br
Br

HBr
CH3-CH-CH2Br CH3-CH2-CH2Br + Br

•Lưu ý: HI & HCl không tham gia phản ứng cộng

gốc tự do như HBr!!!
19
http://hhud.tvu.edu.vn
 V.1.4. Phản ứng cộng hợp nước
• Cần xúc tác acid: H2SO4, H3PO4 (không dùng HX)
H2SO4 CH3-CH-CH3
CH3-CH=CH2 + H2O
OH

• Tuân theo quy tắc Markonikov

• Cơ chế:
+ + H2O H H -H+ CH3-CH-CH3
+ H+
CH3-CH=CH2 CH3-CH-CH3 H3 C C O OH
-H + -H2O H + H+
CH3

Nếu dùng nhiều H2SO4:

CH3-CH=CH2 + H2SO4 Æ (CH3)2CH-OSO3H
(CH3)2CH-OSO3H + H2O Æ (CH3)2CH-OH + H2SO4
http://hhud.tvu.edu.vn 20
 V.1.5. Phản ứng cộng hợp B2H6

• Phản ứng quan trọng điều chế alcohol bậc 1 & 2

từ alkene, ngược với sản phẩm Markonikov
1. B2H6
CH3-CH=CH2 CH3-CH2-CH2-OH
2. H2O2 / NaOH

• Cơ chế: B2H6 Æ BH3

BH3 + H
CH3-CH=CH2 CH3-CH-CH2-B H CH3-CH2-CH2-BH2
(Lewis acid)
H

H-

OH-
H2O2
[CH3-CH2-CH2]3B [CH3-CH2-CH2-O]3B

http://hhud.tvu.edu.vn 21
CH3-CH2-CH2-OH
 V.2. Phản ứng hydro hóa
V.2.1. Cơ chế:
Ni
C C + H2 C C
H H
• Xúc tác thường dùng: Ni, Pd, Pt

• Cơ chế: gốc tự do (AR), 2 H gắn vào cùng phía

nối đôi (khác phản ứng +X2) Æ cộng hợp cis

C C

C C
H H H H
+ H2 H H
http://hhud.tvu.edu.vn 22
 V.2.2. Tính lập thể
Phản ứng cộng hợp cis (syn)
• Đồng phân cis Æ có thể thu sản phẩm meso (1 sản
phẩm)
• Đồng phân trans Æ sản phẩm là hổn hợp racemic (1
đôi đối quang)
COOH
H COOH
C D2 H C D
C Ni H C D
H COOH
COOH
maleic acid meso

H COOH COOH COOH

C D2 H C D D C H
C Ni D C H H C D
HOOC H
COOH COOH
fumaric acid http://hhud.tvu.edu.vn rac- 23
 V.3. Phản ứng oxy hóa
V.3.1. Tác nhân oxy hóa peracid

σ+ O
C C + R-C-O-O-H C C + RCOOH
O

O OH
H2O
C C C C
(H+, OH-)
OH

• Cộng hợp trans, tạo -diol

• Phản ứng không gây cắt mạch C=C
http://hhud.tvu.edu.vn 24
V.3.2. Oxy hóa bằng ddịch KMnO4 loãng (pH 7, 0oC )

• Cộng hợp cis, tạo diol

OH-

- 0 oC C C H2O + MnO3-
C C + MnO4 C C
pH 7 O O +
H OH OH
Mn
O O-

• Phản ứng không cắt mạch C=C

http://hhud.tvu.edu.vn 25
V.3.3. Oxy hóa bằng ddịch KMnO4 đậm đặc, to cao

• Phản ứng gây cắt mạch C=C

• Sản phẩm là carboxylic acid

CH3-CH=CH-CH3 + KMnO4 đđ / to Æ 2 CH3COOH

(CH3)2CH=CH-CH3 + K2Cr2O7 /H2SO4/toÆ

(CH3)2C=O + CH3COOH

http://hhud.tvu.edu.vn 26
 V.3.4. Oxy hóa bằng ozone

• Phản ứng gây cắt mạch C=C

• Sản phẩm là carbonyl (khác KMnO4 đđ)
OH C O + H2O
CO
/CH3
O3
C C O Zn
H2/Pt
C C O O C C C O + H2O
O O O H
molozonide 2O
ozonide (H +
) C O + H2O2

1. O3 CH3-CH2-CHO + H2O2
CH3-C=CH-CH2-CH3 CH2-C-CH3 +
2. H2O
CH3 O

• Lưu ý: H2O2 dễ dàng oxy hóa carbonyl thành

27
carboxylic acid Æ sản phẩm cuối là acid!!!
http://hhud.tvu.edu.vn
 V.4. Phản ứng polymer hóa

• Phản ứng tạo polymer dưới tác dụng của ánh

sáng, to cao, xúc tác

• Có thể xảy ra theo cơ chế gốc tự do (xúc tác

peroxide), cơ chế cation (xúc tác H2SO4, AlCl3,
BF3…) hay anion (xúc tác LiNH2)
CH3 H+ CH3 CH3 CH3
H2C C H3C C CH2 C CH2 C
CH3 CH3 CH3 CH3
peroxide --CH2-CH- CH2-CH- CH2-CH--
nCH2=CH
Cl Cl Cl Cl
28
http://hhud.tvu.edu.vn
polyvinyl chloride