Economics Marathi Version

Sce.
keÀe@ce
me$e - I (CBCS)
J³eJemee³e efveCe&³ee®es DeLe&Meem$e

efJe<e³e keÀes[ : 71802
© UNIVERSITY OF MUMBAI
ÒeeO³eeHekeÀ megneme Hes[CeskeÀj
kegÀueiegª,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
ÒeeO³eeHekeÀ jefJebê o. kegÀuekeÀCeea ÒeeO³eeHekeÀ ÒekeÀeMe ceneveJeej

Òe-kegÀueieg©, meb®eeuekeÀ,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ ë : Òee. jepeÞeer Hebef[le

meene³³ekeÀ HeéO³eeHekeÀ DeeefCe meene³³ekeÀ meb®eeuekeÀ,
ÒeYeejer JeeefCep³e efJeYeeie ÒecegKe
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
uesKekeÀ : [e@. yeeueepeer megjJemes
DeLe&Meem$e efJeYeeie ÒecegKe,
keÀuee DeeefCe JeeefCep³e ceneefJeÐeeue³e, HeÀeW[eIeeì,
lee. keÀvekeÀJeueer, efpe. efmebOegogie&
: [e@. ³egJejepe ceneefuebies

keÀvekeÀJeueer ceneefJeÐeeue³e, keÀvekeÀJeueer,
lee. keÀvekeÀJeueer, efpe. efmebOegogie&
: [e@. ³eMeJeble GueJeskeÀj

keÀuee, efJe%eeve DeeefCe JeeefCep³e ceneefJeÐeeue³e,
ceesKee[e, efpe. HeeueIej
: [e@. DeefJeveeMe pegcejs

DeLe&Meem$e efJeYeeie, kesÀ.Sce.meer. ceneefJeÐeeue³e,
KeesHeesueer, lee. KeeueeHegj, efpe. je³eie[
meHìWyej 2021, cegêCe - 1

He´keÀeµekeÀ ë meb®eeuekeÀ, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ,
efJeÐeeveiejer, cegbyeF& -400 098.
ipin Enterprises
De#ej pegUCeer Je cegêCe ë cegbyeF&Tantia
³eggefveJnefme&Jogani
ìer Òesme, Industrial Estate, Unit No. 2,
efJeÐeeveiejer
Ground , meeblFloor,
ee¬egÀPe (HetSitaram
Je&), cegbyeF& -Mill
400098
Compound,
J.R. Boricha Marg, Mumbai - 400 011
Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
IeìkeÀ - 1
1. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer Hee³eeYetle leÊJes 01
1De. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer Hee³eeYetle leÊJes 17
IeìkeÀ - 2
2. ceeieCeer Je HegjJeþe efJeMues<eCe - Yeeie - 1 29
2De. ceeieCeer Je HegjJeþe efJeMues<eCe - Yeeie - 2 65
2ye. ceeieCeer Je HegjJeþe efJeMues<eCe - Yeeie - 3 102
IeìkeÀ - 3
3. GlHeeove efveCe&³e DeeefCe Ke®e& efJeMues<eCe 125
3De. GlHeeove DeeefCe Ke®e& efJeMues<eCee®es efme×eble 146
IeìkeÀ - 4
4. yeepeej j®evee efJeMues<eCe - Yeeie - 1 188
4De. yeepeej j®evee efJeMues<eCe - Yeeie - 2 222

I
Syllabus for M.Com

Programme Core course in Economics
Paper I
Economics for Business Decisions
Semester I
Preamble
This course is designed to equip the students with basic tools of
economic theory and its practical applications. The course aims at
familiarising the students with the understanding of the economic aspects
of current affairs and thereby prepares them to analyse the market
behaviour with economic way of thinking. In addition to providing an
insight into application of economic principles in business decisions, it
also intends to widen analytical ability of the students and to provide them
a foundation for further study of economics. In order to make the study
practical oriented, the paper requires discussion of some cases involving
the use of concepts of business economics.
Unit I: Basic principles in Business Economics: (5 lectures)

Meaning and scope of Business Economics –twin principles of
scarcity and efficiency; incremental and Marginal principle; profit
maximisation principle; market economy and invisible hand; production
possibility frontier; Opportunity cost - accounting profit and economic
profit; market failure, externality, public goods and economic role of
Government
Unit II: Demand and Supply analysis: (10 lectures)

 Determinants of demand – market demand function - theory of
attributes, snob appeal, band wagon and Veblen effect and demand
function. Law of supply- elasticity of supply
 Applications of elasticity of demand and supply to economic issues :
Paradox of bumper harvest- tax on price and quantity - minimum floor
and maximum ceilings : minimum wages controversy and
Administered price control
 The theory of consumer choice - Consumer preference and budget
constraint - equilibrium position of tangency with the help of
Indifference curve analysis- effect of changes in price and income on
consumer equilibrium
Unit III: Production decisions and Cost analysis: (5 lectures)

 Production function - short run and long run - Law of variable
proportion, returns to scale, scale economies, scope economies- least
cost factor combination for a given output- Expansion path and
Multiproduct firm- cost reduction through experience - learning curve
 Economic analysis of Cost: Classification of costs, short run and long
run cost functions.
II
Unit IV: Market structure analysis:

 Difference between perfectly and imperfectly competitive markets -
Perfect competition and Monopoly as limiting cases of market
imperfections - Sources of market power - profit maximisation of
simple and discriminating monopolist- methods of measuring
monopoly power - Public policy towards monopoly power
 Different forms of imperfect competition - Monopolistic competition
and Oligopoly - Strategic decision making in oligopoly markets-
collusive and non collusive oligopoly- colliding oligopoly : rivalry
among few, price war and kinked demand curve- collusive oligopoly
models of price leadership and cartel - basic concepts of game theory -
Using Game theory to analyse strategic decisions - application of
model of prisoner’s dilemma in market decisions
Suggested Readings:
Core Readings
1. Salvatore, D.: Managerial Economics in a global economy (Thomson
South Western Singapore, 2001)
2. Frank Robert.H, Bernanke. Ben S., Principles of Economics (Tata
McGraw Hill (ed.3)
3. Gregory Mankiw., Principles of Economics, Thomson South western
(2002 reprint)
4. Samuelson & Nordhas.: Economics (Tata McGraw Hills, New Delhi,
2002)
5. Hirchey .M., Managerial Economics, Thomson South western (2003)
6. Mehta, P.L.: Managerial Economics – Analysis, Problem and Cases
(S. Chand & Sons, N. Delhi, 2000)
Additional Readings
1. Koutsyiannis, A., Modern Microeconomics, Macmillan Press Ltd
(1998 Reprint).
2. Varian, Micro-Economic Analysis (ed. 3), Norton, 1992.
3. Dean, Joel: Managerial Economics (Prentice Hall of India, N. Delhi,
2002)
4. Gupta, G.S.: Managerial Economics (Tata McGraw Hill, N. Delhi,
1997)
5. Sen Anindya, Micro -Economics: Theory and Applications, Oxford
University Press, New Delhi, 1999.
Current Readings
Economic and Political Weekly
Indian Economic Review
Financial Dailies

IeìkeÀ - I
1
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer Hee³eeYetle leÊJes
(BASIC PRINCIPLES IN BUSINESS
ECONOMICS)
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GÎsMe
1.1 ÒemleeJevee
1.2 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeLe&, cenÊJe Je J³eeHleer
1.2.1 DeLe&
1.2.2 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe
1.2.3 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer
1.3 DeYeeJe / ìb®eeF& DeeefCe keÀe³e&#eceles®es ognsjer leÊJe
1.4 Jee{erJe leÊJe / mebkeÀuHevee
1.5 meerceeble leÊJe
1.6 veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJe
1.7 yeepeej DeLe&J³eJemLee DeeefCe De¢M³e nele
1.8 GlHeeove MekeÌ³elee meercee / Je¬eÀ
1.9 meejebMe
1.10 MeyokeÀesMe
1.11 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.0 GÎsMe (OBJECTIVES)
 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeLe& Je J³eeHleer mecepetve IesCes.

 DeYeeJe DeeefCe keÀe³e&#eceles®³ee ognsjer leÊJee®ee DeY³eeme keÀjCes.
 Jee{erJe leÊJe Je meerceeble leÊJe mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
 veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJee®ee DeY³eeme keÀjCes.
 yeepeej DeLe&J³eJemLesleerue De¢M³e nele mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
 GlHeeove MekeÌ³elee meercee / Je¬eÀ DeY³eemeCes.
1
1.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
J³eeJeneefjkeÀ efpeJeveeceO³es SkeÀ GHeYeeskeÌlee, GlHeeokeÀ, meb³eespekeÀ, efJe¬esÀlee F. meejK³ee

YetefcekesÀle JeeJejle Demeleevee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme Del³eble cenÊJee®ee þjlees. SkeÀ
GHeYeeskeÌlee cnCetve keÀesCel³ee Jemlet mesJeeb®ee GHeYeesie I³eeJee? keÀesCel³ee Jemletmeeþer efkeÀleer efkebÀcele
ceespeeJeer? Jemlet®eer efkebÀcele DeeefCe JemletHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee ³eeb®ee Deboepe keÀmee yeebOeeJee F.
meeþer GHeYeeskeÌl³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e GHe³egkeÌle þjlees. GlHeeokeÀ cnCetve GÐeesieOebÐee®eer
GYeejCeer keÀjC³eeHeemetve les efJe¬eÀer J³eJemLee keÀMeeÒekeÀejs keÀjeJeer FleHe³e¥le®es ceeie&oMe&ve J³eeJemeeef³ekeÀ
DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeJe©ve GlHeeokeÀeme efceUles. keÀesCeles GlHeeove I³eeJes? efkeÀleer ÒeceeCeele
I³eeJes? keÀmes I³eeJes? F. ÒeMve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves ceeieea ueeieleele. ÒeMeemeve
DeLeJee Meemeve DeLee&le mejkeÀejuee osKeerue meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeefJe<e³ekeÀ OeesjCe jeyeefJeleevee
DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme HeÀe³eÐee®ee þjlees.
Òemlegle ÒekeÀjCeele J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe ue#eele Ieslee J³eeJemeeef³ekeÀ

DeLe&Meem$ee®eer mebkeÀuHevee, lemes®e J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeleerue DeYeeJe, keÀe³e&#ecelee, Jee{erJe Je
meerceeble leÊJe, yeepeej J³eJemLee Je yeepeej J³eJemLes®³ee meceleesueeceO³es De¢M³e nelee®eer YetefcekeÀe lemes®e
meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe meeJe&peefvekeÀ Jemlet®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer YetefcekeÀe DeMee DeveskeÀ cegÐeebJej
ÒekeÀeMe ìekeÀuee Deens.
1.2 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeLe&, cenÊJe Je J³eeHleer (MEANING

AND SCOPE OF BUSINESS ECONOMICS)
owvebefove J³eJeneefjkeÀ peerJeveeceO³es J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme Del³eble cenÊJee®ee

ceeveuee peelees. mHeOee&lcekeÀ peieeceO³es Deepe Òel³eskeÀ osMee®³ee DeLe&J³eJemLesceO³es Del³eble peueo ieleerves
HeefjJele&ve nesleevee efometve ³esle Deensle. DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee GÐeesie J³eJemee³ee®eer GYeejCeer Deepe nesleevee
DeeHeCe Henelees³e. ³ee yeouel³ee DeeefLe&keÀ DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ HeefjefmLeleer®es DeJeueeskeÀve keÀ©ve
DeLe&Meem$eeleerue efJeefJeOe efme×eble, leÊJes Je mebkeÀuHevee ³eeb®ee JeeHej J³eeJemeeef³ekeÀ efveCe&³e IesC³eemeeþer
keÀmee kesÀuee peeJee ³ee®es efJeJes®eve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es kesÀues peeles. J³eJemee³e Je DeLe&Meem$e
³ee oesve MeyoeHeemetve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e ne Meyo le³eej Peeuee Deens. J³eJemLeeHekeÀ
J³eJemee³eeleerue HeefjefmLeleer®es DeLe&Meem$ee®³ee mene³³eeves efJeMues<eCe keÀjlees Je DeLe&Meem$eer³e efme×eble
l³ee®eyejesyej leÊJeeb®ee JeeHej Òel³e#e J³eJenejele keÀefjle Demelees. cnCetve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeuee
`J³eJemLeeHeefkeÀ³e DeLe&Meem$e' (Managerial Economics) efkebÀJee `J³eJeneefjkeÀ DeLe&Meem$e'
(Applied Economics) Demesner cnCeleele.
1.2.1 DeLe& (Meaning) :

efJeefJeOe DeLe&Meem$e%eebveer J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeLe& JesieJesieUîee He×leerves meebefieleuee
Deens.
mHesvme Je efmeieueceve ³eeb®³ee celes, ’efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee Je YeefJe<³ekeÀeueerve efve³eespeveeuee ®eeuevee

osC³eemeeþer DeLe&Meem$eer³e efme×eble Je J³eeJemeeef³ekeÀ ke=Àleer ³eeb®es SkeÀef$ekeÀjCe cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ
DeLe&Meem$e nes³e.“
2
ce@keÀvesj Je cesefj³ece ³eeb®³ee celes, ’J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee efJeMues<eCeemeeþer
DeLe&Meem$eer³e mebkeÀuHevee®ee GHe³eesie keÀjCes cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e nes³e.“
According to Haynes, Mote and Paul, “Managerial economics is
economics applied in decision making. It is a special branch of economics
bridging the gap between abstract theory and managerial practice.”
Lees[keÌ³eele J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ ke=Àefleuee DeLe&Meem$eer³e efme×eble

Je leÊJes ³eeb®eer efouesueser pees[ nes³e.
1.2.2 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe (Importance of Business Economics)
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe Heg{erueÒekeÀejs meebielee ³esF&ue.
1) mecem³ee efveJeejCee®es meeOeve :
J³eJemee³eeceO³es DeveskeÀ mecem³ee GÓJele Demeleele. DeMee efJeefJeOe mecem³eeb®es efveJeejCe keÀmes
keÀje³e®es ns J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeleerue meceeefJe<ì efme×ebleeceOetve mecepeues. J³eJemLeeHekeÀeuee
J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es meceeefJe<ì Demeuesu³ee efme×eblee®³ee DeY³eemeeCes DeeHeuee J³eJemee³e Heg{s
IesJetve peeC³eeme ceole nesles.
2) J³eJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve :
J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e J³eJemLeeHekeÀeuee lemes®e J³eJemeeef³ekeÀeme keÀesCeles GlHeeove
I³eeJesle? efkeÀleer ÒeceeCeele I³eeJes? l³eemeeþer keÀesCeleer GlHeeove He×leer JeeHejeJeer? GlHeeokeÀeves
DeeHeu³ee GlHeeovee®eer efkebÀcele efkeÀleer efveefM®ele keÀjeJeer? keÀesCel³ee yeepeejHesþsceO³es GlHeeovee®eer efJe¬eÀer
keÀjeJeer ³eemebyebOeer ceeie&oMe&ve keÀjles.
3) J³eeJemeeef³ekeÀ J³eJemLeeHeveeme ceole :

keÀesCel³eener J³eJemee³eeceO³es ³eMemJeer nesC³eemeeþer l³ee J³eJemee³ee®es meg$eye× J³eJemLeeHeve
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eemeeþer GÐeespekeÀe®³ee Debieer J³eJemLeeHeve keÀewMeu³e DemeCes iejpes®es Deens.
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves GÐeespekeÀe®³ee Debieer J³eJemLeeHeve keÀewMeu³e efJekeÀefmele nesJetve
GÐeesie-J³eJemee³ee®³ee efveì J³eJemLeeHeve nesC³eeme ceole nesles.
4) Ke®e& ÒeeHleer mecevJe³eeme ceole :

GlHeeove Ke®e& DeeefCe GlHeeove efJe¬eÀerveblej nesCeejer ÒeeHleer ³eeJej veHeÀe DeJeuebyetve Demelees.
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves Jemlet®³ee efkebÀceleer keÀMee efveefM®ele keÀjeJ³eele, ûeenkeÀeuee
DeekeÀef<e&le keÀmes keÀjeJes, cenÊece efke¬eÀer keÀMee He×leerves keÀjeJeer ³ee®es %eeve efceUle Demeu³eele
J³eeJemeeef³ekeÀeuee Ke®e&-ÒeeHleer ceO³es mecevJe³e meeOetve veHeÀe efceUJelee ³eslees.
5) cebefome¢M³e HeefjefmLeleerle ceeie&oMe&keÀ :

meO³ee®³ee mHeOee&lcekeÀ yeepeej J³eJemLesceO³es leebef$ekeÀ yeoue, GHeYeeskeÌl³ee®³ee meJe³eer, He@ÀMeve
³eeleerue yeoue, keÀesjesvee meejKeer ceneceejer Je l³ee®ee J³eeJemeeef³ekeÀ peieleeJej nesCeeje vekeÀejelcekeÀ
HeefjCeece ³eecegUs DeLe&J³eJemLesceO³es cebefome¢M³e HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. yeskeÀejer, yesjespeieejer, ³eecegUs
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Ieì nesJetve ÒeYeeJeer ceeieCeerle ceesþîee ÒeceeCeeJej Ieì nesles. HeefjCeecele:
DeefleGlHeeoveemeejKeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesJetve GÐeespekeÀeuee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles.
DeMee HeefjefmLeleerletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e ceeie&oMe&keÀ þjlees.
3
6) meeceeefpekeÀ Meem$e Je ceevemeMeem$e ³eeb®ee mecevJe³e :
meeceeefpekeÀ Meem$e Je ceevemeMeem$e ³eeb®ee Òel³e#e Je DeÒel³e#e mebyebOe J³eJemee³eeMeer keÀmee
Demelees ³ee®es %eeve J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeÜejs J³eJemLeeHekeÀeme efceUles.
7) efJeÊe J³eJemLeeHeveeme ceole :

keÀesCel³eener J³eJemee³eeceO³es ³eMemJeer nesC³eemeeþer HewMee®ee ³eesi³e JeeHej nesCes DeeJeM³ekeÀ
Demelees. keÀ®®ee ceeue, leb$e%eeve, JesleveeJej nesCeeje Ke®e&, peeefnjeleeRJej keÀjeJee ueeieCeeje Ke®e&
³eemeeþer ³eesi³e efJeÊeer³e J³eJemLeeHeve nesCes Del³eble iejpes®es Demeles. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee
DeY³eemeeves J³eJemLeeHekeÀeme efJeefÊe³e J³eJemLeeHeveeme ceole nesles.
8) ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHeve DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e :

J³eJemee³eeceOeerue keÀe³e&jle DemeCeejs ceeveJe mebmeeOevee®es ³eesi³e J³eJemLeeHeve GÐeespekeÀeuee
keÀjeJes ueeieles. ÞeefcekeÀebceOeerue iegCeJeÊee HeejKetve l³eeb®ee ³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es ³eesi³e JeeHej keÀmee
keÀjeJee, keÀeceÒeleer DemeCeejer l³eeb®eer efve<þe keÀMeer Je=×eRiele keÀjeJeer l³eemeeþer l³eebvee keÀMee ÒekeÀejs
ceeie&oMe&ve keÀjeJes ³ee®eer ceeefnleer J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves efceUles.
Lees[keÌ³eele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e J³eJemLeeHekeÀeuee DeeHeuee

GÐeesie J³eJemee³e ³eMemJeerefjl³ee keÀmee Heg{s IesJetve peeJee ³eemebyebOeer ³eesi³e ceeie&oMe&ve keÀjlees. lemes®e
J³eJemee³eeleerue mecem³eeb®³ee efveJeejCeemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e J³eJemLeeHekeÀeme ceeie& met®eefJelees.
1.2.3 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer (Scope of Business Economics) :

DeeHeu³ee GÐeesiee®es J³eJemLeeHeve keÀjleevee J³eJemLeeHekeÀeuee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes
ueeieles DeeefCe DeMee mecem³ee mees[Jetve GÐeesiee®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®es DeeJneve l³eeuee HesueeJes ueeieles.
DeLee&le J³eJemee³eele J³eJemLeeHekeÀeuee p³ee p³ee ÒeMveebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles l³eeb®³eeMeer mebyebefOele meJe&
DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee J³eeHleerceO³es ³eslees. J³eJemLeeHekeÀeuee
Yes[meeJeCeejs keÀener ÒeMve ns J³eJemee³ee®³ee Debleie&le IeìkeÀebMeer mebyebefOele Demeleele Je les
J³eJemLeeHekeÀebkeÀ[tve efve³ebef$ele kesÀues peeJet MekeÀleele. HeCe keÀener mecem³ee ³ee GÐeesie yee¿e mJe©Hee®³ee
Demeleele. yeN³ee®e JesUe Deeblejje<ìêr³e mlejeJejerue ®e{, Gleej, efJeefvece³e ojele nesCeejs yeoue,
HejefkeÀ³e Yeeb[Jeuee®³ee ÒeJeene®ee ÒeMve ³eebmeejK³ee yee¿e mecem³ee osKeerue J³eJemLeeHekeÀeuee Yes[meeJele
Demeleele. ³ee meJe& mecem³eeb®eer GkeÀue keÀe{C³ee®es keÀece J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves
nesles. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele vescekeÀe keÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees lemes®e
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer vescekeÀer kegÀþHe³e¥le dns ³ee®es efJeJes®eve Heg{erue cegÐeeb®³ee mene³³eeves
keÀjlee ³esF&ue.
1) ceeieCeer efJeMues<eCe (Demand Analysis) :

ceeieCeer®³ee efJeMues<eCeeuee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeele efJeMes<e cenÊJe efoues
peeles. keÀesCel³ee Jemlet®es GlHeeove Iesleu³eeves ceeieCeer Jee{sue, ceeieCeerJej keÀesCekeÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee
HeefjCeece neslees, Jemlet®eer efkebÀcele Je Jemletb®eer ceeieCeer ³eele vescekeÀe keÀmee mebyebOe Deens, ceeieCeer®ee Deboepe,
ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee DeMee efJeefJeOe yeeyeeR®ee DeY³eeme ceeieCeer®³ee efJeMues<eCee®³ee mene³³eeves
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees.
4
2) ceeieCeer Devegceeve (Demand Forecasting) :
YeefJe<³eele JemletmesJeeb®es GlHeeove efkeÀleer ÒeceeCeele Iesleues Heeefnpes ³ee®eer keÀuHevee ceeieCeer®³ee
HetJee&vegceeveeJe©ve ³esles. YeefJe<³eele I³eeJe³ee®es GlHeeove lemes®e efkebÀcele OeesjCe keÀMee He×leer®es DemeeJes
³eemeeþer ceeieCeer®ee Devegceeve ceeieoMe&keÀ þjlees. DeLee&le ceeieCeer®³ee HetJee&vegceeveeefJe<e³ekeÀ DeY³eeme
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es kesÀuee peelees.
3) Ke®e& efJeMues<eCe (Cost Analysis) :

Ke®e& efJeMues<eCe ³ee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemee®ee Del³eble cenÊJee®ee Yeeie Deens.
J³eJemLeeHekeÀeuee J³eJemee³eele efveCe&³e Iesleevee Ke®e&efJe<e³ekeÀ yeeyeeR®ee Del³eble keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej
keÀjeJee ueeielees. keÀejCe veHeÌ³ee®³ee mebyebOe ne GlHeeove Ke®ee&meesyele pees[uee peelees. GlHeeove
Òeef¬eÀ³esceO³es Ke®e& kegÀþs Je keÀmee keÀjeJee ³eemebyebOeer®es meKeesue %eeve GlHeeokeÀeuee DemeeJes ueeieles. keÀejCe
GlHeeove Ke®e&efJe<e³ekeÀ meKeesue %eeve DeeefCe l³ee®ee J³eJemee³e Je J³eJenejele GHe³eesie keÀjC³ee®³ee
kegÀMeuelesJej GÐeesiemebmLes®es DeefmlelJe DeJeuebyetve Demeles. DeLee&le DeMee Ke®e&efJe<e³ekeÀ efJeMues<eCee®ee
meefJemlej DeY³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees.
4) HegjJeþe efJeMues<eCe (Supply Analysis) :

J³eeJemeeef³ekeÀ #es$eeceO³es DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje HegjJeþe efJe<e³ekeÀ %eeve J³eeJemeeef³ekeÀ
DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eeme kesÀuee peelees. meeOeejCele: HegjJeþe HeÀueve, HegjJeþe He$ekeÀ, HegjJeþe Je¬eÀ,
lemes®e Jemlet®³ee HegjJeþîeeJej ueJeef®ekeÀles®ee nesCeeje HeefjCeece ³ee meJee¥®ee DeY³eeme HegjJeþe
efJeMues<eCeeceO³es kesÀuee peelees. J³eJemLeeHekeÀeme HegjJeþe efJeMues<eCee®es efveì DeO³e³eve Je DeJeueeskeÀve
Demee³euee nJes. HegjJeþe efJeMues<eCeeyeeyele DeÐeJele %eeve J³eJemLeeHekeÀeme vemeu³eeme DeefleGlHeeovee®ee
ÒeMve GÓJeC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. DeLee&le HegjJeþe efJeMues<eCeeJej J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele ®e®ee&
kesÀueer peeles.
5) cegu³eefJe<e³ekeÀ OeesjCe (Price Policy) :

J³eJemee³eele cegu³eefJe<e³ekeÀ OeesjCe efveì DeY³eemeHetCe& He×leerves jeyeJeeJes ueeieles. Jemlet®es cetu³e
DeeefCe ceeieCeer ³eeb®ee Del³eble peJeU®ee mebyebOe Deens. ceneie JemletmesJeebHes#ee mJemle efkebÀceleerle opexoej
Jemlet ÒeeHle keÀjC³eeJej GHeYeeskeÌl³ee®³ee Yej Demelees. efMeJee³e veHeÌ³ee®³ee mebyebOener Jemlet®eer efkebÀcele
DeeefCe JemletmesJeeb®eer efJe¬eÀer ³eeb®³eeMeer peemle Deens. J³eJemLeeHekeÀeme l³ee®es ®eebieues %eeve DemeeJes ueeieles.
cekeÌlesoejer, cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&, HetCe& mHeOee& F. yeepeej J³eJemLesle JemletmesJeeb®³ee efkebÀceleer keÀMee
efveefM®ele nesleele ³ee®es %eeve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeves nesles keÀejCe efkebÀcele efJe<e³ekeÀ
OeesjCee®ee DeY³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees.
6) GlHeeove efme×eble (Production Theory) :

GlHeeove efme×ebleeuee®e GÐeesiemebmLes®es efme×eble Demes cnCeleele. ³eeceO³es efJeefJeOe GlHeeove
IeìkeÀeleerue mebyebOe, Deeoeves DeeefCe Òeoeves ³eebleerue mebyebOe, Yeeb[Jeue Je Þece ÒeceeCe, He³ee&Hle GlHeeove
ÒeceeCe F. IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es keÀjC³eele ³esCeeN³ee
GlHeeove mebyebOeer®³ee efJeMues<eCeeJe©ve J³eJemLeeHekeÀeuee GlHeeove mebyebefOele ÒeMveeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjlee
³esles.
5
7) veHeÌ³ee®es J³eJemLeeHeve (Profit Management)
cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes ne Òel³eskeÀ GlHeeove mebmLes®ee cenÊJee®ee GÎsMe Demelees. cee$e
veHeÌ³ee®³ee J³eJemLeeHeveele DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele. keÀejCe veHeÌ³ee®ee mebyebOe ne ÒeeHleeryejesyej Demelees.
mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle cenÊece ÒeeHleer keÀMeer nesF&ue lemes®e DeeHeu³ee GlHeeoveeuee ûeenkeÀ keÀmee
efmJekeÀejsue ³ee®es %eeve GlHeeokeÀeuee DemeeJes ueeieles. veHeÌ³ee®es efve³eespeve Je veHeÌ³ee®es J³eJemLeeHeve keÀmes
keÀje³e®es ³ee®es efJeJes®eve J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele efoues peeles.
8) meeOevemeecegûeer®es JeeìHe (Resource Allocation) :

J³eJemLeeHekeÀeuee meeOevemeecegûeer®es keÀe³e&#ece JeeìHe keÀefjle Demeleevee meeOevemeecegûeer®³ee
JeeìHee®³ee ÒeMveeuee leeW[ ÐeeJes ueeieles. meeOeejCele: Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue, keÀ®®ee ceeue F. ®ee
meceeJesMe GlHeeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee meeOevemeecegûeerle neslees. yeN³ee®e JesUe otefce&U DeeefCe
DeuHe Demeuesu³ee meeOeveeb®ee GlHeeokeÀeuee He³ee&Hle JeeHej keÀ©ve I³eeJee ueeielees. meeOevemeecegûeer®³ee
JeeìHee®ee ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer Deeoeve-Òeoeve efJeMues<eCe (Input - Output) lemes®e mejU jsef<e³e
efJeMues<eCe (Linear Programming) ³eeb®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees. ³ee meJe& yeeyeeR®ee DeY³eeme
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees.
9) Yeeb[Jeue - iegbleJeCetkeÀ efJeMues<eCe (Capital - Investment Analysis) :

Yeeb[Jeuee®³ee GHeueyOelesJej GÐeesieOebÐee®es DeekeÀejceeve DeJeuebyetve Demeles, Yeeb[Jeue
GYeejCeer®es ceeie&, Yeeb[Jeuee®es keÀe³e&#ece JeeìHe Je J³eJemLeeHeve, iegbleJeCetkeÀ ÒekeÀuHee®eer efveJe[ keÀjCes,
Yeeb[Jeuee®³ee ueeYe#eceles®es cetu³eceeHeve keÀjCes, Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀ F. yeeyele®ee DeY³eeme Yeeb[Jeue
iegbleJeCetkeÀ efme×ebleeceO³es Demelees Je ³ee yeeyeeR®ee DeY³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es kesÀuee peelees.
10) peeefnjele (Advertising) :

peeefnjele ns DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle DeeHeues GlHeeove Flej GlHeeoveeHes#ee keÀmes Þes<þ
Deens ns HeìJetve osC³ee®es cenÊJee®es Meñe Deens. HeCe keÀesCel³ee Jemlet®eer peeefnjele keÀjeJeer, keÀMeer
keÀjeJeer, peeefnjeleer®ee Jemlet®³ee ceeieCeer DeeefCe GÐeesiemebmLesJej keÀe³e HeefjCeece nesF&ue ³ee meJe& yeeyeeR®ee
efJe®eej J³eJemLeeHekeÀeuee keÀjeJee ueeielees. peeefnjele Ke®e& ne efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee Je YeefJe<³ekeÀeueerve
efve³eespevee®ee SkeÀ Yeeie Demelees. ³ee meJe& yeeyeeR®es %eeve J³eJemLeeHekeÀeuee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eeÜejs
efceUC³eeme ceole nesles. keÀejCe DeMee meJe& yeeyeeR®ee DeY³eeme J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee SkeÀ Yeeie
Deens.
11) OeeskeÀe DeeefCe DeefveefM®elelesyeeyele efJeMues<eCe (Risk and Uncertainty

Analysis) :
GÐeesie Je J³eJemee³eele GÓJeCeeN³ee OeeskeÀe DeeefCe DeefveefM®elelescegUs J³eJemLeeHekeÀeuee
J³eJemee³eele efveCe&³e Iesleevee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. ³ee OeeskeÌ³ee®es Je DeefveefM®eleles®es
J³eJemLeeHeve mebyebefOe®es %eeve J³eJemLeeHekeÀebkeÀ[s DemeeJes ueeieles. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e
J³eJemLeeHekeÀeuee ³eemebyebOeer efve³eespeveelcekeÀ %eeve HegjJeles.
6
1.3 DeYeeJe / ìb®eeF& DeeefCe keÀe³e&#eceles®es ognsjer leÊJe (TWIN
PRINCIPLES OF SCARCITY AND EFFICIENCY)
DeLe&Meem$eer³e DeY³eemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve DeYeeJe / ìb®eeF& / ce³ee&efole meeOeve DeeefCe

keÀe³e&#ecelee ³eeb®ee HejmHej mebyebOe DeY³eemeCes Del³eble iejpes®es Deens. ce³ee&efole mebmeeOevee®ee (Yetceer,
Þece, Yeeb[Jeue, meb³eespekeÀ, vewmeefie&keÀ mebmeeOeves Fl³eeoer) ceeveJee®³ee Dece³ee&o iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer
keÀe³e&#ecelesves keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej keÀjCes Del³eble iejpes®es Deens ns ³ee lelJeevegmeej meebefieleues peeles.
Jejerue leÊJe mecepetve IesC³eemeeþer DeYeeJe / ìb®eeF&, mebkeÀuHevee DeY³eemeCes iejpes®es Deens.
ceeieCeer®³ee ceeveeves mebmeeOeveeb®ee legìJe[e DemeCes cnCepes DeYeeJe DeLeJee ìb®eeF& nes³e. meeOeejCele:
GlHeeovee®eer ®eej ÒecegKe meeOeves ceeveueer peeleele. l³eele Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ³eeb®ee
meceeJesMe neslees. GlHeeovee®eer Òeef¬eÀ³ee ³ee GlHeeove meeOeveebefMeJee³e HetCe& nesle veener. Demes Demeues lejer
³eeHewkeÀer keÀesCelee®e IeìkeÀ Dece³ee&o mJeªHeele GHeueyOe vemelees. keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee osMe Demeuee
lejerner l³ee osMeele GHeueyOe Demeuesueer mebmeeoves osKeerue ceeieCeer®³ee ceeveeves ce³ee&oerle®e Demeleele.
DeLee&le mebmeeOeves, JemletmesJee ³eeb®³ee ceeieCeer®³ee ceeveeves l³eeb®ee HegjJeþe pesJne ce³ee&efole efkebÀJee DeHetje
Demelees lesJne l³ee mebmeeOevee®ee legìJe[e DeLeJee ìb®eeF& efvecee&Ce nesles. meeOeejCele: mebmeeOeveeb®³ee
DeYeeJee®eer Keeueerue ÒecegKe keÀejCes meebefieleueer peeleele.
1) mebmeeOevee®es DekeÀe³e&#ece / ®etkeÀer®es JeeìHe.

2) mebmeeOeveeb®³ee yeeyeleerle Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeeLe&.
3) mebmeeOeveeb®³ee ceeieCeer HegjJeþîeele Demeceleesue.
4) mebmeeOeveeb®³ee Dece³ee&o / ®etkeÀer®ee JeeHej.
5) mebmeeOeveeb®es DeJ³eJemLeeHeve
6) mebmeeOeveeb®eer DeefleefjkeÌle ceeieCeer Fl³eeoer.
keÀe³e&#ecelee leÊJeevegmeej meceepeele pes IeìkeÀ ce³ee&efole mJeªHeele GHeueyOe Deensle. l³eeb®ee
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Del³eble keÀeUpeerHetJe&keÀ DeLeJee keÀe³e&#ecelesves
JeeHej keÀjCes iejpes®es Deens. keÀe³e&#ecelee leÊJeevegmeej mebmeeOeveeb®ee JeeìHe Ke®e& ne mebmeeOeveebHeemetve
efceUCeeN³ee ueeYee®³ee mece ÒeceeCeele DemeeJee. DeLee&le®e keÀe³e&#ece GlHeeove ne osKeerue keÀe³e&#eceles®ee
cenÊJee®ee Yeeie ceeveuee peelees. keÀceerle keÀceer Ke®ee&ceO³es peemleerle peemle meceeOeeve efceUJetve osCeeN³ee
Jemletb®es GlHeeove keÀjCes ne osKeerue keÀe³e&#eceles®ee cenÊJee®ee GÎsMe Demelees.
Goe. keÀceerle keÀceer ÞeefcekeÀ JeeHe©ve keÀe³e&#ece ceesìejiee[er®es efvecee&Ce keÀjCes. GlHeeoveeleerue
keÀe³e&#eceles®ee efJe®eej keÀjleevee ueeskeÀeb®³ee iejpee, DeeJe[-efveJe[ ³eeb®ee efJe®eej keÀ©ve GHeueyOe
meeOeveeb®ee He³ee&Hle JeeHej keÀ©ve GlHeeove Iesleuee peelees. l³eecegUs DeefleGlHeeovee®eer mecem³ee
megìC³eeme ceole nesles. GlHeeoveeleerue keÀe³e&#ecelee ue#eele IesJetve GlHeeokeÀ mejemejer Ke®ee&®³ee
v³etvelece efyebot®³ee efþkeÀeCeer GlHeeove IesCes Hemeble keÀjlees. GlHeeokeÀ DeeHeu³eekeÀ[s GHeueyOe Demeuesu³ee
GlHeeovee®³ee meeOevee®³ee mene³³eeves keÀe³e&#ece GlHeeove Iesleevee meerceeble ÒeeHleer ner meerceeble Ke®ee&®³ee
yejesyej jenCeeN³ee efmLeleerle GlHeeove Ieslees. keÀejCe pesLes MR = MC DeMeer efmLeleer efvecee&Ce nesles
l³ee efþkeÀeCeer GlHeeokeÀeuee cenÊece veHeÀe ÒeeHle neslees. efMeJee³e ³eeveblej GlHeeove IesCes leesìîee®es þjles.
7
GlHeeove IeìkeÀeb®ee keÀe³e&#ece JeeHej keÀ©ve GlHeeokeÀ ³ee efmLeleerle peemleerle peemle veHeÀe ÒeeHle
keÀjlees.
MesJeìer DeYeeJe Je keÀe³e&#ecelee ³eeb®³ee ognsjer lelJeevegmeej DeeHeCeeme ns mecepeles keÀer

GlHeeovee®es IeìkeÀ, mebmeeOeves F. ce³ee&efole ÒeceeCeele GHeueyOe Deensle. lesJne ³ee ce³ee&efole meeOeveeb®³ee
mene³³eeves He³ee&Hle meceeOeeve DeLeJee meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®eer efmLeleer meeO³e keÀje³e®eer
Demesue lej DeMee ìb®eeF& Demeuesu³ee meeOeveeb®ee keÀe³e&#ecelesves JeeHej keÀjCes Del³eble iejpes®es Deens.
1.4 Jee{erJe leÊJe / mebkeÀuHevee (INCREMENDAL PRINCIPLE)
Jee{erJe lelJe mebkeÀuHevesvegmeej Ke®e& DeeefCe ÒeeHleer®³ee Deboepeeyeeyele®es efveCe&³e Iesleues peeleele.
Jee{erJe lelJe ner mebkeÀuHevee DeeefLe&keÀ efme×ebleeleerue meerceeble Ke®e& DeeefCe efmeceeble ÒeeHleer ³eeb®³eeMeer
mebyebefOele Deens. ³ee mebkeÀuHevesvegmeej iegbleJeCetkeÀ keÀjleevee, Jemlet®es GlHeeove Iesleevee, GlHeeove
He×leeryeeyele efveCe&³e Iesle Demeleevee Òel³eskeÀ efJeJeskeÀMeerue J³ekeÌleer efJe®eej keÀjle Demelees. keÀejCe SketÀCe
Ke®e& DeeefCe SketÀCe ÒeeHleerle DeMee JesUer yeoue nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. Lees[keÌ³eele GlHeeove efJe<e³ekeÀ
efveCe&³e Iesles Demeleevee Ke®e& Je ÒeeHleerceO³es yeoue nesC³ee®eer peer MekeÌ³elee Demeles l³ee®ee DeY³eeme Jee{erJe
lelJe mebkeÀuHevesle kesÀuee peelees.
Jee{erJe leÊJe mebkeÀuHevesle oesve ÒecegKe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.

1) Jee{erJe Ke®e&
2) Jee{erJe ÒeeHleer
GÐeesieOebÐeele yeN³ee®e JesUe JesieJesieUs efveCe&³e Iesleues peeleele. GÐeesiemebmLesleerue ns efveCe&³e

veHeÀe DeefOekeÀlece keÀmee keÀjlee ³esF&ue ³eemeeþer Iesleues peeleele. Demes efveCe&³e Iesleu³eeveblej keÀener JesUe
Ke®ee&le Jee{ lej keÀOeer Ieì nesles. yeN³ee®e JesUe DeMee efveCe&³eecegUs SketÀCe ÒeeHleerle Jee{ efkebÀJee Ieì nesles.
efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue SKeeÐee efveCe&³eecegUs Peeuesu³ee SketÀCe Ke®ee&leerue yeoueeme Jee{erJe Ke®e& Demes
cnCeleele, lej efveCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue SKeeÐee efveCe&³eecegUs Peeuesu³ee SketÀCe ÒeeHleerleerue yeoueeme Jee{erJe
ÒeeHleer Demes mebyeesOeues peeles. meenefpekeÀ®e efveCe&³e ÒeCeeueer ner veHeÌ³eemeeþer Demeu³eecegUs ³ee leÊJeevegmeej
Het{erue yeeyeer efveOee&efjle nesleele.
1) ÒeeHleerceO³es Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Jee{ nesCes.

2) keÀener IeìkeÀeb®³ee Ke®ee&ceO³es Flej IeìkeÀeb®³ee leguevesle Ieì keÀjCes.
3) keÀener Jemletb®eer ÒeeHleer ner Flej Jemletb®³ee legueCesves Jee{t MekeÀles.
4) SketÀCe ÒeeHleerle SketÀCe Ke®ee&®³ee ceeveeves Jee{ nesT MekeÀles.
Demes Demeues lejer Jee{erJe leÊJe mebkeÀuHevesle Keeueerue ce³ee&oe He[leele.

1) GÐeesiemebmLes®³ee Jele&veele meelel³eeves yeoue nesle Demeu³eeves ner mebkeÀuHevee Òel³eskeÀ JesUer
keÀe³ee&efvJele keÀjleevee mekeÀejelcekeÀ Òeeflemeeo efceUsue®e Demes veener.
2) DeefleefjkeÌle #ecelee efJe®eejele IesTve®e ner mebkeÀuHevee keÀe³ee&efvJele keÀjlee ³esles.
3) DeuHe keÀeueeJeOeermeeþer®e Jee{erJe leÊJe mebkeÀuHevee Deelcemeele DeeCeueer peeles.
8
1.5 meerceeble leÊJe (MARGINAL PRINCIPLE)
meerceeble leÊJe efme×eblee®eer ceeb[Ceer keÀWefye´pe DeLe&Meem$e%e DeuÖesÀ[ ceeMe&ue ³eebveer kesÀueer.
l³eeb®³ee celes, GlHeeokeÀeves Iesleuesueer GlHeeovee®eer Òeef¬eÀ³ee lesJne®e meJeexÊece DeLeJee veHeÀeoMe&keÀ Demesue
pesJne GlHeeoveemeeþer Deeuesuee meerceeble Ke®e& ne GlHeeovee®³ee meerceeble ÒeeHleerHes#ee keÀceer Demesue.
meerceeble efJeMues<eCeecegUs DeeHeCeeme SkeÀe IeìkeÀeleerue yeoueecegUs ogmeN³ee IeìkeÀeleerue yeouee®ee HeefjCeece
ceespeC³eeme ceole nesles. meerceeble lelJe mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjleevee oesve mebkeÀuHevee efJe®eejele I³eeJee
ueeieleele.
1) meerceeble ÒeeHleer (Marginal Revenue)

2) meerceeble Ke®e& (Marginal Cost)
meerceeble leÊJe mebkeÀuHevesvegmeej GlHeeokeÀ GlHeeove Hes{er®³ee SketÀve GlHeeoveeJejleer Peeuesu³ee

Ke®e& lemes®e SketÀCe efJe¬eÀercegUs efceUeuesueer ÒeeHleer ³eeJej ue#e ve oslee Òel³eskeÀ peemleer®³ee veieemeeþer®ee
Ke®e& lemes®e Òel³eskeÀ peemleer®³ee veiee®³ee efJe¬eÀercegUs ÒeeHleerle He[uesueer Yej ³ee yeeyeeRJej ue#e oslees.
’meerceeble ÒeeHleer cnCepes SkeÀ peemleer®ee veie efJekeÀu³eecegUs SketÀCe ÒeeHleerle He[uesueer Yej nes³e
efkebÀJee MesJeì®³ee veiee®³ee efJe¬eÀerHeemetve Peeuesueer ÒeeHleer cnCepes meerceeble ÒeeHleer nes³e.“
met$eªHeeves,
TR
MR n  TR n  TR n-1 efkebÀJee MR =
Q
cnCepes®e efJe¬eÀerleerue yeouee®es SketÀCe ÒeeHleerleerue yeoueeMeer DemeCeejs iegCeesÊej nes³e.
’meerceeble Ke®e& cnCepes MesJeì®ee veie yeveefJeC³eemeeþer Deeuesuee Ke®e& nes³e efkebÀJee SkeÀ
peemleer®ee veie yeveefJeu³eecegUs SketÀCe Ke®ee&le peer Jee{ nesles leer Jee{ cnCepes®e meerceeble Ke®e& nes³e.
Lees[keÌ³eele veJeerve veiee®³ee GlHeeoveemeeþer keÀjeJee ueeieCeeje peemleer®ee Ke®e& cnCepes meerceeble Ke®e&
nes³e.“
met$eªHeeves,
TC
MCn  TCn  TC n-1 efkebÀJee MC =
Q
DeLee&le GlHeeoveele Peeuesu³ee yeoueecegUs GlHeeove Hes{er®³ee SketÀCe Ke®ee&leerue yeouee®es

GlHeeove yeoueeMeer DemeCeejs iegCeesÊej cnCepes meerceeble Ke®e& nes³e.
9
1.6 veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJe (PROFIT MAXIMISATION
PRINCIPLE)
keÀesCeleener GlHeeokeÀ pesJne DeeHeu³ee Hes{erceO³es DeLeJee GÐeesiemebmLesceO³es GlHeeovee®eer

Òeef¬eÀ³ee meg© keÀjlees lesJne l³ee®³ee ÒecegKe GÎsMe peemleerle peemle veHeÀe mebHeeove keÀjCes ne Demelees.
l³eemeeþer lees GlHeeove Òeef¬eÀ³es®es GÊeceefjl³ee J³eJemLeeHeve keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Demes Demeues lejer
GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es GlHeeoveemeeþer ³esCeeje Ke®e& Je GlHeeovee®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej nesCeejer ÒeeHleer
³ee oesneWJej GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es GlHeeokeÀeuee veHeÀe nesF&ue. Deiej GlHeeokeÀeuee leesìe menve keÀjeJee
ueeiesue ³ee®eer keÀuHevee ³esles. DeLee&le®e GlHeeove Ke®ee&Hes#ee pej GlHeeovee®eer ÒeeHleer keÀceer Demesue lej
GlHeeokeÀeuee leesìe neslees. ³eeGueì GlHeeove Ke®ee&Hes#ee GlHeeovee®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej ÒeeHleer
DeefOekeÀ nesle Demeu³eeme GlHeeokeÀeme veHeÀe ÒeeHle neslees.
Demes Demeues lejer veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJee®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee DeeHeCeeme
GlHeeovee®ee meerceeble Ke®e& (MC) Je meerceeble ÒeeHleer (MR) efJe®eejele I³eeJee ueeielees. SketÀCe
GlHeeoveeceO³es SkeÀ peemleer®ee veie efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer ³esCeeje Ke®e& cnCepes meerceeble Ke®e& nes³e. lej
SkeÀ peemleer®ee veie efJekeÀu³eeveblej SketÀCe ÒeeHleerle peer Yej He[les l³eeme meerceeble ÒeeHleer Demes cnCeleele.
pesJne MR > MC DeMeer efmLeleer Demeles lesJne GlHeeokeÀeme veHeÀe neslees lej MR < MC DeMeer
efmLeleer Demeu³eeme GlHeeokeÀeuee leesìe menve keÀjeJee ueeielees. GlHeeovee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es p³ee
efþkeÀeCeer meerceeble ÒeeHleer (MR) ner meerceeble Ke®ee&®³ee (MC) ®³ee yejesyej Demeles. (MR = MC)
®³ee efþkeÀeCeer meceleesue ÒemLeeefHele nesTve cenÊece veHeÌ³ee®eer efmLeleer efvecee&Ce nesles. GlHeeovee®³ee ³ee
DeJemLesle GlHeeovee®eer meJeexÊece DeJemLee cnìues peeles. cekeÌlesoejer yeepeej, cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&,
HetCe& mHeOee& F. meejK³ee meJe&®e yeepeej J³eJemLesceO³es MR = MC ner efmLeleer veHeÀe cenÊeceerkeÀjCee®eer
efmLeleer ceeveueer peeles.
³ee Jemlet®es GlHeeove IesCeeN³ee GlHeeove Hes{er®³ee Ke®e& ÒeeHleer®³ee efmLeleerJe©ve DeeHeCeeme
veHeÀe cenÊeceerkeÀjCee®eer efmLeleer oMe&efJelee ³esF&ue.
le¬eÀe ¬eÀ. 1
veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe (` ceO³es)
‘x’ Jemlet®es SketÀCe SketÀCe veHeÀe meerceeble meerceeble veHeÌ³eeleerue
veie ÒeeHleer Ke®e& (TR-TC) ÒeeHleer Ke®e& yeoue
(Q) (TR) (TC) (MR) (MC) (MR - MC)
0 0 20 - 20 -- -- --
1 40 30 10 40 10 10
2 80 48 32 40 18 22
3 120 72 48 40 24 16
4 160 110 50 40 38 02
5 200 150 50 40 40 0
6 240 200 40 40 50 -10
10
Jejerue lekeÌl³eeceO³es ‘x’ Jemlet®es GlHeeove IesCeeN³ee GÐeesiemebmLes®³ee veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe
efmLeleer®es GoenjCee®³ee mene³³eeves mHe<ìerkeÀjCe efoues Deens. lekeÌl³eele oMe&efJeu³eeÒeceeCes meg©Jeeleeruee
Metv³e GlHeeove Demeleeveener GÐeesie mebmLesuee efmLej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. 20` SJe{e Ke®e&
Demeleevee veHeÀe - 20 Demeu³ee®es mecepeles. GlHeeove Òeef¬eÀ³ee meg© Peeu³eeveblej x Jemlet®es GlHeeove
pemepemes Jee{le peeles lemelemee SketÀCe Ke®e& Je SketÀCe ÒeeHleerceO³es Jee{ nesle Demeu³ee®es lekeÌl³eeJe©ve
mecepeles. x Jemlet®es oesve veieeb®es GlHeeove IesC³eemeeþer 48` SJe{e Ke®e& ³eslees lej l³ee oesve veieeb®eer
efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej GlHeeokeÀeuee 80` ®eer ÒeeHleer nesles. DeLee&le ³ee efþkeÀeCeer TR - TC ®ee efJe®eej
kesÀu³eeme GlHeeokeÀeme 32` veHeÀe efceUlees. x Jemlet®es Hee®e veie GlHeeefole kesÀu³eeveblej GlHeeokeÀeuee
50` SJe{e veHeÀe ÒeeHle neslees. Demes Demeues lejer ³eeveblej GlHeeove Iesleu³eeme GlHeeokeÀeuee leesìe
menve keÀjeJee ueeielees. DeLee&le GlHeeovee®eer cee$ee keÀesCel³ee efþkeÀeCeer cenÊece veHeÀe efceUJetve osF&ue ns
HeneC³eemeeþer DeeHeCeeme meerceeble Ke®e& Je meerceeble ÒeeHleer ³eeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. SkeÀ peemleer®ee
veie le³eej keÀjC³eemeeþer efkeÀleer Ke®e& Deeuee Je SkeÀ peemleer®ee veie efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej efkeÀleer ÒeeHleer
Peeueer ³eeJe©ve DeeHeCeeme GlHeeokeÀeme nesCeeN³ee veHeÀe leesìîee®eer keÀuHevee ³esles. x Jemlet®³ee 1
veieeveblej SkeÀ peemleer®ee veie le³eej keÀjC³eemeeþer GlHeeokeÀeuee 18` SJe{e meerceeble Ke®e& ³eslees. lej
SkeÀ peemleer®ee veie efJekeÀu³eeveblej GlHeeokeÀeme 40` meerceeble ÒeeHleer nesles. cnCepes®e GlHeeokeÀeme
MC - MR Demee efJe®eej kesÀu³eeme 22` veHeÀe ÒeeHle neslees. ³eeGueì 6 J³ee veiee®³ee GlHeeovee®ee
efJe®eej kesÀu³eeme mecepeles keÀer x Jemlet®³ee 6 J³ee veieemeeþer meerceeble Ke®e& 50` SJe{e ³eslees.
l³ee®eJesUer MesJeì®³ee veiee®³ee efJe¬eÀerHeemetve 40` SJe{er meerceeble ÒeeHleer nesles. cnCepes®e GlHeeokeÀeme
10` SJe{e leesìe MesJeì®³ee veiee®³ee GlHeeoveeves menve keÀjeJee ueeielees. Deelee DeeHeCe pesJne ‘x’
Jemlet®³ee 5 J³ee veiee®³ee GlHeeovee®ee efJe®eej keÀjlees lesJne mecepeles keÀer 5 J³ee veiee®³ee GlHeeovee®ee
meerceeble Ke®e& Je meerceeble ÒeeHleer ner meceeve Deens. DeLee&le MR = MC DeMeer efmLeleer x Jemlet®³ee
Hee®eJ³ee veiee®³ee GlHeeovee®³ee JesUer efometve ³esles. ³esLes GlHeeokeÀeuee nesCeeje veHeÀe pejer Metv³e Demeuee
lejerner GlHeeove Òeef¬eÀ³esleerue veHeÀe cenÊeceerkeÀjCee®eer DeJemLee ceeveueer peeles. keÀejCe ³eeveblej pej
GlHeeokeÀeves peemleer®ee veie efvecee&ve keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee lej GlHeeokeÀeuee leesìe menve keÀjeJee
ueeielees.
1.7 yeepeej DeLe&J³eJemLee DeeefCe De¢M³e nele (MARKET ECONOMY

AND INVISIBLE HAND)
De¢M³e nele (Invisible Hand) ner mebkeÀuHevee cegkeÌle Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLes®³ee

meboYee&le meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%e, DeLe&Meem$ee®ee pevekeÀ cnCetve mebyeesOeu³ee peeCeeN³ee De@[ce
efmceLe ³ee DeLe&Meem$e%eeveer l³eeb®³ee 1776 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee “An Inquiry into the
Nature and Causes of Wealth of Nations” ³ee ûebLeele ceeb[ueer. l³eeb®³ee celes,
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle, mJe³eb®eefuele keÀe³e&He×leercegUs mejkeÀej®³ee nmle#esHee®eer iejpe vemeles.
l³eeb®³ee celes, DeLe&J³eJemLesleerue J³ekeÌleeriele iejpe vemeles. l³eeb®³ee celes, DeLe&J³eJemLesleerue J³ekeÌleeriele
DeeefLe&keÀ J³eJenejele De¢M³e MekeÌleer®³ee ÒeYeeJeecegUs ceeveJeer meceepee®es nerle, DeeHeesDeeHe meeOeues peeles.
De@[ce efmceLe cnCeleele keÀer, Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle ner mJenerleeves Òesefjle Demeles, Deecner mJenerleeletve
meceepenerle DeeHeesDeeHe nesle Demelees. lesJne Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle mejkeÀejves J³eeqkeÌle®³ee
Keepeieer DeeefLe&keÀ J³eJenejele keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer {JeUe{JeU keÀ© ve³es. lemes kesÀu³eeme®e
meceepee®³ee keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[tve ³esF&ue.
11
efceÞe yeepeej DeLe&J³eJemLes®eer De¢M³e nelee®³ee MekeÌleerves GHeYeeskeÌles Je GlHeeokeÀ ³eeb®³ee
ceeieCeer Je HegjJeþîeele menpe mecee³eespeve Ie[tve meblegueve ÒemLeeefHele nesles Je DeLe&J³eJemLes®es keÀe³e&
®eebieu³ee ÒekeÀejs ®eeueles. yeepeej DeLe&J³eJemLesle GlHeeove Je GHeYeesie ³ee mebyebOeer®es efveCe&³e GlHeeokeÀ Je
GHeYeeskeÌles ³eebvee ÐeeJes ueeieleele. keÀesCeles GlHeeove Iesleues Heeefnpes, keÀesþs Iesleues Heeefnpes, GlHeeove
efkeÀleer ÒeceeCeele Iesleues Heeefnpes, GlHeeovee®eer efkebÀcele keÀMeer Je efkeÀleer efveefM®ele kesÀueer Heeefnpes ³ee mebyebOeer
GlHeeokeÀ efJe®eej keÀjle Demelees. GlHeeove Òeef¬eÀ³esletve cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes. ne GlHeeokeÀe®ee
cenÊJee®ee GÎsMe Demeu³eeves Del³eble keÀeUpeerHetJe&keÀ l³eeuee efJeefJeOe efveCe&³e I³eeJes ueeieleele. GlHeeove
Òeef¬eÀ³esceO³es Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue ³ee IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀ©ve Deveg¬eÀces Keb[, Jesleve, J³eepe DeMee
mJeªHeele ceesyeouee osTve GlHeeokeÀ, efMeuuekeÀ jeefnuesuee veHeÀe cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
GlHeeokeÀeÒeceeCes®e GHeYeeskeÌleener DeeHeu³eepeJeU DemeCeeN³ee GlHeVee®³ee mene³³eeves cenÊece

meceeOeeve efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. keÀesCel³ee Jemletb®ee GHeYeesie I³eeJee, efkeÀleer ÒeceeCeele I³eeJee,
Jemletb®³ee efkebÀceleer efkeÀleer efou³ee Heeefnpesle pesCeskeÀ©ve GHeYeesie Iesleuesu³ee JemletHeemetve cenÊece meceeOeeve
efceUsue ³eemeejKes efveCe&³e Del³eble keÀeUpeerHetJe&keÀ GHeYeeskeÌlee Iesle Demelees.
GHeYeeskeÌles lemes®e GlHeeokeÀ ³eeb®³eeceeHe&Àle ceeieCeer Je HegjJeþe ³eele DeLe&J³eJemLesle mecee³eespeve

meeOeues peeCes Del³eble iejpes®es Demeles. keÀejCe pej ceeieCeerHes#ee HegjJeþe DeefOekeÀ Peeuee lej YeeJeIeì
nesTve GlHeeokeÀebvee leesìe menve keÀjeJee ueeielees. lemes®e DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme Jesie ceboeJelees.
³eeTueì ceeieCeerHes#ee HegjJeþe keÀceer Demeu³eeme JemletmesJeeb®ee legìJe[e efvecee&Ce nesTve YeeJeJee{ me¢M³e
HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. YeeJeJee{er®es DeveskeÀ og<HeefjCeece DeLe&J³eJemLesJej He[le Demeleele. Demes
Demeues lejer De@[ce efmceLe lemes®e meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes, YeeJeJee{ DeLeJee YeeJeIeìer®eer
HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer lejer DeLe&J³eJemLesleerue DeMeer efmLeleer ner leelHegjl³ee mJeªHee®eer Demeles,
keÀejCe De¢M³e nelee®³ee mekeÌleerves ceeieCeer Je HegjJeþîeele meceleesue ÒemLeeefHele nesTve DeLe&J³eJemLes®es
keÀe³e& megjUerle ®eeueles.
DeLe&J³eJemLesleerue ceeieCeer Je HegjJeþe De¢M³e nelee®³ee MekeÌleerves mecee³eesefpele kesÀuee peelees.

l³eecegUs DeefleGlHeeove efkebÀJee DeuHe GlHeeove DeMeer efmLeleer efoIe&keÀeU efìkeÀle veener. keÀejCe GlHeeokeÀ
DeMee®e Jemletb®eer efveefce&leer keÀjleele keÀer, p³ee JemletmesJeebvee GHeYeeskeÌl³eebkeÀ[tve ceeieCeer Demeles. lemes®e
GHeYeeskeÌles l³ee®e JemletmesJeeb®ee GHeYeesie Iesleele keÀer, p³ee JemletmesJee yeepeej DeLe&J³eJemLesle
GlHeeokeÀebceeHe&Àle GlHeeefole kesÀu³ee peeleele. DeefleGlHeeove efkebÀJee DeefleefjkeÌle ceeieCeer®eer efmLeleer
efvecee&Ce Peeu³eeme efkebÀcele OeesjCeeleerue yeouee®³ee mene³³eeves ner efmLeleer mecee³eesefpele kesÀueer peeles.
Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves Jeefjue efJeMues<eCe DeeHeCeeme DeefOekeÀ ®eebieu³ee He×leerves mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.
12
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.1
Jejerue Deeke=Àleerle DD ne ceeieCeer®ee Je¬eÀ Demetve SS ne yeepeejeleerue HegjJeþe Je¬eÀ Deens.

Deeke=ÀleerceO³es ‘E’ ³ee efyebotle yeepeejeleerue ceeieCeer Je HegjJeþîee®ee meceleesue oMe&efJeuee Deens.
yeepeejeceO³es pesJne JemletmesJeeb®ee HegjJeþe DeefOekeÀ Je ceeieCeer keÀceer DeMeer efmLeleer Demeles lesJne
JemletmesJeeb®³ee efkeÀcebleer keÀceer nesTve ceeieCeer Jee{les. HeefjCeecele: ceeieCeer HegjJeþîeele meceleesue
meeOeC³eeme ceole nesles. ³eeTueì pesJne JemletmesJeeb®³ee ceeieCeerHes#ee HegjJeþe keÀceer Demelees lesJne
JemletmesJeeb®³ee efkebÀceleer Jee{leele. HeefjCeecele: ceeieCeerle Ieì nesTve Hegvne SkeÀoe ceeieCeer HegjJeþîeele
meblegueve ÒemLeeefHele nesC³eeme ceole nesles. meblegue efyebot®³ee efþkeÀeCeer DeLe&J³eJemLesle Jemletb®ee OQ SJe{e
HegjJeþe / GlHeeove kesÀues peeles. lemes®e meblegueveeJemLesle OP ner efkebÀcele efveefM®ele nesles.
Keeueerue yeeyeeRcegUs De¢M³e nelee®³ee MekeÌleercegUs yeepeej DeLe&J³eJemLesle meceleesue ÒemLeeefHele

neslees.
1) cenÊece veHeÌ³ee®³ee GÎsMeeves GlHeeokeÀebceeHe&Àle GHeYeeskeÌl³eeb®ee Deboepe IesJetve GlHeeove kesÀues peeles.
2) cenÊece meceeOeeve efceUefJeC³ee®³ee ¢<ìerves GlHeeefole JemletmesJeeb®ee GHeYeeskeÌl³eebceeHe&Àle GHeYeesie
Iesleuee peelees.
3) Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle mJeefnleeves Òesefjle Demeles Je mJeefnleeletve meceepeefnle meeO³e nesles.
4) Meemeve meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe, mebj#eCe, Deejesi³e, efMe#eCe F. meejK³ee cenÊJeHetCe& yeeyeer JeieUlee
yeepeej DeLe&J³eJemLesle HeÀejMeer {JeUe{JeU keÀjle veener.
5) mHeOee&lcekeÀ yeepeej DeLe&J³eJemLesle iegCeJeÊeeHetCe& Jemlet yeveefJeC³ee®eer mHeOee& Demeles.
6) JemletmesJeeb®eer efkebÀcele keÀceer þsJeC³ee®ee Òe³elve Òel³eskeÀ GlHeeokeÀeceeHe&Àle kesÀuee peelees.
1.8 GlHeeove MekeÌ³elee meercee / Je¬eÀ (PRODUCTION

POSSIBILITY CURVE / FRONTIER)
GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀeme ªHeeblej Je¬eÀ (Transformation Curve) ªHeeblejCe meercee

GlHeeove mebYeeJevee meercee (Production Possibility Frontier) DeMee JesieJesieUîee veeJeeves
DeesUKeues peeles. GlHeeove mebYeeJevee Je¬eÀeÜejs oesve Jemletb®³ee DeMee meb³eesieevee oMe&efJeues peeles keÀer
p³eeb®es efouesu³ee mebmeeOevee®³ee lemes®e leb$ee®³ee mene³³eeves GlHeeove Iesleues peeles. SkeÀe efJeefMe<ì JesUer
13
efouesu³ee ce³ee&efole meeOevemeecegûeer®³ee mene³³eeves SKeeoer GlHeeove mebmLee oesve Jemletb®³ee efvejefvejeUîee
veiemebK³es®eer efkeÀleer mebefceÞe GlHeeefole keÀ© MekeÀles ns GlHeeove MekeÌ³elee meercee Debleie&le oMe&efJeues peeles.
ceeveJee®³ee iejpee Deveble Deensle cee$e l³ee iejpee HetCe& keÀjCeejer meeOeves cee$e ce³ee&efole Deensle. lesJne
DeeHeu³ee cenÊJeHetCe& iejpeeb®³ee efveJe[er®eer mecem³ee keÀMeer mees[JeeJeer ns mHe<ì keÀjC³eekeÀjerlee GlHeeove
MekeÌ³elee Je¬eÀe®ee GHe³eesie neslees.
GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ efJeMues<eCeemeeþer Keeueerue HeefjefmLeleer ie=efnle Oejueer Deens.

1) GlHeeove ns HetCe& jespeieej HeeleUeruee kesÀues peeles.
2) GHeueyOe meeOeve meecegûeer®ee DeefOekeÀeefOekeÀ keÀe³e&#ece JeeHej kesÀuee peelees.
3) mebmeeOeveeb®³ee mene³³eeves kesÀJeU oesve Jemletb®es GlHeeove Iesleues peeles.
4) efmLej leb$e%eeve
Jejerue efJeJes®eve Keeueerue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 2
GlHeeove MekeÌ³elee Jemlet ‘y’ Jemlet ‘x’
A 15 00
B 14 01
C 12 02
D 09 03
E 05 04
F 00 05
Jeefjue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme ‘x’ Je ‘y’ ³ee oesve Jemletb®³ee GlHeeovee®³ee
JesieJesieUîee MekeÌ³elee efometve ³esleele. lekeÌl³eele oMe&efJeu³eeÒeceeCes ‘y’ Jemlet®³ee 15 veieeb®es GlHeeove
Iesleu³eeme ‘x’ Jemlet®es 00 veieeb®es GlHeeove nesF&ue. ³eeTueì ‘x’ Jemlet®³ee 15 veieeb®es GlHeeove
Iesleu³eeme ‘y’ Jemlet®³ee 00 veieeb®es GlHeeove nesF&ue. ³ee oesvnerner ìeskeÀe®³ee MekeÌ³elee Deensle DeLeJee
meercee Deensle. GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀe®³ee ie=efnleevegmeej oesvnerner Jemlet®es GlHeeove nesCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ³ee ¢ef<ìves Heg{erue GlHeeove MekeÌ³elee ue#eele IesCes iejpes®es Deens. x Je y Jemletb®es GlHeeove
lekeÌl³eele oMe&efJeu³eeÒeceeCes SkeÀe Jemlet®es GlHeeove DeefOekeÀ I³ee³eeJe³ee®es Peeu³eeme otmeN³ee Jemlet®³ee
GlHeeoveele Ieì keÀjeJeer ueeieles. y Jemletb®es 14 veie GlHeeefole kesÀu³eeme x Jemlet®³ee kesÀJeU 01 veie
le³eej keÀjlee ³eslees. cnCepes®e x Jemlet®³ee keÀceer veieeb®es GlHeeove I³eeJes ueeieles. cnCepes®e x Jemlet®³ee
GlHeeovee®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. ³eeuee®e mebOeerl³eeie Ke®e& Demes cnCeleele. GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ
GlHeeoveeyejesyej®e ªHeeblejCee®ee ojner oMe&efJele Demelees. Goe. y Jemlet®³ee DeefOekeÀ veieeb®³ee
GlHeeoveemeeþer x Jemlet®³ee efkeÀleer veieeb®es ªHeeblejCee®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. ns ªHeeblejCee®³ee
ojeves Heenlee ³esles. Jejerue lekeÌl³eeJe©ve ns mHe<ì nesles.
14
Jejerue lekeÌl³eeleerue efJeMues<eCe Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes oMe&efJelee ³esF&ue.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es Jemlet ‘x’ Je Jemlet ‘y’ ³ee oesve Jemlet®³ee GlHeeovee®eer MekeÌ³elee
oMe&efJeueer Deens. G efyebot GlHeeove MekeÌ³elee Deeleu³ee yeepetuee Deens. ³ee efyebotle oMe&efJeuesueer GlHeeove
MekeÌ³elee menpe meeO³e keÀjlee ³esF&ue. cee$e ner MekeÌ³elee He³ee&Hle veener. keÀejCe GlHeeove meeOeveeb®ee HetCe&
GHe³eesie keÀ©ve GlHeeove nesF&ue DeMeer veiemebK³ee l³eeves GlHeeoerle nesle veener. H ne efyebot GlHeeove
MekeÌ³elee meerces®³ee yeensj Deens. ³ee efyebotves oMe&efJeueer peeCeejer veiemebK³ee GlHeeove meeOeveeb®³ee
mene³³eeves GlHeeoerle keÀjCes SkeÀe efJeefMe<ì JesUsuee MekeÌ³e vemeles. efoIe& keÀeueeJeOeerceO³es leb$e%eeveele
yeoue Peeu³eeme H ns GlHeeove MekeÌ³e nesles. cee$e GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀe®³ee efJeMues<eCeele DeeHeCe
leb$e%eeveele yeoue nesle veener. ns ie=efnlekeÀ Iesleues Deens. l³eecegUs H efyebotHe³e¥le®es GlHeeove MekeÌ³e veener.
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes GlHeeove MekeÌ³elee meercesJejerue keÀesCeleener efyebot He³ee&Hle efkebÀJee DeefOekeÀeefOekeÀ
GlHeeove oMe&efJelees. GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ cegU efyebotHeemetve yeefn&Je¬eÀ Deens. keÀejCe ©HeeblejCee®ee
meerceeble oj ne Jee{le peeCeeje Demelees. Goe. y Jemlet®es DeefOekeÀ veie GlHeeefole keÀje³e®es Demeleerue
lej x Jemlet®³ee GlHeeovee®³ee meerceeble veieeb®ee l³eeie DeefOekeÀ mebK³esves keÀjeJee ueeielees.
Jejerue efJeMues<eCeeJe©ve Demes mecepeles keÀer, ce³ee&efole meeOevemeecegûeer mene³³eeves SKeeoer

GlHeeovemebmLee DeeHeu³ee ce³ee&efole jentve efkeÀleer mebefceÞe GlHeeoerle keÀ© MekeÀles ns GlHeeove MekeÌ³elee
meercesJe©ve mecepeles.
1.9 meejebMe
Òemlegle ÒekeÀjCeele kesÀuesu³ee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee efJeMues<eCeeJe©ve Demes mecepeles

keÀer, GHeYeeskeÌlee, GlHeeokeÀ, efJe¬esÀlee, lemes®e Meemeve ³ee meJee¥vee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee
DeeY³eeme ceeie&oMe&keÀ þjlees. Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle mJenerleeves Òesefjle Demeu³eecegUs mJenerleeletve meceepeefnle
keÀmes meeO³e nesles ³ee®es efJeJes®eve osKeerue Del³eble cenÊJee®es Deens. SkeÀ GlHeeokeÀ cnCetve GÐeesie
J³eJemee³e keÀjle Demeleevee GlHeeokeÀeves DeeHeu³eepeJeU Demeuesu³ee ce³ee&efole mebmeeOeveeb®ee keÀMee ÒekeÀejs
He³ee&Hle JeeHej keÀjeJee ³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e ceeie&oMe&ve keÀjlees.
15
1.10 MeyokeÀesMe
 DeYeeJe (Scarcity) : ceeieCeer®³ee ceeveeves mebmeeOeveeb®ee legìJe[e DemeCes cnCepes DeYeeJe nes³e.
 keÀe³e&#ecelee (Efficiency) : keÀe³e&#ecelee leÊJeevegmeej meceepeeceO³es pes IeìkeÀ ce³ee&efole
mJeªHeele GHeueyOe Deensle l³eeb®ee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee
¢ef<ìkeÀesveeletve keÀeUpeerHetJe&keÀ / keÀe³e&#ece JeeHej keÀjCes.
 Jee{erJe leÊJe : leÊJeevegmeej GHeYeesie Iesleevee iegbleJeCetkeÀ keÀjleevee Deiej Jemlet GlHeeove efJe<e³ekeÀ
efveCe&³e Iesleevee efJeJeskeÀMeerue J³ekeÌleer Ke®e& Je ÒeeHleer ³eeb®eer leguevee keÀ©ve efveCe&³e Iesles.
 meerceeble ÒeeHleer : SkeÀ peemleer®³ee veiee®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej SketÀCe GlHeVeele / ÒeeHleerle Peeuesueer
Jee{ cnCepes meerceeble ÒeeCeer.
 meerceeble Ke®e& : SkeÀ peemleer®ee veie le³eej keÀjC³eemeeþer Deeuesuee Ke®e& cnCepes meerceeble Ke®e&
1.11 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e cnCepes keÀe³e? J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe meebiee.

2. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer mHe<ì keÀje.
3. DeeYeeJe / ìb®eeF& Je keÀe³e&#eceles®es ognsjer leÊJe mHe<ì keÀje.
4. veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJe meefJemlej mHe<ì keÀje.
5. yeepeej DeLe&J³eJemLesleerue De¢M³e nelee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
6. GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ / meercee mHe<ì keÀje.
7. ìerHee efuene.
1. J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e
2. DeYeeJe
3. keÀe³e&#ecelee
4. veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe leÊJe
5. De¢M³e nele mebkeÀuHevee
6. Jee{erJe Je meerceeble leÊJe
7. GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ / meercee

16
1De
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer Hee³eeYetle leÊJes
(BASIC PRINCIPLES IN BUSINESS
ECONOMICS)
IeìkeÀ j®evee :
1De.0 GÎsMe
1De.1 ÒemleeJevee
1De.2 mebOeer-l³eeie Ke®e&
1De.3 uesKee veHeÀe DeeefCe DeeefLe&keÀ veHeÀe
1De.4 yeepeej DeHe³eMe
1De.5 yee¿elee
1De.6 meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe
1De.6.1meeJe&peefvekeÀ Jemlet®eer JewefMe<ìîes
1De.6.2meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe
1De.7 meejebMe
1De.8 MeyokeÀesMe
1De.9 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.0 GÎsMe (OBJECTIVES)
 mebOeer-l³eeie Ke®e& mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.

 uesKee veHeÀe Je DeeefLe&keÀ veHeÀe ³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
 yeepeej DeHe³eMe mebkeÀuHevee mecepetve IesJetve yeepeej DeHe³eMee®eer keÀejCes DeY³eemeCes.
 yee¿elee mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
 meeJe&peefvekeÀ Jemlet Je meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe DeY³eemeCes.
1.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
DeLe&Meem$eer³e ¢ef<ìkeÀesveeletve Ke®e& - veHeÀe mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme cenÊJee®ee þjlees. Ke®e&

DeeefCe ÒeeHleer ³eeleerue DeblejeJe©ve GlHeeokeÀeme veHeÌ³ee®eer Deboepe yeebOelee ³eslees. Òemlegle ÒekeÀjCeele
JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& mebkeÀuHevee®ee DeY³eeme keÀjC³eele Deeuee Deens. SKeeoer J³eeqkeÌle DeLeJee mebmeeOeve
17
l³ee®ee meJeexÊece JeeHej keÀmee keÀje³e®ee, meJeexÊece mebOeer keÀMeer efveJe[e³e®eer ³ee®ee Deboepe JewkeÀefuHekeÀ
Ke®ee&Je©ve yeebOelee ³eslees. Òemlegle ÒekeÀjCeele yeepeej DeLe&J³eJemLee efJe®eejele Iesleueer Deens.
yeepeejeceO³es GlHeeovee®es keÀe³e& lemes®e efJelejCee®es keÀe³e& Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ #es$eekeÀ[tve ®eeueles.
yeepeej J³eJemLesceO³es GlHeeove lemes®e efJelejCee®³ee keÀe³ee&le DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleevee efometve
³esleele. cegkeÌle GHeYeesie IesCeeN³eeb®eer mebK³ee peemle Demeu³eeves lemes®e cekeÌlesoejer, DeHetCe& ceeefnleer,
meeJe&peefvekeÀ Jemlet, yee¿elee F. IeìkeÀebcegUs yeepeej DeHe³eMeer þjlees. HeefjCeecele: GlHeeove, efJelejCe Je
cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeO³e keÀjC³eemeeþer mejkeÀejuee yeepeej DeLe&J³eJemLesle nmle#esHe keÀjeJee
ueeielees.
1De.2 mebOeer-l³eeie Ke®e&
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$eele mebOeer-l³eeie Ke®e& leÊJee®³ee DeY³eemeeuee Del³eble cenÊJee®es

mLeeve efoues peeles. mebOeer-l³eeie Ke®ee&me®e He³ee&³eer Ke®ee&®es leÊJe Demesner cnCeleele. yeN³ee®e IeìkeÀeb®³ee
yeeyeleerle DeeHeCeeme lees IeìkeÀ SkeÀeHes#ee peemle keÀeceemeeþer JeeHejlee ³esF&ue Demes Dee{Ules. cee$e pesJne
SKeeoe IeìkeÀ SkeÀe keÀeceemeeþer JeeHejuee peelees lesJne l³ee IeìkeÀeuee Flej keÀecee®ee keÀer pees keÀ©
MekeÀle neslee l³ee®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. keÀejCe yeN³ee®e JesUe SkeÀe JesUer SkeÀ IeìkeÀ SkeÀe
keÀeceemeeþer®e JeeHejlee ³eslees. cnCepes®e l³ee IeìkeÀeuee l³ee®³eemeeþer Demeuesu³ee ogmeN³ee mebOeer®ee l³eeie
keÀjeJee ueeielees.
Lees[keÌ³eele, ’GlHeeove IeìkeÀe®ee mebOeer-l³eeie Ke®e& cnCepes meO³ee efJeefMe<ì JeeHejele

Demeu³eecegUs otmeN³ee meJeexÊece mebOeer®³ee l³eeieeyeÎue menve keÀjeJes ueeieuesues vegkeÀmeeve nes³e.“
“The opportunity cost of a given economic resources is the

sacrified benefits from the next best alternative use of the resources.”
cnCepes®e pesJne Skeeoe GlHeeokeÀ IeìkeÀ SkeeÐee ÒekeÀej®es keÀece keÀjle Demelees lesJne l³eeuee
otmejer meJeexÊece ÒekeÀej®eer mebOeer mees[tve ÐeeJeer ueeieles efkebÀJee efle®ee l³eeuee l³eeie keÀjeJee ueeielees. DeMee
l³eeie kesÀuesu³ee mebOeermeeþer®³ee mebYeeJ³e ÒeeHleerme JewkeÀefuHekeÀ (mebOeer-l³eeie) Ke®e& Demes cnìues peeles.
mebOeer-l³eeie Ke®e& ne Jee³ee iesuesu³ee mebOeer®³ee mebYeeJ³e HeÀe³eÐee®³ee ceeO³eceele ceespeuee peelees. mecepee
SkeeÐee Jemlet®es GlHeeove IesC³eemeeþer ‘x’ IeìkeÀ JeeHejuee cee$e ‘x’ IeìkeÀe®ee JeeHej otmejer SKeeoer
Jemlet le³eej keÀjC³eemeeþer kesÀuee Demelee lej l³eecegUs pesJe{e HeÀe³eoe nesT MekeÀuee Demelee lesJe{e ‘x’
³ee IeìkeÀe®ee mebOeer l³eeie Ke®e& Demelees. FbûepeerceO³es DeefOekeÀ meceHe&keÀlesves ³ee®eer J³eeK³ee
“Opportunity cost is opportunity lost” DeMeer kesÀueer peeles.
Òee. ye@vensce ³eeb®³ee celes, keÀesCel³eener Jemlet®ee JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& cnCepes efJeefMe<ì GlHeeove
IeìkeÀeb®³ee menkeÀe³ee&ves GlHeeove nesT MekeÀCeejer efvekeÀìlece He³ee&³eer Jemlet nes³e. Goe. SkeÀ peefceveerle
ieJne®es GlHeeove Iesleues Demelee 6 eqkeÌJebìue cnCepes®e meeOeejCele: Deboepes 6000` efkeÀcebleer®³ee
ieJne®es GlHeeove nesles. mecepee Demes ve keÀjlee l³ee®es peefceveerle keÀeHetme efHekeÀefJeuee Demelee 6000`
®es GlHeVe efceUles. DeMee efmLeleerle ieJne®ee mebOeer Ke®e& 8000` nes³e. SkeÀe Jemlet®ee mebOeer Ke®e&
cnCepes otmejer mebOeer efceUefJeC³eemeeþer kesÀuesuee Ke®e& nes³e. keÀesCel³eener Jemlet®³ee ÒeeHleerkeÀefjlee keÀjeJee
ueeieCeeje JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& efle®³eeSsJepeer efveJe[lee ³esCeeN³ee Jemlet®³ee l³eeieeyejesyej Demelees.
18
meeOeejCele: mebOeer-l³eeie Ke®ee&®ee JeeHej Heg{erue keÀejCeebmeeþer nesle Demelees.
1) Jemlet®³ee efkebÀcele efveefM®eleerle
2) GlHeeove IeìkeÀeb®ee ceesyeouee efveefM®eleerle
3) GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efJelejCeele
4) efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle
5) meeOeejCe meecegûeer®³ee He³ee&Hle JeeHeje®³ee ceespeceeHeemeeþer
6) keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®³ee efJeJes®eveele GHe³egkeÌle
7) ³eesi³e efMe#eCe Iesleu³eeveblej veeskeÀjer keÀer J³eJemee³e ³eeHewkeÀer keÀe³e keÀje³e®es ³ee®³ee efveJe[erle
efJeÐeeL³ee¥vee GHe³egkeÌle
Demes Demeues lejer JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& mebkeÀuHevesJej efJeefJeOe DeLe&Meem$e%eebveer Keeueerue ìerkeÀe
kesÀu³ee Deensle.
1) GlHeeovee®es meJe& IeìkeÀ ieefleMeerue Demeleele ³ee ûeefnleeJej mebOeer-l³eeie Ke®ee&®eer mebkeÀuHevee
DeeOeejuesueer Deens. Òel³e#eele GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ieefleMeeruelesle DeveskeÀ De[LeUs ³esleele.
2) IeìkeÀ yeepeejele HetCe& mHeOee& DeefmlelJeele Deens. ³ee ie=efnleeJej mebOeer-l³eeie Ke®ee&®eer mebkeÀuHevee
DeeOeejuesueer Deens.
3) Òee. je@efyevmeve ³eeb®³ee celes, JewkeÀefuHekeÀ Ke®ee&®eer mebkeÀuHevee efoIe& keÀeUele efme× keÀjlee ³esle veener.
l³eecegUs ³ee mebkeÀuHeves®ee GHe³eesie Deieoer ce³ee&efole Deens.
4) DeefleDeuHe keÀeU efìkeÀCeeN³ee Jemletb®³ee yeeyeleerle JewkeÀefuHekeÀ Ke®ee&®ee ÒeMve efvecee&Ce nesle veener.
keÀejCe lees ceespeCener MekeÌ³e vemeles.
1De.3 uesKee veHeÀe DeeefCe DeeefLe&keÀ veHeÀe (ACCOUNTING PROFIT

AND ECONOMIC PROFIT)
J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemee®³ee ¢<ìerves uesKee, veHeÀe Je DeeefLe&keÀ veHeÀe ³ee

mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes Del³eble iejpes®es Deens. ceguele: SKeeoe GÐeespekeÀ pesJne GlHeeove Òeef¬eÀ³ee
meg© keÀjlees lesJne l³ee®ee cenÊJee®ee GîsMe ne cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes ne Demelees. veHeÀe ÒeeHle
Peeu³eeme GlHeeove IesC³eeme ÒesjCee efvecee&Ce nesleele. GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es J³eeJemeeef³ekeÀeme DeveskeÀ
GlHeeove IeìkeÀebJej JesieJesieUîee mJeªHeele Ke®e& keÀjeJee ueeielees. keÀener Ke®e& ne efmLej IeìkeÀebJej lej
keÀener Ke®e& ne yeouel³ee IeìkeÀebJej keÀjeJee ueeielees. J³ekeÌle Ke®e& DeeefCe DeJ³ekeÌle Ke®e& ne l³eeleerue®e
SkeÀ Ke®ee&®ee ÒekeÀej keÀer p³ee®ee meboYe& DeeHeCeeme uesKee veHeÀe Je DeeefLe&keÀ veHeÀe ³ee mebkeÀuHeveeb®ee
DeY³eeme keÀjle Demeleevee I³eeJee ueeielees. GlHeeokeÀeme keÀjeJee ueeieCeeje SketÀCe Ke®e& DeeefCe
GlHeeokeÀeme efceUCeejer ÒeeHleer ³eeleerue DeblejeJej DeLeJee HeÀjkeÀeJej veHeÌ³ee®es ÒeceeCe DeJeuebyetve Demelees.
J³eJemee³ee®ee DeeefLe&keÀ veHeÀe uesKee veHeÀe cnCetve DeesUKeuee peelees. uesKee veHeÀe ne SkeÀe
DeeefLe&keÀ Je<ee&meeþer ceespeuee peelees. uesKee veHeÀe cnCepes GlHeeove mebmLes®ee efveJJeU veHeÀe nes³e. uesKee
veHeÌ³eele GlHeeokeÀeme keÀjeJee ueeieCeeje J³ekeÌle Ke®e& (Explicit cost) meceeefJe<ì Demelees. pemes
GlHeeokeÀeme ÞeefcekeÀebvee I³eeJes ueeieCeejs Jesleve, Yee[s, keÀ®®ee ceeueeJejerue Ke®e&, efJepe efyeue, keÀj F.
Jej nesCeeje Ke®e&. GÐeesiemebmLes®eer lejuelee DeeefCe MeesOeve #ecelee (mee@uJnWmeer) peeCetve IesC³eemeeþer
19
uesKee veHeÀe mebkeÀuHevee GHe³egkeÌle þjles. J³eJemeeef³ekeÀeb®ee DeeefLe&keÀ veHeÀe uesKee cnCetvener DeesUKeuee
peelees.
uesKee veHeÀe † SketÀCe ceewêerkeÀ ÒeeHleer - SketÀCe Ke®e&

(Accounting Profit = Total Monetary Revenue - Total Cost)
uesKee veHeÀe ne GlHeeove mebmLes®³ee Dee@HejsìeRie DeeefCe vee@veDee@HejsìeRie ef¬eÀ³eekeÀueHeeb®ee

HeefjCeece Deens. J³eeJemeeef³ekeÀe®³ee SketÀCe GlHeVeeletve (ÒeeHleerletve) SketÀCe Ke®e& Jepee kesÀu³eeves
efceUeuesuee JeemleefJekeÀ DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe uesKee veHeÀe cnCetve mebyeesOeuee peelees. uesKee veHeÀe ne
GÐeesiemebmLes®ee veHeÀe DeeefCe keÀe³e&#ecelee Òeefleefyebyeerle keÀjles. GlHeeove meeOeveeb®ee efkeÀleer keÀe³e&#ece
JeeHej neslees ns uesKee veHeÌ³eeJe©ve mecepeles.
DeeefLe&keÀ veHeÀe ne uesKee veHeÌ³eemeejKee®e Demelees. DeeefLe&keÀ veHeÌ³eele JewkeÀefuHekeÀ Ke®e&

meceeefJe<ì Demelees. SketÀCe ÒeeHleerletve JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& lemes®e J³ekeÌle Je DeJ³ekeÌle Ke®e& Jepee kesÀu³eeveblej
efMeuuekeÀ jeefnuesuee veHeÀe cnCepes®e DeeefLe&keÀ veHeÀe nes³e.
DeeefLe&keÀ veHeÀe † SketÀCe ÒeeHleer - (J³ekeÌle Ke®e& + DeJ³ekeÌle Ke®e&)

(Economic Profit = Total Revenue - (Explicit Cost + Implicit Cost)
DeeefLe&keÀ veHeÌ³eeJe©ve SKeeÐee GÐeesiemebmLes®³ee Òeieleer®eer keÀuHevee ³esles. efMeJee³e

GÐeesiemebmLes®³ee J³eJemLeeHeveyeeyele lemes®e Ke®ee&yeeyele efve³eespeve keÀjC³eemebyebOeer DeeefLe&keÀ veHeÌ³ee®³ee
J³eJemLeeHekeÀe®³ee DeY³eeme DemeCes Del³eble iejpes®es Deens. Lees[keÌ³eele GlHeeoveefJe<e³ekeÀ efveCe&³e IesC³eele
DeeefLe&keÀ veHeÀe ner mebkeÀuHevee GÐeespekeÀeme ceole keÀjles. yeepeejJ³eJemLesceO³es GÐeesieeHes{îee keÀe³e&jle
Demeleele. DeLee&le ³ee meJe& Hes{îeebceO³es veHeÀe ÒeeHle keÀjC³eemebyebOeer mHeOee& Demeles. p³ee GÐeesiemebmLes®es
J³eJemLeeHeve ®eebieues Demeles. Demee GÐeesiemebmLesuee Flej GÐeesiemebmLeeb®³ee leguevesle DeefOekeÀ veHeÀe
efceUlees. ³eele®e mekeÀejelcekeÀ DeeefLe&keÀ veHeÀe Demes cnCeleele.
Keeueerue cegÐeeb®³ee DeeOeejs DeeHeCeeme uesKee veHeÀe Je DeeefLe&keÀ veHeÀe ³eele Yeso keÀjlee ³esF&ue.
uesKee veHeÀe DeeefLe&keÀ veHeÀe
(Accounting Profit) (Economic Profit)
1. SketÀCe ÒeeHleerletve SketÀCe Ke®e& Jepee 1. SketÀCe ÒeeHleerletve JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& lemes®e
kesÀu³eeme uesKee veHeÀe ÒeeHle neslees. J³ekeÌle Je DeJ³ekeÌle Ke®e& Jepee kesÀu³eeveblej
DeeefLe&keÀ veHeÀe ÒeeHle neslees.
2. uesKee veHeÌ³eele J³ekeÌle Ke®e& meceeefJe<þ 2. DeeefLe&keÀ veHeÌ³eele JewkeÀefuHekeÀ Ke®e&
Demelees. meceeefJe<ì Demelees.
3. uesKee veHeÀe keÀj j®evesle mene³³ekeÀ 3. DeeefLe&keÀ veHeÀe yeepeej ÒeJesMe (Deeieceve -
þjlees. efveie&ceve) efveefM®ele keÀjlees.
4. uesKee veHeÀe ne DeeefLe&keÀ veHeÌ³ee®ee®e 4. DeeefLe&keÀ veHeÀe ne uesKee veHeÌ³ee®ee Yeeie
Yeeie Deens. veener.
20
5. uesKee veHeÀe ner mebkegÀef®ele mebkeÀuHevee 5. DeeefLe&keÀ veHeÀe ner J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Deens
Deens keÀer peer keÀer efJeefMe<þ uesKee keÀer peer yeepeej ¢ef<ìkeÀesveeJej DeeOeeefjle
keÀeueeJeOeerMeer mebyebefOele Deens. Deens.
6. uesKee veHeÀe mebkeÀuHevee DeuHe 6. DeeefLe&keÀ veHeÀe mebkeÀuHevee efoIe&
keÀeueeJeOeerMeer mebyebefOele Deens. keÀeueeJeOeerMeer mebyebefOele Deens.
7. uesKee veHeÀe † SketÀCe ceewêerkeÀ ÒeeHleer - 7. DeeefLe&keÀ † SketÀCe ÒeeHleer - J³ekeÌle Je
SketÀCe Ke®e& (J³ekeÌle Ke®e&) DeJ³ekeÌle Ke®e&
8. uesKee veHeÌ³eeJe©ve Hes{er®³ee veHeÌ³ee®eer 8. DeeefLe&keÀ veHeÌ³eeJe©ve Hes{er DeeHeu³ee
keÀuHevee ³esles. mebmeeOeveeb®ee keÀMee ÒekeÀejs Òe³ee&Hle JeeHej
keÀjles ³ee®eer keÀuHevee ³esles.
1De.4 yeepeej DeHe³eMe (MARKET FAILURE)
yeepeej DeHe³eMe ner meJe&meeOeejCeHeCes Òel³e³eeme ³esCeejer Ieìvee Deens. ner kesÀJeU
cekeÌlesoejer®³ee meboYee&le®e Dee{Ules Demes veener lej mHeOex®³ee meboYee&lener leer efometve ³esles. De@[ce efmceLe
³eeb®³ee celes, De¢M³e MeeqkeÌle®³ee efme×ebleevegmeej yeepeeje®es DeeHeesDeeHe meblegueve ÒemLeeefHele nesles.
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eebveer vesnceer®e efven&mle#esHee®³ee OeesjCee®ee efmJekeÀej kesÀuee. l³eeb®³ee celes,
yeepeej ³eb$eCes®³ee mene³³eeves DeefmlelJeele ³esCeejs meblegueve ns keÀe³ece®es mebmeeOeveeb®es He³ee&Hle efJelejCe
Ie[Jetve DeeCeCeejs Demeles. Hejblet keÀener oMekeÀeHeemetve yeepeejeyeÎuee®ee ne ¢ef<ìkeÀesve yeoueuesuee efometve
³eslees. Demes Dee{Utve Deeues keÀer yeN³ee®eoe yeepeej³eb$eCesceeHe&Àle ³esCeeje He³ee&Hleles®ee HeefjCeece He³ee&Hle
vemelees. DeLe&J³eJemLes®³ee mecem³ee mees[efJeC³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve yeepeej ³eb$eCes®es DeHe³eMe efometve
³esles.
DeLe&J³eJemLesleerue DeMeer HeefjefmLeleer keÀer, pesLes He@jesìes He³ee&Hlelee meeO³e ve neslee DeHetCe&
yeepeej, yee¿elee, DeHetCe& ceeefnleer, DeefveefM®elelee ³eecegUs DeefmlelJeele ³esCeeje meceleesue HetCe& He³ee&Hle
vemelees. l³eecegUs meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe IeìC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles ³eeuee®e yeepeej DeHe³eMe Demes
cnCeleele.
yeepeej ³eb$eCes®³ee DeHe³eMee®eer keÀejCes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1) DeHetCe& mHeOee& (Imperfect Competition) :
DeHetCe& mHeOexle cekeÌlesoejer, cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&, DeuHeeefOekeÀej F. yeepeej mebj®eveeb®ee
meceeJesMe neslees. DeHetCe& mHeOexle GlHeeokeÀ Hes{îee DeeHeu³ee cekeÌlesoejer MekeÌleer®ee JeeHej keÀjle meerceeble
Ke®ee&Hes#ee peemle efkebÀcele DeekeÀejleele. HeefjCeecele: ³ee peemleer®³ee efkebÀceleercegUs GHeYeeskeÌles HetCe&
mHeOexHes#ee keÀceer Kejsoer keÀjleele. l³eecegUs GHeYeeskeÌl³ee®³ee keÀu³eeCeele Ieì nesles. DeHetCe& mHeOexleerue
Hes{îee HetCe& mHeOexHes#ee keÀceer GlHeeove Iesleele. ³eecegUs ³ee ÒekeÀej®³ee mHeOexle meeOeve meecegûeer®ee
HeefjCeecekeÀejkeÀ JeeHej nesle veener. DeMeeÒekeÀejs DeHetCe& mHeOexcegUs yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles.
21
2) DeHetCe& ceeefnleer (Imperfect Information) :
yeepeejeleerue GHeYeeskeÌles, GlHeeokeÀ, keÀeceieej lemes®e Meemeve ³eebvee yeepeejHesþsefJe<e³eer mebHetCe&
%eeve Demeles Je De¢M³e nelee®³ee MekeÌleerves yeepeejHesþs®es meceleesue meeOeues peeles. Demes De@[ce efmceLeves
cnìues nesles. Hejblet Òel³e#eele yeepeejeleerue menYeeieer IeìkeÀebvee keÀesCeleerner HeefjHetCe& ceeefnle vemeles.
DeHetCe& ceeefnleercegUs yeepeej³eb$eCesuee DeeHeues keÀece keÀjCes keÀþerCe peeles. DeHetCe& ceeefnleercegUs
yeepeej³eb$eCes®eer keÀe³e&#ecelee keÀceer nesles. l³eecegUs yeepeej³eb$eCee keÀesmeUles.
3) yee¿e IeìkeÀ (Externalities) :
HetCe& mHeOee& DeeefCe mebHetCe& ceeefnleer Demetvener yee¿e IeìkeÀebÜejs yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles.
yee¿elee oesve ÒekeÀej®es HeefjCeece DeLe&J³eJemLesceO³es efvecee&Ce keÀjles. mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece keÀer p³eecegUs
SkeÀe efJeefMe<þ Ieìves®ee DeLeJee ke=Àleer®ee FlejebJej mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece neslees. lej ³eeGueì
HeefjefmLeleerle FlejebJej yee¿eles®ee vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Ie[tve ³eslees. pesJne yee¿eIeìkeÀ DeefmlelJeele
Demeleele lesJne meeOevemeecegûeer®es efveOee&jCeele DekeÀe³e&#ecelee efvecee&Ce nesles. GlHeeovemebmLeebveer
meeceeefpekeÀ Ke®e& ue#eele ve Iesleu³eecegUs efkeÀleer GlHeeove keÀje³e®es ns þjefJeC³eele DeHe³eMeer þju³eeves
yeepeej³eb$eCee keÀesmeUles efkebÀJee DeHe³eMeer þjles.
4) meeJe&peefvekeÀ Jemlet (Public Good) :
pesJne meeJe&peefvekeÀ Jemlet GHeueyOe Demeleele lesJne yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles.
meeJe&peefvekeÀ Jemlet SKeeÐee peemleer®³ee J³eeqkeÌleuee HegjefJeC³ee®ee meerceeble Ke®e& Metv³e Demelees. efMeJee³e
DeMee Jemletb®³ee GHeYeesieeHeemetve ueeskeÀebvee JeieUCes MekeÌ³e vemeles. l³ee®eÒeceeCes DeMee Jemletb®ee GHeYeesie
SkeÀe J³eeqkeÌleves Iesleu³eecegUs otmeN³ee J³eeqkeÌle®³ee GHeYeesieeJej l³ee®ee keÀesCeleener efJeHeefjle HeefjCeece nesle
veener. yeepeej³eb$eCesÜejs DeMee ÒekeÀejs ceesHeÀle meeJe&peefvekeÀ Jemlet-mesJeeb®ee HegjJeþe nesT MekeÀle
vemeu³eecegUs yeepeej DeHe³eMeer þjlees. Lees[keÌ³eele meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee mJewj DeLeJee cegkeÌle
GHeYeesiee®³ee ÒeMveecegUs (The problems of free riders) yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjles.
5) DeHetCe& yeepeej (Incomeplete Market) :
pesJne yeepeejeleerue JemletmesJee HegjefJeC³ee®ee Ke®e& ne GHeYeeskeÌlee keÀer peer efkebÀcele ceespeC³eeme
le³eej Demelees l³eeHes#ee keÀceer Demelees lesJne l³ee yeepeejeuee HetCe& yeepeej Demes cnCeleele. cee$e p³eeJesUer
Keepeieer yeepeej efkebÀJee Keepeieer GlHeeokeÀ efkebÀcele osC³eeme le³eej Demeuesu³ee efkebÀceleerHes#ee
GlHeeoveKe®e& keÀceer Demetvener JemletmesJee HegjefJeC³eeme DeHe³eMeer þjlees lesJne l³ee yeepeejeuee DeHetCe&
yeepeej Demes cnìues peeles. DeHetCe& yeepeej ns yeepeej³eb$eCee DeHe³eMeer þjefJeleele. Goe. efJecee #es$eeceO³es
yeN³ee®e JesUe Keepeieer efJecee kebÀHev³ee OeeskeÌ³eebmeeþer efJecee mebj#eCe osle veenerle. ceie DeMee JesUer
Meemeveeuee meef¬eÀ³e YetefcekeÀe yepeeJeCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
6) yesjespeieejer DeeefCe ceneieeF& (Unemployment and Inflation) :
Òel³eskeÀ DeLe&J³eJemLesuee þjeefJekeÀ keÀeueeblejeves yesjespeieejer Je ceneieeF& ³eeb®ee meecevee keÀjeJee
ueeielees. ner yeepeej³eb$eCes®³ee DeHe³eMee®eer ue#eCes Demeleele. ns meJe& ÒeMve mejkeÀej®³ee OeesjCeelcekeÀ
Ghee³e³eespeveeveer®e mees[efJeues peeT MekeÀleele.
7) efJe<eceles®ee ÒeMve (Problems of Inequality) :
meceepeeceO³es Jemlet Je mesJeeb®³ee meceeve efJelejCee®eer Je GlHeVee®³ee meceeve efJelejCee®eer Kee$eer
yeepeej³eb$eCee keÀOeer®e osT MekeÀle veener. l³eecegUs GlHeVee®³ee meceeve efJelejCee®es O³es³e meeO³e
keÀjC³eemeeþer mejkeÀej®ee nmle#esHe DeeJeM³ekeÀ Demelees.
22
8) iegCeelcekeÀ Jemlet (Merit Goods) :
iegCeelcekeÀ Jemlet ne meeJe&peefvekeÀ Jemlet®ee®e SkeÀ ÒekeÀej Deens. meeJe&peefvekeÀ JemletÒeceeCes®e
yeepeej³eb$eCesceeHe&Àle iegCeelcekeÀ Jemletb®ee HegjJeþe keÀceer neslees. yeN³ee®e JesUe lees kesÀueener peele veener.
Goe. efMe#eCe, Deejesi³e megefJeOee. ³ee megefJeOeeb®ee HegjJeþe Ke®e& peemle Demelees. Keepeieer ceeiee&ves ³eeb®ee
HegjJeþe Deeuee lej l³ee®³ee efkebÀceleer ner DeefOekeÀ Demeleele. ³ee megefJeOeeb®ee YeefJe<³ekeÀeueerve meeceeefpekeÀ
ueeYe KetHe peemle cenÊJee®ee Demeu³eeves DeMee iegCeelcekeÀ iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eele mejkeÀej Heg{ekeÀej
Ieslees.
1De.5 yee¿elee (EXTERNALITY)
yeefn&ielelee ner mebkeÀuHevee cnCepes Demes DeeefLe&keÀ HeefjCeece nesle keÀer pes GlHeeoveecegUs Je
GHeYeesieecegUs Flej J³eeqkeÌlebvee efkebÀJee DeeefLe&keÀ IeìkeÀebvee meesmeeJes DeLeJee menve keÀjeJes ueeieleele.
yeefn&ielelee ³ee ceesþîee ÒeceeCeele SkeÀmebIeer³e J³eeqkeÌleJej HeefjCeece keÀjleele keÀer p³ee HeefjefmLeleerle yee¿elee
l³ee ueeskeÀebvee ®eebieu³ee efkebÀJee JeeF&ì þ© MekeÀleele. Lees[keÌ³eele yeefn&ielelee cnCepes DeeefLe&keÀ HeÀe³eos
efkebÀJee DeeefLe&keÀ leesìs pes Flej DeeefLe&keÀ #es$eeuee menve keÀjeJes ueeieleele.
Goe. efMe#eCe Iesleu³eeves J³ekeÌleer®³ee %eeveele Jee{ nesles, l³ee J³eeqkeÌle®³ee J³eeqkeÌleceÊJeele
l³eecegUs Jee{ nesles lemes®e SKeeÐee J³eeqkeÌle®³ee efMe#eCee®es meceepeeJejleerner ®eebieues HeefjCeece nesleele.
meceepee®³ee keÀu³eeCeele l³eecegUs Yej He[les. ³eeuee®e yee¿eles®ee mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece cnCelee ³esF&ue.
yee¿eles®ee pemee mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece nesleele l³ee®eÒeceeCes yee¿eles®es vekeÀejelcekeÀ HeefjCeecener efometve
³esleele. Goe. keÀejKeev³eeletve yeensj He[Ceeje Oetj nJee Òeot<eCe keÀjlees. HeefjCeecele: l³ee®³ee
meceepee®³ee Deejesi³eeJej efJeHeefjle HeefjCeece nesTve meceepee®ee Deejesi³eeJejerue Ke®e& Jee{lees.
yeefn&ielelee DeLeJee yee¿eles®es meeOeejCe oesve ÒekeÀej®es HeefjCeece efometve ³esleele.

1) efyeiej - yeepeej yeefn&iele HeefjCeece (Non-Market External Effect) :
p³eeJesUer yee¿eles®es HeefjCeece ns yeepeejeceO³es Jemlet®³ee ceeieCeer HegjJeþîeecegUs þjCeeN³ee
efkebÀceleerÜejs ceespelee ³esle veenerle l³eeJesUer l³eebvee efyeiej yeepeej yeefn&iele HeefjCeece Demes cnCeleele.
cnCepes®e yeepeej³eb$eCesceO³es Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀ leesìîeebHeemetve mebjef#ele nesle veenerle lemes®e
HeÀe³eÐeebHeemetve JeieUuesner peele veenerle. ns meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle efometve ³esles. Goe. efMe#eCe,
jmles F. p³ee JemletceO³es efyeiej yeepeej yeefn&iele HeefjCeece Demeleele DeMee Jemletb®es GlHeeove Je efJelejCe
mejkeÀej®³ee neleele DemeeJes ueeieles. l³eecegUs DeMee ÒekeÀej®³ee JemletmesJee keÀe³e&#eceHeCes GHeueyOe keÀ©ve
efou³ee peeT MekeÀleele.
2) yeepeej yeefn&iele HeefjCeece (Market External Effect) :

p³eeJesUer yee¿eles®es HeefjCeece ns yeepeejeceO³es Jemlet®³ee ceeieCeer-HegjJeþîeecegUs þjCeeN³ee
efkebÀceleerÜejs ceespelee ³esleele l³eeJesUer l³eeuee yeepeej yeefn&iele HeefjCeece Demes cnCeleele. p³ee
meeJe&peefvekeÀ Jemlet®es yeepeej yeefn&iele HeefjCeece Demeleele DeMee meeJe&peefvekeÀ Jemletb Keepeieer #es$eebceO³es
GlHeeove Je efJelejCeemeeþer efou³ee lejer ®eeueleele. keÀejCe l³ee Jemletb®es yeefn&iele HeefjCeece ns
yeepeej³eb$eCesÜejs l³ee Jemletb®eer efkebÀcele þjJet mekeÀleele. Hejblet p³ee Meg× Keepeieer Jemletb®³ee yeeyeleerle
yeefn&ielelee vemeleele DeMee Jemletb®³ee yeeyeleerle l³eeb®³ee HegjJeþîeeceO³es Keepeieer Ke®e& Je meeceeefpekeÀ
meerceeble Ke®e& ³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀjlee ³esle veener. pejer DeMeer Jemlet Keepeieer #es$eekeÀ[s GlHeeove Je
23
efJelejCeemeeþer efoueer lejer l³ee Jemlet®eer yeepeej efkebÀcele efn®e l³ee Jemlet®³ee HegjJeþîee®³ee meeceeefpekeÀ
Ke®e& oMe&efJeles.
Keepeieer Jemlet®³ee GlHeeovee®ee DeLeJee GHeYeesiee®ee HeefjCeece cnCetve leer Jemlet ve

JeeHejCeeN³eebvee pesJne efle®ee ueeYe efkebÀJee vegkeÀmeeve nesles lesJne yeefn&ielelee efvecee&Ce nesleele. ³ee
yeefn&ielelescegUs yeepeej ³eb$eCes®³ee keÀece keÀjC³eeJej ce³ee&oe He[leele. pesJne SKeeÐee keÀejKeev³eeletve
yeensj mees[uesu³ee OegjecegUs p³eeb®ee mebyebOe keÀejKeevee DeLeJee GlHeeoveeMeer vemeuesu³eebvee $eeme neslees.
lesJne ne Oetje®ee $eeme ner GlHeeoveeleerue vekeÀejelcekeÀ yeefn&ielelee Deens. ³ee®ee GlHeeove Ke®ee&le
meceeJesMe vemeu³eeves l³ee®es DeeJeM³ekeÀlesHes#ee DeefOekeÀ GlHeeove nesles. ³eeGueì mecepee pej SKeeoe
meeLeer®ee Deepeej nesT ve³es cnCetve SKeeÐee J³eeqkeÌleves ueme ìes®etve Iesleu³eeme l³ee J³eeqkeÌleuee lej
HeÀe³eoe neslees®e HeCe Flejebveener lees meeLeer®ee Deepeej ve Peeu³eeves Flejeb®eener HeÀe³eoe neslees. ³eeme
mekeÀejelcekeÀ yeefn&ielelee DeLeJee yee¿eles®ee HeefjCeece Demes cnCeleele.
GlHeeoveeleerue vekeÀejelcekeÀ yee¿eles®ee HeefjCeece efve³eb$eerle keÀjC³eemeeþer mejkeÀejuee

nmle#esHe keÀjeJee ueeielees. Keeueerue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves ns DeeHeCeeme DeefOekeÀ ®eebieu³ee He×leerves
mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Jejerue DD Deeke=ÀleerceO³es ne Jew³eeqkeÌlekeÀ ueeYeeJej DeeOeeefjle ceeieCeer Je¬eÀ Deens. Jew³eeqkeÌlekeÀ

ueeYee®ee Je¬eÀ meerceeble Keepeieer Ke®e& Je¬eÀeme T ³ee efyebotle ísolees. T ³ee meblegueve efyebot®³ee efþkeÀeCeer
OQ ns GlHeeove ÒeceeCe þjles. ³ee GlHeeovee®ee He³ee&JejCe Ke®e& ue#eele Iesleu³eeme E ne veefJeve Ke®e&
SkeÀef$ele keÀ©ve S ne HegjJeþe Je¬eÀ le³eej neslees. ³ee veefJeve HegjJeþe Je¬eÀeme Jew³eeqkeÌlekeÀ ueeYee®ee Je¬eÀ
K ³ee efyebotceO³es ísolees. K ³ee ísove efyebot®³ee efþkeÀeCeer OQ ns GlHeeove ÒeceeCe efveefM®ele nesles. OQ
³ee GlHeeovee®³ee efmLeleerle Jee{les. Òeot<eCe ue#eele IesJetve Meemeve GlHeeokeÀeJej Òeot<eCe keÀj
DeekeÀejlees. HeefjCeecele: Ke®ee&le Jee{ nesTve GlHeeove OQ Je©ve OQ1 He³e¥le efve³ebef$ele nesles.
24
1De.6 meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe (PUBLIC
GOODS AND ECONOMIC ROLE OF GOVERNMENT)
ceeveJeer iejpee®eer le=Hleer keÀjCeeN³ee JemlegceO³es Keepeieer Jemlet, meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe
iegCeelcekeÀ Jemlet DeMee Jemletb®ee meceeJesMe neslees. Keepeieer Jemletb®ee GHeYeesie l³ee Jemlet®eer efJeefMe<ì efkebÀcele
osCeeN³ee GHeYeeskeÌl³eeme Ieslee ³eslees. Keepeieer Jemlet®es GlHeeove mejkeÀejuee IesC³ee®eer iejpe Yeemele
veener. cee$e Demes Demeues lejer SkeÀesCeermeeJ³ee Je efJemeeJ³ee MelekeÀele mejkeÀej®³ee keÀe³ee&le Je Ke®ee&le
PeHeeìîeeves Jee{ nesle iessueer. mejkeÀej®³ee keÀe³ee&le Je Ke®ee&le Peeuesu³ee Jee{eryeÎue Je@ievej ³eebveer Demes
meebefieleues keÀer, mejkeÀej®³ee keÀe³ee&le Jee{ Peeu³eeves mejkeÀej®³ee Ke®ee&le Jee{ Peeueer. cee$e
mejkeÀej®³ee keÀe³ee&le DeeefCe Ke®ee&le DeefuekeÀ[s keÀe yeoue nesle iesues ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe Òee. cemeûesJn
³eebveer DeeHeu³ee meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&mebyebOeer®³ee DeeOegefvekeÀ efme×ebleele kesÀues. ³ee efme×eblee®³ee
efJeMues<eCeemeeþer Òee. cemeûesJn ³eebveer meeJe&peefvekeÀ Jemlet (meeJe&peefvekeÀ iejpee), Keepeieer Jemlet (Keepeieer
iejpee) Je iegCeelcekeÀ Jemlet (iegCeelcekeÀ iejpee) ³ee mebkeÀuHevee ceeb[u³ee. ³ee JemletbHewkeÀer meeJe&peefvekeÀ
Jemlet mebyebefOe®es efJeJes®eve Heg{erueÒeceeCes oslee ³esF&ue.
ìes[esjes ³eeb®³ee celes, ’meeJe&peefvekeÀ Jemlet ³ee DeMee Jemlet Demeleele p³ee Òel³eskeÀeuee ueeYe
efceUJetve osleele DeeefCe p³eeb®eer GHeueyOelee SkeÀe®e JesUsme DeveskeÀ J³eeqkeÌlebkeÀ[tve GHeYeesie Iesleu³eeves
keÀceer nesle veener.“
1De.6.1 meeJe&peefvekeÀ Jemlet®eer JewefMe<ìîes :

meeJe&peefvekeÀ Jemlet®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) DeefJeYeep³elee :
Keepeieer JemletbÒeceeCes meeJe&peefvekeÀ Jemletb®es mJeleb$e, DemeeceeF&keÀ DeMee GHeYeesi³e
HeefjceeveeceO³es ueneve-ueneve legkeÀ[s keÀjlee ³esle veenerle. ceeveJee®³ee iejpee HetCe& keÀjCeeN³ee
meeJe&peefvekeÀ Jemlet ³ee yeN³ee®e ÒeceeCeele DeefJeYeep³e mJeªHeele Demeleele.
pemes, meeJe&peefvekeÀ GÐeeves, HeoHeLe, meeJe&peefvekeÀ megj#ee ³eb$eCee, Hetj efve³eb$eCe OejCes,
jml³eeJejerue efoJes F.
2) DeHeJepe&ve leÊJee®ee DeeYeeJe :

meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle DeHeJepe&ve leÊJe ueeiet nesle veener. cnCepes®e meeJe&peefvekeÀ
Jemletb®³ee GHeYeesieeHeemetve Flejebvee otj þsJelee ³esle veener. keÀejCe DeMee meeJe&peefvekeÀ JemletbJej kegÀCee
SkeÀe Keepeieer J³eeqkeÌle®eer ceeuekeÀer vemeles.
3) Jemlet®³ee iegCeJeÊesyeÎue ceeefnleer GHeueyOe nesle veener :

meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee GlHeeove Je GHeYeesie ³eeb®³ee iegCeelcekeÀ yeeyeleerle HegjsMeer ceeefnleer
efkeÀceeve Ke®ee&ceO³es meJee¥vee®e GHeueyOe nesT MekeÀle veener.
4) meeJe&peefvekeÀ Jemletb®es GlHeeove keÀjCeeN³ee GÐeesieele yengOee Ieìl³ee GlHeeove Ke®ee&®eer DeJemLee
ueeiet nesles.
25
Òee. nesue@[ ce@keÀerve cnCeleele keÀer, p³ee Jemletb®ee SkeÀe®e JesUer SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ
GHeYeeskeÌl³eeme l³ee®e efkebÀceleerceO³es GHeYeesie Ieslee ³eslees Je mebYeeJ³e GHeYeeskeÌl³eebvee DeHeJeefpe&le
keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀjeJee ueeielees DeMee meJe& Jemletbvee meeJe&peefvekeÀ Jemlet cnCeleele.
Òee. cemeûesJn ³eebveer meeJe&peefvekeÀ Jemlet / meeJe&peefvekeÀ iejpee ³eeb®es Jeefie&keÀjCe oesve ieìele
kesÀues Deens.
1) meeJe&peefvekeÀ Jemlet
2) iegCeelcekeÀ Jemlet
Òee. cemeûesJn ³eebveer iegCeelcekeÀ Jemletbvee meeJe&peefvekeÀ Jemletb®ee®e SkeÀ ÒekeÀej ceeveuee Deens.
meeJe&peefvekeÀ iejpee Je iegCeelcekeÀ iejpeeb®eer le=Hleer SkeÀe®e ceeiee&ves J³ekeÌle keÀjlee ³esle veener. oesvnerner
iejpee meeJe&peefvekeÀ mJe©Hee®³ee Demeu³ee Je l³eeb®³ee le=Hleermeeþer meeJe&peefvekeÀ Ke®e& ûeefnle ceeveuee lej
meeJe&peefvekeÀ iejpee mejmekeÀì YeeieefJeu³ee peeleele. lej iegCeelcekeÀ iejpeebceO³es ûeenkeÀeb®³ee Hemebleer®ee
¬eÀce ue#eele Iesleuee peelees. keÀener iejpee ³ee meg©Jeeleeruee meeJe&peefvekeÀ iejpee Demeleele HeCe
keÀeueeblejeves l³ee iegCeelcekeÀ Demeu³ee®es peeCeJeles. cemeûesJn ³eeb®³ee celes, keÀener meeJe&peefvekeÀ iejpee®³ee
Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ iejpeeb®³ee meerceejs<esJej Demeleele. ceesHeÀle efMe#eCe, ceesHeÀle Deejesi³e mesJee ner
iegCeelcekeÀ iejpee Deiej iegCeelcekeÀ Jemletb®eer GoenjCes meebielee ³esleerue.
1De.6.2 meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe :

meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer ueeieles.
1) mekeÀejelcekeÀ yeefn&ielelee efvecee&Ce keÀjCes :
yeefn&ielelee ns meeJe&peefvekeÀ Jemletb®es cenÊJee®es JewefMe<ìîes ceeveues peeles. yeefn&ielelee cnCepes
DeeefLe&keÀ HeÀe³eos efkebÀJee DeeefLe&keÀ leesìs pes Flej DeeefLe&keÀ #es$eeuee menve keÀjeJes ueeieleele. Goe.
efMe#eCeecegUs SKeeÐee J³eeqkeÌle®³ee %eeveele Je keÀewMeu³eele Jee{ nesles. lemes®e l³ee J³eeqkeÌle®³ee %eevee®ee Je
keÀewMeu³ee®ee meceepeeueener HeÀe³eoe neslees. Meemeve ceesHeÀle efMe#eCe HegjJetve DeMee ÒekeÀej®eer mekeÀejelcekeÀ
yeefn&ielelee efvecee&Ce keÀ© MekeÀlees. keÀejCe Keepeieer #es$eekeÀ[tve keÀoeef®ele meeJe&peefvekeÀ iejpe DeLeJee
Jemlet cnCetve efMe#eCee®eer Hetle&lee meieUîee J³eeqkeÌlevee nesF&ue®e Demes veener, jmles, efJepeHegjJeþe, mJe®í
HeeC³ee®ee HegjJeþe, Deejesi³eefJe<e³ekeÀ ceesHeÀle megefJeOee F. ®³ee ceeO³eceeletve meeJe&peefvekeÀ iejpee HetCe&
keÀjC³eeceO³es Meemeve cenÊJee®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe Heej Hee[lees.
2) cekeÌlesoejerJej efve³eb$eCe :
SKeeÐee GÐeesiemecegneves efkebÀJee GÐeesiemebmLesves GlHeeove lemes®e efkebÀceleefJe<e³ekeÀ OeesjCe pej
GHeYeeskeÌl³eeb®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve Dev³ee³ekeÀejkeÀ Demesue lej mejkeÀej DeMee JesUer l³eeJej efve³eb$eCe
þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. yeN³ee®e JesUe efJeefMe<ì GÐeesiemebmLee DeeHeu³ee cekeÌlesoejer MekeÌleer®ee JeeHej
keÀ©ve Flej GÐeesiemebmLeebvee mHeOexletve yeensj keÀe{C³ee®ee Òe³elve keÀjleele. DeMee JesUer Meemeve
meeJe&peefvekeÀ iejpeeb®eer Hetle&lee nesC³eemeeþer lemes®e DeeefLe&keÀ keÀe³e&#ecelee Jee{efJeC³eemeeþer cekeÌlesoejer
efve³eb$eCeemeeþer efve³ece lemes®e ³eespevee jeyeJet MekeÀles.
3) GlHeVe efJelejCeeleerue YetefcekeÀe :
meeJe&peefvekeÀ Jemlet Deiej iejpee osMeeleerue ueeskeÀebvee efceUeJ³eele ³eemeeþer GlHeVee®es ³eesi³e
efJelejCe nesCes iejpes®es Demeles. Keepeieer Jemlet®es mesJeve keÀjC³eemeeþer GHeYeeskeÌl³eeuee l³ee Jemletmeeþer
efJeefMe<ì efkebÀcele ceespeeJeer ueeieles. Hejblet keÀceer GlHeeove, efMeJee³e peemle efkebÀcele ³ee OeesjCeecegUs
26
meJe&meeceev³e pevelesuee DeeHeu³ee cetueYetle iejpeener HetCe& keÀjCes keÀþerCe nesJetve yemeles. DeMee JesUer
MeemeveekeÀ[s oesve He³ee&³e Demeleele. SkeÀ meeJe&peefvekeÀ Jemlet HegjefJeCes efkebÀJee GlHeVee®es meceeve efJelejCe
nesC³eemeeþer keÀj j®evesle yeoue keÀjCes. keÀj j®evesle yeoue kesÀu³eeme peemle GlHeVe DemeCeeN³ee
ueeskeÀebkeÀ[tve keÀje®eer Jemetueer nesJetve Meemevee®es GlHeVe Jee{C³eeme ceole nesles. efMeJee³e ³ee Jee{erJe
GlHeVee®³ee ceeO³eceeletve Meemeveeme meeJe&peefvekeÀ Jemlet efvecee&Ce nesC³eeme ceole nesles.
4) meeJe&peefvekeÀ Jemlet-mesJeeb®ee HegjJeþe :
mejkeÀej JenelegkeÀ - oUCeJeUCe, efJepeHegjJeþîeeleerue meJeuele, HeeCeerHegjJeþe, mJemle Oeev³e
HegjJeþe, ceesHeÀle efMe#eCe, Deejesi³eefJe<e³ekeÀ megefJeOee, je<ìêr³e megj#ee F. ®³ee ceeO³eceeletve meeJe&peefvekeÀ
iejpee HetCe& keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. meeJe&peefvekeÀ Jemlet ³ee efJeYeepeve ve keÀjlee ³esCeeN³ee Demeu³eeves
l³eeb®ee SkeÀef$ele GHeYeesie Ieslee ³eslees Je He³ee&³eeves meceepee®³ee keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[tve ³esles. pemes,
meeJe&peefvekeÀ Go³eeves, jml³eebJejerue efJepes®eer mees³e, jml³ee®³ee yeepetves efomeCeejs HeoHeLe Fl³eeoer.
5) DeeefLe&keÀ keÀe³ee&ceO³es keÀe³eosMeerj DeeefCe meeceeefpekeÀ ®eewkeÀì Òeoeve keÀjCes :
keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®eer mebkeÀuHevee DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle ª{ nesle Deens. Meemeve
DeeHeu³ee osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer efMe#eCe, Deejesi³e, mebj#eCe,
ceveesjbpeve F. DeeefLe&keÀ keÀe³ee&ceO³es Jee{ keÀjle Deens. lemes®e efkebÀcele, GlHeeove DeeefCe efJelejCe F. ceO³es
meeceeefpekeÀ efnle meeOeuee peeC³eemeeþer keÀe³eosefMej lejlegoeR®eer efveefce&leer keÀjles. meeJe&peefvekeÀ iejpee HetCe&
nesJetve ueeskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeeceO³es Jee{ JneJeer ner l³eeceeie®eer Meemevee®eer YetefcekeÀe Demeles.
6) vekeÀejelcekeÀ yee¿elesJej efve³eb$eCe :
meceepee®³ee Deejesi³ee®³ee efJe®eej keÀjlee yeN³ee®e JesUe l³eekeÀ[s ogue&#e nesle Demeu³ee®es
efometve ³esles. DeefuekeÀ[s Jee{les DeewÐeesefiekeÀjCe DeeefCe MenjerkeÀjCe ³eecegUs Òeot<eCeeceO³es peueo Jee{
Peeu³ee®es efometve ³esle Deens. l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee Deejesi³eeJej l³ee®ee Del³eble JeeF&ì HeefjCeece nesle Deens.
Deefve³ebef$ele yeepeejHesþ Je Jee{les DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ³eeves ceesþîee ÒeceeCeeJej Òeot<eCe neslees cee$e
GÐeespekeÀ lees Òeot<eCe efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer Ke®e& cee$e keÀjerle veenerle. DeMee JesUer mejkeÀej®³ee
nmle#esHeecegUs neefvekeÀejkeÀ yee¿elee efve³eb$eCeele ³esT MekeÀles. mejkeÀej Òeot<eCe Je He³ee&JejCee meboYee&le
keÀe³eos keÀ©ve DeMee ÒekeÀej®eer vekeÀejelcekeÀ yee¿elee efve³eb$eCeele DeeCet MekeÀles.
7) vewmeefie&keÀ nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe :
ceeveJeeuee pevcelee®e Òeefleef<þle peerJeve peieC³ee®ee vewmeefie&keÀ nkeÌkeÀ Deens. He³ee&JejCe,
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer, efJeefJeOe ÒekeÀej®eer vewmeefie&keÀ mebmeeOeves ³eeb®ee meeJe&peefvekeÀ Jemlet cnCetve meJe&
ueeskeÀebvee GHeYeesie IesC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. ³ee yeeyeleerle efJeefMe<ì J³eeqkeÌle, mebmLee, Deiej mebIeìveeb®eer
cekeÌlesoejer efvecee&Ce nesle Deens Demes efveoMe&veeme Deeu³eeme mejkeÀej l³eeJej efve³eb$eCe DeeCeles Je
meceepeeleerue meJe& GHeYeeskeÌl³eebvee ³ee mebmeeOeveeb®ee GHeYeesie Ieslee ³eslees He³ee&³eeves l³eeb®³ee vewmeefie&keÀ
nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe nesles.
8) meeceeefpekeÀ megj#ee Òeoeve keÀjCes :
yeepeej³eb$eCee osMeeleerue veeieefjkeÀebvee pes yesjespeieejer, DeepeejHeCe, Je=×HekeÀeUeleerue
DeepeejHeCe F. meeþer meeceeefpekeÀ megjef#elelee osT MekeÀle veener. mejkeÀejuee®e efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee
meeceeefpekeÀ megj#ee HegjefJeC³eemeeþer Heg{ekeÀej I³eeJee ueeielees. Yeejleele efkeÀceeve jespeieej, keÀe³eoe,
iejesojHeCeeleerue megdÆer, yeesveme keÀe³eoe, efveJe=ÊeerJesleve keÀe³eoe ³eemeejK³ee efJeefJeOe keÀe³eÐeebÜejs
osMeeleerue keÀeceieejebvee meeceeefpekeÀ megjef#elelee HegjefJeueer peeles.
27
1De.7 meejebMe
Òemlegle ÒekeÀjCeeleerue efJeJes®eve GHeYeeskeÌles Je GlHeeokeÀ ³ee oesneWveener GHe³egkeÌle þjCeejs Deens.
mebOeer l³eeie Ke®e& mebkeÀuHevesletve meJeexÊece mebOeer efveJe[er®es %eeve efceUles. meeOeejCele: veHeÀe keÀceeefJeCes ns
GlHeeokeÀe®es O³es³e Demeles. DeMeeJesUer mebmeeOeveeb®ee meJeexÊece JeeHej keÀ©ve efmLej Je yeoueles Ke®e& pej
ce³ee&efole þsJeC³eeceO³es GlHeeokeÀeuee ³eMe Deeues lej l³ee®³ee uesKee Je DeeefLe&keÀ veHeÌ³eele Jee{ nesT
MekeÀles ns Jejerue efJeMues<eCeeJe©ve mecepetve ³esles. yeepeej DeHe³eMee®³ee yeeyeleerle DeveskeÀ keÀejCes
Demeu³ee®es DeeHeCe Heeefnues DeLee&le®e DeMee JesUer yeepeej meceleesue Je meceepe efnle / keÀu³eeCe meeO³e
keÀjC³eemeeþer Meemeveeves yeepeej DeLe&J³eJemLesle nmle#esHe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meeJe&peefvekeÀ Jemletb®ee
HegjJeþe keÀjCes lemes®e ce³ee&efole mebmeeOeveeb®es meb³egkeÌlekeÀefjl³ee efJelejCe keÀjCes F. keÀeceele Meemeveeves
Heg{ekeÀej Iesleu³eeme meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeceO³es Jee{ nesC³eeme ceole nesF&ue ns Jejerue efJeJes®eveeJe©ve
efometve ³esles.
1De.8 MeyokeÀesMe
 Jew³eefuHekeÀ Ke®e& (Opportunity cost) : meO³ee efJeefMe<ì JeeHejele Demeu³eecegUs ogmeN³ee

meJeexÊece mebOeer®³ee l³eeieeyeÎue menve keÀjeJes ueeieCeejs vegkeÀmeeve cnCepes mebOeer-l³eeie Ke®e&.
 uesKee veHeÀe (Accounting Profit) : SketÀCe ÒeeHleerceOetve SketÀCe Ke®e& (J³ekeÌle Ke®e& -
(Explicit Cost) Jepee kesÀu³eeme uesKee veHeÀe efceUlees.
 DeeefLe&keÀ veHeÀe (Economic Profit) : SketÀCe ÒeeHleerceOetve JewkeÀefuHekeÀ J³ekeÌle Je DeJ³ekeÌle Ke®e&
Jepee kesÀu³eeveblej DeeefLe&keÀ veHeÀe efceUlees.
 yee¿elee (Externality) : yee¿elee cnCepes Demes DeeefLe&keÀ HeefjCeece nesle keÀer pes, GlHeeoveecegUs
Je GHeYeesieecegUs Flej J³eeqkeÌlebvee efkebÀJee DeeefLe&keÀ IeìkeÀebvee meesmeeJes DeLeJee menve keÀjeJes
ueeieleele.
 meeJe&peefvekeÀ Jemlet (Public Goods) : meeJe&peefvekeÀ Jemlet ³ee DeMee Jemlet Demeleele keÀer p³ee
Òel³eskeÀeuee ueeYe efceUJetve osleele DeeefCe p³eeb®eer GHeueyOelee SkeÀe®e JesUsme DeveskeÀ J³eeqkeÌleveer
GHeYeesie Iesleu³eeves keÀceer nesle veener.
1De.9 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1. JewkeÀefuHekeÀ Ke®e& / mebOeer - l³eeie Ke®e& mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

2. uesKee veHeÀe Je DeeefLe&keÀ veHeÀe ³eeleerue Yeso meebiee.
3. yeepeej DeHe³eMee®eer keÀejCes meebiee.
4. yee¿elee mebkeÀuHevee meefJemlej mHe<ì keÀje.
5. meeJe&peefvekeÀ Jemletb®eer JewefMe<ìîes meebiee.
6. meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle mejkeÀej®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.

28
IeìkeÀ - II
2
ekx.kh o iqjoBk fo’ys”k.k&Hkkx % 1
(Demand and Supply Analysis-Part :1)
izdj.k jpuk:
2-0izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s
2-1 izLrkouk
2-2 ekx.kh o ekx.khpk fu;e
2-3 ekx.khps fu/kkZjd ?kVd
2-4 cktkj ekx.kh Qyu
2-5 xq.k/kekZps fl/nkar / xzkgd orZu Li”Vhdj.k fl/nkar
2-6 LukWc] cSaMoSxu vkf.k osCysu ifj.kke
2-7 iqjoBk o iqjoB;kpk fu;e
2-8 iqjoB;kps fu/kkZjd ?kVd
2-9 iqjoBk odzkrhy cny
2-10 iqjoB;kph yofpdrk
2-11 iqjoB;kP;k yofpdrsps fu/kkZjd ?kVd
2-12 lkjka’k
2-13 iz’u
2-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s (Objectives) :
Û ekx.kh o ekx.khP;k fu;ekpk vH;kl dj.ks-

Û ekx.khps fu/kkZjd ?kVd vH;kl.ks-
Û cktkj ekx.kh Qyukpk vH;kl dj.ks-
Û xq.k/kekZps fl/nkar / xzkgd orZu Li”Vhdj.k fl/nkar letwu ?ks.ks-
Û LukWc] cSaMoSxu vkf.k osCysu ifj.kke letwu ?ks.ks-
Û iqjoBk o iqjoB;kP;k fu;ekpk vH;kl dj.ks-
Û iqjoB;kps fu/kkZjd ?kVd vH;kl.ks-
Û iqjoBk odzkrhy cny letwu ?ks.ks-
Û iqjoB;kph yofpdrk letwu ?ks.ks-
Û iqjoB;kP;k yofpdrsps fu/kkZjd ?kVd vH;kl.ks-
29
2-1 izLrkouk (Introduction) :
ekx.kh o iqjoBk ;k ladYiusyk O;olkf;d vFkZ’kkL=kr

[kqi egÙo vkgs- O;olkf;d gs usgehp uQk feGfo.;kpk iz;Ru
djhr vlrkr- cktkjkr fn?kZdkGki;Zar fVdwu jkg.;klkBh ekx.kh
o iqjoBk ;k fo”k;haps Kku vl.ks frrdsp egÙokps vkgs-
O;ogkjkr vusdnk oLrw [kjsnh dj.;kph r;kjh fdaok bPNk ;k
vFkkZus ekx.kh gk ‘kCn okijyk tkrks- ijarq ekx.kh o bPNk ák
nksUgh ladYiukae/;s Qjd vkgs- yksdkaP;k vla[; bPNk vlrkr
R;kph rhozrk o xq.koÙkk gh O;fDruqlkj fHkUUk fHkUUk vlrs- ,[kknh
oLrw goh vl.ks fdaok dsoG bPNk vl.ks gs ekx.kh fuekZ.k
gks.;klkBh iqjsls ukgh- Eg.ktsp bPNsyk tj iS’kkps@dz;’kDrhps
ikBcG feGkys rj R;kps ekx.khr :ikarj gksrs- FkksMD;kr ekx.kh
r;kj gks.;klkBh izHkkoh bPNk vlyh ikfgts- Eg.ktsp bPNsyk
[kjsnh’kDrhps ikBcG vlsy rjp ekx.kh fuekZ.k gksrs- ekx.kh o
iqjoBk ;k ladYiuk oLrw o lsaokph fdaer Bjfo.;kr egÙokph
Hkwfedk ctkorkr-
oLrwph fdaer gh oLrwyk vlysyh ekx.kh vkf.k oLrwpk

iqjoBk ;kuqlkj Bjrs- ;kiSdh ekx.khP;k ekxs miHkksDRkk/xzkgdkph
bPNk vkf.k R;k bPNsyk vl.kkjs iS’kkps ikBcG vfHkizsr vlrs-
rlsp iqjoB;kP;k ekxs iqjoBk fdaer fdaok mRiknukpk [kpZ gk
egÙokpk ?kVd vlrks- fdaer Bjfo.;kP;k izfdz;se/;s ekx.kh
vkf.k iqjoB;kP;k fo’ys”k.kkauk lkj[ksp egÙo vlrs-
izLrwr izdj.kkr ekx.kh o ekx.khpk fu;e] ekx.khoj ifj.kke

dj.kkjs ?kVd] cktkj ekx.kh Qyu] xq.k/kekZps fl/nkar/xzkgd orZu
Li”Vhdj.k fl/nkar] LukWc] cSaMoSxu vkf.k osCysu ifj.kke] iqjoBk
o iqjoB;kpk fu;e] iqjoB;koj ifj.kke dj.kkjs ?kVd] iqjoBk
odzkrhy cny] iqjoB;kph yofpdrk ;kaph ekfgrh ?ks.kkj
vkgksr-
2-2 ekx.kh o ekx.khpk fu;e ( Concept and Law of

Demand ) :
v-ekx.kh ( Concept of Demand ) %

ekx.kh gh lkis{k ladYiuk (Relative concept) vkgs]
Eg.ktsp izR;sdkaph ekx.kh gh osxosxG;k Lo:ikph vlsy rh
30
lkj[khp vlsy vls ukgh- loZlk/kkj.ki.ks ,[kk|k oLrwcíyph
vkoM fdaok bPNk Eg.kts R;k oLrwph ekx.kh letyh tkrs- ek=
v’kk ekuoh bPNsyk vFkZ’kkL=kr ekx.kh EgVys tkr ukgh- bPNk
o dz;’kDrh lkscr O;Drhph iSlk [kpZ dj.;kph ekufld r;kjh
vlkoh ykxrs] rsOgk R;k bPNsl êkx.kh* vls Eg.krkr-
^^cktkjkyk oLrw fodr ?ks.;klkBh |koh ykx.kkjh fdaer ns.;kph
,sir o r;kjh ;kauh ;qDr vlysyh euq”;kph bPNk fdaok xjtk
Eg.kts R;k oLrwlkBh vlysyh ekx.kh gks;- oLrwaP;k ekx.khP;k
lanHkkZr fof’k”V dkG o fof’k”V fdaer ;kapk lanHkZ egÙokpk
vlrks]
Û ekx.kh Pkh O;k[;k ( Definations of Demand ) :
1- csugWe %
^ôLrwph ekx.kh Eg.kts fof’k”V fdaerhyk [kjsnh dsyh tk.kkjh
oLrwph uxla[;k gks;-**
2- LVksfu;j o gsx %
^^vFkZ’kkL=kr ekx.kh Eg.kts T;k bPNsyk IkS’kkps ikBcG ykHkysys
vlrs-**
3-izk- fyIls %
^^dqVaqckdMwu oLrwph th uxla[;k [kjsnh dsyh tkbZy] ;kykp
ekx.kh Eg.krkr-**
4-izk-fgCMu %
^^cktkjkr fnysY;k fofo/k fdaerhauk] nj dkyko/khr [kjsnh dsys
tk.kkjs oLrwaps ux Eg.kts ekx.kh gks;-**
5-izk-gkosZ %
^êkx.kh Eg.kts oLrw feGfo.;kph bPNk vl.ks vkf.k R;k
oLrwyk bPNqdrsus vkf.k Bjkfod fdaer ekst.ks gks;**
ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] dks.kR;kgh oLrwph

ekx.kh Eg.kts] oLrw o lsaokph fnysY;k fderhyk >kysyh [kjsnh
gks;- ekx.kh gh osG o fBdk.k o O;fDruqlkj cnyrs-ekx.kh
fuekZ.k gks.;klkBh iq<hy rhu xks”Vhaph vko’;drk vkgs-
31
1- bPNk (Desire)
2- [kpZ dj.;kph r;kjh (Willingness to Pay)
3- [kjsnh dj.;kph {kerk (Ability to Purchase)
c-ekx.khpk fu;e ( Law of Demand ) :

ekx.khpk fu;ekyk [kjsnhpk ifgyk fu;e ( First Law of
Purchase ) Eg.krkr- ekx.khpk fu;e@fl/nkarkps Li”Vhdj.k QzkUl
xf.krK dquksZ (Cournot) ;kauh lu 1838 e/;s dsyh- R;kuarj MkW-
vYQzsM ek’kZy ;kauh lu 1890 e/;s ''Principles of Economics''
;k xzaFkkr ;k fu;ekps ‘kkL=h; n`f”Vdks.kkrwu Li”Vhdj.k dsys vkgs-
ekx.khpk fu;e@fl/nkar oLrwph fdaer o ekx.kh ;kae/khy O;LRk
laca/k LIk”V djrks- OkLrwaP;k fdaerhr cny >kY;kl ekx.khr
dks.kR;k fn’ksus cny gksrkr rs ;k fl/nkarko:u letrs- fdaer o
ekx.kh ;karhy xq.kkRed laca/k ekx.khP;k fu;ekrwu Li”V gksrks-
;karhy ekx.kh gk voyafcr ?kVd ( Depend variable ) vkgs- rj
fdaer gk Lora= ?kVd ( Independ variable ) vkgs-
Û fo/kku ( Statement ) :
^^brj ifjfLFkrh dk;e vlrkuk oLrwaP;k fdaerhr ok< >kY;kl
oLrwaph ekx.kh deh gksrs] ;kmyV oLrwaP;k fdaerhr ?kV >kY;kl
OkLrawph ekx.kh ok<rs-**
Û lw= ( Formula ) :
D ¾ f (P)
;sFks]
D ¾ ekx.kh (Demand)
f ¾ Qyu (Function)
P ¾ fdaer (Price)
Û xzfgrs (Assumptions) :
1- miHkksDRkk / xzkgdkaps mRiUUk fLFkj vkgs] vkfFkZd fLFkrh cnyr
ukgh-
2- miHkksDR;kP;k vkoMhfuoMhr cny gksr ukghr-
3- yksdla[;k fLFkj vkgs-
4- jk”Vªh; mRiUukps okVi dk;e vkgs-
5- Ik;kZ;h o iwjd oLrwaP;k fdaerh fLFkj vkgsr-
6- Hkkoh fdaerhps vankt fLFkj vkgsr-
7- yksdkauk cktkjisBsps iw.kZ Kku vkgs-
32
8- oLrwaPks Lo:Ik] ir o ekstrk ;s.kkÚ;k lhekUr mi;ksfxrsr cny
gksr ukgh-
9- pyu/iSlkpk iqjoBk fLFkj vlrks-
10- ra=Kku o la’kks/ku fLFkj vlrs-
11- tkghjkrhpk izHkko ‘kqU; vkgs-
12- oLrwph [kjsnh gk izfr”Bspk fo”k; gksrk dkek u;s-
13- gokekukr rlsp _rqekukr cny gksr ukgh-
14- R;k oLrwalkBh uohu Ik;kZ;h oLrwaps mRiknu gksrk dkek u;s-
15- IkS’kkph mi;ksfxrk fLFkj vlkoh-
16- rsth o eanhph ifjfLFkrh vfLrokr ulkoh-
17- ljdkjh /kksj.kkr dks.krkgh cny gksr ukgh-
Û fu;ekps Li”Vhdj.k ( Explanation ) :
rDrk % 2-1
fdaer o ekx.kh ;kae/khy O;Lr laca/k

vkaC;kph fdaer¼:Ik;s½ vkaC;kph ekx.kh
5 10
4 20
3 30
2 40
1 50
vkd`rh % 2-1
33
ojhy rDRkk 2-1 o vkd`rh 2-1 o:u vls fnlqu ;srs dh]
fdaer o ekx.kh ;kae/;s fo:/n laca/k (Inverse relationship)
vlrks- fdaer o ekx.kh ;kae/khy cny ,dkp fn’ksus u gksrk
osxosxG;k fn’ksyk gksrkr- fdaer ok<yh dh ekx.kh deh gksrs o
fdaer deh >kyh dh ekx.kh ok<rs] ;kykp ekx.khpk
fu;e/fl/nkar/izfreku Eg.krkr-
Û ekx.kh odzkph oSf’k”V;s @xq.k/keZ (Features/ Properties of

demand curve) :
1- ekx.kh odz _.kkRed vkdkjkpk fdaok mrkjkpk (Negative
sloping) vlrks-
2- ekx.kh odz fdaer o ekx.kh ;kae/;s O;Lr laca/k (Inverse
relationship) n’kZforks-
3- ekx.kh odz gk cfgjxksZy Lo:ikpk (Convex to the origin)
vlrks-
4- ekx.kh odz d/khgh ^{k* o ^v* v{kkauk Li’kZ djhr ulrks
(Do not intersect either axis), rj rks ;k nksu v{kkae/;s
v/kZpanzkd`rh v’kk vkdkjkpk vlrks-
Û ekx.kh fu;e vuqHkokyk ;s.;kph dkj.ks (Causes of demand

law) :
1- tkLr uxkaph [kjsnh dsY;keqGs ?kVR;k@vkÚgklh mi;ksxhyk

fu;e ykxq gksrks-
2- fofo/k oLrwaP;k miHkksxkps rÙo ykxq iMrs-
3- xjtkph deh o vf/kd rhozrk-
4- mRiUUkkrhy fo”kerk-
5- mRiUUk ifj.kke (Income effect)-
6- izfrLFkkiu ifj.kke (Substitution effect)-
7- miHkksDR;kaP;k la[;srhy cny-
8- fdaer o ekx.kh ;kae/khy O;Lr laca/k (Inverse relationship)-
Û ekx.kh fu;ekrhy e;kZnk (Limitations) :
1-yksdkaP;k mRiUUkkr cny >kyk rj ekx.khP;k fl/nkar izR;;kl
;sr ukgh-
2-yksdkaP;k vkoMh&fuoMh] QW’ku ;kae/;s cny >kyk rj
ekx.khpk fu;e [kjk Bj.kkj ukgh-
3-Ik;kZ;h oLrwaP;k fdaerhr cny gksrk dkek u;s-
34
4-LoLr Ik;kZ;h oLrw fuekZ.k >kY;kl ekx.khpk fu;e [kjk Bj.kkj
ukgh-
5-yksdla[;sr ok< >kY;kl oLrwph fdaer o ekx.khrhy O;Lr
izek.k laca/k fnlwu ;sr ukgh-
Û ekx.kh fu;ekrhy vk{ksi@fVdk (Exceptions) :

1- fxQsupk fojks/kkHkkl (Giffen paradox) :
vkd`rh % 2-2
fxQsupk fojks/kkHkkl
ojhy vkd`rh 2-2 o:u vls fnlqu ;srs dh] lj jkWcVZ fxQsu
;k vFkZ’kkL=Kkus gyD;k oLrwckcrhr ekx.khpk fu;e dk;kZfUor
gksr ukgh] vls lkafxrys vkgs- fud`”V oLrwaph fdaer deh >kyh
rj] ekx.kh lq/nk deh gksrs rlsp fdaerhr ok< >kyh rj]
ekx.khr lq/nk ok< gksrs- mnk- tkMsHkjMs dkiM] edk] iko]
gk;czhM&Tokjh o cktjh] LoLr cVkVs] ouLirh rwi-
xjhc O;DrhaP;k ckcrhr vls vk<Gwu vkys dh] ,[kk|k

gyD;k izrhP;k oLrawph fdaer deh >kyh o O;Drhaps okLro
mRiUUk T;kosGh ok<rs] R;kosGh rh O;Drh vf/kd pkaxY;k ntkZP;k
oLrwoj iSls [kpZ dj.;kl r;kj gksrs- R;kpcjkscj fdaerh
mrjysY;k gyD;k izrhP;k oLrwaph ekx.kh deh gksrs- ijarw laiw.kZ
35
cktkjisBspk fopkj djrk gk fojks/kkHkkl frrdklk egÙokpk Bjr
ukgh- dkj.k] th oLrw ,[kk|k O;DrhP;k n`”Vhus fud`”V vlrs
rhp oLrw brjkaP;k n`”Vhus pkaxyhgh vlw ‘kdrs-
2-izfr”BsP;k oLrw (Prestige goods) :

izfr”BsP;k oLrwaP;k fdaerhr ok< >kyh rjh lektkrhy Jhear
oxZ vkiyh izfr”Bk fVdowu Bso.;klkBh ;k oLrwaP;k ekx.khr ?kV
djr ukgh- mnk- fgjs] lksus] eksrh] jRus] nqfeZG oLrw b-
3-Hkfo”;dkyhu vankt (Guess of future) :

letk]Hkfo”;dkGkr fof’k”V oLrwaP;k fdaerh ok<.kkj v’kh
vis{kk vlsy rj orZeku dkGkr R;k oLrwaph ekx.kh ok<rs-
4-lo;hP;k oLrw (Habits goods) :

miHkksDR;kyk T;k oLrwaph lo; ykxysyh vlrs] v’kk oLrwaph
fdaer ok<yh rjh] ;k oLrawph ekx.kh Qkj’kh deh gksr ukgh-
5- vko’;d oLrw (Necessary goods) :

vko’;d oLrwaP;k fdaerhr ok< >kyh rjh ekx.khr ?kV gksr
ukgh- rlsp fdaerhr ?kV >kyh rjh ekx.kh ok<r ukgh-
6- vk.khck.khph ifjfLFkrh (Emergency situations) :

;q/nkP;k dkGkr oLrwaph VapkbZ fuekZ.k gksbZy vls miHkksDR;kauk
okVr vlrs-R;keqGs miHkksDrs oLrwapk lkBk djrkr- v’kkosGh
fdaer ok< gksÅugh lkBk dj.;klkBh ekx.kh dsyh tkrs-
7- rsth o eanh (Inflation and Depression) :

rsthP;k dkGkr fdaerh ok<r vlY;k rjh jkstxkj ok<]
mRiUUkok< gksÅu ekx.khrgh ok< gksrs- eanhP;k dkGkr oLrwaP;k
fdaerh deh vlrkr] rjhgh ekx.kh Qkjp deh vlrs- ekx.kh u
ok<.;kps dkj.k Eg.kts xzkgdkaph dz;’kDrh deh >kysyh vlrs-
8- lêsckth (Speculation) :
,[kk|k oLrwph fdaer ok<r vlwu Hkfo”;dkGkr rh vf/kdp
ok<.;kph ‘kD;rk vlY;kl yksd l/;kP;k ok<R;k fdaerhyk
R;k oLrwps vf/kd ux [kjsnh djrkr- Eg.kts fdaer ok<r
vlrkukgh ekx.kh ok<rp jkgrs- mnk- tfeuhP;k fdaerh-
36
9- xzkgdkaP;k Hkzked dYiuk (Psychologically Bias of
Customers) :
tj xzkgd fdaerho:u xq.koÙkk Bjfor vlrhy rj fdaerh
deh >kY;koj ekx.kh lq/nk deh gksÅ ‘kdrs-
10- ,dfu”B xzkgd (Brand Loyalty) :

dkgh xzkgd fof’k”V oLrwaykp izk/kkU; nsr vlrhy rj] v’kk
osGh fdaer ok<yh rjh izk/;kU; fnysY;k OkLrwaph ekx.kh deh
gks.kkj ukgh-
11- brj ?kVd (Other factors) :

mnk- tkfgjkrhpk izHkko] ljdkjh /kksj.kkae/;s cny]
cktkjisBkae/khy varj deh vl.ks gs ?kVd lq/nk ekx.kh fu;e
ykxq gks.;kl e;kZnk vk.krkr-
Û ekx.kh fu;ekpk fu”d”kZ (Conclusion) :

ojhyizek.ks ;k fu;ekP;k e;kZnk o viokn vlys rjh ;k
fu;ekps egÙo deh gksr ukgh dkj.k] L{kqe vFkZ’kkL=kr ekx.kh
fu;ekyk vR;ar/[kqi egÙo vkgs rlsp ekx.khP;k fu;ekus L{kqe
vFkZ’kkL=krhy brj fl/nkarkuk pkyuk fnyh vkgs] gs foljrk
;s.kkj ukgh] frrdsp [kjs-
2-3 ekx.khps fu/kkZjd ?kVd (Determinants of

Demand) :
oLrwph ekx.kh fdrh tkLr vFkok deh gksbZy gs vusd

?kVdkaoj voyacwu vlrs R;kauk ^êkx.khps fu/kkZjd ?kVd**
Eg.krkr-
1- oLrwph fdaer (Price of a Commodity) :

loZlk/kkj.ki.ks oLrwph fdaer deh >kyh fd ekx.kh ok<rs]
fdaer ok<yh fd ekx.kh deh gksrs] Eg.kts oLrwph fdaer vkf.k
OkLrwph ekx.kh ;kapk O;Lr laca/k (Inverse relationship) fnlwu
;srks-
2- lacaf/kr oLrwaP;k fdaerh (Prices of a related goods) :

Ik;kZ;h oLrw (Substitute goods) ph fdaer deh >kyh
rj R;kyk Ik;kZ; vl.kkÚ;k oLrawph ekx.kh deh gksbZy- rlsp
37
Ik;kZ;h oLrawph fdaerhr ok< >kyh rj R;kyk Ik;kZ; vl.kkÚ;k
oLrawP;k ekx.khr ok< gksbZy- mnk-pgk o dkWQh ;k Ik;kZ;h oLrw-
Ikwjd oLrw (Complementary goods) ph fdaer deh

>kyh rj R;kyk Ikwjd vl.kkÚ;k oLrawph ekx.kh ok<sy- rlsp
Ikwjd oLrawP;k fdaerhr ok< >kyh rj R;kyk Ikwjd vl.kkÚ;k
oLrawP;k ekx.kh deh gksbZy- mnk-dkj o isVªksy ;k Ikwjd oLrw-
3- miHkksDR;kps mRiUUk o mRiUUkkph foHkkx.kh (Consumer’s

Income & distribution) :
loZlk/kkj.ki.ks mRiUUk ok<ys fd ykssdkaph oLrwlkBhph
ekx.kh ok<rs o mRiUUk deh >kys rj] ykssdkaph oLrwlkBhph
ekx.kh deh gksrs- ek= fud`”V ntkZP;k oLrw R;kyk viokn
vkgsr-dkj.k mRiUUk ok<ys dh miHkksDrk pkaxY;k ntkZP;k oLrw
[kjsnh djrks- R;kpizek.ks rks vkjkenk;h vkf.k PkSuhP;k oLrwaph
[kjsnh djrks- ekx.khoj djkpk vkf.k cprhpk ifj.kke gksrks-
4- IkS’kkpk Hkzeuosx (Circulation of money) :

tj iS’kkpk Hkze.kosx tkLr vlsy rj oLrwph ekx.kh tkLr
vlrs o iS’kkpk Hkze.kosx deh vlsy rj oLrwph ekx.kh deh
jkghy- mnk- pyuok< o pyu?kV ijhfLFkrh-
5-oLrwpk okij (Use of goods) :

oLrwpk okij tj vf/kd vlsy rj oLrwph ekx.kh ok<sy o
oLrwpk okij tj deh vlsy rj oLrwph ekx.kh deh vlsy-
6-oLrwpk ntkZ (Status of goods) :

oLrwpk ntkZ tj pkaxyk@tkLr vlsy rj oLrwph ekx.kh ok<sy
o oLrwpk ntkZ tj okbZV@deh vlsy rj oLrwph ekx.kh deh
vlsy-
7-yksdla[;k (Population) :
yksdla[;k ok<Y;kl oLrwph ekx.kh ok<rs- yksdla[;sph
jpuk] yksdla[;sps LFkykarj ;kpkgh ekx.khoj ifj.kke gksrks-
8-miHkksDR;kph pkyhfjrh] izk/kkU;@ialrh (Fashion, preferences
of the Consumers) :
miHkksDR;kP;k@xzkgdkaP;k pkyhfjrh] izk/kkU;@ialrh cny
>kY;kl oLrwP;k ekx.khr cny ?kMwu ;srks- O;Drh dks.kR;k
oLrwyk izk/kkU; nsrkr] ;koj ekx.kh voyacwu vkgs-
38
9-gokeku (Weather) :
gokekukrhy cnykuqlkj ekx.khr cny gksrks- mnk- ikolkG;kr
N«;kaph rj fgokG;kr mcnkj diM;kaph ekx.kh ok<rs-
10-tkfgjkrh (Advertisements) :
vfydMs tkfgjkr gk ?kVd ekx.khoj ifj.kke dj.kkjk
egÙokpk ?kVd cuyk vkgs-tkghjkrh}kjs xjtk fuekZ.k gksr
vlrkr- tkfgjkr ftrdh izHkkoh frrdh oLrwph ekx.kh ok<rs-
11-Hkfo”;dkyhu fdaerhcíyP;k vis{kk (Price expectations of

future) :
orZekudkyhu fdaer ok<r vlrkukgh R;k oLrwph fdaer
Hkfo”;dkGkr ok<sy vls miHkksDR;kl okVY;kl R;k oLrwph
orZekudkyhu ekx.kh ok<rs- fdaok orZekudkyhu fdaer ?kVr
vlrkukgh R;k oLrwph fdaer uthdP;k Hkfo”;dkGkr vk.k[kh
?kVsy ;k vis{ksus v’kk oLrwaph pkyw ekx.kh deh gksbZy@iq<s
<dGyh tkbZy-
12-dY;k.kkph foHkkx.kh (Distribution of welfare) :

dY;k.k tj lokZaps ?kMwu vkys rj] vko’;d oLrw o
vkjkenk;h oLrwaph ekx.kh ok<sy o dY;k.k tj QDRk Bjkfod
yksdkaps >kys Eg.ktsp Jhearkps >kys rj] pSuhaP;k oLrwph ekx.kh
ok<sy-
13-ra=Kku (Technology) :
tqU;k ra=Kkukis{kk tj ufou ra=Kku okijys rj uDdhp
ekx.khr ok< ?kMwu ;sbZy-
14- cWadk] foek vkf.k okgrwd lqfo/kk (Banks, Insurance and

transport services) :
tj ,[kk|k fBdk.kh cWadk] foek daiU;k o nG.koG.kkph
lk/kus ;ke/;s ok< >kyh rj uDdhp R;k fBdk.kkrhy ekx.kh
ok<sy-
15- xzkgdkaph ekufld fLFkrh (Psychologically Bias of

Customers)
xzkgdkaph ekufldrspk ekx.khoj ifj.kke gksr vlrks- mnk-
dkgh xzkgd oLrwaph ekx.kh djrkr] dkj.k nqljs R;k oLrwpk okij
djrkr] ;kykp cSaMoSxu ifj.kke (Bandwagon effect) Eg.krkr-
39
rlsp dkgh xzkgd oLrwaph ekx.kh djrkr] dkj.k nqljs R;k oLrwph
ekx.kh djr ukghr] ;kykp LukWc ifj.kke (Snob effect) Eg.krkr-
rlsp xjhc yksd R;k oLrwaph ekx.kh djrkr dh] T;k oLrwph
ekx.kh JhearkdMwu gksr vlrs] ;kykp izn’kZu ifj.kke
(Demonstration effect) Eg.krkr-
16-ufou oLrw (New Products) :

,[kk|k oLrwph ekx.kh gh R;k oLrwl Ik;kZ;h vl.kkÚ;k uohu
oLrwP;k iqjoB;koj lq/nk voyacwu vlrs- R;keqGs v’kk uohu
Ik;kZ;h oLrwP;k iqjoB;keqGs lq/nk oLrwP;k ekx.khr cny
laHkorks-
17-ljdkjh /kksj.ks (Government policies) :

ljdkjh /kksj.kkae/;s dj /kksj.k] vFkZladYi] iS’kkpk iqjoBk]
O;ktnj ;k lkj[;k /kksj.kkapk lekos’k gksrks- mnk- tj ljdkjus
oLrwaoj tkLr izek.kkr fodzhdj yk/kyk rj oLrwaP;k fdaerh
ok<rhy o R;kaP;k ekx.khr ?kV gksbZy] vkf.k letk ljdkjus
jLrs] iwy] ‘kkGk vkf.k nok[kkus cka/k.;kr xqaro.kwd dsY;kl
jkstxkj ikrGhr ok< gksÅu yksdkaps mRiUUk ok<sy o ekx.khr ok<
?kMwu ;sbZy-
18-O;ktkpk nj (Interest rate) :

O;ktkpk nj ok<yk rj ekx.kh deh gksrs] dkj.k yksd IkSls
oLrw o lsaokoj [kpZ u djrk CkWadsr Bso.ks tkLr ialr djrkr-
19-brj ?kVd (Other factors) :

lo;h (Habits)] l.k (Festivals)] vfHk:ph (Interest)] po
(Taste)] lkekftd pkyhjhrh (Customs)] rstheanhP;k pdzs]
uSlfxZd ladVs] ;q/ns] fdaerok<@Hkkook<@pyuok<] jk”Vªh;
mRiUUkkps okVi bR;knh ?kVd oLrwP;k ekx.khoj ifj.kke djrkr-
v’kkizdkjs ekx.khoj vusd ?kVd ifj.kke djr vlrkr-

LFky@fBdk.k] dkG@osG] O;fDrijÙos ojhy ?kVdkaps deh&
vf/kd ifj.kke ekx.khoj gksr vlrkr] gs fnlqu ;srs-
40
2-4 cktkj ekx.kh Qyu (Market Demand Function) :
Û oS;fDrd @O;Drhxr ekx.kh (Individual Demand) :

^ôS;fDrd@O;Drhxr ekx.kh e/;s ,dk fof’k”V O;DrhPkh
ekx.kh gh xzfgr /kjyh tkrs] oS;fDrd ekx.khP;k ,df=dj.kkrwu
cktkj ekx.kh r;kj gksr vlrs-
Û cktkj ekx.kh (Market Demand) :

^^cktkjkrhy loZ O;DRkhaP;k oS;Drhd ekx.khph csjht Eg.kts
cktkj ekx.kh gks;*
;k cktkj ekx.kh (Market Demand) ps fo’ys”k.k iq<hy

rDrk2-2 o vkd`rh 2-3vk/kkjs LIk”V djrk ;sbZy-
rDrk % 2-2
cktkj ekx.kh
^v* ph ^c* ph [kjsnh Ckktkjkrhy
oLrqph fdaer [kjsnh ¼ux½ Ekkx.kh
¼ux½ ¼ux½
3 : 15 20 35
4 : 13 17 30
5 : 12 15 27
6 : 10 13 23
7 : 7 10 17
vkd`rh % 2-3
41
^v* O;DRkhps [kjsnh izek.k ^c* O;DRkhps [kjsnh izek.k
cktkjkrhy ekx.kh izek.k
ojhy rDrk 2-2 o vkd`rh 2-3 o:u vls fnlqu ;srs dh]
nksu O;Drhps ^v* vkf.k ^c* ps ekx.kh osGki=d n’kZfoys vkgssr-
cktkj ekx.kh ^v* vkf.k ^c* ps ekx.kh osGki=dkph csjht vkgs-
cktkj ekx.khr loZ xzkgdkaph ekx.kh egÙokph vlrs- cktkjkr
ekx.kh gh fdaerhP;k ok<hlg ?kVr tkrs- vkf.k fdaerhrhy
?klj.khlg ok<r tkrs- cktkjkpk ekx.kh odz] oS;fDrd ekx.kh
odzkizek.ks] MkohdMwu mtohdMs [kkyh ljdrks- R;kr udkjkRed
mrkj vkgs- gs mrkj fdaerh o ekx.khr O;Lr laca/k (Inverse
relationship) nk[kfors-
Û ekx.kh Qyu (Demand Function) :

Dx = f (Px, Pz, Pr, Y,T, P, A , E , F,W, C, I, O)
;sFks]
Dx = X OkLrwPkh ekx.kh (Demand of X goods)
f = Qyu (Function)
Px = X OkLrwPkh fdaer (Price of X goods)
Pz = iqjd oLrwph fdaer (Price of Complementary goods)
Pr= i;kZ;h oLrwph fdaer (Price of Substitute goods)
Y= mRiUUk (Income)
T= po (Taste)
P=yksdla[;k (Population)
A = tkfgjkrh (Advertisements)
E = Hkfo”;dkyhu vis{kk (Price expectations of future)
F= QW’ku@lo;h (Fashion)
W= okrkoj.kh; fLFkrh@gokeku (Weather)

C= pkyhjhrh (Customs)
I= O;ktkpk nj (Interest rate)
O= brj ?kVd (Other factors)
;k e/khy dkgh ?kVdkaps ekiu (Measure) djrk ;srs] rj

dkgh ?kVdkaps ekiu gksbZyp vls ukgh-rlsp dkgh ?kVdkacjkscj
42
ekx.kh le laca/k (Same relation) n’kZfors rj dkgh
?kVdkacjkscj ekx.kh fojks/kh laca/k (Inverse relation) n’kZfors
2-5 xq.k/kekZps fl/nkar / xzkgd orZu Li”Vhdj.k fl/nkar

(Theory of Attributes) :
xq.k/kekZps fl/nkar gk dsfYou yWadsLVj ;kauh lu 1966 e/;s

R;kaP;k ^^xzkgd fl/nkarkps ufou n`”Vhdksu** ;k vkiY;k ys[kkr
ekaMyk- R;kaP;k ers] yksd R;kaP;k Lor%P;k Qk;|klkBh ukgh rj
oLrwaph oSf’k”;s@xq.k/keZ ikgwu oLrwaph ekx.kh djrkr] gh oSf’k”V;s
mi;ksfxrk nsrkr- xq.k/kekZps fl/nkar ;koj lacaf/kr vkgs dh] O;Drh
?kVukaps o.kZu dls djrkr vkf.k gs R;kaP;k fopkjka’kh vkf.k
okx.;ka’kh dls lacaf/kr vkgs- gsMj ;kauh lu 1888 e/;s
ekul’kkL=h; Lo:ikr gh ladYiuk ekaMyh gksrh- R;kuarj ok;uj
vkf.k R;kaps lgdkjh ;kauh ;k ckcr ,d LkS/nkafrd pkSdV
fodflr dsyh- gh lkekftd ekul’kkL=krhy ,d izeq[k ladYiuk
cuyh vkgs- ok;uj ;kapk fl/nkar drZ`Rokoj dsanzhr vkgs- xq.k/keZ
gs ekstrk ;sÅ ‘kdr ukgh] R;kaph QDr mifLFkrh vlrs fdaok
ulrs- izR;sd xq.k/kekZps iq<hy nksu mifoHkkxkr foHkktu gksr
vlrs] Eg.ktsp oSf’k”;s@xq.k/keZ gs ldkjkRed vlrkr fdaok
udkjkRed vlrkr-
Û mnkgj.k %
osxosxG;k fuekZR;kae/khy dkj fuoMrkuk dkjph ekx.kh djr
vlrkuk] xzkgd QDr R;kaP;k lacaf/kr fdaerhpk fopkj djr
ukghr] R;kaP;k lqfo/kkapk fopkj djrkr] tls dh] vkjke] ‘kSyh]
dk;Z{kerk] fVdkÅi.kk] foÜoluh;rk] ba/ku okij bR;knh- gh
oSf’k”V;s@xq.k/keZ ikgwu xzkgd vkiyh ekx.kh djrkr- o vkiY;k
mi;ksfxrse/;s ok< ?kMowu vk.krkr-
Û xzghrs %
1- loZ oLrwae/;s fofo/k oSf’k”V;s@xq.k/keZ vkgsr-
2- fHkUUk czWaM@izr] fHkUUk izek.kkr R;kaP;kdMs vkgsr-
3- oSf’k”V;s@xq.k/keZ ekst.;k;ksX; vkgsr Eg.ktsp rh oLrqfu”B
(Realistic) vkgsr-
4- fdaer] mRiUUk o oSf’k”V;s @xq.k/keZ xzkgdkaph oLrwaph fuoM
fu/kkZfjr djrkr-
43
5- O;DRkhus orZu y{kkr ?ks.ks fdaok R;kaps fufj{k.k dj.ks
vko’;d vkgs-
6- O;Drhus fo’okl Bsoyk ikfgts-
vkd`rh % 2-4
xzkgd orZu Li”Vhdj.k
ojhy vkd`rh 2-4 o:u vls fnlrs dh] rhu osxosxG;k oLrw
fdaok pkaxyk inkFkZ ¼mnk-[kk|inkFkZ½ vkgs- izR;sd oLrwae/;s nksu
oSf’k”V;kaps feJ.k@,df=dj.k vkgs-¼mnk-[kk|inkFkkZP;k ckcrhr
izfFkus vkf.k dWyjh½ ;k vkd`rhrwu xzkgdkph fuoM letrs- nksUgh
v{kkoj nksu oSf’k”V;kaps izek.k ¼ikrGh½ n’kZfoys vkgs- rhu czWaMus
fnysY;k nksu oSf’k”V;kaps izek.k rhu fdj.kkauh n’kZfoys vkgs-
xzkgd fuoMhP;k czWaMpk tkLr okij djhr vlY;kus rks lacaf/kr
fdj.kkadMs tkbZy- lo1] lo2] lo3] lo5 gs leo`Ùkh odz nksu
oSf’k”V;kaps fHkUUk la;kstu vlwu gs mi;ksfxrsph ikrGh n’kZforkr-
ojhy leo`Ùkh odz gs vf/kd mi;ksfxrk feGowu ns.kkjs vkgsr-
leo`Ùkh odz gs cfgxksZy vlwu rs nksu oSf’k”V;kae/khy ?kVrs flekar
nj izfrLFkkfir djrkr] Eg.ktsp ,dkph fuoM] nqlÚ;kpk R;kx
djrs-
^l1* gk fcanwojhy oLrwaph xzkgd fuoM djsy- Eg.ktsp czWaM 1

ph fuoM djsy] dkj.k gh fuoM ^l2*] ^l3* gk fcanwojhy
fuoMhis{kk vf/kd pkaxyh vkgs- gk fcanw ojP;k leoÙkh odzkoj
44
vlqu rks vf/kd mi;ksfxrk feGowu nsrks- i.k iq<s czWaM 2 ph
fdaer deh >kY;kl xzkgd ^l4* ^l5* gk fcanwojhy oLrwph
fuoM djsy- Eg.ktsp czWaM 2 ph fuoM djsy] dkj.k gh fuoM
^l1* gk fcanwojhy fuoMhis{kk vf/kd pkaxyh vkgs- dkj.k gk fcanw
ojP;k leoÙkh odzkoj vlqu rks deh fdaer o vf/kd mi;ksfxrk
feGowu nsrks-
Û xq.k/kekZps fl/nkar@xzkgd orZu Li”Vhdj.kkP;k e;kZnk

(Weakness of the Attributes Theory ) :
;ke/;s [kkyhy derjrk vkgsr %
1- dkgh oSf’k”V;s ekstyh tkÅ ‘kdr ukghr- mnk- lkSn;Z] po
vkf.k euksjatu ewY; ;klkj[ks oSf’k”V;s O;Drhfu”B vkgsr
vkf.k Eg.kwup rh xzkgdkaP;k eukr vkgsr-
2- ;k fo’ys”k.kke/;s dsoG nksu oSf’k”V;s jpyh tkÅ ‘kdrkr-

cÚ;kp oLrwae/;s vusd oSf’k”V;s vlrkr-
Û xq.k/kekZps fl/nkar@xzkgd orZu Li”Vhdj.kkps Qk;ns

(Advantages of the Attributes Theory ) :
1- gs fo’ys”k.k fu”Bk Li”V djrs] rh Eg.kts] tsOgk fdaerh

cnyrkr] rsOgk xzkgd gs yxsp ,dk czWaM dMwu nqlÚ;k
czWaMdMs tk.kkj ukghr- R;k,soth egÙoiw.kZ fdaer ;sbZi;Zar rs
,dk czWaM’kh fpdVwu jkgrhy- ex rs czWaM cnyrhy-
2- gs fo’ys”k.k vusd oLrwae/khy ,d fuoM n’kZfo.;kl vuqerh

nsrs- izR;sd pkaxY;k fdaok czWM
a pk Lor%pk fdj.k r;kj gksrks-
3- gs fo’ys”k.k Ik;kZ;h oLrwwaps Lo:Ik Li”V dj.;kl enr djrs-

Ik;kZ; ftrds toG vlrhy frrdsp R;kaph oSf’k”V;s ns[khy
leku vlrhy vkf.k Eg.kwup R;kaPks fdj.k toG ;srhy-
fdj.k ftrds toG vkys frrds pkaxys vlsy] fuoM dj.ks
lksis tkbZy-
4- ,[kk|kP;k xq.koÙksr cny gs fdj.kka}kjs n’kZfoys tkÅ

‘kdrkr-
45
5- ;k fo’ys”k.kkr dedqori.kk vlyk rjh] gs fo’ys”k.k [kwi
mi;qDr vkgs- dkj.k] fofo/k pkaxY;k oSf’k”Vkae/khy ;ksX;
fuoM gs fo’ys”k.k Li”V djrs-
2-6 LukWc vkokgu] cSaMoSxu ifj.kke o osCysu ifj.kke

(Snob, Bandwagon and Veblen effect ) :
Û LukWc ifj.kke (Snob effect) :

LukWc ifj.kke cSaMoSxu izHkkokis{kk osxGk vlrks- dkgh
e;kZnsi;Zar oLrwP;k ekx.khr deh gksrs] ek= R;kosGh brj yksd
;k oLrwaph ekx.kh ok<for vlrkr- tj lekt ,dk oLrwph
ekx.kh ok<for vlsy rj] Jhear oxZ R;k oLrwlkBhph vl.kkjh
Lor%ph ekx.kh deh djrks-brj oLrwadMs Lor%ph ekx.kh oGforks-
vki.k brjkais{kk osxGs dls vkgksr fdaok lektkis{kk osxGs
dj.;kP;k bPNseqGs gs ?kMwu ;srs- vlk izHkko izfr”Bk o lkekftd
ifjfLFkrh vf/kdph nk[ko.kkÚ;k oLrwackcr igko;kl feGrks- mnk-
ghjs] nkfxus] egkxMs diMs] dkj- ;k fBdk.kh ckárspk udkjkRed
ifj.kke fnlqu ;srks- oLrwaP;k ekx.khr ok< gksr jkgrs tjh fdaer
ok<r vlsy rjh lq/nk- LukWc ifj.kke cktkjkrhy oLrw lkBhpk
ekx.kh odz gk deh yofpd vlrks-
Û cSaMoSxu ifj.kke (Bandwagon effect) :

yksd oLrwaph [kjsnh djrkr] dkj.k brj yksd R;k oLrwaph
[kjsnh djr vlrkr- QW’ku o mi;ksxhrseqGs vls ?kMwu ;sr
vlrs- fdaerhe/;s ok< >kyh rjh ekx.kh gh ok<rp vlrs- dkgh
e;kZnsi;Zar oLrwP;k ekx.khr ok< gksr vlrs- mnk- diMs] pIIky]
ygku eqykaps diMs] QW’ku@pkyhfjrh vk/kkfjr oLrw- fe= ifjokj
dks.krh ekx.kh djrks; ;kaoj ekx.kh voyacwu vlrs- ckárspk
ldkjkRed ifj.kke ;k fBdk.kh fnlqu ;srks- cSaMoSxu ifj.kke
cktkjkrhy oLrw lkBhpk ekx.kh odz gk vf/kd yofpd vlrks-
Û osCysu ifj.kke (Veblen effect) :

izfr”Bk feGowu ns.kkÚ;k oLrwckcr gk ifj.kke fnlqu ;srks-
mnk- fgjs] egkxMh dkj] ekSY;oku nxM- izfr”Bk feGowu ns.kkÚ;k
oLrwaph ekx.kh dsyh tkrss] dkj.k R;k fdaerh vkgsr- tjh ;kaph
fdaer [kqi tkLr vlsy rjh R;k [kjsnh dsY;k tkrkr- izfr”Bk
feGowu ns.kkÚ;k oLrwapk laca/k fdaerh’kh vlrks- tso<h fdaer
tkLr rso<h lektkr izfr”Bk tkLr vlrs- Jhear yksd v’kk
46
oLrwaph fdaer deh vlsy rj ;k oLrwaph ekx.kh deh djrkr-
rlsp tkLr fdaer vlsy rj ;k oLrwaph ekx.kh tkLr djrkr-
oLrwaP;k fdaerhe/;s ok< >kyh rjh ekx.kh gh ok<rp vlrs-
;kosGh oLrwaph xq.koÙkk fdaerh o:u Bjfoyh tkrs- ;k fBdk.kh
v’kk miHkksDR;kapk lekos’k gksrks dh] T;kauk gyD;k ntkZP;k o
deh fdaerhP;k oLrw vkoMr ukgh- T;k oLrwaph fdaer tkLr
vkgs] v’kk oLrwaph ekx.kh dsyh tkrs- [kqi eksBh fdaer |k;yk
lq/nk rs r;kj vlrkr- osCysu ifj.kke cktkjkrhy oLrw lkBhpk
ekx.kh odz gk deh yofpd vlrks-
2-7 iqjoBk o iqjoB;kpk fu;e (Concept and Law of

Supply) :
v-iqjoBk gh ladYiuk (Concept of Supply)

vfLrokr vlysyk oLrwapk lkBk Eg.kts iqjoBk gks;- iqjoBk
;k ‘kCnkus fof’k”V fdaerhyk mRiknd oLrwaps ts ux fod.;kl
r;kj vlrks rh la[;k lwfpr gksrs- vFkok oLrwapk iqjoBk Eg.kts
cktkjkrhy izpfyr fdaerhyk fodzsrk fdrh oLrwaph fodzh
dj.;kl r;kj vkgs rh la[;k gks;- mRiknd gk oLrwaps mRiknu
R;k oLrw cktkjkr vk.kwu fod.;kP;k mís’kkus djrks- oLrw fuekZ.k
d:u] R;k oLrw cktkjkr fodzhlkBh izR;{k vk.kY;k tkrkr] rsOgk
R;kauk iqjoB;kps Lo:Ik izkIr gksrs- ;k fBdk.kh lkBk vkf.k iqjoBk
;kryk Qjd y{kkr ?ks.ks vko’;d vlrs- lkBk Eg.kts oLrwaps
r;kj ux gks;- loZ ux cktkjkr ,dne vk.kys tkrkr vls
ukgh- Hkkthikyk] Qqys b- yodj [kjkc gks.kkÚ;k fdaok Qkj dkG
u fVd.kkÚ;k oLrwackcr r;kj vlysys loZ ux ,dne cktkjkr
vk.kys tk.;kph ‘kD;rk vkgs- Eg.kts R;kaP;k ckcrhr lkBk
vkf.k iqjoBk ,dp vlw ‘kdrkr- ijarq fVdkÅ oLrwackcr ek=
lkBk vkf.k iqjoBk osxGs vl.;kph ‘kD;rk vlrs- dkj.k
tso<;k uxkaps mRiknu dsys tkrs rs loZ cktkjkr vk.kys tkr
ukghr- R;k iSdh tso<s ux cktkjkr vk.kys tkrkr rks R;k
oLrwapk R;k fof’k”V osGh cktkjkr dsyk tk.kkjk iqjoBk vlrks-
oLrwaP;k ekx.khP;k lanHkkZr T;k izek.ks fof’k”V dkG o fof’k”V
fdaer ;kapk lanHkZ egÙokpk vlrks] rlkp oLrwP;k
iqjoB;kckcrgh fof’k”V dkG o fof’k”V fdaer gs lanHkZ egÙokps
vlrkr-
47
Û iqjoB;kPkh O;k[;k ( Definations of Supply) :
1- es;lZ %
^îqjoBk Eg.kts ,dk fof’k”V osGh fdaok fof’k”V dky[kaMkr
fujfujkG;k fdaerhuk ,dk fof’k”V oLrwps fdrh ifjek.k iqjfoys
tkbZy ;k laca/khpk rDrk gks;-**
2-MkW- ek’kZy %
^^fof’k”V dkGkr fof’k”V fdaerhyk tso<;k oLrw fodzsrk
cktkjkr fodzhlkBh vk.krks R;kl iqjoBk vls Eg.krkr-**
3-vkj-th-fyILks %
^ôLrwpk iqjoBk Eg.kts mRiknd fof’k”V oLrwaps fdrh ux
fodzhlkBh vk.k.;kl leFkZ o bPNqd vkgsr-**
ofjy O;k[;kao:u vls fnlrs dh] ,[kk|k oLrwpk iqjoBk

fopkjkr ?ksrkuk fof’k”V dkyko/kh o fof’k”V fdaer ;kapk lanHkZ
egÙokpk vlrks- dkj.k dkyko/khr cny >kyk rj oLrwpk
iqjoBk cnyw ‘kdrks] rlsp fdaer cnyY;klgh iqjoBk cnyrks-
c-iqjoB;kpk fl/nkar@iqjoB;kpk fu;e ( Law of Supply ) :

oLrwph fdaer gk iqjoB;koj ifj.kke dj.kkjk lokZr egÙokpk
?kVd vlrks- R;keqGs iqjoB;kpk fu;e oLrwP;k fderhP;k
lanHkkZr ekaMyk tkrks- fdaer vkf.k iqjoBk ;kapk QyukREkd laca/k
gk fl/nkar lkaxrks-
^^brj ifjfLFkrh dk;e vlrkuk oLrwaP;k fdaerhr ok< >kY;kl
oLrwaph iqjoBk ok<rks] ;kmyV oLrwaP;k fdaerhr ?kV >kY;kl
OkLrawph iqjoBk deh gksrks-**
Û lw= ( Formula ) :
S ¾ f (P)
;sFks]
S ¾ iqjoBk (Supply)
f ¾ Qyu (Function)
P ¾ fdaer (Price)
48
brj ?kVd fLFkj jkfgY;kl R;k oLrwaP;k fdaerhoj iqjoBk
voyacwu vlrks- oLrwapk iqjoBk o oLrwaph fdaer ;kapk le fdaok
ljG laca/k vlrks- Eg.ktsp oLrwaph fdaer o oLrwapk iqjoBk
,dkp fn’ksus cnyrkr- iqjoB;kpk fu;e gk ^brj ifjfLFkrh
dk;e vlrkuk] [kjk Bjrks-* brj ifjfLFkrh e/;s vusd xks”Vh
x`ghr vlrkr- mnk- mRiknu ra=] mRiknu ?kVdkaph dk;Z{kerk]
mRiknu ?kVdkaps ekscnys b- ;kiSdh dks.kR;kgh ?kVdkr cny
>kyk rj ;k fu;ekis{kk osxGh d`rh fnlsy- mnk- mRiknu ra=kr
cny >kyk rj fnysY;k fdaerhyk iqjoBk ok<sy] fdaok mRiknu
?kVdkaps ekscnys mnk- dkexkjkaps osru] ok<ys rj fdaerh ok<rhy
i.k iqjoB;kps izek.k dk;e jkghy- oLrwph fdaer cnyY;kl
iqjoB;koj gks.kkjk ifj.kke gk fl/nkar Li”V djrks- oLrwph ekx.kh
vkf.k oLrwph fdaer ;kapk O;Lr laca/k (Inverse relationship)
vlrks- ek= oLrwpk iqjoBk vkf.k fdaer ;kapk /ku laca/k (Same
relationship) vlrks-
Û xzfgrs ( Assumptions ) :
1- oLrwpk mRiknu [kpZ fLFkj jkgrks-
2- mRiknukps ra= cnyr ukgh-
3- mRiknu ?kVdkaph dk;Z{kerk cnyr ukgh-
4- mRiknd o miHkksDrs ;kaph la[;k o vkoMfuoM cnyr
ukgh-
5- mRiknu laLFksP;k vkdkjekukr cny gksr ukgh-
6- Ik;kZ;h oLrwaph fufeZrh gksr ukgh-
7- miHkksDR;kP;k mRiUUkkr cny gksr ukgh-
8- ljdkjps dj fo”k;d /kksj.k cnyr ukgh-
9- brj oLrwaP;k fdaerh fLFkj vlY;k ikfgtsr-
10- uSlfXkZd ifjfLFkrh cnyrk dkek u;s-
Û fu;ekps Li”Vhdj.k ( Explanation ) :
rDrk % 2-3
fdaer o iqjoBk ;kae/khy le laca/k
oLrwph fdaer ¼:Ik;s½ oLrwpk iqjoBk
5 20
6 40
7 60
8 80
9 100
49
vkd`rh % 2-5
ojhy rDRkk 2-3 o vkd`rh 2-5 o:u vls fnlqu ;srs dh]
fdaer o iqjoBk ;kae/;s le fdaok ljG Lo:ikpk laca/k (Same
relationship) vlrks- fdaer o iqjoBk ;kae/khy cny ,dkp
fn’ksus gksrks- fdaer ok<yh dh iqjoBk ok<rkss o fdaer deh >kyh
dh iqjoBk deh gksrks] ;kykp iqjoB;kpk fu;e o fl/nkar
Eg.krkr-
Û iqjoB;kP;k fu;ekrhy viokn (Exceptions) :

1- Jekpk iqjoBk ekxs oG.kkjk vlrks- JekP;k ekxs oG.kkÚ;k
iqjoBk odzkuqlkj fof’k”V osrukuarj Jfed deh rkl dke
djrkr- R;keqGs mRiknu vkf.k iqjoB;kr ?kV gksrs-
2- tj jks[k iS’kkph xjt vlY;kl eq[;r% ‘ksrdÚ;kP;k ckcrhr
gs fnlwu ;srs- gaxkekP;k dkGkr vUUk/kkU;kps Hkko deh gksrkr
rjh i.k jks[k iS’kkph xjt vlY;kus ‘ksrdjh vkiyk ‘ksreky
cktkjkr fodrkr-
3- Hkfo”;dkGkr oLrwph fdaer vf/kd deh gksbZy vls
mRikndkyk okVY;kl rks orZeku dkGkr cktkjkrhy
fderhis{kk deh fdaerhr oLrwph fodzh djsy Eg.kts oLrwpk
iqjoBk ok<osy-
4- m|ksx lksMwu tk.kkjh mRiknulaLFkk deh fderhyk vkiys
mRiknu fodrs-
50
Û iqjoB;kP;k fu;ekrhy e;kZnk (Limitations) :
1- mRiknu ?kVdkaph deh xfrf’kyrk gh mRiknu vkf.k
iqjoB;kojph egÙokph e;kZnk vkgs-
2- oLrwP;k iqjoB;koj vusd ?kVdkapk ifj.kke gksr vlY;kus
dsoG fdaerhpkp izHkko osxGk dk<rk ;sr ukgh-
3- ra=fLFkrh cnyrs] mRiknu ?kVdkaP;k fdaerh o brj oLrwaph
fdaer cnyrs] brj ifjfLFkrh dk;e ulrs rsOgk iqjoB;kpk
fu;e ykxq gksr ukgh-
2-8 cktkj iqjoBk Qyu (Market Supply Function) :
Û oS;fDrd @O;Drhxr iqjoBk (Individual Supply) :

OkS;fDrd@O;Drhxr iqjoBk gk oLrw n’kZforks- tks fodszrk fdaok
fuekZrk] fofo/k fdaerhoj fodzh dj.;kl r;kj vlrks- vls
lkaxrks- oS;fDrd iqjoBkP;k ,df=dj.kkrwu cktkj iqjoBk r;kj
gksr vlrks-
Û cktkj iqjoBk (Market Supply) :

^^cktkjkrhy loZ fodzsR;kaP;k oS;Drhd iqjoB;kph csjht Eg.kts
cktkj iqjoBk gks;**
;k cktkj iqjoBk (Market Supply) ps fo’ys”k.k iq<hy rDrk
2-4 o vkd`rh 2-6 vk/kkjs LIk”V djrk ;sbZy-
rDrk % 2-4
cktkj iqjoBk
^v* fodzsrk ^c* fodzsrk Ckktkjkrhy

Ikzrh ;qfuV
iqjoBk
fdaer ¼:Ik;s½
¼,dw.k Ukxla[;k½
uxla[;spk iqjoBk
4 2 3 05
6 4 6 10
8 6 9 15
10 8 12 20
12 10 15 25
14 12 18 30
51
vkd`rh % 2-6
ojhy rDrk 2-4 o vkd`rh 2-6 o:u vls fnlqu ;srs dh]
nksu fodszrs ^v* vkf.k ^c* ps iqjoBk osGki=d n’kZfoys vkgssr-
cktkj iqjoBk ^v* vkf.k ^c* ps iqjoBk osGki=dkph csjht vkgs-
cktkj iqjoB;kr loZ fodzsR;kapk iqjoBk egÙokpk vlrks- cktkjkr
iqjoBk gk fdaerhP;k ok<hlg ok<rks vkf.k fdaerhrhy ?klj.khlg
?kljrks- cktkjkpk iqjoBk odz] oS;fDrd iqjoBk odzkizek.ks]
MkohdMwu mtohdMs oj ljdrks- R;kr ldkjkRed mrkj vkgs- gs
mrkj fdaerh o iqjoB;kr leku laca/k (Same relationship)
nk[kfors-
Û iqjoBk Qyu (Supply Function) :

S = F ( P, C,T, O,………n)
;sFks]
S = IkqjoBk (Supply)
f = Qyu (Function)
P = OkLrwPkh fdaer (Price of Commodity)
C = mRiknu [kpZ (Production cost)
T= ra=Kku (Technology)
O=mRikndkph mfí”V;s (Objectives of producer)
n = ‘ksoVpk ?kVd (Last factor)
cktkjkrhy oLrwpk iqjoBk dks.kR;k ?kVdkaoj voyacwu vlrks
gs iqjoBk Qyuk}kjs letrs- iqjoBk Qyu oLrwpk iqjoBk o brj
?kVdkae/khy laca/k n’kZfors- OkLrwPkh fdaer lksMwu brj ?kVd fLFkj
52
jkfgY;kl cktkj iqjoBk oLrqP;k fdaerhoj voyacwu vlrks] gs
Li”V gksrs-
2-9 iqjoB;kps fu/kkZjd ?kVd (Determinants of

Supply) :
1- O;olk;laLFksph mfÌ”V;s (Objectives of firm) :

tj dkgh laLFkkps /;s; lektlsosps vlsy rj fdaerh u
ok<rk lq/nk iqjoBk ok<w ‘kdrks-
2-oLrwps Lo:Ik (Structure of commodity) :

dkgh oLrw vYifouk’kh vlrkr- mnk- vUuinkFkZ] nw/k o
ikysHkkT;k- ;k oLrw iqjoBk fu;ekyk viokn vkgsr- oLrwaps
Lo:Ik tj fVdkÅ vlsy rj oLrwaP;k fdaerh tkLrhr tkLr
feGsi;Zar mRiknd okV ikg.ks ilar djrkr- ;keqGs fdaerh
FkksM;kQkj ok<Y;k rjh iqjoBk ok<rks vls ukgh
3-lkBk{kerk (Capacity of stock) :

mRiknulaLFksph vkf.k fodzR;kaph lkBo.k {kerk tkLr vlsy
vkf.k HkkaMoy olqyhdfjrk okV ikg.;kph R;kph r;kjh vlsy
rj orZekudkyhu fdaaerhuk oLrwpk iqjoBk u ok<fork
Hkfo”;dkyhu fdaerhlkBh okV ikfgyh tkrs- Eg.kts ok<R;k
fdaerhpk Qk;nk vkiksvki feGrks- mnk- lk[kj] jkWdsy] isVªksy-
4-mRiknu ra= (Production techniques) :

uohu ra=Kkukus mRiknhr dsysY;k oLrw [kjsnh dj.;kpk dy
vusd xzkgdkapk vlrks- v’kk ifjfLFkrhr fdaer ok<.;kph vis{kk
d:u tqU;k oLrwaps lkBs rlsp Bso.ks ;ksX; letys tkr ukgh-
R;keqGs tqU;k oLrwapk iqjoBk dsyk tkrks-
5-mRiknu ?kVdkaP;k fdaerhr cny (Changes of price of

production factors) :
mRiknu ?kVdkaojhy [kpZ ok<r vlsy rj] R;krwu oLrwaP;k
fdaerh ok<rkr- rlsp rsOgk oLrwapk iqjoBk gh ok<foyk tkrks-
R;kosGh O;olk;kr xqarysys HkkaMoy olwy dj.;kpk iz;Ru dsyk
tkrks- iqjoB;kP;k fu;ekps izR;arj ;k ifjfLFkrhr feGrs-
53
6-O;kikjpdzh; ifjfLFkrh (Situations of trade cycle) :
rsthP;k dkGkr fdaerh izek.ks iqjoBk ok<foyk tkrks- i.k
eanhP;k dkGkr FkksMh’kh fdaer deh vkdk:u iqjoBk deh
dj.;kpk mRikndkapk dy vlrks-
7- oLrwph fdaer (Price of commodity) :

brj ifjfLFkrh dk;e vlsy rj oLrwph fdaer tso<h tkLr
vlsy rso<k iqjoBk tkLr gksbZy- ;kmyV fdaer tso<h deh
rso<k iqjoBk deh gksbZy-
8-iwjd vFkok Ik;kZ;h oLrwaP;k fderh (Price of

complementary and substitute goods) :
fof’k”V oLrwyk iwjd vFkok Ik;kZ;h vl.kkÚ;k oLrwaP;k fdaerh
e/khy cnykauqlkj R;k R;k oLrwaP;k iqjoBk cnysy- iqjoB;krhy
;k cnykauk vuql:u R;k fof’k”V oLrwP;k iqjoB;krgh cny
gksbZy- mnk- ykdMh Vscy [kqP;kZaP;k fdaerhr ok< >kyh rj
Ik;kZ;h IYkWVhd vFkok yks[kaMh Vscy [kqP;kZaP;k iqjoB;kr ok<
gksbZy-
9-ljdkjps /kksj.k (Policy of government) :

ljdkjus ,[kk|k oLrwckcr lcflMh tkghj dsY;kl R;k oLrwpk
iqjoBk ok<w ‘kdrks] o tj mRiknu dj ok<foY;kl mRiknulaLFkk
R;k fdaerhl oLrwpk iqjoBk deh djsy-
10-dkyko/kh (Period) :
vfrvYidkGkr oLrwpk iqjoBk vyofpd vlrks-
vYidkGkr deh yofpd rj nh?kZdkGkr iqjoBk yofpd vlrks-
Eg.ktsp iqjoBk dkGkoj lq/nk voyacwu vlrks-
11- ‘ksrh oLrwapk iqjoBk (Supply of agriculture

commodity) :
‘ksrh oLrwapk iqjoBk vusd ?kVdkaoj voyacwu vlrks- mnk-
ikÅl] gokeku] [krkapk okij] ik.khiqjoBk] fc;k.ks] dhVduk’kds]
mRiknu i/nrh bR;knh-
54
12-jktdh; vfLFkjrk vFkok ;q/n (Political instability or
war):
jktdh; vfLFkjrk fdaok ;q/ntU; ifjfLFkrhpk mRiknukoj
izfrdwy ifj.kke gksÅu iqjoBk deh gksrks-
13-brj ?kVd (Other factors):

mRikndkaph la[;k] fodzsR;kaph fdaerhph vis{kk] cktkjkps
Lo:i] vk;kr&fu;kZr] okgrwd o nG.koG.kkP;k lks;h] m|ksx
la?kVu] mRiknu ?kVdkaph miyC/krk o R;kph dk;Z{kerk]
vkS|ksfxd ‘kkarrk v’kk vusd ?kVdkapk iqjoB;koj ifj.kke gksrks-
2-9 iqjoBk odzkrhy cny (Changes in Supply Curve) :

oLrwP;k iqjoB;kr] fdaerhr cny >kY;keqGs nksu izdkjps
cny gksrkr- R;kl iqjoB;kpk foLrkj o ladksp vkf.k
iqjoB;krhy ok< o ?kV vls Eg.krkr-
1- iqjoBk odzkrhy foLrkj o ladksp (Expansation and

Contraction of Supply Curve) :
brj ?kVd dk;e jkgwu oLrwP;k fdaerhr ok< >kY;keqGs
oLrwP;k iqjoB;kr ok< >kY;kl R;kl iqjoB;kpk foLrkj
Eg.krkr- fdaerhr ?kV >kY;keqGs iqjoBk deh >kyk rj R;kl
iqjoB;kpk ladksp vls Eg.krkr- tsOgk iqjoB;kpk foLrkj fdaok
ladksp gksrks- rsOgk mRiknd R;kp iqjoBk odzkoj vlrks- fdaer o
iqjoB;kpk fcanw cnyrks-
vkd`rh % 2-7
55
ojhy vkd`rh 2-7 o:u vls fnlqu ;srs dh] fdaer 9
:Ik;s vlrkuk oLrwapk iqjoBk 15 uxkapk vlrks- fdaer 10
>kY;kl iqjoBk ok<wu rks 20 ux gksrks- Eg.kts mRiknd R;kp
iqjoBk odzkoj ^l1* fcanw ,soth ^l2* fcanwr oj tkrks] R;kl
iqjoB;kpk foLrkj (Expansation) Eg.krkr-
;kmyV tsOgk oLrwph fdaer 9 :Ik;s o:u 8 :Ik;s gksrs

rsOgk oLrwpk iqjoBk 15 ,soth 10 ux brdk deh gksrks] R;keqGs
mRiknd R;kp iqjoBk odzkoj ^l1* fcanwrwu ^l3* fcanwr [kkyh
ljdrks- R;kl iqjoB;kpk ladksp (Contraction) vls Eg.krkr-
Eg.ktsp iqjoB;kpk foLrkj o ladksp ;ke/;s mRiknd iwohZP;kp
iqjoBk odzkoj vlrks- iqjoBk odz rksp jkgrks] rks cnyr ukgh-
2- iqjoBk odzkrhy ok< o ?kV (Increase and decrease

of Supply Curve) :
tsOgk fdaer fLFkj jkgwu] brj ?kVdkr cny >kY;keqGs
iqjoB;kr iwohZis{kk ok< gksrs] R;kl iqjoB;kph ok< vls Eg.krkr-
;kmyV fdaer fLFkj jkgwu brj ?kVdkar cny >kY;keqGs iqjoBk
iwohZis{kk deh >kyk rj R;kl iqjoB;krhy ?kV vls Eg.krkr- ;k
fdz;sr ewG iqjoBk odz mtO;k fdaok MkO;k cktwyk ljdrks-
vkd`rh %2-8
56
ojhy vkd`rh 2-8 o:u vls fnlqu ;srs dh] fdaer 5
:Ik;s brdh fLFkj vlrkuk oLrwapk iqjoBk 20 uxko:u 30 ux
brdk gksrks- R;kl iqjoB;krhy ok< (Increase) Eg.krkr-
;kmyV fdaer 5 :Ik;s brdh fLFkj vlrkuk oLrwapk

iqjoBk 20 uxko:u 10 ux brdk gksrks- R;kl iqjoB;krhy ?kV
(Decrease) Eg.krkr- iqjoB;krhy ok< o ?kVheqGs iqjoBk odz
ewG fLFkrh cnywu MkohdMs vFkok mtohdMs ljdrks-
2-10 iqjoB;kph yofpdrk (Elasticity of Supply) :
iqjoB;kP;k fu;ekus lkafxrY;kuqlkj fdaerh ok<yh Eg.kts

iqjoBk ok<rks- ijarq iqjoB;krhy cny vkf.k fdaerhrhy cny
;kaP;krhy laca/kkps Lo:Ik fo/kkukus Li”V gksr ukgh- ;k laca/khph
dYiuk ;s.;klkBh iqjoB;kph yofpdrk gh ladYiuk fopkjkr
?;koh ykxrs-
Û iqjoB;kph yofpdrk % O;k[;k (Concept of elasticity of

Supply ) :
^^fderhr gks.kkÚ;k cnykeqGs iqjoB;kP;k izek.kkr ts deh
tkLr cny gksrkr] R;k cnykaP;k izek.kkyk iqjoB;kph
yofpdrk Eg.krkr-**
Û iqjoB;kph yofpdrk % lq= (Formula of elasticity of

Supply) :
iqjoB;krhy ‘ksdMk cny
iqjoB;kph yofpdrk ¾
fdaerhrhy ‘ksdMk cny
iqjoB;kph yofpdrk ekst.;klkBh iqjoB;krhy cny]

fdaerhrhy cny] ewG fdaer] ewG iqjoBk ;k ckcrgh ekghrh
feGokoh ykxrs gh ekfgrh iq<hy lw=ke/;s ekaMkoh ykxrs-
yofpdrk ¾ iqjoB;krhy cny » fdaerhrhy cny × ewG

fdaer » ewG iqjoBk
57
mnk- ,[kk|k oLrwph fdaer 3 :- ux vlrkuk iqjoBk 1000
ux ,o<k gksrk- fdaer 5 :- izfr ux >kY;kl iqjoBk 3000
ux ,o<k ok<Y;kl iqjoB;kph yofpdrk ¼2000»2½ ×
¼3»1000½ ¾ 3 ,o<h gksbZy- ;kmyV oLrwph fdaer 3 :-
uxkiklwu 2 :- ux ,o<h >kY;kl iqjoBk 500 ux brdk deh
>kyk rj iqjoB;kph yofpdrk ¼500»1½ × ¼3»1000½ ¾ 1-5
,o<h gksbZy-
Û iqjoB;kP;k yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of elasticity of

Supply) :*
1- iw.kZ yofpd iqjoBk (Perfectly Elastic Supply) :

fdaer FkksM;k izek.kkr ok<yh rj iqjoBk vuar izek.kkr
foLrkjrks vkf.k fdaer FkksMh tjh deh >kyh rjh iqjoBk ‘kwU;koj
;srks- Eg.ktsp fdaerhr lw{e cny >kyk rjh iqjoBk uxla[;sr
eksB;k izek.kkr cny ?kMwu ;srks- vlk yofpdrk nk[ko.kkjk
iqjoBk odz ^v{k* v{kkyk lekarj vlrks-
vkd`rh % 2-9
2- iw.kZ vyofpd iqjoBk (Perfectly Inelastic Supply) :

fdaerhr fdrhgh cny >kyk rjh iqjoB;kr FkksMkgh cny gksr
ulsy rj iqjoBk iw.kZ vyofpd jkgrks fdaok rkBj jkgrks-
iqjoB;kph yofpdrk ‘kwU; vlrs- vYidkGkr ?kVdkapk iqjoBk
fLFkj vlY;kl R;kaP;k ckcrhr fdaer deh tkLr >kyh rjh
iqjoB;kr cny gksr ukgh-
vkd`rh % 2-10
58
3- ,dd fdaok leizek.kkr yofpd iqjoBk (Unity or
Unitary elastic Supply) :
fdaerhr tso<k cny gksrks rso<kp cny iqjoB;kr gksrks]
rsOgk iqjoB;kph yofpdrk le izek.kkr vlrs fdaok iqjoB;kph
yofpdrk ,d vlrs- gk iqjoBk odz MkohdMwu mtohdMs oj
tk.kkjk vlrs- iqjoB;kph yofpdrk ,dkis{kk deh fdaok tkLr
yofpd vkgs gs n’kZfo.;klkBh gk izdkj mi;ksxh Bjrks-
vkd`rh % 2-11
59
4- vf/kd yofpd iqjoBk (More or Relatively elastic
Supply) :
fdaerhr ok< vFkok ?kV ;k Lo:ikr FkksMk cny >kyk]
i.k iqjoB;kr ek= R;keqGs Qkj eksBk cny >kyk rj iqjoBk
vf/kd yofpd jkgrks fdaok iqjoB;kph yofpdrk ,dkis{kk tkLr
jkgrs-
vkd`rh % 2-12
5- deh yofpd iqjoBk (Less elastic Supply) :

fdaerhr ok< vFkok ?kV ;k Lo:ikps eksBs cny gksÅugh
iqjoB;kr Qkjlk eksBk cny >kyk ukgh rj iqjoBk deh yofpd
vlrks fdaok iqjoB;kph yofpdrk ,dkis{kk deh vlrs-
vkd`rh % 2-13
60
Û iqjoB;kP;k yofpdrsps egÙo o okij (Importance and
uses of elasticity of Supply) :
1- djkaapk fopkj djrkuk djHkkjpk fopkjgh egÙokpk vlrks-

R;keqGs ekx.kh vkf.k iqjoBk ;k nksgksaP;k yofpdrspk fopkj
d:u dj clokos ykxrkr-
2- fdaerhrhy cny gs R;k iqjoB;kP;k yofpdrsoj voyacwu

vlrkr- T;k oLrwapk iqjoBk vyofpd vlrks o
vYidkGkr rkrMhus ok<fork ;sr ukgh] v’kk oLrwaph ekx.kh
ok<yh rj fdaerhr tkLr izek.kkr ok< gksrs- ;kmyV T;k
oLrwapk iqjoBk yofpd vlrks] R;kaPkh fdaer gh ekx.kh
ok<yh rjh fof’k”V e;kZnsr ok<rs] R;keqGs ;ko:u vki.kkal
oLrwpk iqjoB;kP;k yofpdrso:u fdaerhr gks.kkÚ;k cnykapk
vankt ;sÅ ‘kdrks-
3- ekx.khP;k yofpdrsizek.ksp iqjoB;kP;k yofpdrspk fopkj

dj vkdkj.kh n`”Vhus egÙokpk vlrks- T;k oLrwapk iqjoBk
vyofpd vlrks- R;kaP;k iqjoB;kr dj vkdkj.khus Qkjls
cny laHkor ukghr- R;keqGs v’kk oLrwojhy djkaiklwu
feG.kkÚ;k mRiUUkkckcr vfuf’prh jkgrs- ;kmyV iqjoBk
yofpd vlsy rj dj clfoY;kl iqjoBk deh gksbZy-
4- cktkjkrhy izdkj Bjfo.;klkBh iqjoB;kP;k yofpdrspk

mi;ksx gksrks- iw.kZ Li/kkZ vkf.k eDrsnkjh;qDr Li/kkZ ;k cktkj
izdkjkr iqjoBk vf/kd yofpd vlrks- ;kmyV] eDrsnkjhr
iqjoBk deh yofpd vlrks-
5- oLrwps Lo:Ik Bjfo.;klkBh iqjoB;kP;k yofpdrspk mi;ksx
gksrks- deh yofpd iqjoBk vl.kkjh oLrw uk’koar vlkoh-
;kmyV vf/kd yofpd iqjoBk vl.kkjh oLrw fVdkÅ vlkoh
vlk vankt djrk ;srks-
2-10 iqjoB;kP;k yofpdrsps fu/kkZjd ?kVd

(Determinants of elasticity of Supply) :
1- mRiknd ?kVdkph miyC/krk (Availability of production

factors) :
61
mRiknuklkBh ykx.kkjs mRiknu ?kVd tj lgtklgth
miyC/k gksr vlrhy rj v’kk mRikfnr oLrwpk iqjoBk yofpd
vlrks-
2- mRiknd ?kVdkaph xfrf’kyrk (Mobility of production
factors) :
mRiknd ?kVd vf/kd xfrf’ky vlrhy rj v’kk mRiknd
?kVdkaiklwu fuekZ.k gks.kkÚ;k oLrwaP;k mRiknukr ;ksX; R;k
ifjfLFkrhr ok< gks.ks ‘kD; gksrs-
3- cktkjisBkaph miyC/krk (Availability of Markets) :
,dk cktkjisBsr oLrwph fdaer deh >kyh vlrk nqlÚ;k
cktkjisBsr usÅu ;ksX; R;k fdaerhyk fodrk ;sbZy- FkksMD;kr
Ik;kZ;h cktkjisBkaph ‘kD;rk tkLr vlsy rj iqjoBk yofpd
vlrks-
4- nqfeZG oLrw (Scarce goods) :

‘kD;rks nqfeZG oLrwapk iqjoBk gk vyofpd vlrks- R;koj
fdaer cnykpk Qkjlk ifj.kke gksr ukgh- eksB;k izek.kkoj
mRiknu gksr vlsy rj iqjoBk yofpd jkgrks-
5- mRiknhr oLrawe/;s fofo/krk (Diversity of productions

goods) :
mRiknd tj fofo/k oLrwaps mRiknu djhr vlsy rj
mRikndkyk ,dk oLrwps mRiknu deh d:u nqlÚ;k oLrwps
mRiknu ok<fo.ks ‘kD; vlrs- R;keqGs v’kk oLrwapk iqjoBk
yofpd vlrks-
6- uk’koar oLrw (Parishable goods) :

uk’koar oLrwapk iqjoBk gk vyofpd vlrks- uk’kaor
oLrwapk lkBk Qkj dkG djrk ;sr ulY;kus R;kaP;k iqjoB;kr
Qkjlk cny gksr ukgh-
7-mRiknu ra= (Production techniques) :

mRiknu ra=kr tj mRiknd cny djr vlsy rj oLrwpk
iqjoBk yofpd gksrks-
8-mRiknu [kpZ (Production cost) :

mRiknd ?kVdkauk fnY;k tk.kkÚ;k ekscnY;kr ok< >kyh
vlrk mRiknu [kpkZr ok< gksrs- R;krwu oLrwaP;k fdaerh ok<rkr-
62
rlsp rsOgk oLrwapk iqjoBk gh ok<foyk tkrks-R;kosGh O;olk;kr
xqarysys HkkaMoy olwy dj.;kpk iz;Ru dsyk tkrks-
9-dj (Tax) :
mRikfnr oLrwoj dj vkdkjyk rj R;kpk ifj.kke mRiknu
[kpkZoj gksrks- R;keqGs vYi dk gksbZuk i.k oLrwph fdaer ok<rs]
ijarq R;kpk iqjoB;koj Qkjlk ifj.kke gksr ukgh-
10-uSlfxZd ifjfLFkrh (Natural situations) :

‘ksrh mRiknukyk ;ksX; o vuqdwy uSlfxZd ifjfLFkrh vlsy
rj ‘ksrh oLrwapk iqjoBk ok<rks] ijarq] tj uSlfXkZd vkiÙkh fuekZ.k
>kyh rj R;k dkGkr oLrwaP;k fdaerh ok<wugh iqjoB;kr ok<
gksr ukgh- v’kk osGh iqjoBk vyofpd vlrks-
11-dkyko/kh (Period) :
vR;Yi dkGkr iqjoB;kr Qkj eksBk cny¼ok< fdaok ?kV½
djrk ;sr ukgh] Eg.ktsp iqjoB;kph yofpdrk ‘kwU; vlrs-
dkj.k] vYidkGkr mRiknukps fLFkj ?kVd cnyrk ;sr ukghr-
nh?kZdkGkr mRiknukps ra=] bekjrh b- fLFkj ?kVd cny.ksgh ‘kD;
vlrs- R;keqGs nh?kZdkGkr iqjoB;kph yofpdrk tkLr vlrs-
12-O;olk; laLFkkaps vkxeu vkf.k fuxZeu (Entry and exit of

firms) :
tj oLrwP;k ekx.khrhy o fdaerhrhy cnykuqlkj mRiknu
laLFkk m|ksxkr lgt izos’k d: ‘kdrhy vFkok lgt ckgsj tkÅ
‘kdrhy rj iqjoBk yofpd vlrks- iw.kZ Li/ksZP;k cktkjkr gs
‘kD; vlrs- ek= eDrsnkjhr ‘kD; ulrs-
13- brj ?kVd (Other factors) :

cktkjkaph la[;k] okgrwd vkf.k nG.koG.kkph lk/kus]
lkBo.kwd {kerk gs ?kVd lq/nk iqjoB;kP;k yofpdrsoj ifj.kke
djr vlrkr-
2-12 lkjka’k (Summary) :

lw{ey{kh vFkZ’kkL=kpk eq[; fo”k; ewY; fl/nkUr vkgs-
ewY; Eg.kts fdaer- OkLrwph fdaer gh ekx.kh vkf.k iqjoBkP;k
lerksykrwu Bjr vlrs- ;kiSdh ekx.khP;k ekxs
miHkksDRkk/xzkgdkph bPNk vkf.k R;k bPNsyk vl.kkjs iS’kkps
63
ikBcG vfHkizsr vlrs- rlsp iqjoB;kP;k ekxs iqjoBk fdaer
fdaok mRiknukpk [kpZ gk egÙokpk ?kVd vlrks-
va’ky{kh@lw{ey{kh vFkZ’kkL=kr tls fdaerhrhy cnykapk
ekx.khoj gks.kkjk ifj.kke Lora=i.ks vH;klyk tkrks- rlsp ekx.kh
izek.ksp fdaer cnykpk iqjoBkoj gks.kkjk ifj.kkegh lw{ey{kh
vFkZ’kkL=kr vH;klyk tkrks- gs fnlqu ;srs-
2-13 iz’u (Questions) :
1- ekx.kh Eg.kts dk; rs lkaxqu ekx.khpk fu;e Li”V djk-

2- ekx.khps fu/kkZjd ?kVd Li”V djk-
3- xq.k/kekZps fl/nkar / xzkgd orZu Li”Vhdj.k fl/nkar Li”V
djk-
4- iqjoBk o iqjoB;kpk fu;e Li”V djk-
5- iqjoB;kps fu/kkZjd ?kVd Li”V djk-
6- iqjoB;kph yofpdrk Eg.kts dk; rs lkaxqu iqjoBk
yofpdrsps izdkj] egÙo@okij LIk”V djk-
7- iqjoB;kP;k yofpdrsps fu/kkZjd ?kVd Li”V djk-
8- fVik fygk-
1-cktkj ekx.kh Qyu-
2- LukWc] cSaMoSxu vkf.k osCysu ifj.kke-
3- iqjoBk odzkrhy cny-

64
2v
Û izdj.k jpuk (Unit Structure) :

2v-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s
2v-1 izLrkouk
2v-2 ekx.khph yofpdrk
2v-3 ekx.khP;k yofpdrsps izdkj
2v-4 gaxkekrhy QqxoV;kpk fojks/kkHkkl@le`/nhrhy nkfjnz;kps
Li”Vhdj.k
2v-5 fdaer o uxla[;sojhy dj
2v-6 deky fdaer e;kZnk o fdeku fdaer etyk
2v-7 fdeku osru dyg
2v-8 O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k
2v-9 lkjka’k
2v-10iz’u
2v-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s (Objectives) :
 ekx.khph yofpdrk gh ladYiuk vH;kl.ks-

 ekx.khP;k yofpdrsps izdkj letwu ?ks.ks-
 gaxkekrhy QqxoV;kpk fojks/kkHkkl@le`/nhrhy nkfjnz;kps
Li”Vhdj.k vH;kl.ks-
 fdaer o uxla[;sojhy dj gh ladYiuk letwu ?ks.ks-
 deky fdaer e;kZnk o fdeku fdaer etyk gh ladYiuk
letwu ?ks.ks-
 fdeku osru dyg vH;kl.ks-
 O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k gh ladYiuk
vH;kl.ks-
65
2v-1 izLrkouk (Introduction) :
O;olkf;d gs usgehp uQk feGfo.;kpk iz;Ru djhr

vlrkr- cktkjkr fn?kZdkGki;Zar fVdwu jkg.;klkBh ekx.kh o
iqjoBk ;k fo”k;haps Kku vl.ks frrdsp egÙokps vkgs- ekx.kh o
iqjoBk ;k ladYiuk oLrw o lsaokph fdaer Bjfo.;kr egÙokph
Hkwfedk ctkorkr- oLrwph fdaer gh oLrwyk vlysyh ekx.kh
vkf.k oLrwpk iqjoBk ;kuqlkj Bjrs- ;kiSdh ekx.khP;k ekxs]
miHkksDRkk/xzkgdkph bPNk vkf.k R;k bPNsyk vl.kkjs iS’kkps
ikBcG vfHkizsr vlrs- rlsp iqjoB;kP;k ekxs iqjoBk fdaer
fdaok mRiknukpk [kpZ gk egÙokpk ?kVd vlrks- fdaer
Bjfo.;kP;k izfdz;se/;s ekx.kh vkf.k iqjoB;kP;k fo’ys”k.kkauk
lkj[ksp egÙo vlrs- ekx.kh o iqjoBk fo’ys”k.kkr ekx.khP;k
yofpdrsyk [kqi egÙo vkgs- d`”kh {ks=kr vk<Gwu ;s.kkÚ;k
le`/nhrhy nkfjnz;kps Li”Vhdj.k yofpdrsP;k ladYiusP;k vk/kkjs
djrk ;srs- dj gh ladYiuk ekx.kh o iqjoB;koj ifj.kke Vkdr
vlrs- osru gk ?kVd ekyd oxkZlkBh frrdklk egÙokpk ulyk
rjh JfedkalkBh gk ?kVd [kqi egÙokpk vkgs- Jfedkauk vkiys
ftou tx.;klkBh fdeku osru rjh feG.ks xjtsps vkgs- ijarw
ekyd oxkZpk uQk gsrw ;k fBdk.kh vkMlj curks] cktkjkr
Jfed oxkZyk fdeku osru feGsyp vls ukgh] R;krwu fdeku
osruklkBh dyg fuekZ.k gksr vlrkr- cktkj fdaer fu;a=.kkr
ljdkjph Hkwfedk Qkj egÙokph vkgs- fof’k”V oLrwaph fdaer
d’kh fu;a=.kkr jkghy ;klkBh ljdkj usgehp iz;Ruf’ky vlrs-
izLrwr izdj.kkr ekx.khph yofpdrk] ekx.khP;k yofpdrsps

izdkj] gaxkekrhy QqxoV;kpk fojks/kkHkkl@le`/nhrhy nkfjnz;kps
Li”Vhdj.k] fdaer o uxla[;sojhy dj] deky fdaer e;kZnk o
fdeku fdaer etyk] fdeku osru dyg]
O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k ;kaph ekfgrh ?ks.kkj
vkgksr-
2v-2 ekx.khph yofpdrk (Elasticity of demand ) :
dquksZ (Cournot)] fey (Mill) ;kauh ekx.khph yofpdrk gh

ladYiuk ekaMyh- ijarw ek’kZy ;kauh lu 1890 e/;s
''Principles of Economics'' ;k xzaFkkr ekx.kh yofpdrsps vf/kd
fo’ys”k.k dsys- ;kauh fdaer cnykaP;k lanHkkZr gh ladYiuk
66
ekaMyh] rj vk/kqfud vFkZ’kkL=Kkauh ekx.khoj ifj.kke dj.kkÚ;k
egÙokP;k ?kVdkackcr gh ladYiuk okijyh- fdaer o ekx.kh
;karhy la[;kRed laca/k ekx.khP;k yofpdrsP;k vk/kkjs Li”V
gksrks- ekx.khph yophdrk gh oLrwph fdaEkr] brj oLrwaP;k
fdaerh vkf.k miHkksDR;kaps mRiUUk ;kr cny >kY;keqGs oLrwP;k
ekx.khr gks.kkÚ;k cnykaps laa[;kRed (Quantitative) eki vkgs-
fdaaerhrhy cnykaP;k ckcrhr vuqHkokl ;s.kkjh ekx.khph
laosnu’khyrk Eg.kts êkx.khph fdaer yofpdrk* gks;-
Û ekx.khP;k yofpdrsps lq= (Formula of elasticity of

demand ) :
ifjek.kkrhy lkis{k cny
ekx.khph yofpdrk ¾
fdaerhrhy lkis{k izek.k
Relative change in quantity

Relative change in price
2v-3 ekx.khP;k yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of

elasticity of demand ) :
v-ekx.khph fdaer yofpdrk (Price elasticity of demand ) :

ekx.khP;k fdaer yofpdrsph dYiuk ek’kZyus ekaMyh-
fdaerhr cny >kY;kl ekx.khr d’kkizdkjs cny gksrkr gs
ekx.khP;k fdaer yofpdrso:u letrs- loZlkekU;i.ks ekx.khph
fdaer yofpdrk _.k ;srs- ijarq fud`”V izrhP;k oLrwackcr fdaer
yofpdrk /ku ;srs- feBklkj[;k thouko’;d oLrwaph fdaer
ok<yh vlrk ekx.khr Qkj’kh ?kV gks.kkj ukgh- ek= Vh-Ogh] Qzht
v’kk pSuhP;k oLrwaph fdaer eksB;k izek.kkoj ok<Y;kl R;k
oLrwaph ekx.kh cÚ;kp izek.kkr deh gksbZy- ;kpkp vFkZ fdaer
cnykl feG.kkjk ekx.khpk izfrlkn gk osxosxG;k oLrwaP;k
ckcrhr osxosxGk vlrks-
67
Û ekx.khph fdaer yofpdrk % O;k[;k (Definition of price
1- MkW- vkYQszM ek’kZy %
^^fdaerhrhy ?kVheqGs ekx.khr gks.kkjh deh fdaok tkLr ok<
vkf.k fdaerhrhy ok<heqGs ekx.khr gks.kkjh deh fdaok tkLr ?kV
Eg.ktss êkx.khph fdaer yofpdrk gks;-**
2-izk- cksfYMax %
^^fdaerhrhy cnykyk ekx.khdMwu fnY;k tk.kkÚ;k izfrlknkps
ekiu Eg.kts ekx.khph fdaer yofpdrk gks;**
3-Jherh tkWu jkWchUlu %

^^,[kk|k fof’k”V fdaerhyk fdaok mRiknu ifj.kkekyk ekx.khph
yofpdrk gh fdaerhrhy ygku’kk cnykeqGs] ekx.kh uxla[;sr
>kysY;k lkis{k cnykl] fdaerhrhy lkis{k cnykus Hkkxys vlrk
;s.kkÚ;k Hkkxkdkjk,o<h vlrs-**
4- izk-fyIls %
^êkx.khrhy ‘ksdMk cnykps fdaerhrhy ‘ksdMk cnyk’kh
vl.kkjs izek.k Eg.kts êkx.khph fdaer yofpdrk* gks;-**
5-izk- esvj %
^^fnysY;k ekx.kh odzkojhy lkis{k fdaer cnykyk izfrlkn
Eg.kwu vl.kkÚ;k [kjsnh ifjek.kkrhy lkis{k cnykps eki Eg.kts
êkx.khph fdaer yofpdrk gks;-**
6- LVksfuvj vkf.k gsx %

^ôLrwP;k fdaerhrhy ?kVhyk oLrwaP;k ekx.khdMwu fnY;k
tk.kkÚ;k izfrlknkP;k Js.khps o.kZu dj.;klkBh vFkZ’kkL=KkdMwu
okijyh tk.kkjh rkaf=d ladYiuk Eg.kts êkx.khph fdaer
yofpdrk* gks;-**
7- dsuZdzkl %
^^fdaerhr cny >kY;koj [kjsnh dsyYs ;k oLrwP;k ifj.kkekr
T;k njkus cny gksrks rks nj Eg.kts êkx.khph fdaer yofpdrk*
gks;-**
68
Û ekx.khph fdaer yofpdrk % lq= (Formula of price
ekx.khrhy ‘ksdMk cny
ekx.khph fdaer yofpdrk ¾
;k xq.kksÙkjkps mÙkj ,d] ,dkis{kk tkLr fdaok ,dis{kk deh

;srs R;kuqlkj ekx.khph yofpdrk letrs-
∆Q ∆P
Ep ¾ ¾
Q P
;sFks] Ep ¾ ekx.khph fdaer yofpdrk] Q ¾ ewG ekx.kh] ∆Q

¾ ekx.khr >kysyk cny] P ¾ ewG fdaer] ∆P ¾ fdaerhr >kysyk
cny-
mnk- fdaerhr 10 VDds uh ?kV >kY;keqGs ekx.khr 20

VDds ok< >kyh vlsy rj ekx.khph yofpdrk 2 vkgs-
Û ekx.khP;k fdaer yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of Price

1- iw.kZ yofpd ekx.kh (Perfectly Elastic Demand ) :
fdaerhr vxnh lw{e izek.kkr cny >kyk vlrk fdaok
dkghgh cny u gksrk] ekx.khr vfr’k; eksB;k izek.kkr cny
?kMwu ;srks] rsOgk ekx.kh iw.kZ yofpd vlrs-
vkd`rh % 2v-1
69
2- iw.kZ vyofpd ekx.kh (Perfectly Inelastic Demand ) :
fdaerhr fdrhgh ok< fdaok ?kV >kyh rjh ekx.kh uxla[;sr
dkghgh cny gksr ukgh- rsOgk ekx.kh iw.kZ vyofpd vlrs fdaok
rkBj vlrs- ekx.khph yofpdrk ‘kqU; vlrs- iw.kZ ekx.kh
n’kZfo.kkjk gk odz ^v;* v{kk’kh lekarj vlrkss-
vkd`rh % 2v-2
3- ,dd fdaok leizek.kkr yofpd ekx.kh (Unity or

Unitary elastic Demand ) :
fdaerhr tso<k cny gksrks rso<kp cny tsOgk ekx.khr gksrks]
rsOgk ekx.khph yofpdrk le izek.kkr vlrs fdaok ekx.khph
yofpdrk ,d vlrs- gk ekx.kh odz MkohdMwu mtohdMs mrjr
tk.kkjk vlrs-
vkd`rh % 2v-3
70
4- vf/kd yofpd ekx.kh (More or Relatively elastic
Demand ) :
fdaerhrhy cnykis{kk ekx.khr vf/kd izek.kkr cny gksr
vlsy rj ekx.kh vf/kd yofpd jkgrs fdaok ekx.khph
yofpdrk ,dis{kk tkLr jkgrss- gk ekx.kh odz MkohdMwu
mtohdMs laFk xrhus [kkyh mrjr tk.kkjk vlrks-
vkd`rh % 2v-4
5- deh yofpd ekx.kh (Less elastic Demand ) :

fdaerhrhy cnykis{kk ekx.khr deh izek.kkr cny gksr
vlsy rj ekx.kh deh yofpd jkgrs fdaok ekx.khph yofpdrk
,dis{kk deh jkgrss- gk ekx.kh odz MkohdMwu mtohdMs osxkus
[kkyh mrjr tk.kkjk vlrks-
vkd`rh % 2v-5
71
Û ekx.khP;k fdaer yofpdrsps egÙo o okij ( Importance
and uses of price elasticity of demand ) :
foHkktu] miHkksx] O;kikj] fdaerh] vkfFkZd /kksj.k bR;knh

vusd {ks=kar ;k ladYiuspk mi;ksx gksrks-
1- ewY; fl/nkaUrkr mi;qDr %

ekx.khph yofpdrk deh vl.kkÚ;k oLrwph fdaer tkLr
Bsork ;srs] ewY;Hksn ;’kLoh gks.;klkBh nksu cktkjkr ,dkp
oLrwP;k ekx.khph yofpdrk fHkUUk vlkoh ykxrs-
2-mRikndkP;k n`”Vhus mi;qDr %

T;k oLrwph ekx.kh tkLr yofpd vkgs frph fdaer deh
Bso.ks mRikndkyk ‘kD; gksrs- ekx.khph yofpdrk y{kkr ?ksÅu
fdaer BjfoY;keqGs mRikndkP;k u¶;koj foijhr ifj.kke gksr
ukgh-
3-mRiknu ?kVdkaps ekscnys Bjfo.;kl mi;qDr %

letk] Jekph ekx.kh deh yofpd vlsy rj dkexkj
la?kVuk osrukr ok< ?kMowu vk.kw ‘kdrhy] brj mRiknu
?kVdkaP;k ekscnY;klkBhph gsp rÙo ykxw gksbZy-
4-ljdkjyk /kksj.k Bjfo.;klkBh mi;qDr %

T;k oLrwaph fdaer yofpdrk deh vlrs] R;k oLrwaoj dj
vkdkj.kh dsyh tkrs- ‘ksreky oLrwaP;k vk/kkjHkwr fdaerh
Bjfo.;klkBh gh ladYiuk mi;qDr Bjrs-
5-vkarjk”Vªh; O;kikjkl mi;qDr %

O;kikj’krhZ o fofue; nj Bjfo.;klkBh gh ladYiuk
mi;qDr Bjrs- vkarjk”Vªh; O;kikjkrwu fdrh ykHk feG.kkj vkgs gs
gh yofpdrso:u letrs- rlsp vk;kr&fu;kZr djkaph jpuk
Bjfo.;klkBh yofpdrspk vk/kkj ?;kok ykxrks-
6-ljdkjyk vkfFkZd /kksj.k Bjfo.;kl mi;qDr %

vFkZO;oLFksyk ;ksX; oG.k@fn’kk ns.;klkBh rsth&eanhP;k
pdzkph rhozrk deh dj.;klkBh ;k ladYiuspk mi;ksx gksrks-
72
7-lkoZtfud mi;qDrrsps O;olk; Bjfo.;klkBh mi;qDr %
cÚ;kp osGk mRiknd deh yofpd oLrwaph fdaer ok<owu
vf/kd uQk feGfo.;kpk iz;Ru djrkr- R;keqGs lkekU; yksdkaps
uqdlku VkG.;klkBh ;k oLrwaP;k vk/kkj fdaerh Bjfo.ks] R;kaps
forj.k vkiY;k gkrkr ?ks.ks b- mik; ljdkj ;kstw ‘kdrs-
8-pyukps voewY;u djrkuk %

vkarjk”Vªh; O;ogkj’ks”kkrhy vlerksy nwj dj.;klkBh
pyukps voewY;u fdrh izek.kkr djkos gs Bjforkuk ák
ladYiuspk mi;ksx gksrks- pyukps voewY;u dsY;kl vk;kr
egkx gksrs o fu;kZr LoLr gksrs- v’kk osGh letk vk;kr ekx.kh
yofpd vlsy rj vk;kr eksB;k izek.kkoj deh gksÅu
vkarjk”Vªh; O;ogkj ‘ks”kkrhy vlerksy nwj djrk ;srks-
9-le`/nhrhy nkfjnz;kps fo’ys”k.k djrkuk %

d`”kh {ks=kr vk<Gwu ;s.kkÚ;k le`/nhrhy nkfjnz;kps
Li”Vhdj.k yofpdrsP;k ladYiusP;k vk/kkjs djrk ;srs- T;kosGh
‘ksrh {ks=kr Hkjiwj ihd ;srs] R;keqGs iqjoBk ok<rks- vkf.k ‘ksrdh
mRiknukP;k fdaerh osxkus ?kljrkr ;kykp le`/nhrhy nkfjnz;
vls Eg.krkr- oLrwph ekx.kh vyofpd vlY;keqGs
miHkksDR;kpk ,dw.k [kpZ deh gksrks- R;keqGs Hkjiwj ihd ;sÅu gh
ekSnzhd mRiUUk ok<r ukgh-
ojhy izdkjs fofo/k {ks=kr ekx.khP;k fdaer yofpdrspk

mi;ksx gksr vlyk rjh yofpdrsps vpwd ekiu vkf.k
v|;kor vkdMsokjhaph miyC/krk vlsy rjp yofpdrspk
pkaxyk mi;ksx ljdkjyk] mRikndkauk] miHkksDR;kauk gksbZy-
Û ekx.khP;k fdaer yofpdrsoj ifj.kke dj.kkjs ?kVd (Factors

affecting/determining of price elasticity of demand ) :
1- oLrwps Lo:Ik ( Nature of commodity) :

thouko’;d oLrwaph ekx.kh deh yofpd vlrs- fdaer
ok<yh rjh ;k oLrwaph ekx.kh Qkj’kh deh gksr ukgh] dkj.k
thou tx.;klkBh ;k oLrw vko’;d vlrkr vkf.k fdaer deh
>kyh rjh ekx.kh eksB;k izek.kkr ok<r ukgh] dkj.k T;k Bjkfod
ifjek.kkr ;k oLrw ykxrkr] rso<;kp izek.kkr [kjsnh dsY;k
tkrkr- mnk- vUu/kkU;-
73
lq[klksbZP;k fdaok pSuhP;k oLrwaph ekx.kh vf/kd yofpd
vlrs- fdaer ok<Y;kl ;k oLrwaph ekx.kh ,dne deh gksÅ
‘kdrs- dkj.k thou tx.;klkBh uOgs rj rs lq[kdkjd
dj.;klkBh ;k oLrw okijY;k tkrkr- R;kapk miHkksx iq<s <dyyk
rjh pkyw ‘kdrks- mnk- eksVkjh] Qzht] Vh-Ogh- bR;knh-
2- Ik;kZ;h oLrw (Substitute Goods) :

Ik;kZ;h oLrwaP;k la[;soj yofpdrk voyacwu vlrs- Ik;kZ;kph
la[;k vf/kd vlsy rj ekx.kh vf/kd yofpd jkghy- mnk-
VqFkisLV] vaxkph lkc.k- ,dkph fdaer ok<Y;kl xzkgd brj
Ik;kZ;kadMs oGrhy R;keqGs R;kph ekx.kh ,dne deh gksbZy-
3-iwjd oLrw (Complementary goods) :

iwjd oLrwaP;k ekx.khph yofpdrk deh vlrs- mnk- isVªksy
vkf.k eksVkj- eksVkjhaP;k fdaerh fLFkj vlrkuk isVªksyP;k fdaerh
ok<Y;k rj eksVkjhaphgh ekx.kh deh gksrs-
4-lo;hP;k oLrw ( Habits goods) :

lo;hP;k oLrwaph ekx.kh vYidkGkr deh yofpd rj
nh?kZdkGkr vf/kd yofpd jkgrs- dkj.k vYidkGkrY;k lo;h
nh?kZdkGkr cnyw ‘kdrkr-
5- fVdkÅ oLrw ( Durable goods) :

;k oLrwaph ekx.kh vf/kd yofpd vlrs- QfuZpj] lk;dy]
f’ko.k;a= ;kalkj[;k oLrw R;kaph fdaer ok<Y;kl tiwu okijY;k
tkrkr- R;kapk miHkksx gh <dyrk ;srks- R;keqGs ekx.kh deh
jkgrs- ;kmyV] fdaer deh >kY;kl eksB;k izek.kkr [kjsnh dsY;k
tkrkr- uk’koar oLrwaph ekx.kh deh yofpd vlrs-
6- fofo/kksi;ksxh oLrw (Multipurpose goods) :

,[kk|k oLrwps vusd mi;ksx vlrhy rj R;kaph ekx.kh
vf/kd yofpd jkgrs- dkj.k] fdaer tkLr vlrs rsOgk egÙokP;k
dkeklkBhp rh oLrw okijyh tkrs- R;keqGs ekx.kh deh gksrs
vkf.k fdaer deh >kY;kl deh egÙokP;k dkeklkBhgh gh oLrw
okijyh tkbZy] R;keqGs ekx.kh ,dne ok<rs- mnk- dksGlk] fot-
7-miHkksDR;kps mRiUUk ( Consumer’s Income) :

mPPk mRiUu xVkrhy yksdkaph ekx.kh deh yofpd vlrs-
dkj.k] fdaerhr deh&tkLr cnr >kys rjh R;kaps mRiUUk vf/kd
74
vlY;kus R;kaP;k ekx.khr Qkjls cny gksr ukghr- ;kmyV] deh
mRiUu xVkrhy yksdkaph ekx.kh vf/kd yofpd vlrs- mRiUUk
deh vlY;kus R;kauk lrr fdaerhpk fopkj djkok ykxrks-
,[kk|k oLrwph fdaer FkksMh tjh ok<yh rjh R;kph ekx.kh deh
gksrs-
8- [kpkZps izek.k (Expenditure ratio) :

T;k oLrwaoj mRiUUkkpk Qkj FkksMk Hkkx [kpZ gksrks- mnk-
dkMsisVh] Vkp.kh b- v’kk oLrwaph ekx.kh deh yofpd vlrs-
dkj.k v’kk oLrwaph fdaer ok<yh rjh O;DrhP;k vankti=dkoj
Qkjlk ifj.kke gksr ukgh- T;k oLrwoj mRiUUkkpk eksBk Hkkx [kpZ
gksrks- R;k oLrwaph ekx.kh vf/kd yofpd jkgrs-
9-vf/kd egkx vkf.k vf/kd LOkLr oLrw ( Higher expensive

and higher cheap goods) :
T;k oLrw Jhear O;Drhp okijrkr] R;k oLrwaph ekx.kh
deh yofpd vlrs- dkj.k R;kaP;k fdaerh fdrhgh ok<Y;k rjh
R;k ?ks.;kph R;kaph ,sir vlrs- Eg.kwu fdaer cnyyh rjh
ekx.khr cny gksr ukgh- rlsp xjhc T;k vxnh LoLr oLrw
ukbykt Eg.kwu ?ksr vlrkr- R;kaP;k fdaerh ok<Y;k rjh R;kp
oLrw fodr ?ksr vlrkuk R;kaP;kdMs Ik;kZ; ulrks- Eg.kwu ekx.kh
deh yofpd jkgrs-
10- izn’kZu ifj.kke (Demonstration effect):

ijns’kkr T;k oLrwapk miHkksx dsyk tkrks R;k OkLrwaP;k
vk;krhus Lons’khrhy oLrwaP;k miHkksxkph lo; ykxrs fdaok
ojP;k mRiUUk xVkrhy yksdkaP;k miHkksxkps vuqdj.k [kkypk
mRiUUk xV djrks- rsOgk R;kl izn’kZu ifj.kke vls Eg.krkr- v’kk
izn’kZu ifj.kke vl.kkÚ;k oLrwaph ekx.kh rkBj jkgrss- fdaer
cnyyh rjh ;k oLrwaP;k ekx.khoj Qkjlk ifj.kke gksr ukgh-
11- oLrwph fdaer ikrGh (Price level of a commodity) :

T;k oLrwaph fdaer Qkj tkLr vlrs- mnk- fgjs] nkfxus]
eksVkjh oLrwaph ekx.kh deh yofpd vlrs- rlsp vR;ar deh
fdaer vl.kkÚ;k oLrw mnk- vkxisVh] ehB] Vkp.;k bR;knh
oLrwaph ekx.kh deh yofpd vlrs- ijarq e/;e fdaer ikrGh
vl.kkÚ;k oLrwackcr ekx.kh tkLr yofpd vlrs-
75
12- dkyko/kh (Time period) :
vYidkGkr vlysyh oLrwph ekx.kh deh yofpd vlrs-
;k myV nh?kZdkGkr oLrwph ekx.kh vf/kd yofpd vlrs-
13-LFkfxr miHkksx (Deferred Consumption) :

miHkksx Hkfo”;kr iq<s <dy.ks ‘kD; vlrs R;kaph yofpdrk
tkLr vlrs- mnk- jsfMvks- VsijsdkWMZj bR;knh- ;kmyV oLrwapk
miHkksx iq<s <dG.ks ‘kD; ulrs fdaok T;k oLrw vf/kd
vko’;d vlrkr v’kk oLRkwaph ekx.kh deh yofpd vlrs-
mnk- vUu/kkU;] vkS”k/ks bR;knh-
14-laiÙkhps forj.k (Distribution of Wealth) :

izk-VkWflax ;kaP;k ers T;k lektkr laiÙkhps forj.k leku
vlrs v’kk lektkph oLrwdfjrk vl.kkjh ekx.kh tkLr yofpd
vlrs- ;kmyV tj laiÙkhps forj.k vleku vlsy rj oLrwph
ekx.kh deh yofpd vlrs-
15-brj ?kVd (Other factors) :

cktkjisBsrhy viw.kZrk] mRiUUk ikrGh] xjtsph rhozrk]
ekx.khph okjaokfjrk] dkyko/kh] Hkfo”;dkyhu fdaerhP;k vis{kk
b- ?kVdkapk ekx.khP;k fdaer yofpdrsoj izHkko iMrks-
Û ekx.khph fdaer yofpdrk ekst.;kP;k i/nrh (Methods@

Measurements of price elasticity of demand) :
1- ,dw.k [kpZ fdaok ,dw.k izkIrh i/nr (Total outlay or Total
revenue method) :
gh i/nrh ,dw.k [kpZ i/nrh Eg.kwu MkW- ek’kZy ;kauh

fodflr dsyh- ;k i/nrhr fdaerhr cny gks.;klkBh o cny
>kY;kuarj oLrwaojhy [kpkZr ts cny gksrkr] R;ko:u yofpdrk
ekstrk ;srs-
oLrwph fdaer cnyyh vlrkuk ns[khy oLrqoj dsyk

tk.kkjk [kpZ dk;e jkgr vlY;kl R;kl ,dRo yofpd ekx.kh
(e=1) vls Eg.krkr-
tj oLrwph fdaer cnyyh vlrkuk oLrqoj gks.kkjk

[kpZ fdaerhP;k fo:/n fn’ksus cnyr vlY;kl R;kl ,dkis{kk
tkLr yofpdrk (e>1) vls Eg.krkr-
76
tj oLrqph fdaer cnyyh vlrkuk ,dq.k [kpZ
fdaerhP;k le fn’ksus cnyr vlsy rj R;kl ,dkis{kk deh
yofpdrk (e<1) vls Eg.krkr-
2-xq.kksZÙkj@izfr’kr i/nrh (Proportional method) :

MkW- ek’kZy ;kaP;k ,dw.k [kpZ i/nrhuqlkj ekx.khph
fdaer yofpdrsps ekiu dj.;kr e;kZnk vlY;keqGs ¶yDlus
‘ksdMsokjh i/nr fodflr dsyh- oLrwP;k ekx.khrhy ‘ksdMk cny
vkf.k fdaerhrhy ‘ksdMk cny ;kaps xq.kksÙkj Eg.kts ekx.khph
fdaer yofpdrk gks;-
ekx.khph fdaer yofpdrk ¾
% ∆Q
Ep ¾
% ∆P
;k i/nrhuqlkj fdaer yofpdrk ekstrkuk] tsOgk fdaerhrhy

‘ksdMk cnykis{kk ekx.khrhy ‘ksdMk cny gk tkLr vlrks- rsOgk
,dkis{kk tkLr yofpd ekx.kh (E >1) vlrs- tsOgk fdaerhrhy
‘ksdMk cnykis{kk ekx.khrhy ‘ksdMk cny gk deh vlrks- rsOgk
,dkis{kk deh yofpd ekx.kh (E<1) vlrs- vkf.k tsOgk
fdaerhrhy ‘ksdMk cny gk ekx.khrhy ‘ksdMk cnyk brdkp
vlrks- rsOgk R;kl ,dd yofpd ekx.kh (E=1) vls Eg.krkr-
3- Hkwferh; i/nr@fcanw i/nr (Geometric/Point Method) :

ekx.khph yofpdrk ekst.;klkBh MkW- ek’kZy ;kauh gh i/nr
fodflr dsyh vkgs- tsOgk oLrwph fadaer vkf.k ekx.kh ;kaph
vkdMsokjh miyC/k ulrs] i.k ekx.kh odz fnysyk vlrks- rsOgk
ekx.kh odzkojhy dks.kR;kgh fcanwP;k fBdk.kh vl.kkjh ekx.khph
yofpdrk ekst.;klkBh gh i/nrh okijyh tkrs- fcanw yofpdrsr
ekx.kh odzkojhy ,[kk|k fof’k”V fcanwP;k fBdk.kh vl.kkjh
ekx.khph yofpdrk ekstrk ;sr-s ekx.kh odzkojhy osxosxG;k
fcanwph yofpdrk osxosxGh vlrs- Hkwferh; i/nrhus ekx.khP;k
yofpdrsps eksteki djrk ;srs-
ekx.kh odzkojhy fof’k”V fcanwiklwu [kkyps varj

ekx.khph fdaer yofpdrk ¾----------------------------------------------
ekx.kh odzkojhy R;k fcanw iklwups ojps varj
77
vkd`rh % 2v-6
fcanw i/nr
4- odzka’k@dal i/nr (Arc method ) :

deku fdaok odzka’k gk ekx.kh odzkpk rqdMk vlrks- R;ke/;s
nksu fHkUu fdaerh o fHkUUk ekx.kh ifjek.ks vfLrÙokr vlrkr-
tsOgk ekx.kh odzkojhy nksu fcanqP;k e/;s vl.kkÚ;k yofpdrsps
ekiu dj.ks Eg.kts deku yofpdrk gks;- izk-ckSeksy ;kauh gh
i/nr ekaMyh- izk-ckSeksy ;kaP;k ers] deku yofpdrk Eg.kts
ekx.kh odzkP;k ,[kk|k e;kZnhr foLrkjke/;s fdaer cnykl
n’kZfoysY;k ljkljh izfrlknkps ,d ekiu gks;-
c-ekx.khph mRiUUk yofpdrk (Income elasticity of demand) :

miHkksDR;kps mRiUUk gk oLrwph ekx.kh fu/kkZfjr dj.kkjk ,d
egÙokpk ?kVd vkgs- miHkksDR;kps mRiUUk vkf.k oLrwph ekx.kh
;ke/;s izR;{k laca/k vlrks] tks fdaer vkf.k ekx.kh ;kaP;krhy
laca/kkP;k fo:/n vkgs- ^^brj ifjfLFkrh dk;e jkgwu miHkksDR;kP;k
mRiUUkkr cny >kY;kl ekx.khr cny ?kMwu ;srks- mRiUUkkrhy
ok< vkf.k R;keqGs ekx.khr gks.kkjk cny ;karhy laca/k mRiUUk
yofpdrsr y{kkr ?ksryk vkgs- mRiUUk cnykyk ekx.kh fdrh
laosnu’khy vkgs gs mRIkUu yofpdrso:u letw ‘kdrs-
78
Û ekx.khph mRiUUk yofpdrk % O;k[;k (Definition of income
1- cksfYMax %
^ôLrwaph fdaer vkf.k brj ?kVd dk;e vlrkuk ‘ksdMk ,dw.k
mRiUu ok<foY;kl ekx.kh ifjek.kkr gks.kkjh ‘ksdMk ok< Eg.kts
êkx.khph mRiUu yofpdrk gks;-**
2- izk- LVksfuvj vkf.k gsx %

^^miHkksDR;kP;k ,dk fof’k”V oLrwaP;k [kjsnhpk R;kP;k mRiUUkkrhy
cnykyk vl.kkjk izfrlkn Eg.kts êkx.khph mRiUu yofpdrk
gks;-**
3- izk- okVlu %
^êkx.khph mRIkUUk yofpdrk gh miHkksDR;kP;k mRiUUkkrhy
cnyklkBh fof’k”V oLrwaP;k [kjsnhpk izfrlkn n’kZfors-**
Û ekx.khph mRiUUk yofpdrk % lq= (Formula of income

ekx.khph mRiUUk yofpdrk ¾
mRiUukrhy ‘ksdMk cny
mnk- mRiUUkkr 5 VDds ok< >kyh vlrk ekx.kh 10

VDD;kauh ok<r vlsy rj ekx.khph mRiUUu yofpdrk 2 jkghy-
ekx.khph mRiUUk yofpdrk y{kkr ?ksrkuk mRiUUk

cnykcjkscjp mRiUUk&ekx.kh laca/k] O;Drhph miHkksx izo`Ùkh]
oLrw&miHkksx i/nrh] mRiUUkkrhy fo”kerk bR;knh ckch y{kkr
?;kO;k ykxrkr-
Û ekx.khP;k mRiUUk yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of income
1- _.k mRiUUk yofpdrk (Negative income elasticity of
demand ) :
mRiUUk ok<ys vlrk ekx.kh ok<.;k,soth ?kVrs rsOgk
ekx.khph mRiUUk yofpdrk _.k gksrs- fxQsu oLrw fdaok fud`”V
oLrwaP;k ckcrhr mRiUUk yofpdrk _.k jkgrs- mRiUUk ok<Y;keqGs
miHkksDRkk vf/kd pkaxY;k ntkZP;k oLrwph ekx.kh djrks- R;keqGs
fud`”V oLrwph ekx.kh deh gksrs-
79
vkd`rh % 2v-7
2- ‘kwU; mRiUUk yofpdrk (Zero income elasticity of

demand ) :
mRiUUkkr ok< fdaok ?kV >kyh rjh ekx.khr ok< fdaok ?kV
gksr ukgh] rsOgk ekx.khph mRiUUk yofpdrk ‘kwU; jkgrs- T;k
oLrwaoj mRiUUkkpk ux.; Hkkx [kpZ gksrks] v’kk oLrwackcr mRiUUk
yofpdrk ‘kwU; jkgrs- mnk- ehB] dkMsisVh] Vkp.kh b-
vkd`rh % 2v-8
80
3- ,d mRiUUk yofpdrk (Unity or Unitary income
T;k izek.kkr mRiUUk ok<ys R;kpizek.ks ekx.kh ok<r vlsy
fdaok mRiUUkkrhy ?kVhP;k izek.kkrp ekx.khr ?kV gksr vlsy rj
ekx.khph mRiUUk yofpdrk ,d jkgrs-
vkd`rh % 2v-9
4- ,dis{kk deh mRiUUk yofpdrk (Less income elasticity of

demand ) :
mRiUUkkrhy cnykis{kk ekx.khr deh izek.kkr cny
?kMwu ;srks- rsOgk ekx.khph mRiUUk yofpdrk ‘kwU;kis{kk tkLr i.k
,dkis{kk deh jkgrs- ^,tsy* vFkZ’kkL=KkP;k erkualkj dqVqackps
mRiUUk ok<r tkrs rsOgk vko’;d oLrwaP;k ckcrhr mRiUUk
yofpdrk ,dkis{kk deh jkgrs-
vkd`rh % 2v-10
81
5- ,dis{kk tkLr mRiUUk yofpdrk (More or Relatively
income elasticity of demand ) :
mRiUUkkr T;k izek.kkr cny gksrkr R;kis{kk vf/kd izek.kkr
ekx.khr cny ?kMwu ;srkr] rsOgk ekx.khph mRiUUk yofpdrk
,dkis{kk vf/kd jkgrs- pSuhP;k oLrwaP;k ckcrhr mRiUUk
yofpdrk ,dkis{kk tkLr jkgrs-
vkd`rh % 2v-11
Û ekx.khP;k mRiUUk yofpdrsps egÙo o okij (Importance

and use of income elasticity of demand ) :
1- rsth o eanhP;k ifjfLFkrhr mRiUUkkpk ekx.khoj dlk ifj.kke
gksrks] rs letrs-
2- miHkksDR;kaph miHkksx izo`Ùkh letrs-
3- m|ksxkalkBh y{;s Bjfo.;klkBh o fu;kstu dj.;klkBh gh
ladYiuk mi;qDr vkgs-
4- yksdkaP;k mRiUUkkr ok< >kY;kl vkiY;k oLrwP;k ekx.khr
fdrh ok< gksbZy] gs mRikndkauk mRiUUk yofpdrsrwu letw
‘kdrs-
82
Û ekx.khP;k mRiUUk yofpdrsP;k e;kZnk ( Limitations of
income elasticity of demand ) :
1- O;DrhP;k mRiUUkkr dks.kR;k izdkjps cny gksrkr ;koj
ekx.khps Lo:Ik voyacwu vlrs- yofpdrk vH;klrkuk
mRiUukrhy cny vk/kh y{kkr ?;kos ykxrhy-
2- dks.kR;k izdkjps mRiUUk y{kkr ?;ko;kps fdaok mRiUUkkph
usedh dks.krh ladYiuk okijko;kph gk iz’ugh egÙokpk vlrks-
3- oLrwP;k ekx.khoj O;DrhP;k mRiUUkk[ksjht brj ?kVdkapk
izHkko iMrks- tls brj oLrwaP;k fdaerh] tkghjkr]
QW’ku@pkyhjhrh] vkoM b- R;keqGs ekx.kh fuf’pr djrkuk
R;kojhy mRiUUkkpk izHkko fdrh gs ‘kks/k.ks vo?kM Bjrs-
d- ekx.khph Nsnd@vU;ksU;@frjdl yofpdrk (Cross

^ôLrwph ekx.kh brj oLrwaP;k ekx.kh’kh laca/k vlrs- oLrw
ijLij iwjd fdaok Ik;kZ;h vlrkr- v’kk oLrwaP;k ckcrhr ,dk
oLrwP;k fdaerhrhy cnykpk nqlÚ;k oLrwP;k ekx.khoj ifj.kke
gksrks- gk ifj.kke Nsnd yophdrsP;k vk/kkjs fopkjkr ?ksryk
tkrks- Nsnd yofpdrk Ik;kZ;h fdaok iqjd oLrqP;k ckcrhr
fnlqu ;srs- Nsnd yofpdrk /ku] _.k o ‘kqU; ns[khy vlq
‘kdrs-
Û ekx.khph Nsnd yofpdrk %O;k[;k (Definition of cross

elasticity of demand) :
1- izk- QX;qZlu %
^^,dk oLrwP;k fdaerhr izek.k’khj cny >kY;keqGs nqlÚ;k
oLrwP;k ekx.khr gks.kkÚ;k izek.k’khj cnykaps xq.kksÙkj Eg.kts
êkx.khph Nsnd yofpdrk* Eg.krkr-**
Û ekx.khph Nsnd yofpdrk % lq= (Formula of cross

^{k* oLrwaP;k ekx.khrhy ‘ksdMk cny
ekx.khph Nsnd yofpdrk ¾
^;* oLrwaP;k fdaerhrhy ‘ksdMk cny
- ∆Qx ∆Py
Ec ¾ »
Qx Py
83
;sFks] Ec ¾ ekx.khph Nsnd yofpdrk] Qx ¾ ^{k* oLrwaPkh
ewG ekx.kh] ∆Qx ¾ ^{k* oLrwaP;k ekx.khrhy cny] Py ¾ ^;*
oLrwph ewG fdaer] ∆Py ¾ ^;* oLrwP;k fdaerhrhy cny-
Û ekx.khP;k Nsnd yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of cross

1-vuar @ iw.kZ Nsnd yofpdrk (Full cross elasticity of
demand ) :
^;* oLrwPkh fdaer fLFkj vlwugh ^{k* oLrwP;k ekx.khr
cny gksrkr rsOgk Nsnd yofpdrk vuar ;srs-
vkd`rh % 2v-12
2- ‘kwU; Nsnd yofpdrk (Zero cross elasticity of demand) :

,dk oLrwP;k fdaer cnykpk nqlÚ;k oLrwP;k ekx.khoj
dkghgh ifj.kke gksr ukgh] rsOgk Nsnd yofpdrk ‘kwU; jkgrs-
nksu oLrw ijLijka’kh vftckr lacaf/kr ulrhy rj Nsnd
yofpdrk ‘kwU; jkghy- v’kk nksu oLrw ,desdkauk ijLijiwjd
fdaok Ik;kZ;h ulrkr-
84
vkd`rh % 2v-13
3- /ku Nsnd yofpdrk (Positive cross elasticity of

demand ) :
^;* oLrwph fdaer ok<Y;kl ^{k* oLrwph ekx.kh ok<rs
fdaok ^{k* oLrwph fdaer ok<Y;kl ^;* oLrwph ekx.kh ok<rs
rsOgk Nsnd yofpdrk /ku jkgrs- Ik;kZ;h oLrwaP;k ckcrhr Nsnd
yofpdrk /ku jkgrs- mnk- dkWQhph fdaer ok<Y;kl pgkph
ekx.kh lq/nk ok<rs- rh ‘kqU;kis{kk tkLr vlrs-
vkd`rh % 2v-14
85
4- _.k Nsnd yofpdrk (Negative cross elasticity of
demand ) :
oLrw ijLijkauk iwjd vlrhy rj Nsnd yofpdrk _.k
jkghy-^;* oLrwph fdaer ok<Y;kl ^{k* oLrwph ekx.kh deh gksrs
mnk- eksVkj lk;dyph fdaer ok<Y;kl R;k eksVkj lk;dyph
vkf.k frP;k lqV;k Hkkxkaph ekx.kh lq/nk deh gksrs-
vkd`rh % 2v-15
Û ekx.khP;k Nsnd yofpdrsps egÙo o okij ( Importance

and use of cross elasticity of demand ) :
1- mRikndkyk fdaer /kksj.k Bjfo.;kl ;k ladYiuspk mi;ksx
gksrks-
2- ljdkjyk dj /kksj.k Bjfo.;kl] o R;kps ifj.kke
vH;kl.;kl ;k ladYiuspk mi;ksx gksrks-
3- oLrw ijLijkauk iwjd vkgsr vkf.k vlY;kl fdrh izek.kkr gs
Nsnd yofpdrso:u letw ‘kdrs- mnk- ijLijiwjd oLrwaph
Nsnd yofpdrk _.k rj Ik;kZ;h oLrwaph Nsnd yofpdrk /ku
vlrs-
4- oLrw cktkj Li/kkZRed vkgs dh eDrsnkjhpk vkgs] gs ;k
ladYiusP;k vk/kkjs letw ‘kdrs- Nsnd yofpdrk ‘kwU;
vlysY;k oLrwyk Ik;kZ; ukgh Eg.kts R;k oLrwpk cktkj
eDrsnkjh Lo:ikpk jkghy- ;kmyV] Nsnd yofpdrk ftrdh
vf/kd /ku rso<h R;k oLrwph cktkjisB vf/kd Li/kkZRed
jkghy-
86
M- ekx.khph izorZu yofpdrk (Promotional elasticity of
demand ) :
tkghjkrhP;k [kpkZr cny >kyk vlrk oLrwP;k fodzhr tks
cny gksrks R;kl ekx.khph izorZu yofpdrk vls Eg.krkr-
ekx.khP;k izorZu yofpdrsl ekx.khph tkghjkr yofpdrk vls
lq/nk Eg.krkr-
Û ekx.khph izorZu yofpdrk %O;k[;k (Definition of

promotional elasticity of demand) :
^êkx.khP;k izorZu yofpdrsl ekx.khph tkghjkr yofpdrk
vls lq/nk Eg.krkr-**
Û ekx.khph izorZu yofpdrk %lq= (Formula of promotional

fodzhrhy izek.k’khj cny
ekx.khph izorZu yofpdrk ¾
tkfgjkr [kpkZrhy izek.k’khj cny
Û ekx.khP;k izorZu yofpdrsps izdkj (Types/Kinds of

1-‘kwU; izorZu yofpdrk (Zero promotional elasticity of

demand) :
tsOgk tkfgjkr [kpkZr cny gksÅugh oLrwP;k fodzhr dks.krkgh
cny gksr ukgh rsOgk v’kk ekx.khph izorZu yofpdrk ‘kwU;
vlrs-
2-,dd izorZu yofpdrk (Unity or Unitary promotional

tsOgk tkfgjkr [kpkZrhy cnykP;k fn’ksus vkf.k cnykP;k
leizek.kkr ekx.khr cny ?kMwu ;srks rsOgk R;k ekx.khph izorZu
yofpdrk ,ddkcjkscj vlrs-
3-,ddis{kk tkLr izorZu yofpdrk (More or Relatively

tsOgk tkfgjkr [kpkZrhy cnykP;k fn’ksus ijarq tkfgjkr
[kpkZrhy cnykP;k izek.kkis{kk tkLr izek.kkr oLrwP;k fodzhr
cny ?kMwu ;srks rsOgk ekx.khph izorZu yofpdrk ,ddkis{kk
tkLr vlrs-
87
4- ,ddis{kk deh izorZu yofpdrk (Less promotional
tsOgk tkfgjkr [kpkZrhy cnykP;k fn’ksus ijarq tkfgjkr
[kpkZrhy cnykP;k izek.kkis{kk deh izek.kkr oLrwP;k fodzhr
cny ?kMwu ;srks rsOgk ekx.khph izorZu yofpdrk ,ddkis{kk
deh vlrs-
2v-4 gaxkekrhy QqxoV;kpk fojks/kkHkkl@le`/nhrhy

nkfjnz;kps Li”Vhdj.k (Paradox of bumper harvest) :
pkaxyk ikÅl] pkaxyk gokeku] ra=Kku ;keqGs ‘ksrh

mRiknukr ok< ?kMowu ;srs- QqxoV;kpk fojks/kkHkkl gks.;kps dkj.k
Eg.kts vUUk oLrwaP;k ekx.khph yofpdrk gks;- xgw] rkanwG
bR;knh [kk|inkFkkZaph ekx.kh vyofpd vkgs- fdaerhr cny gksr
vlrkuk ;k vko’;d oLrwaph ekx.kh Qkjp deh cnyrs-
eqcyd dki.kheqGs iqjoB;kr ok< >kY;kus fdaer deh gksrs-
;kfBdk.kh deh fdaerhyk fodzh dsY;keqGs eglqy ?kVrks- ifj.kkeh
‘ksrdÚ;kaps mRiUUk ?kVrs-
vkd`rh % 2v-16
gaxkekrhy QqxoV;kpk fojks/kkHkkl
88
ojhy vkd`rh 2v-16 o:u vls fnlqu ;srs dh] ‘ksrh
mRiknu ok<ys rjh fdaerh ok<r ukghr- fdaerh ok<Y;k rj
R;kapk Hkkj xzkgdkauk lgu djkok ykxsy- ;kosGh ljdkj dks.krs
/kksj.kkRed ikÅy voyafcr ukgh- xzkgdkauk ‘ksrh oLrw o
vUUkklkBh deh iSls ekstkos ykxrkr- ;kfBdk.kh ‘ksrdÚ;kauh deh
fdaerhyk fodzh dsY;keqGs eglqy ?kVrks- ifj.kkeh ‘ksrdÚ;kaps
mRiUUk ?kVrs-
‘ksrh mRiknukps ,d oSf’k”V; Eg.kts QqxoV;kpk

fojks/kkHkkl gks;- gs fojks/kkHkkl vls lkaxrs dh] fof’k”V gaxkekr
vf/kd iqjoBk >kysyk vlyk rjh ‘ksrdjh vfrfjDr ykHk feGow
‘kdr ukgh] dkj.k ‘ksrhP;k mRiknukapk eksB;k izek.kkoj mRiknu
>kY;keqGs R;k mRiknukaP;k fdaerhr ?kV gksÅ ‘kdrs- Eg.kwup
fparsP;k [kksy izokgkeqGs vkuan cqMrks- iqjoBk vkf.k yofpdrk
vkfFkZd {ks=koj ifj.kke djrkr-
tjh vki.k vkS|ksfxd izxrh dj.;kpk iz;Ru djhr vlyks

rjh] vki.kkal d`”kh {ks=kP;k fodklkdMs nqyZ{k nsÅu pky.kkj
ukgh- ;k fBdk.kh vls fnlrs dh] fodzeh dki.kh gksÅu lq/nk
‘ksrdjh oxkZyk deh mRiUUk feGr vlrs] dkj.k pkaxyh dki.kh
cktkjkr vko’;d [kk|inkFkkZpk iqjoBk ok<fors- eksB;k izek.kkr
mRiknukeqGs fdaerh deh gksrkr rlsp ekx.khrgh eksB;k izek.kkoj
ok< gksrs] R;krwu ‘ksrdÚ;kaP;k mRiUUkkr ?kV gksrs- ‘ksrh {ks=kr
le`/nh ;sÅugh nkjhnz;kps fp= fof’k”V gaxkekr igko;kl feGrs-
2v-5 fdaer o uxla[;sojhy dj (Tax on price and

quantity) :
loZ ljdkj R;kaP;k [kpkZlkBh] eglwy ok<fo.;klkBh

djkapk okij djrkr- ljdkj flxkjsV] vYdksgksy] isVªksy] fM>sy]
vk;kfrr oLrw bR;knh fofo/k izdkjP;k oLrwaoj dj ykors- djkaps
foHkktu [kjsnhnkj o fodzsrs ;kaP;koj iMr vlrs- djHkkj gh
ladYiuk egÙokph vkgs- djk}kjs vkfFkZd Hkkj lgu djkok
ykxrks- xzkgd vkf.k fodzsrs ;kae/khy djladze.kkoj ekx.kh o
iqjoB;kpk ifj.kke gksr vlrks-
fdaer o ekx.khoj djkpk ifj.kke gksr vlrks- xzkgd o

mRiknd ;k nks?kkauk dj Hkjkok ykxrks- djkps gs izek.k ekx.khP;k
fdaer yofpdrsoj voyacwu vlrs- ekx.kh ok<yh fd djkaps
89
izek.k gh ok<rs- djkaeqGs ljdkjh gLr{ksi Bsoyk tkrks- dj
lkekU;i.ks ljdkjh eglwy ok<fo.;klkBh ykoys tkrkr- i.k
R;kpk ifj.kke xzkgdkaP;k oLrw o lsokaP;k [kjsnhoj gksrks- djkaeqGs
oLrw o lsokaP;k fdaerhr ok< gksrs- tkLr fdaerheqGs mRiknukph
ekx.kh ?kVrs- xzkgdkauk tkLr fdaer ekstkoh ykxrs-
Û yofpdrk vkf.k djHkkjkph fuf’prh (Elasticity and

determination of tax Burden) :
djHkkjkpk vk/kqfud fl/nkar MkYVu ;kauh fodflr dsyk- gk

fl/nkar ek’kZyP;k ewY; fl/nkarkoj vk/kkjysyk vkgs- vk/kqfud
vFkZ’kkL=K izk- lsfyaxeu] izk-,toFkZ vknh vFkZ’kkL=kKkauh
fl/nkarkr lq/kkj.kk ?kMowu vk.kyh- R;kauh ;k fl/nkarkr djladze.k
o fdaer ;kapk ijLijlaca/k tksM.;kpk iz;Ru dsyk- fadaer
fuf’prhP;k fdz;soj djladze.k voyacwu vlY;kus ekx.kh o
iqjoBk ;k nksu ?kVdkaoj lq/nk rs voyacwu vlrs- ;kpkp vFkZ
xzkgd o fodsszrs ;k nksgksaP;k orZukoj djladze.k vaoyacwu vlrs-
izk-ek’kZy ;kaP;k erkuqlkj] OkLrwph fdaer gh ekx.kh o

iqjoB;kP;k lerksyko:u Bjrs- oLrwP;k ekx.khpk laca/k
miHkksDR;k’kh ;srks- rj iqjoB;kpk laca/k fodszR;k’kh ;srks-
miHkksDrk o fodzsrk ;kaP;k O;ogkjkoj djladze.k o djHkkj
voyacwu vlrks- izk-MkYVu ;kauh ekx.kh o iqjoB;kP;k
yofpdrsoj vk/kkjhr izR;{k eqnzk:ih djHkkjkps foHkktu dls gksrs
rs Li”V dsys vkgs-
1-oLrwph ekx.kh yofpdrk %

brj ifjfLFkrh fLFkj vlrkuk djkjksi.k dsysY;k oLrwph
ekx.khph yofpdrk vf/kd vlY;kl fodzsR;koj vf/kd djHkkj
iMrks-
2- oLrwph iqjoBk yofpdrk %

brj ifjfLFkrh fLFkj vlrkuk djkjksi.k dsysY;k oLrwpk iqjoBk
vf/kd yofpd vlY;kl xzkgdkoj vf/kd izek.kkr djHkkj
iMrks-
MkW- MkYVu ;kauh djHkkjkph ladYiuk ekaMrkuk iq<hy lw=kpk okij

dsyk vkgs-
90
iqjoB;kph yofpdrk fodszR;kojhy djHkkj
¾ ¾
Ekkx.khph yofpdrk xzkgdkojhy djHkkj
rDrk % 2v-1
yofpdrk vkf.k djHkkj
Ykofpdrsps izdkj Xkzkgdkaoj djHkkj fodszR;kaoj djHkkj
Ikw.kZ yofpd ekx.kh ‘kqU; djHkkj xzkgdkaoj Lakiw.kZ djHkkj fodszR;kaoj
Ikw.kZ vyofpd ekx.kh Lakiw.kZ djHkkj xzkgdkaoj ‘kqU; djHkkj fodszR;kaoj
Ikw.kZ yofpd iqjoBk Lakiw.kZ djHkkj xzkgdkaoj ‘kqU; djHkkj fodszR;kaoj
Ikw.kZ vyofpd iqjoBk ‘kqU; djHkkj xzkgdkaoj Lakiw.kZ djHkkj fodszR;kaoj
,dd yofpd ekx.kh djHkkj leizek.kkr djHkkj leizek.kkr
o iqjoBk
ekx.kh is{kk iqjoB;kph xzkgdkaoj tkLr djHkkj fodszR;kaoj deh djHkkj
yofpdrk tkLr
iqjoBk is{kk ekx.khph xzkgdkaoj deh djHkkj fodszR;kaoj vf/kd djHkkj
yofpdrk tkLr
ojhy rDrk 2v-1 o:u vls fnlrs dh] fodzsrs vkiY;k oLrawpk
iqjoBk deh d:u djkps vks>s xzkgdkaoj <dy.;kpk iz;Ru
djrhy- ;kmyV xzkgd oLrwph ekx.kh deh d:u djkpk Hkkj
fodzsR;koj <dG.;kpk iz;Ru djrhy- v’kk ifjfLFkrhr
nksgksaP;kgh ¼fodzrs o xzkgd½ mfí”ViwrhZlkBh vlysyh lkis{k {kerk
djHkkjkps forj.k ¼okVi½ fuf’pr djhr vlrs-
,[kk|k oLrwoj dj vkdkjY;keqGs xzkgd o fodszrs

;kaP;ke/;s djHkkjkps forj.k d’kkizdkjs gksÅ ‘kdrs gs iq<hy
vkd`rh}kjs Li”V djrk ;sbZy-
91
vkd`rh 2v-17
yofpdrk vkf.k djHkkjkph fuf’prh
Okjhy vkd`rh 2v-17 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v{k* v{kkoj
oLrwph ekx.kh o iqjoBk n’kZfoyk vkgs- o ^v;* v{kkoj oLrwph
fdaer n’kZfoyh vkgs- ^M1M1* ekx.kh odz vkgs- vkf.k Îk1i1*
gk iqjoBk odz vkgs- rks odz ^M1M1* yk û1* ;k fBdk.kh Nsnrks-
R;keqGs oLrwph fdaer ^vd1* gh fuf’pr gksÅu ^vr1* brdk
ekx.kh o iqjoBk fuf’pr gksrks- letk ‘kklukus ;k oLrwoj
^V1u2* brdh dj vkdkj.kh dsyh vkgs gh djkph jDde
fdaerhr lekfo”V d:u fodszrs oLrwpk iqjoBk djrhy- R;keqGs
ufou iqjoBk odz Îk2i2* r;kj gksrks- rks ^M1M1* ekx.kh odzkl
û2* ;k fBdk.kh Nsnrks- R;keqGs ufou lerksy fdaer ^vd2* gh
fuf’pr gksbZy- vkrk ^r2u2* ;k uohu oLrwph [kjsnh o fodzh
gksbZy- v’kk osGh ^V2u2* us fdaer ok<rs vkf.k R;krwu [kjsnh
fodzh deh gksbZy- gk dj vkdkj.khpk ifj.kke gks;-
Okjhy vkd`rhe/;s izR;sd oLrwoj ^V1u2* dj

vkdkj.kh dsyh vlwu rks djHkkj xzkgd o fodzrs ;kaP;kr
foHkkxyk xsyk vkgs- xzkgdkoj ^V1V2* ,o<k djHkkj iMrks- rj
fodzR;koj ^V2u2* brds djkps vks>s vkgs] Eg.ktsp ^V1u2*
¾^V1V2*$ ^V2u2* v’kkizdkjs djHkkjkps okVi xzkgd o
fodszR;ke/;s gksrs-
92
v’kkizdkjs ekx.kh o iqjoB;kph yofpdrk vkf.k
djHkkjkph fuf’prh gh ladYiuk Li”V djrk ;sbZy- dj ladze.k
gs iqjoBk o ekx.khP;k lkis{k yofpdrsoj voyacwu vlsy-
Û fu”d”kZ (Conclusion) :
1-tj ekx.kh iqjoB;kP;k rqyusr tkLr vlsy rj dj
xzkgdkaP;kdMs iq<s ladzfer (forward shifting) dsyk tkbZy-
2. tj ekx.kh iqjoB;kP;k rqyusr deh vlsy rj dj
mRikndkdMs ekxP;k fn’ksyk ladzfer (backward shifting) dsyk
tkbZy-
2v-6 deky fdaer e;kZnk o fdeku fdaer etyk

(Maximum price ceilings and Minimum price floor) :
oLrwaoj dj yko.ks vkf.k vuqnku ns.;kO;frfjDr] ljdkj

tkLrhr tkLr fdaok fdeku fdaerh ns[khy ykorkr- ;q/nkP;k
dkGkr ljdkj vusdnk osru vkf.k vkf.k fdaerhoj fu;a=.k
Bsors vkf.k ÅtkZ ladVkP;k osGh isVªksy fdaerhoj fu;a=.k vk.krs-
d/khd/kh fdeku osrukP;k ckcrhr osru Bjfors- lcflMh ns.;k
O;frfjDr ljdkj tkLrhr tkLr fdaok fdeku fdaerh ns[khy
ykorkr- ;q/nkP;k dkGkr cktkjkrhy oLrwaph fdaer Bjo.;klkBh
ljdkj dkgh /kksj.ks Bjfor vlrs- cktkj Hkkokoj lek/kkuh
ulY;keqGs ljdkj fdaerhoj fu;a=.k vk.krs- ljdkj oLrw o
lsaoklkBh dk;nsf’kj fdeku fdaok deky fdaer fuf’pr djrkr-
tkLrhpk iqjoBk o tkLrhph ekx.kh oj fu;a=.k Bso.;klkBh
fdeku o deky fdaer fuf’pr dsyh tkrs-
v- deky fdaer e;kZnk (Maximum price ceilings) :

fdaer e;kZnk gh ,d fodyh tk.;kP;k fdaerhoj dk;ns’khj
deky e;kZnk vkgs- tsOgk ljdkj dk;ns’khj tkLrkr tkLr fdaer
ykors rsOgk pkaxY;k fdaerhph fdaer ;kis{kk oj ok<.;kph
ijokuxh ukgh-
Eg.ktsp ,[kknh oLrw fdaok lsaok gh [kwi vf/kd fdaerhyk

fnyh tkr vlY;keqGs ljdkj xzkgdkaps fgr y{kkr ?ksÅu R;k
oLrwaph tkLrhr tkLr fdaer fuf’pr djrs- tsOgk fuf’pr
dsysyh fdaer lerksy fdaerhis{kk deh vlrs rsOgk R;kps dkgh
nq”ifj.kke vki.kkal igko;kl feGrkr-tsOgk deky fdaer gh
93
cktkjkP;k fdaerhis{kk deh vlsy rsOgk cktkjkr iqjoB;kis{kk
ekx.kh vf/kd izek.kkr dsyh tkrs- dkj.k mRiknd deh fdaer
vlysY;k oLrwaph fufeZrh vf/kd izek.kkr djr ukghr- deky
fdaer Eg.kts ;kis{kk fdaer ok<w ‘kdr ukgh- deky fdaer
Eg.kts oLrw o lsaokph egRre@tkLrhr tkLr fdaer gks;- mnk-
isVªksyph fdaer] HkkMs fu;a=.k-
Û cktkjkrhy fdaer e;kZnspk izHkko (Effect of price ceiling on

the Market) %
1- ca/kudkjd ulysyh fdaer e;kZnk (Price ceiling that is not

binding) %
ljdkj cktkj Hkkokis{kk fdaerhph e;kZnk yknrs- ekx.kh vkf.k
iqjoBk larqfyr dj.kkjk cktkjHkko deky e;kZnsis{kk [kkyh
vlY;kus fdaerhph e;kZnk ca/kudkjd ukgh- vFkZO;LFksyk
lerksykr vk.k.;klkBh cktkjisBsph rkdn vkf.k fdaerhP;k
e;kZnsoj fodY;k tk.kkÚ;k fdaerh fdaok fdaerhoj dks.krkgh
ifj.kke gksr ukgh-
vkd`rh % 2v-18
ojhy vkd`rh 2v-18 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^l* ;k

fcanwr lerksy >kyk vkgs vkf.k ^d* gh lerksy fdaer vkgs-
ljdkjus ^vd* lerksy njkis{kk ojP;k fdaerhph e;kZnk vd1*
ykoyh rj R;kpk cktkjHkkokoj vkf.k fodzh >kysY;k izek.kkr
dks.krkgh ifj.kke gks.kkj ukgh-
94
2- ca/kudkjd vlysY;k fdaerhph e;kZnk (A price ceiling that
is binding) %
tsOgk ljdkj cktkj Hkkokis{kk deh fdaerhph e;kZnk ykxq
djrs- cktkj fdaer fdaerhph e;kZnk ok<ow ‘kdr ukgh- ;k
fBdk.kh ekx.kh iqjoB;kis{kk tkLr gksbZy- ;keqGs VapkbZ fuekZ.k
gksbZy-
vkd`rh % 2v-19

fcanwr cktkj lerksy >kyk vkgs vkf.k lerksy fdaer ^vd* ;k
fBdk.kh ekx.kh o iqjoBk leku vkgs- letk] ljdkjus ^vd2*
fg fdaer e;kZnk ykxw dsyh vkgs- th cktkjisBsP;k fdaerhis{kk
deh vkgs- ^vd2* fdaerh vlrkuk ekx.kh ^vu2 gh] iqjoBk
^vu1* vlrkuk tkLr vkgs- û1u2* ;so<h derjrk Hkklsy-
rsOgk fdaer e;kZnk ca/kudkjd cusy- tsOgk ,[kkns ljdkj
Li/kkZRed cktkjisBsoj ca/kudkjd fdaerhph e;kZnk yknrs- rsOgk rs
VapkbZyk cGh iMrkr- v’kk ifjfLFkrhr fodzsR;kauk eksB;k la[;sus
laHkkO; [kjsnh njke/;s eky fodkok ykxrks-
c- fdeku fdaer etyk (Minimum price floor) :
T;k fdaerhr pkaxyh fodzh dsyh tkÅ ‘kdrs] R;k fdaerhoj
fdaer etyk ,d dk;nsf’kj fdeku vkgs- tsOgk ljdkj fdaerhoj
fdeku yknrs- rsOgk fdaer ;k ikrGhis{kk [kkyh ;sÅ ‘kdr ukgh-
95
fdeku fdaer Eg.kts ;kis{kk fdaer deh gksÅ ‘kdr ukgh-
fdeku fdaer Eg.kts dk;nsf’kj dehr deh fdaer gks;- mnk-
fdeku osru- fdeku fdaerheqGs xzkgdkaps laj{k.k gksrs- dkG;k
cktkjkoj fu;a=.k vk.k.;klkBh ljdkj v’kk osGh Lor%mRiknu
gkrh ?ksrs- uk’koar oLrwaP;k ckcrhr gs ‘kD; gks.kkj ukgh-
Û cktkjkrhy fdaer etY;kojhy izHkko (Effect of price floor

on the Market) %
fdaer etyk gk ljdkjdMwu okijysyk vk.k[kh ,d izdkj
vkgs- fdaer etyk fdaerhpk dk;ns’khj etyk Bjorks- lerksy
ikrGh O;frfjDr brj Lrjkoj Hkko jks[k.;kpk ljdkjpk iz;Ru
vkgs- fdaerhP;k e;kZnsizek.ksp cktkjkr fdaer etY;kojhy nksu
izdkjps izHkko@ifj.kke fnlwu ;srkr-
1- ca/kudkjd ulysyk fdaer etyk (Price floor that is not

binding) %
tsOgk ljdkj lerksy fdaerhis{kk deh fdaer Bsors rsOgk
fdaer etyk ca/kudkjd ulrks-cktkjHkko fdaer fdaerhP;k
ojP;k cktwl vlY;kus cktkjkrhy ‘kDrh vFkZO;oLFksyk lerksy
ikrGhoj ?ksÅu tkrs- rsFks ekx.kh o iqjoBk frrdkp vlrks-
fdaerhP;k etY;kpk cktkjkoj dks.krkp ifj.kke gksr ukgh-
vkd`rh % 2v-20
96
fcanwr lerksy >kyk vkgs vkf.k lerksy fdaer Eg.ktsp
cktkjHkko ekx.kh o iqjoBk lerkykrwu ^vd* vkgs- tsOgk
ljdkj ^vd1* fdaerhpk etyk gk cktkjkis{kk deh fdaerhyk
ykors- cktkjkr R;kpk dkgh ifj.kke gksr ukgh-
2-ca/kudkjd vlysY;k fdaerhpk etyk (A price floor that is

binding) %
tsOgk ljdkj cktkj Hkkokis{kk tkLr fdaerhph etyk ykxq
djrs- ekx.kh o iqjoBk dj.kkÚ;kauk fdaerhpk etyk [kkyh
vk.krk ;sr ukgh- ;keqGs vf/k’ks”k ok<sy- dkj.k fdaerhP;k
etY;kojhy ekx.khis{kk iqjoBk tkLr vlsy-
vkd`rh % 2v-21
ojhy vkd`rh 2v-21 e/;s vls fnlqu ;srs dh] ^l* ;k fcanwr
cktkj lerksy >kyk vkgs vkf.k lerksy fdaer ^vd* ;k
fBdk.kh ekx.kh o iqjoBk leku vkgs- R;kuqlkj ^vd* fdaer o
^vu* iqjoBk fuf’pr gksrks- letk] ljdkjus lerksy fdaerhP;k
Eg.ktsp ^vd* is{kk ^vd2* fdaer etyk ykxw dsyh vkgs- th
cktkjisBsP;k fdaerhis{kk tkLr vkgs- ^vd2* fdaerh vlrkuk
ekx.kh ^vu1* o iqjoBk ^vu2* vkgs- ^vd2* fdaerh vlrkuk
ekx.kh ^vu1* is{kk iqjoBk ^vu2* gk tkLr vlrkuk û1u2*
;so<s vkf/kD; fuekZ.k gksbZy- rsOgk fdaer e;kZnk ca/kudkjd
cusy- ca/kudkjh fdaerhP;k etY;keqGs vfrfjDr mRiUUk feGrs-
97
2v-7 fdeku osru dyg (Minimum wages controversy) :
fdaer etY;kps ,d vR;ar egÙokps mnkgj.k Eg.kts fdeku

osru- cjsp ns’k fdeku osru dk;ns ikl djrkr- Hkkjrke/;s
fdeku osru dk;nk vkgs- fdeku osruklkBh dk;|kpk vk/kkj
?ksryk tkrks- fdeku osru dk;ns lkekU;i.ks vdq’ky
dkexkjkalkBh vlrkr- dq’ky o vuqHkoh dkexkjkaps osru gs
lkekU;r% fdeku osrukP;k oj vlrkr] dkj.k R;kaps osru
lkekU;r% fdeku osrukP;k oj cjsp tkLr vlrkr- fdeku osru
gk egÙokpk eqík vkgs- dkfgaP;k ers] fdeku osrukr ok< >kY;kus
dkgh dkexkj dkekrwu ckgsj iMrhy- nqlÚ;k xVkP;k ers]
jkstxkjkP;k la/khe/;s y{k.kh; ?kV u djrk e/;e ixkjke/;s
dehrdeh osru ok<foys tkÅ ‘kdrs-
vkd`rh % 2v-22
ojhy vkd`rh 2v-22 o:u vls fnlqu ;srs dh] dkexkj

dkexkjkapk iqjoBk fuf’pr djrkr vkf.k daiU;k dkexkjkph
ekx.kh fuf’pr djrkr- ê* gk Jekpk ekx.kh odz vkgs]î* gk
Jekpk iqjoBk odz vkgs- ljdkjus gLr{ksi dsys ukgh rj ekx.kh
o iqjoBk ;k}kjs ^vo* ;so<s larqfyr osru nj Bjsy- ‘kklukus
^vo* ;so<s larqfyr osru nj u Bjork ^vd* ;so<s fdeku osru
fuf’pr dsY;kl gs fdeku osru uksdjnkjkps osru ok<fors- ijarq
osruok<heqGs dkexkj dikr gksbZy- dkexkj dikrhrwu dkghaph
98
uksdjh tkrs] R;kaps osru deh gksrs- rlsp R;krwu csjkstxkjh fuekZ.k
gksbZy-
fojks/kdkaP;k ers] fdeku osrukeqGs csjkstxkjh gksrs- gs fdeku

osru uksdjhP;k dkS’kY;kP;k izf’k{k.kkr ;s.kkÚ;k dkgh vdq’ky
dkexkjkauk ns[khy izfrca/k d: ‘kdrs] dkj.k dkS’kY;kaP;k
vHkkokeqGs Jekph vR;ar yofpd ekx.kh gksrs- ;k fo’ys”k.kkr gs
Li”V gksrs dh] T;k dkexkjkaps lerksy osru fdeku osrukP;k
[kkyh vkgs R;kauk fdeku osru vko’;d vkgs- o T;k dkexkjkaps
lerksy osru fdekuis{kk cjsp tkLr vkgs] R;kauk fdeku osru
ca/kudkjd ukgh-
deh@vR;Yi osrukrwu xjhch ok<rs] HksnHkko ok<hl ykxrks-

xjhchrwu ckgsj dk<.;klkBh fdeku osru feGfo.;klkBh@
ekx.khlkBh dyg gksrkr- LFkykarjkps izek.k ok<rs- R;klkBh
osruku lekurk goh- fdeku osru gs vFkZO;oLFksl fodflr djsy
Eg.ktsp vk.k[kh jkstxkj fuekZ.k djsy- fdeku osrukrwu vkfFkZd
mRrstu feGrs] uksdjhlkBh vf/kd la/kh feGrs- R;keqGs nkjhnz;
vk.k[kh ok<.kkj ukgh-
2v-8 O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k

(Administered price control)
tj ekx.kh o iqjoB;k}kjs fdaerh Bjr ulrhy rj o tj

‘kklu R;k fdaerh Lor% Bjfor vlsy rj R;kl iz’kklfd;
fdaerh Eg.krkr- mnk- isVªksy] fM>sy] [krs] ,y-ih-th-] fofo/k
izdkjph vkS”k/ks- iz’kklfd; fdaer fu;a=.k gs lu 1970 rs
2002 Ik;Zar rsy {ks=kr igko;kl feGrs- O;oLFkkidh;@
iz’kklfd; fdaerh mRikndkP;k xqaro.kwdhyk ;ksX; ekscnyk nsr
vlrkr- ;ksX; ekscnyk O;oLFkkidh; oLrw o lsaoklkBh ljdkj
fdaer fuf’pr djrs- O;oLFkkifd; fdaer gh cktkjkrhy ekx.kh
o iqjoB;ko:u Bjr ukgh- tsOgk cktkjkr viqjk iqjoBk vlrks
rsOgk O;oLFkkifd; fdaer fuf’pr dsyh tkrs- O;oLFkkifd;
fdaer gh lkekU; ek.klkauk ijoM.;klkBh fuf’pr dsyh tkrs-
mnk- xWl fdaer-
99
Û O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k mfí”V;s (Objectives
of administered price control) :
1- xjhckapk ok<R;k fdaerhiklwu cpko dj.ks] mnk- lk[kj]
jkWdsy] rsy fdaerhoj fu;a=.k-
2- oLrwapk ok<rk okij deh dj.ks] mnk- ok<.kkÚ;k isVªksy vkf.k
isVªksfy;e inkFkkZP;k fdaerh-
3- fdaerok<@pyuok<@Hkkook<hoj fu;a=.k Bso.ks-
4- vFkZO;oLFksrhy lalk/kukP;k dk;Z{ke okijklkBh fdaerhoj
fu;a=.k Bso.ks-
4- tursps vkfFkZd dY;k.k lk/; dj.ks]mnk- lekursps mfí”V;
lk/; dj.ks-
1 ,fizy] 2002 iklwu ,ih,e (APM) laiq”Vkr vkyk

vkf.k ljdkjus] BjoysY;k fdaerhP;k cktkjisBsr] iz’kklfd;
fdaerhiklwu nwj tk.;kps gGwgGw Bjoys- rsy daiU;k vkrk
vkarjk”Vªh; isVªksfy;e fdaerhP;k lw=kP;k vk/kkjs loZ isVªksfy;e
inkFkkZaP;k fdjdksG fdaerh Bjfo.;kl eksdGs vlrhy- Hkkjrkrhy
isVªksfy;e fdaerhps ,d oSf’k”V;iw.kZ oSf’k”V Eg.kts nf{k.k
vkfQzdk vkf.k brj fodlu’khy vkf’k;kbZ ns’kkae/;s Hkkjrkrhy
isVªksy vkf.k fM>syP;k fdjdksG fdaerh lokZf/kd vkgsr- ;kekxps
dkj.k Eg.kts dsanz vkf.k jkT; ljdkj nksUghdMwu eksB;k la[;sus
vkdkj.;kr vkysys dj gks;-
2v-9 lkjka’k ((Summary) :
ekx.kh o iqjoBk fo’ys”k.kkr ekx.khP;k yofpdrsyk [kqi

egÙo vkgs- ekx.khP;k yofpdrsP;k okij osxosxG;k fBdk.kh
dsys tkr vlY;kus ekx.khP;k yofpdrsyk [kqi egÙo vkgs-
d`”kh {ks=kr vk<Gwu ;s.kkÚ;k le`/nhrhy nkfjnz;kps Li”Vhdj.k
yofpdrsP;k ladYiusP;k vk/kkjs djrk ;srs- dj gh ladYiuk
ekx.kh o iqjoB;koj ifj.kke Vkdr vlrs- osru gk ?kVd ekyd
oxkZlkBh frrdklk egÙokpk ulyk rjh JfedkalkBh gk ?kVd [kqi
egÙokpk vkgs- Jfedkauk vkiys ftou tx.;klkBh fdeku osru
rjh feG.ks xjtsps vkgs- ijarw ekyd oxkZpk uQk gsrw ;k fBdk.kh
vkMlj curks] cktkjkr Jfed oxkZyk fdeku osru feGsyp vls
ukgh] R;krwu fdeku osruklkBh dyg fuekZ.k gksr vlrkr-
cktkj fdaer fu;a=.kkr ljdkjph Hkwfedk Qkj egÙokph vkgs-
100
fof’k”V oLrwaph fdaer d’kh fu;a=.kkr jkghy ;klkBh ljdkj
usgehp iz;Ruf’ky vlrs] R;krwu xzkgd oxkZps laj{k.k gksr
vlrs] gs fnlqu ;srs-
2v-10 iz’u (Questions) :
1- ekx.khph yofpdrk Eg.kts dk; rs lkaxqu ekx.khP;k

yofpdrsps izdkj FkksMD;kr Li”V djk-
2- ekx.khph fdaer yofpdrk gh ladYiuk lfoLrj LIk”V djk-
3- ekx.khph mRiUUk yofpdrk gh ladYiuk lfoLrj LIk”V djk-
4- ekx.khph Nsnd yofpdrk gh ladYiuk lfoLrj LIk”V djk-
5- gaxkekrhy QqxoV;kpk fojks/kkHkkl@le`/nhrhy nkfjnz;kps
Li”Vhdj.k djk-
6- fdaer o uxla[;sojhy dj gh ladYiuk Li”V djk-
7- deky fdaer e;kZnk o fdeku fdaer etyk gh ladYiuk
Li”V djk-
8- fVik fygk-
1- ekx.khph izorZu yofpdrk-
2- fdeku osru dyg-
3- O;oLFkkidh;@iz’kklfd; fdaer fu;a=.k-

101
2c
izdj.k jpuk (Unit Structure) :

2Ck-0izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s
2c-1 izLrkouk
2c-2 xzkgdkph ialrh@izk/kkU; Js.kh
2c-3 vankti=d js”kk@vankti=d e;kZnk
2c-4 leo`Ùkh odz@le R;kx odz@rVLFkrk odz
2c-5 leo`Ùkh odzkph oSf’k”V;s@xq.k/keZ
2c-6 miHkksDR;kPkk lerksy@larqyu
2c-7 mRiUUk ifj.kke
2c-8 Ik;kZZ;hrk@izfrLFkkiu ifj.kke
2c-9 fdaer ifj.kke
2c-10lkjka’k
2c-11 iz’u
2c-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s (Objectives) :
Û xzkgdkph ialrh@izk/kkU; Js.kh letwu ?ks.ks-

Û vankti=d js”kk@vankti=d e;kZnk ;k ladYiuspk vH;kl
dj.ks-
Û leo`Ùkh odz@le R;kx odz@rVLFkrk odz gh ladYiuk
vH;kl.ks-
Û leo`Ùkh odzkph oSf’k”V;s@xq.k/keZ letwu ?ks.ks-
Û miHkksDR;kPkk lerksy@larqyu vH;kl.ks-
Û mRiUUk ifj.kke letwu ?ks.ks-
Û Ik;kZZ;hrk@izfrLFkkiu ifj.kke vH;kl.ks-
Û fdaer ifj.kke ;k ladYiuspk vH;kl dj.ks-
102
2c-1 izLrkouk (Introduction) :
miHkksDrk@xzkgd gk cktkjkrhy Lora= vlk ?kVd vlwu rks

vkiY;k i/nrhus cktkjkrhy orZu Bsow ‘kdrks- ,d izdkjs rks
cktkjkrhy jktk vlrks] fo’ks”kr% eqDr cktkjisBsr- izR;sd
xzkgdkph fuoM osxosxGh vlrs- xzkgdkaP;k fuoMhoj mRiknu
izfdz;k voyacwu vlrs- xzkgdkaph fuoM gh fdeku fdaerhe/;s
oLrw o lsaokiklwu xzkgdkyk tkLrhr tkLr mi;ksfxrk o lek/kku
feGowu nsrs- mnk- mi;ksfxrk fo’ys”k.k o leo`Ùkh odz fo’ys”k.k-
miHkksDrk vkiY;k fofo/k xjtk iw.kZ dj.;klkBh cktkjkr
osxoxG;k oLrwaph [kjsnh djhr vlrks- cktkjkr OkLrwyk ekx.kh
miHkksDR;kadMwu ;sr vlrs- miHkksDR;kP;k ekx.khoj fdaer]
mRiUUk] brj oLrwaP;k fdaerhpk ifj.kke gksr vlrks- fdaerhr ok<
>kY;kl miHkksDR;kph oLrwyk vlysY;k ekx.khr ?kV ?kMwu ;srs-
fdaerhr] mRiUUkkr] brj oLrwaP;k fdaerhr cny >kY;kl cktkjkr
miHkksDrk oLrwph [kjsnh d’kh djrks vFkok miHkksDR;kph orZ.kwd
d’kh gksrs ;kpk vH;kl O;olkf;d vFkZ’kkL=kr dsyk tkrks-
rlsp miHkksDR;kps vkfFkZd orZu] R;kps egÙke lek/kku ;kaps
Li”Vhdj.k O;olkf;d vFkZ’kkL=kr dsys tkrs- R;kckcrP;k vusd
ladYiuk O;olkf;d vFkZ’kkL=kr ekaMY;k tkrkr- xzkgdkaph ialrh
egÙokph vkgs- mRiUUkkuqlkj xzkgdkph ekx.kh deh vf/kd gksr
vlrs- leoÙkh odz (indifference curve) ladYiuk vki.kkal nksu
oLrwaph fuoM Li”V dj.;kl lgk¸;Hkwr Bjrs- miHkksD;kP;k
lerksykr fdaerjs”kk egÙokph Hkwfedk ctkors] dkj.k miHkksDR;kps
mRiUUk gh miHkksDR;kph e;kZnk vlrs-
izLrwr izdj.kkr xzkgdkph ialrh@izk/kkU; Js.kh] vankti=d

js”kk@vankti=d e;kZnk] leo`Ùkh odz@le R;kx odz @rVLFkrk
odz] leo`Ùkh odzkph oSf’k”V;s@xq.k/keZ] miHkksDR;kPkk
lerksy@larqyu] mRiUUk ifj.kke] Ik;kZ;hrk@izfrLFkkiu ifj.kke]
fdaer ifj.kke ;kaph ekfgrh ?ks.kkj vkgksr-
2c-2 xzkgdkph ialrh@izk/kkU; Js.kh (Scale of prefernce) :
miHkksDRkk@xzkgd rdZlaxr vkgs- miHkksDR;kyk vkiY;k xjtk

iw.kZ dj.;klkBh vusd oLrawph vko’;drk vlrs- R;kps mRiUUk
e;kZnhr vlY;kus R;kl vkiY;k loZ xjtk iw.kZ djrk ;sr
ukghr- Eg.kwu rks egÙokP;k xjtk o deh egÙokP;k xjtk vlk
103
dze Bjowu rks egÙokP;k xjtk izFke iw.kZ dj.;kpk iz;Ru djhr
vlrks- miHkksDrk vkiY;k e;kZnhr mRiUUkkP;k lgk¸;kus
osxosxG;k oLrwaph [kjsnh d:u rks tkLrhr tkLr lek/kku
feGfo.;kpk iz;Ru djhr vlrks- oLrawP;k [kjsnhiklwu tkLrhr
tkLr lek/kku feGfo.;klkBh osxosxG;k oLrwaph mi;ksfxrkaph
rqyuk djrks- miHkksDR;kP;k euke/;s izR;sd oLrwckcrpk ,d
ialrh dze R;kus Bjfoysyk vlrks- gk ialrh dze R;kyk R;k
oLrwaiklwu feG.kkÚ;k mi;ksfxrso:u Bjfoyk tkrks- R;k oLrw
ckcrP;k miHkksDR;kP;k vkoMh&fuoMho:u] R;k oLrwph R;kyk
okV.kkjh mi;ksfxrk Bjfoyh tkrs- o R;k mi;ksfxrso:u oLrwapk
ialrh dze (Preferential order) rks Bjforks- ;k ialrh dzeko:u
dks.kR;k oLrwiklwu fdaok oLrwP;k xVkiklwu R;kyk fdrh lek/kku
feGkys gs Bjfork ;srs- ,dnk oLrwpk xV tkLr lek/kku ns.kkjk]
deh lek/kku ns.kkjk fdaok lkj[ksp lek/kku ns.kkjk vkgs gs rks
Bjfork- R;kuqlkj dks.kR;k oLrwph vFkok oLrw xVkph [kjsnh
djko;kph ;kpk dze (Scale of preference) rks vkiY;k euke/;s
ykorks o R;kuqlkj oLrwaph [kjsnh djrks- miHkksDrk vkiY;k ialrh
Js.kho:u oLrwaps osxosxGs xV r;kj djrks] ts R;kyk vkiY;k
e;kZnhr mRiUUkkP;k lgk¸;kus [kjsnh djrk ;srkr- ;k xVkaiSdh
tkLrhr tkLr lek/kku ns.kkÚ;k xVkph rks fuoM djrks- v’kk
fjrhus oLrwP;k mi;ksfxrsps eksteki u djrk mi;ksfxrkaph rqyuk
d:u oLrw fdaok oLrw xVkP;k fuoMhpk ¼[kjsnhpk½ dze yko.ks
Eg.kts ilarh Js.kh (Scale of prefernce) gks;-
2c-3 vankti=d js”kk@ vankti=d e;kZnk (Budget

line/Budget constraint) :
vankti=d js”ksykp fdaer js”kk (Price line)] ,dw.k [kpZ js”kk

(Total outlay curve)] la/kh js”kk (Opportunity line) vlsgh
Eg.krkr- leo`Ùkh odzkP;k lgk¸;kus oLrwP;k ekx.khpk vH;kl
dj.;klkBh ^fdaer js”kk* gs ,d egÙokps lk/ku vkgs- fdaer&js”kk
gh v’kh js”kk vlrs] dh nksu oLrwaps loZ lap fdaok xV n’kZfor
vlrs- fdaer js”kk dk<rkuk frps p< o mrkj] mH;k o vkMO;k
v{kkoj vuqdzes nk[kfoys tkrs- ifj.kke n’kZfo.kkjs fcanw tksMY;kl
fdaer&js”kk feGrs- leo`Ùkh ra=ke/;s ^{k* o ^;* v{kkoj
iS’kk,soth nksu oLrwaph uxla[;k n’kZfoysyh vlrs o R;ko:u
miHkksDR;kyk R;kP;k mRiUUkkP;k lgk¸¸kkus ^{k* v{kkojhy oLrwaps
o ^;* v{kkojhy oLrwps fdrh ux [kjsnh djrk ;srhy rs lkaxrk
;srs- R;keqGs miHkksDR;kyk R;kaP;kdMhy mRiUUkkP;k lgk¸;kus nksu
104
oLrwaps dks.kdks.krs xV [kjsnh djrk ;srhy gs fdaer js”ksP;k
lgk¸;kus nk[kfork ;srs- fdaer js”ksoj iM.kkÚ;k loZ oLrwP;k
xVkaph [kjsnh miHkksDR;kyk djrk ;srs-
Û vankti=d js”kk :O;k[;k (Defination of Budget line) :
1-QX;qZlu %
^^th js”kk miHkksDrk R;kP;k e;kZfnr mRiUUkkr [kjsnh d: ‘kdr
vlyssys ^{k* vkf.k ^;* oLrwaps fofo/k la;ksx n’kZfors vkf.k ftpk
mrkj _.kkRed vlrks] R;k js”ksyk ^vankti=d js”kk* Eg.krkr-**
2-b-th-Mksyu %
^^fnysy;k fdaerhyk vkf.k miHkksDR;kP;k mRiUUkkP;k e;kZnsr th
js”kk oLrw o lsokaps fHkUUk la;kasx n’kZfors fryk ^vankti=d js”kk*
Eg.krkr-**
vkd`rh % 2c-1
105
vkd`rh % 2c-2
vkd`rh % 2c-3
106
vkd`rh % 2c-4
ojhy vkd`rh 2c-1]2c-2]2c-3]2c-4 o:u vls fnlqu ;srs

dh] fdaer@vankti=d js”ksph fLFkrh miHkksDR;kP;k mRiUUkko:u
Bjrs- frpk mrkj R;k nksu oLrwaP;k fdaer laca/kko:u Bjrks- nksu
oLrwaiSdh ,[kk|k oLrwph fdaer cnyY;kl fdaer&js”kspk mrkjgh
cnyrks- miHkksDR;kP;k mRiUukrhy cnY;keqGs o oLrwP;k
fdaerhrhy cnykeqGs fdaerjs”ksr gh cny gksrkss- fdaer@ =d js”kk
miHkksDR;kyk R;kP;k mRiUUkkP;k lgk¸;kus cktkjkrhy izpfyr
fdaerhyk dks.kdks.krs xV [kjsnh djrk ;srhy] rs n’kZfors-
2c-4 leo`Ùkh odz@le R;kx odz@rVLFkrk odz

(Indifference curve) :
leo`Ùkh odz fo’ys”k.kkph dYiuk lu 1881 e/;s ,toFkZ

;kauh ''Mathematical physics'' ;k xzFkkar ekaMyh] R;kuarj lu
1892 e/;s fQ’kj ;kauh gh ladYiuk foLrkjhr Lo:ikr ekaMyh-
iq<s 1906 e/;s bVkfy;u vFkZ’kkL=K iWjsVks ;kauh ''Manuel of
Political Economics'' ;k iqLrdkr leo`Ùkh odz fo’ys”k.kk}kjs
ewY; fl/nkar ekaMyk-iWjsVks ;kauh ek’kZyP;k x.kukRed mi;ksfxrk
ekiuk,soth dzeokpd mi;ksfxrk ekiukpk (Ordinal
Measurement of Utility) Lohdkj dsyk-
107
lu 1913 e/;s tkWUlu ;kauh ''Economic Journal'' e/;s ,d
ys[k fygwu R;kr rVLFkrk odzkps fLFkj mi;ksfxrk odz ;k ukokus
Li”Vhdj.k dsys- lu 1915 e/;s jf’k;u vFkZ’kkL=K izks- LyVdh
;kauh vkiY;k ''The theory of the Budget of the Consumer'' ;k
iqLrdkr rVLFkrk odzkps fo’ys”k.k dsys- lu 1924 e/;s izks-,-
MC;w-ckWys ;kauh vkiY;k ''Mathematical Groundwork'' ;k
iqLrdkr rVLFkrk odzkP;k fo’ys”k.kkph iquZjpuk dsyh- ijarw [kjh
lS/nkafrd ekaM.kh vkj-Mh-th-vWyu ;kauh lu 1934 e/;s ''A
Reconsideration of Capital'' ;k iqLrdkr rVLFkrk odz
foÜys”k.kkph lfoLrj ekaM.kh dsyh- lu 1939 e/;s ''Value and
Capital'' ;k xzaFkkr fczVh’k vFkZ’kkL=K ts-vkj-fgDl ;kauh gs
leo`Ùkh odz fo’ys”k.k lfoLrj Li”V dsys vkgs- gs fo’ys”k.k
mi;ksfxrsps ekiu vadke/;s u djrk ialrh dzekuqlkj (Ordinal)
djrs- rlsp mRiUUk ifj.kke o Ik;kZ;rk ifj.kke fopkjkr ?ksÅu
R;kps oLrwP;k fdaerhoj gks.kkjs ifj.kke Li”V djrs-
Û leo`Ùkh odz % O;k[;k (Defination of indifference curve) :

1- izks- ts-vkj-fgDl %
^^T;k la;ksxkaP;k lapkaP;k ckcrhr xzkgd gk rVLFk vlrks-
v’kk nksu oLrwaP;k la;ksxkauk n’kZfo.kkÚ;k js”ksyk rVLFk odz
vls Eg.krkr-**
2- gWMlZu %
^ôLrwaP;k T;k fHkUUk xVkaiklwu miHkksDR;kyk leku ikrGhps
lek/kku izkIr gksrs R;k fcanwP;k ekxkZyk leo`Ùkh odz Eg.krkr-
**
3- bLFkke %
^^leo`Ùkh odz Eg.kts] fcanwpk vlk ekxZ dh tks oLrwaP;k
fof’k”V ifjek.kkP;k tksM;k nk[forks o v’kk tksM;kackcr
miHkksDrk rVLFk vlrks-**
4-izk- ds- bZ- cksYMhax %

^^leku lek/kkukph ikrGh n’kZfo.;kÚ;k js”ksyk rVLFkrk odz
Eg.krkr-dkj.k g;k js”ks}kjs nksu oLrawps vls xV n’kZfoys
tkrkr dh ts ,d nqlÚ;kis{kk pkaxys ulrkr o okbZVgh
ulrkr-**
108
5- izk- ,toFkZ %
^îjLijkauk iwjd oLrwackcr T;k dkgh leL;k fuekZ.k gksrkr-
R;k leL;kapk vH;kl dj.;klkBh HkwferhP;k {ks=krhy ‘kks/kwu
dk<ysys lk/ku Eg.kts leo`Ùkh odz gks;-**
ojhy loZ O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] leo`Ùkh odz

Eg.kts leku lek/kku feGowu ns.kkjs nksu oLrwaps fofHkUUk xV
fdaok lap n’kZfo.kkjk odz gks;**
Û xzghrs (Assumptions)%
1- miHkksDrk foosdf’ky vlrks- rks tkLrhr tkLr lek/kku
feGor vlrks-
2- miHkksDrk oLrawph lqlaxr fuoM djr vlrks-
3- miHkksDR;kPkh vkoM&fuoM fLFkj vlrs-
4- mi;ksfxrk ,desdkaoj voyacwu vlrks-
5- nksu oLrwaps vusd lap fdaok xV vlrkr] R;kaph rqyuk
d:u rks ;ksX; xV ialr djrks-
6- mi;ksfxrsps dzeokpd eksteki dsys tkrs] mi;ksfxrso:u rks
R;kpk ialrhdze Bjforks-
7- miHkksDR;kps mRiUUk fLFkj vlrs R;ke/;s cny gksr ukgh-
8- miHkksDR;kyk cktkjisBkps laiw.kZ Kku vlrs- mnk-fdaer-
9- oLrwaP;k fdaerh fLFkj vkgsr-
10- miHkksxkrhy oLrw ;k iw.kZr% foHkktuh; vlrkr-
11- ?kVrk lhekar Ik;kZ;rk nj izR;;kl ;srks-
Û leo`Ùkh odz i=d (Sheet of indifference curve) :

rDrk % 2c-1
leo`Ùkh odz i=d
Lak;ksx fdaok oLrq xqG

Lkk[kj
xV
1 yk la;ksx 10 fdyks 9 fdyks
109
vkd`rh % 2c-5
ojhy rDRkk 2c-1 o vkd`rh 2c-5 o:u vls fnlqu ;srs

dh] miHkksDrk dks.krkgh la;ksx fuoMw ‘kdrks] ofjy izR;sd
la;ksxkrwu R;kyk lkj[ksp lek/kku feGrs-
Û leo`Ùkh odz udk’kk (Indifference curve map) :

leo`Ùkh odz udk’kk Eg.kts osxosxGs lek/kku n’kZfo.kkÚ;k
leo`Ùkh odzkapk xV fdaok lap gks;- leo`Ùkh odz udk’kke/;s
vusd leo`Ùkh odz nk[fork ;srkr- ;k udk’kkr ojP;k cktwl
vl.kkjs leo`Ùkh odz tkLr lek/kku n’kZforkr] rj [kkyP;k
cktwyk vl.kkjs leo`Ùkh odz deh lek/kku n’kZfo.kkjs vlrkr-
vkd`rh % 2c-6
leo`Ùkh odz udk’kk
110
ojhy vkd`rh 2c-6 o:u vls fnlqu ;srs dh] ojhy ^lo1*]
^lo2*] ^lo3*] ^lo4*] ^lo5* leo`Ùkh odz nk[kfoys vkgsr-
R;kapk gk lap Eg.kts leo`Ùkh odzkpk udk’kk gks;- ^lo1* gk
leo`Ùkh odz deh lek/kku ikrGh n’kZforks- rj ^lo5* gk
leo`Ùkh odz tkLr lek/kku ikrGh n’kZforks- i.k ,dk leo`Ùkh
odzkojhy loZ fcanw lkj[ks lek/kku nsrkr-
Û leoÙkh odz mi;ksx (Use of indifference curve) :

1- leo`Ùkh odzkyk mRiknukP;k {ks=kr egÙo vkgs-
2- miHkksx larqyukps Li”Vhdj.k dj.;kl leo`Ùkh odz mi;qDr
Bjrks-
3- funsZ’kkad r;kj dj.;kl leo`Ùkh odz mi;qDr Bjrks-
4- miHkksD;kP;k larks”kf/kD;kps ekiu dj.;kl leo`Ùkh odz
mi;qDr Bjrks-
5- djkjksi.kklkBh leo`Ùkh odz mi;qDr Bjrks-
6- fofue; {ks=kr leo`Ùkh odzkyk egÙo vkgs-
7- js’kfuax vkf.k miHkksx larqyukP;k ijLij laca/kkyk Li”V
dj.;kl leo`Ùkh odz mi;qDr Bjrks-
8- nksu fodYikae/;s fuoM fdaok izkFkfedrspk dze fu/kkZjhr
dj.;kl leo`Ùkh odz mi;qDr Bjrks-
Û leo`Ùkh odzkojhy vk{ksi@fVdk (Exceptions) :

1- nksuis{kk tkLr oLrwlkBh leo`Ùkh odz fo’ys”k.k vuqi;qDr
vkgs-
2- gs fo’ys”k.k let.;kl vo?kM vkgs-
3- vfoHkkT; oLrwalkBh leo`Ùkh odz fo’ys”k.k vuqi;qDr vkgs-
4- ;k leo`Ùkh odz fo’ys”k.kkph xzghrs vokLro vkgsr-
5- izk-jkWcVZlu o ‘kqaihVj ers] gh ladYiuk ek’kZyizf.kr
mi;ksfxrk fo’ys”k.kkph lq/kkjhr vko`Ùkh vkgs] Eg.kts tqU;k
ckVyh e/;s uohu nk: vl.;klkj[ks vkgs-
6- miHkksDrk foosd’khy vlrksp vls ukgh-
7- loZ xVkaiklqu leku lek/kku izkIr gksr ukgh-
8- miHkksDR;kP;k ekx.khoj brj ?kVdkapk lq/nk izHkko iMr
vlrks-
9- leo`Ùkh odz fo’ks”k ifjfLFkrhe/;s ilarh Js.kh O;Dr djhr
ukgh-
111
10- leo`Ùkh odz udk’kkps vfLFkj Lo:Ik fnlwu ;srs-
11- nqcZy dzeokfjrsps (weak ordering) rÙo pqdhps vkgs-
12- ;k fo’ys”k.kkr ukfoU;rspk vHkko fnlwu ;srks-
2c-5 leo`Ùkh odzph oSf’k”V;s@xq.k/keZ (Properties of

indifference curve) :
1-leo`Ùkh odz _.kkREkd vkdkjkps vlrkr(indifference curve

slope downward from left to right) :
vkd`rh % 2c-7
ojhy vkd`rh 2c-7 o:u vls fnlqu ;srs dh] miHkksDrk

vkiY;k e;kZnhr mRiUukP;k lákus ,dk oLrwph ux la[;k
ok<ohr vlrkuk nqlÚ;k oLrwph uxla[;k deh djr tkrks-
112
2- leo`Ùkh odz mxe fcanwyk cfgZjxksy vlrkr(indifference
curve are convex to the origin) :
vkd`rh % 2c-8
ojhy vkd`rh 2c-8 o:u vls fnlqu ;srs dh] leo`Ùkh odz
?kVR;k lhekUr Ik;kZ;rk njkoj vk/kkjysyk vkgs- ,[kknh O;Drh
,[kk|k oLrwP;k uxkph] ykxksikB nqlÚ;k oLrwP;k uxk’kh T;k
njkus nso?kso djrs R;k njkyk ^lhekUr Ik;kZ;rk nj* vls Eg.krkr-
nksu oLrwe/khy lhekUr Ik;kZ;rk nj ?kVr vlY;keqGs leo`Ùkh
odz vkjaHk LFkkuh cfgoZdz vlrkr-
3-leo`Ùkh odz d/khgh ,desdkauk Nsnr ukghr fdaok Li’kZ djr

ukghr (indifference curves should not intersect) :
vkd`rh % 2c-9
113
4-leo`Ùkh odz ^;*o ^{k*v{kkyk Li’kZ djhr
ulrkr(indifference curves do not intersect either axis) :
ojhy vkd`rh 2c-10 o:u vls fnlqu ;srs dh] rVLFkrk odz
nksu oLrwapk lap@xV n’kZforks- R;ke/;s ,[kk|k oLrwps ifjek.k
deh vlw ‘kdrs ek= rs ‘kwU; vlw ‘kdr ukgh-
5-mPPk LFkjkojhy leo`Ùkh odz Eg.kts mPPk lek/kku gks;(higher

indifference curve refer to higher satisfaction) :
vkd`rh % 2c-11
114
ojhy vkd`rh 2c-11 o:u vls fnlqu ;srs dh]
miHkksDrk tltlk mtohdMs oj tkÅ ykxrks- rlrlk rks nksUgh
oLrwaps tknk oLrwaps tknk ux [kjsnh djhr vlrks- R;keqGs ,dw.k
lek/kkukr ok< gksrs-
6-lkekU; fLFkrhr leo`Ùkh odz ,desdkauk lekarj vlrkrp vls

ukgh(indifference curves are not parallel in normal case) :
vkd`rh % 2c-12
ojhy vkd`rh 2c-12 o:u vls fnlqu ;srs dh] ,[kknh

O;Drh ,[kk|k oLrwP;k uxkph] ykxksikB nqlÚ;k oLrwP;k uxk’kh
T;k njkus nso?kso djrs R;k njkyk ^lhekUr Ik;kZ;rk nj* vls
Eg.krkr- loZ leo`Ùkh odzke/khy lhekUr Ik;kZ;rk nj osxosxGk
vlrks- R;keqGs leo`Ùkh odz usgeh lekarj vlrkrp vls ukgh-
115
7-leo`Ùkh odz fo’ys”k.kkr dzekadkuk egÙo ulrss (numbers
have no importance in the indifference curve analysis) :
vkd`rh % 2c-13

leo`Ùkh odz fo’ys”k.kkr dzekadkuk egÙo ulrss] rs vanktkus fnys
tkrkr-
8- iw.kZr% iwjd oLrwackcr leo`Ùkh odz dkVdksukP;k LOk:ikr jkgw

‘kdrkr- (Exceptions to the normal Indifference curve-
Complementary goods) :
vkd`rh % 2c-14
116
9-iw.kZr% Ik;kZ;h oLrwackcr leo`Ùkh odz dkVdksukP;k LOk:ikr
jkgw ‘kdrkr-(Exceptions to the normal Indifference curve-
Substitues goods) :
vkd`rh % 2c-15
10-leo`Ùkh odz v[kaMhr LOk:ikps vlrkr

(continuous/unbroken indifference curves) :
vkd`rh % 2c-16
117
leo`Ùkh odzkojhy izR;sd fcanwpk la;ksx cktkjkr miyC/k vlrks
o R;kph miHkksDR;kyk dYiuk vlrs-
2c-6 miHkksDR;kPkk lerksy@larqyu

(Consumer equilibrium) :
leo`Ùkh odz] leo`Ùkh odz udk’kk vkf.k

fdaerjs”kk@vankti=d e;kZnk ;kaP;k lkákus miHkksDR;kps larqyu
nk[fork ;srs- T;k fcnwar fdaer js”kk vkf.k leo`Ùkh odz ijLijkauk
Li’kZ djrkr] rsFksp miHkksDR;kyk e;kZnhr mRiUUkkrwu egÙke
lek/kkukph izkIrh gksrs o R;kp fcanqr miHkksxDR;kps larqyu
izLFkkfir gksrs-
^^miHkksDrk vusd laa;ksxkaiSdh ,d la;ksx vlk fuoMrks dh]
R;kuarj rks [kjsnh uxla[;sr vftckr cny djhr ukgh] rsFks
miHkksDR;kpk lerksy gksrks-**
1- miHkksDrk nksu oLrqaph [kjsnh djrks-
2- miHkksxDR;kpk ialrhdze cnyr ukgh-
3- miHkksDR;kps mRiUUk e;kZnhr o fLFkj vkgs-
4- loZ oLrw ,dftulh (Homogenous) o foHkktu’khy
(Divisible) vlrkr-
5- nksUghgh oLrwaP;k fdaerh vYidkGkr fLFkj vlrkr-
6- leo`Ùkh odzkpk udk’kk fnyk vkgs-
7- miHkksDrk tkLrhr tkLr lek/kku feGfo.;kpk iz;Ru djrks-
8- cktkjkr iw.kZ Li/kkZ vkgs-
9- miHkksxDR;kps mRiUUk e;kZnhr vlwu rs loZ [kpZ gksrs-
118
Û vkd`rh (Diagram) :
vkd`rh 2c-17
ojhy vkd`rh 2c-17 o:u vls fnlqu ;srs dh] miHkksDrk

vkiys mRiUUk^{k* vkf.k ^;* oLrqaoj [kpZ djrks- miHkksDR;kP;k
e;kZnhr mRiUUkkr [kjsnh gks.kkÚ;k ;k nksUgh oLrwaP;k egÙke
ifjek.kkaph e;kZnk ^dj* ;k fdaerjs”ksr nk[koyh vkgs- leo`Ùkh
odz 1]2]3]4 gs miHkksxDR;kP;k oLrw miHkksx.;kph ‘kD;rk
lkj.kh nk[kforkr-
miHkksDrk ^lo2* ;k odzkoj vlysY;k vkf.k R;kposGh

fdaerjs”ksoj vlysyk ^l* fcanwus lwfpr gks.kkjk oLrw lewg
fuoMsy] dkj.k R;k fLFkrhrp R;kyk lokZf/kd lek/kku feGsy-
^l* fcanwus lwfpr gks.kkjk ^v;* brD;k ^;* oLrw vkf.k ^v{k*
brD;k ^{k* oLrw vlk la;ksx rks [kjsnh djsy] rsFksp miHkksDR;kpk
lerksy gksr vlrks-
Û miHkksDR;kPkk lerksy gks.;klkBh vko’;d vVh

(Conditiones) :
1- fdaer js”kk leo`Ùkh odzkyk Li’kZ dj.kkjh goh-
2- leo`Ùkh odz larqyu fcnwaik’kh vkjaHkfcanwyk cfgodz vlkok-
3- Li’kZ fcanwr lhekar Ik;kZ;rk nj ?kVr tk.kkjk ikfgts-
4- leo`Ùkh odz o fdaer js”kspk mrkj leku vlkok-
119
2c-7 mRiUUk ifj.kke (Income effect) :
^^mRiUUkkr cny >kyk vlrk oLrwaP;k [kjsnhoj gks.kkjk
ifj.kke Eg.kts mRiUUk ifj.kke gks;-** mRiUUk ok<Y;kl miHkksDrk
ojP;k leo`Ùkh odzkoj tkbZy vkf.k mRiUUk deh >kY;kl
[kkyhy leo`Ùkh odzkoj rks tkbZy-
nksUgh oLrwaP;k fdaerh dk;e jkfgY;kus fdaerjs”kkapk mrkj

iwohZbrdkp jkghy] i.k mRiUu ok<Y;kus fdaerjs”kk mtohdMs
ljdsy- tqU;k o uO;k fdaerjs”kk ijLijkauk lekarj jkgrhy- uoh
fdaerjs”kk ojP;k leo`Ùkh odzkyk Li’kZ dj.kkjh jkghy-
vkd`rh 2c-18
mRiUUk ifj.kke
ojhy vkd`rh 2c-18 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^d1j1*

gh ewG fdaer js”kk vkgs- ^lo1* gk ewG leoÙkh odz vkgs- ^l1*
gk ewG lerksy fcnaw vkgs- miHkksDR;kps mRiUUk ok<Y;kl vuqdzes
^d2j2*]^d3j3*]^d4j4* ;k uohu fdaer js”kk r;kj gksrhy-
rlsp ^lo2*]^lo3*]^lo4* gs leoÙkh odz r;kj gksrhy]
R;keqGs ^l2*]^l3*]^l4* ;k fcnwar miHkksxDR;kpk lerksy gksbZr-
;k fcnwauh lwfpr gks.kkÚ;k oLrw lewgkaiklqu lokZf/kd lek/kku
miHkksDR;kauk feGsy- ^l1*]^l2*]^l3*]^l4* gs lerksy fcanw
tksMys vlrk mRiUUk&miHkksx odz feGrks-
120
v’kkizdkjs oLrwP;k fdaerh dk;e jkgwu miHkksDR;kP;k
mRiUUkkr gks.kkÚ;k cnykeqGs ^{k* o ^;* oLrwpk miHkksxkoj gks.kkjk
ifj.kke mRiUUk&miHkksx odzk}kjs letrks- ;k fBdk.kh vls fnlwu
;srs dh] loZlkekU; oLrqackcr mRiUUk ifj.kke /kukRed vlrks
Eg.ktsp] mRiUUkkr ok< >kyh vlrk oLrwP;k ekx.khr ok< gksrs
o gyD;k@dfu”B ntkZP;k oLrwackcr mRiUUk ifj.kke _.kkRed
vlrks-
2c-8 Ik;kZ;hrk@izfrLFkkiu ifj.kke (Substitution effect) :
^^miHkksDR;kps mRiUUk fLFkj vlqu R;kP;k ,dw.k lek/kkukr

dks.krkgh cny gks.kkj ukgh] v’kkizdkjs nksUgh oLrwaP;k fdaerhr
cny >kY;kl miHkksxkoj tks ifj.kke gksrks] R;kl Ik;kZ;hrk
ifj.kke vls Eg.krkr**
Ik;kZ;hrk ifj.kke ¾ fdaer ifj.kke & mRiUUk ifj.kke

,d oLrw LoLr vkf.k nqljh egkx >kyh rj egkx
oLrw,soth LoLr oLrw okijyh tkbZy-
vkd`rh 2c-19
121
ojhy vkd`rh 2c-19 o:u vls fnlqu ;srs dh] ,d oLrw
egkx >kY;keqGs miHkksxDR;kph gks.kkjh gkuh gh nqljh oLrw LoLr
>kY;kus gks.kkÚ;k ykHkkus iw.kZi.ks Hk:u fu?krs- ykHk o gkuh leku
vlY;kus miHkksDR;kps ,dw.k lek/kku dk;e jkgrs] miHkksDrk ewG
leo`Ùkh odzkojp jkgrks-
v’kkizdkjs Ik;kZ;hrk ifj.kke ,dkp leo`Ùkh odzkofjy

gkypkyhauh fdaok cnyrh fLFkrh n’kZfo.kkÚ;k fcnwauh nk[kfork
;srks-
2c-9 fdaer ifj.kke (Price effect) :
^ôLrwph fdaer cnyY;keqGs R;k oLrwP;k [kjsnhoj gks.kkjk

ifj.kke Eg.kts fdaer ifj.kke gks;-**
miHkksDR;kps mRiUUk vkf.k ,dk oLrwph fdaer dk;e vkgs]

vls xzghr /k:u nqlÚ;k oLrwph fdaer cnyyh vlrk lerksykr
iq<hy cny ?kMwu ;srkr- ^{k* oLrwph fdaer deh >kY;keqGs
miHkksDR;kpk [kpZ odz fdaok fdear js”kk mtohdMs ljdsy] ;kpk
vFkZ miHkksDrk vf/kd ^{k* oLrw [kjsnh djsy-
fdaer ifj.kke gk mRiUu ifj.kke o Ik;kZ;hrk ifj.kke ;k

nksgksapk ,df=r ifj.kke vlrks-
brj oLrwaP;k fdaerh fLFkj vkgsr vkf.k ,dkp oLrwph

fdaer cnyrs] miHkksDR;kps mRiUUk] vfHk:ph fLFkj vkgs] ;k
xzghrkaP;k vk/kkjkoj fdaer ifj.kke Li”V gksrks-
122
vkd`rh 2c-20
fdaer ifj.kke
ojhy vkd`rh 2c-20 o:u vls fnlqu ;srs dh] vkd`rhr

^l1* gk ewG lerksy fcnaw vkgs- miHkksDR;kps mRiUUk vkf.k ^;*
oLrwph fdaer dk;e vkgs- v’kk ifjfLFkrhr ^{k* oLrwph fdaer
deh >kY;keqGs miHkksxDrk ^{k* oLrwps vuqdzes ^vu2*] ^vu3*
v’kh uxla[;k ok<osy- R;kpizek.kkr ^;* oLrwph ^ve2*]
^ve3* v’kh uxla[;k deh djsy- fdaerjs”kk mtohdMs ^{k*
v{kkdMs ljdr tkbZy- uO;k fdaerjs”kk iwohZis{kk ufou leo`Ùkh
odzkyk Li’kZ djrhy- Li’kZ fcanw ^l1*]^l2*]^l3* gs lerksy
fcanw jkgrhy- ts miHkksDR;kph cnyrh lek/kkukph ikrGh
n’kZorhy- ^l1*]^l2*]^l3* gs lerksy fcanw tksMY;kl fdaer
miHkksx odz feGrks R;ko:u fdaer fHkUUkrk vlrkuk miHkksDRkk
fdrh ux [kjsnh djsy] gs letsy-
2c-10 lkjka’k (Summary) :
xzkgd gk eqDr cktkjkrhy ,d egÙokpk ?kVd vlwu rks

vkiY;k i/nrhus cktkjkrhy orZu Bsow ‘kdrs- xzkgdkaP;k
fuoMhoj mRiknu izfdz;k voyacuw vlrs- miHkksDrk vkiY;k
fofo/k xjtk iw.kZ dj.;klkBh cktkjkr osxoxG;k oLrwaph [kjsnh
djhr vlrks- cktkjkr OkLrwyk ekx.kh miHkksDR;kadMwu ;sr vlrs-
123
miHkksDR;kP;k ekx.khoj fdaer] mRiUUk] brj oLrwaP;k fdaerhpk
ifj.kke gksr vlrks- fdaerhr ok< >kY;kl miHkksDR;kph oLrwyk
vlysY;k ekx.khr ?kV ?kMwu ;srs- fdaerhr] mRiUUkkr] brj
oLrwaP;k fdaerhr cny >kY;kl cktkjkr miHkksDrk oLrwph [kjsnh
d’kh djrks vFkok miHkksDR;kph orZ.kwd d’kh gksrs ;kpk vH;kl
O;olkf;d vFkZ’kkL=kr dsyk tkrks- rlsp miHkksDR;kps vkfFkZd
orZu] R;kps egÙke lek/kku ;kaps Li”Vhdj.k O;olkf;d
vFkZ’kkL=kr dsys tkrs- R;kckcrP;k vusd ladYiuk O;olkf;d
vFkZ’kkL=kr ekaMY;k tkrkr- xzkgdkaph ialrh egÙokph vkgs-
mRiUUkkuqlkj xzkgdkph ekx.kh deh vf/kd gksr vlrs- leoÙkh
odz (indifference curve) ladYiuk vki.kkal nksu oLrwaph fuoM
Li”V dj.;kl lgk¸;Hkwr Bjrs- miHkksD;kP;k lerksykr
fdaerjs”ksph egÙokph Hkwfedk vlrs] dkj.k miHkksDR;kps mRiUUk gh
miHkksDR;kph e;kZnk vlrs- FkksMD;kr cktkjkr xzkgd@miHkksDrk
vkiyh ialrh n’kZfor vlrks] gh ialrh R;kyk egRre lek/kku
feGowu nsr vlrs- xzkgd@miHkksDrk tsOgk ekx.kh djhr vlrks
rsOgk mRiUUk gh R;kph e;kZnk curs Eg.ktsp e;kZns ifydMs rks
[kjhnh d: ‘kdr ukgh] gs fnlqu ;srs-
1- xzkgdkph ialrh@izk/kkU; Js.kh Li”V djk-

2- vankti=d js”kk@vankti=d e;kZnk gh ladYiuk Li”V djk-
3- leo`Ùkh odz@le R;kx odz@rVLFkrk odz gh ladYiuk Li”V
djk-
4- leo`Ùkh odzkph oSf’k”V;s@xq.k/keZ Li”V djk-
5- miHkksDR;kPkk lerksy@larqyu gh ladYiuk Li”V djk-
6- fVik fygk-
1- mRiUUk ifj.kke-
2- Ik;kZZ;hrk ifj.kke-
3- fdaer ifj.kke-

124
IeìkeÀ - III
३
उत्पादन िनणर्य आिण खचर् िव ष
े ण
PRODUCTION DECISIONS AND COST
ANALYSIS
युिनट रचना :
३.० उि े
३.1 पिरचय: उत्पादन फलन
३.2 दीघर्कालीन िवरु अल्पकालीन उत्पादन फलन
३.३ समउत्प ी राशी / उत्पादन वकर् िव ेषण
३.४ समउत्प ी राशी वकर् नकाशा
३.5 समउत्प ी राशी वकर् : गुणधमर्
३.6 सम य रे षा :
३.7 तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर (एमआरटीएस)
३.8 िकमान उत्पादन खचर् िबदू
३.९ पर्
३.0. उ ी े :
 िव ाथ्यार्ंना उत्पादन फलन संकल्पना पिरिचत करून देणे.

 िव ाथ्यार्ंना अल्पकालीन आिण दीघर्कालीन उत्पादन फलनाची
ओळख करून देण.े
 समउत्प ी राशी / उत्पादन वकर् िव ेषणाची ओळख करून देण.े
 तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर (एमआरटीएस) संकल्पना
समजून घेणे.
३.१ पिरचय: उत्पादन फलन – (Introduction: Production

Function)
अथर्शा ाचे ढोबळमानाने उत्पादन आिण िवभाजन अशा दोन

भागात वग करण करता येईल. यापैकी मानवी जीवनात िनिमती अथार्त
उत्पादनास महत्त्वाचे स्थान आहे. करण आवश्यक वस्तू आिण सेवांचे
125
उत्पादन यातूनच मानवी उपभोग पिरपूणर् होतो. आिथक िकर्यांचा उगम
होतो. उपभोग्य वस्तू व सेवांची िनिमती आिण त्यातील नािवन्यपूणर्ता हा
मानवी उत्कर्ांतीतील महत्त्वाचा टप्पा होय.तसा अथर्शा ाच्या
अभ्यासिवषयाच्या दृ ीनेही महत्त्वाचा आहे. साधारणपणे संसाधने, पर्िकर्या
व उत्पादन या टप्प्याने उत्पादन पर्िकर्या पूणर् होते. पर्त्येक उत्पादक
उत्पादनासाठी येणारा खचर् कमी करून उत्पादन वाढिवण्याचा सतत पर्य
करतो. त्यादृ ीने उत्पादन फलन िकवा िनष्प ी िव ेषणास महत्त्व आहे.
यािठकाणी उत्प ीशी संबंिधत संकल्पनांचा िवचार करू.
३.१.१ उत्पादन फलन : संकल्पना Production Function : Concept

दोन िभ चलातील अंतरिकर्यांच्या पर्ितफलास फलन म्हणतात.
अथार्त फलनासाठी िकमान दोन घटक/चलाची आवश्यकता असते, तेव्हाच
पर्ितफलाची अनुभूती येते. या संकल्पनेत फलनाचा संदभर् उत्पादनाशी
जोडल्यास उत्पादन फलाची संकल्पना अिस्तत्वात येत.े कोणत्याही
पर्कारच्या उत्पादनासाठी िकमान दोन िकवा त्यापेक्षा अिधक घटकांची
आवश्यकता असते. त्यािशवाय उत्पादन घेणे अशक्य असते. म्हणून यामध्ये
उत्पादन घटक व िनष्प ी या दोन घटकांचा परस्परसंबंध येतो. त्यापैकी
उत्पादनाचा अथर् िवचारात घेऊ.
उत्पादन िकवा िनष्प ी -

अथर्शा ामध्ये उत्पादनाच्यासंदभार्त वेगवेगळी मते आहेत. अ◌ॅडम
िस्मथने, भौितक वस्तूंची िनिमती म्हणजे उत्पादन. अशी उत्पादनाची
ाख्या के ली आहे. तर माशर्ल यांनी उपयोिगतेचा संदभर् जोडू न उत्पादनाची
ाख्या के ली आहे. त्यांच्या मते, उपयोगीतांची िनिमती िकवा वाढ म्हणजे
उत्पादन होय. िस्मथपेक्षा माशर्लची ाख्या अिधक सरस असली तरी
त्यावर मयार्दा आहे. त्यापेक्षा िविनमय मूल्यIची िनिमती िकवा वाढ
करणाऱ्या िकर्या म्हणजे उत्पादन अशी ाख्या अिधक सोयीस्कर वाटते.
त्यापुढे जाऊन मेअसर् यांनी. ‘वस्तूंच्या िकवा सेवांच्या िविनमयाथर् के लेली
कोणतीही िकर्या म्हणजे उत्पादन’ अशी ाख्या के ली आहे. ही ाख्या इतर
ाख्यापेक्षा अिधक समपर्क वाटते. अथार्त उत्पादक उत्पादन घेतो. त्यातून
िविनमय मूल्याची िनिमती होणे अिभपर्ेत आहे. तसेच उत्पादनाला
नैितकतेची बंधने असत नाहीत. अथर्शा ामध्ये ते अिभपर्ेत नाही. उपभोग्य
वस्तूकडे अथर्शा ामध्ये उत्पादनाच्या दृि कोनातून पािहले जाते. उत्पादन
फलनामध्ये दुसरा महत्त्वाचा घटक म्हणजे आदान िकवा उत्पादनाचे घटक
होय. त्याचा िवचार करू.
126
उत्पादनाचे घटक / आदान -
ज्या घटकांमुळे उत्पादन घेणे शक्य होते अशा घटकास उत्पादन
घटक असे म्हणतात. माशर्ल यांनी उत्पादनाचे भूमी, शर्म, भांडवल आिण
संघटन असे चार घटक सांिगतले आहेत. यापैकी भूमी व शर्म हे
िनसगर्िनिमत घटक असल्यामुळे त्यांना मूलभूत घटक म्हणतात तर भांडवल
आिण संघटन हे मानविनिमत घटक असल्यामुळे त्यास दुय्यम घटक असे
संबोधले आहे. उत्पादनाच्या या चारही घटकांना अथर्शा ामध्ये नेहमीच्या
वापरापेक्षा एक िविश असा अथर् आहे. भूमी या घटकात के वळ भूमीच नव्हे
तर भूमीतील आिण भूमीबा अशा सवर् नैसिगक संप ी िकवा संसाधनाचा
समावेश होतो. तसेच यंतर्सामगर्ी, उत्पादनाच्या संकल्पना, भांडवल हे
घटकही उत्पादनांमध्ये महत्त्वाचे आहेत, हे घटक मानविनिमत मानले
जातात. या सवर् घटकांच्या एकतर्ीकरणातून, योग्य समन्वयातून उत्पादनाची
पर्िकर्या पूणर् होते. त्यामुळे कोणत्याही पर्कारच्या वस्तू िकवा सेवाच्या
उत्पादनात िकमान हे चार घटक असणे आवश्यक असते. म्हणून अथर्शा ात
उत्पादनाच्या घटकांमध्ये भूमी, शर्म, भांडवल आिण संयोजन या चार
घटकांना उत्पादन घटक म्हणून मान्यता िमळाली आहे.
अथार्त उत्पादनाचे घटक आिण िनष्प ी या दोह मध्ये िनकटचा

संबंध असून या संबंधासच उत्पादन फलन म्हटले जाते.
अ.उत्पादन फलन : ाख्या - Production Function : Defination -

सवर्साधारणपणे उत्पादनाचे घटक आिण उत्पादन यांच्या परस्पर
संबंधास उत्पादन फलन म्हणतात. या संकल्पनेचे शा शु िव ेषण
करण्यासाठी वेगवेगळ्या अथर्तज्ज्ञांनी उत्पादन फलनासंदभार्त ाख्या
मांडल्या आहेत.
१. सॅम्युलसन यांच्यामते, ‘उपलब्ध असलेल्या तांितर्क ज्ञानाचा िवचार

करता उत्पादन घटकांच्या वेगवेगळ्या संचापासून जी उत्पादन मातर्ा शक्य
असते त्या तांितर्क परस्पर संबध
ं ास उत्पादन फलन असे म्हणतात.’
१. पर्ा.स्टीगलर यांनी उत्पादन फलनासंदभार्त वेगळी ाख्या के ली आहे.

‘उत्पादन घटकांच्या, उत्पादकांच्या व वस्तू उत्पादन वेगाच्या परस्पर
संबधं ास उत्पादन फलन म्हणतात असे त्याने मत क्त के ले आहे.
वरील ाख्यावरून आपणास उत्पादन पेढीची उत्पादन मातर्ा आिण

त्यामध्ये वापरण्यात आलेल्या उत्पादन घटक यांचा फलनात्मक संबंध असतो
असे म्हणावे लागेल. हा फलनात्मक संबंध गिणती समीकरणाने
खालीलपर्माणे दशर्िवता येतो.
127
P = f (a,b,c...)
समीकरणांमध्ये P म्हणजे उत्पादन होय. f हे चल दोहोतील
फलनात्मक संबंध दशर्िवते. तर a,b,c हे उत्पादनाचे घटक म्हणून िवचारात
घेतले आहेत.
उत्पादन पर्िकर्येत उत्पादकांनी उत्पादन घटकांचे िकती पर्माण

वापरल्यामुळे िकती पर्माणात वस्तूंचे उत्पादन घेणे शक्य होईल, याचा
सवर्साधारण अंदाज बांधता येतो. अथार्त अशा पर्कारचे िनणर्य उत्पादक
उपलब्ध असलेल्या उत्पादन तंतर्ाच्या आधारे घेत असतात. जर उत्पादन
तंतर्ामध्ये सुधारणा झाली तर उत्पादकांस उत्पादन घटकांचा सुयोग्य वापर
करणे शक्य होते व त्यातून िमळणारे उत्पादन अिधक पर्माणात िमळते.
यावरून स्प होते की, उत्पादन फलनामध्ये तांितर्क बदल हा महत्त्वाचा
असतो. तांितर्क बदलािशवाय इतरही असे अनेक घटक आहेत, जे उत्पादन
फलनावर पर्त्यक्ष-अपर्त्यक्ष पर्भाव पाडतात. उदाहरणाथर् उ ोग संस्थेचा
आकार, तेथील वस्थापन, उत्पादनाची पर्िकर्या, भांडवल, उत्पादन
घटकांच्या तुलनात्मक िकमती इत्यादी. जेव्हा अथर् वस्थेमध्ये गितमान
बदल घडू न येतात तेव्हा उत्पादन फलनामध्येही बदल घडू न येतात.असे
असले तरी उत्पादकास उत्पादनाची एक सवर्साधारण कल्पना येण्यासाठी ही
संकल्पना उपयुक्त ठरते. उत्पादन फलाच्या पुढील िविवध वैिशष् ावरून या
संकल्पनेची अिधक कल्पना येत.े
ब.उत्पादन फलनाची वैिशष् े - Characteristics of production

function -
वरील िव ेषणावरून उत्पादन फलनाची काही वैिशष् े
खालीलपर्माणे सांगता येतात.
i. उत्पादन व उत्पादन घटकातील संबध ं -

उत्पादन फलन ही संकल्पना उत्पादनाच्या भौितक मातर्ा आिण
उत्पादन घटकांच्या भौितक मातर्ा यांच्यातील संबंध दशर्िवते. िविश
उत्पादन घटकांच्या िविश पर्माणात मातर्ा घेतल्या असता िकती पर्माणात
उत्पादन पर्ा होऊ शकते याचा अंदाज या संकल्पनेवरून घेता
येतो.उदाहरणाथर् शर्माच्या दोन मातर्ा व भांडवलाच्या तीन मातर्ा यांच्या
संयोगातून जर उत्पादन 20 नग पर्ा होत असेल तर यामध्ये दशर्िवलेल्या
भौितक मातर्ा ा दोन घटकातील संबंध दशर्िवतात. या मातर्ामध्ये बदल
के ल्यास उत्प ीमध्ये िकती बदल होऊ शकतो याचा अंदाज क्त करता येऊ
शकतो.
128
ii. िविभ घटकांचा पर्भाव -
उत्पादन फलनावर के वळ उत्पादन घटकांचाच नव्हे तर उत्पादन
घटकां ितिरक्त इतर वेगवेगळ्या घटकांचाही पर्भाव पडतो. उदा. उत्पादन
तंतर्, उत्पादन संस्थेचे आकारमान, संसाधने, त्यांच्या िकमती व गितशीलता
इत्यादी.
iii. कालसापेक्षता - time relativity

उत्पादन फलनामध्ये वेळेचे एकक िवचारात घेणे आवश्यक असते.
त्यािशवाय िनि त उत्पादन फलन क्त करता येत नाही. उदा.एक एकर
भूमीत पाच शर्िमकाच्या सा ाने दहा िक्वटल कापसाचे उत्पादन होते. भूमी
व शर्म यांच्याशी दाखिवलेले कापसाचे हे उत्पादन फलन योग्य होणार
नाही. कारण त्यात वेळेचा एक िदलेला नाही. यासाठी एका वषार्त एक
एकर भूमीत पाच शर्िमकांच्या मदतीने दहा िक्वटल कापसाचे उत्पादन होते.
असे क्त के ले तर उत्पादन फलन समपर्कपणे दशर्िवता येत.े
iv. तांितर्क संकल्पना –

उत्पादन फलन ही एक तांितर्क संकल्पना आहे. तसा तो उत्पादन
अिभयांितर्की शाखेचा िवषय आहे. तरीही अथर्शा ामध्ये या संकल्पनेच्या
िव ेषणाला महत्त्व आहे. कारण उत्पादन फलन संबंधा ारे पेढीचा आकार
के वढा असावा, उत्पादनाची मातर्ा िकती असावी, त्यातून उत्पादकास िकती
नफा पर्ा होऊ शके ल याची कल्पना येते.
v. िविभ पर्कार –
उत्पादन फलनाचे वेगवेगळे पर्कार आहेत. अल्पकालीन उत्पादन
फलन, दीघर्कालीन उत्पादन फलन इत्यादी. काळाच्या कसोटीवर या
पर्कारच वग करण अिस्तत्वात आले आहे. यािशवाय कॉब - डग्लस यांनी
रे खीय पर्माणशीर उत्पादन फलनाची संकल्पनाही मांडलेली आहे.
उत्पादनाचे घटक आिण उत्पादनातील मातर्ा यांच्यातील बदलावरून
िविभ पर्कार अिस्तत्वात आल्याचे िदसून येते.
थोडक्यात वरील िव ष
े णावरून उत्पादन फलनाच्या संकल्पनेची
कल्पना येते.
129
३.2 दीघर्कालीन िवरु अल्पकालीन उत्पादन फलन Long-Run Vs
Short-Run Production Function
i. अल्पकालीन उत्पादन फलन - Long-Run Vs Short-Run Production

Function
‘जेव्हा उत्पादन पर्िकर्येमध्ये उपयोगात आणल्या जाणाऱ्या दोन
घटकांपैकी एक घटक कायम ठे वून दुसऱ्या घटकांमध्ये बदल करून उत्पादन
घेतले जाते तेव्हा त्यास ि तीय शर्ेणी उत्पादन फलन िकवा अल्पकालीन
उत्पादन फलन असे म्हणतात’.
या पर्कारच्या उत्पादन फलनामध्ये एक उत्पादनाचा घटक िस्थर

असतो. त्यामध्ये अल्पकाळात कोणत्याही पर्कारे बदल घडवून आणणे शक्य
नसते. म्हणून उत्पादक बदलत्या घटकांमध्ये बदल करतो िकवा त्यांच्या
मातर्ा कमी-अिधक करून उत्पादन घेतो.िवशेषतः अल्पकाळामध्ये
मागणीमध्ये वाढ झाली असता अशा पर्कारच्या उत्पादन फलनाचा पयार्य
उत्पादक स्वीकारतो. जेव्हा मागणी पूवप र् दावर येत,े तेव्हा उत्पादन
घटकांच्या वाढिवलेल्या मातर्ा कमी के ल्या जातात.
ii. दीघर्कालीन उत्पादन फलन - Long-Run Production Function

Ôजेव्हा उत्पादन पर्िकर्येमध्ये उपयोगात आणल्या जाणाऱ्या उत्पादन
घटकांच्या मातर्ेमध्ये बदल करून िकवा त्या घटकांच्या मातर्ा एकमेकांमध्ये
पयार्यीत करून उत्पादन घेतले जाते, तेव्हा त्यास पर्थम शर्ेणी उत्पादन फलन
िकवा दीघर्कालीन उत्पादन फलन असे म्हणतात.’
या उत्पादन फलनामध्ये जे घटक उपयोगात आणले जातात, त्यांच्या

मातर्ा बदलता येऊ शकतात िकवा एका घटकांची मातर्ा कमी करून दुसऱ्या
घटकांची मातर्ा वाढिवता येते िकवा दुसऱ्या घटकांची मातर्ा कमी करून
पिहल्या घटकांची मातर्ा वाढिवता येते. यास घटक पयार्यीकरण म्हणतात.
अशापर्कारे घटक एकमेकांमध्ये पयार्यीत करून िकवा त्या घटकांच्या
मातर्ामध्ये बदल घडवून उत्पादनामध्ये बदल घडवून आणता येतो. अशा
पर्कारचे बदल दीघर्कालामध्ये करणे शक्य असते. म्हणून या पर्कारच्या
उत्पादन फलनास दीघर्कालीन उत्पादन फलन असेही म्हणतात.
३.२.१. रे खीय समघाती उत्पादन फलन - Linearly Homogeneous

Production Function
ही संकल्पना कॉब - डग्लस यांनी मांडली. त्यांना उत्पादन
पर्िकर्येमध्ये ज्या पर्माणात उत्पादनाचे घटक वाढिवले जातात त्याच
130
पर्माणामध्ये उत्पादनात वाढ होते असा अनुभव आला. त्यावरून त्यांनी ही
संकल्पना मांडली आहे. त्यामुळे यास रे खीय समघाती पर्थम दजार्चे उत्पादन
फलन म्हणतात. उदा.10 अ आिण 10 ब घटक मातर्ांचा उपयोग करून 100
वस्तूंचे उत्पादन होत असेल तर 20 अ आिण 20 ब घटक माञा वापरून 200
वस्तूंचे उत्पादन होते. अथार्त ज्यापर्माणात आदानामध्ये वाढ होते त्याच
पर्माणात पर्दानामध्येही वाढ घडू न येते.
“उत्पादनात रेखीय समघाती पर्थम दजार्चे उत्पादन फलन असताना

आदानात जेवढी वाढ होईल, तेवढीच वाढ िविश पर्माण कायम ठे वून
पर्दानात होते.”
असा अनुभव कोब-डग्लस यांना उत्पादन संस्थांमध्ये आढळू न आला.

हा संबंध दोन घटकांच्या बाबतीत गिणती रूपाने पुढीलपर्माणे मांडला.
P= KLa.C1-a
यामध्ये Pहे उत्पादन पिरमाण होय. L िह शर्माची मातर्ा, Cहे

भांडवलाची मातर्ा तर 1-aआिण aहे िस्थरांक असून ते धनात्मक आहेत असे
मानले आहे.aहा एक पेक्षा लहान आहे तर शून्य पेक्षा मोठा. समीकरणाचा
अथर् असा आहे की, L आिण Cमध्ये जेव ा पर्माणात वाढ के ली जाईल,
तेव ाच पटीत P उत्पादनामध्ये िकवा पर्दानामध्ये वाढ घडू न येते.
३.२.२. रे खीय समघाती उत्पादन फलन : वैिशष् े-

१.उत्पादन घटकांमधील वाढीच्या पटीतच उत्पादनामध्ये वाढ होत असते.
२. उत्पादन फलन समघाती व पर्थम शर्ेणीचे असल्यामुळे a + 1-a या
चलाची बेरीज नेहमी 1 इतकीच असते.
३. उत्पादक घटकांच्या पर्ितस्थापनाची लविचकता एकक असते, कारण

उत्पादन समघाती व पर्थम शर्ेणीचे स्वरूपाचे असते.
४. उत्पादन कायार्साठी दोन घटक आवश्यक मानले आहेत. जर एका
घटकाची मातर्ा शून्य असेल तर दुसर्या घटकांची मातर्ा शून्य होते.
५. a आिण 1-a या दोन िस्थरांकानी शर्म आिण भांडवलाच्या मातर्ा
दशर्िवल्या आहेत.
६. शर्म आिण भांडवल याच्या उत्पादन लविचकता a आिण 1-a या दोन
िस्थरांकानी दशर्िवल्या आहेत.
131
७. उत्पादन फलन रे खीय आिण सजातीय स्वरूपाचे असल्यामुळे उत्पादनाचा
िवस्तार होत आकृ तीच्या आरं भ िबदूतून 45 अंशाचा कोन करून उगम
पावतो.
३.३ समउत्प ी राशी / उत्पादन वकर् िव ेषण : Isoquants
उत्पादन फलनाचे िव ेषण करण्याचे हे एक आधुिनक तंतर् आहे.

उत्पादन फलन या संकल्पनेत याचे पारं पािरक / सनातनी प तीने िव ष े ण
के ले आहे. या िव ेषण प तीतील मयार्दा िवचारात घेऊन अलीकडे
समउत्प ी वकर्ाच्या आधारे उत्प ी फलाचे िव ेषण के ले जाते. या
प तीमध्ये समवृ ी वकर् िव ेषणाचा आधार घेतला आहे. त्यामुळे या दोन
संकल्पनामध्ये बरे च साम्य आढळू न येत.े समवृ ी वकर्ामध्ये व वकर्ावरील
कोणत्याही िबदूला वस्तूच्या गटास उपभोक्ता तटस्थ असतो. तसे या
िव ेषणात उत्पादक सम उत्पादन वकर्ावरील कोणत्याही िबदूला तटस्थ
असतो. कारण पर्त्येक उत्पादन घटक संयोगापासून या वकर्ावरील कोणत्याही
िबदूला समान उत्पादन िमळते. म्हणून यास सम उत्प ी राशी िकवा उत्पादन
वकर् म्हणतात.
३.३.१. ाख्या व अथर् -

समवृ ी वकर्ाची ाख्या पुढीलपर्माणे करता येते.
i. ”एका िविश पिरिस्थतीत उत्पादनाची िविश मातर्ा गृहीत धरून त्याची
िनिमती करण्यासाठी लागणाऱ्या उत्पादक घटकांच्या िभ िभ
सयोगांना जोडू न दशर्िवलेल्या वकर्ास सम उत्प ी राशी वकर् म्हणतात.”
ii. “समउत्प ी राशी वकर् हा असा वकर् असतो की, ज्यावर िमळू शकणारा
उत्पादनाचा मह म दर कायम असतो.” – पर्ो.कोहेन.
iii. ”समान उत्पादन दशर्िवणाऱ्या उत्पादक घटकांच्या िनरिनराळ्या
संयोगापासून पर्ा वकर्ास समउत्प ी वकर् म्हणतात.”
वरील ाख्यावरून स्प होते की, उत्पादक उत्पादन पर्िकर्येत ज्या

िभ िभ उत्पादक घटक संयोगांच्या मदतीने उत्पादन घेतो, त्या पर्त्येक
संयोग िबदूच्या िठकाणी उत्पादकास समान उत्पादन राशी पर्ा होते. मातर्
असे घटक संयोग तयार करताना उपलब्ध घटक एकमेकांमध्ये पयार्यीत के ले
जातात. यास ‘तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर’ असे म्हणतात. म्हणजेच
एका घटकाची मातर्ा कमी करताना दुसऱ्या घटकांची मातर्ा अशा प तीने
वाढिवली जाते की, ज्यामुळे उत्पादन पातळी / राशी कायम राहील. म्हणून
132
याव वकर्ावरील कोणत्याही घटक संयोग िबदूस उत्पादकास समान उत्पादन
पर्ा होत असल्याने तो वकर्ावरील कोणत्याही िबदूस तटस्थ राहतो. मातर् हा
िनयम पर्त्ययास येण्यासाठी उत्पादन घटकांचा मह म वापर, योग्य तांितर्क
पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर, उपलब्ध उत्पादन तंतर्ाचा योग्य वापर, कायर्क्षम
उत्पादन घटकांची िनवड इत्यादीसारख्या अटी गृहीत धरल्या आहेत.
३.३.२. सूचीपतर्क व वकर्ाच्या सा ाने स्प ीकरण : Schedule –

हा िनयम अिधक स्प पणे समजून घेण्यासाठी सम उत्पादन वकर्
सूचीपतर्काचा आधार घेतला जातो. या पतर्कामध्ये घटक समूह, उत्पादनाचे
घटक आिण त्यांच्या संयोगापासून पर्ा उत्पादन मातर्ा िवचारात घेतल्या
जातात. पुढील एका काल्पिनक सूचीपतर्काच्या आधारे हे स्प करता येते.
उत्पादन घटक अ ब घटक उत्पादन मातर्ा

संयोग घटक घटक पर्माण नगामध्ये
A 1 15 1:15 100
B 2 12 2:12 100
C 3 9 3:9 100
D 4 6 4:6 100
E 5 3 5:3 100
वरील सूची पतर्कामध्ये पिहल्या स्तंभात घटक समूह, दुसऱ्यामध्ये

अ’ घटकांच्या मातर्ा, ितसऱ्यामध्ये ब’ घटकांच्या मातर्ा, चौथ्यामध्ये घटक
पर्माण / गुणो र व अंितम स्तंभामध्ये उत्पादन मातर्ा दशर्िवल्या आहेत.
सूचीमध्ये उत्पादन घटकांचे संयोग A,B,C,D,E या इं गर्जी मुळाक्षरांने

दशर्िवले आहेत. हे संयोग दोन उत्पादन घटकांच्या पर्माणाचे पर्ितिनिधत्व
करतात. उदा. A उत्पादन घटक संयोग 1:15 घटक गुणो राचे पर्ितिनिधत्व
करतो. ज्यास 100 नग उत्पादन मातर्ा पर्ा होतात. याचपर्माणे B,C,D,E या
उत्पादन घटक संयोगापासून उत्पादनाचे पिरमाण / मातर्ा 100 एव ाच
पर्ा होतात. म्हणजेच पर्त्येक उत्पादन घटकांच्या संयोगास उत्पादनाची
मातर्ा उत्प ी समान असल्याचे िदसून येते. परं तु यामध्ये के वळ दोन
घटकातील पर्माण बदलल्याचे िदसून येते. जरी घटकांचे पर्माण बदलले असले
तरी त्याचा उत्पादन मातर्ावर कोणताही पर्भाव पडत नाही. त्यामुळे पर्त्येक
उत्पादन घटक संयोगाचे िठकाणी उत्पादक तटस्थ राहतो. त्या सवर् िबदुना
जोडू न जी रे षा तयार के ली जाते त्यास सम उत्पादन बकर् असे म्हणतात.
133
आकृ ती ३.१
वरील आकृ तीत X अक्षावर A घटकाच्या मातर्ा तर Y अक्षावर B

घटकांच्या मातर्ा दशर्िवल्या आहेत. तर IQ हा सम उत्पादन वकर् आहे. त्याचा
उतार डावीकडू न उजवीकडे खाली जाणारा म्हणजेच ऋणात्मक िदसून येतो.
तो असे दशर्िवतो की, एका घटकाच्या मातर्ा वाढिवल्या असता दुसऱ्या
घटकाच्या मातर्ा कमी होतात िकवा दुसऱ्या घटकांच्या मातर्ा कमी के ल्या
असता, पिहल्या घटकाच्या मातर्ा वाढतात. येथे तांितर्क पर्ितस्थापनाचा
सीमान्त दर पर्त्ययास येतो. या दोन घटकांच्या संयोग िबदूपासून A,B,C,D,E
हे पाच घटक संयोग िबदू तयार होतात. यात पर्त्येक िबदूच्या िठकाणी
उत्पादकास पर्ा होणारे उत्पादन / उत्प ी समान िदसून येत.े
आकृ तीत A हा अ घटकाच्या मातर्ा आिण ब घटकाच्या मातर्ाचा

संयोग िबदू आहे, ज्या िठकाणी उत्पादकास 100 नग उत्पादन पर्ा होते. जर
C िबदूच्या िठकाणी ब घटकाच्या मातर्ा कमी करून A घटकाच्या मातर्ा
वाढवल्या तर, यािठकाणीही 100 नग उत्पादन पर्ा होते. या प तीने इतर
िबदूच्या िठकाणीसु ा उत्पादकास 100 उत्पादन िमळते. म्हणजेच या
वकर्ावरील कोणताही संयोग िहदू समान उत्प ी मातर् दशर्िवतो. त्यामुळे IQ
या वकर्ास समउत्प ी / उत्पादन वकर् म्हणतात. अशा अनेक वकर्ानी िमळू न
समउत्प ी वकर् नकाशा तयार करता येतो.
३.४ समउत्प ी राशी वकर् नकाशा : Isoquant Map
समउत्प ी वकर् नकाशामध्ये एकाऐवजी अनेक सम उत्पादन वकर्

दशर्िवलेले असतात. या वकर्ाच्या समूहालाच समउत्प ी वकर् नकाशा असे
म्हणतात. यातील पर्त्येक वकर् िविश उत्पादन पातळी / मातर्ा दशर्िवतो.
आरं भ िबदू जवळ असणाऱ्या सम उत्पादन वकर्ापेक्षा वरच्या पातळीवर
134
असलेला समउत्प ी वकर् अिधक उत्पादनाची पातळी दशर्िवतो. याचा अथर्
उजवीकडील समउत्प ी वकर् नेहमी डावीकडील सम उत्पादन वकर्ापेक्षा
अिधक उत्पादन पातळी दशर्िवतात. हे एका आकृ तीच्या साहाय्याने स्प
करता येते.
आकृ ती 3.2
वरील आकृ तीत X अक्षावर A घटकाच्या मातर्ा तर Y अक्षावर B

घटकांच्या मातर्ा दशर्िवल्या आहेत. तर IQ,IQ1,IQ2 हे सम उत्पादन
दशर्िवणारे वकर् आहेत. या एकितर्त वकर्ाना िमळू न समउत्प ी बकर् नकाशा
म्हणतात. यामध्ये IQ हा समउत्प ी वकर् 100 नग उत्पादन दशर्िवतो. परं तु
IQ1 हा समउत्प ी वकर् 200 नगाचे उत्पादन दशर्िवतो. तर IQ2 हा
समउत्प ी वकर् 300 नगाचे उत्पादन दशर्िवतो. याचा अथर् पर्त्येक
उजवीकडील वकर् हा डावीकडील वकर्ापेक्षा अिधक उत्पादनाची मातर्ा
दशर्िवतो. म्हणजेच उत्पादन पर्िकर्येत दोन्ही घटकांचे पर्माण वाढिवत नेल्यास
उत्पादनांमध्ये वाढीचा अनुभव येतो. त्यामुळे उजवीकडील वकर् अिधक
उत्पादनाची पातळी दशर्िवतात.
३.५. समउत्प ी वकर्ाची वैिशष् े : Properties Of Isoquants
सम उत्पादन वकर्ाची वैिशष् े पुढील पर्माणे िवशद करता येतात.

i. ऋणात्मक उतार -
समउत्प ी वकर् हा ऋणात्मक उताराचा असतो. तो डावीकडू न
उजवीकडे खाली जाणारा असतो. जर ती डावीकडू न उजवीकडे खाली
उतरत जाणारा नसेल तर हा वकर् समान उत्प ी मातर्ा दशर्वू शकत नाहीत.
या वकर्ाने समान उत्प ी मातर्ा दाखिवण्यासाठी एका उत्पादक घटकांची
135
मातर्ा कमी करताना दुसऱ्या घटकांची मातर्ा वाढणे आवश्यक आहे.
अशापर्कारे घटक पयार्यीत होत नसतील तर समान उत्प ी िनमार्ण न होता
उत्प ीमध्ये फरक िदसून येइल. ही बाब समउत्प ी वकर् िव ेषणाशी
िवसंगत आहे. त्यामुळे समउत्प ी वकर्ाचा उतारा हा डावीकडू न उजवीकडे
खाली जाणारा ऋणात्मक पर्वणतेचा असतो.
ii. उगम िबदूकडे बिहग ल -

समउत्प ी वकर् हा नेहमी उगम िबदूशी बिहग लाकार असतो. कारण
या िव ेषणमध्ये उत्पादन घटकांचा तांितर्क पयार्यता सीमांत दर गृहीत
धरला आहे. हे गृहीत पूणर् करायचे असेल तर समउत्प ी वकर्ाचा उतार हा
के वळ ऋणात्मक असून चालणार नाही तर हा वकर् उगम िबदूकडे
बिहग लाकार असणे आवश्यक आहे. जर हा वकर् सरळ रे षात्मक असेल तर
घटकांच्या सीमांत पयार्यतेचा दर समान राहील. म्हणजेच उत्पादन घटक
एकमेकांचे पयार्य नसतात असा अथर् िनघेल. म्हणून सरळ रे षात्मक असे
समउत्प ी वकर् िमळू शकणार नाहीत. त्याचपर्माणे हा वकर् उगमिबदूकडे
अंतग लाकार असेल तर घटकांच्या सीमांत पयार्यतेचा दर हा विध स्वरूपाचा
राहील. अशा स्वरूपाचा सीमांत पयार्यता दर हा अशक्य आहे. कारण
एखा ा घटकाचे पिरमाण कमी होत असता त्याचे महत्त्व उत्पादनात कमी
होणे अशक्य आहे. म्हणून समउत्प ी वकर् हा नेहमी उगम िबदूकडे
बिहग लाकार असतो.
iii. उजवीकडील वकर् अिधक उत्पादन पातळी दशर्िवतात -

नेहमी उजवीकडील समवृ ी वकर् हा डावीकडील समउत्प ी
वकर्ापेक्षा अिधक उत्पादनाची पातळी दशर्िवतो. कारण डावीकडील
वकर्ावरील घटकांच्या संयोग िबदूपासून पर्ा उत्पादनापेक्षा उजवीकडील
वकर्ावरील घटक संयोग मातर्ा अिधक असल्याने त्यावरील उत्पादनाची मातर्ा
अिधक असते. ही बाब समउत्प ी वकर् नकाशामध्ये िवचारात घेतली आहे.
iv. परस्परांना छेदत नाहीत -

समवृ ी वकर् कधीही परस्परांना छेदत नाहीत. कारण अशी
पिरिस्थती िनमार्ण झाल्यास समउत्प ी वकर्ाचे िनष्कषर् चुकतात.जर दोन वकर्
परस्परांना छेदले तर छेदन िबदूच्या वरच्या भागात डावीकडे असणारा
समवृ ी वकर् छेदन िबदूच्या खालच्या भागात उजवीकडे असतो, जो अिधक
उत्पादन पातळी दशर्िवतो. हाच वकर् छेदन िबदूच्या वरच्या भागात कमी
उत्पादन पातळी दशर्िवतो. यामुळे एका वकर्ासंदभार्त दोन िभ िनष्कषर्
िनघतात. जे समउत्प ी वकर्ाच्या िनष्कषार्स धरून नाही. म्हणून समउत्प ी
वकर् कधीही एकमेकांना छेदत नाहीत.
136
v. एकमेकांना समांतर असतातच असे नाही -
समउत्प ी वकर् हा त्यावरील पर्त्येक िबदूच्या िठकाणी उत्पादनाचे
िनरिनराळे संयोग दशर्िवतो. हे संयोग दशर्िवत असताना पर्त्येक वेळी
असलेल्या घटकांच्या सीमांत पयार्यतेचा दर िवचारात घेतलेला असतो. हा
दर सवर् संयोगाच्या बाबतीत समान अंतराने बदलत नसल्याने समउत्प ी
वकर् एकमेकास समांतर असतीलच असे नाही. तर दोन वकर्ातील अंतर कमी-
अिधक असू शकते.
vi. दोन समवृ ी व कर्ामध्ये अनेक समवृ ी वकर् असू शकतात -

दोन समउत्प ी वकर्ाच्यामध्ये असलेल्या जागेत अनेक समवृ ी वकर्
असू शकतात िकवा काढता येतात. करण दोन िभ समउत्प ी वकर् हे जर
उत्पादनाच्या दोन िविश पातळी / मातर्ा दशर्िवत असतील तर दोघांमध्ये
असलेल्या िरक्त जागेत अनेक उत्प ी मातर्ा दशर्िवल्या जाऊ शकतात. त्यामुळे
या दोन वकर्ाच्यामध्ये अनेक समउत्प ी वकर् असू शकतात िकवा तयार करता
येतात.
vii. आकार सीमा रे षांनी ब असतो -

समउत्प ी वकर्ाचा आकार हा दोन रे षाच्यामध्ये असलेल्या अंडाकृ ती
पर्देशात असू शकतो. कारण या दोन रे षांच्या बाहेर असलेले उत्पादक घटक
संयोग एकतर असंभवनीय असतात िकवा अिमत यी असतात. मातर् दोन
रे षांच्यामध्ये असलेले उत्पादक घटकांचे संयोग हे िमत यी िकवा लाभदायक
असतात. त्यामुळे समवृ ी वकर्ाचा आकार हा मयार्दा रे षांनी िकवा सीमा
रे षांनी मयार्िदत के लेला असतो.
अथार्त समउत्प ी राशी वकर् ही एक वैिशष् पूणर् अशी संकल्पना

आहे. तटस्थता वकर्ाशी साम्य दाखिवणारी आहे. िशवाय या तंतर्ा ारे
पारं पािरक उत्पादन फलन िव ेषणापेक्षा उत्पादन फलनाचे अिधक स्प
िव ेषण करणे शक्य आहे.
३.६ सम य रे षा : Iso-Cost Line
सम य रे षा ही उत्पादकाच्या संतुलन िव ेषणामध्ये उपयोगात

आणले जाणारे एक महत्त्वाचे साधन आहे. समउत्प ी वकर् जसे
उपभोक्त्याच्या समवृ ी वकर्ाशी साम्य दाखिवणारा आहे, तसे सम य रे षा
उपभोक्त्याच्या िकमत रे षेशी साम्य दाखिवणारी आहे. िकमत रे षा
उपभोक्त्याच्या उत्प ाची मयार्दा . दशर्िवते तसे सम य रे षा उत्पादकाकडे
उपलब्ध भांडवलाची मयार्दा दशर्िवते. उपलब्ध भांडवलामध्ये एखादा
137
उत्पादक, उत्पादन पर्िकर्येत उपयोगात येणाऱ्या उत्पादन घटकांवर कशा
पर्कारे खचर् करतो याची कल्पना या संकल्पनेवरून येत.े
३.६.१. ाख्या व अथर् -

“सम य रे षा उत्पादन घटकांच्या अशा संयोगदशर्क िबदूनं ी िमळू न
तयार होते ज्या संयोगासाठी येणारा उत्पादन खचर् हा समान असतो.”
“सम य रे षा म्हणजे उत्पादकाकडील उपलब्ध मयार्िदत मौिदर्क

भांडवलामध्ये खरे दी के ल्या जाऊ शकणाऱ्या िभ िभ उत्पादन घटकांच्या
संयोग िबदूच
ं ा समन्वय होय.”
अथार्त, उत्पादक त्याच्याकडील मयार्िदत पैसारूप भांडवलाच्या

सहाय्याने उत्पादनासाठी आवश्यक घटकांवर कशापर्कारे खचर् करू शकतो ते
दशर्िवते. म्हणून या रे षेचा उतार उत्पादन घटकांच्या िकमती व खचर् के ल्या
जाणाऱ्या उत्पादन घटकांच्या मातर्ावर अवलंबून असतो. तसेच ही रे षा
भांडवलाची मयार्दा दशर्िवत असल्याने आकृ तीमध्ये X आिण Y या दोन्ही
अक्षाना जोडू न काढलेली असते. िव ष े णाच्या सोयीसाठी येथे दोन उत्पादन
घटक िवचारात घेऊन आकृ तीच्या सहाय्याने िव ष े ण के ले आहे.
 वैिशष् े
i. समखचर् रे षा डावीकडू न उजवीकडे खालच्या िदशेने जाणारी ऋणात्मक
उताराची असते.
ii. सम य रे षेचा आकार रे खीय असतो.
iii. सम य रे षा उत्पादन घटक खरे दीची मयार्दा दशर्िवते.
iv. सम य रे षेचा घटकांच्या िकमतीतील बदलानुसार समखचर् रे षेचा
उतार बदलतो.
v. सम य रे षा उत्पादकाची भांडवलाची मयार्दा दशर्िवते.
vi. सम य रे षा िभ िभ घटकांच्या संयोग िबदूपासून तयार के ली जाते.
अथार्त सम य रे षा ही एक उत्पादकाच्या दृ ीने महत्त्वाची

संकल्पना असून त्याचे संतुलन दशर्िवण्यासाठीचे एक महत्त्वाचे साधन आहे.
138
३.६.२.आकृ तीच्या सा ाने स्प ीकरण –
खालील आकृ तीच्या आधारे या संकल्पनेचे स्प ीकरण करता येते.

आकृ ती ३.३
वरील आकृ तीत X अक्षावर शर्म मातर्ा तर Y अक्षावर भांडवल मातर्ा

दशर्िवल्या आहेत. IC ही सम य रे षा होय. जी X आिण Y या दोन अक्षाना
I व C िबदुच्या िठकाणी स्पशर् करते.यांचा अथर् उत्पादक OI एव ा भांडवल
मातर्ा िकवा OC एव ा शर्म मातर्ावर कमाल खचर् करू शकतो.तर ∆OIC या
ितर्कोणी भागाने उत्पादकाची भांडवल मयार्दा दशर्िवली आहे. A, B व D हे
रे षेवरील तीन िबदू उत्पादन घटकांच्या िकमती िदल्या असता मयार्िदत
मौिदर्क भांडवलात उत्पादकाने तयार के लेल्या भांडवल आिण शर्माच्या
मातर्ांचे वेगवेगळे गट िकवा संयोग दशर्िवतात.यापैकी कोणतेही संयोगाची
िनवड के ली तरी उत्पादकास येणारा एकू ण उत्पादन खचर् समान असतो.
यामध्ये के वळ घटकांच्या मातर् बदलल्या जातात. त्याचा घटक खचार्वर
कोणताही पिरणाम होत नाही. त्यामुळे या सवर् घटकांच्या बाबतीत
उत्पादक तटस्थ असतो.
आकृ तीत रे षेचा उतार उत्पादनाच्या दोन घटकांच्या िकमतीचे

गुणो र दशर्िवतो. जर शर्माच्या िकमतीत फरक झाला तर समखचर् रे षेच्या
उतारात बदल होतो िकवा भांडवलाच्या िकमतीमध्ये बदल झाला तर
समखचर् रे षेच्या उतारामध्ये बदल होतो. याचा अथर् घटकांच्या िकमती आिण
संबंिधत उत्पादक घटक िकती पर्माणात वापरणार आहे यावर या रे षच े ा
उतार अवलंबून असतो.जर उत्पादकाचे मौिदर्क भांडवल वाढले व त्याने
दोन्ही घटकांच्या मातर्मध्ये वाढ करण्याचा िनणर्य घेतला तर ही रे षा
उज ा बाजूकडे स्थानांतिरत होते. याउलट त्याच्या मौिदर्क भांडवलामध्ये
139
घट झाली तर ही रे षा डावीकडे स्थानांतिरत होते.ती असे दशर्िवते की,
उपलब्ध मौिदर्क भांडवलामध्ये पूव इतक्या घटक मातर्ांची खरे दी करू
शकत नाही. याउलट भांडवलामध्ये वाढ झाल्यास तो पूव पेक्षा अिधक घटक
मातर्ांची खरे दी करून उत्पादन घटक वाढिवण्याचा पर्य करतो. त्यामुळे ही
रे षा त्याच्या भांडवलाचा िवस्तार दशर्िवते. म्हणून ती उज ा बाजूकडे
स्थानांतिरत होते.
ही रे षा रे खीय असण्याचे कारण म्हणजे, उत्पादक उपलब्ध दोन

घटक एकमेकांमध्ये पयार्यीत करतो तेव्हा सीमांत तांितर्क पयार्यता दर या
रे खीय रे षेच्या सा ाने दशर्िवता येतो. म्हणून ही रे षा रे खीय स्वरूपाची
आहे.
अथार्त उत्पादकास दोन िभ िभ घटकांचे संयोग तयार

करण्यासाठी आिण उपलब्ध भांडवल मातर्ामध्ये उत्पादन घेण्याच्या दृ ीने
महत्त्वाची संकल्पना आहे.
३.७. तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर (एमआरटीएस) :

Marginal Rate Of Technical Substitution (MRTS)
समउपादन वकर् िव ेषणातील तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर

िह संकल्पना समवृ ी वकर् िव ष े णातील पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर
संकल्पनेस समांतर स्वरूपाची आहे.या संकल्पनेनुसार, ‘एका उत्पादन
घटकाचे दुसऱ्या उत्पादन घटकाशी उत्पादन पातळी कायम ठे वून ज्या दराने
पर्ितस्थापन/पयार्यण करता येते तो दर म्हणजेच तांितर्क पर्ितस्थापनाचा
सीमांत दर होय.’
हा दर या वकर्ाच्या उतारानेही दशर्िवला जातो व तो नेहमी

ऋणात्मक असतो. तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर ही संकल्पना एका
काल्पिनक पतर्काच्या आधारे स्प करता येते.
तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमान्त दर पतर्क :

घटक शर्म भांडवल उत्पादन (नग) तांितर्क पर्ितस्थापनाचा
समूह (L) (K) सीमान्त दर
अ १ १५ १५० -
ब २ ११ १५० १:४
क ३ ०८ १५० १:३
ड ४ ०६ १५० १:२
इ ५ ०५ १५० १:१
140
वरील तक्त्यामध्ये शर्माच्या मातर्ेत १,२,३,४ व ५ अशा पर्कारे वाढ
करीत गेल्यास भांडवलाच्या मातर्ेत १५,११,०८,०६ व ०५ अशा कर्माने
घट करण्याच्या पर्िकर्येस तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर असे
म्हणतात.एक घटक दुसऱ्या घटकामध्ये अशा रीतीने पयार्यीत के ला जातो
ज्यामुळे एकू ण उत्प ी (१५०) कायम राहाते.
सूतर्रूपात –
MRTS = ΔK / ΔL
येथ,े MRTS - शर्म आिण भांडवल यांच्यातील तांितर्क

पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर ΔK - भांडवलाच्या मातर्ा व ΔL- शर्माच्या मातर्ा
यातील बदल होय. या सूतर्ाच्या सा ाने दोन िभ घटकातील तांितर्क
पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर काढता येतो.
वरील तांितर्क पर्ितस्थापनाच्या सीमांत दर पतर्कापर्माणेच अिधक

सोप्या प तीने तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर आकृ तीच्या आधारे स्प
करता येतो.
आकृ ती.३.४
आकृ तीमध्ये OX अक्षावर शर्माच्या मातर्ा आिण OY अक्षावर

भांडवलाच्या मातर्ा दशर्वल्या आहेत तर IP हा डावीकडू न उजवीकडे
खालच्या िदशेने जाणारा ऋणात्मक उताराचा उत्पादन वकर् आहे. उत्पादन
वकर्ावरील पर्त्येक िबदूत उत्पादनाची मातर्ा समान असते. परं तु उत्पादन
घटकांची मातर्ा मातर् वेगवेगळी असते. ही बाब वाकर्ाखालील ितर्कोणी
भागाने दशर्वली आहे.यावरून शर्म व भांडवलाच्या मातर्ा एकमेकांमध्ये
कशापर्कारे पयार्यीत के ल्या आहेत ते स्प होते.
141
३.८. िकमान उत्पादन खचर् िबदू - Optimum Factor
Combination
कोणताही उत्पादक मह म नफा पर्ा ीसाठी कमी खचार्त मह म

उत्पादन िमळू शके ल असा पयार्य शोधण्याचा पर्य करतो.त्यादृ ीने िकमान
उत्पादन खचर् िबदू संकल्पना महत्त्वाची ठरते. यासाठी अथर्शा ात दोन
मांडले आहेत.
अ. सीमांत उत्पादन दृि कोन The marginal product approach.

ब. सम खचर् दृि कोन The isoquant / iso-cost approach.
याचा कर्माने िवचार करू -
अ. सीमांत उत्पादन दृि कोन The marginal product approach.
बदलत्या पर्माणाचाच्या िनयमानुसार उत्पादनाच्या िनरिनराळ्या

अवस्था आपण िवचारात घेतो. या सवर् अवस्था उत्पादकास उत्पादन वाढ
िनरिनराळ्या मयार्दपे यर्ंत के ली असताना काय पिरणाम होईल हे सांगत
असतात. परं तु उत्पादकाच्या दृ ीने महत्त्वाचा पर् हा युक्ततम पर्माणाचा
असतो. उत्पादक घटकांचे कोणते असे पर्माण असावे की, ज्या पर्माणात
िनरिनराळे घटक उत्पादन कायार्त वापरले असता कमीत कमी खचार्त
मह म उत्पादन िमळू शके ल. घटकाचे युक्त पर्माण िमळिवण्यासाठी काही
अट ची आवश्यकता असते. एक म्हणजे सीमांत उत्पादन हे मोजता आले
पािहजे, दोन उत्पादनाचे घटका िवभाज्य असावेत आिण तीन उत्पादन
घटकांचे तांितर्क सहगुणक (Technological Co-efficient) पिरवतर्नशील
असावे.
जेव्हा सीमांत उत्पादन आिण सरासरी उत्पादन हे दोन्ही

एकमेकांबरोबर समान असतात म्हणजेच दोन्ही पर्कारचे घटक परस्परांच्या
दृ ीने युक्त पर्माणात आलेले असतात तेव्हा एकू ण उत्पादन मह म
पातळीवर असते. िस्थर घटकांच्या मातर्ा संदभार्त बदलता घटक जेवढा
पािहजे तेव ा पर्माणात असतो. युक्त पर्माणात घटक असल्यामुळे बदलत्या
घटकांचा अप य होत नाही िकवा िस्थर घटकांचा अपूणर् वापर होत नाही.
म्हणून कमीत कमी खचार्त जास्तीत जास्त उत्पादन िमळू शकते. ही
पिरिस्थती ओलांडल्यानंतर बदलत्या घटकाचे पिरमाण वाढिवल्यास सीमांत
उत्पादन कमी होऊ लागते अशा वेळी उत्पादन पर्िकर्येत नुकसान वाढत
जाते. म्हणून या पिरमाणापयर्ंत एकू ण उत्पादन वाढिवणे योग्य असते. या
पिरमाणाच्या िठकाणी असलेला उत्पादक घटकांचा संयोग युक्त असतो
142
आिण उत्पादक घटकांची परस्परांशी असलेले पर्माण हे युक्त पर्माण म्हणून
समजले जाते. सूतर्रूपात याची मांडणी खालीलपर्माणे –
सारांश, घटकांच्या सीमांत उत्पादकतेचे गुणो र हे िकमतीच्या

गुणो राबरोबर असल्यास त्या िस्थतीत उत्पादन घटकांचा हा युक्ततम
संयोग असतो.
ब. सम उत्प ी - सम खचर् दृि कोन The iso-quant / iso-cost

approach.
कोणत्याही अथर् वस्थेत पर्त्येक घटक मयार्दीत संसाधनामध्ये
मह म िहत साध्य करण्याचा पर्य करतो. उपभोक्ता मयार्िदत उत्प ामध्ये
मह म समाधान तर उत्पादक मयार्िदत भांडवलामध्ये िकमान खचर् ठे वन ू
मह म उत्पादन घेण्याचा पर्य करतो. यासाठी हे घटक िविश िठकाणी
समतोल साध्य करण्याचा पर्य करतात. उदा. उपभोक्ता समवृ ी वकर् व
िकमत रे षेच्या सा ाने असा समतोल साधतो. तसे उत्पादक समउत्प ी वकर्
व सम य रे षेचा उपयोग करून समतोल साधण्याचा पर्य करतो. त्याचे
िव ेषण या िठकाणी करू.
“ज्यािठकाणी सम य रे षा व समउत्प ी वकर् एकमेकांना

स्पशार्वस्थेत असतात त्यास िकमान उत्पादन खचर् िबदू िकवा उत्पादकाचा
समतोल म्हणतात.”
म्हणजेच उत्पादकाचा समतोल अभ्यासण्यासाठी सम य रे षा व

समउत्प ी वकर्ाची आवश्यकता असते. त्यािशवाय हा समतोल अभ्यासता
येत नाही. या िव ेषणासाठी खालील दोन अट ची पूतर्ता होणे गरजेचे आहे.
 समतोलासाठी आवश्यक अटी

i. सम य रे षेस समउत्प ी वकर् स्पशार्वस्थेत असावा.
ii. समउत्प ी वकर् समतोल िबदूच्या िठकाणी आरं भ िबदूस बिहग ल
असावा.
वरील अट बरोबरच खालील गृहीतांचा िवचार या िव ेषणासाठी गर्ा

धरला आहे.
143
 गृिहते
I. शर्म आिण भांडवल हे दोनच उत्पादनाचे घटक आहेत.
ii. सम य रे षा रे खीय उताराची आहे.
iii. उत्पादन घटकांच्या िकमती िदल्या असून उत्पादकाचे भांडवल मयार्िदत
आहे.
iv. उत्पादनाचे घटक एकिजनसी आहेत.
v. िव ेषण काळात उत्पादन तंतर्, उत्पादन घटक िकमती इत्यादी बाबी
कायम आहेत.
वरील गृहीते व अटी िवचारात घेऊन खालील आकृ तीच्या सा ाने

उत्पादकाचा समतोल पाहता येतो.
 आकृ तीच्या सहाय्याने िव ष

े ण-
आकृ ती ३.५
आकृ तीत X अक्षावर शर्म मातर्ा तर Y अक्षावर भांडवल मातर्ा

दशर्िवल्या आहेत. IC ही सम य रे षा होय.IS, IS1 व IS2 िभ िभ उत्पादन
पातळी दशर्िवणारे समउत्प ी वकर् आहेत.
आकृ तीत उपभोक्त्याच्या समतोलासाठी आवश्यक अट ची पूतर्ता E

िबदूच्या िठकाणी होते. कारण या िठकाणी IC ही सम य रे षा IS1 या
समउत्प ी वकर्ास स्पशार्वस्थेत असून त्यासाठी OL एव ा शर्म मातर्ा व OK
एव ा भांडवल मातर्ांचा उत्पादनात वापर के ला जातो. कारण पर्ा
144
पिरिस्थतीत उत्पादकाच्या मयार्िदत भांडवलात िववेकी प तीने या दोन
घटकांवर खचर् करणे तकर् संगत आहे.
A िकवा B िबदूच्या िठकाणी उत्पादकाचा समतोल साध्य होत नाही.

कारण हे दोन िबदू IS या कमी उत्पादन (100) दशर्िवणाऱ्या समउत्प ी
वकर्ावरील असून, कोणताही िववेकशील उत्पादक अिधक खचर् करून िकमान
उत्पादनाची अपेक्षा करणार नाही. िशवाय या दोन िबदूच्या िठकाणी
आवश्यक अट ची पूतत र् ा होत नाही. E1 िबदूचा िवचार करता हा िबदू
उत्पादकाच्या भांडवल मयार्दच्े या बाहेर आहे. जरी या िबदूस IS1 पेक्षा
अिधक उत्पादन पर्ा होत असले तरी इच्छा असूनही उत्पादकास हा
समतोल साध्य करण्यासाठी आवश्यक भांडवल उपलब्ध नाही. म्हणून E
हाच आकृ तीत समतोल िबदू होय. यािठकाणी उत्पादन घटकांचा युक्ततम
संयोग व िकमान खचार्त मह म उत्पादन साध्य करता येते.
अथार्त मयार्िदत भांडवलाचा मह म वापर करून अिधकािधक

उत्पादन घेण्याची ढोबळ कल्पना येण्याच्या दृ ीने ही संकल्पना महत्त्वाची
आहे.
३.९ पर्
1. उत्पादन फलनाची संकल्पना थोडक्यात स्प करा.

2. उत्पादन फलनाचे िविवध पर्कार कोणते?
३. ‘कॉब-डग्लस उत्पादन फलन’ यावर टीप िलहा.
4. तांितर्क पर्ितस्थापनाचा सीमांत दर संकल्पनेवर थोडक्यात चचार् करा.
5. समउत्प ी राशी वकर्ाची संकल्पना व गुणधमर् स्प करा.
6. िकमान उत्पादन खचर् िमळवण्यासाठी दोन दृ ीकोन स्प करा.

145
३अ
उत्पादन आिण खचर् िव ष
े णाचे िसध्दांत
LAWS OF PRODUCTION AND COST ANALYSIS
३अ.० उ ी े
३अ.१ बदलत्या पर्माणाचा िनयम
३अ.२ गृहीते
३अ.३ िनयमाच्या तीन अवस्था
३अ.४ उपयोजन िस्थती िकवा कारणे
३अ.५ बदलत्या पर्माणाच्या िनयमाचे उपयोजन
३अ.६ िनयमाचे ध्विनताथर् (महत्त्व) :
३अ.७ पर्माण फलाचा िनयम
३अ.८ पर्माणाच्या बचती/लाभ
३अ.९ पर्माणाच्या तोटे
३अ.१० पर्माणाच्या बचतीची ापकता
३अ.११ िवस्तार पथ : अथर्
३अ.१२ िशकाऊ / लिनग वकर्
३अ.१३ खचार्च्या संकल्पना
३अ.१४ उत्पादन खचार्ची संकल्पना
३अ.१५ अल्पकालीन खचर्
३अ.१६ घटकानुसार खचार्चे वग करण
३अ.१७ दीघर्कालीन खचर्
३अ.१७.१ दीघर्कालीन सरासरी खचर्
३अ.१७.२ दीघर्कालीन सीमांत खचर्
३अ.१९ पर्
३अ.० उ ी े
 बदलत्या पर्माणाच्या िनयमाशी पिरिचत िव ाथ्यार्ंना.

 िव ाथ्यार्ंना पर्माणाचे फायदे-तोटयाशी पिरिचत करणे.
 िवस्तार पथ संकल्पना समजून घेणे.
 िशकाऊ वकर्ाच्या सा ाने खचर् कमी करण्याचा अभ्यास करणे.
 उत्पादन खचार्चे महत्त्व समजून घेणे.
146
3अ.१ बदलत्या पर्माणाचा िनयम : Law Of Variable
Proportions –(अल्पकालीन / बदलत्या पर्माणाचा िनयम िकवा
असमपर्माण फलाचा िनयम )
कालखंडाच्या संदभार्त उत्पादन फलाचे अल्पकालीन व दीघर्कालीन

उत्पादन फलन असे दोन गटात वग करण करता येते. उत्पादक, उत्पादन
पर्िकर्येत जे उत्पादनाचे घटक उपयोगात आणतो, त्यातील बदल अल्पकािलक
आहेत की दीघर्कािलक आहेत यावरून उत्पादन फलाचे स्वरूप िनि त होते.
कारण उत्पादनातील काही घटक अल्पकाळात बदलणे शक्य असते. अशा
घटकांना बदलते उत्पादन घटक म्हणतात. उदा. शर्म,कच्चामाल इत्यादी. काही
घटक अल्पकाळात बदलणे शक्य नसते. म्हणून या घटकांना िस्थर घटक
म्हणतात. उदा इमारत,संयंतर्े इत्यादी. या घटकातील बदलासाठी दीघर्काल
लागतो. िशवाय उत्पादक मागणीत झालेला बदल हा स्थायी आहे का
अस्थायी स्वरूपाचा आहे याचा िवचार करूनही उत्पादन घटकांचे पर्माण
बदलतो. जर मागणीतील बदल अस्थायी /अल्पकािलक असेल तर तो
बदलत्या घटकांमध्ये पिरवतर्न करतो. परं तु मागणीतील बदल स्थायी
स्वरूपाचा असेल तर तो बदलत्या घटकांबरोबरच िस्थर घटकांमध्येही बदल
करतो. पर्स्तुत िनयम बदलत्या घटकाशी संबंिधत आहे. या फलाचे संचलन
कशा प तीने होते ते पुढील िव ेषणाच्या आधारे पाहू.
िनयम -
बदलत्या पर्माणाचा िनयम सवर्सामान्यपणे पुढीलपर्माणे मांडता येईल.
“िविश पिरिस्थतीत उत्पादन पर्िकर्येत भाग घेत असलेल्या एका
घटकांची मातर्ा िस्थर ठे वून दुसऱ्या घटकाची मातर्ा सतत वाढवीत नेल्यास,
ज्या घटकाची मातर्ा सतत वाढत आहे त्याची िस्थर असलेल्या घटकाशी
पर्माण जसे वाढत जाईल तसे उत्पादनामध्ये पर्ारं भी वाढीची पर्वृ ी िदसून
येते परं तु एका िविश मयार्दन े ंतर उत्पादन वाढीचा हा वेग उ रो र कमी
होत जातो.”
“इतर पिरिस्थती कायम असताना जर उत्पादन पर्िकर्येतील एका

घटकाची मातर्ा कायम ठे वून दुसऱ्या घटकांची मातर्ा कर्मशः सतत वाढवीत
नेल्यास उत्पादन मातर्ेत होणारी वाढ एका मयार्दन
े ंतर उ रो र कमी होत
जाते.”
वरील ाख्यावरुन स्प होते की, उत्पादन पर्िकर्येमध्ये जे घटक

उपयोगात आणले जातात, त्या घटकांमध्ये कर्मशः आिण सातत्याने वाढ
के ल्यास उत्पादन घटकांच्या संयोगामध्ये बदल होतो. पिरणामी पर्ारंभी
उत्पादनांमध्ये वाढ िदसून येत.े परं तु हे घटकाचे पर्माण सातत्याने वाढिवत
147
नेल्यास एका िविश पातळीनंतर उत्पादनामध्ये घट होऊ लागते. यामध्ये
िस्थर उत्पादन घटकांचे पर्माण कायम ठे वले जाते तर बदलत्या घटकांमध्ये
बदल के ला जातो. त्यामुळे उत्प ीमध्ये अशा पर्कारची अनुभूती येते. म्हणून
या िनयमात वाढते,िस्थर आिण घटत्या उत्पादन फलाची पर्िचती येते.हा
िनयम पुढील गृिहतावर आधािरत आहे.
3अ.२ गृहीते –
i. उत्पादन पर्िकर्येत इतर घटक कायम ठे वून एका घटकामध्ये बदल करता येणे
आवश्यक आहे.
ii. िव ेषण काळात उत्पादन तंतर् िस्थर असावे. त्यात कोणत्याही पर्कारचे
बदल होऊ नयेत.
iii. हा िनयम अल्पकालाशी संबंिधत आहे. त्यामुळे दीघर्काळात हा िनयम
लागू होत नाही.
iv. सीमांत व सरासरी उत्पादनाचे मोजमाप भौितक मातर्ेमध्ये करता येते.
उदा. िकलोगर्ॅम, टन,िक्वटल इ.
v. उत्पादन घटक मातर्ेतील बदलाचा पिरणाम उत्पादनावर होतो.
3अ.२.१ तक्ता व आकृ तीच्या सा ाने िनयमाचे स्प ीकरण -
खालील तक्ता आिण आकृ तीच्या सहाय्याने हा िनयम अिधक योग्य

पर्कारे स्प करता येतो.
तक्ता ३अ.१
एकू ण सरासरी सीमांत

शर्म भूमीची मातर्ा आदान
उत्पादन उत्पादन उत्पादन
मातर्ा (एकरमध्ये) पर्माण
(िक्वटलमध्ये) (िक्वटलमध्ये) (िक्वटलमध्ये)
1 10 1:10 4 4 4
2 10 2:10 10 5 6
3 10 3:10 18 6 8
4 10 4:10 24 6 6
5 10 5:10 29 5.8 5
6 10 6:10 31 5.1 2
7 10 7:10 31 4.4 0
8 10 8:10 28 3.5 -3
9 18 9:10 24 2.66 -4
148
वरील तक्त्यामध्ये पिहल्या स्तंभात शर्िमकांची संख्या, दुसऱ्या
स्तंभात भूमीची, ितसऱ्या स्तंभामध्ये शर्म आिण भूमी या घटकांचे पर्माण तर
चौथ्या स्तंभामध्ये एकू ण उत्पादन. पाच ामध्ये सरासरी उत्पादन आिण
शेवटच्या स्तंभामध्ये सीमांत उत्पादन दशर्िवले आहे. यामध्ये भूमी हा घटक
िस्थर असून शर्म हा बदलता घटक आहे. त्यामुळे शर्माच्या मातर्ा सतत
वाढिवल्याचे िदसते.या दोन घटकांच्या संयोगापासून घटक पर्माणाचे नऊ
संच तयार के ले आहेत. त्यापासून एकू ण,सरासरी व सीमांत उत्पादनाचे
मापन के ले आहे.
भूमीची मातर्ा िस्थर असताना शर्माचे पिरमाण वाढवीत नेल्यास

एकू ण उत्पादनामध्ये वाढ होत गेली आहे. परं तु सरासरी व सीमांत उत्प ी
मातर् एका मयार्दप
े यर्ंत वाढू न नंतर कमी होत गेlल्याचे आढळू न येत.े शर्माचे
पिरमाण पिहल्या मातर्ेपासून ितसऱ्या मातर्ेपयर्ंत वाढत असताना सीमांत
उत्प ी वाढते. मातर् चौथ्या शर्माच्या मातर्ेपासून ती सतत कमी होते व
शेवटी ऋणात्मक होते. सरासरी उत्प ीबाबत हीच िस्थती आढळू न येते.
सरासरी उत्पादन शर्माच्या पर्थम मातर्ेपासून चौथ्या मातर्ेपयर्ंत वाढते, नंतर
कमी होत जाते. एकू ण उत्पादन सीमांत उत्पादन शून्य होईपयर्ंत वाढत असते.
यानंतर मातर् सात ा शर्माच्या मातर्ेनंतर एकू ण उत्पादन कमी होत जाते. या
तीनही उत्पादनाच्या पर्वृ ीवरून िनयमाच्या तीन अवस्था िदसून येतात.
सरासरी उत्पादन जोपयर्ंत वाढत असते तोपयर्ंत िनयमाची पर्थम अवस्था
त्यानंतर सीमांत उत्पादन शून्य होईपयर्ंत िनयमाची दुसरी अवस्था पर्त्ययास
येते व त्यानंतर ितसरी अवस्था मानली जाते तक्त्यात शर्िमक संख्या चार
होईपयर्ंत पर्थम अवस्था, सात नग होईपयर्ंत दुसरी अवस्था, आिण सात ा
मातर्ेनंतर ितसरी अवस्था पर्त्ययास येते. या ितन्ही अवस्था आकृ तीच्या
सहाय्याने पुढीलपर्माणे दशर्िवता येतात.
149
3अ.२.२ आकृ तीच्या सहाय्याने स्प ीकरण - Graphic
Presentation:
आकृ ती ३अ.१
आकृ तीत X अक्षावर शर्माच्या मातर्ा आिण Y अक्षावर उत्प ी मातर्ा

दशर्िवल्या आहेत. TP हा एकू ण उत्पादन वकर्, AP हा सरासरी उत्पादन आिण
MP हा सीमांत उत्पादन दशर्िवणारा वकर् आहे. या ितन्ही वकर्ाचे उतार
परस्परापेक्षा िभ िदसून येतात.
आकृ तीत शर्माचे पिरमाण M1 होईपयर्ंत एकू ण, सरासरी व सीमांत

उत्पादनामध्ये वाढ िदसून येते. परं तु M1 नंतर एकू ण व सरासरी उत्पादन
वाढते परं तु सीमांत उत्पादन कमी होऊ लागते. म्हणून या शर्म मातर्ेस
असलेल्या M१P1 उत्पादन मातर्ेस उत्प ीचा वेग बदलतो. M2 इतके
शर्िमकांचे पिरमाण होईपयर्ंत सरासरी उत्पादन वाढते व त्यामुळे M2 शर्िमक
पिरमाण होईपयर्ंत उत्प ी िनयमाची पर्थम अवस्था मानली जाते. ही अवस्था
T िबदूच्या िठकाणी AP व MP वकर्ाच्या छेदन िबदूने दशर्िवली आहे. M3
इतकी शर्माची मातर्ा झाली असता सीमांत उत्पादन शून्य होते व एकू ण
उत्पादन मह म असते. शर्माच्या M3 परीमाणापासून उत्पादनाची ितसरी
अवस्था सुरू होते. दुसऱ्या अवस्थेपासूनच सरासरी व सीमांत उत्पादनामध्ये
घट होण्याची पर्वृ ी सुरू होते आिण ितसऱ्या अवस्थेत ही पर्वृ ी अिधक
पर्बळ झाल्याचे िदसून येते. M3 नंतर सीमान्त उत्प ी ऋणात्मक होते. या
ितन्ही अवस्थांची वैिशष् े आिण कारणमीमांसा िवचारात घेतली तर
िनयमाची कायर्वाही अिधक चांगल्या पर्कारे समजू शके ल.
150
३ अ.३ िनयमाच्या तीन अवस्था : Three Stages Of The Law –
i. पर्थम अवस्था
िनयमाची पर्थम अवस्था शर्माचे पिरमाण व OM2 होईपयर्ंत असते.
या अवस्थेत शर्माची सरासरी आिण सीमांत उत्प ी वाढत असते. सीमांत
उत्पादन सुरुवातीस सरासरी उत्पादनाइतके असते. परं तु या अवस्थेत सीमांत
उत्पादनामध्ये होणाऱ्या वाढीचा वेग सरासरी उत्पादनापेक्षा जास्त असतो
आिण OP1 नंतर हा वेग कमी होत जातो. अवस्थेच्या शेवटी सरासरी
उत्पादन हे OM2 शर्म मातर्ेस मह म असते. त्याचवेळी OM1 शर्म मातर्ेनंतर
कमी होत असलेले सीमांत उत्पादन सरासरी उत्पादनाबरोबर येत.े म्हणजेच
पर्थमावस्थेच्या शेवटी सरासरी उत्पादन सीमांत उत्पादनाबरोबर असते.
सरासरी उत्पादन सीमांत उत्पादनाबरोबर असणाऱ्या या उत्पादन मातर्ेस
पेढीचे युक्त उत्पादन असे म्हटले जाते. या अवस्थेत पेढीमध्ये वाढत्या उत्पादन
फलाचा अनुभव येत असल्यामुळे या िनयमास वाढत्या उत्पादन फलाचा
िनयम असेही म्हणतात.
ii.ि तीय अवस्था -

िनयमाची दुसरी अवस्था OM2 पासून सुरू होऊन OM3 येथे संपते.
या िस्थतीत सरासरी उत्पादन आिण सीमांत उत्पादन कमी होऊ लागते. परं तु
एकू ण उत्पादन वाढत असते. जरी अवस्थेच्या सुरुवातीस सरासरी आिण
सीमांत उत्पादन समान असले तरी सरासरी उत्पादनापेक्षा सीमांत उत्पादन
कमी होण्याचा वेग जास्त असतो. उत्पादनाची ही अवस्था जेथे संपते,तेथे
शर्माच्या OM3 परीमाणास सीमांत उत्पादन शून्यपयर्ंत जाऊन पोचते. या
अवस्थेत सीमांत उत्पादन कमी होत असते. म्हणून उत्प ीमध्ये घटत्या
उत्पादन फलाचा िनयम कायार्िन्वत होतो. या अवस्थेचे वणर्न माशर्ल यांनी,
‘कृ षी कलेत कोणतीही सुधारणा नसताना भूमीवर खचर् होणारे शर्म आिण
भांडवलाच्या मातर्ेत वाढ के ल्यास सामान्यत: एकू ण उत्प ीत होणारी वाढ
पर्माणापेक्षा कमी होत असते असे के ले आहे.’अथार्त जेव्हा उत्पादन घटक
संयोगामध्ये िवसंगती िनमार्ण होऊ लागते, तेव्हा अशा पर्कारच्या िनयमाची
उत्पादन पर्िकर्येत पर्चीती येऊ लागते. एका घटकाच्या संदभार्त दुसऱ्या
घटकांची मातर्ा अिधक होऊ लागते. त्यामुळे आंतिरक लाभ िमळणे बंद
होते.त्यामुळे उत्प ीमध्ये घटीचा अनुभव येऊ लागतो.
iii.तृतीय वस्था
आकृ तीत ही अवस्था OM3 िबदूनंतर सुरू होते. ितसऱ्या अवस्थेत
उत्पादनाच्या घटकांचा संयोग मह म पर्माणापेक्षा जास्त होत जातो, त्यामुळे
एकू ण उत्पादन कमी होऊ लागते. सरासरी आिण सीमांत उत्पादन या
151
िस्थतीत कमी असते. सीमांत उत्पादनाच्या बाबतीत महत्त्वाचा मु ा म्हणजे
ते शून्यापेक्षा कमी होते आिण ऋणात्मक िदशेने मागर्कर्मण करू लागते.या
िस्थतीत शर्माची सीमांत उत्पादकता ऋणात्मक होण्याचे मुख्य कारण म्हणजे
शर्माची मातर्ा भूमीच्या मातर्ेस आवश्यक असलेल्या मातर्ेपेक्षा अितिरक्त होते.
दहा एकर भूमीसाठी आवश्यक असलेली पयार् शर्म मातर्ा ही चार नग एवढी
आहे पण जास्तीत जास्त शर्माची मातर्ा सहा नग असली तरी चालू शकते.
परं तु सहा पेक्षा जास्त नग असल्यास शर्माचे पर्माण आवश्यकतेपेक्षा जास्त
होते. त्याचा पिरणाम उत्पादनातील अिमत यता िकवा नुकसान वाढत
जाते. आकृ तीत उत्पादनाची ही अवस्था OM3 शर्म संख्येनंतर सुरू होते.
थोडक्यात बदलत्या पर्माणाच्या िनयमानुसार, जेव्हा उत्पादन

घटकांचे संयोग युक्ततम असतात, तेव्हा वाढत्या उत्पादन फलाचा व त्यानंतर
हा संयोग िवसंगत होत जातो तेव्हा घटत्या उत्पादन फलाचा व
अल्पकाळासाठी िस्थर उत्पादन फलाचा िनयम पर्त्ययास येतो.पिहल्या
अवस्थेत वाढत्या उत्पादन फलाचा, दुसऱ्या अवस्थेत िस्थर उत्पादन फलाचा
आिण ितसऱ्या अवस्थेत घटत्या िकवा ऱ्हासमान उत्पादन फलाचा पर्त्यय
येतो.
३ अ.४ उपयोजन िस्थती िकवा कारणे : Condition Or Causes Of

Applicability
पर्त्येक उत्पादक पेढी अल्पकाळात िस्थर घटकांबरोबर बदलत्या

घटकांचे पर्माण कमी अिधक करून मह म उत्पादन घेण्याचा पर्य करते.
तेव्हा या िनयमाचे उपयोजन पर्त्यक्ष अंमलबजावणीमध्ये होते. त्याची िविवध
कारणे खालीलपर्माणे
१. िस्थर घटकांचा अपुरा वापर –

उत्पादनाच्या पिहल्या टप्प्यात संयंतर्े, भूिम यासारख्या िस्थर
घटकांचा पयार् वापर होत नाही. परं तु शर्मासारख्या बदलत्या घटकांच्या
वाढीबरोबर पुरेपूर वापर होतो तेव्हा एकू ण उत्पादनामध्ये वाढ होऊ लागते.
२. घटकांचा युक्त संयोग –

बदलत्या पर्माणाचा िनयम कायार्िन्वत होण्याचे हे एक महत्त्वाचे
कारण आहे. उत्पादन पर्िकर्येत जेव्हा िस्थर घटकांबरोबर बदलत्या घटकांची
मातर्ा वाढिवली जाते तेव्हा त्यात योग्य समन्वय साधून मह म उत्पादनाची
िस्थती साध्य करता येते.
152
३. पयार् उत्पादन –
उत्पादन पर्िकर्येत िस्थर आिण बदलत्या घटकांमध्ये योग्य समन्वय
साध्य होतो तेव्हा पयार् उत्पादन पातळी साध्य करता येते. परं तु िस्थर
घटकांच्या तुलनेत बदलत्या घटकांची मातर्ा आवश्यकतेपक्ष े ा अिधक होते
तेव्हा सीमांत उत्प ी घटू न या िनयमाची ितसरी अवस्था पर्त्ययास येऊ
लागते. यामध्ये उत्पादन फल घटू लागते.
४. अपूणर् पयार्यण –
िमसेस जोन रॉिबन्सन यांनी असे दाखवून िदले की, िस्थर आिण
बदलत्या घटकातील अपूणर् पयार्यणामुळे घटत्या उत्पादन फलाचा िनयम
कायार्िन्वत होतो. कारण घटक अपूणर् पयार्यीत झाल्याने अप य वाढू न
उत्पादन खचार्त भर पडते. मातर् उत्पादन घटकातील पूणर् पयार्यण घडू न आले
तर उत्प ी वाढण्यास मदत होते.
अथार्त वेगवेगळ्या कारणांनी या िनयमाच्या िभ -िभ अवस्था

उत्पादन पेढीमध्ये पर्त्ययास येतात.
३ अ.५ बदलत्या पर्माणाच्या िनयमाचे उपयोजन : Applicability

of the Law of Variable Proportions
बदलत्या पर्माणाचा िनयम अल्पकाळात पर्त्ययास येतो. त्यामुळे

पर्त्येक उत्पादन िपढीमध्ये या िनयमाची अनुभूती येते. कारण कोणत्याही
पेढीला िस्थर आिण बदलत्या उत्पादन घटकांचा उपयोग करून उत्पादन
घ्यावे लागते, त्यामुळे पर्त्येक क्षेतर्ात कमी अिधक पर्माणात हा िनयम व
त्याच्या अवस्थांचा पर्त्यय येतो. त्या अथार्ने हा िनयम सावर्ितर्क मानला
जातो. या िनयमाचे कायार्न्वयन खालील काही क्षेतर्ाच्या संदभार्त अभ्यासू.
१. कृ षी क्षेतर् –
कृ षी क्षेतर्ाचा िवचार करता या क्षेतर्ात भूमी या पर्मुख िस्थर घटका
बरोबर संयंतर् हा िस्थर घटक आिण शर्म या बदलत्या घटकांबरोबर खते, बी-
िबयाणे, कीटकनाशके यासारख्या बदलत्या घटकांचा वापर होतो. जेव्हा
िस्थर घटकांच्या तुलनेत बदलत्या घटकांचे पर्माण अिधक होते, तेव्हा या
क्षेतर्ात घटत्या उत्पादन फलाचा अनुभव येतो. मातर् जस-जसा िस्थर आिण
बदलत्या घटकांमध्ये समन्वय साध्य होऊ लागतो तेव्हा एकू ण उत्पादनामध्ये
वाढ घडू न येते. तेव्हा वाढत्या उत्पादन फलाचा अनुभव येतो. या िनयमांमुळे
153
कृ िषमाल उत्पादकास िस्थर आिण बदलत्या घटकांमध्ये पयार् पयार्यण व
समन्वय साध्य करण्याचे मागर्दशर्न िमळते.
२. औ ोिगक क्षेतर् –
औ ोिगक क्षेतर्ात या िनयमाची अंमलबजावणी करणे कृ षी क्षेतर्ाच्या
तुलनेत अिधक सरस ठरते. कारण या क्षेतर्ातील उत्पादनावर उत्पादकाचे
िनयंतर्ण असते. िशवाय उत्पादक घटकांच्या उत्पादकतेचा सवर्साधारण
अंदाज घेणे शक्य होते. या क्षेतर्ात उत्पादनाच्या पिहल्या टप्प्यात िस्थर
उत्पादन घटकांबरोबर बदलत्या घटकांचे पर्माण िवसंगत असले तरी उत्पादन
वाढीच्या पर्िकर्येत या दोन घटकांमध्ये समन्वय साध्य करण्याच्या पर्य ातून
एकू ण उत्पादनामध्ये वाढ िदसून येते. परं तु ितसर्या अवस्थेत उत्पादन
घटकातील अपयार् संयोगातून सीमांत व सरासरी उत्पादनामध्ये घट होऊ
लागते अशा वेळी या िनयमाची घटत्या उत्पादन फलाची अवस्था पर्त्ययास
येते. यावरून उत्पादकास कोणत्या घटक संयोगास उत्पादन पातळी िनधार्िरत
करावी याची कल्पना येते.
अथार्त, हा िनयम उत्पादनाच्या सवर्च क्षेतर्ात अनुभवास येतो व

त्यावरून उत्पादकास उत्पादनाचा युक्त िबदू ज्ञात करून घेता येतो.
३ अ.६ िनयमाचे ध्विनताथर् (महत्त्व) : Implication of law
बदलत्या पर्माणाचा िनयम पर्त्येक उत्पादक व उत्पादन पेढीच्या दृ ीने

महत्त्वाचा आहे. कारण हा िनयम उत्पादकास अप य, अनावश्यक उत्पादन
खचर् टाळण्यासाठी मागर्दशर्क ठरतो. तर उत्पादनाची युक्ततम िस्थती साध्य
करण्यास मदत करतो. मुख्यतः खालील दोन मु याच्या दृ ीने त्याचे िवशेष
महत्त्व आहे.
१. उत्पादन तंतर्ामध्ये सुधारणा –

उत्पादकास उत्पादन तंतर्ामध्ये सुधारणा घडवून आणण्याच्या दृ ीने
हा िनयम िवशेष महत्त्वाचा आहे. कारण यामुळे उत्पादकास उत्पादन पर्िकर्येत
िस्थर आिण बदलत्या उत्पादन घटकात योग्य समन्वय आिण घटक पर्माणाची
पयार् ता कोणत्या पातळीला साध्य करणे शर्ेयस्कर ठरते याची कल्पना येते.
िशवाय उत्पादक घटक उत्पादन पर्िकर्येत कायम ठे वून अनुत्पादक घटक
उत्पादन पर्िकर्येतून बाजूला करू शकतो. पिरणामी उत्पादन तंतर्ामध्ये
सुधारणा घडू न येते.
154
२. पूणर् पयार्याण –
उत्पादन पर्िकर्येतील घटकांमध्ये युक्त संयोग असने मह म
उत्पादनासाठी आवश्यक आहे. घटकातील युक्त संयोग घटकांच्या पिरपूणर्
पयार्यणावर अवलंबून असतो. हा िनयम िस्थर घटकांबरोबर बदलत्या
घटकांच्या मातर्ा युक्ततम प तीने कशा पयार्यीत करा ात याची कल्पना
देतो. उदा. जेव्हा सरासरी व सीमांत उत्प ी समान होते त्या िस्थतीला
घटकांमध्ये पूणर् पयार्यण घडू न येते ही बाब या िनयम वरुन समजते.
३ अ.७ पर्माण फलाचा िनयम : Law Of Returns To Scale
बदलत्या पर्माणाच्या िनयमात अल्पकालीन उत्पादन फलाची

मीमांसा के ली आहे. त्यापर्माणे पिरमाण पर्त्यय िनयमांमध्ये दीघर्कालीन
उत्पादन फलाची मीमांसा के ली जाते. या दोन्ही िनयमांमध्ये कालखंड आिण
उत्पादनाचे घटक महत्त्वाची भूिमका पार पडतात. कारण अल्पकाळात
उत्पादनाचे िस्थर आिण बदलते घटक असे उत्पादन घटकांचे वग करण के ले
जाते. कारण अशा काळात उत्पादनाच्या िस्थर घटकांमध्ये बदल करणे शक्य
नसते. म्हणून बदलत्या घटकांमध्ये पिरवतर्न करून उत्पादनात बदल के ला
जातो. मातर् दीघर्काळात उत्पादन घटकांचे असे वग करण करता येत नाही.
कारण सवर्च उत्पादन घटकांमध्ये बदल करणे शक्य असल्याने या िनयमात
के वळ बदलत्या उत्पादन घटकांचा िवचार करून उत्पादन फलनाची मीमांसा
के ली जाते. यात दीघर्काळ म्हणजे असा काळ ज्यामध्ये भूमी, संयंतर्े, इमारत
इत्यादी सारखेच िस्थर घटक बदलणे शक्य असते. त्यामुळे या िनयमात िस्थर
घटकाची संकल्पना संपु ात येते. उत्पादक, उत्पादन पर्िकर्येत िभ िभ
घटकांमध्ये बदल करून उत्पादन घटकांचे संयोग तयार करतो. हा िनयम
पुढीलपर्माणे मांडता येतो.
 िनयम
"पिरमाण पर्त्यय िनयम हा उत्पादनाच्या सवर् घटकात त्यांचे आपापसातील
पर्माण कायम ठे वून के लेल्या वाढीमुळे उत्पादन मातर्ेतील वाढीचे स्प ीकरण
करतो.” िकवा “दीघर्काळात उत्पादनाचे सवर् घटक बदलते असताना जो
उत्पादन फलन संबंध पर्त्ययास येतो त्यास पिरमाण पर्त्यय िनयम म्हणतात."
वरील ाख्येवरून स्प होते की, या िनयमांमध्ये उत्पादक

उत्पादनाच्या सवर्च घटकांमध्ये आवश्यकतेनुसार बदल घडवून आणतो, तेव्हा
उत्पादन घटकांचा िविश संयोग तयार होतो. या संयोगापासून पर्ा
उत्पादन मातर्ांचे िव ेषण या िनयमांमध्ये के ले जाते. बदलत्या पर्माणाच्या
िनयमापर्माणे या िनयमांमध्येही उत्पादनाच्या तीन अवस्था िदसून येतात.
155
सुरुवातीच्या टप्प्यात वाढते उत्पादन फल, अल्पावधीसाठी िस्थर उत्पादन
फल आिण अंितमत: घटत्या उत्पादन फलाचा पर्त्यय येतो. एकू ण आिण
सीमांत उत्पादनाच्या आधारे हे िव ेषण करता येते, कारण सवर् घटकांच्या
संयोग माञामध्ये बदल के ला जात असल्याने सरासरी उत्पादनाचा यामध्ये
िवचार के ला जात नाही. या िनयमांतगर्त िनष्प ीचे िव ेषण खालील
तक्त्याच्या आधारे करता येत.े
तक्ता ३अ.२
घटक भुमीची शर्माची घटक एकू ण सीमांत

संयोग मातर्ा मातर्ा पर्माण उत्पादन उत्पादन
कर्मांक
1 1 3 1:3 6 6
2 2 6 2:6 13 7
3 3 9 3:9 21 8
4 4 12 4:12 30 9
5 5 15 5 ;15 39 9
6 6 18 6:18 47 8
7 7 21 7:21 53 6
वरील तक्त्यामध्ये पिहल्या स्तंभात उत्पादन घटक संयोगाचे कर्म

दशर्िवले आहेत. तर दुसऱ्या स्तंभात भूमीची मातर्ा, ितसऱ्यामध्ये शर्माची
मातर्ा, चौथ्यामध्ये दोन्ही घटकांचे पर्माण, पाचा ामध्ये एकू ण उत्पादन
आिण अंितम स्तंभात सीमांत उत्पादन दशर्िवले आहे. या काल्पिनक
तक्त्यावरून या िनयमाचे िव ेषण करता येते.
तक्त्यामध्ये भूिम आिण शर्माचे परस्परातील पर्माण 1:3 असे आहे.

याचा अथर् एक एकर भूमी आिण तीन शर्िमक हा उत्पादन घटकांच्या
संयोगाचा एकक मानला आहे. असे सात घटक संयोग पिहल्या स्तंभामध्ये
दशर्िवले आहेत. उत्पादनात होणारे बदल सीमांत उत्प ी ारे दशर्िवले आहेत.
हा बदल पर्त्येक घटक संयोगाचा पिरणाम दशर्िवतो. सीमांत उत्पादनातील
बदलावरून उत्प ी िव ष े ण करता येते.
I. वध उत्प ी िनयम : Increasing Returns to Scale

तक्त्यावरून घटक संयोग 1 ते 4 पयर्ंत सीमांत उत्पादन वाढत
असल्याचे िदसून येत.े अथार्त या घटक संयोगामुळे उत्पादनात वाढती पर्वृ ी
िदसून येत.े उत्पादनाच्या पर्त्यय िनयमानुसार ही िनयमाची पिहली अवस्था
156
आहे, ज्यामध्ये वध उत्प ी िनयम पर्त्ययास येतो.चौथ्या घटक संयोगाच्या
िठकाणी सीमांत उत्पादन 9 एवढे मह म आहे. ही बाब खालील आकृ तीच्या
सा ाने स्प करता येत.े
आकृ ती 3अ.2
आकृ तीत OX अक्षावर शर्म व भांडवल मातर्ा तर OY अक्षावर पर्दान

(उत्प ी) दशर्िवली आहे. OR हा उत्प ी दशर्िवणारा वकर् आहे. शर्म व
भांडवलाच्या OQ मातर्ा असताना OP एवढे उत्पादन पर्ा होते. शर्म व
भांडवलाच्या मातर्ा OQ वरून OQ1 पयर्ंत वाढिवल्यास उत्पादनामध्ये OP1
एवढी वाढ होते. अथार्त या अवस्थेत आदानातील वाढीचा पिरणाम म्हणून
पर्दानामध्ये वाढ घडू न येते.
II .िस्थर उत्प ी िनयम : Constant Returns to Scale:

पाच ा संयोगाचा उत्पादन पर्िकर्येत अवलंब के ल्यास सीमांत
उत्पादन 9 एवढे आहे. ही या िनयमाची दुसरी अवस्था आहे. यास िस्थर
पिरमाण पर्त्यय/उत्प ी िनयम म्हणतात. कारण या िठकाणी उत्पादनामध्ये
वाढ झालेली नाही तर उत्पादन िस्थर आहे.
157
आकृ ती ३ अ. ३

भांडवल मातर्ा OQ वरून OQ1 पयर्ंत वाढिवल्यास पर्दानामध्ये त्याच
पर्माणात OP1 पयर्ंत वाढ घडू न येते. या अवस्थेत ज्या पर्माणात आदान
मातर्ा वाढते त्या पर्माणात पर्दानामध्ये वाढ घडू न येत.े
III . ऱ्हासमान उत्प ी िनयम : Diminishing Returns to Scale

परं तु जेव्हा उत्पादक सहा आिण सात कर्मांकाचे उत्पादन घटक संयोग
उपयोगात आणतो तेव्हा सीमांत उत्पादनांमध्ये अनुकर्मे 8आिण 6 या
पर्माणात घट होते. परं तु एकू ण उत्पादन वाढत असल्याचे िदसून येते. घटक
समूह कर्मांक सहा पासून घटत्या उत्पादन याचा पर्त्यय येतो. ही िनयमाची
ितसरी अवस्था होय,ज्यास ऱ्हासमान पिरमाण पर्त्यय/ उत्पादन फल िनयम
म्हणतात.पिहल्या दोन अवस्थेच्या तुलनेत ितसरी अवस्था िटकाऊ असते.
कारण सतत घटक संयोग बदलत गेल्यास इतर दोन अवस्था अिधक काळ
िटकू न राहू शकत नाहीत.
158
आकृ ती 3अ.4

भांडवल मातर्ा OQ वरून OQ1 पयर्ंत वाढिवल्यास उत्प ीमध्ये OP वरून
OP1 पयर्ंत वाढ होते. मातर् या अवस्थेत आदानातील वाढीपेक्षा पर्दानातील
वाढ कमी िदसून येत.े कारण OR हा उत्प ी दशर्िवणारा वकर् X अक्षाकडे
झुकतो त्यामुळे ही अवस्था घटत्या उत्पादन फलाची आहे.
अथार्त उत्पादन पर्िकर्येत उत्पादकाने घटकाच्या संयोगामध्ये

सातत्याने बदल के ला तर या िनयमांमध्ये अनुकर्मे वध , िस्थर आिण घटत्या
पिरमाण पर्त्यंयाचा िनयम पर्त्ययास येतो. हे तीनही िनयम कायार्िन्वत
होण्याचे मुख्य कारण म्हणजे उत्पादनात िनमार्ण होणाऱ्या िमत यता
(लाभ) आिण अिमत यता (हानी) या आहेत. उत्पादन सुरुवातीस वाढत
असताना पेढीमध्ये िमत यता िनमार्ण होतात. तर नंतरच्या अवस्थेत
अिमत यता वाढू लागतात. त्यांच्या कायार्मुळे उत्पादन फलामध्ये घटीचा
अनुभव येऊ लागतो. िमत यता िनमार्ण होतात तेव्हा वाढत्या उत्पादन
फालाचा िनयम पर्त्ययास येतो. परं तु िमत यता व अिमत यता यांचा
समतोल झालेला असतो, तेव्हा िस्थर उत्प ी फलाचा पर्त्यय येतो. वरील
तक्त्यावरून उत्पादन घटकाचा चौथा घटक संयोग हा युक्ततम संयोग आहे.
ज्यािठकाणी सीमांत उत्पादन मह म आहे. उत्पादकाने पेढीत पाचवा घटक
संयोग उपयोगात आणला तरी सीमांत उत्पादनामध्ये वाढ होत नाही. परं तु
याचा त्याच्या नवऱ्यावर फारसा पर्भाव पडत नाही. मातर् सहावा आिण
सातवा घटक संयोग उपयोगात आणला तर पेढीमध्ये अिमत यता िनमार्ण
होऊन उत्पादनामध्ये घटीची पर्वृ ी िदसून येते. त्यामुळे हा िनयम
उत्पादकास युक्ततम घटकावर उत्पादन घेण्याची पर्ेरणा देतो.
159
३ अ.८ पर्माणाच्या बचती / लाभ : Economies of Scale –
घटत्या उत्पादन फलाच्या िनयमानुसार, पेढीमध्ये एका िविश

पातळी नंतर उत्पादन घटीचा अनुभव येतो. मातर् हे िवधान काही पे ा आिण
गृहीतांच्या चौकटीत सत्य ठरत असले तरी सवर्च पे ा आिण इतर गितमान
घटकांचा िवचार करता लागू होत नाही. कारण अशा पे ांना उत्पादन व
पे ाचा िवस्तार करताना काही अंतगर्त व बिहगर्त लाभ पर्ा होतात.
त्यांनाच अंतगर्त व बिहगर्त बचती असेही म्हणतात. ते लाभ खालीलपर्माणे-
I . अंतगर्त लाभ / बचती: Internal Economies of Scal -

“उत्पादन पेढीला ितच्या अंतगर्त कायर्कुशलता व उच्च वस्थापकीय
दजार्मुळे जे लाभ पर्ा होतात त्यास अंतगर्त लाभ िमत यता िकवा बचती
म्हणतात.” अशा पर्कारचे लाभ पुढीलपर्माणे सांगता येतात.
१. तांितर्क लाभ :
मो ा पर्माणावर उत्पादन घेणाऱ्या पे ांना तांितर्क लाभ पर्ा
होतात. कारण या पे ा उत्पादन वाढीसाठी आधुिनक तंतर्ज्ञानाचा वापर
करतात तेव्हा शर्मिवभागणी व िवशेषीकरण साध्य करता येते. यातून
उत्पादन घटकांची कायर्क्षमता वाढते, अप य टळतो, मुख्य वस्तू
उत्पादनाबरोबर टाकाऊ वस्तूंपासून उत्पादन घेतले जाते, पर्िकर्या उ ोगांचा
िवकास होतो, वस्तुंची गुणव ा सुधारते अथार्त तंतर्ज्ञानाचे सवर् गितमान
लाभ पर्ा होतात.
२. वस्थापकीय लाभ :
यामध्ये मो ा पे ांना उच्च वस्थापनाचे लाभ पर्ा होतात िविवध
िवभागासाठी स्वतंतर् व तज्ञ क्त ची िनयुक्ती करून त्यांच्या बौि क
कौशल्याचा फायदा उत्पादन पर्िकर्येत करून घेतला जातो. अचूक व योग्य
वेळी िनणर्य, परस्पर समन्वय, िवपणन िनयोजन, संशोधन इत्यादी अंतगर्त
लाभ पेढीला िमळू लागल्याने एकू ण उत्पादनामध्ये वाढ होऊ लागते.
३. जोखीम स्वीकारण्यातील बचती :

सवर्साधारणपणे छो ा पे ा वसायातील मो ा जोखीम
स्वीकारण्यास तयार नसतात. परं तु मो ा पे ा जोखीम स्वीकारतात.
पिरणामी त्यांना त्याच पर्माणात नफा पर्ा होतो. त्या के वळ जोखीमच
स्वीकारीत नाहीत तर योग्य िनयोजन व वस्थापनाच्या बळावर
जोखीमेवर मात करतात.
160
४. िवपणनिवषयक लाभ :
मो ा पे ांना हा एक महत्त्वाचा लाभ िमळतो. कारण अशा पे ांचे
उत्पादन मोठे असते. त्यासाठी लागणारा कच्चामाल, इं धन व इतर घटक
घाऊक पर्माणात खरे दी करून खचार्त बचत करता येते. िवकर्ीची वस्था
कायर्क्षम असल्याने मागणी त्याच पर्माणात िनमार्ण करता येते. अथार्त
वाहतूक, िवकर्ी साखळ्या, जािहरात इत्यादी सारखे लाभ िमळवून िवपणन
बचती साध्य करता येतात.
५. िव ीय बचती :
मो ा पे ांचे उत्पादन व िवकर्ी मो ा पर्माणात असल्याने त्यांची
आिथक उलाढाल मोठी असते. बाजारात पत मोठी असते. त्यामुळे अशा
पे ांना बँका, िव संस्था पुरेसा, सहज व िकफायतशीर पतपुरवठा करतात.
मो ा भांडवलाची गरज भागवतात. िशवाय भाग व ठे व च्या माध्यमातूनही
मो ा पर्माणात भांडवल उपलब्ध होऊन िव ीय लाभ पर्ा होतात.
II . बा बचती : External economies -

“पे ांना पेढीअंतगर्त लाभािशवाय जे पेढीबा लाभ पर्ा होतात
त्यास बा बचती म्हणतात.” उदा. रस्ते, वाहतूक, वीज, पाणी इत्यादी. अशा
प तीचे लाभ खालीलपर्माणे –
१. स्थािनकीकरण :
मो ा पे ा उत्पादन घेण्यापूव स्थािनकीकरणाचा िवचार करतात.
ज्या िठकाणी वाहतूक, दळणवळण, रस्ते, िवि य सुिवधा, मुबलक पाणी,
वीज, कच्च्या मालाची सहज उपलब्धता, कु शल शर्िमक इत्यादी घटकांची
उपलब्धता असते अशा स्थानाची िनवड करून उत्पादन घेतात. त्यामुळे या
घटकांचा सहज व स्वस्तात उपयोग उत्पादन पर्िकर्येत करून लाभ पर्ा करता
येतो.
२. अिधकोषण लाभ :
मो ा पे ांना अिधकोषण लाभ हा एक भांडवल उपलब्धतेच्या
दृ ीने महत्त्वाचा बा लाभ पर्ा होतो. कारण अशा पे ांची बाजारात पत
िनमार्ण झालेली असते, त्यामुळे सहज व िकफायतशीर पतपुरवठा, रकमांचे
हस्तांतरण व इतर अिधकोषण सेवा सुिवधांचा लाभ पर्ा करता येतो.
३. कु शल शर्िमक उपलब्धता :
मो ा पेढयांच्या दृ ीने हा एक महत्त्वाचा लाभ होय. कारण एकू ण
उत्पादन घटकांपैकी शर्म हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. मो ा पे ांना
161
सहजपणे तंतर्कु शल मजूर, कारागीर, अिभयंते इत्यादी सारखे कौशल्यपूणर्
शर्मबळ उपलब्ध होते. ज्यांच्या सहाय्याने पे ांना मह म उत्पादन त्यांच्या
कु शलतेच्या आधारे घेऊन बाहय लाभ पर्ा करता येतो.
४. िशक्षण-पर्िशक्षण लाभ:
मो ा पे ांना उत्पादनामध्ये गुणव ा व सुबकता साध्य करण्याच्या
दृ ीने हा एक महत्त्वाचा लाभ पर्ा होतो. कारण सरकारने स्थापन के लेल्या
िशक्षण-पर्िशक्षण कदर्ातून उपलब्ध सुिवधांचा िकमान खचार्त लाभ घेऊन
मह म उत्पादनाचे उि साध्य करता येते.
५. जािहरात लाभ :
मो ा पे ांचे उत्पादन, िवपणन, बाजारपेठांचा िवस्तार बृहत
असतो. त्या एकाच माध्यमातून अनेक देशांमध्ये आपल्या वस्तू व सेवांची
जािहरात करून मागणी िनमार्ण करू शकतात. त्यासाठी स्वतंतर्
दुरिचतर्वािहन्यांची िनिमती करण्याची गरज नसते, तर अिस्तत्वात
असणाऱ्या दृक-शर्ा माध्यमांचा वापर करून असंख्य गर्ाहकांपयर्ंत पोहोचता
येते.
अथार्त मो ा पे ा अंतगर्त व बिहगर्त अशा दोन्ही पर्कारचे लाभ

पर्ा करून मह म नफ्याचे उि साध्य करण्याचा पर्य करतात
3अ.९ पर्माणाच्या बचतीचे तोटे / अप य: Diseconomies of Scale -

मो ा पर्माणावरील उत्पादन घेणाऱ्या पे ांना जसे अंतगर्त आिण
बिहगर्त लाभ पर्ा होतात, त्याच प तीने काही अप यांना सामोरे जावे
लागते. िवशेषतः उत्पादन पर्िकर्येमध्ये िक्ल ता िनमार्ण झाली िकवा पयार्
उत्पादन िबदूच्यानंतर उत्पादन पातळी वाढिवण्याचा पर्य के ला तर
पर्माणाचे तोटे उ वण्याची शक्यता िनमार्ण होते. हे तोटे खालील पर्माणे –
१. तांितर्क तोटे :
मो ा पर्माणावर उत्पादन घेताना तांतर्ीक तोटे संभवतात. मो ा
पर्माणावर तंतर्ाचा वापर के ल्यामुळे उत्पादन खचर् वाढतो. तसेच देखभाल व
दुरुस्ती खचर् वाढू शकतो. बरे चदा वेळेत तांितर्क दुरुस्ती न झाल्याने उत्पादन
बंद ठे वावे लागते. त्यामुळे उ ोग संस्थेला नुकसान सहन करावे लागते.
२. वस्थापकीय तोटे :
वसाय संस्थेचे उत्पादन मयार्दप
े ेक्षा अिधक पर्माणात वाढले तर
वस्थापनामध्ये दोष िनमार्ण होतात. वस्थापनाची िनणर्य घेण्याची
162
क्षमता, समन्वय यामध्ये दोष िनमार्ण होऊन उत्पादन पेढीला नुकसान सहन
करावे लागते.
३. कामगारांची उत्पादकता :
मो ा िप ांमध्ये मो ा पर्माणावर शर्िमकांचा वापर होतो. जर
शर्िमकांची संख्या मो ा पर्माणात असेल तर त्यांची उत्पादकता मोजणे शक्य
होत नाही. त्यामुळे कामचुकारपणा, छु पी बेकारी हे पर्माण वाढू न उत्पादन
पेढीला नुकसान होऊ शकते.
४.कच्च्या मालाची टंचाई :

मो ा उत्पादन संस्था मो ा पर्माणात उत्पादन घेतात, तेव्हा त्यांना
मो ा पर्माणात व वेळेमध्ये कच्चामाल उपलब्ध होणे आवश्यक असते. जर
काही कारणामुळे पुरेशा कच्च्या मालाचा पुरवठा झाला नाही तर मो ा
पे ांना नुकसान सहन करावे लागते.
५.आदान िकमतीतील वाढ :

मो ा पे ांना मो ा पर्माणात आदानांची आवश्यकता असते जर
अशा आदानांच्या िकमती वाढल्या तर पेढीचा उत्पादन खचर् मो ा पर्माणात
वाढतो. त्यामुळे िकमती वाढू न मागणी घटण्याची शक्यता िनमार्ण होते.
६. सरकारच्या धोरणातील बदल:

जर सरकारने आिथक धोरणामध्ये मो ा पर्माणात बदल के ले तर
त्याचा मो ा उत्पादन पे ावर पर्ितकू ल पिरणाम होण्याची शक्यता असते.
अशावेळी अशा पे ांना मोठे नुकसान सहन करावे लागते. िवशेषत: सरकार
कर, पयार्वरण संवधर्न संदभार्तील कायदे, शर्म िवषयक कायदे यासंदभार्त
ापक फे रबदल करते तेव्हा या पर्कारची समस्या िनमार्ण होते,
थोडक्यात मो ा उत्पादक पे ांना जसे लाभ पर्ा होतात त्याच

प तीने त्यांच्यासमोर पर्माणाचे दोष िनमार्ण होण्याची शक्यता असते.
३ अ.१० पर्माणाच्या बचतीची ापकता : Scope Of Economies
पर्माणाच्या बचतीची ापकता ही संकल्पना उ ोगसंस्था एकापेक्षा

अिधक वस्तूच ं े उत्पादन घेण्याशी संबंिधत आहे. ज्या उ ोग संस्था मो ा
पर्माणावर उत्पादन घेतात अशा संस्थांना मुख्य उत्पादनाबरोबर वेगळे
उपादन िकवा सम गटातील वेगळ्या पर्कारचे उत्पादन घेऊन अिधक लाभ
पर्ा करता येतो.
163
ाख्या :
“जेव्हा सारख्याच उत्पादन सुिवधा वापरुन दोन िकवा दोनपेक्षा
अिधक वस्तू तयार करण्यासाठी येणाऱ्या उत्पादनाचा एकू ण खचर् त्याच
वस्तूचे वेगळे िकवा स्वतंतर् उत्पादन अिस्तत्वात असणाऱ्या सुिवधा
उपयोगात आणून उत्पादन करा ा लागणाऱ्या खचार्पेक्षा कमी असतो तेव्हा
त्यास पर्माणाच्या बचतीची ापकता असे म्हणतात.”
पर्माणाच्या बचतीची ापकता अशी पिरिस्थती आहे की, ज्यामध्ये

दोन िकवा दोनपेक्षा अिधक वस्तू तयार करण्यासाठीचा संयुक्त खचर् त्या
वस्तू वेगळ्या तयार के ल्यास लागणाऱ्या खचार्पेक्षा कमी असतो. उदा.
एखादी पादतर्ाणे तयार करणारी कं पनी आहे. व जी ी आिण पुरुषांचे
पादतर्ाणे तयार करते. परं तु त्याच कं पनीने आहे त्या तंतर्ज्ञानाचा आिण
कच्च्या मालाचा व शर्िमकाचा उपयोग करून लहान मुलांसाठीचे पादतर्ाणे
तयार के ले तर त्या वस्तूसाठी स्वतंतर् उत्पादन वस्था उभारण्याची गरज
भासत नाही. तर त्या पादतर्ाणांच्या उत्पादनासाठी येणारा खचर् िकमान
राहतो. तसेच ती पादतर्ाणे अिस्तत्वात असलेल्या िवकर्ी वस्थेच्या
माध्यमातून सहज िवकर्ी करता येतात. या पादतर्ाणासाठी वेगळी मागणी
िनमार्ण करण्याची गरज नसते. त्या कं पनीस एकाच छताखाली वस्तूचे
वेगवेगळे पयार्य गर्ाहकांसाठी उपलब्ध करून देता येतात.
थोडक्यात मो ा कं पन्यांना अशापर्कारे अिस्तत्वात असणाऱ्या

उत्पादन प तीचा, तंतर्ज्ञानाचा उपयोग करून स्वतंतर् नवीन उत्पादन करून
मागणीमध्ये आिण नफ्यामध्ये वाढ घडवून आणता येते. यालाच पर्माणाच्या
बचतीची ापकता असे म्हटले जाते.
३ अ.११ उत्पादन िवस्तार पथ : अथर् – Meaning of Expansion

Path -
उत्पादन िवस्तार पथ रे षले ाच पर्माण रे षा असेही म्हणतात.सम

उत्पादन वकर् िव ेषणातील उत्पादन िवस्तार पथ ही संकल्पना समवृ ी वकर्
िव ेषणातील उत्प उपभोग वकर् या संकल्पनेशी िमळतीजुळती आहे.
उत्पादन घटकांच्या िकमती आिण उपलब्ध मौिदर्क भांडवल िदलेले असताना
उत्पादकाला उत्पादन खचर् रे षा आिण सम उत्पादन वकर् यांच्या स्पशर् िबदूत
उत्पादकाचा समतोल साध्य होतो. समजा, उत्पादन घटकाच्या िकमती
कायम असताना उत्पादकाने जर खचार्त वाढ के ली, तर उत्पादन खचर् रे षा
मूळ सम उत्पादन खचर् रे षेस समांतर अशी उजवीकडे स्थानांतिरत होते.
164
त्यामुळे उत्पादकाच्या समतोल अवस्थेत बदल घडू न येतो. ही पिरिस्थती
आपणास पुढील आकृ तीच्या आधारे स्प करता येईल.
आकृ ती ३अ.५
IQ IQ1 IQ2 IC IC1 IC2 E E1 E2 OP

वरील आकृ तीमध्ये OX अक्षावर शर्ममातर्ा आिण OY अक्षावर
भांडवल मातर्ा दशर्िवल्या आहेत. तर OP ही िवस्तार पथ रे षा होय. IQ, IQ1
व IQ2 या सम उत्पादन खचर् रे षा आहेत तर IC, IC1 व IC2 हे सम उत्पादन
वकर् आहेत. E, E1 व E2 उत्पादकाचा समतोल दशर्िवणारे िबदू आहेत.
आकृ तीत E िबदूच्या िठकाणी िविश शर्म आिण भांडवलाच्या मातर्ा

उपयोगात आणून ही IC हा सम उत्पादन वकर् आिण IQ हा सम उत्पादन
खचर् रे षा एकमेकांना स्पशर् विस्थत आहेत. तेव्हा E िबदू मध्ये उत्पादकाचा
समतोल साध्य होतो. समजा, उत्पादकाने शर्म आिण भांडवलाच्या
मातर्ामध्ये वाढ के ली तर त्याचा उत्पादन खचर् वाढू न सम उत्पादन खचर् रे षा
उज ा िदशेला स्थानांतिरत होते. आकृ तीत ती IQ1 ने दशर्िवली आहे.
अशावेळी उत्पादकाच्या संतुलन िस्थतीमध्ये बदल होतो. आकृ तीत E1
िबदूच्या िठकाणी नवीन सम उत्पादन वकर् आिण IQ1 ही सम उत्पादन खचर्
रे षा स्पशर् अवस्थेत आहेत. अशावेळी उत्पादकाच्या उत्प ी मातर्ेमध्ये E
पासून E1 पयर्ंत वाढ घडू न येत.े याच प तीने आपण E2 िबदूचा िवचार
करू शकतो. संतुलनाचा उजवीकडील पर्त्येक िबदू डावीकडू न िबदूपेक्षा
अिधक उत्पादनाची मातर्ा दशर्िवतो. या तीन िबदून ं ा जोडू न जी रे षा काढली
जाते त्यासच उत्पादन िवस्तार पथ असे म्हणतात.
165
३ अ.१२ िशकाऊ / लिनग वकर् : Learning Curve –
पर्त्येक उत्पादन संस्थेचा उ ेश नफा वाढिवणे हा असतो. अशावेळी

उत्पादक संस्था िशकाऊ वकर् संकल्पनेचा उपयोग करतात. हा वकर् उत्पादन
पर्िकर्येत अनेक वषार्त िमळालेला अनुभव व ज्ञानाचा अिधकािधक उपयोग
करून नफा मह मीकरणाचा हेतू साध्य कसा करावा याचे मागर्दशर्न करतो.
त्यादृ ीने ही संकल्पना महत्त्वाची आहे.
संकल्पना :
पर्त्येक उत्पादन संस्था उत्पादन वाढ व िकमान उत्पादन खचर्
यासाठी सातत्याने पर्य शील असते. त्यासाठी वेगवेगळ्या मागार्चा अवलंब
के ला जातो. त्यापैकी एक मागर् म्हणजे िशकाऊ वकर्ाची संकल्पना होय. या
संकल्पनेनुसार, एखादी क्ती िविश कायर् सातत्याने करीत असेल तर ती
त्यात िनपून होते. त्यामुळे उत्पादनामध्ये अशा अनुभवाचा लाभ होतो.
अनुभवाच्या व पर्ा ज्ञानाच्या आधारे उत्पादन पर्िकर्येत नवीन संकल्पना
राबिवणे व इतर घटकांना िशकवणे शक्य होऊन उत्पादनामध्ये कायर्क्षमता
साध्य करता येते. उत्पादन खचर् कमी करता येतो. कमी झालेला उत्पादन
खचर् उ ोग संस्थेच्या िशकवू वकर्ाचा पिरणाम दशर्िवतो. ज्या पर्कारे
कोणत्याही तांितर्क पर्गतीमुळे उत्पादनाची कायर्क्षमता वाढते त्याचपर्कारे
िशकाऊ वकर् पेढीच्या सरासरी खचार्वर पिरणाम करतो. सवर् उत्पादन
पातळ्यांना दीघर्कालीन सरासरी खचर् वकर् खालच्या बाजूस सरकतो.
उत्पादन अनुभवातून िशकल्यामुळे उ ोग संस्थेला पर्त्येक पातळीवर
उत्पादन अिधक कायर्क्षमतेने घेता येते. िशकाऊ वकर् िविश कालावधीत
एकू ण उत्पादनातील वाढीसोबत सरासरी उत्पादन घटक खचार्त घट
दशर्िवतो. ही संकल्पना उ ोग संस्था व तेथील शर्िमक उत्पादन पर्िकर्येत
कालसापेक्ष अनुभव व ज्ञान पर्ा करतात असे गृहीत धरले आहे. तसेच एकू ण
उत्पादन वाढ घडू न येत असताना सरासरी खचर् कमी होतो असेही गृहीत
धरले आहे. िशकाऊ वकर् ही एक अशी रे षा आहे की, जे शर्म खचर् आिण
उत्पादनाचे अितिरक्त एकक यातील संबंध दशर्िवते व वकर्ाचा घटता उतार
उत्पादन पातळी वाढताना अितिरक्त उत्पादन खचर् कमी होतो असे सूिचत
करतो. कारण अनुभवाबरोबर शर्माची कायर्क्षमता वाढते. हा वकर् खालील
पर्माणे दशर्िवता येतो.
166
आकृ ती ३अ.६
वरील आकृ तीत OX अक्षावर एकितर्त उत्पादन मातर्ा तर OY

कशावर उत्पादनाचा सरासरी खचर् दशर्िवला आहे. तर LC हा िशकवू वकर्
आहे. जो डावीकडू न उजवीकडे खाली जाणारा धनात्मक उताराचा आहे. तो
असे दशर्वतो की, उत्पादन वाढत असताना सरासरी खचर् घटत जातो.
उत्पादन पर्िकर्येत इतर उत्पादन घटकांबरोबर उत्पादक शर्माचा वापर
करतो. त्यांचा उत्पादन पर्िकर्येत जसा अनुभव वाढत जातो तसे उत्पादन
कायर्क्षमता वाढत जाते. त्यामुळे पर्ित नगामागील उत्पादन खचर् / सरासरी
खचर् घटू लागतो. त्यामुळे िशकाऊ वकर् हा तटस्थता वकर्ापर्माणे आकार
धारण करतो.
थोडक्यात उत्पादन पर्िकर्येत नव-नवीन बाबी िशकत व अनुभवत

असताना त्याचा उत्पादन पर्िकर्येत उपयोग के ल्यास उत्पादन वाढीबरोबर
उत्पादन खचर् कमी करता येतो. हे या संकल्पनेवरुन स्प होते.
३ अ.१३ खचार्च्या संकल्पना : Concept Of Costs
उ ोग पे ांना एखा ा वस्तूचे उत्पादन घेताना िविभ पर्कारचे

खचर् करावे लागतात. त्यावरुन संबिं धत वस्तूचे उत्पादन घेणे लाभदायक
होईल िकवा नाही याची उत्पादकास कल्पना येते. मातर् त्यासाठी त्यास
खचार्चे िविभ पर्कार ज्ञात असणे आवश्यक आहे. अन्यथा खचर् िव ष े ण
चुकण्याची संभा ता वाढेल. त्यादृ ीने खचार्चे पर्कार महत्त्वाचे आहेत.
i. मौिदर्क खचर् / लेखा खचर् (Money Cost) :

'उत्पादन पर्िकर्येसाठी लागणारा एकं दर मौदर्ीक खचर् म्हणजे लेखा य होय
िकवा उत्पादकाने िविभ उत्पादन घटकांच्या पुरवठादारांना आदा के लेली
देयके म्हणजे लेखा खचर् होय.'
167
मौिदर्क खचर् हा उत्पादनाच्या वेगवेगळ्या घटकांवर के लेला पैशाच्या
स्वरूपातील खचर् असतो.उदा. इमारतीसाठीचा खचर्, कामगारांचे वेतन,
कच्चा माल, िवमा, वाहतूक, जािहरात, इं धन, संयंतर् इ. सारख्या उ ोगास
आवश्यक बाब वर उत्पादकास रोख खचर् करावा लागतो. अशा खचार्च्या
न दी लेखा यात समािव के ल्या जातात. तो लेखापाल, पेढीचे अिधकारी,
भागधारक, वस्थापक इ. घटकांच्या दृ ीने महत्त्वाचा असतो. मातर् लेखा
यात िविभ घटकांवरील खचर् नमूद के ले असले तरी त्यावरुन पेढीच्या
एकू ण उत्पादन याची कल्पना येत नाही. कारण उत्पादकाच्या मालकीच्या
नसलेल्या व पर्त्यक्ष खरे दी के ल्या जाणाऱ्या उत्पादन घटक याचाच यात
अंतभार्व होतो. म्हणून हा य उत्पादनखचार्चे पूणर् स्वरूप दशर्िवत नाही.
ii. उघड िकवा स्प खचर् (Explicit Cost) :

'उत्पादकास वस्तूिनिमतीसाठी आवश्यक घटकांना जे मोबदले आदा
करावे लागतात. अशा सवर् पर्कारच्या खचार्स उघड िकवा स्प खचर्
म्हणतात.
उदा. कच्चा माल, मजुरी, भाडे, भांडवलावरील ाज, वाहतूक, इं धन,

संयंतर्,े कर, िवमा इ. घटकांवर उत्पादकाने के लेला खचर् या गटात समािव
के ला जातो. हा मौिदर्क स्वरूपातील खचर् असून याची न द ठे वता येत.े त्या
अथार्ने यास उघड / दृश्य खचर् म्हणतात. वस्तूची िकमत िनधार्िरत करताना
हा खचर् पर्मुख असतो.
iii. गिभत / अंतभूत

र् खचर् (Implicit Cost) :
"उत्पादकाच्या स्वत:च्या मालकीच्या संसाधनावर झालेला खचर्
म्हणजे गिभत खचर् होय."
उदा. उत्पादकाची स्वतःची भूमी, भांडवल, इमारत इ. उत्पादन

पर्िकर्येत अनेक घटक उत्पादकाच्या मालकीचे असतात. तर काही घटक
त्यास बाहेरुन / इतरांकडू न िवकत घ्यावे लागतात. जे घटक इतरांकडू न तो
खरे दी करतो, त्याचे बाजारमूल्य मौिदर्क स्वरूपात न दले जाते. परं तु त्याने
स्वतःची उपयोगात आणलेली भूमी, भांडवल, त्याचे स्व- वस्थापन, त्याने
के लेला उपभोग, सामािजक, कौटुंिबक त्याग हा खचर् मौिदर्क स्वरूपात
मांडला असेलच असे नाही, परं तू तो त्याने के लेला य असतो, त्याचा
समावेश या पर्कारात होतो. यातील बऱ्याच बाब वरील खचर् पैशात न दता
येत नाही. उदा. उ ोग उभारणीत के लेला त्याग, तो उपभोग, सामािजक
िकवा कौटुंिबक स्वरूपात असू शकतो. त्याचे मूल्य िकती हा पर् िनमार्ण
होतो, मातर् तो खचर् असतो. तो उघडपणे िवचारात घेतला जात नाही,
म्हणून त्यास गिभत खचर् म्हणतात.
168
iv. संधी खचर् / वैकिल्पक खचर् – (Opportunity Cost)
“एखा ा िविश कायार्त उत्पादन घटक उपयोगात आणल्यामुळे
त्यांना करावा लागणारा इतर क्षेतर्ातील िकवा कायार्तील मोबदल्याचा त्याग
म्हणजे संधी खचर् होय.”
याचा अथर् उत्पादनाचे घटक ज्या िविश कायार्साठी वापरले आहेत

त्या कायार् ितिरक्त इतर कायर् िकवा क्षेतर्ात उपयोगात आणणे शक्य असेल
तर इतर दुसऱ्या कायार्पकै ी सवार्िधक मोबदला देणाऱ्या कायार्त िमळणारा
मोबदला, हा ज्या कायार्त हे उत्पादन घटक वापरले जात आहेत त्या
कायार्साठीचा संधी िकवा वैकिल्पक खचर् असतो. एका काल्पिनक
उदाहरणाने ही बाब समजून घेऊ. समजा, एक एकर शेतजमीन आहे. त्यात
शेतकरी शक्य असणारे कोणतेही पीक घेऊ शकतो. जर या भूमीत गव्हाची
लागवड के ल्याने त्यास रुपये दहा हजाराचे उत्प पर्ा होते. तर भाताच्या
लागवडीपोटी रुपये आठ हजाराचे उत्प पर्ा होते. अशा िस्थतीत उपलब्ध
भूमी गहू उत्पादनासाठी उपयोगात आणली तर त्या भूमीचा संधी खचर् रुपये
आठ हजार इतका होतो. कारण त्यास भात उत्पादनाचा त्याग करावा लागतो
िकवा संधी गमवावी लागते. त्यादृ ीने यास संधी खचर् म्हणतात.
ही संकल्पना उत्पादनाचे घटक अिधक कायर्क्षम क्षेतर् िकवा कायार्कडे

वळिवण्यासाठी महत्त्वाची आहे. कारण उत्पादकाकडे जे उत्पादनाचे घटक
उपलब्ध असतात, त्यांचा पयार्यी वापर शक्य असेल तर तो या संकल्पनेनुसार
अिधक पर्ा ी देणाऱ्या कायार्मध्ये घटक उपयोगात आणून मह म पर्ा ी व
साधनांचा कायर्क्षम वापर करू शकतो. त्याचबरोबर समगर् पातळीवर िवचार
करता एका अथर् वस्थेतील एकू ण घटकांच्या कायर्क्षम संचलनासाठी
िदशादशर्क संकल्पना आहे. जर देशातील उपलब्ध घटक अिधक कायर्क्षम
क्षेतर्ांमध्ये वापरात आली तर रा ाच्या स्थूल उत्प ात वाढ होण्यास मदत
होईल. असे असले तरी संधी खचार्वर खालील मयार्दा आहेत.
 मयार्दा - LIMITATIONS
i. घटक वापरातील अलविचकता -
याचा अथर् ज्या घटकांचा पयार्यी वापर करणे शक्य नुसते अशा
घटकांच्या बाबतीत संधी खचर् काढणे कठीण असते. कारण या घटकांना
त्यांच्या कायार्तून िकवा क्षेतर्ातून काढले तर त्यांचा पयार्यी वापर शक्य
नसतो. समजा एखा ा शर्िमकास िवशी एकच काम करणे शक्य असेल तर
त्याचा संधी खचर् काढता येत नाही.
169
ii. घटकांची अगितशीलता -
जर घटक पूणर् गितशील नसतील तर संधी खचार्वर मयार्दा येते. कारण
घटक एका क्षेतर्ातून दुसऱ्या क्षेतर्ात िकवा एका िठकाणाहून दुसऱ्या िठकाणी
जाण्यास तयार नसतील िकवा तसे करणे शक्य नसेल तर त्यांचा संधी खचर्
मोजता येत नाही.
iii. पूणर् स्पधचे गृहीत -

संधी खचार्ची संकल्पना पूणर् स्पधच्या गृिहतकावर आधािरत आहे.
म्हणून ही संकल्पना पूणर् स्पधत अिधक योग्य पर्कारे कायर् करते. परं तु
वास्तवामध्ये पूणर् स्पधची िस्थती अिस्तत्वात नसल्याने संधी खचार्वर मयार्दा
येते.
iv. कायर् आकषर्ण –

जर एखा ा घटकास एखा ा िविश कायार्मध्येच आवड असेल तर
त्यास इतर कायार्कडे वळिवता येत नाही. तेव्हा त्याचा संधी खचर् मोजणे
शक्य नसते.
जरी या संकल्पनेवर वरील मयार्दा असल्या तरी ही संकल्पना ज्या

घटकांचा लविचकपणे उपयोग करणे शक्य आहे तेथे उपयुक्त ठरते.
v. िनमग्न िकवा बुडीत खचर् (Sunk Cost):

'उ ोगसंस्थेने के लेल्या खचार्पैकी ज्या खचार्चा परतावा कोणत्याही मागार्ने
िमळवता येत नाही अशा खचार्स बुडीत खचर् म्हणतात.'
उदा. एखा ा पेढीने काही घटकांची अनावश्यक खरे दी के ली असेल,

तर त्याचा समावेश या खचार्त होतो. अितिरक्त शर्मावरील खचर् िकवा
िनरूपयोगी कच्चा माल खरे दी वा अनावश्यक बांधकाम इ. भांडवलाची
गुंतवणूक अिधक लाभदायक घटकांमध्ये करण्याच्या हेतूने या खचार्बाबत
सावध राहण्याच्या दृ ीने याचे महत्त्व आहे. हा खचर् पेढीसाठी हािनकारक
असतो. कारण याचा परतावा उत्पादकास पर्ा करता येत नाही. मातर्
गुंतवणूकीची पयार् ता साध्य करण्यासाठी अशा खचार्चा िवचार करता येतो.
vi. खासगी खचर् (Private Cost) :

'एखा ा उत्पादक पेढीने िकवा उत्पादकाने घेतलेल्या िनणर्यामुळे
के ला गेलेला उघड िकवा गिभत खचर् म्हणजे खासगी खचर् होय.'
उदा. वस्तू व सेवा उत्पादनासाठी पेढीने के लेला एकू ण खचर् यात

समािव असतो. वस्तू उत्पादनासाठी कच्चामाल, मजूरी, भाडे, उत्पादकाचे
170
कौशल्य, ाज, त्याग इ. घटकांपोटी जो खचर् येतो, त्या सवार्ंचा समावेश या
पर्कारच्या खचार्मध्ये होतो. हे सवर् खचर् उत्पादकाच्या भांडवल खचार्शी
संबंिधत असतात. तो ज्या घटकांवर खचर् करण्याच्या िनणर्य घेतो, तो त्यास
स्वतः आदा करावा लागतो, म्हणून याचे स्वरूप खासगी असते. त्या अथार्ने
यास खासगी खचर् म्हणतात.
vii. सामािजक खचर् (Social Cost) :

'सामािजक खचर् म्हणजे असा खचर् होय की, एखा ा उत्पादन पेढीने
उत्पादन के ल्यामुळे समाजातील लोक िकवा लोक समूहाने गमावलेल्या
उपयोिगता पातळीची भरपाई म्हणून िदला असता पुरेसा ठरतो.'
उदा. उत्पादन पेढीतून धूर, धूळ, िनरुपयोगी अिविश , दुिषत पाणी,

रसायने इ. कारणाने होणारे सामािजक नुकसान भरून काढण्यासाठी के लेला
खचर् होय. एखादी उ ोगसंस्था सावर्जिनक मालकीच्या नदीत दुिषत पाणी
िकवा रसायनांचे िमशर्ीत सोडू न देत असेल, तर त्यामुळे सामािजक हानी
होते, मातर् अशी हानी होऊ नये यासाठी सोडल्या जाणाऱ्या पाण्यावर
पर्िकर्या करुन ते सोडले जात असेल, तर शु ीकरण पर्िकर्येसाठी येणारा खचर्
सामािजक खचर् मानला जातो. अशा खचार्स बा खचर् म्हणतात. कारण या
खचार्चा पर्त्यक्ष वस्तूिनिमतीशी संबंध नसतो.
वास्तिवक कोणत्याही उत्पादनाचा समाजाशी पर्त्यक्ष-अपर्त्यक्ष संबंध

येतो. परं तु यातून अिन पर्थांमुळे समाजाचे नुकसान होते. बा खचार्चा
वस्तूच्या िकमतीमध्ये समावेश होत नसला तरी त्यातून सामािजक य
वाढतो. पर्दूषण, धुळ, धूर, दुिषत पाणी इ. मुळे सामािजक आरोग्य िबघडू न
लोकांचा आरोग्यावरील खचर् वाढतो. तो िनयंितर्त करण्यासाठी पेढीस
िनयंतर्णात्मक उपायांवर खचर् करावा लागतो, तोच सामािजक य होय.
viii. वास्तव खचर् (Real Cost):

'उत्पादन पेढीस येणाऱ्या पर्त्यक्ष (मौिदर्क खचर्) आिण अपर्त्यक्ष
खचार्च्या बेरजेस वास्तव खचर् म्हणतात.'
वास्तव खचर् = मौिदर्क खचर् + अपर्त्यक्ष खचर्
लेखा खचार्त के वळ पर्त्यक्ष/ मौिदर्क खचार्चा समावेश असतो.

पेढीच्या एकं दर खचार्ची कल्पना येण्यासाठी अथर्तज्ञांनी आिथक खचार्ची
संकल्पना मांडली. उत्पादन पर्िकर्येत पर्त्यक्ष खचार्बरोबर िविवध पर्कारचे
अपर्त्यक्ष खचर् येतात, जे लेखा यात मांडले जात नाहीत, परं तू एकू ण
खचार्ची कल्पना येण्यासाठी ते आवश्यक असतात. उदा. उत्पादकाच्या
मालकीची भूमी, पाणी, भांडवल, स्वतःचे शर्म, त्याने के लेला िविभ
171
पर्कारचा त्याग इ. या सवर् यांना अपर्त्यक्ष य म्हणतात.या बाब ची न द
लेखा यात होत नाही, जसे स्वतः उत्पादकांच्या बाबतीत हे खचर्
उ वतात, तसे शर्माच्या बाबतीतही उ वतात. शर्िमकांना त्यांनी के लेल्या
शर्माचा मोबदला म्हणून मजूरी िमळते, परं तु कारखान्यात काम करताना
तेथील पर्दूषण, उष्णता इ. मुळे त्याची जी शारीिरक हानी होते, त्याब ल
त्यास मोबदला पर्ा होत नाही. वास्तिवक हा एक पर्कारचा खचर् होय. हे
सवर् खचर् िवचारात घेतले तरच पेढीच्या एकं दरीत यांचा वास्तव अंदाज
येतो.
थोडक्यात, वरील िविभ खचार्च्या संकल्पना एखा ा उत्पादक

पेढीसाठी अत्यंत मागर्दशर्क ठरतात. खचार्चे वग करण, िकमत िनधार्रण,
उत्पादन पातळी, उत्पादन पयार् ता इ. बाबी साध्य करण्याच्या अनुषग
ं ाने
या संकल्पना महत्त्वपूणर् ठरतात.
३ अ.१४ उत्पादन खचार्ची संकल्पना : Concept of Production

Costs –
I .िस्थर खचर् (Fixed Cost):

'उत्पादनाच्या पर्माणाबरोबर जे खचर् बदलत नाहीत त्यास िस्थर
खचर् म्हणतात.'
उदा. पेढीने के लेला भूमी, इमारत, कायम कामगार, िवमा, िविभ

शुल्क, साठवण सुिवधा इ. सारख्या घटकांवर के लेला खचर् यात समािव
के ला जातो. तो कायम असतो. उत्पादनामध्ये वाढ के ली असता िकवा घट
के ली असता, यात कोणताही बदल होत नाही, म्हणून तो िस्थर असतो.
II .बदलता खचर् (Variable Cost):

'उत्पादनाच्या पर्माणाबरोबर जो खचर् बदलत जातो, त्यास बदलता
खचर् म्हणतात.' उदा. हंगामी मजूरांवर के लेला खचर्, वाढीव कच्चा माल,
इं धन, जािहरात, देखभाल व दुरूस्ती इ. घटकांवरील खचर् यात समािव
असतो. हा खचर् उत्पादन वाढीबरोबर वाढतो, तर उत्पादन घटीबरोबर
घटतो. उत्पादन शुन्य असेल, तर बदलता खचर् शुन्य होतो. वाढीव
उत्पादनासाठी िकती खचर् वाढू शकतो याचा अंदाज या खचार्वरुन येतो.
III. एकू ण खचर् (Total Cost):

'पर्त्येक उत्पादन पातळीसाठी आलेल्या िस्थर व बदलत्या खचार्च्या
बेरजेस एकू ण खचर् म्हणतात.'
172
सूतर्रूपात,
एकू ण खचर् = िस्थर खचर् + बदलता खचर्
(TC = TFC + TVC)
एखा ा पेढीस वस्तू उत्पादनास येणाऱ्या सवर् खचार्चा यात समावेश

असतो. उदा. भूमी, संयंतर्,े कायम व हंगामी शर्िमक, कच्चा माल, इं धन. उजार्.
वाहतक. जािहरात. िवतरण, इ. घटकांवरील खचार्ची बेरीज म्हणजे एकू ण
खचर् होय. उत्पादन पर्माणावरुन हा खचर् िनधार्िरत होतो. उत्पादन पातळी
वाढल्यास एकू ण खचार्त वाढ होते. याऊलट पर्माण घटल्यास हा खचर् घटतो.
उत्पादकास पेढीच्या समस्त खचार्ची कल्पना येण्यासाठी हा खचर् महत्त्वाचा
असतो.
IV. सरासरी खचर् (Average cost):

'उत्पादनाच्या पर्ितनगास येणाऱ्या खचार्स सरासरी खचर् म्हणतात
िकवा एकू ण उत्पादन खचर् व एकू ण उत्पादन गुणो र / पर्माणास सरासरी
खचर् म्हणतात.'
सरासरी खचर्(ACT) = एकू ण उत्पादन खचर् (TC) / एकू ण उत्पादन (TO)
TO = Total Output
उत्पादन पर्िकर्येत जेव्हा वाढते उत्पादन फल पर्त्ययास येते, तेव्हा हा

खचर् कमी असतो, मातर् जेव्हा घटत्या पर्माण फलाचा पर्त्यय येतो, तेव्हा हा
खचर् वाढतो. उत्पादकास पर्ित नगास िकती खचर् येतो याचा अंदाज
येण्यासाठी व वस्तूची िकमत िनधार्िरत करण्यासाठी हा खचर् महत्त्वाचा
असतो.
V. सीमांत खचर् (Marginal Cost) :

'उत्पादनाचा एक अिधकचा एकक िनमार्ण के ल्याने एकू ण खचार्त
झालेली वाढ म्हणजे सीमांत खचर् होय.'
MC = ∆TC / ∆TP
MC – सीमान्त खचर्
∆TC – एकू ण उत्पादन खचार्तील बदल
∆TP - एकू ण उत्पादनातील बदल
सीमांत म्हणजे अंितम होय. उदा. एखादी पेढी १०० नगाचे उत्पादन
घेते, त्यास रू. १०,०००/- खचर् येतो. मातर् १०१ नगाचे उत्पादन घेतल्यास
रू.१०,११०/- खचर् येत असेल तर सीमांत खचर् ११०/- होय. (१०,११० -
173
१०,००० = ११०) या खचार्मुळे वाढीव उत्पादन घेतल्यास िकती खचर् येऊ
शकतो, ते उत्पादन घेणे लाभदायक होईल का? या दृ ीने िनणर्य घेणे सोईचे
ठरते.
३ अ.१४.१. अल्पकालीन व दीघर्कालीन खचर् : Short-Run and Long-

Run Costs
उत्पादन खचार्चे िव ेषण करताना कालावधीच्या संदभार्त करावे
लागते. त्यािशवाय या संकल्पनेची पुरेशी कल्पना येत नाही. अथर्शा ात
अल्पकाळ आिण दीघर्काळ असे काळाचे दोन भागात वग करण के ले आहे.
त्यासंदभार्त खचार्चा िवचार के ला जातो. या वग करणात उत्पादन घटकांचा
संदभर् जोडला आहे. कारण उत्पादन घटकांचे िस्थर आिण बदलते घटक असे
वग करण के ले जाते, त्यामुळे येथे काळाचा संदभर् घ ाळी कालाशी नसून
घटकांच्या वग करणाशी आहे. म्हणून अल्पकाळ म्हणजे असा काल की,
ज्यामध्ये उत्पादनाच्या बदलत्या घटकांमध्ये पूणर् बदल करणे शक्य असते.
याउलट दीघर्काल म्हणजे असा कालखंड ज्यामध्ये उत्पादनाचे सवर् घटक
बदलणे शक्य असते. उत्पादनात भूमी, शर्म, संयंतर्े, इमारत, कच्चामाल
इत्यादी सारखे अनेक घटक उपयोगात आणले जातात. यापैकी शर्म,
कच्चामाल, इं धन इत्यादी घटकात सहजासहजी बदल करता येतात. म्हणून
त्यांना बदलते घटक म्हणतात. तर भूमी, संयंतर्,े इमारत इत्यादी घटक
अल्पकाळात बदलणे शक्य होत नाही. म्हणून त्यास िस्थर घटक म्हणतात.
दीघर्काळात सवर् घटकांमध्ये बदल करणे शक्य असते, म्हणून या काळात
बदलत्या घटकाची संकल्पना उपयोगात आणली जात नाही.
घटकांच्या स्वरूपावरून कालखंड िनि त होतो. तो िविश वषर्,

महीने यामध्ये ब करता येत नाही. एखा ा पेढीसाठी पाच वषार्चा दीघर्
कालखंड असेल म्हणून दुसऱ्या इतर पेढीसाठी हा काल दीघर् कालखंड ठरू
शकत नाही. म्हणून या दोन काळाच्या संदभार्त उदभवणाऱ्या अल्पकालीन व
दीघर्कालीन खचार्चे िव ेषण आवश्यक ठरते.
थोडक्यात, वरील िविभ उत्पादन खचार्च्या संकल्पना एखा ा

उत्पादक पेढीसाठी अत्यंत मागर्दशर्क ठरतात.
३ अ.१५ अल्पकालीन खचर् : Short-run Cost –
हा खचर् उत्पादन खचार्तील बदलाचे अिधक योग्य पर्कारे स्प ीकरण

करतो. कारण त्यामुळे उत्पादन पर्िकर्येत पर्ित नगास आलेला खचर् ज्ञात
होतो. तर सीमांत य म्हणजे एकू ण उत्पादन खचार्तील बदल आिण
174
उत्पादन मातर्ा यातील बदल यांचे गुणो र होय िकवा पर्त्येक वाढीव
उत्पादनासाठी येणारा अंितम खचर् म्हणजे सीमांत खचर् होय. हा खचर् एकू ण
खचार्तील बदल िनदिशत करतो. उत्पादनाची वाढीव मातर्ा उत्पािदत
करण्यासाठी नेमका िकती खचर् येतो याचा अंदाज सीमांत खचार्वरून येतो. या
िठकाणी सरासरी व सीमांत या दोन्ही खचर् वकर्ाचे अल्पकाळातील वतर्न तक्ता
व आकृ तीच्या सा ाने पाहू.
तक्ता व आकृ तीच्या सा ाने स्प ीकरण –

एकू ण, सरासरी व सीमान्त खचर् पतर्क
तक्ता ३अ.३
एकू ण एकू ण एकू ण सरासरी सरासरी सरासरी

उत्पादन सीमांत
िस्थर बदलता समगर् िस्थर बदलता समगर्
मातर्ा य
य य य य य य
0 20 00 20 00 00 00 --
1 20 15 35 20 15 35 15
2 20 20 40 10 10 20 5
3 20 23 43 6.6 7.6 14.3 3
4 20 26 46 5 6.5 11.5 3
5 20 30 50 4 6 10 4
6 20 39 59 3.3 6.6 9.8 9
7 20 49 69 2.8 7 9.9 10
वरील तक्त्यात एकू ण आठ स्तंभामध्ये अनुकर्मे उत्पादन राशी, एकू ण

िस्थर, बदलता, समगर् य, सरासरी िस्थर, बदलता, समगर् य व सीमांत
य व त्यांची अल्प काळातील पर्वृ ी दशर्िवली आहे. यापैकी येथे सरासरी व
सीमांत खचार्चा खालील आकृ तीच्या सहाय्याने िवचार करू.
175
एकू ण, सरासरी व सीमान्त खचर् वकर्
आकृ ती ३अ.७
वरील आकृ तीत OX अक्षावर उत्पादन मातर्ा व OY अक्षावर उत्पादन

य दशर्िवला आहे. AFC हा सरासरी िस्थर खचर् व AVC हा सरासरी
बदलता खचर् वकर्, ATC हा सरासरी एकू ण खचर् वकर् आिण MC हा सीमांत
याचा वकर् आहे. या पर्त्येक वकर्ाचे उतार परस्पर िभ आहेत. त्यांचा
कर्मवार आढावा खालील पर्माणे.
i. अल्पकालीन सरासरी िस्थर य – (Short Run Average Fixed Cost)

‘एकू ण िस्थर य आिण एकू ण उत्पादन मातर्ा यांचे गुणो र म्हणजे सरासरी
िस्थर य होय.’
सूतर्,
AFC = TFC/ Q
AFC - सरासरी िस्थर य

Q - एकू ण उत्पादन मातर्ा
TFC - एकू ण िस्थर य
हा खचर् उत्पादन मातर्ा व एकू ण िस्थर खचार्तील संबंध दशर्िवतो.

त्यावरून पर्ित नगास िस्थर खचर् िकती येतो याची कल्पना येते. आकृ तीत तो
TFC ने दशर्िवला आहे, हा वकर् डावीकडू न उजवीकडे खाली जाणारा
ऋणात्मक उताराचा असून, उत्पादन वाढीबरोबर त्यात सतत घट होत
असल्याचे दशर्वीत आहे. कारण एकू ण िस्थर खचर् कायम असल्यामुळे हा खचर्
176
उत्पादन वाढीबरोबर सतत घटत जातो. परं तु तो कधीही शून्य होत नाही.
या खचर् वकर्ास समपरावृ वकर् असेही म्हणतात.
ii. सरासरी बदलता य – (Average Variable Cost)

‘एकू ण बदलता खचर् व एकू ण उत्पादन मातर्ा यांच्या परस्पर गुणो र आस
सरासरी बदलता खचर् म्हणतात.’
सूतर्,
AVC = TVC/ Q
AVC - सरासरी बदलता य

TVC - एकू ण बदलता खचर्
या खचार्स पर्मुख िकवा पर्धान खचर् असेही म्हणतात. हा खचर्

उत्पादनाच्या बदलत्या घटकांवर के ला जातो. उदा. कच्चामाल, वाहतूक, शर्म
इत्यादी. पर्ारं भी हा खचर् अिधक असतो व उत्पादन घटक पयार् तेबरोबर घटू
लागतो. मातर् घटकांच्या अपयार् संयोगानंतर तो वाढू लागतो. म्हणून या
वकर्ाचा आकार पसरट इं गर्जी U अक्षरा समान असतो. त्यावरून तीन
पर्कारच्या उत्प ी फलाची अनुभूती येत.े आकृ तीत तो AVC या वकर्ाने
दशर्िवला आहे. तर तक्त्यात पाच ा उत्पादन मातर्ेनंतर घटतो व त्यानंतर
वाढत जातो.
iii. सरासरी समगर् य - (Average Tota Cost)

‘एकू ण उत्पादन खचर् आिण एकू ण उत्पादन मातर्ा यांच्या गुणो रास
सरासरी समगर् य म्हणतात.’
सूतर्,
ATC = TC/ Q
ATC - सरासरी समगर् य

TC - एकू ण उत्पादन खचर्
हा वकर् म्हणजे सरासरी िस्थर खचर् व सरासरी बदलता खचर् यांची

बेरीज असते. म्हणून तो दोन्ही वकर्ाच्या वरच्या बाजूस असतो. आकृ तीत तो
ATC या वकर्ाने दशर्िवला आहे. जो AFC वकर्ाच्या वरच्या बाजूस आहे. तर
तक्त्यामध्ये दोन्ही खचार्पेक्षा अिधक आहे. हा वकर्सु ा पसरट इं गर्जी U
आकाराचा आहे. मातर् हा आकार सरासरी बदलत्या खचर् वकर्ाच्या आकारावर
177
अवलंबून असतो. म्हणजे पर्ारं भी तो अिधक असतो व उत्पादन वाढीबरोबर
घटू लागतो. मातर् एका िविश पातळीनंतर वाढू लागतो. त्यामुळे त्यास
इं गर्जी U आकार पर्ा होतो. या वकर्ावरूनही ितन्ही उत्प ी फलाच्या अवस्था
िनदशर्नास येतात.
iv. सीमांत खचर् – (Marginal Cost)

‘उत्पादन यात होणारा एकू ण बदल आिण वस्तूच्या उत्पादन
मातर्ेत होणारा एकू ण बदल यांच्या गुणो रास सीमांत खचर् म्हणतात.’ िकवा
‘पिहल्या उत्पादन मातर्ेस येणारा एकू ण उत्पादन खचर् दुसऱ्या उत्पादन
मातर्ेसाठी येणाऱ्या एकू ण उत्पादन खचार्तून वजा के ल्यास सीमांत खचर्
काढता येतो.’
सूतर्,
MC = ∆TC / ∆TP
MC – सीमान्त खचर्
∆TC – एकू ण उत्पादन खचार्तील बदल
∆TP - एकू ण उत्पादनातील बदल
हा खचर् एकू ण खचार्तील बदलावरून मोजला जात असल्याने याचा
वकर् बदलत्या खचार्च्या वकर्ाबरोबर उगम पावतो. परं तु या खचार्त होणारी
पर्ारं भीची घट सरासरी बदलत्या खचर् घटीपेक्षा अिधक असते. पिरणामी हा
वकर् सरासरी बदलत्या खचर् वकर्ाच्या खालच्या बाजूस असतो. मातर् सरासरी
बदलता खचर् वाढू लागेल तसा सीमांत खचर् वाढू न MC वकर् एका िविश
पातळीनंतर सरासरी बदलत्या खचर् वकर्ाच्या वरच्या िदशेने मागर्कर्मण
करतो. आकृ ती 2.2 मध्ये ही पर्वृ ी MC या वकर्ाने दशर्िवली आहे. तर
तक्त्यामध्ये हा खचर् पर्ारं भी अिधक िदसतो व उत्पादन वाढीबरोबर घटू
लागतो. मातर् िविश पातळीनंतर उत्पादनाची मातर्ा 4 नंतर सरासरी
बदलत्या खचार्च्या तुलनेत अिधक वेगाने वाढू लागतो. उत्पादकांच्या दृ ीने
हा खचर् महत्त्वाचा आहे. कारण यावरून त्यास मह म लाभाची आिण
पेढीसाठी मह म उत्पादन िस्थतीची कल्पना येत.े
अल्पकालीन सरासरी व सीमांत खचार्च्या बाबतीत एक सामाियक

िनष्कषर् म्हणजे उत्पादन शून्य असेल तर हे खचर् काढता येत नाहीत. अथार्त
एका उत्पादकाच्या दृ ीने अल्पकाळात खचर् वतर्नाचा योग्य अंदाज
येण्यासाठी ही संकल्पना उपयुक्त आहे.
178
अल्पकालीन एकू ण, सरासरी व सीमांत खचार्तील परस्पर संबध
ं –
(Relationship Between Total, Average & Marginal Cost)
अल्पकालीन उत्पादन खचार्च्या संकल्पनेत एकू ण, सरासरी व सीमांत

खचार्च्या संकल्पना अभ्यासल्या आहेत. त्यावरून स्प होते की, या सवर्
संकल्पनांमध्ये परस्पर संबंध आहेत. एकू ण उत्पादन याचा संबंध जसा
सरासरी व सीमांत खचार्शी आहे, तसा सरासरी व सीमांत खचार्मध्येही
परस्पर संबंध आहेत. एका उत्पादकाच्या दृ ीने या दोन खचार्तील संबंध ज्ञात
असणे आवश्यक आहे. त्यावरून त्यास खचार्चे सखोल िव ेषण करून पयार्
खचार्चा िबदू साध्य करण्यास मदत होते. येथे एकू ण, सीमांत व सरासरी
खचार्मध्ये कोणते संबंध आहेत, हे तक्ता ३.३ व आकृ ती ३.७ चा आधार घेऊन
अल्पकाळातील सहसंबंध पुढीलपर्माणे स्प करता येतो.
i. जेव्हा उत्पादन शून्य असते तेव्हा एकू ण खचर् हा िस्थर खचार्एवढा

(तक्त्यामध्ये 20 ने दशर्िवला आहे) असतो. मातर् सरासरी व सीमांत खचर् शून्य
असतो. वकर्ाचा िवचार करता जेथे एकू ण िस्थर खचर् वकर् (TFC) उगम पावतो,
तेथून एकू ण खचर् वकर्ाचा (TC)उगम होतो. तसाच सीमांत खचर् (MC) व
सरासरी बदलत्या खचार्चे वकर् (AVC) OY अक्षास जोडू न एकतर् उगम
पावतात.
ii. उत्पादनाच्या पिहल्या पातळीस एकू ण खचर् व सरासरी एकू ण खचर् समान
असतात. तक्त्यामध्ये तो 35 ने दशर्िवला आहे. मातर् सीमांत खचर् हा सरासरी
बदलत्या व एकू ण बदलत्या खचार्एवढा असतो. तक्त्यामध्ये तो 15 एवढा
आहे. या पर्वृ ीस अनुसरून खचर् वकर्ांचे उतार िनधार्िरत होतात.
iii. जशी उत्पादन पातळी वाढू लागते तसे पर्ारं भी एकू ण खचार्त(TC) वेगाने
वाढ होते. मातर् सरासरी व सीमांत खचार्मध्ये तुलनात्मक वेगाने घट होते.
तक्त्यामध्ये दुसऱ्या उत्पादन मातर्ेस ही िस्थती पर्त्ययास येते. वकर्ाचा िवचार
करता सरासरी बदलत्या खचर् (AVC) वकर्ापेक्षा सीमांत खचर् वकर् (MC)
खालच्या िदशेला िदसून येतो. मातर् सरासरी िस्थर (AFC) व एकू ण खचर् वकर्
(TC) वरच्या पातळीला असतात.
iv. उत्पादनाच्या पयार् पातळीला (तक्त्यामध्ये उत्पादन मातर्ा 3 व 4) एकू ण

खचर्, सरासरी एकू ण खचर् व सीमांत खचर् िकमान पातळीला असतो.
तक्त्यामध्ये तो अनुकर्मे 46, 11.5 व 3 ने दशर्िवला आहे. तर आकृ तीत ATC व
MC वकर्ाला बाक आलेल्या मध्यिबदू िठकाणी दशर्िवला आहे.
v. जेव्हा पयार् उत्पादन पातळीनंतर उत्पादन वाढीचा िनणर्य घेतला जातो,

तेव्हा एकू ण, सरासरी व सीमांत खचार्मध्ये वाढ होऊ लागते. तर तक्त्यामध्ये
179
हीच िस्थती पाच ा उत्पादन पातळीपासून दशर्िवली आहे. िवशेषत:
सरासरी खचार्पेक्षा सीमांत खचार्मध्ये होणारी वाढ तुलनात्मक अिधक असते.
म्हणून आकृ तीत सीमांत खचार्चा वकर् सरासरी िस्थर, बदलत्या व एकू ण खचर्
वकर्ाना छेदन
ू वरच्या िदशेने मागर्कर्मण करतो .म्हणून या वकर्ास उभट आकार
पर्ा होतो.
थोडक्यात, तक्त्यातील आकडेवारी व आकृ तीतील वकर्ाचे उतार

पाहता असे िदसून येते की, अल्पकाळात पर्ारं भी वाढते उत्पादन फल,
अल्पावधीसाठी िस्थर उत्पादन फल व अंितमतः घटत्या उत्पादन फलाचा
पर्त्यय येतो.
३ अ.१६ घटकानुसार खचार्चे वग करण : Classification of Cost

According to the Element –
उत्पादन पर्िकर्येतील िविवध घटक िवचारात घेऊन उत्पादन खचार्चे

वग करण करता येते. उत्पादन घटकांचे स्वरूप व त्याच्या पर्कारावरून या
प तीचे वग करण के ले जाते. या पर्कारचे खचर् मुख्यतः दोन भागात िवभागले
जातात.
पर्त्यक्ष खचर् : Direct cost -

या पर्कारचा खचर् थेट उत्पादन पर्िकर्येशी संबंिधत असतो.
उत्पादनासाठी लागणारा कच्चामाल, शर्मावरील खचर्, तंतर्ज्ञान खचर् इत्यादी
वर हा खचर् के ला जातो. पर्त्यक्ष उत्पादन पर्िकर्येशी संबंिधत घटकांवर हा खचर्
के ला जात असल्याने त्यास पर्त्यक्ष खचर् म्हणतात. एखादे उत्पादन घेण्यासाठी
ज्या पर्कारचा कच्चामाल लागतो त्या सवर् पर्कारच्या कच्च्या मालाचा तसेच
तयार उत्पादनाच्या बांधणीचा खचर् यात समािव होतो. जे शर्मबळ पर्त्यक्ष
उत्पादन िनिमती, पर्िकर्या व हाताळणीमध्ये उपयोगात आणले जाते
त्यावरील खचर् सु ा या गटात येतो. त्याचबरोबर उत्पादकाने उपयोगात
आणलेले तंतर्ज्ञान, हत्यारे इत्याद चाही समावेश पर्त्यक्ष खचार्मध्ये होतो.
अपर्त्यक्ष खचर् : Indirect cost -

पर्त्यक्ष खचार्च्या िवरु हा खचर् असतो. पर्त्यक्ष उत्पादन पर्िकर्येत या
घटकांचा सहभाग नसतो मातर् तो उत्पादन पर्िकर्येमध्ये आवश्यक असतो,
अशा घटकांवर के लेल्या खचार्स अपर्त्यक्ष खचर् म्हणतात. उदाहरणाथर् छोटी
180
हत्यारे , इं धन, स्वच्छता साधने, पयर्वेक्षकावरील खचर्, हमाल, स्वच्छता
कामगार, घर भाडे, पर्वास भ ा, आरोग्य खचर्, िवमा खचर्, कामगार कल्याण
सुिवधावरील खचर्, मोफत भोजन, िवकर्ी खचर्, िवतरण खचर्, पर्शासकीय व
वस्थापकीय खचर्, भाडे, कायार्लय फिनचर, वीज, स्टेशनरी, इत्यादी
पर्कारच्या खचार्चा समावेश अपर्त्यक्ष खचार्त के ला जातो. कारण या
पर्कारच्या खचार्चा वस्तू िनिमतीशी पर्त्यक्ष संबंध नसतो.
I . कायार्त्मक खचर् : Cost classification according to function -

या पर्कारच्या खचार्चे वग करण तीन गटात के ले जाते. १. पर्धान खचर्
२. वस्तू खचर् ३. कं पनी खचर्. पर्धान खचर् कच्चामाल, पर्त्यक्ष उत्पादन कायार्त
सहभागी शर्म खचर् व ज्या तंतर्ज्ञानाने उत्पादन घेतले जाते त्यावरील खचर्
समािव असतो. तर वस्तू खचार्मध्ये पर्शासकीय व कायार्लयीन खचार्चा
समावेश होतो आिण कं पनी खचार्त उत्पादनास पूरक ठरणाऱ्या खचार्चा
अंतभार्व होतो. उदा. कं पनी देखेभाल, हत्यारे , िवपणन, िवतरण इत्यादी
वरील खचर्.
II . वतर्नशील खचर् : Cost classifications depending on behavior -

या खचार्चे वग करण घटकाचे स्वरूप,, कालानुरूप उत्पादनातील
बदल यावरून के ले जाते. म्हणून या गटात १. बदलता खचर् २. िस्थर खचर् ३.
िमशर् खचर् यांचा िवचार होतो. उत्पादन पर्िकर्येत कच्चामाल, बदली शर्िमक
यासारखे घटक उत्पादन पातळीनुसार बदलतात. अशा घटकांवरील खचर्
बदलता खचर् होय. तर उत्पादन पर्िकर्येत कायम शर्िमक, तंतर्ज्ञान, इमारत,
भूमी इत्यादी सारखे घटक कायम असतात त्यावरील खचार्स िस्थर खचर्
म्हणतात. मातर् ज्या घटकांमुळे एकू ण खचार्त बदल होतो परं तु उत्पादनाच्या
पर्माणात फारसा बदल होत नाही अशा खचार्चा समावेश िमशर् खचार्त के ला
जातो. उदा. िवज खचर्, जािहरात खचर्.
III. पर्ासंिगक / संदभ य खचर् वग करण : Cost classification according

to relevance -
उत्पादन पेढीतील पर्ासंिगक खचार्चे वग करण पाच भागात के ले जाते.
१. अनुरूप िकवा पर्स्तुत खचर् २. संधी खचर् ३. पर्मािणत खचर् ४. िनयंितर्त खचर्
५. बुडीत खचर् िकवा िनमग्न खचर्. उत्पादन पेढी उत्पादन पर्िकर्येला अनुसरून
िनणर्य घेते व त्यामुळे जो खचर् येतो त्यास अनुरूप खचर् म्हणतात. हा खचर्
कायम नसतो तर पेढीच्या िनणर्यानुसार बदलतो. जेव्हा उत्पादक पेढी
त्यांच्याकडील उपलब्ध भांडवल िविश एका कायार्त गुंतिवते व त्यामुळे
181
पेढीस इतर संध चा त्याग करावा लागतो, तेव्हा त्यास संधी खचर् म्हणतात.
उत्पादन पर्िकर्येतील गत अनुभवावरून जो खचर् के ला जातो त्यास पर्मािणत
खचर् म्हणतात. यामध्ये पेढीचे पर्त्यक्ष खचर् समािव असतात. जो खचर्
वस्थापना ारे िनयंितर्त के ले जातात, त्यास िनयंितर्त खचर् म्हणतात. तर
पेढी अनावश्यक घटकांवर जो खचर् करते व असा खचर् पेढीला भरून काढता
येत नाही त्यास बुिडत खचर् म्हणतात. उदाहरणाथर् अनावश्यक शर्म िकवा
कच्च्या मालावर झालेला खचर्.
अथार्त उत्पादन पर्िकर्येतील िविवध खचर् घटक िवचारात घेऊन वरील

पर्कारचे वग करण करण्यात येते.
३ अ.१७ दीघर्कालीन खचर् : Long-run Cost :
दीधर्काळात उत्पादन खचार्चे िव ेषण अभ्यासताना उत्पादन

घटकांच्या स्वरूपात होणारा मुलभूत फरक िवचारात घेतला पािहजे. तो
म्हणजे दीधर्काळात िस्थर उत्पादन खचार्ची संकल्पना अिस्तत्वात राहात
नाही. कारण उत्पादनाचे सवर् घटक या काळात बदलते असतात, उत्पादनाचे
स्वरूप बदलण्यात उत्पादकास दीघर्काळात बदलत्या घटकांपर्माणे भूमी,
इमारत, संयंतर्े इ. सारख्या िस्थर घटकात बदल करणे शक्य होते.
आवश्यकतेनस ु ार त्यात बदल करता येतात. त्यामुळे दीघर्काळात उत्पादन
खचार्चे मुख्य दोन पर्कार पडतात.
अ.दीघर्कालीन सरासरी उत्पादन खचर् ब.दीघर्कालीन सीमांत खचर्

या खचार्चे के लेले िव ेषण म्हणजेच दीघर्कालीन खचर् वकर्ार्चे िव ेषण होय.
3अ.१७.१ दीघर्कालीन सरासरी खचर् : (Long run Average Cost)

"पर्त्येक शक्य असणाऱ्या उत्पादनासाठी दीघर्काळातील उत्पादनाचा
िकमान खचर् म्हणजे दीघर्कालीन सरासरी उत्पादन खचर् होय." िकवा
"दीघर्काळात वस्तु उत्पादनाच्या िविवध पर्माणांचा िकमान पर्ित एकक खचर्
म्हणजे दीघर्कालीन सरासरी उत्पादन खचर् होय."
दीघर्कालीन सरासरी उत्पादन खचर् हा पर्ारं भीच्या काळात घटत

जातो, मातर् एका िविश उत्पादनपातळीनंतर तो वाढू लागतो, त्यामुळे या
खचार्चा वकर् पसरट इं गर्जी 'U' अक्षराच्या आकाराचा िदसून येतो. जोपयर्ंत
पेढीच्या उत्पादन पर्िकर्येत घटकांचा युक्ततम संयोग अिस्तत्वात असतो,
तोपयर्ंत उत्पादन खचर् कमी व उत्पादन अिधक अशी िस्थती िनमार्ण होते,
परं तु उत्पादनाच्या एका िविश पातळीनंतर घटकांतील पयार् संयोग
असंतूलीत होऊन उत्पादन खचर् वाढू लागतो, अशा वेळी हा खचर् वाढत
182
जातो. िविभ अल्पकालीन उत्पादन पातळ्यापासून दीघर्कालीन उत्पादन
फल अिस्तत्वात येते. यावरून दीघर्कालीन सरासरी खचर् वकर् काढता येतो.
दीघर्काळात तयार होणारा सरासरी य वकर् हा अनेक अल्पकालीन

सरासरी य वकर्ांचा िमळू न बनलेला असतो. कारण अल्पकाळाचा िमळू न
एक दीघर्काळ होत असतो. पिरणामी दीघर्कालीन सरासरी य वकर् हा
िविभ अल्पकालीन सरासरी यांना संवे न करून घेईल अशी रे षा असते.
म्हणून दीघर्कालीन सरासरी य वकर्ास संवे न वकर् (Envelope Curve)
असेही म्हणतात. या वकर्ानुसार उत्पादनसंस्था उत्पादनवाढीची योजना
तयार करते, म्हणून यास पेढीची योजना रे षा असेही म्हणतात. या रे षेचा
उतार अल्पकाळातील U वकर्ाच्या आकारापेक्षा अिधक पसरट 'U'
आकाराचा असतो. खालील वकर्ावरून याची अिधक कल्पना येते.
दीघर्कालीन सरासरी खचर् वकर्
आकृ ती ३अ.८
आकृ तीत OX अक्षावर उत्पादन तर OY अक्षावर उत्पादन खचर्

दशर्िवला आहे. SAC ते SAC4 पयर्ंतचे वकर् अल्पकालीन सरासरी खचर्
दशर्िवणारे वकर् आहेत. तर LAC हा दीघर्कालीन सरासरी खचर् दशर्िवणारा
वकर् आहे. जो पसरट U आकाराचा असून अल्पकालीन सरासरी खचर्
वकर्ांपासून बनलेला आहे.SAC ते SAC4 हे िविभ अल्पकालीन सरासरी
खचर् वकर् LAC या दीघर्कालीन सरासरी वकर्ास E, E1, E2, E3, व E4, या
िबदूच्या िठकाणी स्पशर् करतात. या पाच िबदुना जोडू न दीघर्कालीन
सरासरी खचार्चा वकर् काढला आहे. तो असे दशर्िवतो की, E1, E2,या
183
िबदूच्या िठकाणी व P, P1 उत्पादन पातळीस पेढीचा य कमी-कमी होत
जातो. कारण या उत्पादन टप्प्यात पेढील अंतगर्त व बिहगर्त लाभ पर्ा
होतात, त्यामुळे य कमी व उत्प ी अिधक अशी िस्थती िदसून येते. या
िस्थतीची पयार् ता E2 िबदूच्या िठकाणी िदसते. या िबदूनंतर पेढीने
उत्पादन वाढिवण्याचा पर्य के ल्यास घटक संयोगामध्ये िबघाड होऊन खचर्
वाढू लागतो. आकृ तीत ही िस्थती E3 व E4 या िबदूच्या िठकाणी P3 व P4
उत्पादन पातळीस िदसून येते. म्हणूनच LAC या वकर्ास पसरट इं गर्जी 'U'
अक्षरा समान आकार पर्ा होतो.
3अ.१७.१.दीघर्कालीन सीमांत खचर् - (Long run Marginal Cost - LMC)

दीघर्काळात सरासरी यापर्माणे दीघर्कालीन सीमांत य पेढीच्या
दृ ीने महत्त्वाचा असतो. यावरुन उत्पादकास अंितम खचार्चा अंदाज बांधता
येतो. याची ाख्या पुढीलपर्माणे
"दीघर्कालीन सीमांत खचर् म्हणजे उत्पादन पर्िकर्येत उत्पादनाचे
घटक समायोिजत करुन उत्पादनाचा एक अितिरक्त एकक उत्पादीत के ल्याने
एकू ण खचार्त पडलेली भर होय."
अथार्त, हा य उत्पादनामध्ये उत्पादनाची एक मातर्ा उत्पािदत

करण्यासाठी िकती खचर् येतो याची अंितम कल्पना येण्यासाठी महत्त्वाचा
ठरतो. उदा. एखा ा पेढीत 200 नगाचे उत्पादन घेण्यासाठी रू.400 खचर्
येतो. मातर् 201 नगाचे उत्पादन घेतल्यास एकू ण खचार्त रू. 403 पयर्ंत वाढ
झाली, तर अंतीम (1 नगाचे) नगाचा उत्पादन खचर् रू.3 /- येतो. यासच
सीमांत य म्हणतात. या खचार्च्या संयोग िबदुपासून तयार के लेल्या वकर्ास
दीघर्कालीन सीमांत खचर् वकर् म्हणतात. हा खचर् वकर् दीघर्कालीन सरासरी
खचर् वकर्ापर्माणे पसरट 'U' आकाराचा असतो. हा वकर् दीघर्कालीन सरासरी
खचार्त होणाऱ्या बदलास वस्तूच्या उत्पादनात होणाऱ्या बदलाने भागून
पर्ा होतो. त्यावरुन हा वकर् काढताना िनरिनराळ्या अल्पकालीन सरासरी
खचर् वकर्ांच्या संबंधात अल्पकालीन सीमांत खचर् वकर् काढले जातात.
सरासरी खचर् वकर्ाच्या स्पशर्िबदूच्या संदभार्त असलेल्या अल्पकालीन
सीमांत खचर् वकर्ावरील िबदूना जोडणारी रे षा म्हणजेच दीघर्कालीन सीमांत
य वकर् असते. खालील आकृ तीवरुन ते स्प करता येत.े
184
दीघर्कालीन सीमांत खचर् वकर्
आकृ ती ३अ.९
वरील आकृ तीत OX अक्षावर उत्पादन, तर OY अक्षावर उत्पादन

खचर् दशर्िवला आहे. SAC, ते SAC2 , हे अल्पकालीन सरासरी य वकर्,
SMC ते SMC2 , हे अल्पकालीन सीमांत खचर् वकर् आहेत.
SMC, SMC1, SMC2 या अल्पकालीन सरासरी खचर् वकर्ांच्या B, E व B1

या छेदन िबदूपासून दीघर्कालीन सरासरी खचर् वकर् काढला आहे.
अल्पकालीन सरासरी खचर् वकर् व दीघर्कालीन सरासरी वकर्ांच्या संदभार्त
दीघर्कालीन सीमांत खचर् वकर् काढला आहे. दीघर्कालीन व अल्पकालीन
सरासरी खचर् वकर्ांच्या E1, E व E2 स्पशर् िबदूच्या िठकाणी असलेल्या
उत्पादन पातळीसंदभार्त SMC , SMC1 , SMC2 वकर्ांच्या छेदण िबदूना
जोडू न LMC हा दीघर्कालीन सीमांत खचर् वकर् काढला आहे. जो सरासरी
खचर् वकर्ापर्माणे 'U' आकाराचा िदसून येतो.
अथार्त, या दोन िभ वकर्ांची तुलना करता पर्ारं भी दीघर्कालीन

सरासरी खचर् दीघर्कालीन सीमांत खचार्च्या तुलनेत अिधक असतो तर E या
पयार् िबदूनत
ं र दीघर्कालीन सीमांत य, दीघर्कालीन सरासरी खचार्पेक्षा
अिधक असतो.
क. दीघर्कालीन सरासरी व सीमांत खचार्तील सहसंबध ं –

(Relationship Between Long Run Average And Marginal Cost)
अल्पकाळापर्माणे दीघर्काळात सरासरी व सीमांत खचार्चे वतर्न कशा
पर्कारे असते याचा आपण आढावा घेतला आहे. तसा अल्प कालापर्माणे
दीघर्काळात या खचार्मध्ये कशापर्कारचे सहसंबंध आहेत याचा आढावा
185
आकृ तीवरून घेऊ. आकृ तीत LAC व LMC हे दीघर्कालीन सरासरी व
दीघर्कालीन सीमांत खचर् वकर् SAC व SMC या अल्पकालीन सरासरी आिण
अल्पकालीन सीमांत खचर् वकर्ापासून काढले आहेत. त्यावर िविभ
अल्पकालीन खचर् वकर्ाच्या उताराचा पर्भाव पडल्याचे िदसून येते.
या दोन्ही खचर् वकर्ाचे अवलोकन के ले असता असे िदसून येते की,

त्यांच्यात परस्पर संबंध असून त्यांचा उतार इं गर्जी U अक्षरापर्माणे आहे.
तसेच दोन्ही वकर् एकाच िदशेने बदलत असल्याचे िदसून येत.े परं तु सरासरी
खचार्त होणारा बदल हा सीमांत खचार्त होणाऱ्या बदलापेक्षा कमी वेगाने
होत असतो. अल्पकाळापर्माणे येथह े ी उत्पादनाच्या पर्ारं भी LMC हा
दीघर्कालीन सीमांत खचर् वकर् LAC या दीघर्कालीन सरासरी खचर् वकर्ाबरोबर
सुरू होतो. मातर् उत्पादन वाढीबरोबर तो LAC या दीघर्कालीन सरासरी खचर्
वकर्ापेक्षा खालच्या िदशेने जातो. म्हणजे दीघर्काळात हा खचर् सरासरी
खचार्पेक्षा कमी दराने वाढतो. आकृ तीत हीच िस्थती E िबदूच्या पूव दशर्िवली
आहे. कारण िबदूच्या डावीकडे LMC हा वकर् LAC या खचर् वकर्ाच्या खालच्या
बाजूस असल्याचे िदसते.
E िबदूत LAC व LMC हे दोन्ही खचर् वकर् एकमेकांना छेदतात. येथे

दोन्ही खचर् समान होतात. हीच िस्थती अत्यल्पकािलक असते. नंतर मातर्
LMC हा दीघर्कालीन सीमांत खचर् वकर् LAC या दीघर्कालीन सरासरी खचर्
वकर्ाच्या वरच्या िदशेने वाढू लागतो. म्हणजेच एका िविश उत्पादन
पातळीनंतर सीमांत खचार्मध्ये होणारी वाढ सरासरी खचार्पेक्षा अिधक
असते. जर उत्पादन वाढवीत नेले तर या दोन वकर्ातील अंतर, खचर्
तफावतीच्या पर्माणात वाढत जाते.
अथार्त अल्पकाळापर्माणेच दीघर्काळात सीमांत व सरासरी खचार्त

सहसंबंध असल्याचे स्प होते.
३अ.१९ पर् :
१. बदलत्या पर्माणाचा िनयम स्प करा.

२. बदलत्या पर्माणाच्या िनयम अंमलबजावणीसाठी जबाबदार असलेल्या
अटी / कारणे सांगा.
३. पर्माण फलाच्या िनयमाचे स्प ीकरण ा.
४. अंतगर्त लाभ आिण बिहगर्त बचती यातील फरक सांगा.
५. िविवध बा बचतीची चचार् करा.
186
६. खालील गो वर िटपण िलहा:
अ) बचतीची ापकता
ब) िवस्तार पथ
क) िशकाऊ वकर्
७. खालीलमध्ये फरक करा :
i) िस्थर खचर् आिण पिरवतर्नीय खचर्
ii) अल्पकालीन आिण दीघर्कालीन खचर्
iii) पर्त्यक्ष आिण अपर्त्यक्ष खचर्
iv) अंतिनिहत आिण स्प खचर्
v) वाढीव आिण बुिडत खचर्
vi) खाजगी आिण सामािजक खचर्
vii) सरासरी आिण सीमांत खचर्
८. अल्पकालीन खचर् वकर् स्प करा.
९. दीघर्कालीन खचर् वकर् पर्ा करा.
१०. संवे न वकर्ावर टीप िलहा.





187
IeìkeÀ - IV
4
cktkj jpuk fo’ys”k.k&Hkkx % 1
(Market structure analysis- Part-1)

4-0izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s
4-1 izLrkouk
4-2 Ikw.kZ Li/kkZ % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”V;s
4-3 iw.kZ Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kae/khy Qjd
4-4 iw.kZ Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
4-5 eDrsnkjh % vFkZ o O;k[;k] izdkj o oSf’k”;s
4-6 eDrsnkjhps xq.k o nks”k
4-7 eDrsnkjhrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
4-8 ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.k
4-9 ewY;iru@jk’khikru@vkarjk”Vªh; ewY;Hksn
4-10 eDrsnkjh ‘kDrh % vFkZ o rhps ekiu
4-11 eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ.k gks.;kph dkj.ks
4-12 lkoZtfud /kksj.k vkf.k eDrsnkjh
4-13 lkjka’k
4-14 iz’u
4-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s (Objectives) :
Û Ikw.kZ Li/ksZpk vFkZ] O;k[;k o oSf’k”V;s ;kapk vH;kl dj.ks-

Û iw.kZ Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kae/khy Qjd tk.kwu ?ks.ks-
Û iw.kZ Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
letwu ?ks.ks-
Û eDrsnkjhpk vFkZ o O;k[;k] izdkj] oSf’k”;s vH;kl.ks-
Û eDrsnkjhps xq.k o nks”k vH;kl.ks-
188
Û eDrsnkjhrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
letwu ?ks.ks-
Û ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.k gh ladYiuk lfoLrj vH;kl.ks-
Û ewY;iru@jk’khikru@vkarjk”Vªh; ewY;Hksn gh ladYiuk
vH;kl.ks-
Û eDrsnkjh ‘kDrhpk vFkZ o Rkhps ekiu letwu ?ks.ks-
Û eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ.k gks.;kph dkj.ks letwu ?ks.ks-
Û lkoZtfud /kksj.k o eDrsnkjhrhy laca/k letkowu ?ks.ks-
4-1 izLrkouk (Introduction) :
vk/kqfud xqarkxqrhP;k ekSnzhd O;oLFksr ^cktkjisB* ;k

ladYiusyk egÙokps LFkku vkgs-^^cktkjisB ‘kgjkrhy v’kh tkxk
vkgs dh] tsFks oLrw o lsaokph [kjsnh&fodzh dsyh tkrs-osxosxG;k
fud”kkP;k vk/kkjs cktkjisB jpusps ofxZdj.k dsys tkrs- oLrwP;k
vk/kkjs] /kkU; cktkj] dkiM cktkj] QG cktkj] lksus cktkj vls
cktkjisBsps ofxZdj.k dsys tkrs- LFkku ?kVdkP;k vk/kkjs] LFkkfud
cktkjisB] izknsf’kd cktkjisB] jk”Vªh; cktkjisB] tkxfrd
cktkjisB vls cktkjisBsps ofxZdj.k dsys tkrs- dky ?kVdkP;k
vk/kkjs] vR;Yidkyhu cktkjisB] vYidkyhu cktkjisB]
nh?kZdkyhu cktkjisB] vrh fn?kZdkyhu cktkjisB vls cktkjisBsps
ofxZdj.k dsys tkrs- dk;kZuqlkj cktkjisBsps lkekU; cktkjisB]
fof’k”V cktkjisB] ueqU;k}kjs fodzh] Js.khP;k vk/kkjs fodzh vls
cktkjisBsps ofxZdj.k dsys tkrs- O;ogkjkuqlkj cktkjkps gtj
cktkj] ok;nk cktkj vls cktkjisBsps ofxZdj.k dsys tkrs-
U;k;kP;k vk/kkjkoj mfpr cktkj] dkykcktkj vls cktkjisBsps
ofxZdj.k dsys tkrs- oLrwP;k izd`rhP;k vk/kkjkoj mit cktkj]
LVkWd cktkj] eqnzk cktkj] /kkrq cktkj vls cktkjisBsps ofxZdj.k
dsys tkrs-
Li/ksZuqlkj cktkjisBsps fofo/k izdkj iMrkr] R;ke/;s iw.kZ

Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kapk lekos’k gksrks- viw.kZ Li/ksZe/;s
eDrsnkjh] EkDrsnkjh;qDr Li/kkZ] };kf/kdkj] vYikf/kdkj] f}i{kh;
eDrsnkjh] dzsrkf/kdkj] f}i{kh; dszrkf/kdkj ;kapk lekos’k gksrks-
iq.kZ Li/ksZe/;s mRikfnr oLrwdjhrk vl.kkjh ekx.kh iw.kZi.ks
yofpd vlrs- rj eDrsnkjhe/;s Li/ksZpk vHkko fnlwu ;srks-
189
izLrwr izdj.kkr Ikw.kZ Li/ksZpk vFkZ] O;k[;k o oSf’k”V;s] iw.kZ
Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kae/khy Qjd] iw.kZ Li/ksZrhy vYidkyhu o
fn?kZdkyhu lerksy@larqyu] eDrsnkjhpk vFkZ o O;k[;k izdkj]
oSf’k”;s] eDrsnkjhps xq.k o nks”k] eDrsnkjhrhy vYidkyhu o
fn?kZdkyhu lerksy@larqyu] ewY;Hksn@fdaer foHksnhdj.k]
ewY;iru@jk’khikru@vkarjk”Vªh; ewY;Hksn] eDrsnkjh ‘kDrhpk vFkZ
o rhps ekiu] eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ.k gks.;kph dkj.ks] lkoZtfud
/kksj.k vkf.k eDrsnkjh ;kaph ekfgrh ?ks.kkj vkgksr-
4-2 iw.kZ Li/kkZ % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s (Meaning,

Definations and features of perfect competition ) :
Ûiw.kZ Li/kkZ % vFkZ (Meaning of perfect competition) %

vWMe fLeFk ;kauh lq/nk ''Wealth of nations'' ;k xzaFkkr
dkgh va’kh iw.kZ Li/ksZpk mYYks[k >kysyk fnlrks- lu 1881 e/;s
,toFkZ ;kauh iw.kZ Li/ksZps Li”Vhdj.k dsys- iw.kZ Li/kkZ gh vkn’kZ
cktkjisB vlyh rjh dkYifud Lo:ikph gh cktkjisB vkgs- iw.kZ
Li/ksZr oLrwaph ekx.kh o iwjoBk laiw.kZ yofpd vlrks- T;k
cktkjkr xzkgd vkf.k fodzsrs ;kaP;kr oLrwP;k [kjsnh o fodzhlkBh
iw.kZi.ks fujksxh o [kqyh Li/kkZ vlrs- mnk- fons’kh fofue; cktkj]
foRRkh; cktkj] ‘ksrhfo”k;d mRiknu]
Ûiw.kZ Li/kkZ % O;k[;k ( Definations of perfect competition ) :
1- Jherh tksu jkWchUlu %

^^tsOgk izR;sd mRikndkP;k oLrwlkBh vlysyh ekx.kh
ifjiw.kZ yofpd vlrs] fodzsR;kaPkh Lak[;k tkLr vlwu ,dw.k
mRiknukr] ,dk fodzsR;kpk mRikfnr ifj.kke ux.; vlrks] rlsp
dzsR;kaph la[;k tkLr vlqu oLrq [kjsnh dj.;klkBh R;kaP;kr
Li/kkZ vlrs v’kk cktkjisBsyk ifjiw.kZ Li/ksZph cktkjisB
Eg.krkr-**
2- izk-lWE;qvylu %
^îw.kZ Li/ksZP;k varxZr is<h] ikfgts frrD;k oLrwaP;k ek=k
cktkjkrhy izpfyr fdaerhuk fodw ‘kdrs- ijrq cktkjkrhy fdaerh
e/;s ok< fdaok ?kV dj.;kph {kerk frP;ke/;s ulrs-**
190
3- izk- fcykl %
^^vusd m|ksxlaLFkkps vfLrRo] R;kaP;kdMwu ,dlkj[;k
oLrwaph fodzh o vla[; fodzsrk gh oSf’k”V;s vl.kkjk cktkj
Eg.kts iw.kZ Li/kkZ gks;-**
4-izk- LisUlj o feYVu ,p %

^îw.kZ Li/kkZ gs uko v’kk m|ksxkyk fdaok cktkjisBsyk fnys
tkrs dh] tsFks fdaer o mRiknufo”k;h iw.kZ Kku vlysys vla[;
xzkgd o fodzrs ,dftulh oLrqaP;k [kjsnh o fodzhr xqarysys
vlrkr R;kar ewY;Hksn ulrks vkf.k mRiknu lk/kukaph iw.kZ
xfrf’kyrk vlrs-**
5- QX;qZlu %
^îw.kZ Li/kkZ Eg.kts vlk cktkj dh] T;ke/;s vkfFkZd xVkr
iw.kZr% izR;{k Li/kkZ ulrs] ;kpk vFkZ iw.kZ Li/ksZP;k cktkjkr xzkgd
o fodzsR;kaph la[;k brdh eksBh vlrs dh] R;kaP;ke/;s izR;{k
Li/kkZ fuekZ.k gksr ukgh] rj vizR;{k Li/kkZ fuekZ.k gksrs-**
6- ,u-tktZ eWufdo %
^îw.kZ Li/kkZ Eg.kts vls cktkj dh] T;k cktkjkr vla[;
fodzsrs o xzkgd vlrkr] rs ,dlkj[;k oLrqapk O;kikj djhr
vlrkr- rlsp fodzsrs o xzkgd gs fdaer fLodkj.kkjs vlrkr**
ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] iw.kZ Li/ksZr fodzsrk

gk fdaer fLodkj.kkjk (price taker) vlrks- m|ksxkarhy ekx.kh o
iqjoB;kP;k lerksykus fdaer Bjr vlrs] rh fdaer loZ
m|ksxlaLFkkuk fLodkjkoh ykxrs- iw.kZ Li/ksZr xzkgd o fodzsrs ;kauk
cktkjisBsps iw.kZ Kku vlrs o ;k Li/ksZr mRiknu ?kVdkaph laiw.kZ
xfr’khyrk o foHkkturk vlrs-
Û iw.kZ Li/ksZph oSf’k”;s (Features of perfect competition ) :

1- vla[; dzsrs@xzkgd o fodzsrs ;k cktkjkr vlrkr] R;keqGs
,[kknk xzkgd o fodzsrk cktkjkr izHkko ikMw ‘kdr ukgh-
2- ,dftulh oLrw vk<Gwu ;srkr -mnk- otu] jax] :i]
vkdkj] po] os”Vu] ntkZ] jpuk] xq.k/keZ] lqcdrk]
fVdkÅi.kk b- loZ ckcrhr lkj[;k vlrkr-
3- m|ksxlaLFkkuk cktkjkr] eqDr izos’k dj.;kps o m|ksxkrwu
ckgsj iM.;kps iw.kZ Lokra«; vlrs-
191
4- ;k cktkjkr d`f=e caa/kus ulrkr-
5- cktkjisBsrhy ifjfLFkrhps iw.kZ Kku xzkgdkauk vlrs- mnk-
fdaer] ekx.kh] iqjoBk] oLrwapk izdkj o mi;ksx ;k ckcr
xzkgdkauk ekfgrh vlrs-
6- mRiknu lk/kus iw.kZi.ks xfrf’ky o yofpd vlrkr- mnk-
Hkweh] Je] HkkaMoy] la;kstd-
7- ;k cktkjkr fodzh o okgrwd [kpkZpk vHkko vlrks-
8- ;k cktkjkr iw.kZ xfr{kerk vk<Gwu ;sr vlrs-
9- ;k cktkjkr ekx.kh o iwjoB;kps Lokra«; vuqdzes xzkgd o
fodzsR;kauk vlrs-
10- ;k cktkjkr laiw.kZ yofpd ekx.kh vk<Gwu ;srs] fdaer o
ekx.kh ;kaP;kr O;Lr laca/k
fnlwu ;sr vlrkr-
11- gh cktkjisB vkn’kZ o dkYifud Lo:ikph cktkjisB Eg.kwu
vksG[kyh tkrs-
12- ;k cktkjkr tkfgjkr [kpkZpk vHkko vk<Gwu ;srks-
13- fodzsR;kae/;s dks.kR;kgh izdkjps laxuer ulrs- o rs
ijLijkaoj voyacwu ulrkr-
14- ;k cktkjkr ,dp fdaer vlrs-
15- ‘kq/n eukus xzkgd gk cktkjkr tkr vlrks] R;kP;k eukr
dks.krkgh iwoZxzg ulrks] Eg.ktsp tkghjkrhpk R;koj dkgh
ifj.kke >kysyk ulrks-
16- ljdkjpk cktkjkr dks.kR;kgh Lo:ikpk gLr{ksi ulrks-mnk-
ijokuk vHkko-
17- ‘kwU; eDrsnkjh ‘kDrhph miyC/krk fnlwu ;srs-
18- ;k cktkjkr fodzsrk gk fdaer fLodkj.kkjk vlrks-
19- ;k cktkjkr XkSj fdaer Li/kkZ ulrs-
20- ;k cktkjkr mPPk foHkkx.kh@okV.kh fnlwu ;srs-
21- mRiknu dksVk fuf’pr ulrks-
22- fodzsrs o xzkgdkauk vuqnkus fnyh tkr ukgh-
23- laxuer o vlaxuerkpk vHkko vk<Gwu ;srks-
24- ,desdkaps ijhiw.kZ Ik;kZ; miyC/k vlrkr-
192
25- uQk egRRkehdj.k vV] fdaer¾ flekar izkIrh¾flekar [kpZ
v’kh vlrs
26-^v{k* v{kkyk laekrj ekx.kh odz
vkd`rh % 4-1
4-3 iw.kZ Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kae/khy Qjd (Difference

between of perfect competition and imperfect competition) :
rDrk % 4-1
193
rDrk % 4-2
iw.kZ Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ

vk/kkj Ikw.kZ Li/kkZ viw.kZ Li/kkZ
fodzsR;kaph vf/kd@vusd
vla[; fodzsrs
la[;k fodzsrs
oLrw ,dftulh oLrw oLrw fHkUUkrk
fdaer ,d fdaer fofHkUUk fdaerh
Iks<hr izos’k eqDr izos’k vlrks izos’k feG.ks vo?kM
Ckktkjkps Kku Ikw.kZ Kku vIkw.kZ Kku
Xkfrf’kyrk Ikw.kZ xfrf’kyrk vIkw.kZ xfrf’kyrk
Lk-izk-] fl-izk- Lkeku vlrs osxosxGh vlrs
fodzh [kpZ Uklrks tkLr vlrks
Okkgrwd o tkghjkr
Uklrks vlrks
[kpZ
Ekkx.khph
Ikw.kZrk% yofpd deh yofpd
yofpdrk
m|ksx}kjs fdaer
m|ksxlaLFks}kjs fdaer
fdaer fu/kkZj.k
fuf’pr fuf’pr
O;olkf;d dkgh vMp.kh
vMp.kh vlrkr
vMp.k vlrkr
iqjoB;koj fu;a=.k iqjoB;koj fu;a=.k
iqjoB;koj fu;a=.k
ulrs vlrs
HkkaMoy cktkj] ‘ksvj miHkksx oLrwapk
cktkj] gqaMh cktkj] cktkj]
mnkgj.k-
ekSY;oku /kkrw cktkj] Je cktkj] uk.ks
ijfd; fofue; cktkj- cktkj -
4-4 iw.kZ Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu

lerksy@larqyu (Short run and long run equilibrium of
perfect competition) :
iw.kZ Li/ksZrhy O;olklaLFkspk lerksy gk O;olk;laLFkspk

vYidkyhu lerksy o fn?kZdkyhu lerksy ;kaP;k lkákus Li”V
djrk ;sbZy-
194
v- iw.kZ Li/ksZrhy O;olk;laLFkspk vYidkyhu lerksy (Short
run) :
iw.kZ Li/ksZrhy O;olk;laLFkspk vYidkyhu lerksy
izLFkkfir dj.;klkBh [kkyhy vVh iw.kZ djkO;k ykxrkr-
1- flekar [kpZ ¾ flaekar izkIrh-
2- flekar [kpZ odz flekar izkIrhP;k odzkl Nsnwu oj xsyk
ikghts-
1- vlk/kkj.k uQk (Supernormal profit) :

vkd`rh % 4-2
ojhy vkd`rh 4-2 o:u vls fnlqu ;srs dh] lerksy gk

^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh ^vd* gh fuf’pr >kyh
vkgs- mRiknu gs ^vu* ;so<s fuf’pr >kys vkgs- lerksy T;k
fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk vlk/kkj.k uQk feGrks-
195
2- loZlk/kkj.k uQk (Normal profit) :
vkd`rh % 4-3

fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk loZlk/kkj.k uQk feGrks
3- rksVk (Loss) :
vkd`rh % 4-4
196
fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk rksVk gksrks-
c- iw.kZ Li/ksZrhy O;olk;laLFkspk fn?kZdkyhu lerksy (Long

run) :
iw.kZ Li/ksZrhy O;olk;laLFkspk fn?kZdkyhu lerksy izLFkkfir
dj.;klkBh [kkyhy vVh iw.kZ djkO;k ykxrkr-
1- fdaer ¾ ljkljh [kpZ-
2- fdaer ¾ flekar [kpZ-

vkd`rh % 4-5

fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk loZlk/kkj.k uQk feGrks-
197
4-5 eDrsnkjh % vFkZ] O;k[;k] izdkj o oSf’k”;s (Meaning,
Definations, types/kinds and features of Monopoly) :
Û eDrsnkjh % vFkZ (Meaning of Monopoly) %

cktkjkr ,dp fodzsrk vl.ks v’kh ifjfLFkrh Eg.kts eDrsnkjh
gks;- rks eDrsnkj vkiY;k fdaer o iqjoB;koj fu;a=.k Bsor
vlrks- iw.kZ Li/ksZP;k fojks/kh cktw Eg.kts eDrsnkjh gks;- eDrsnkjh
gk ‘kCn xzhd Hkk”ksrwu vkyk vkgs] Monos Eg.kts ,d o Polein
Eg.kts fodzsrk ;k nksu xzhd ‘kCnkrwu eDrsnkjh (Monopoly) gk
‘kCn vkyk vkgs- eDrsnkjhe/;s m|ksxlaLFkk o m|ksx ;ke/;s Qjd
ulrks- eDrsnkj gk fdaer o mRiknu fLFkj Bsorks] i.k ,dk osGsl
fdaer o mRiknu fLFkj Bsow ‘kdr ukgh-
Û eDrsnkjh % O;k[;k ( Definations of Monopoly) :

1- izk- psacjyhu %
^^cktkjkr Ik;kZ;h oLrqapk vHkko vl.kkjh vkf.k mRiknukps
fdaerhoj iq.kZr% fu;a=.k vl.kkjh fLFkrh Eg.kts eDrsnkjh gks;-**
2- oWVlu%
^êDrsnkj gk T;k oLrwl toGpk Ik;kZ; ukgh] R;k oLrwpk ,deso
mRiknd vlrks -**
3-izks- jhpMZ th fyIls %

^êDrsnkjh Eg.kts v’kh fLFkrh dh] T;kr m|ksxkapk loZ iqjoBk
gk ,dp fodzsR;kdMwu dsyk tkrks] R;kyk eDrsnkjh Eg.krkr-**
4- izks-fcykl %
^êDrsnkj Eg.kts v’kh fLFkrh dh] T;kr oLrwyk toGpk
Ik;kZ; ukgh] v’kk oLrwpk ,dp fodzsrk vlrks-**
5- lWE;qvYlu o ukWjMl %
^êDrsnkjh Eg.kts v’kh cktkj jpuk dh] T;kr ,dp
laLFkkdMwu oLrwpk iqjoBk dsyk tkrks-**
6-eDrsnkjh PkkSd’kh vk;ksx %

^^FkksM;k m|ksxkauh brj Li/kZdkaP;k rqyusr cktkjisBspk cjkp
eksBk Hkkx fu;af=r dj.;klkBh okijysY;k ‘kDrhyk eDrsnkjh vls
Eg.krk ;sbZy-**
198
7- yuZj %
^^T;kP;k oLrwpk ekx.kh odz [kkyh mrj.kkjk vlrks] vlk
mRiknd fodzsrk Eg.kts eDrsnkjh gks;-**
8-izks- fyIls %
^îw.kZ Li/ksZP;k fo:/n Vksdkyk vl.kkjk cktkjkpk izdkj Eg.kts
eDrsnkjh gks; vkf.k tsOgk laiw.kZ m|ksx ,dk mRikndkP;k gkrkr
vlrks rsOgk eDrsnkjh fuekZ.k gksrs-
ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] eDrsnkjh fuekZ.k

gks.;klkBh iqjoB;koj fu;a=.k vko’;d vlrs- eDrsnkjkyk
toGpk izfrLi/khZ ulrks- eDrsnkjkps fdaerhoj iw.kZ fu;a=.k vlrs-
eDrsnkjkpk iqjoB;koj rkck vlY;kus rks oLrwpk iqjoBk
deh&tkLr d:u oLrwP;k fdaerhr cny ?kMowu vk.kw ‘kdrks-
Û eDrsnkjhps izdkj (Types@Kinds of monopoly) :

1- iw.kZ eDrsnkjh (Full monopoly) :
tsOgk iqjoB;koj ,dkp O;Drhps vFkok m|ksxlaLFksps
fu;a=.k vlrs] rsOgk iw.kZ eDrsnkjh fuekZ.k gksrs-
2- iqjoBk eDrsnkjh (Supply monopoly) :

iqjoBk dj.kkjh vFkok fodzh dj.kkjh ,dp O;Drh vFkok
m|ksxlaLFkk vlsy rj iqjoB;kph eDrsnkjh fuekZ.k gksrs-
3- uSlfxZd eDrsnkjh (Natural monopoly) :

vuqdwy gokeku] tehu] ikÅl bR;knhaeqGs fof’k”V
HkwHkkxkyk fof’k”V oLrwaps mRiknu dj.;kph uSlfxZd eDrsnkjh izkIr
gksrs- mnk- caxky izkarkyk rkxkP;k mRiknukph izkIr >kysyh
uSlfxZd eDrsnkjh-
4- dk;nsf’kj eDrsnkjh (Legal monopoly) :

lkekftd fgrkP;k n`f”Vdksukrwu vkf.k Li/kkZ VkG.;klkBh
fof’k”V oLrw fdaok lsok iqjfo.;kph eDrsnkjh ljdkj fof’k”V
laLFkkauk nsrs rsOgk dk;nsf’kj eDrsnkjh gk izdkj vfLrRokr ;srks-
mnk- ljdkjh fot] isVaV] VsªM ekdZ] dkWijkbZV-
199
5- lkekftd eDrsnkjh (Social monopoly) :
lkekftd fgrkP;k n`f”Vus tsOgk ljdkj fof’k”V lsok
iqjfo.;kph eDrsnkjh Lor%dMs ?ksrs- rsOgk lkekftd eDrsnkjh
fuekZ.k gksrs- mnk- Vikylsok] jsYos okgrwd] gokbZ okgrwd] ;q/n
lkfgR;kps mRiknu-
6- ,sfPNd eDrsnkjh (Voluntary monopoly) :

Li/ksZps izek.k deh d:u vf/kd uQk feGfo.;klkBh tsOgk
mRiknd ,d= ;sÅu vkiY;k /ka|kps ,df=dj.k djrkr- rsOgk
,sfPNd eDrsnkjh fuekZ.k gksrs- v’kh eDrsnkjh iq<hy izdkjph vlw
‘kdrs %
v- Å/oZ la;ksx (Vertical Combination) :

,dkp mRiknu izfdz;sP;k fujfujkG;k voLFkka’kh lacaf/kr
mRiknd laLFkkauh ,d= ;s.ks Eg.kts Å/oZ la;ksx gks;- mnk- dkiM
mRiknuk’kh fuxMhr izsflax feYl] ftfuax feYl] fofOgax feYl
bR;knhauh ,d= ;s.ks-
c-le la;ksx (Horizontal Combination) :

mRiknukP;k ,dkp voLFks’kh lacaf/kr mRikndlaLFkkauh ,d=
;s.ks Eg.kts le la;ksx gks;- mnk- lwr fxj.;kaph la?kVuk fdaok
,df=dj.k-
d-etZj (Merger) :
tsOgk ,d= ;s.kkÚ;k fofo/k laLFkkps Lora= vfLrRo u”V
gksÅu uohu laLFkk vfLrokr ;srs rsOgk v’kk laLFkkuk êtZj* vls
Eg.krkr- Eg.kts le la;ksx gks;- mnk- lwr fxj.;kaph la?kVuk
fdaok ,df=dj.k-
M- dkVsZy (Joint monopoly/Cartel formation) :

tsOgk fofo/k laLFkk fodzhP;k gsrwauh ,d= ;srkr- ijarw R;kaps
Lora= vfLrRo u”V@ukghls gksr ukgh rsOgk dkVsZy fufeZrh gksrs-
ÛeDrsnkjhph oSf’k”;s (Features of Monopoly) :

1- ;k cktkjkr ,dp fodzsrk o vusd xzkgd vlrkr-
2- eDrsnkjhr Li/ksZpk vHkko vk<Gwu ;srks-
3- eDrsnkj gk fdaer Bjfo.kkjk vlrks-
200
4- eDrsnkjkps Lor%ps vls fdaer /kksj.k vlrs-
5- eDrsnkj gk fdaer o mRiknu fLFkj Bsorks] i.k ,dk osGsl
fdaer o mRiknu fLFkj Bsow ‘kdr ukgh-
6- rks cktkjkrhy iqjoBkoj fu;a=.k Bsorks-
7- fdaer gh ekx.khoj voyacwu vlrs-
8- ekx.khph Nsnd yofpdrk ‘kwU; vlrs-
9- cktkjkr izfrLi/khZ ulrks- mnk- Hkkjrh; jsYos] fot] vkf.od
ÅtkZ] cl lsok] VsfyQksu] rsy m|ksx-
10-eDrsnkjhe/;s izos’kkl fucZa/k vlrkr-
11-eDrsnkjhe/;s m|ksxlaLFkk o m|ksx ;ke/;s Qjd ulrks-
12-;k cktkjkr tkghjkr [kpkZpk vHkko vk<Gwu ;srks-
13-fdaer foHksnhdj.k igko;kl feGrs-
14-;k cktkjkr e;kZnhr mRiknu fnlwu ;srs-
15-eDrsnkjkps egÙokps mn~nh”V; tkLrhr tkLr uQk feGfo.ks gs
vlrs-
16-Li/kkZ o Ik;kZ;h oLrwapk vHkko vk<Gwu ;sr vlrs-
17-ljkljh izkIrhis{kk lhekar izkIrh deh vlrs] ljkljh is{kk
lhekar izkIrh vf/kd osxkus ?kVrs-
18-deh yofpd ekx.kh igko;kl feGrs-
19-eDrsnkjhrhy ekx.kh odz MkohdMwu mtohdMs mrjr tk.kkjk
vlrks-
vkd`rh % 4-6
201
4-6 eDrsnkjhps xq.k o nks”k (Benefits and losses of
monopoly) :
Ûxq.k (Benefits) :
1-eDrsnkjheqGs vfrfjDRk iqjoBk gks.;kph ‘kD;rk ulrs-
2-oLrwps mRiknu dehr deh [kpkZr dsys tkrs R;keqGs mRiknu
?kVdkaph o dPP;k ekykph cpr gksrs-
3-eDrsnkjhr Li/kkZ ulY;keqGs fodzh [kpZ ulrks-
4-okgrwd [kpZ deh vlrks-
5-lewg eDrsnkjhr ijLijkaP;k Kkukpk mi;ksx d:u ?ksrk ;srks-
Ûnks”k (Losses of monopoly) :

1- eDrsnkjhr Li/kZd ulY;keqGs oLrwaP;k fdaerh tkLr vlrkr-
2- eDrsnkjhr ewY;Hksn izo`Ùkh vlrs- R;keqGs xfjckauk tkLr fdaer
o Jhearkauk deh fdaer vkdkjyh tk.;kph ‘kD;rk vlrs-
3- eDrsnkjhr mRiknu o mRiknu [kpZ fLFkj >kysys vlrkr-
4- eDrsnkjhr eDrsnkjkapk ns’kkP;k jktdkj.kkoj izHkko iMrks-
5- eDrsnjhr fo”kerk ok<rs-
6- eDrsnkjhr osrukr o jkstxkjkr ?kV gksrs-
7- uohu ‘kks/kkauk mÙkstu feGr ukgh-
8- d`f=e nqfeZGrk fuekZ.k djrk ;srs-
9- xzkgdkaP;k Lokra«;koj e;kZnk ;srkr-
4-7 eDrsnkjhrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu

monopoly) :
eDrsnkj fdaer Lor% fuf’pr djr vlrks- eDrsnkjhrhy

cktkj gk iw.kZ Li/ksZrhy cktkjkis{kk osxGk vlY;keqGs fdaer o
mRiknu fuf’prh gh osxG;k izdkjph vlrs- T;k fBdk.kh
eDrsnkjhrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy gksrks- R;kfBdk.kh
eDrsnkjhrhy fdaer o mRiknu fuf’prh gksrs-
1- ,dp mRiknd vFkok fodzsrk le:Ik oLrwps mRiknu djrks-
2- eDrsnkjh cktkjkr toGpk Ik;kZ;kpk vHkko vlrks-
3- mRiknd ?kVd cktkjkr Li/kkZ vk<Gwu ;sr ukgh-
202
4- uos Li/kZd cktkjkr ;sr ukghr-
5- eDrsnkj egRRke u¶;kps mfn~n”V xkB.;kpk iz;Ru djr vlrks-
6- cktkjkrhy xzkgdkaph la[;k tjh eksBh vlyh rjh dks.krkgh
xzkgd oLrwP;k fdaerhoj izHkko Vkdw ‘kdr ukgh-
7- eDrsnkjhrhy fdaEkr vfu;af=r vlrs-
8- eDrsnkj loZ miHkksDR;kadMwu ,dp fdaer ?ksrks-
9- eDrsnkjh ‘kDrhoj dks.krsp ca/ku ulrs-
v- eDrsnkjhrhy vYidkyhu lerksy (Short run) :

eDrsnkjhrhy vYidkyhu lerksy gks.;klkBh flekar [kpZ o
flekar izkIrh lekurk gh vV iw.kZ vlkoh ykxrs-

vkd`rh % 4-7
ojhy
vkd`rh 4-7 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj fdaer o
[kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysyk vkgs-
lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh ^vd* gh
fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;so<s fuf’pr >kys vkgs-
lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk loZlk/kkj.k
uQk feGrks-
203
2- vlk/kkj.k uQk (Supernormal profit) :
vkd`rh % 4-8
ojhy vkd`rh 4-8 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;*

v{kkoj fdaer o [kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu
fnysyk vkgs- lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh
^vd* gh fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;so<s fuf’pr
>kys vkgs- lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk
^dieHk* ,o<k vlk/kkj.k uQk feGrks-
3-rksVk (Loss) :
vkd`rh 4-9
204
ojhy vkd`rh 4-9 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;*
v{kkoj fdaer o [kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu
fnysyk vkgs- lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh
>kys vkgs- lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk
^dieHk* ,o<k rksVk gksrkss-
c- eDrsnkjhrhy fn?kZdkyhu lerksy (Long run) :

eDrsnkjhrhy fn?kZdkyhu lerksy izLFkkfir dj.;klkBh
[kkyhy vVh iw.kZ djkOkh ykxrs-
flekar [kpZ o flekar izkIrh lekurk-

1-vlk/kkj.k uQk (Supernormal profit) :
vkd`rh % 4-10
ojhy vkd`rh 4-10 o:u vls fnlqu ;srs dh]

eDrsnkjhrhy fn?kZdkyhu lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs-
fdaer gh ^vd* gh fuf’pr >kyh vkgs- mRiknu gs ^vu* ;so<s
fuf’pr >kys vkgs- lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh
m|ksxlaLFksyk ^dieHk* ,o<k vlk/kkj.k uQk feGrks-
T;k fBdk.kh flekar [kpZ o flekar izkIrh lekurk gh

vViw.kZ gksrs] R;kfBdk.kh eDrsnkjkpk lerksy gksÅu eDrsnkjhr
fdaer o mRiknu fuf’prh gksrs- iw.kZ eDrsnkjhr eDrsnkj gkp
,deso fodzsrk vlY;kus m|ksxlaLFkk vkf.k m|ksx ;karhy Qjd
205
ukghlk gksrks- eDrsnkjkps iqjoB;koj fu;a=.k vlys rjh ekx.khoj
fu;a=.k ulrs- R;kus vkiY;k mRiknukph vf/kd fdaer vkdkjyh
rj R;kP;k mRiknukyk ekx.kh deh ;srs- ;kyV fodzh ok<ok;ph
vlsy rj fdaer deh djkoh ykxrs] gs Li”V gksrs-
4-8 ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.k (Price discrimination@

differentiation) :
iw.kZ Li/ksZr fodzsR;kaph la[;k vla[; vlY;kus ewY;Hksn

djrk ;sr ukgh- rlsp eDrsnkjh;qDr Li/ksZrgh fodzsR;kaph la[;k
vusd vlY;kus ewY;Hksn djrk ;sr ukgh- eDrsnkj gk ,deso
fodzsrk vlY;kus vkf.k R;kP;k mRiknukyk toGpk Ik;kZ;
miyC/k ulY;kus QDr eDrsnkjhrp ewY;Hksn dsyk tkrks-
eDrssnkjkyk oLrqfHkUUkrk fuekZ.k dj.;kph xjt ulrs- ,dkp
mRiknukP;k osxosxG;k fdaerh vkdkjY;k tkrkr- rsOgk cÚ;kp
oLrw R;kaP;k lhekar mRiknu [kpkZis{kk vf/kd fdaerhauk fodY;k
tkrkr- R;keqGs oLrwpk lhekar [kpZ o frph fdaer ;kr
lkj[ksi.kk jkgr ukgh-uQk feGfo.;kP;k gsrwus ewY;Hksn dsyk tkr
vlrks-
Û ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.k % O;k[;k ( Definations of price

discrimination) :
1- felsl jkWfcUlu %
^^,dkp mRiknukP;k osxosxG;k fdaerh vkdkj.ks fdaok
fHkUUkrk vlysY;k mRiknuklkBh ,dp fdaer vkdkj.ks Eg.kts
ewY;Hksn gks;-**
2- fLVXkyj %
^^fofo/k oLrwaph R;kaP;k lhekar mRiknu [kpkZ’kh izek.k’khj
ulysY;k fdaerhauk fodzh dj.ks Eg.kts ewY;Hksn gks;-**
3-fyIls %
^^T;kosGh mRiknd fujfujkG;k xzkgdkauk fujfujkG;k nksu fdaok
tkLr fdaerhuk mRiknu [kpkZ’kh laca/k ulysY;k dkj.kko:u oLrw
fodrks R;kosGh ewY;Hksn gksr vlrks-**
ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] ,dkp izdkjps

mRiknu osxosxG;k fdaerhuk fod.ks Eg.kts ewY;Hksn gks;- eDrsnkj
206
gk ,deso fodzsrk vlY;kus vkf.k R;kP;k mRiknukyk toGpk
Ik;kZ; miyC/k ulY;kus QDr eDrsnkjhr ewY;Hksn dsyk tkrks-
eDrssnkjkyk oLrqfHkUUkrk fuekZ.k dj.;kph xjt ulrs- ,dkp
mRiknukP;k osxosxG;k fdaerh vkdkjY;k tkrkr-
ÛewY;Hksn@fdaer foHksnhdj.kkPks izdkj

(Types@Kinds of price discrimination@differentiation) :
1- O;Drh ewY;Hksn (Personal price discrimination) :

tsOgk eDrsnkj osxosxG;k xzkgdkauk ,dkp izdkjph oLrw
fdaok lsaok osxosxG;k fdaerhauk fodrks rsOgk O;Drh ewY;Hksn
gksrks- mnk- egkjk”Vª jkT; ekxZ ifjogu egkeaMG ,dkp izdkjP;k
izoklh okgrwd lsoslkBh viaXk] o`/n] vkf.k fo|kF;kZauk loyrhps
nj vkdkjrs rj brjkadMwu iw.kZ vkdkj fdaok nj ?ksryk tkrks]
rlsp MkWDVjkadMwu fnyh tk.kkjh lsosps nj-
2- LFkku ewY;Hksn (Place price discrimination) :

LFkku ewY;Hksn Eg.kts eDrsnkj ,dkp izdkjph oLrw vkf.k
lsaok osxosxG;k fBdk.kh osxosxG;k fdaerhauk fdaok ewY;
vkdk:u fodrks- LFkku ewY;Hksnkps voiwatu (Dumping) mRd`”V
mnkgj.k vkgs]
3- mi;ksx ewY;Hksn (Use price discrimination) :

tsOgk ,[kk|k oLrwps vusd mi;ksx vlrkr rsOgk v’kk
izdkjpk ewY;Hksn dj.ks ‘kD; gksrs- mnk- oht eaMG ohtiqjoBk
;k ,dkp lsoslkBh] ?kjxqrh okij] y?kqm|ksx vkf.k ‘ksrhlkBh
loyrhpk nj vkdkjrs rj brjkauk iw.kZ njkus ohtiwjoBk djrs-
4- oxZ ewY;Hksn (Class price discrimination) :

,dkp lsok osxosxG;k oxkZyk osxosxG;k fdaerhuk
iqjfoyh tkbZy] rsOgk R;kyk oxZ ewY;Hksn Eg.krkr-mnk-
flusekx`gkrhy frfdVs-
5- osG ewY;Hksn (Time price discrimination) :

lks;hph o xSjlks;hph osG fopkjkr ?ksÅu tsOgk ,dkp
oLrwP;k o lsosP;k osxosxG;k fdaerh vkdkjY;k tkrkr rsOgk
R;kyk le; ewY;Hksn Eg.krkr-
207
Û ewY;Hksn@fdaer fdaer foHksnhdj.kkP;k Js.kh
(Degrees of Price discrimination@differentiation) :
izk- ,- lh- fixw (Prof. A. C. Pigou) ;kauh ;k ''Economics of
Welfare'' ;k xzaFkkr ewY;HksnkP;k rhu Js.kh fnysY;k vkgsr-
v- izFke Js.khpk @ifgY;k ntkZPkk ewY;Hksn (Price

discrimination of the first degree) :
ifgY;k ntkZP;k ewY;Hksnkykp iw.kZ ewY;Hksn vls Eg.krkr-
dkj.k ;k ewY;HksnkeqGs eDrsnkjkdMwu xzkgdkaps tkLrhr tkLr
‘kks”k.k gksrs- ;k izdkjP;k ewY;Hksnkr eDrsnkj vkiY;k mRiknukP;k
izR;sd uxkph osxGh fdaer vkdkjrks- xzkgd oLrwlkBh fdrh
tkLrhr tkLr fdaer ns.;kl r;kj vkgs] ;kaph ekghrh ?ksryh
tkrs- R;keqGs eDrsnkjkyk izR;sd xzkgdkdMwu izR;sd uxkph osxGh
fdaer vkdkjrk ;srs- R;keqGs xzkgdkalkBh dks.krsgh larks”kkf/kD;
f’kYYkd jkgr ukgh- ;k fdaerh xzkgdkaP;k vkokD;k ckgsj
vlrkr- ;k fBdk.kh xzkgdkps ‘kks”k.k gksr vlrs- gs ewY;Hksn
‘kD;rks vk<Gwu ;sr ukgh-
vkd`rh % 4-11
izFke Js.khpk @ifgY;k ntkZPkk ewY;Hksn
ojhy vkd`rh 4-11 o:u vls fnlqu ;srs dh] eDrsnkj

osxosxG;k oLrwP;k uxklkBh osxosxGh fdaer vkdk: ‘kdrks-
eDrsnkj osxosxGs ux osxossxG;k fdaerhuk fodwu xzkgdkaps
lek/kku dk<wu ?ks.;kpk iz;Ru djr vlrks-
208
c- nqlÚ;k ntkZPkk ewY;Hksn (Price discrimination of the second
degree) :
nqlÚ;k ntkZP;k ewY;Hksnkr eDrsnkj xzkgdkaps fofo/k xVkar
foHkktu djrks- vkf.k izR;sd xVklkBh osxGh fdaer vkdkjrks-
izR;sd xzkgdkph oLrwlkBhph ekx.kh fHkUUk yofpd vlsy rj
vlk ewY;Hksn ‘kD; gksrks- ;ke/;s dkgh izek.kkr larks”kf/kD;
feGrs-eDrsnkj izR;sd xVkarhy lhekar xzkgdkauk oLrw [kjsnh djrk
;sbZy v’kk i/nrhus fdaer vkdkjrks- v’kk izdkjpk ewY;Hksn
d:u uQk feGfo.;kpk iz;Ru dsyk tkrks-
vkd`rh % 4-12
f}rh; Js.khpk @nqlÚ;k ntkZPkk ewY;Hksn

eDrsnkjkdMwu mRiknukP;k ^vd1* o ^vd2* gh fdaer ^vu1*
o ^vu2* ;k lapklkBh ?ksryh tkrs- v’kk izdkjpk ewY;Hksn
O;ogkjkr vk<Gwu ;srks- mnk- fot eaMGkdMhy fotsps nj-
d- frlÚ;k ntkZPkk ewY;Hksn (Price discrimination of the third

degree) :
frlÚ;k ntkZP;k ewY;Hksnkr eDrsnkj vkiY;k laiw.kZ
cktkjkph nksu fdaok rhu micktkjkr (Submarket) foHkkx.kh
djrks vkf.k ,dkp izdkjP;k mRiknuklkBh izR;sd micktkjkr
osxGh fdaer vkdkjrks-
209
vkd`rh % 4- 13
r`rh; Js.khpk @ frlÚ;k ntkZPkk ewY;Hksn

eDrsnkjkdMwu mRiknukP;k ^vd1* o ^vd2* gh fdaer ^vu1*
o ^vu2* ;k lapklkBh ?ksryh tkrs- v’kk izdkjpk ewY;Hksn
O;ogkjkr vk<Gwu ;srks- ;k ewY;Hksnkr ,dkp izdkjP;k
mRiknuklkBh izR;sd micktkjkr osxGh fdaer vkdkjyh tkrs-
v’kh fdaer gh R;k micktkjkrhy fdeku ekx.kh fdaer vlsyp
vls ukgh- izR;sd cktkjkrhy fodzh ;ksX; mRiknu o ekx.khps
izek.k ;koj oLrwph fdaer voyacwu vlrs- ewY;iru@
jk’khikru@ vkarjk”Vªh; ewY;Hksn (Dumping) gs ;kps mÙke mnkgj.k
gks;-
Û ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.kkP;k vVh (Conditions of price

discrimination) :
1- micktkjkr iqjsls varj vlkos %

ewY;Hksn ‘kD; gks.;klkBh ,dk micktkjkrwu nqlÚ;k
micktkjkr oLrw us.ks ‘kD; gksÅ u;s- Eg.ktsp LoLr cktkjkrhy
oLrw egkx micktkjkr fod.ks ‘kD; gksÅ u;s ;klkBh nksu
micktkjkr iqjs’kk izek.kkr varj vlys ikfgts-
2- ekx.khP;k yofpdrsr varj vlkos %

T;k oLrwauk tkLr fdaer vkdkjko;kph vkgs] v’kk oLrwph
ekx.kh deh yofpd vlyh ikfgts ;kmyV T;k oLrawuk deh
210
fdaer vkdkjko;kph vkgs] v’kk oLrwph ekx.kh tkLr yofpd
vlyh ikfgts-
3- nqgsjh fofue;kpk vHkko vlkok%

cktkjkr tj nqlÚ;kank fofue; gks.kkj ulsy rj ewY;Hksn
‘kD; gksrks- dkj.k T;kyk oLrw deh fdaerhr fodyh xsyh vkgs]
R;kaP;kdMwu ijr fodzh gks.;kPkh ‘kD;rk vlrs-
4- cktkjisBsph viw.kZrk vlkoh %

cktkjisBsr xzkgdkyk fdaerh ckcrps Kku ulkos] R;keqGs rks
,dkp oLrwyk deh tkLr fdaer ns.;kdfjrk r;kj gksbZy-
5- dk;|kph ekU;rk %
fof’k”V ckchlkBh dk;|kph ekU;rk vlsy rj ewY;Hksn
‘kD; gksrs- mnk- osxosxG;k oLrwP;k okgrwdhlkBh osxosxGk dj
vkdkjyk tkrks-
6-vYi fdaer HksnkdMs nqyZ{k %

xzkgd tj vYi fdaer HksnkdMs nqyZ{k djr vlsy rjp
fdaer ewY;Hksn ?kMwu ;s.;kph ‘kD;rk vlrs-
7-iqjoB;koj iq.kZ fu;a=.k %

eDrsnkjkps iqjoB;koj iw.kZ fu;a=.k vlkos] rjp
ewY;Hksn@fdaer foHksnhdj.k ?kMwu ;sbZy-
Ûfdaer foHksnhdj.kkps vkfFkZd o lkekftd ifj.kke (Economic

and social effects of price discrimination) :
1- fdaer vkdkjrkuk Jhear o xjhc Hksn tj dsyk xsyk rj]
xjhckaP;klkBh deh fdaer vkdkjyh tkrs] R;kaeqGs xjhckaP;k
dY;k.kkr ok< gks.;kl enr gksrs-
2- Jhear o xjhc Hksn tj dsyk xsyk rj] o xjhckaP;klkBh
deh fdaer vkdkjyh rj lkekftd lersr ok< gks.;kl enr
gksrs- mnk- xzkeh.k Hkkxkrhy MkWDVj lsaok] cl lsaok-
3- jk’khikru gk fdaer foHksnhdj.kkpk ,d izdkj vkgs] T;kr
vkarjk”Vªh; cktkjkr oLrw deh fdaerhyk fodyh tkrs] R;karwu
oLrwyk fons’kkr ekx.kh ok<rs] R;keqGs rs mRiknu Lons’kkr tkLr
?ksrys tkrs] ,dw.kr% R;krwu Lons’kh mRiknu ok<wu jkstxkj ok<rks-
211
ÛeDrsnkjhrhy fdaer foHksnhdj.kkrhy lerksy (Equilibrium of
price discrimination monopolist) :
1- nksUgh cktkjkrhy flekar izkIrh leku vlrkr-
2- nksUgh cktkjkrhy flekar izkIrh [kpkZcjkscj vlrs-
3- ,dk cktkjkrwu nqlÚ;k cktkjkr oLrwph iqufodzh gksrk dkek
u;s-
4- izR;sd cktkjkrhy ekx.khph yofpdrk osxosxGh vlyh
ikfgts-
vkd`rh % 4-14
ojhy vkd`rh 4- 14 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v* cktkj

gk yofpd cktkj vkgs] ;k cktkjkr eDrsnkjkyk deh uQk
feGrks- ^c* cktkj gk vyofpd cktkj vkgs] ;k cktkjkr
eDrsnkjkyk tkLr uQk feGrks- ,dw.k lhekar [kpZ o ,dw.k
lhekar izkIrh odz ,desdkauk ^l* fcanwr Nsnrkr] ,dw.k cktkjkr
^vu* ,o<s mRiknu ?ksrys tkbZy o nksUgh cktkjkr rs foHkkxys
tkbZy- ^v* cktkjkr ^vd1* gh fdaer vkdkjyh tkbZy vkf.k
^c* cktkjkr ^vd2* gh fdaer vkdkjyh tkbZy- eDrsnkj
ekx.khP;k yofpdrsuqlkj cktkjkaps izdkj ikMrks-tkLr yofpdrk
vl.kkÚ;k micktkjkr deh fdaer vkdkjrks] rlsp deh
yofpdrk vl.kkÚ;k cktkjkr tkLr fdaer vkdkjrks- ;keqGs
eDrsnkjkyk tkLrhr tkLr uQk feGfo.;kps mfn~n”V lk/; djrk
;ssrs- eDrsnkjkyk fdrh Qk;nk gksbZy gs] ,dw.k flekar [kpZ o
,dw.k flekar izkIrh ;kaP;k lerksyko:u Bjsy-
212
4-9 ewY;iru@jk’khikru@vkarjk”Vªh; ewY;Hksn(Dumping) :
jk’khikru e/;s ,dkf/kdkjh vkiY;k ns’kkr eDrsnkj vlrks

o vkarjk”Vªh; cktkjisBsr ,d loZlkekU; Li/kZd vlrks- ;krwu
eDrsnkjkyk Lons’kkr uQk izkIr gksrks o vkarjk”Vªh; cktkjkr
vfrfjDr uQk izkIr gksr ukgh- i.k fons’kh cktkjkr opZLo fuekZ.k
djrk ;sr vlrs-
Û ewY;iru@jk’khikru@vkarjk”Vªh; ewY;Hksn % O;k[;k

(Definations of Dumping) :
^^jk’khikru ewY;Hksnkps vls ,d :Ik vkgs dh] T;kr
,dkf/kdkjh Lons’kh cktkjkr oLrw tkLr fdaerhyk fodrks vkf.k
fons’kh cktkjkr rhp oLrw rks deh fdaerhyk fodr vlrks-
mRiknd vkiY;k ns’kkr ,dkf/kdkjh vlrks rj fons’kkr R;kyk
vusd mRikndka’kh LIk/kkZ djkoh ykxrs**
Û ewY;irukph mn~nh”V;s (Objectives of dumping) :

1- fons’kh cktkjisBsoj fu;a=.k feGfo.ks-
2- jkstxkjkr ok< ?kMowu vk.k.ks-
3- ok<ho mRiknukph fodzh dj.ks-
4- fons’kkr vkiY;k oLrwph ekx.kh fuekZ.k dj.ks-
5- ok<R;k mRiknukpk Qk;nk ?ks.ks-
6- ekx.khP;k yofpdrsP;k varjkpk Qk;nk ?ks.ks-
7- fons’kh pyu izkIr dj.ks-
Û ewY;iru ;’kLoh dj.;klkBhP;k vVh(Conditions for success

of dumping) :
1- mRikndkph Lons’kkr eDrsnkjh vlk;yk gkoh-
2- nksUgh cktkjkr ekx.khph yofpdrk fHkUu vlk;yk gkoh-
3- oLrwaph nqgsjh fodzh gksrk dkek u;s-
1- mRikndkph fodzh nksu ns’kkr dsyh tkrs-
2. mRikndkph Lons’kkr eDrsnkjh vkgs-
3. cktkjkr iw.kZ Li/kkZ vfLrokr vkgs-
213
vkd`rh % 4-15
ojhy vkd`rh 4-15 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
fdaer] izkIrh o [kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{kkoj mRiknu
n’kZfoyk vkgs- vkarjk”Vªh; cktkjkr fodzsrk ,d Li/kZd vlrks-
vkd`rhr ljkljh izkIrh odz] flekar izkIrh odz] flekar [kpZ odz
n’kZfoys vkgsr- vkarjk”Vªh; cktkjkr ljkljh izkIrh odz (AR) o
flekar izkIrh odz (MR) gk odz ^v{k* v{kkyk lekarj vkgsr-
flekar [kpZ odz (MR) ljkljh izkIrh odzkauk (AR) [kkywu Nsnrks-
eDrsnkj ^dlid1* brdk uQk rks ns’kkr deforks o moZfjr
ûu1* mRiknu rks vkarjk”Vªh; cktkjkr fodrks- eDsrnkjkyk
Lons’kkr uQk izkIr gksrks] R;kyk vkarjk”Vªh; cktkjkr vfrfjDr
uQk izkIr gksr ulyk rjh fons’kh cktkj opZLo fuekZ.k djrk ;sr
vlrs-
4-10 eDrsnkjh ‘kDrh %vFkZ o ekiu (Monopoly power:

meaning and measurement) :
Û eDrsnkjh ‘kDrh % vFkZ (Meaning of monopoly power) :

^êDrsnkjkph fdaer o mRiknu ;koj fu;a=.k Bso.;kph
{kerk Eg.kts eDrsnkjh ‘kDrh fdaok cktkj ‘kDrh gks;-**
eDrsnkjh iw.kZ o ‘kq/n Lo:ikr d/khp fnlr ukgh-

eDrsnkjh deh o vf/kd izek.kkr vlrs- fdaer Bjfo.;klkBh
214
fdaok mRiknu Bjfo.;ke/;s m|ksxlaLFkk fdrir Lora= vkgs
R;kP;k izek.kkoj R;k m|ksxlaLFksps eDrsnkjh lkeF;Z Bjr vlrs-
ÛeDrsnkjh ‘kDrh % ekiu (Measurement of monopoly power) :

eDrsnkjh ‘kDrhP;k ekiukckcrhr vusd Ik;kZ;h n`”Vksdksu
vkgsr R;ke/;s ekx.khph fdaer yofpdrk] Nsnd yofpdrk
i/nr] uQk nj i/nr] ekx.kh odzkP;k mrkj] dsnzhdj.k izek.k
(Concentration ratio) ] u¶;kpk nj ;kapk lekos’k gksrks-
1- eDrsnkjh ‘kDrhpk yuZjpk funsZ’kkad (Lerner’s index of

monopoly):
izk-,-ih-yuZj ;kauh eDrsnkjh ‘kDrhps ekiu fnys vlwu rs
vfr’k; yksdfiz; vkgs-eDrsnkjhps izek.k ftrds tkLr frrdk
fdaer (AR) o lhekar [kpZ ;krhy Qjd tkLr vlrks- ;k
Qjdkyk fdaerhus HkkxY;kl feG.kkjs xq.kksRRkj Eg.kts eDrsnkjh
fdaok ,df/kdkjh ‘kDrhpk funsZ’kkad gks;- gk ‘kwU; rs ,d ;k
e;kZnsr vlrks-
Û lw= o mnkgj.k (Formula and example) :

letk] fdaer 10 :- vkf.k lhekar [kpZ 5 :- vkgs] rj
,dkf/kdkj lkeF;Z lwpdkad
fdaer - fl-izk- ¼10&5½ 5
,dkf/kdkj ‘kDrh ¾ ¾ ¾ 0-5
fdaer ¼10½ 10
;k fBdk.kh vls fnlrs dh] lhekar izkIrh o ekx.khph

yofpdrk ;kaP;krhy ijLijlaca/kkeqGs ,dkf/kdkj lkeF;kZpk
lwpdkad gk ekx.kh yofpdrk ekiukadkP;k O;qRdek,o<k ;srks-
ekx.kh yofpdrk ftrdh deh rso<s ,dkf/kdkj lkeF;Z tkLr
jkfgy-
,dkf/kdkÚ;kph ‘kDrh gh ekx.kh yofpdrsP;k myV

(Inverse) vlrs- Eg.kwup ;k cktkjisBsr ekx.khph yofpdrk gh
tkLr vlrs rsFks ,dkf/kdkjh ‘kDrh deh vlrs o ;keqGs v’kk
cktkjisBsr R;kyk deh fdaer vkdkjkoh ykxrs- ftFks R;kP;k
mRiknukdfjrk ekx.khph yofpdrk deh vlrs- rsFks rks tkLr
fdaer vkdkjrks- ákp rÙokoj ,dkf/kdkjh ewY;Hksnu d: ‘kdrks-
fdaer o flekar [kpZ ;kaP;krhy QjdkeqGs eDrsnkjh O;Dr gksrs
vlk vankt yuZj lw=krwu gksrks- ;k ekstekikr dkgh e;kZnk
215
vlwugh izks-Muyki] dkysLdh ;kauh izLrwr i/nrhl egÙo fnys
vkgs-
Û yuZjP;k funsZ’kkadkojhy e;kZnk (Limitations) :

1- fcxj&fdaer Li/ksZP;k cktkjkr ;k i/nrhus eDrsnkjh ekstrk
;sr ukgh-
2- oLrwHksn vl.kkÚ;k vYikf/kdkjkr eDrsnkjhps lkeF;Z ekstrk
;s.kkj ukgh-
3- iqjoB;koj fu;a=.k ;k {kersrwu eDrsnkjhrhy lkeF;Z O;Dr
gksÅ ‘kdrs-
2- Nsnd yofpdrk i/nr (Cross elasticity method):

gh i/nr ifgys dWYMkWj ;kauh lwfpr dsyh- o rh vf/kd
ekU; o izpfyr dj.;kpk iz;Ru izks-jkWcVZ fVªfQu ;kauh dsyk-
fVªfQu ers] ,dkf/kdkj ‘kDrh ekstrkuk ekx.khph fdaer
yofpdrk fopkjkr u ?ksrk R;k,soth ekx.khph Nsnd@frjdl
yofpdrk fopkjkr ?;koh- T;k oLrwyk Ik;kZ; oLrw miyC/k
ulrkr v’kk oLrwP;k ekx.khph frjdl yofpdrk ‘kwU; jkghy
o ák ‘kwU;kyk O;qRdze (Reciprocal) gk vuar jkghy- Eg.ktsp
is<hyk izpaM ,dkf/kdkj ‘kDrh izkIr gksbZy- myV ekx.khph
frjdl yofpdrk ‘kwU;kis{kk tso<h tkLr vlsy rso<h ,dkf/kdkj
‘kDrh deh jkghy-
fVªfQu lq= (Formula) :

^{k* oLrwaP;k ekx.khrhy cnykps izek.k
ekx.khph Nsnd yofpdrk ¾
^;* oLrwaP;k fdaerhrhy cnykps izek.k
Û fVªfQuP;k funsZ’kkadkojhy e;kZnk (Limitations) :

1- O;ogkjkr R;kaP;k O;k[;sizek.ks ‘kq/n ,dkf/kdkj vl.ks
v’kD; vkgs] Eg.kwu gh i/nrh fu:Ik;ksxh Bjrs-
2- dks.kR;kgh is<hP;k oLrwP;k ekx.khr izfrLFkkiu@Nsnd
yofpdrk Bjfo.ks dBh.k vkgs-
3- eDrsnkjh ‘kDrhpk funsZ’kkad Eg.kwu uQk nj (Profit rate as

the index of monopoly power):
izks- csu ;kauh ;k ckcr fopkj ekaMys- ,dkf/kdkj ‘kDrh gh
vfrjhDr u¶;kP;k vk/kkjs ekstyh tkrs- tso<k vfrfjDr uQk
216
tkLr rso<h ,dkf/kdkj ‘kDrh tkLr jkghy- eDrsnkjhlaLFksl
vlk/kkj.k uQk feGrks- O;olk;laLFksl feG.kkÚ;k LFkwy njkph
lkekU; uQk njk’kh (normal profit rate) rwyuk d:u eDrsnkjh
‘kDrhlaca/kh dkgh dYiuk ;sÅ ‘kdrs- tj O;olk;krhy lkekU;
uQk nj 30 VDds vlsy vkf.k O;olk;laLFksl 35 VDds uQk
feGr vlsy rj lkekU; njkis{kk tknk vlysyk LFkwy uQk nj
gk eDrsnkjh ‘kDrhpk funsZ’kkad vkgs- gk uQk nj tknk vlsy rj
eDrsnkjh ‘kDrh vf/kd vlrs-
,dkf/kdkj lkeF;Z ¾ izR;{k ykHk & izlkekU; ykHk
Û izks- csu P;k funsZ’kkadkojhy e;kZnk (Limitations) :

1- ‘kq/n uQk Bjforkuk ?klkjk fu/khpk fopkj dsyk ukgh-
2- is<hph izkIrh feJ vlY;kus ‘kq/n ykHkkpk fg’ksc dj.ks dBh.k
vkgs-
3- ,dkf/kdkjk O;frfjDr brj dkj.kkauh ykHk feGkysyk vlsy rj
,dkf/kdkj ‘kDrhps eksteki gks.kkj ukgh-
4-jksFkl~pkbZYM i/nr (Rothschild method) :

jksFkl~pkbZYM i/nrhuqlkj is<hP;k ekx.kh odzkP;k mrkjkpk
m|ksxkP;k ekx.kh odzkP;k mrkjk’kh vlysY;k vuqikrkuqlkj
is<hP;k ,dkf/kdkj lkeF;kZph dYiuk ;srs- lkekU;r% m|ksxkpk
ekx.kh odz deh yofpd rj R;kP;k rqyusr is<hpk ekx.kh odz
tkLr yofpd vlrks-
^{k* oLrwaP;k ekx.khrhy cnykps izek.k

,dkf/kdkjh lkeF;Z ¾
^;* oLrwaP;k fdaerhrhy cnykps izek.k
is<hps ,dkf/kdkj lkeF;Z ‘kwU; rs ,dP;k

njE;ku vlw ‘kdrs- ‘kq/n ,dkf/kdkj ,d is<h m|ksx vlY;keqGs
is<hpk o m|ksxkpk ekx.kh odz ,dp vlrks- ifj.kker% is<h o
m|ksxkP;k ekx.kh odzkP;k mrkjkrhy varj ‘kwU; vlrs- R;keqGs
lqpdkad ,d ;srks- ;kpk vFkZ iw.kZ ,dkf/kdkj lkeF;Z vlrs-
5- dsanzhdj.k xq.kksÙkj (Concentration ratio) :

dsanzhdj.k xq.kksÙkj Eg.kts m|ksxkrhy eksB;k O;olk;laLFksps
fodzhojhy fu;a=.k gks;-
217
v’kkizdkjs ,dkf/kdkj lkeF;Z ekst.;kP;k vusd i/nrh
vkgsr- izR;sd i/nrhP;k e;kZnkgh vkgsr izks- psacjyhu ers]
,dkf/kdkjkph ,dkf/kdkj ‘kDrh@lkeF;Z vpwdi.ks ekstrk ;sr
ukgh- dkj.k rs ,[kk|k O;DrhP;k vkjksX;kP;k fLFkrhps ekiu
dj.;klkj[ks vkgs- ;k i/nrhr nks”k vlys rjh R;k i/nrh
egÙokP;k vkgsr] dkj.k ;krwu yqVk: ‘kDrhPkh dYiuk ;sr
vlrs- ;k i/nrh ,dkf/kdkj fu;a=.kkr ekxZn’kZu d: ‘kdrkr-
4-11 eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ.k gks.;kph dkj.ks (Causes of

Monopoly power)
osxosxG;k ?kVdkaeqGs cktkjkr eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ.k gksr

vlrs- eDRksnkjh fuekZ.k gks.;kph dkj.ks iq<hyizek.ks %
1- uSlfxZd eDrsnkjh@dPP;k ekykoj fu;a=.k vlY;kl
eDrsnkjh fuekZ.k gksrs-
2- eDrsnkjkps lk/kulkeqxzhoj fu;a=.k vlY;kl eDrsnkjh fuekZ.k
gksr vlrs-
3- ra=Kkukoj fu;a=.k vl.;kus eDrsnkjhyk pkyuk feGrs- mnk-
fo’ks”k ra=Kku-
4- dk;nsf’kj laj{k.kkrwu eDrsnkjh r;kj gksr vlrs- mnk- isVaV
vf/kdkj] VsªM ekdZ] dkWihjkbZV] ijokuk b-
5- dkVsZy fufeRRkh ¼O;olkf;d la;kstu½ (cartel formation)
gh ladYiuk eDrsnkjh ?kMwu vk.krs-
6- ,df=r e;kZnhr fdaer /kksj.k eDrsnkjh fuekZ.k djsy-
7- eksB;k o tqU;k m|ksxkaps Qk;ns feGr vlrhy rj eDrsnkjh
vf/kd cGdV gksr-s
8- O;olkf;d izfr”Bk feGfo.;klkBh eDrsnkjhpk voyac dsyk
tkrks-
9- ufou m|ksxlaLFkkP;k izos’kkl ca/kus vlrhy rj eDrsnkjh
vf/kd izHkkoh gksbZy-
10- tksjnkj tkghjkrckthrwu eDrsnkjh vk.k[kh tksj /k: ‘kdrs-
11- lrr mRiknu foHksnhdj.kkrwu eDrsnkjhyk vf/kd O;kidrk
;sbZy
12- vxzx.; mRiknu gh ladYiuk eDrsnkjh fuekZ.k djrs-
218
13- HkkaMoy izek.k gs vf/kdps vlsy rj cktkjkr eDrsnkjh
fuekZ.k gks.;kl enr feGsy-
14- ljdkjh oLrw o lsaoke/;s eDrsnkjh fuekZ.k gksr vlrs] mnk-
T;k oLrwaph fdaer ok<.kkj vlsy rj o R;krwu xjhckaps
‘kks”k.k gks.kkj vlsy rj v’kk oLrw ljdkj vkiY;k
fu;a=.kk[kkyh R;k oLrw vk.krs-
15-oLrw fu”Bsrwu oLrwph ekx.kh vf/kd ok<.;kph ‘kD;rk vlrs]
Eg.ktsp vf/kdP;k ekx.khrwu eDrsnkjh fuekZ.k gksbZy-
16-ljdkjh /kksj.kkaP;k deh&izHkkokoj eDrsnkjh voyacwu jkgw
‘kdsy- mnk- ljdkjh /kksj.k tj eDrsnkjh fu;a=.kkckcr
dMd@tkpd vlrhy rj] eDrsnkjhyk vkGk clsy-
4-12 lkoZtfud /kksj.k o eDrsnkjh (Public policy and

monopoly) :
eDrsnkjhewGs xzkgdkauk deh o vf/kd izek.kkr =kl lgu

djkok ykxrks- R;kosGh ljdkj /kksj.kkRedfjR;k eDrsnkjh deh
djhr vlrs] R;krwu xzkgdkauk laj{k.k ns.;kpk iz;Ru dfjr vlrs-
R;kaps Li”Vhdj.k iq<hyizek.ks %
1- oLrwP;k fdaeroj fu;a=.k %

ljdkj xzkgdkaP;k j{k.kklkBh fdaerhoj fu;a=.k Bsors- R;keqGs
eDrsnkjkauk deh fdaerhyk oLrw feGrs o R;krwu xzkgd iwohZis{kk
tkLr oLrwapk miHkksx ?ksr vlrkr-
2- djke/;s o`/nh %
ljdkj djvkdkj.kh d:u eDrsnkjhoj fu;a=.k Bsor vlrs]
ts.ks d:u R;kaP;kdMhy uQk dk<wu ?ksrk ;sbZy- mnk- fof’k”V
dj] Bksd jDdeh dj-
3- eDrsnkjh fojks/kh dk;ns %

O;olk;laLFksP;k eDrsnkjh la;ksxkl izfrca/k ?kky.;klkBh
dk;ns d:u] ljdkj mRiknukoj fu;a=.k Bsow ‘kdrs-
4- izfl/nh ek/;ekpk okij %

eDrsnkjkaps xSj O;ogkj izzfl/nh ek/;ekrwu yksdkaleksj vk.kys
rj eDrsnkjhyk vkGk clsy-
219
5- jk”Vªh;hdj.k %
T;k oLrw o lsaokiklwu eDrsnkj xzkgdkaps ‘kks”k.k djrkr]
v’kk oLrw o lsaokps mRiknu o forj.k ljdkjus vkiY;k gkrh
?ksrys ikfgtsr-
6-Ik;kZ;rsps vfLrÙo %
cktkjkr tj eDrsnkjh oLrwaP;k leksj Ik;kZ;h oLrw fuekZ.k
dsY;k rj eDrsnkjh deh gksrs] o fdaerh deh gksÅ ykxrkr-
Ik;kZ;rsP;k vfLrRokeqGs eDrsnkjkP;k ekx.kh odzkph yofpdrk
ok<rs-
7- xzkgdkaph eDrsnkjh %
tj fdaer ;k ok<r vlrhy rj cktkjkr xzkgd la?kVhr
gksr vlrkr o fdaerhyk vkGk ?kkyr vlrkr] R;krwu eDrsnkjh
fu;a=.kkr ;sr vlrs-
lkoZtfud /kksj.k o eDrsnkjh ;k o:u vls fnlrs dh]

ljdkj vkiY;k cktwus eDrsnkjh deh dj.;kPkk iz;Ru djhr
vlrs] eDrsnkjkyk lq/nk cktkj foLrkjkph vis{kk vlrs] i.k
eDrsnkjkyk yksdkaP;k izfrdzh;kaph fHkarh vlrs R;keqGs rks gh
vf/kd fdaer vkdkjr ukgh] gs fnlwu ;srs-
4-13 lkjka’k (Summary) :
‘kq/n Li/ksZe/;s (Pure competition) vla[; xzkgd o fodzsrs]

,dftulh oLrw] eqDr izos’k@vkxeu o fuxeu gh rhu
xq.koSf’k”V;s fnlwu ;srkr o iw.kZ Li/ksZe/;s (Perfect competition)
vla[; xzkgd o fodzsrs] ,dftulh oLrw] eqDr izos’k@vkxeu o
fuxeu] iw.kZ cktkj ekfgrh] mRiknu ?kVdkaph iw.kZ xfr{kerk]
okgrwd [kpkZpk vHkko gh lgk eq[; xq.koSf’k”V;s fnlwu ;srkr-
eDrsnkjkpk vHkko Eg.kts iw.kZ Li/kkZ gks;- eDrsnkjh gk viw.kZ
Li/ksZpk ,d Hkkx vkgs- eDrsnkjh gh oS;fDrd laLFkk] Hkkfxnkjh
laLFkk] la;qDr HkkaMoyh laLFkk v‘kh vlrs- eDrsnkjh gs ifjiw.kZ
Li/ksZps ladqfpr Lo:Ik vlrs- toGpk Ik;kZ; ul.kkÚ;k fof’k”V
oLrwps mRiknu o fodzh dj.kkjh ,dp O;olk;laLFkk vlrs rsOgk
eDRksnkjh fuekZ.k gksrs- ,[kk|k oLrwP;k mRiknu dk;kZr tsOgk brj
O;olk;laLFkkpk izos’k gksr ukgh rsOgk R;k fof’k”V O;olk;laLFksl
eDrsnkjh izkIr gksrs] gs fnlqu ;srs-
220
1- Ikw.kZ Li/ksZpk vFkZ] O;k[;k o oSf’k”V;s Li”V djk-

2- iw.kZ Li/kkZ o viw.kZ Li/kkZ ;kae/khy Qjd Li”V djk-
3- iw.kZ Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
Li”V djk-
4- eDrsnkjhpk vFkZ]O;k[;k] izdkj] oSf’k”;s Li”V djk-
5- eDrsnkjhrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu
Li”V djk-
6- ewY;Hksn @fdaer foHksnhdj.k gh ladYiuk Li”V djk-
7- eDrsnkjh ‘kDrhpk vFkZ o Rkhps ekiu Li”V djk-
8- lkoZtfud /kksj.k o eDrsnkjhrhy laca/k l”V djk-
9- fVik fygk-
1- eDrsnkjhps xq.k o nks”k-
2- ewY;iru@jk’khikru@vkarjk”Vªh; ewY;Hksn-
3- eDrsnkjh ‘kDrh fuekZ.k gks.;kph dkj.ks-

221
4v
cktkj jpuk fo’ys”k.k&Hkkx % 2
(Market structure analysis- Part-2)

4v-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s
4v-1 izLrkouk
4v-2 eDrsnkjh;qDr Li/kkZ % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s
4v-3 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy viO;;@mf.kok
4v-4 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu
lerksy@larqyu
4v-5 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrfjDr {kerk
4v-6 leqg lerksy
4v-7 fodzh [kpZ
4v-8 oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k
4v-9 };kf/kdkj % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s
4v-10dquksZ izfreku
4v-11vYikf/kdkj % vFkZ]O;k[;k o oSf’k”;s
4v-12 lax.ker vYikf/kdkj o vlax.ker vYikf/kdkj ;kae/khy
Qjd
4v-13vlax.ker vYikf/kdkj % fdaer ;q/n o fdaer
rkBjrk@ckdnkj ekx.kh odz
4v-14 lax.ker vYikf/kdkj % dkVsZy o fdaer usr`Ro
4v-15 [ksG fl/nkarkrhy ewyHkwr ladYiuk
4v-16 fu.kZ; izdzh;slkBhph [ksG fl/nkarkrhy fo’ys”k.kkRed
O;wgjpuk
4v-17 dS|kph dksaMh
4v-18 lkjka’k
4v-19 iz’u
222
4v-0 izdj.k vH;klkph mn~~nh”V;s (Objectives) :
Û eDrsnkjh;qDr Li/ksZph vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s Lketwu ?ks.ks-

Û eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy viO;;@mf.kok tk.kwu ?ks.ks-
Û eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@
larqyu letwu ?ks.ks-
Û eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrfjDr {kerk tk.kwu ?ks.ks-
Û leqg lerksy gh ladYiuk vH;kl.ks-
Û fodzh [kpZ gh ladYiuk vH;kl.ks-
Û oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k gh ladYiuk vH;kl.ks-
Û };kf/kdkjkpk vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s letwu ?ks.ks-
Û dquksZ izfreku vH;kl.ks-
Û vYikf/kdkjkpk vFkZ]O;k[;k o oSf’k”;s letwu ?ks.ks-
Û lax.ker vYikf/kdkj o vlax.ker vYikf/kdkj ;kae/khy Qjd
Û vlax.ker vYikf/kdkjkrhy fdaer ;q/n o fdaer rkBjrk @
ckdnkj ekx.kh odz tk.kwu ?ks.ks-
Û lax.ker vYikf/kdkjkrhy dkVsZy o fdaer usr`Ro ;k ladYiuk
ikg.ks-
Û [ksG fl/nkarkrhy ewyHkwr ladYiuk tk.kwu ?ks.ks-
Û fu.kZ; izdzh;slkBhph [ksG fl/nkarkrhy fo’ys”k.kkRed O;wgjpuk
vH;kl.ks-
Û dS|kph dksaMh gh ladYiuk vH;kl.ks-
4v-1 izLrkouk (Introduction) :
lu 1933 e/;s lkS- tkWu jkWchUlu ;kauh ''Economics of

imperfect competition'' ;k fuca/kkrwu viw.kZ Li/kkZ gh ladYiuk
ekaMyh- viw.kZ Li/ksZrhy eDrsnkjh;qqDr Li/ksZe/;s mRikndkaph la[;k
iw.kZ Li/ksZ brdh ulrs- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr oLrwHksn fnlwu ;srks-
eDrsnkjh;qqDr Li/kkZ Eg.kts izR;{k O;ogkjkl vuqHkokl ;s.kkjh
cktkjisB gks;- vYikf/kdkjke/;s vYi fodzsrs vlrkr- R;kaph
la[;k 2 is{kk tkLr o 10 is{kk deh vlrs- };kf/kdkje/;s nksu
fodzrs vlrkr- dszrkf/kdkj cktkjisBsr fodszrs vusd o dzsrk ,d
vlrks- mHk;fo/k ,dkf/kdkj cktkjisBsr ,d fodszrk o ,d dszrk
vlrks- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr vfrjhDr {kerk] leqg lerksy]
223
fodzh [kpZ] oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k ;k lkj[kh xq.k oSf’k”V;s
fnlqu ;srkr- };kf/kdkjkr dquksZ izfreku vf/kd izHkkoh Bjys vkgs-
vlax.ker vYikf/kdkjkr fdaer ;q/n o fdaer rkBjrk fnlwu ;srs
o lax.ker vYikf/kdkjkr dkVsZy o fdaer usr`Ro ;k ladYiuk
ikgko;kl feGrkr- vYikf/kdkjkr [ksG fl/nkarkpk okij vf/kd
izHkkoh Bjyk vkgs- fo’ks”kr% [ksG fl/nkarkrhy dS|kph dksaMh gh
ladYiuk vYikf/kdkjkrhy fu.kZ; izdzh;sr egÙoiw.kZ Bjyh vkgs-
izLrwr izdj.kkr ;kaph eDrsnkjh;qDr Li/ksZph vFkZ] O;k[;k o

oSf’k”;s] eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy viO;;@mf.kok] eDrsnkjh;qDr
Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu lerksy@larqyu]
eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrfjDr {kerk] leqg lerksy] fodzh
[kpZ] oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k] };kf/kdkjkpk vFkZ] O;k[;k
o oSf’k”;s] dquksZ izfreku] vYikf/kdkjkpk vFkZ]O;k[;k o oSf’k”;s]
vYikf/kdkjkrhy viO;;@mf.kok] vlax.ker vYikf/kdkjkrhy
fdaer ;q/n o fdaer rkBjrk@ckdnkj ekx.kh odz] lax.ker
vYikf/kdkjkrhy dkVsZy o fdaer usr`Ro] [ksG fl/nkarkrhy
ewyHkwr ladYiuk] fu.kZ; izdzh;slkBhph [ksG fl/nkarkrhy
fo’ys”k.kkRed O;wgjpuk] dS|kph dksaMh ekfgrh ?ks.kkj vkgksr-
4v-2 eDrsnkjh;qDr Li/kkZ % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s

(Meaning, Definations and features of monopolistic
competition ) :
Û eDrsnkjh;qDr Li/kkZ % vFkZ (Meaning of monopolistic

competition) %
eDrsnkjh;qDr Li/kkZ gs eDrsnkjh o iw.kZ Li/ksZps feJ.k vkgs-

(Monopoly + Competition) lu 1933 e/;s izks- psacjyhu b-
,p ;kauh ''Theory of monopolistic competition'' ;k fuca/kkrwu
eDrsnkjh;qDr Li/kkZ gh ladYiuk ekaMyh- eDrsnkjh;qqDr Li/ksZe/;s
mRikndkaph la[;k iw.kZ Li/ksZ brdh ulrs- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr
oLrwHksn fnlwu ;srks- eDrsnkjh;qqDr Li/kkZ Eg.kts izR;{k O;ogkjkl
vuqHkokl ;s.kkjh cktkjisB gks;- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr vusd
O;olk;laLFkk fudV lacaf/kr oLrwaph fodzh djrkr iajrw le:Ik
oLrawph ukgh-
224
Û eDrsnkjh;qDr Li/kkZ % O;k[;k ( Definations of monopolistic
competition ) :
1- izks- psacjyhu %
^êDrsnkjh;qDr Li/kkZ Eg.kts iw.kZ Li/kkZ o ,dkf/kdkj ;k nksUgh
cktkjisBkaP;k e/khy vl.kkjh ifjfLFkrh gks;-**
2- izks-ysIVfop %
^êDrsnkjh;qDr Li/kkZ cktkjkph v’kh fLFkrh vkgs dh] T;ke/;s
dks.kR;kgh oLrwps vusd fodzsrs vk<Gwu ;srkr-iajrw izR;sd
fodzsR;kaph oLrw vU; fodszR;kais{kk FkksMh osxGh vlrs- **
3- lWE;wYlu vkf.k ukWj<l %

^êDrsnkjh;qDr Li/kkZ Eg.kts v’kh cktkj jpuk dh] T;kr
toGpk Ik;kZ;h vlysY;k iajrw iw.kZ Ik;kZ;h ulysY;k oLrwapk
iqjoBk dj.kkjs vusd fodzsrs vlrkr-**
4- izks- jkWcVZ %
^^T;kosGh vusd m|ksxlaLFkk ,desdkauk Ik;kZ;h Bj.kkÚ;k oLrwaph
fufeZrh djhr vlrkr vkf.k brj m|ksxlaLFkkukgh R;klkj[;k iajrw
fujkG;k oLrw r;kj d:u R;k cktkjkr izos’k dj.;kps eqDr
Lokra«; vlrs v’kh fLFkrh Eg.kts eDrsnkjh;qDr Li/kkZ gks;-**
5- izks- lyokVksj %
^êDrsnkjh;qDr Li/kkZ la?kVus’kh laca/k Bsors ;ke/;s vusd
oLrawph ukgh-**
6- izks- ts- ds-esgrk %

^îzR;{kkr fofue;kph v’kh fLFkrh vlrs dh] T;k fLFkrhyk
viw.kZ eDrsnkjhph fLFkrh Eg.krk ;sbZy vkf.k vkaf’kd eDrsnkjkP;k
fLFkrhdMs nqlÚ;k n`”Vhus cf?krys rj rh viw.kZ Li/ksZph fLFkrh
vlrs-**
ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] eDrsnkjh;qDr Li/kkZ gh

iw.kZ Li/kkZ o ,dkf/kdkj ;k nksUgh cktkjisBkaP;k e/khy vl.kkjh
ifjfLFkrh vkgs- eDrsnkjh;qqDr Li/kkZ Eg.kts izR;{k O;ogkjkl
vuqHkokl ;s.kkjh cktkjisB gks;- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr vusd
oLrawph ukgh-
225
Û eDrsnkjh;qDr Li/ksZph oSf’k”;s@y{k.ks (Features of
monopolistic competition ) :
1- ;k cktkjkr vusd m|ksxlaLFkk vFkok fodszsrs vlrkr-
2- ;k cktkjkr oLrwHksn fdaok oLrwoSfpR; vk<Gwu ;srks] mnk-
tkfgjkr] VªsMekdZ] oLrwaph jpuk] vkdkj] jax] fodzh dyk-
3- ;k cktkjkr tkfgjkr ckth pkyr vlrs-
4- ;k cktkjkr fodzh [kpZ gk dsyk tkr vlrks-
5- leqg fdaok xV ladYiuk ;k cktkjkr fnlwu ;srs-
6- m|ksxlaLFkkps Lora«; O;ogkj pkyr vlrkr-
7- ;k cktkjkr xSj fdaer@ewY; Li/kkZ vk<Gwu ;sr vlrs-
8- ;k cktkjkr fdaerhP;k ckcrhr rQkor vk<Gwu ;srs-
9- ;k cktkjkr tkLr yofpd ekx.kh vk<Gwu ;sr vlrs-
10-;k cktkjkr ygku vkdkjkP;k is<;k vk<Gwu ;sr vlrkr-
11-vfrfjDr mRiknu {kerk vfLrokr vlrs-
12-iw.kZ Li/ksZP;k rwyusr tkLr fdaer vk<Gwu ;sr vlrs-
13-cktkjisBsfo”k;hps xzkgdkps vKku vk<Gwu ;sr vlrs-
14-eqDr izos’k o eqDr fuxZeu fnlqu ;srs-
15-ukoykSfdd vk<Gwu ;sr vlrks-
16-okgrwd [kpZ fnlwu ;srks-
17- fudVps Ik;kZ; miyC/k vlrkr-
18-;k cktkjkrhy ekx.kh odz mrkjR;k Lo:ikpk vlrks-
vkd`rh % 4v-1
226
4v-3 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy viO;;@mf.kok (Limitions
of monopolistic competition) :
1- csdkjh vk<Gwu ;sr vlrs-

2- vfrjhDr mRiknu{kerk okij dsyk tkr ukgh-
3- okgrwd [kpkZpk viO;; vk<Gwu ;srks-
4- tkfgjkr [kpkZpk viO;; fnlqu ;srks-
5- vdk;Z{ke laLFkkps vfLrRo vk<Gwu ;srs-
6- deh mRiknu gh lq/nk ,d mf.ko vkgs-
7- tkLr fdaer vkdkj.;kph ‘kD;rk vlrs-
8- eksB;k mRiknukps Qk;ns gksr ukghr-
9- ,d:irk xzghr [kjs Bjr ukgh-
10-le:irk xzghr pqdhps vkgs-
11-xV@leqg lerksykoj fVdk dsyh tkrs-
12-cktkjkr izos’k dj.;kP;k eqDr Lokra«;koj fVdk dsyh tkrs-
13-mRiknukps izek.khdj.k vko’;d vkgs-
14-nwgsjh ifjogu gks.;kph ‘kD;rk vlrs-
15-mRiknu oSfpR;kaeqGs fo’ks”khdj.kkl ck/kk ;srs-
4v-4 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu

monopolistic competition) :
eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy cktkj gk iw.kZ Li/ksZrhy cktkjkis{kk

osxGk vlY;keqGs fdaer o mRiknu fuf’prh gh osxG;k izdkjph
vlrs- T;k fBdk.kh eDrsnkjh;qDr Li/ksZr fdaer o mRiknu
fuf’prh gksrs R;k fBdk.kh eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy lerksy gksrks-
eDrsnkjh;qDr Li/ksZe/;s mRiknd fdaer drkZ vlrks-
1- fodszR;kaph la[;k vf/kd vlrs rs Lora«; dk;Z djrkr-
2- izR;sd vkiY;k {ks=kr ,dkf/kdkjh vlrks-
3- izR;sd fodzsR;kph oLrw vU; oLrwis{kk osxGh vlrs-
4- O;olk;laLFkspk fuf’pr ekx.khodz (AR) vlrks- rks yofpd
vlrks-
5- mRiknu lk/kukapk iqjoBk iw.kZ yofpd vlrks-
6- O;olk;laLFkkps [kpZ odz osxosxGs vlrkr-
7- m|ksxkae/;s uO;k O;olk;laLFkk izos’k djr ukgh-
8- fodzh [kpZ fLFkj vkgs-
227
v- eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vYidkyhu lerksy (Short run) :
1-loZlk/kkj.k uQk (Normal profit)
vkd`rh % 4v-2
ojhy vkd`rh 4v-2 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
fdaer o [kpZ fnysyk vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysyk
vkgs- lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh ^vd* gh
uQk feGrks-
2-vlk/kkj.k uQk (Supernormal profit)
vkd`rh % 4v-3
228
lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk ^dieHk*
,o<k vlk/kkj.k uQk feGrks-
3-rksVk (Loss)
vkd`rh % 4v-4
lerksy T;k fBdk.kh gksrks- R;k fBdk.kh m|ksxlaLFksyk ^dieHk*
,o<k rksVk gksrkss-
c- eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy fn?kZdkyhu lerksy (Long run) :

eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy fn?kZdkyhu lerksy izLFkkfir
dj.;klkBh [kkyhy vVh iw.kZ djkO;k ykxrkr-
1- flekar [kpZ o flekar izkIrh lekurk-
2- ljkljh [kpZ o ljkljh izkIrh lekurk-
229
1- loZlk/kkj.k uQk (Normal profit)
vkd`rh % 4v-5
uQk feGrks- eDrsnkjh;qDr Li/ksrZ fn?kZdkGkr vusd m|ksxlaLFkk
cktkjke/;s izos’k djrkr R;keqGs fn?kZdkGkr m|ksxlaLFkkuk
loZlk/kkj.k uQk feGrks-
4v-5 eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrfjDr {kerk (Waste/

Inefficiency, Excess capacity under monopolistic
competition) :
eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrjhDr {kerspk fopkj izk- psacjyhu

o Jherh jkWchUlu ;kauh dsyk- i.k R;k vxksnj izks- fodlsy] izks-
duZl] izks-JkQk] ;kauh vfrjhDr {kersph :ijs”kk fnysyh vkgs-
eDrsnkjh;qDr Li/ksZr Li/kkZRed tkghjkr dsyh tkrs- ;k fBdk.kh
fodzh [kpZ egÙokpk vkgs- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr lalk/kukpk iq.kZ
okij gksr ukgh] gs ,d lkekftd o vkfFkZd viO;; vkgs dkj.k]
eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrfjDr {kerseqGs eDrsnkjh Li/ksZr mRiknu
deh o fdaer tkLr v’kh fLFkrh fuekZ.k gksrs] lkekftdn`”V;k
v’kh fLFkrh ?kkrd vlrs-
230
ÛO;k[;k (Definations) :
1- izks- psacjyhu %
^^vfrjhDr {kerk gs fn?kZdkGkr vkn’kZ mRiknukis{kk okLrfod
mRiknu deh vlrkuk nksUgh mRiknukr vlysys varj gks;**
2- izks- ckWcj %
^êDrsnkjh;qDr Li/ksZr vki.kkal v’kk vusd m|ksxlaLFkk
vk<Grkr dh T;k R;kaP;k iw.kZ mRiknukis{kk deh dk;Z djhr
vlrkr-**
1- m|ksxlaLFkkph la[;k tkLr vkgs-
2- ekx.khph frjdl yofpdrk tkLr vkgs-
3- miHkksD;kP;k ialrh leku vlrkr-
4- m|ksxlaLFkkuk ewDr izos’k vlrks o R;k leku oLrwps mRiknu
djrkr-
5- m|ksxlaLFkkpk fn?kZdkyhu [kpZ odz U vkdkjkpk vlrks-
6- mRiknukr fof’k”V e;kZnsi;Zar ferO;;rk izkIr gksrkr-
7- m|ksxlaLFkk fdaer deh d:u dkgh xzkgdkauk vkdf”kZr d:
‘kdrs o fdaer ok<owu dkgh xzkgdkauk xeow i.k ‘kdrs-
vkd`rh % 4v-6
ojhy vkd`rh 4v-6 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v;*

v{kkoj fdaer o [kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{kkoj mRiknu
n’kZfoyk vkgs- vkd`rhr ljkljh izkIrh odz] flekar izkIrh odz]
fn?kZdkyhu ljkljh [kpZ odz] fn?kZdkyhu flekar [kpZ odz
n’kZfoys vkgsr-
231
vkd`rhe/;s ^vu1* gs vkn’kZ mRiknu ukgh- dkj.k ;k
mRiknukuarjgh ljkljh [kpkZr ?kV gks.;kph izo`Ùkh fnlqu ;srs-
R;keqGs eDrsnkjh;qDr Li/ksZr û1u2* ,o<h vfrjhDr {kerk
fuekZ.k gksrs- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr vlkekU; uQk izkIr gksrks-
;sFkhy ekx.kh odz gk vyofpd Lo:ikpk o _.kkRed Lo:ikpk
vk<Gwu ;srks- iw.kZ Li/ksZrhy iw.kZ mRiknu vkf.k eDrsnkjhrhy
larqyhr mRiknu ;krhy Qjd Eg.ktsp eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy
vfrjhDr {kerk gks;-
ÛeDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrjhDr {kerk fuekZ.k gks.;kph dkj.ks %

1- _.kkRed mrkjkpk ekx.kh odz vk<Gwu ;srks-
2- oLrwHksn vk<Gwu ;srks-
3- fdaer Li/ksZpk vHkko vk<Gwu ;srks-
4- csjkstxkjh vk<Gwu ;sr vlrs-
5- xzkgdkadMwu vfrjhDr fdaer ?ksryh tkrs-
6- fodzh [kpZ@vf/kdpk [kpZ |kok ykxrks-
7- Li/kkZRed tkghjkr djkoh ykxrs-
8- fo’ks”khdj.kkpk vHkko vk<Gwu ;srks-
9- okgrwd [kpkZr ok< gksr vlrs-
10-xzkgdkyk laeksghr dj.ks@Hkqjy ?kky.ks ;k ckcha gksr vlrkr-
ÛeDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrjhDr {kerk dYiusojhy vk{ksi@Vhdk

(Exceptions) :
1- la;kstd gk lkjklkj fopkj dj.kkjk vlrks-
2- mRiknukr ferO;;kaps vfLrRo vlys rjh vfrjhDr {kerk
fuekZ.k gksr ukgh-
3- m|ksxlaLFkk ,dkp oLrwaps mRiknu djrkr vls ekuus pwd vkgs-
4v-6 xV@leqg lerksy (Group equilibrium) :
eDrsnkjh;qDr Li/ksZr cktkjkr ,dkis{kk tkLr mRiknu laLFkk

mRiknu djhr vlrkr- R;kaP;k oLrw osxosxG;k vlrkr- ijarq
,desdkauk Ik;kZ;h vlrkr- izR;sd mRiknu laLFksph oLrwph ekx.kh]
fdaer] izR;sdkpk mRiknu [kpZ o izkIrh ;k xks”Vh osxosxG;k
vlrkr- R;keqGs eDrsnkjh;qDr Li/ksZP;k cktkjkrhy lerksy
Eg.kts ^xV lerksy* gks;- psacjyhu ;kauh ;k cktkjkrhy
m|ksxlaLFkkP;k lewgkyk m|ksx vlk ‘kCn u okijrk xV@leqg gk
232
‘kCn okijyk o R;kapk lerksy dlk izLFkkfir gksrks] R;kps
Li”Vhdj.k fnys-
xV@leqg lerksy vH;kl.;klkBh psacjyhuus ,d:irsps

x`fgr /kjys (Uniformity assumption) /kjys- ;kpk vFkZ loZ
mRiknu laLFkkps mRiknu [kpZ] ekx.kh] izkIrh] uQk ;k xks”Vh
lkj[;k vlrkr- rlsp ^le:irk* gs x`ghr (Symmetry
assumption) ekuwu vls Li”V dsys dh] ,[kk|k m|ksxlaLFksus
vkiY;k fdaerh o mRiknukr cny dsY;kl R;kpk ifj.kke brj
m|ksxlaLFkkP;k mRiknu o fdaerh fo”k;d /kksj.kkoj gks.kkj ukgh-
izR;sd m|ksxlaLFkkpk lerksy fdaerh o mRiknu ux la[;k
osxosxG;k vlrkr- v’kk loZ m|ksxlaLFkkP;k lerksykph csjht
dsyh vlrk xV lerksy feGrks- ;k xV lerksykyk loZ
m|ksxlaLFkkpk lhekar [kpZ o lhekar izkIrh leku vlrs-
Ûxzfgrs (Assumptions) :
1- m|ksxlaLFkkph la[;k vf/kd vkgs-

2- m|ksxlaLFkkpk vYidkyhu o fn?kZdkyhu mn~ns’k uQk egRRke
dj.ks gk vlrks-
3- ra=Kku fLFkj vkgs-
4- mRiknu lk/kukaph fdaer fLFkj vkgs-
5- izR;sd mRiknu laLFksyk vkiY;k ekx.kh o [kpkZph ekfgrh
vkgs-
6- izR;sd mRiknu laLFksps ,d Lora«; fdaer /kksj.k vlrs-
7- ,desdkauk toGP;k Ik;kZ;h vlysY;k oLrwps mRiknu djrkr-
8- ekx.kh odz gs tkLr yofpd vlrkr-
9- izR;sd is<hyk ;s.kkjk mRiknu [kpZ o fodzh [kpZ lkj[kkp
vkgs-
10-lewgkps larqyu ,dk izkfrfuf/kd is<hP;k larqyuk lkj[ksp
vlrs-
233
vkd`rh % 4v-7
vkgs- xV@leqg lerksy gk ^l* ;k fcanwr >kyk vkgs- fdaer gh
>kys vkgs- izR;sd m|ksxlaLFkkpk lerksy fdaerh o mRiknu ux
la[;k osxosxG;k vlrkr- v’kk loZ m|ksxlaLFkkP;k lerksykph
csjht dsyh vlrk leqg@xV lerksy feGrks- ;k xV lerksykyk
loZ m|ksxlaLFkkpk lhekar [kpZ o lhekar izkIrh leku vlrs] gs
fnlqu ;srs-
4v-7 fodzh [kpZ (Selling cost) :
eDrsnkjh;qDr Li/ksZr tkfgjkr] izfl/nh o fodz; dyk@dkS’kY;

(salesmanship) ;koj gks.kkÚ;k [kpkZyk ^fodzh [kpZ* Eg.krkr-
fodzh [kpZ Eg.kts nqlÚ;k oLrw,soth ighyh oLrw ?ks.;kdfjrk
fdaok nqlÚ;k fodzsR;k ,soth ighY;k fodzsR;k dMwu oLrw
?ks.;kdfjrk xzkgdkaps eu oGfo.;klkBh vko’;d vl.kkjk [kpZ
gks;- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr oLrwHksn vlrkss- R;keqGs tkghjkrhyk
oko vlrks- oLrwHksn fodzh iz;Rukauk pkyuk nsr vlrks-
tkghjkrhpk [kpZ uQk izkIr d:u nsr vlrks- R;klkBh tkghjkr
izHkkoh vl.ks xjtsps vkgs- fodzh [kpkZps Qk;ns izfrLi/khZ
m|ksxlaLFksyk lq/nk gksr vlrkr] dkj.k R;k oLrwyk ts Ik;kZ;
234
vlrkr] R;k cktwyk lq/nk xzkgdkaph ekx.kh oGw ‘kdrs- fodzh
[kpkZrwu ekx.khr ok< o fdaerhr ?kV gks.;kph ‘kD;rk vlrs] gs
iq<hy vkd`rhP;k}kjs vf/kd Li”V >kys vkgs-
Û fodzh [kpZ % O;k[;k (Definations of Selling Cost) :

3- izks- psacjyhu %
^êkx.kh odzkps LFkku o R;kpk vkdkj cny.;klkBh]
oLrqyk ekx.kh vFkok cktkjisB feGfo.;kdfjrk dsysyk [kpZ
Eg.kts fodzh [kpZ gks; -**
Û fodzh [kpkZrhy ckch (Contents of Selling Cost) :

1- Kkuke/;s o`/nh dj.kkÚ;k tkghjkrh fdaok lwpuknk;h tkghjkrh-
2- izopd fdaok Li/kkZRed tkghjkrh-
3- ‘kks:El-
4- xzkgdkauk rRij lsok ns.;klkBhph O;oLFkk-
5- oLrwps fM>kbZu] cka/k.kh] vkdkj] jax] ;k}kjs oLrwe/;s cny
dj.ks-
v’kk fofo/k ckchaoj [kpZ d:u fodzsrs vkiY;k oLrwyk ekx.kh

ok<fo.;klkBh iz;Ru djrkr- ;k fofo/k [kpkZr tkfgjkrhojhy
[kpZ gk lokZr egÙokpk vkgs-
vkd`rh % 4v-8
235
[kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{kkoj mRiknu n’kZfoyk vkgs-
vkd`rhr fodzh [kpZ o mRiknu [kpZ odz n’kZfoys vkgsr-
vkd`rhe/;s vls fnlqu ;srs dh] mRiknu [kpZ (Production cost) o
fodzh [kpZ (Selling cost) ;ke/;s Qjd vkgs] nksUgk [kpZ feGfoys
rj ,df=r [kpZ (Combine cost) feGrs-
vkd`rh % 4v-9

v{kkoj fdaer o [kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{kkoj ekx.kh
n’kZfoyh vkgs- MkohdMhy vkd`rhe/;s vls fnlqu ;srs dh] fodzh
[kpkZrwu ekx.kh ok<r vlrs] mtohdMhy vkd`rhe/;s vls fnlqu
;srs dh] fodzh[kpkZeqGs ekx.kh ok< gksrs] R;kpcjkscj fdaer deh
gksr vlrs] gs fnlqu ;srs-
4v-8 oLrwHksn@ mRiknu foHksnhdj.k (Product

discrimination@ differentiation) :
oLrwHksn gs eDrsnkjh;qDr Li/ksZP;k cktkjisBsps [kkl oSf’k”V;s

vkgs- eDrsnkjh;qDr cktkjisBsr izR;sd fodzsrk@mRiknd vkiyh
oLrw brjkaP;k is{kk fHkUUk vkgs] gs lkaxr vlrks- ;klkBh rks
vkiY;k oLrwph xq.kkRedrk] oSf’k”V;s] okij] vkdkj] jpuk]
‘kSyh] fVdkÅi.kk] jax] otu] oS”Vu ;kar cny djrks rs cny
d`f=elq/nk vlw ‘kdrkr- T;ke/;s tkghjkrhpk lq/nk lekos’k gksrks
vlk oLrwHksn d:u rks vkiyh oLrw brjkais{kk d’kh Js”B vkgs gs
nk[kfo.;kpk iz;Ru djrks- xq.kkRed o vkHkklkRed oLrwHksn vls
nksu oLrw Hksnkps izdkj vkgsr- xq.kkRed oLrwHksnkr mRiknu
236
oLrwe/;s cny ?kMowu vk.kyk tkrks- vkHkklkRed oLrwHksnkr oLrw
brjkaais{kk Js”B d’kh vkgs] ;k fo”k;h vHkkl fuekZ.k dsyk tkrks-
Û oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k % O;k[;k (Definations of

Product discrimination) :
4- izks- psacjyhu %
^^xzkgdkaph ekx.kh vkiY;k mRiknukdMs vkdf”kZr
dj.;klkBh mRiknd vkiY;k mRiknukP;k Lo:ikr]ntkZr o
mRiknukr ts dkgh Qsjcny djrks R;kyk mRiknu foHksnhdj.k vls
Eg.krkr-**
Û oLrwHksn@ mRiknu foHksnhdj.kkrhy ckch (Contents of product
discrimination) :
1- oLraqP;k cká LOk:ikr cny dsyk tkrks- mnk- jax] :i]
vkdkj] os”Vu b-
2- mRiknukP;k ntkZr cny dsyk tkrks-
3- dPP;k ekykP;k ntkZr cny dsyk tkrks-
4- uohu mRiknukps ra= fLodkjys tkrs-
5- xzkgdkauk vkdf”kZr dj.;klkBh oLrqyk VªsMekdZ] yksxks] [kkl
O;kikj fpUgs fnyh tkrkr-
6- vkd”kZd tkghjkrhaP;k ek/;ekrwu vkiyh oLrw xzkgdkaP;k
eukoj Blo.;kps dke dsys tkrs-
7- xzkgdkauk fo’ks”k lsaok iqjfoY;k tkrkr- mnk- ?kjiksp lso a k]
c{khlkph ykywp] oLrwph xWjsaVh fdaok okjaVh] xzkgdkauk toGP;k
cktkjisBsr oLrw miyC/k d:u nss.ks b-
4v-9 };kf/kdkj % vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s (Meaning,

Definations and Features of Duopoly ) :
Û };kf/kdkj % vFkZ (Meaning of Duopoly) %

Duo Eg.kts nksu o Polein Eg.kts fodzsrk ;k nksu xzhd
‘kCnkrwu };kf/kdkj (Duopoly) gk ‘kCn vkyk vkgs- lu 1838
e/;s };kf/kdkj cktkjkps fo’ys”k.k Qzsap vFkZ’kkL=K dquksZ ;kauh
dsys- ;k izdkjkr ,dp oLrw fdaok lsok iqjfo.;kph eDrsnkjh] nksu
O;Drh fdaok m|ksxlaLFkkuk izkIr >kysyh vlrs- nksUghaps Lora«;
mRiknu o fodzh /kksj.k vlrs- };kf/kdkj fuekZ.k gks.;kps dkj.k
237
Eg.kts mRiknukdfjrk ykx.kkjk dPpkeky vxj ra=Kku fdaok
fof’k”V dq’kyrk QDr nksup mRikndkauk voxr vlrkr] R;keqGs
frljk mRiknd ;k cktkjisBsr izos’k d: ‘kdr ukgh- tj R;kr
izos’k >kyk rj };kf/kdkj u”V gksÅu vYikf/kdkj i/nrh
vfLrokr ;sbZy- ;k };kf/kdkjkr oLrqqHksn fojghr };kf/kdkj o
oLrqHksn;qDr };kf/kdkj vls nksu izdkj iMrkr- oLrqqHksn fojghr
};kf/kdkjkr nksu fodzsrs fdaer o mRiknu ;kckcrhr laxuer
djrkr- oLrqHksn;qDr };kf/kdkjkr nksu fodzsrs fdaer o mRiknu
;kckcrhr laxuer djr ukghr- ;kaP;ke/;s fdaer ;q/n pkyrs-
,dkus oLrw deh fdaerhyk fodyh rj nqljk gh oLrw deh
fdaerhyk fodsy- i.k tsOgk R;kaP;k y{kkr ;srs dh] nks?kkaiSdh
dks.kgh cktkjisB lksMwu tkÅ ‘kdr ukgh] rsOgk rs oLrwph oktoh
fdaer Bsorhy] gh fdaer cgq/kk eDrsnkjh fdaerhis{kk deh vlsy
o iw.kZ Li/ksZrhy fdaerhis{kk FkksMh tkLr vlrs- gh fLFkrh
fn?kZdkGkr fuekZ.k gksbZy-
Û };kf/kdkj % O;k[;k ( Definations of Duopoly) :
1-izk- psacjyhu %
^^};kf/kdkj cktkjkr nksup fdaok vxnh FkksMs fodzsrs vlrkr-
R;kaP;kr djkj >kysyk ulrks- ifjfLFkrhuqlkj izfrLi/khZ mRikndkph
/kksj.ks y{kkr ?ksÅu fu.kZ; ?;kos ykxrkr-**
2- fyIls %
^^T;k cktkjkr QDr nksup mRiknd vlrkr R;k cktkjkyk
};kf/kdkj Eg.krkr-**
3- izks- LVsfuvj vkf.k gkWx %
^^ T;k cktkjkr dsoG nksup fodzsrs vlrkr v’kk
ifjfLFkrhe/;s cktkjkr ‘kq/n vYi fodzsrk vf/kdkj fuekZ.k gksrks]
;kykp };kf/kdkj Eg.krkr-**
4- lWE;wYlu o ukWj<l %
^^f}fodzsrkf/kdkjkr Eg.kts T;kr dsoG nksup fodszrs vkgsr
v’kh cktkjkph jpuk gks;-**
ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] };kf/kdkj cktkjkr

nksup fodzsrs vlrkr- R;kaP;kr djkj >kysyk ulrks-
ifjfLFkrhuqlkj izfrLi/khZ mRikndkph /kksj.ks y{kkr ?ksÅu fu.kZ;
?;kos ykxrkr-
238
Û };kf/kdkjkph oSf’k”;s (Features of Duopoly) :
1- };kf/kdkj cktkjkr nksup mRiknd laLFkk vlrkr o R;k Lora=
vlrkr-
2- };kf/kdkjkr fdaer o mRiknu /kksj.kkpk ,desdkaoj ifj.kke gksr
vlrks-
3- };kf/kdkjkr mRiknu o fodzhckcr nks?kkar laxuer fdaok fojks/k
vlrks-
4- oLrwHksn dsykp tkrksp vls ukgh-
5- mRiknu [kpkZr lekurk fdaok fofHkUUkrk vlw ‘kdrs-
6- ;k cktkjkr vfuf’prrk fnlwu ;srs-
4v-10 dqukZs izfreku (Cournol model) :
vYif/kdkj leL;sP;k ckcrhr lokZr tqus fujlu Qsazp

vFkZ’kkL= ,-jk- dquksZV (Augustin Cournot) lu 1838 e/;s fnys
vkgs- izR;sd fodzsrk R;kP;k izfrLi/kkZP;k iqjoBk fLFkj vlY;kpss
xzghr /kjrks] vls ekuwu R;kauh gs foospu dsys vkgs- tjh dquksZ
;kauh gs izfreku 1838 e/;s ekaMys vlys rjh 1880 Ik;Zar
dq.kkpsgh ;kdMs y{k xssys ukgh- ;k izfrekukpk vH;kl dsyk tkok
vlk fopkj izFke Qszap vFkZ’kkL=K okWyjkus lu 1880 e/;s dsyk-
dquksZ ;kauh vkiys Li”Vhdj.k nsr vlrkuk >Ú;kaps ik.kh fodzsrs
;kaps mnkgj.k fnys-
1- ,dftulh oLrawps mRiknu o fodzh dj.kkjs nksu Lora= fodzsrs
vkgsr-
2- mRiknu uk’koar vkf.k lkBfo.;k;ksX; ulY;kus ,dw.k mRiknu
rRij fodkos ykxrs-
3- xzkgdkaph la[;k eksBh vlrs-
4- izR;sd fodzsR;kal oLrwpk ekx.kh odz ekghr vkgs-
5- mRiknu [kpZ ‘kqqU; vlY;kpss xzghr /kjys vkgs-
6- izR;sd fodzsrk izR;sd dkGko/khl R;kl fdrh uxla[;sps
mRiknu o fodzh djko;kph vkgs] gs Bjforks-
7- izR;sd fodzsR;kal izfrLi/;kZph mRiknu ;kstuk ekghr vkgs-
8- izR;sd fodzsRkk izfrLi/;kZpk iqjoBk fLFkj ekurks-
9- izR;sd fodzsrk mRiknu fodys tkÅ ‘kdrs] v’kh cktkj fdaer
fLodkjrks-
239
10-egRRke fuOoG izkIrh feGfo.ks gs izR;sd fodzsR;kps /;s;
vlrs-
11-ekx.kh odz ljG js”kkRed vlrks-
vkd`rh % 4v-10

v{kkoj fdaer n’kZfoyh vkgs- ^v{k* v{kkoj mRiknu n’kZfoys
vkgs- dquksZP;k ers] };kf/kdkjkr m|ksxlaLFkk mRiknukr cny d:u
fdaer fuf’pr djhr vlrkr- m|ksxlaLFkk vkiY;k izfrLi/khZ
m|ksxlaLFksps mRiknu fLFkj ekurkr- m|ksxlaLFkk th fdaer fuf’pr
djrkr- gh fdaer ,dkf/kdkjkrhy fdaerhis{kk deh vlrs] rj
iq.kZLi/ksZrhy fdaerhiss{kk tkLr vlrs-
};kf/kdkjkr m|ksxlaLFkk ,desdkauk dquksZ fcanw Ik;Zar fdz;k

o izfrdzh;k nsr vlrkr] ;k fLFkrhr nksUgh O;olk; laLFkk leku
mRiknu djrkr- tsOgk nksUgh m|ksxlaLFkk leku mRiknu djrkr-
rsOgk nksUgh mRiknu leku gksrkr- rh fdaer nksUgh m|ksxlaLFkk
fuf’pr djrkr- dquksZ fcanwr mRikndkyk vfrjhDr uQk izkIr
gksrks- dquksZ ;kaP;k ers] mRiknukrhy cnykeqGs larqyu gs] Li/kkZ o
eDrsnkjhP;k e/khy fLFkrhr fuekZ.k gksrs- ;k fLFkrhr m|ksxlaLFkk
ok<yh rj] ek= fdaer o mRiknu iq.kZ Li/kssZP;k fn’ksus tkrs- ;k
fLFkrhr fdaer ?kVrss o mRiknu ok<r tkrs-
240
Û dqukZs izfrekukojhy vk{ksi@fVdk (Exceptions of Cournol
model) :
1- izR;sd fodszrk vkiY;k izfrLi/;kZpk mRiknu@iqjoBk fLFkj
ekurks] gs xzghr pqdhps vkgs] dkj.k izR;{kkr iqjoB;kr okjaokj
cny gksr vlrkr-
2- gs LFkSfrd izfreku vkgs] i.k izR;{kkr vFkZO;oLFkk gh xfreku
vlrs-
3- mRiknu [kpZ ‘kqU; vls ekuus pqdhps vkgs-
4- gs izfreku ufou ;s.kkÚ;k m|ksxlaLFkkdMs nqyZ{k djrs] R;keqGs gs
izfreku caf/kLr Lo:ikps gksÅu tkrs-
5- };kf/kdkjkr m|ksxlaLFkk brj m|ksxlaLFkkP;k mRiknu
izfrdzh;kadMs y{k nsr ukgh] gs xzghrp pqdhps vkgs-
6- gs izfreku loZlkekU; mRRkj ns.;kl vleFkZ vkgs] v’kh fVdk
ek’kZy djrkr-
ofjyizek.ks ;k fl/nkarkoj fVdk dj.;kr vkY;k rjh ;k

izfrekukps egÙo deh gksr ukgh] dkj.k };kf/kdkjkr fdaer o
mRiknu fuf’prh d’kh gksrs] ;k fopkjkauk dquksZ ;kauh pkyuk fnyh
gksrh] gs ukdkjrk ;sr ukgh-
4v-11 vYikf/kdkj % vFkZ] O;k[;k] izdkj o oSf’k”;s

(Meaning, Definations, Types and Features of Oligopoly) :
Û vYikf/kdkj % vFkZ (Meaning of Oligopoly) %
vYikf/kdkjkpk fodkl izFke lu 1838 e/;s };kf/kdkjkP;k

Lo:ikr Qzsap vFkZ’kL=K dquksZ ;kauh dsyk- R;kuarj toGikl ,d
‘krdkuarj 1933 e/;s izks- psacjyhu o Jherh tkssu jkWfcUlu
;kauh vYikf/kdkjkP;k foospukyk pkyuk fnY;kuarj
vYikf/kdkjkP;k fl/nkarkpk fodkl >kyk- ;k fodklkr ,toFkZ]
foY;e Qsyuj] fQzt EkWDyi] ikWy Loh>h] gkWy vkf.k fgp]
cVªkZUM o jksFkLdhYM b- ps ;ksxnku egÙokps ekuys tkrs-
vYikf/kdkj gk viw.kZ Li/kkZ vlysY;k cktkjkapk ,d egÙokpk
izdkj vkgs- Oligi Eg.kts FkksMs o Polein Eg.kts fodzsrk ;k nksu
xzhd ‘kCnkrwu vYikf/kdkj (Oligopoly) gk ‘kCn vkyk vkgs- tsOgk
nksuis{kk tkLr ijarq la[;sus deh O;Drh fdaok laLFkkuk iqjoBk
dj.;kph eDrsnkjh izkIr gksrs rsOgk vYifodzsrkf/kdkj fuekZ.k gksrks-
241
vYikf/kdkj gk viw.kZ Li/ksZrhy egÙokpk izdkj vkgs- mnk- gokbZ
okgrwd] okgu m|ksx] VsfyQksu] isVªksfy;e cktkj] vkjksX; foek]
yksg] lhesaV] LOk;aikdkpk XkWl] jklk;fud [krs] dkxn] Vk;lZ]
bysDVªksfud oLrw-
Û vYikf/kdkj % O;k[;k ( Definations of Oligopoly) :

1- izks- LVksfu;j o izk- gsx %
^^T;k fBdk.kh vYi fodzsrs vlrkr R;kp fBdk.kh
vYikf/kdkjkpk cktkj fuekZ.k gksr vlrks-**
2- izks- tkWtZ ts fLVxyj %

^^vYikf/kdkj Eg.kts T;kr ,[kknh m|ksx laLFkk vkiys
cktkjfo”k;d /kksj.k dkgh toGP;k ekstD;k izfrLi/kkZP;k
O;ogkjkrwu vk[kr vlrs-**
3-izks-es;lZ %
^^vYikf/kdkj Eg.kts vlk cktkj dh T;k cktkjkr fodzsR;kaph
la[;k deh vlrs] izR;sd fodzsR;kaP;k iqjoB;kpk fdaerhoj izHkko
iMr vlrks]gs ifj.kke vYifodzsR;kauk ekghr vlrkr-**
4- izks- ys¶Vfop %
^^vYikf/kdkjh cktkj ;kyk EgVys tkrs dh] tsFks fodzsR;kaph
la[;k deh vlrs] ijLij fdz;spk ,desdkaoj ifj.kke gksr
vlrks-**
5- Jherh tkWu jkWfcUlu %
^^vYikf/kdkj gh eDrnkjh o iw.kZ Li/kkZ e/khy ijhfLFkrh vkgs]
T;k fBdk.kh fodzsR;kaph la[;k ,dkis{kk tkLr vlrs] ijraw ,o<h
gh tkLr ulrs dh] cktkj fdaerhojhy ,d fodszR;kpk izHkko
ukfglk djsy-**
6- lWE;wYlu o ukWj<l %
^^FkksM;k fdaok vYila[; iqjoBknkjkps m|ksxkr opZLo
vlY;kph viw.kZ Li/ksZph fLFkrh Eg.kts vYifodzsrkf/kdkj gks;- **
7-gSoeu %
^^vYikf/kdkj cktkjisBsr dkgh FkksM;k O;Drh fdaok laLFkk
mRiknukph fodzh djr vlrkr- rlsp R;kaps mRiknu ,dftulh
fdaok ijLij i;kZ;h Lo:ikps vlrs- **
242
ojhy O;k[;kao:u vls fnlqu ;srs dh] T;k cktkjkr nksu is{kk
tkLr ijarq la[;sus deh m|ksxlaLFkk] ,dftulh fdaok HksntU;
mRiknukph fodzh djrkr] rks cktkjkpk izdkj Eg.kts ^vYikf/kdkj*
gks;-
ÛvYikf/kdkjkps izdkj (Types/Kinds of Oligopoly) :
1-iq.kZ@’kq/n o viw.kZ vYikf/kdkj (Perfect and Imperfect

Oligopoly) :
T;k cktkjkr mRiknd ,dftu’kh oLrwps mRiknu djrkr R;kl
iq.kZ@’kq/n vYikf/kdkj Eg.krkr] T;k cktkjkr mRiknd ,dftu’kh
oLrwps mRiknu djhr ukghr fdaok iq.kZ Ik;kZ;h oLrqps mRiknu
djhr ukghr R;kl viq.kZ vYikf/kdkj Eg.krkr-
2-[kqyk o cafnLr vYikf/kdkj (Open and Close Oligopoly) :

T;k cktkjkr ufou mRiknd laLFkkuk vkxeukps@izos’kkps o
fuxZeukps Lokra«; vlrs R;kl [kqyk vYikf/kdkj Eg.krkr- T;k
cktkjkr ufou mRiknd laLFkkuk vkxeukps@izos’kkps o fuxZeukps
Lokra«; ulrs R;kl [kqyk vYikf/kdkj Eg.krkr
3-laxuer o vlaxuer vYikf/kdkj (Collusive and Non

Collusive Oligopoly) :
T;kosGh vYikf/kdkjkrhy m|ksxlaLFkk ,d= ;sÅu oLrqps
mRiknu o fdaerh fo”k;h vkivkilkr djkj djrkr R;kl
laxuer vYikf/kdkj Eg.krkr- ;kmyV tj mRiknd laLFkke/;s
dlY;kgh izdkjps djkj ulrhy rj R;kl vlaxuer vYikf/kdkj
Eg.krkr-
Û vYikf/kdkjkph oSf’k”;s (Features of Oligopoly) :

1- fdaer&n`<rk@rkBjrk fnlwu ;sr vlrs] mnk- ckdnkj
ekx.kh odz-
2- fcxj&fdaer Li/kkZ vk<Gwu ;sr vlrs] mnk- tkghjkr-
3- ,dkf/kdkj rÙokaph mifLFkrh vk<Gwu ;srs-
4- O;olk; laLFkke/;s la?k”kkZph izo`RRkh vlrs-
5- ekx.khe/;s vfuf’prrk vk<Gwu ;srs-
6- fodzsR;kaP;ke/;s mPp Js.khps ijLij voyafcÙo fnlwu ;srs-
7- dkfg@vYi fodzsrs ;k cktkjkr vlrkr] mnk- 2 is{kk
tkLr rs 10 is{kk deh fodzsrs-
243
8- xzkgdkaph la[;k e;kZnhr vlrs-
9- eqDr izos’kkl fucZa/k vlrkr-
10- le:Ik oLrw o oLrwHksn fdaok oLrwoSfpR;] mnk-tkfgjkr]
VªsMekdZ] oLrwaph jpuk] vkdkj] jax] fodzh dyk-
11- tkfgjkr [kpZ vlrks-
12- Lora«; O;ogkj gksr vlrkr-
13- fodzsrk fdaer fuf’pr djr vlrks] ;sFks fdaerhr rQkor
vk<Grs-
14- fodzh [kpZ vk<Gwu ;sr vlrks-
15- cktkjisBsfo”k;hps xzkgdkps vKku vlw ‘kdrs-
16- foRRkh; o ra=Kku cny] vfuf’prrk] la?k”kZ dk;e
Lo:ikpk vlrks-
17- v/kwue/kwu tk.kkjs vfuf’pr ekx.kh odz vlrkr-
18- vkfFkZd HkkaMoykph vko’;drk vlrs-
19- fo|eku daiU;kuk ijhiw.kZ [kpkZpk Qk;nk gksrks-
20- eksB;k m|ksxkauk Qk;ns feGrkr-
21- cny ?kMowu vk.kr vlrkuk R;klaca/khph fHkrh vlrs-
22- mPp Nsnd yofpdrk vk<Gwu ;srs-
23- m|ksxlaLFkkpk vkdkj gk ,dlkj[;k ulrks-
24- fofyuhdj.k o ,df=dj.k vk<Gwu ;srs-
25- izfrLi/khZ ckcr fHkrh vl.;kph ‘kD;rk vlrs-
4v-12 lax.ker vYikf/kdkj o vlax.ker vYikf/kdkj

;kae/khy Qjd (Difference between Collusive
oligopoly and Non Collusive oligopoly) :
rDrk % 4v-1
lax.ker vYikf/kdkj o vlax.ker vYikf/kdkj
v-
lax.ker vYikf/kdkj vlax.ker vYikf/kdkj
dz-
1- Li/kkZ djr ukghr Li/kkZ djr vlrkr-
2- Lkkj[kh fdaer vlrs fdaerhe/;s Qjd vlrks
3- Lkeqg u¶;kpk fopkj oS;fDrd u¶;kpk fopkj
4- xSj fdaer Li/kkZ fdaer Li/kkZ ‘kD;
5- fdaer usr`Ro fdaer fLFkjrk
244
6- ijLijkoyacu ulrs ijLijkoyacu vlrs
7- fdaer ;q/n ulrs fdaer ;q/n vlrs
8- fodzsR;kaP;k Qk;|kps vlrs xzkgdkaP;k Qk;|kp vlrs
9- fdaerh fLFkj vlrkr fdaerh fLFkj ulrkr
10- Ikzos’kkl mPp izfrcaf/krrk Ikzos’k ‘kD;] i.k vo?kM
11- dkVsZy r;kj djrkr dkVsZy r;kj djr ukgh
mnk- gokbZ okgrwd] VsfyQksu]
12- mnk- isVªksfy;e m|ksxlaLFkk
okgu m|ksx-
4v-13 vlax.ker vYikf/kdkj (Non Collusive oligopoly):
tsOgk m|ksxkrhy m|ksxlaLFkke/;s fdaer] mRiknu vkf.k

cktkj foHkkx.kh ;kckcrhr lax.ker >kysys ulrs vkf.k R;kaP;kr
xGsdkiw Li/kkZ vlrs fdaok Lora= O;ogkj dj.;kph izo`Rrh vlrs
rsOgk R;kauk lax.ker ulysyk vYikf/kdkj Eg.krkr- laxuer
ulysY;k vYikf/kdkjke/;s m|ksxlLFkk fdaer o mRiknu fuf’prh
Lora=i.ks djrkr- R;kaP;ke/;s ijLijkr djkj vxj letwr
(Understanding) ulrs- vlaxuer vYikf/kdkj ;ke/;s izkeq[;kus
fdaer ;q/n (Price War) vkf.k nh?kZdkyhu fdaer fLFkjrk fnlwu
;srs- is<;kaps vkSipkfjd o vukSipkfjd dks.kR;kgh izdkjps
laxuer ulrs- is<;k Lora«ki.ks fdaer Bjforkr- rsOgk fdaerckcr
nksu izdkjph fLFkrh ‘kD; vkgs-
1- fdaer ;q/n (Price War) :

,d mRiknd vkiyh fodzh ok<koh Eg.kwu fdaer ?kVforks-
nqljk mRiknd vkiyh fodzh ?kVw u;s ;klkBh fdaer ?kVhoj
izfrdzh;k Eg.kwu vkiyh fdaer ?kVforks- R;koj ifgyk mRiknd
iqUgk fdaer ?kVforks- v’kkizdkjs fdaer deh dj.;kph Li/kkZ
Eg.ktsp fdaer ;q/n vfLrokr ;srs- fdaer ;q/nkP;k ‘ksoVh ,dp
fdaer vfLrokr ;srs- fdaer ;q/nke/;s izfrdzh;k odz r;kj gksr
vlrkr- ;ke/;s fodzsrk vkiY;k Bjkfod oLrwP;k fdaerhyk nqljk
fodzsrk fdaerh cny.;kckcr dkgh izfrdzh;k nsrks-
245
vkd`rh % 4-11
fdaer ;q/n
ojhy vkd`rh 4v-11 o:u vls fnlqu ;srs dh] ^v*

m|ksxlaLFksph fdaer ^vu2* gh fuf’pr gksbZy-^c* m|ksxlaLFksph
fdaer ^vi2* gh fuf’pr gksbZy- nksUgh m|ksxlaLFkk vlaxuer
cktkjisBsr fdaerhP;k ckcrhr fdaer ;q/n djr jkgrhy-
,desdkauk izfrdzh;k nsr jkgrhy- gh fdaer ,[kk|k is<hP;k
ljkljh O;;kis{kk deh vlsy rj rh is<h rksV;kr ;sÅu can
gksbZy- dkgh osGk ,dkf/kdkj;qDr Li/ksZizek.ks u¶;koj nksUgh
is<;kaps larqyu gksbZy- o tj fdaerhoj loZ is<;kauk vfrfjDr
uQk gksr feGr vlsy rj uohu Li/kZd is<;k cktkjkr ;srhy o
uohu fdaer ;q/n iqUgk lq: gksÅ ‘kdsy-
2- fdaer rkBjrk (Price regidity)@ zckdnkj ekx.kh od

(Kinked demand Curve) :
vYikf/kdkjke/;s egÙokps oSf’k”V; Eg.kts fdaer fLFkjrsph
fLFkrh vl.ks gks;- oLrwaph fdaer fn?kZdkGkr fLFkj jkg.ks Eg.kts
fdaer ijhn`<rk gks;- ;k ifjfLFkrhr oLrwP;k ekx.khr fdaok
oLrwP;k mRiknu [kpkZr cny >kyk rjh lq/nk oLrwph fdaer
cnyr ukgh- dkj.k m|ksxkr vl.kkÚ;k m|ksxkae/;s oLrwph fdaer
dk;e fdaok ijhn`< Bso.;kph izo`RRkh vlrs- fdaaer ;q/n
VkG.;klkBh fdaer fLFkj Bsowu xSj fdaer Li/ksZpk vk/kkj ?ksryk
tkrks-
246
ckdnkj ekx.kh odzkps xzfgr vesfjdu vFkZ’kkL=K lu
1939 e/;s ikWy-,e-LOkh>h (Paul.M. Sweezy) vkf.k vkWDlQMZ
vFkZ’kkL=K gkWy vkf.k fgp (Hall and Hitch) ;kauh LOkra=i.ks
ekaMys- rlsp vWMWwt ;kauh lq/nk ;k ladYiusyk egÙo fnys-
oLrwph fdaer ok<Y;keqGs dkgh xzkgd R;k fodzR;kyk lksMwu
tkrkr ijarq R;k oLrwph lo; vl.kkjs xzkgd ek= oLrqph fdaer
ok<yh rjh ns[khy rhp oLrw [kjsnh djrkr] Eg.kwu
vYikf/kdkjkrhy ekx.kh odz laiq.kZ yofpd ulrks vls ikWy
Loh>h ;kauh Li”V dsys-
Û fdaer rkBjrk fuekZ.k gks.;kph dkj.ks (Causes of price
rigidity) :
1-vfuf’prrk iklwu nqj jkg.ks-
2-fdaer ;q/n VkG.ks-
3-xSj fdaer Li/ksZpk vk/kkj ?ksrk ;s.kss- mnk- oLrw Hksn] fodzh [kpZ]
fodzh dykapk okij&lsy]
HksVoLrw] fodzh dwiu-
4-izpfyr fdaer xzkgdkauk ijoM.kkjh vlrs-
5-uohu is<;kaP;k izos’kkl vMFkGk fuekZ.k djrk ;srks-
1- vYikf/kdkjke/;s fodzsR;kaph la[;k deh vkgs-
2- osxosxG;k fodszR;kaP;k oLrw ,desdkauk Ik;kZ;h vkgsr-
3- oLrw xq.koRRkk;qDr vkgs] oLrw foHksnhdj.k ukgh vkgs-
4- ra=Kkukojhy [kpZ fLFkj vkgs-
5- izR;sd fodzsR;kaph uhrh@/kksj.k gs brj fodzsR;kaP;k /kksj.kkoj
voyacwu vkgs-
6- m|ksxke/;s ,d izpfyr fdaer vkgs] rh lokZauk ekU; vkgs-
7- tj dks.kh fodszrk oLrwaph fdaer deh d:u fodzh
ok<fo.;kpk iz;Ru djr vlsy rj R;kaps vuqdj.k brj
fodzsrs djrhy] o Li/kZd [ksGhl mRrj nsrhy-
8- tj dks.kh fodszrk oLrwaph fdaer ok<for vlsy rj] rsOgk
brj fodzsrs R;kps vuqdj.k dj.kkj ukghr- rlsp R;kap
fdaerhyk jkgwu xzkgdkaph ekx.kh iw.kZ djrhy-
247
9- flekar [kpkZpk odz] mRiknu o [kpkZyk izHkkohr djr ukgh-
vkd`rh % 4v-12

v{kkoj fdaer fnysyh vkgs] o ^v{k* v{kkoj mRiknu fnysys
vkgs- ekx.kh yofpdrsrhy QjdkeqGs izLFkkfir fdaerhik’kh
ekx.kh js”ksoj dksu fuekZ.k gksrkss- ckdnkj ekx.kh odzkyk fodqafpr
ljkljh izkIrh odz lq/nk cksyrkr- ;k fBdk.kh êl* ekx.kh odz
yofpd Lo:ikpk vkgs] o ^le1* ekx.kh odz vyofpd
Lo:ikpk vkgs- vYikf/kdkj cktkjisBsr tj dks.kh fodszrk oLrwaph
fdaer deh d:u fodzh ok<fo.;kpk iz;Ru djr vlsy rj R;kaps
vuqdj.k brj fodzsrs djrhy- tj dks.kh fodszrk oLrwaph fdaer
ok<for vlsy rj] rsOgk brj fodzsrs R;kps vuqdj.k dj.kkj
ukghr- R;keqGs ;k cktkjkrhy ekx.khodz ckdnkj Lo:ikpk
vlrks- ;k fBdk.kh fdaer fLFkjrk vk<Gwu ;sr vlrs-
Û ckdnkj ekx.kh odzkP;k lkákus fdaer rkBjrsps dsysys

Li”Vhdj.k %
v- mRiknu [kpkZr fdaok iqjoB;kr ok< gksÅugh vk<G.kkjh
fdaer rkBjrk %
248
vkd`rh % 4v-13

vkgs- flekar [kpZ dksBsgh vlyk rjh fdaer cny.;kph xjt
m|ksxlaLFksyk okVr ukgh] dkj.k th fdaer m|ksx laLFkk fuf’pr
djrkr] R;kp fdaerhyk R;kauk egÙkerk izkIr gksr vlrs-
c- oLrwP;k ekx.khr ok< gksÅugh vk<G.kkjh fdaer rkBjrk %
vkd`rh % 4v-14
249
vkgs- ekx.khr ok< >kyh vlyh rjh fdaer cny.;kph xjt
m|ksxlaLFksyk okVr ukgh] dkj.k th fdaer m|ksx laLFkk fuf’pr
djrkr] R;kp fdaerhyk R;kauk egÙkerk izkIr gksr vlrs-
Û fVdkRed ewY;ekiu (Exceptions) :

1- izpfyr fdaer d’kh vfLrRokr ;srs ;kps Li”Vhdj.k ukgh-
2- ckdnkj ekx.kh odz] laxuer fdaok fdaer usr`RokP;k
vYifodzsrk cktkjkl ykxw gksr ukgh-
3- gs fl/nkar eanhP;k dkGkr ykxw gksr ukgh] dkj.k eanh dkGkr
fdaerh vfLFkj gks.;kp ‘kD;rk tkLr vlrs-
4- izks-fLVxyj ers] vYikf/kdkjkr ekx.kh odzkr ckd vlrp
ukgh] ijarq fdaer rkBjrk vlrs-
5- oLrw foHksn vlrkuk fdaer fuf’prhps Li”Vhdj.k ukgh-
6- ekx.kh o mRiknukr eksBh ok< o ?kV >kyh vlrkuk fdaer
d’kh Bjrs ;kps Li”Vhdj.k ukgh-
7- ekx.kh odzkyk fodqapu ;sbZyp vls ukgh-
8- cgqjk”Vªh; daiU;kaP;k o ns’kkrhy uohu is<;kaP;k izos’kkps
Hk; vlrkuk fdaer d’kh Bjrs ;kps Li”Vhdj.k fodaqfpr
ekx.kh odz fl/nkarkr izkIr gksr ukghr-
ofjy izek.ks ckdnkj ekx.kh odz ;k fopkjkaoj fVdk

dj.;kr vlY;k rjh ;k ladYiusps egÙo deh gksr ukgh dkj.k]
izks- ckWeksy ;kaaP;k ers] fg ladYiuk vYikf/kdkjkrhy fdaer
rkBjrsps o vlax.ker vYikf/kdkjkps Li”Vhdj.k nsrs] gs fnlwu
;srs-
4v-14 lax.ker vYikf/kdkj (Collusive oligopoly):
tsOgk m|ksxkrhy m|ksxlaLFkke/;s fdaer] mRiknu vkf.k cktkj

foHkkx.kh ;kckcrhr lax.ker >kysys vlrs o R;k ckcr leku
/kksj.ks vk[kyh tkrkr rsOgk R;kyk lax.ker vlysyk vYikf/kdkj
Eg.krkr- ;ke/;s ,desdak’kh Li/kkZ ulrs] R;keqGs uQk ok<fo.;kl
mRrstu feGrs- ,desdkaP;k lYY;kus d`rh d:u cktkjkrhy
vfuf’prrk ukgh’kh djrkr- dks.krhgh mRiknulaLFkk vU;
250
mRiknulaLFkkP;k fgrkfo:/n d`rh djhr ukgh- mRiknulaLFkkPks
ijLij laxuer dks.kR;kgh uohu mRiknulaLFksyk m|ksxkr izos’k
dj.;kl eukbZ djrs- m|ksxlaLFkk ijLijkl lgdk;Z djrkr- i.k
dks.krhgh m|ksxlaLFkk lax.kerkrwu ckgsj iMwu Lora«; d`rh d:
‘kdrs- laxuer vYikf/kdkjkr dkVsZy o fdaer usr`ZRo gs nksu
izdkj fnlqu ;srkr-
1- dkVsZy (Cartel):
,dkp m|ksxkrhy Lora«; m|ksxlaLFkkaP;k la?kVusl dkVsZy
vls Eg.krkr- dkVsZyps izeq[k mfn~n”V; gs m|ksxkrhy
m|ksxlaLFkkaP;k ykHkke/;s ok< dj.ks gks;- dsanzhd`r dkVsZyP;k
fLFkrhr mRiknulaLFkk mRiknukph ek=k] fdaer fuf’prh] fodzh
i/nrh] uQk b- fu.kZ; mRikndkauh fuoMwu fnysY;k ,dk eaMGkdMs
fdaok la?kVusdMs nsrkr- O;kolkf;d f’kLrikyu gk dkVsZypk ew[;
vk/kkj vlrks- dsanzh;d`r dkVsZyP;k fLFkrhr fdaer fu/kkZj.k gksr
vlrkuk cktkjkrhy ,dw.k ekx.kh odz gk m|ksxkrhy ljkljh
izkIrh odzkus n’kZfoyk tkrks- nksUgh m|ksxlaLFkk fopkjkr ?ksrY;kuarj
nksUgh flekar [kpkZph vkMoh csjht] la;qDr flekar [kpZ odz
n’kZfors- dkVsZyps ,dhd`r@dsanzhd`r dkVsZy o cktkj
ekx.kh@cktkj okVi dkVsZy vls izdkj iMrkr- mnk- isVªksfy;e
fu;kZrnkj ns’kkaps la?kVu-
v- ,dhd`r@dsanzhd`r dkVsZy (Centralized Cartel) :

dsanzhdj.k dkVsZy fLFkrh mRiknuis<;k mRiknukph ek=k] fdaer
fuf’prh] fodzh i/nrh] uQk bR;knh fu.kZ; mRikndkauh fuoMwu
fnysY;k ,dk eaMGkdMs fdaok la?kVusdMs nsrkr- gh la?kVuk izR;sd
is<hyk ,dw.k mRiknukpk ,d fof’k”V fgLlk Bjowu nsrs- lkeqghd
uQk egÙke gksbZy ák n`”Vhus gh la?kVuk iz;Ru djhr vlrs-
;klkBh dsanzhd`r dkVsZy m|ksxkrhy mRiknu ek=spk vlk fu.kZ; ?ksrs
dh m|ksxkrhy loZ is<;kauk ,df=ri.ks feG.kkjk uQk egRRke
jkghy- egÙke uQk Ogkok ;kdfjrk izR;sd is<hyk mRiknukpk
brdkp fgLlk fnyk tkrks dh izR;sd is<hyk ;s.kkjk lhekar [kpZ
gk ,df=r lhekar izkIrhcjkscj jkghy- v’kkizdkjs dsanzhd`r dkVsZy
,dw.k mRiknukph okV.kh] egÙke u¶;kps mfí”V; leksj Bsowu djr
vlrs- O;kkolkf;d f’kLrikyu gk ;k dkVsZypk eq[; vk/kkj
vkgs- tj dkgh is<;kauh f’kLrHkaxkl lq:okr dsyh rj dkVsZy
rqV.;kph Hkhrh vlrs- ák dfjrk e/;orhZ eaMGkus vR;ar n{krsus
o lko/kfxjhus fu.kZ; ?ks.ks vko’;d vlrs- lkeqghd ykHk egÙke
gksbZy gs la?kVusps mfí”V; vlrs- is<hyk ;s.kkjk lhekar [kpZ gk
251
,df=r lhekar izkIrh cjkscj jkghy- ,o<sp mRiknu izR;sd is<hyk
ns.;kr ;srs-
vkd`rh % 4v-15

v{kkoj fdaer o [kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{kkoj mRiknu
n’kZfoyk vkgs- vkd`rhr ljkljh izkIrh odz] flekar izkIrh odz]
ljkljh [kpZ odz] fn?kZdkyhu flekar [kpZ odz n’kZfoys vkgsr-
laxuer vYikf/kdkjke/;s m|ksxlaLFkk laxuer ?kMwu vk.krkr-

^vd* gh fdaer fuf’pr gksrs- ^vu* mRiknu gksrs] R;keqGs
m|ksxlaLFkkuk uQk feGrks-
c- cktkj okVi dkVsZy (Market sharing Cartel) :

ák fLFkrhr oLrwph fdaer fuf’prh dj.;kps dk;Z ,dk
la?kVusdMs fnysys vlrs- T;k fdaerhyk egÙke uQk feGsy
v’khp fdaer gh la?kVuk Bjfors- gh egÙke u¶;kph fuf’prh
,dkf/kdkjkrhy egÙke u¶;kP;k vVhizek.ksp Bjr vlrs- Eg.ktsp
T;k mRiknu ifj.kkekyk loZ is<;kapk ,df=r lhekar [kpZ gk
R;kaP;k ,df=r lhekar izkIrh cjkscj jkghy vlsp mRiknu ifjek.k
fuf’pr dj.;kr ;sbZy- ák egÙke uQk n’kZd mRiknu ifjek.kkyk
th ,dw.k fdaer vlsy rh fdaer is<;kauh fuf’pr djkoh vls
dkVsZy Bjfors- iajrq izR;{kkr cjspnk mRiknukps okVi gs foHkkxh;
vFkok izkarh; rÙokaoj dsys tkrs- izR;sd is<hyk fof’k”V; {ks=kr
fodzh dj.;kckcr dkVsZy Lor% f’kQkjl djrs- ;sFks lq/nk oLrwph
fdaer Bjfo.;kps dk;Z T;k la?kVusdMs fnys vlrs rh laLFkk
T;keqGs egÙke uQk feGsy v’khp oLrwph fdaer Bjfors-
252
Û vfydMhy o”kkZrhy dkVsZyps mnkgj.k (Cartels formed in
recent years) :
1- thoulÙos dkVsZy% csfYt;e] dWuMk] QzkUl] teZuh] usnjYkWaM]
fLoR>yWaM] la;qDr jkT; ¼1989 rs 1999½-
2- fcvj dkVsZy% usnjYkWaM ¼2007½-
3- dkp mRiknu dkVsZy% tiku] la;qDr jkT;]fczVu] QzkUl-
4- vkS”k/k mRiknu dkVsZy% esfDldks] dksyafc;k-
5- flesaV dkVsZy % vtsZafVuk ¼1989 rs 1999½-
6- vkS”k/ks]iksykn m|ksx dkVsZy % czk>hy-
7- baVjusV lsok o VsfyQksu lsaok % lkÅFk dksfj;k-
8- pkj gokbZ m|ksxlaLFkk %lkÅFk vkQzhdk ¼2004½-
2- fdaer usr`Ro (Price leadership) :

fdaer usr`Ro gs vYikf/kdkjkps ,d egÙokps oSf’k”V; vkgs-
fdaer usr`Ro Eg.kts ,dk m|ksxlaLFksus fdaer fuf’prhr iq<kdkj
?;ko;kpk o brj m|ksxlaLFkk R;k fdaerhpk fLodkj djrkr-
Û fdaer usr`Rokps Qk;ns (Advantages) :

1- fdaer ;q/n VkGys tkrs-
2- vfuf’prrk deh gksrs-
3- ijLijkoyacu vko’;d ulrs-
4- fodzh [kpZ deh ;srks-
Û xzghrs (Assumptions) :
1- m|ksxlaLFkkph la[;k deh vkgs-
2- m|ksxkr izos’kkl fucZa/k vkgsr-
3- oLrw vf/kd ,dftulh vkgsr-
4- m|ksxkrhy ekx.kh vyofpd vkgs-
5- m|ksxlaLFkk [kpZ leku vkgs-
Û fdaer usr`Rokps izdkj (Types/Kinds of price leadership) :

1-deh mRiknu O;; vl.kkÚ;k m|ksxlaLFks}kjs fdaer usr`Ro (Low
cost firm price leadership) :
;k ckcrps foospu J.E.Hibdon ;kauh R;kaP;k ''Price and
welfare'' ;k xzaFkkr dsysys vkgs- cktkjisBsr brj m|ksxlaLFkkis{kk
deh mRiknu [kpZ vl.kkÚ;k m|ksxlaLFkk fdaer usr`Ro djr
vlrkr- ek= vYi [kpZ fdaer usR;kl vki.k Bjfor vlysyh
253
fdaer mPPk fdaer O;olk;laLFksl dkgh izek.kkr uQk feGowu
nsbZy ;kaph [kk=h |koh ykxrs-
2-opZLo vl.kkÚ;k m|ksxlaLFks}kjs fdaer usr`Ro (Dominant

price leadership) :
vYikf/kdkjkr ,[kk|k m|ksxlaLFksph mRiknu ek=k vf/kd
vlrs- v’kk osGh brj m|ksxlaLFkkph izfrdkjkRed fLFkrh Qkj
deh vlrs- Eg.kwu ekx.kh] mRiknu [kpZ b- ckcr ;k opZLo
vl.kkÚ;k fdaok m|ksxlaLFksus Bjfoysyh fdaer rj m|ksxlaLFkk
fLodkjrkr o izR;sd m|ksxlaLFkk vkiys mRiknu Bjowu fnysY;k
fdaerh’kh twGowu ?ksrkr- opZLo/kkjh is<h Lor%yk Qk;nsf’kj fdaer
Bjfors o ygku is<;kauk R;k fu/kkZjhr fdaerhoj tso<s mRiknu
fodrk ;sbZy rso<s fod.;kps Lokra«; nsrs- uarj tso<h ekx.kh
f’kYyd jkgrs rso<s mRiknu opZLo/kkjh is<h Lor% fuekZ.k d:u
fodr vlrs-
Û xzghrs (Assumptions) :
1- vYikf/kdkjh m|ksxkr ,d eksBh is<h o brj ygku is<;k
vlrkr-
2- opZLo vl.kkjh eksBh is<h fdaer fuf’pr djrs-
3- brj loZ ygku is<;k ‘kq/n Li/ksZizek.ks dk;Z djrkr-
4- R;kaps ekx.kh odz iw.kZ yofpd vlrkr-
5- opZLoh O;olk; laLFksl mRiknukpk ,dw.k ekx.kh odz ekghr
vkgs-
6- opZLoh O;olk; laLFkssl ygku O;olk; laLFksps flekar [kpZ
odz ekghr vkgsr-
7- opZLoh O;olk; laLFkk osxosxG;k fdaerhyk] ygku O;olk;
laLFkk oLrqaP;k fdrh iqjoBk djrhy ;kapk vankt cka/kw ‘kdrs-
254
vkd`rh % 4v-16

v{kkoj izkIrh o [kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{kkoj mRiknu
n’kZfoyk vkgs- vkd`rhr opZLo vlysyh gh is<h T;k mRiknukus
egRre uQk gksbZy vls mRiknu djrs- Eg.ktsp T;k mRiknukyk
lhekar [kpZ (MC) o lhekar izkIrh ijLijka’kh leku gksrhy- ,o<s
mRiknu Eg.kts larqyu mRiknu djrs- opZLo cl.kkÚ;k is<hus
Bjfoysyh gh fdaer brj is<;k Lohdkjrkr o ák fdaerh’kh
vkiys mRiknu tqGowu ?ksrkr-
3-okrkoj.k funsZ’kd m|ksxlaLFkk}kjs fdaer usr`Ro (Barometric

price leadership) :
tsOgk ,[kknh m|ksxlaLFkk lDrhus usr`Ro u xktfork loZ
m|ksxlaLFkkuk ekU; gksbZy v’kh fdaer fuf’pr d:u usr`Ro djhr
vlrs rsOgk v’kk m|ksxlaLFksyk funsZ’k m|ksxlaLFkk Eg.krkr-
m|ksxkP;k ekx.kh o iqjoB;kP;k fLFkrhr gks.kkÚ;k cnykauqlkj gh
funsZ’kd m|ksxlaLFkk fdaerhr cny djhr vlrs- v’kk ifjfLFkrhr
fdaer fuf’prh gh useD;k dks.kR;k rÙokuqlkj dsyh tkrs gs
lkaxrk ;s.ks dBh.k vkgs- dkj.k cktkjkrhy fLFkrh cnyr tkbZy
R;kuqlkj fdaer fuf’pr djr tkbZy- fdaer usr`Ro gs dks.krhgh
is<h d: ‘kdrs] i.k lkekU;i.ks vuqHkoh o rK is<h fdaer
fuf’pr djr vlrs-
255
4-vkdzed fdaok fiGo.kwd dj.kkjs fdaer usr`Ro (Exploitative
or Aggressive price leadership) :
vYikf/kdkjkP;k v’kk cktkjisBsr ,[kknh eksBh izHkkoh
m|ksxlaLFkk vkdzed i/nrhus fdaer /kksj.k Bjfors- ;ke/;s brj
m|ksxlaLFkkps fgrlaca/k lqjf{kr jkgrkr fdaok ukgh ;kpk fopkj
djr ukgh o brj m|ksxlaLFkkuk m|ksxkr jkg.;kP;k xjtsiksVh v’kk
izdkjps usr`Ro ukbyk>kus ekU; djkos ykxrs o R;kizek.ks vkiyh
fdaer o mRiknu /kksj.k Bjokos ykxrs- ;k ifjfLFkrhr cgq/kk Qkjp
ygku m|ksxlaLFkkps vfLrRop /kksD;kr ;srs- Eg.kwu ;k izdkjP;k
fdaer usr`Rokl vkdzed rFkk fiGo.kwd dj.kkjs fdaer usr`Ro vls
uko fnys tkrs-
Ûfdaer usr`Rokph e;kZnk (Limitations of price leadership) :

1-deh fdaerhyk ygku m|ksxlaLFkk cktkjkr fVdko /k: ‘kdr
ukgh-
2-tkghjkr o izpkjkpk ekxZ voyafcyk tkrks-
3-xSj fdaer Li/ksZps vfLro vlrs- mnk- loyrh ns.ks] xq.koÙkk
ok<fo.ks-
4-oLrw foHksnhdj.kkpk ekxZ voyafcyk tkrks-
5-fdaer usr`Ro dj.kkÚ;k m|ksxlaLFksl vkiY;k /kksj.kkps vuq;k;h]
m|ksxlaLFksoj dk; ifj.kke gksbZy o R;kaP;k izfrdzh;k dk;
vlrhy ;kpk usedk vankt dj.ks vo?kM vlrs-
6-dkgh osGsl fdaer usr`Ro dj.kkÚ;k m|ksxlaLFksus vuq;k;h
laLFkkauk vkoM.kkj ukgh] brdh fdaer BsoY;kl] vuq;k;h
m|ksxlaLFkk m?kM vkOgku u nsrk vkiY;k fdaerh deh d:
ykxrkr-
7-mRiknu [kpkZrhy eksB;k QjdkeqGs fdaer usr`Rokr vMp.kh
;sÅ ‘kdrs-
8-fdaer usr`Ro dj.kkÚ;k m|ksxlaLFksus fdaer Qkjp vf/kd
BsoY;kl R;k m|ksxkr uO;k m|ksxlaLFkk ;srhy] uO;k
m|ksxlaLFkk tqU;k m|ksxlaLFksps fdaer usr`Ro ekur ukgh-
9-fdaer usr`Ùo fn?kZdkGki;Zar fVdowu jkgr ukgh-
256
ÛvYikf/kdkjkrhy fdaer usr`Rokps mnkgj.k (Examples of price
leadership in oligopoly market) :
rDrk % 4v-2
vYikf/kdkjkrhy fdaer usr`Rokps mnkgj.k
v- fdaer usr`Ro dj.kkjh
oLrw@lsaok
dz- m|ksxlaLFkk
1- vkWuykbZu fodzhO;oLFkk&Hkkjr vWes>kWu] LuWiMhy] f¶yidkVZ
vkWuykbZu
2- okWyekVZ
fodzhO;oLFkk&la;qDr jkT;
3- iksykn m|ksx Lksy] fVLdks
4- QkLV QwM eWDMWkuYM~t
5- LoLr vkf.k vkd”kZd QfuZpj vkbfd;k@Lons’k QfuZpj
6- dkj m|ksx Tkujy ekVlZ
7- dkj m|ksx&Hkkjr Ekk:rh lq>qdh
8- ‘khr is; dksdk&dksyk] isIlh
4v-15 [ksG fl/nkar gh eqyHkwr ladYiuk (Basic concept

of game theory) :
lw{e vFkZ’kkL=kP;k vH;klkl |qr fl/nkarkps egÙo

vuU;lk/kkj.k vkgs- 1920 P;k n’kdkr loZizFke |qr@[ksG
fl/nkar ekaMyk xsyk- tsOgku U;weu o vksLdj ekWxsULVªu
(Neumann and Morgenstern);kauh lu 1940 uarj ''Theory of
game and economic behaviour'' ;k iqLrdkr [ksG fl/nkar
ekaMyk- [ksG fl/nkar gs ,d xh.kr ra= vkgs- vYikf/kdkjkrhy
izfrekus fofo/k mfí”Vkuqlkj ekaMyh tkrkr- uQk o fodzh egÙke
dj.ks gs mfí”V; vlrs- R;akuh vYikf/kdkjh fdaer fuf’prhpk
izz’u lksMfo.;klkBh |qqr@[ksG fl/nkarkpk okij dsyk- uarjP;k
dkGkr vkWLokuZ] :fcuLVkbZu] ekVhZu ‘kqfcd bR;knhauh ;k
foospukr egÙokps ;ksxnku fnys vkgs-|qqr@[ksG fl/nkarkr izfrLi/khZ
okijr vlysY;k ;qDrhps vusd izdkj vkgsr- |qr fl/nkarkpk
vFkZ’kkL=] O;kolkf;d iz’kklu] lekt’kkL=] jkT;’kkL= oxSjsr
okij dsyk tkrks- |qr fl/nkarkus f}fodzrkf/kdkj] vYikf/kdkj]
f}i{kh; eDrsnkjh leL;sP;k ckcrhr fujlu ‘kks/k.;kpk iz;Ru
ok<hl ykxyk- vYikf/kdkjkr izfrLi/khZ [ksGh egÙokph vkgs-
Li/kZd is<;kps vfLro gh ifj.kkedkjd vlrs- |qr@[ksGkps nksu
izdkj iMrkr-
257
1- uk&uQk uk&rksVk |qr (Zero sum game) :
;ke/;s ,dk laLFkspk >kysyk uQk gk nqlÚ;k is<hl >kysyk
rksVk leku vlrks] FkksMD;kr ,dk is<hpk ,dw.k uQk vkf.k
nqlÚ;k is<hpk rksVk ;kph csjht ‘kqU; vlrs-
2- uQk&rksVk |qr ( Non-zero sum game) :
;ke/;s nksUghgh laLFkkuk uQk gksÅ ‘kdrks fdaok nksUghgh laLFkk
rksV;ke/;s tkÅ ‘kdrkr- ;k izdkjP;k |qrkr ldkjkRed u
udkjkRed |qr fnlwu ;srks-
Û |qr@[ksG fl/nkarkrhy ladYiuk (Basic concepts of game

theory) :
1- [ksGkMw (Player) :
|qrkrhy fu.kZ; ?ks.kkjh is<h fdaok O;Drhl [ksGkMw vls
Eg.krkr- vYikf/kdkjh cktkjkr izR;sd mRiknuis<h gh [ksGkMw
vlrs-
2- O;wg (Strategies) :
| |qrkrhy [ksGkMwuh miyC/k Ik;kZ;kiSdh] fuoMysY;k
fu.kZ;kaph lk[kGh Eg.ktsp O;wg gks;- voyacysyh O;wgjpuk gh
fdrh lksih vFkok fDy”V vlsy gs [ksGkMwaph ,dw.k la[;k]
[ksGkps Lo:Ik bR;knh oj voyacwu vlsy-
3- ykHk (Returns) :
|qr [ksGkP;k ‘ksoVh [ksGkrhy izR;sd [ksGkMwyk feGkysyk
fuOoG ijrkok Eg.ktsp ykHk gks;- vYikf/kdkjh cktkjkr izR;sd
[ksGkMw is<hl feG.kkjk ykHk gk iS’kkP;k LOk:ikrhy vlrks-
4- lgdkjkpk |qr (Co-operative Game) :

;k izdkjP;k |qrkr izR;sd [ksGkMw gs ,desdkaps Li/kZd
vlys rjh lq/nk R;kaP;kr lgdk;kZP;k ek/;ekrwu leku O;wgjpuk
fuf’pr gksÅ ‘kdrs- FkksMD;kr ;k izdkjkr R;kaP;kr /kksj.kfo”k;d
ppkZ fdaok nsok.k&?ksok.k ‘kD; vlrs-
5- vlgdkjkpk |qr (Non-cooperative Game) :

tj |qrkrhy [ksGkMw gs ,desdka’kh /kksj.kfo”k;d
nsok.k&?ksok.k djr ulrhy fdaok vU; [ksGkMw’kh dlysgh
lgdk;Z u djrk Lor%ph O;wgjpuk fuf’pr djr vlsy rj R;kl
vlgdkjkpk |qr vls Eg.krkr-
258
Û [ksG fl/nkarkrhy xzghrs (Assumptions) :
1- is<hl R;kaP;k izfrLi/kkZaP;k [ksGh ekghrh vkgsr-
2- ,dkpk uQk ok<yk rj nqlÚ;k is<hpk uQk deh gksr vlrks-
3- |qr@[ksGhoj uQk voyacwu vlrks-
Û [ksG fl/nkarkP;k e;kZnk (Limitations) :

1- ,dk la;kstdkl vkiY;k loZ ;qD;kaps Kku iw.kZi.ks d:u ?ks.ks
vo?kM vlrs] rj nqlÚ;kP;k ;qDR;kaph ekghrh R;kgwu dfB.k
vlY;kus fl/nkarkP;k okijkr vMp.k ;srs-
2- rhu fdaok pkj is<;kaP;k ckcrhr vlyssys foÜys”k.k vf/kd
dfB.k gksrs-
3- |qr@[ksGhoj uQk voyacwu vlrks-
4- [ksG fl/nkar lksI;k Lo:ikrhy vYikf/kdkjkr mi;qDr Bjrks]
fDyLV vYikf/kdkjkl rs mi;qDr Bjr ukgh-
5- izR;sd mRiknu is<hP;k orZukr fHkUUkrk vk<Grs] izR;sd is<h
vkiyh fLFkrh lq/kkj.;kpk iz;Ru djr vlrs-
6- vokLro xzghrs fnlwu ;srkr-
7- e;kZnhr ekghrhpk vk/kkj ?ksryk tkrks-
4v-16 fu.kZ;izdzh;slkBhph [ksG fl/nkarkrhy

fo’ys”k.kkRed O;wgjpuk (Analysing strategic decision using
game theory concepts of game theory) :
vYikf/kdkj O;olk;laLFksl miyC/k vlysY;k rhu izfl/n

O;wgjpuk e/;s fdaerhr ok< dj.ks] tkfgjkrhr ok< dj.ks]
mRiknukP;k xq.koÙksr cny dj.ks ;kapk lekos’k gksrks- [ksG
fl/nkarkrhy eq[; fo’ys”k.kkRed O;qgjpuk iq<hyizek.ks %
1- izHkkoh O;wgjpuk lerksy (Dominant strategy

equilibrium) :
[ksG fl/nkarkrhy fofHkUUk ladYiuse/khy ,d egÙokph
ladYiuk Eg.kwu ^îzHkkoh O;wgjpuk lerksy** ;k ladYiusdMs
ikfgys tkrs- ;k O;wgjpusr Li/kZd dks.krh uhrh@/kksj.k jkcforks-
;kapk fopkj dsyk tkr ukgh- izHkkoh O;wgjpuk lerksykps nksu
izdkj iMrkr-
259
v-dkVsdksji.ks izHkkoh O;wgjpuk %
gh laadYiuk Li/kZdkl vf/kd mi;qDr vlrs- ;k O;wgjpusr
Li/kZd dks.krh uhrh@/kksj.k jkcforks- ;kapk fopkj dsyk tkr ukgh-
;k O;wgjpusr tkLrhr tkLr mi;ksfxrk feGfo.;kpk iz;Ru
mRiknuis<h dMwu dsyk tkrks-
c-{kh.k izHkkoh O;wgjpuk %

gh O;wgjpuk Li/kZdkauk leku mi;ksfxrk fuekZ.k d:u nsr
vlrs- dkgh Li/kZd [ksGh ;k vf/kd izHkkoh vlrkr- gh ladYiuk
brj O;wgjpusis{kk deh mi;qDr vlrs-
izHkkoh O;wgjpuk lerksykr Li/kZd tks Ik;Zar izHkkoh

O;wgjpuk lerksyki;Zar iksgpr ukgh] rksi;Zar rks Lor%ph
O;wgjpuk r;kj djr ukgh- tsOgk nksUgh Li/kZd lgerh&lgerh
n’kZforkr] rsOgk R;kl izHkkoh O;wgjpuk lerksy Eg.krkr- izHkkoh
O;wgjpuk lerksy gk iWjsVksP;k egRRke lerksykis{kk osxGk vkgs-
dks.krhgh izHkkoh O;wgjpuk gh uW’kyk lerksy vlrs] i.k uW’k
lerksy gs izHkkoh O;wgjpuk lerksy ulrkr- dkVsdksj izHkkoh
O;wgjpuk lerksy] dksBsgh gh loZ lkekU;i.ks okijyh tkrs-
;ke/;s Li/kZdkl oxG.;kpk iz;Ru dsyk tkrks- i.k {kh.k izHkkoh
O;wgjpusr Li/kZdkal oxG.;kr leL;k fuekZ.k gksrs-
2- [ksG fl/nkarkrhy nksu fHkUUk fyaxh ¼L=h o iq:”k½ y<kbZph

lksMo.kwd (Battle of the Sexes):
Battle of sexes gh ladYiuk izFker% R. Duncan Luce o
Howard Raina ;kauh lu 1957 e/;s R;kaP;k ''Introduction
and critical survey'' ;k iqLrdkr ekaMyh-
[ksG fl/nkarkrhy gh ,d egÙokph ladYiuk vkgs- gh

ladYiuk vls LIk”V djrs dh] vkiY;k lgdk;kZl vki.k tj
lgerh n’kZoyh rj R;kaPkk Qk;nk gksÅ ‘kdrks- vkf.k >kysyk
Qk;nk nks?kkalkBh izHkkoh o pkaxyk vlsy- gh ladYiuk iq<hy
rDrk}kjs vf/kd Li”V djrk ;sbZy-
260
rDrk % 4v-3
nksu fHkUUk fyaxh ¼L=h o iq:”k½ y<kbZph lksMo.kwd
vuqtk
Ukk”Vk /kko.ks
Ukk”Vk 2] 1 0] 0
vfudsr /kko.ks 0] 0 1] 2
ojhy rDrk 4v-3 o:u vls fnlwu ;srs dh] vuqtk gh

L=h /kko.ks ;k xks”Vhauk izk/kkU; nsr vlrs vkf.k vfudsr /kko.ksis{kk
uk”Vk ;k xks”Vhayk izk/kkU; nsrks- tj nks?kkauh lqV~VhP;k fnolke/;s
R;kauk vkoM.kkÚ;k xks”Vhayk izk/kkU; fnyk rj nks?ks ,d= ;sÅ
‘kdr ukgh R;keqGs R;kapk dks.kkykgh Qk;nk gks.kkj ukgh]¼0]0½-
;k fBdk.kh uW’kpk lerksy fl/n gks.kkj ukgh- i.k tsOgk vuqtkus
vfudsr cjkscj uk”Vk djk;yk tk;ps Bjfoys rj nks?kkauk R;k
fdz;spk Qk;nk gksbZy]¼2]1½- gk uW’kpk lerksy vlsy- rlsp
vfudsrus lqV~VhP;k fno’kh vuqtk cjkscj /kkok;yk tk;ps Bjfoys
rj nks?kkauk R;k fdz;spk Qk;nk gksbZy]¼1]2½- ;k fBdk.kh lq/nk
uW’kpk lerksy fl/n gksbZy-
FkksMD;kr vls lkaxrk ;sbZy dh] vki.k tj vkiY;k

lgdk;kZl lgerh n’kZfoyh rj lokZauk Qk;nk gksr vlrks- o tj
lgerh ukgh n’kZfoyh rj nks?kkapsgh uqdlku gks.;kph ‘kD;rk
fuekZ.k gksrs-
3- uW’kpk lerksy (Nash equilibrium) :

|qr@[ksGkrhy ,d vfr’k; egÙokph ladYiuk Eg.kwu
uW’kP;k lerksykdMs ikfgys tkrs-izfrLi/khZ is<hph O;wgjpuk fLFkj
vlrkuk] ,[kk|k is<hus fu/kkZjhr dsysY;k O;wgkaph fdaok ?ksrysY;k
fu.kZ;kaph lk[kGh Eg.ktsp uW’kpk lerksy gks;- uW’kpk lerksy
};kf/kdkj ladYiuk Li”V djrks- nksu m|ksx mRiknu o fdaerhe/;s
dlk lerksy lk/krkr gs uW’kpk lerksykr LIk”V dsys tkrs- tkWu
uW’k gs vesjhdsrhy xf.kr raK gksrs- R;kauk lu 1994 pk ukscsy
ikfjrksf”kd HksVyk- uW’k lerksy gh [ksG fl/nkarkrhy ewyHkwr
ladYiuk vkgs- gh ladYiuk lekt’kkL=krhy vankt cka/k.;klkBh
mi;qDr Bjrs- uW’kpk lerksy [kkyhy mnkgj.kkP;k lkákus Li”V
djrk ;sbZy-
261
rDrk % 4v-4
uW’kpk lerksy
[ksGkMw 2
Lkgdk;Z Lkgdk;Z
ukgh
Lkgdk;Z 2] 2 0] 3
[ksGkMw 1
Lkgdk;Z ukgh 3] 0 1] 1
ojhy rDrk 4v-4 o:u vls fnlwu ;srs dh] nksu

izfrLi/khZ vlrkuk tj ,dkus lgdk;Z dsys vkf.k nqlÚ;kus lgdk;Z
djk;ps ukdkjys rj tks lgdk;Z djr ukgh- R;kykp Qk;nk
gksbZy] ¼0]3½¼3]0½- vkf.k tj nks?kkauh lgdk;Z djk;psp ukgh
vls Bjfoys rj nks?kkauk Qk;nk gksbZy i.k rks deh izfrpk vlsy]
¼1]1½ tj nks?kkauh ,desdkauk lgdk;Z djk;ps Bjfoys rj nks?kkauk
Qk;nk gksbZy vkf.k gk Qk;nk tkLr@vf/kd izfrpk Eg.kts ¼2]2½
,o<k vlsy- ;kykp uW’kpk lerksy Eg.krk ;sbZy-
ÛuW’kpk lerksykps egÙo (Importance of Nash equilibrium) :

nksu izfrLi/khZe/;s lerksy dlk lk/kyk tkbZy gs vki.kkal
uW’kP;k lerksykrwu fnlsy- tsOgk };kf/kdkjkr nksu izfrLi/khZ
,desdkauk laHkkO; uhrh@/kksj.k [ksGr vlrkr o fu.kZ; ?ksr
vlrkr- rsOgk nks?kkauh uW’kP;k lerksykizek.ks mRiknu o fdaerhP;k
ckcrhr lgdk;Z n’kZfoys rj nks?kkauk tkLrhpk Qk;nk feGsy vls
uW’kP;k lerksykrwu fnlrs- m|ksxlaLFkk lerksykrwu ckgsj tkÅ
‘kdr ukgh-
4v-17 dS|kph dksaMh gh ladYiuk Li”V djk-(Prisoner’s

Dilemma) :
dS|kph dksaMh gh ladYiuk vYikf/kdkjkrhy m|ksxlaLFksP;k
okx.kwdhps Li”Vhdj.k dj.;kl mi;ksxh iMrs- vYikf/kdkjkr
izfrLi/;kZPkh okx.kwd egÙokph vlrs- [ksGhe/;s fdaerhrhy cny]
[kpZ] tkfgjkr ;kapk lekos’k gksrks- m|ksxlaLFkk LokFkhZi.ks o
lgdk;kZus dlk fu.kZ; ?ksrs gs dS|kph dksaMhrwu Li”V gkrs- [ksG
fl/nkarkrhy egÙokph ladYiuk Eg.kwu dS|kph dksaMh ;k
ladYiusdMs ikfgys tkrs- nksu Li/kZd vlrkuk vkiY;k leksjP;k
Li/kZdk’kh lgdk;Z djkos dh Li/kkZ djkoh ;k e/khy fu.kZ;
?ks.;kP;k n`”Vhus dS|kph dksaMh gh ladYiuk egÙokph vkgs- gh
ladYiuk ykHk o rksV;kps eksteki dj.;klkBh izHkkoh vkgs- gh
262
ladYiuk O;olk;kr o jktfd; {ks=kr okijyh tkrs- gh ladYiuk
Merril flood, Melvin Dresher Albert ;kauh ekaMyh-
dS|kph dksaMh gh ladYiuk vls lkaxrs dh] izR;sdkyk

vfuf’prrsP;k fLFkrhr fu.kZ; ?;kok ykxrks- dkj.k nqljk dlk
fu.kZ; ?ksrks- gs R;kyk ekfgr ulrs- R;keqGs izR;sdkyk Lora=i.ks
fu.kZ; ?;kok ykxrks- nksu Li/kZd vlrkuk Li/kkZ dj.;kis{kk
lgdk;Z dsysys usgehp pkaxys vlrs- QDr Lo% fgr ikfgys rj
vusd vMp.kh fuekZ.k gksr tkrhy] i.k tj lgdk;kZpk fopkj
dsyk rj lokZapk Qk;nk gksÅ ‘kdrks- gh ladYiuk okVk?kkVh e/khy
cny Li”V djrs- gh ladYiuk iq<hy mnkgj.kkP;k lkákus vf/kd
Li”V dsyh vkgs-
mnk- ,dk cWadsP;k pksjh@njksMk laca/kh nksu dS|kauk vVd

dsyh tkrs vkf.k rs nksUgh dSnh osxosxG;k [kksyhe/;s Bsoys
tkrkr- vkf.k R;kauk dcwyh ns.;kl lkafxrys tkrs-
rDrk % 4v-5
dS|kph dksaMh
dSnh 2
dcwy dcwy ;sr
ukgh
dSnh dcwy 5 o”ksZ ] 5 o”kZs 10 o”ksZ ] 1 o”kZ
1 dcwy ;sr ukgh 1 o”kZ ] 10o”kZs 2 o”ksZ ] 2 o”kZs
ojhy rDrk 4v-5 o:u vls fnlwu ;srs dh] letk nksUgh
dS|kuh pksjh dsY;kps dcwy dsys rj nks?kkauk 5 o”ksZ ltk gksbZy-
letk] ^dSnh1* gk pksjh dsY;kps dcwy djr ukgh o rsOgk
^dSnh2* pksjh dsY;kps dcwy djrks] rsOgk ^dSnh1* yk 1 o”kZ ltk
o ^dSnh2* yk 10 o”ksZ ltk gksbZy- letk] ^dSnh1* gk pksjh
dsY;kps dcwy djrks o rsOgk ^dSnh2* pksjh dsY;kps dcwy djr
ukgh] rsOgk ^dSnh1* yk 10 o”ksZ ltk o ^dSnh2* yk 1 o”kZ ltk
gksbZy- letk nksUgh dS|kuh pksjh dsY;kps dcwy dsys ukgh rj
nks?kkauk 2 o”ksZ ltk gksbZy- ,dkyk gks.kkjk rq:axokl gk nqlÚ;kP;k
fu.kZ;koj voyacwu vlrks- v’kk ifjfLFkrhr izR;sdt.k LokFkkZus
okxwu Lor%P;k Qk;|kpk fu.kZ; ?ksr vlrks- vfuf’prrsP;k
ifjfLFkrhr dks.kgh /kksdknk;d fu.kZ; fLodkjr ukgh- nqlÚ;kP;k
Qk;|kpk fopkj djr ukghr- vfuf’prhrrsP;k ifjfLFkrhr usgeh
okbZVkrwu Lo%rkP;k Qk;|kpk fu.kZ; ?ksryk tkrks-
263
Û vYikf/kdkj cktkjkrhy okx.kwd vkf.k dS|kph dkSMh %
vYikf/kdkjkrhy dkVsZy izfrekuke/;s dS|kph dksaMh izfrekukpk
okij dsyk tkrks- cktkjkr nksu m|ksxlaLFkk vkgsr- R;k vkiyk
dkVsZy la?k cuorkr vkf.k fodzh o mRiknu djrkr- R;kaP;kleksj
iq<hy Ik;kZ; fnlrkr-
1- ,desdkauk lgdk;Z d:u djkjkr BjY;kizek.ks fdaer Bjowu
uQk feGfo.ks-
2- ,desdka’kh Li/kkZ d:u oS;fDrdfjR;k tkLrhr tkLr uQk
feGfo.ks-
3- nks?kkauhgh ,desdkauk lgdk;Z dsys ukgh rj lax.ker rqVsy
vkf.k uQk deh gksbZy-
dS|kph dksaMh izfrekuke/;s nksu m|ksx laLFkkae/;s osxosxGs Ik;kZ;

vlrkr vkf.k R;krwu R;k fuoM djrkr- gs Ik;kZ; iq<hy izek.ks
vlrkr-
rDrk % 4v-6
vYikf/kdkj cktkjkrhy okx.kwd vkf.k
dS|kph dkSMh
m|ksxlaLFkk 2
Lkgdk;Z ukgh Lkgdk;Z
Lkgdk;Z 5 yk[k ]5yk[k 2 yk[k ]25yk[k
m|ksxlaLFkk ukgh
1 Lkgdk;Z 25yk[k] 2yk[k 15yk[k] 15yk[k
ojhy rDrk 4v-6 o:u vls fnlwu ;srs dh] letk nksUgh
m|ksxlaLFkkuh ,desdkauk lgdk;Z dsys ukgh rj nks?kkauk izR;sdh 5
yk[k feGrhy- letk] ^m|ksxlaLFkk1* gh lgdk;Z djrs vkf.k
^m|ksxlaLFkk2* lgdk;Z djr ukgh rj] rsOgk ^m|ksxlaLFkk1* yk 25
yk[k o ^m|ksxlaLFkk2* yk] 2 yk[k feGrhy- letk]
^m|ksxlaLFkk1* gh lgdk;Z djr ukgh vkf.k ^m|ksxlaLFkk2* lgdk;Z
djrs rsOgk] ^m|ksxlaLFkk1* yk 2 yk[k o ^m|ksxlaLFkk2* yk 25
yk[k feGrhy- i.k tj] letk nksUgh m|ksxlaLFkkuh ,desdkauk
lgdk;Z dsys rj nks?kkauk izR;sdh 15 yk[k feGrhy- lgdk;Z
dj.ks gs nksUgh m|ksxlaLFkkP;k Qk;|kps vlsy] gs ;k fBdk.kh
fnlwu ;srs- vYikf/kdkj cktkjkrhy okx.kwd vkf.k dS|kph dkSMh
gh ladYiuk vkd`rh}kjs vf/kd Li”V gksbZy-
264
vkd`rh % 4v-17
ojhy vkd`rh 4v-17 o:u vls fnlwu ;srs dh] ^v;* v{kkoj
fdaer o [kpZ n’kZfoyk vkgs- ^v{k* v{kkoj mRiknu n’kZfoyk
vkgs- vYikf/kdkjkr nks?kkaP;k lgdk;kZus mRiknu ok<foys tkrs]
fdaer fLFkj Bsowu feGkysyk uQk nks?kkae/;s okVwu ?ksryk tkrks-
dS|kph dksaMh o:u vls fnlwu ;srs dh] tsOgk Li/kZd ,desdkauk
lgdk;Z djrkr] rsOgk R;krwu ykHk izkIr djrkr- lgdk;kZus R;kauk
vf/kd Qk;nk izkIr gksrks] gs ;k fBdk.kh fnlrs-
4v-18 lkjka’k (Summary) :
viw.kZ Li/ksZrhy eDrsnkjh;qqDr Li/ksZe/;s mRikndkaph la[;k

iw.kZ Li/ksZ brdh ulrs- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr oLrwHksn fnlwu ;srks-
eDrsnkjh;qqDr Li/kkZ Eg.kts izR;{k O;ogkjkl vuqHkokl ;s.kkjh
cktkjisB gks;- vYikf/kdkjke/;s vYi fodzsrs vlrkr- R;kaph
la[;k 2 is{kk tkLr o 10 is{kk deh vlrs- };kf/kdkje/;s nksu
fodzrs vlrkr- eDrsnkjh;qDr Li/ksZr vfrjhDr {kerk] leqg
lerksy] fodzh [kpZ] oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k ;k lkj[kh xq.k
oSf’k”V;s fnlqu ;srkr- };kf/kdkjkr dquksZ izfreku vf/kd izHkkoh
Bjys vkgs- vlax.ker vYikf/kdkjkr fdaer ;q/n o fdaer rkBjrk
fnlwu ;srs o lax.ker vYikf/kdkjkr dkVsZy o fdaer usr`Ro ;k
ladYiuk ikgko;kl feGrkr- vYikf/kdkjkr [ksG fl/nkarkpk okij
vf/kd izHkkoh Bjyk vkgs- fo’ks”kr% [ksG fl/nkarkrhy dS|kph
dksaMh gh ladYiuk vYikf/kdkjkrhy fu.kZ; izdzh;sr egÙoiw.kZ
Bjyh vkgs] gs fnlqu ;srs-
265
4v-19 iz’u (Questions) :
1- eDrsnkjh;qDr Li/ksZph vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s LIk”V djk-

2- eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vYidkyhu o fn?kZdkyhu
lerksy@larqyu LIk”V djk-
3- eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy vfrfjDr {kerk Li”V djk-
4- };kf/kdkjkpk vFkZ] O;k[;k o oSf’k”;s letwu ?ks.ks-
5- vYikf/kdkjkpk vFkZ]O;k[;k o oSf’k”;s Li”V djk-
6- vlax.ker vYikf/kdkjk rhy fdaer ;q/n o fdaer
rkBjrk@ckdnkj ekx.kh odz ladYiuk Li”V djk-
7- lax.ker vYikf/kdkjkrhy dkVsZy o fdaer usr`Ro ;k
ladYiuk Li”V djk-
8- [ksG fl/nkarkrhy ewyHkwr ladYiuk Li”V djk-
9- fu.kZ; izdzh;slkBhph [ksG fl/nkarkrhy fo’ys”k.kkRed
O;wgjpuk Li”V djk-
10-dS|kph dksaMh gh ladYiuk Li”V djk-
11-fVik fygk-
1- eDrsnkjh;qDr Li/ksZrhy viO;;@mf.kok-
2- leqg lerksy-
3- fodzh [kpZ-
4- oLrwHksn@mRiknu foHksnhdj.k-
5- dquksZ izfreku-
6- lax.ker vYikf/kdkj o vlax.ker vYikf/kdkj ;kae/khy
Qjd-

266

Economics Marathi Version

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Economics Marathi Version

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sce.

J³eJemee³e efveCe&³ee®es DeLe&Meem$e

ÒeeO³eeHekeÀ jefJebê o. kegÀuekeÀCeea ÒeeO³eeHekeÀ ÒekeÀeMe ceneveJeej

He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ ë : Òee. jepeÞeer Hebef[le

: [e@. ³egJejepe ceneefuebies

: [e@. ³eMeJeble GueJeskeÀj

: [e@. DeefJeveeMe pegcejs

meHìWyej 2021, cegêCe - 1

Syllabus for M.Com

Unit I: Basic principles in Business Economics: (5 lectures)

Unit II: Demand and Supply analysis: (10 lectures)

Unit III: Production decisions and Cost analysis: (5 lectures)

Unit IV: Market structure analysis:

1.0 GÎsMe (OBJECTIVES)

 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeLe& Je J³eeHleer mecepetve IesCes.

J³eeJeneefjkeÀ efpeJeveeceO³es SkeÀ GHeYeeskeÌlee, GlHeeokeÀ, meb³eespekeÀ, efJe¬esÀlee F. meejK³ee

Òemlegle ÒekeÀjCeele J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®es cenÊJe ue#eele Ieslee J³eeJemeeef³ekeÀ

1.2 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeLe&, cenÊJe Je J³eeHleer (MEANING

owvebefove J³eJeneefjkeÀ peerJeveeceO³es J³eJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme Del³eble cenÊJee®ee

1.2.1 DeLe& (Meaning) :

mHesvme Je efmeieueceve ³eeb®³ee celes, ’efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee Je YeefJe<³ekeÀeueerve efve³eespeveeuee ®eeuevee

Lees[keÌ³eele J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ ke=Àefleuee DeLe&Meem$eer³e efme×eble

3) J³eeJemeeef³ekeÀ J³eJemLeeHeveeme ceole :

4) Ke®e& ÒeeHleer mecevJe³eeme ceole :

5) cebefome¢M³e HeefjefmLeleerle ceeie&oMe&keÀ :

7) efJeÊe J³eJemLeeHeveeme ceole :

8) ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHeve DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e :

Lees[keÌ³eele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e J³eJemLeeHekeÀeuee DeeHeuee

1.2.3 J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer (Scope of Business Economics) :

1) ceeieCeer efJeMues<eCe (Demand Analysis) :

3) Ke®e& efJeMues<eCe (Cost Analysis) :

4) HegjJeþe efJeMues<eCe (Supply Analysis) :

5) cegu³eefJe<e³ekeÀ OeesjCe (Price Policy) :

6) GlHeeove efme×eble (Production Theory) :

8) meeOevemeecegûeer®es JeeìHe (Resource Allocation) :

9) Yeeb[Jeue - iegbleJeCetkeÀ efJeMues<eCe (Capital - Investment Analysis) :

10) peeefnjele (Advertising) :

11) OeeskeÀe DeeefCe DeefveefM®elelesyeeyele efJeMues<eCe (Risk and Uncertainty

DeLe&Meem$eer³e DeY³eemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve DeYeeJe / ìb®eeF& / ce³ee&efole meeOeve DeeefCe

1) mebmeeOevee®es DekeÀe³e&#ece / ®etkeÀer®es JeeìHe.

MesJeìer DeYeeJe Je keÀe³e&#ecelee ³eeb®³ee ognsjer lelJeevegmeej DeeHeCeeme ns mecepeles keÀer

1.4 Jee{erJe leÊJe / mebkeÀuHevee (INCREMENDAL PRINCIPLE)

Jee{erJe leÊJe mebkeÀuHevesle oesve ÒecegKe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.

GÐeesieOebÐeele yeN³ee®e JesUe JesieJesieUs efveCe&³e Iesleues peeleele. GÐeesiemebmLesleerue ns efveCe&³e

1) ÒeeHleerceO³es Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Jee{ nesCes.

Demes Demeues lejer Jee{erJe leÊJe mebkeÀuHevesle Keeueerue ce³ee&oe He[leele.

1) meerceeble ÒeeHleer (Marginal Revenue)

meerceeble leÊJe mebkeÀuHevesvegmeej GlHeeokeÀ GlHeeove Hes{er®³ee SketÀve GlHeeoveeJejleer Peeuesu³ee

cnCepes®e efJe¬eÀerleerue yeouee®es SketÀCe ÒeeHleerleerue yeoueeMeer DemeCeejs iegCeesÊej nes³e.

DeLee&le GlHeeoveele Peeuesu³ee yeoueecegUs GlHeeove Hes{er®³ee SketÀCe Ke®ee&leerue yeouee®es

keÀesCeleener GlHeeokeÀ pesJne DeeHeu³ee Hes{erceO³es DeLeJee GÐeesiemebmLesceO³es GlHeeovee®eer

1.7 yeepeej DeLe&J³eJemLee DeeefCe De¢M³e nele (MARKET ECONOMY

De¢M³e nele (Invisible Hand) ner mebkeÀuHevee cegkeÌle Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLes®³ee

GlHeeokeÀeÒeceeCes®e GHeYeeskeÌleener DeeHeu³eepeJeU DemeCeeN³ee GlHeVee®³ee mene³³eeves cenÊece

GHeYeeskeÌles lemes®e GlHeeokeÀ ³eeb®³eeceeHe&Àle ceeieCeer Je HegjJeþe ³eele DeLe&J³eJemLesle mecee³eespeve

DeLe&J³eJemLesleerue ceeieCeer Je HegjJeþe De¢M³e nelee®³ee MekeÌleerves mecee³eesefpele kesÀuee peelees.

Jejerue Deeke=Àleerle DD ne ceeieCeer®ee Je¬eÀ Demetve SS ne yeepeejeleerue HegjJeþe Je¬eÀ Deens.

Keeueerue yeeyeeRcegUs De¢M³e nelee®³ee MekeÌleercegUs yeepeej DeLe&J³eJemLesle meceleesue ÒemLeeefHele

1.8 GlHeeove MekeÌ³elee meercee / Je¬eÀ (PRODUCTION

GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀeme ªHeeblej Je¬eÀ (Transformation Curve) ªHeeblejCe meercee

GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ efJeMues<eCeemeeþer Keeueerue HeefjefmLeleer ie=efnle Oejueer Deens.

Jejerue efJeMues<eCeeJe©ve Demes mecepeles keÀer, ce³ee&efole meeOevemeecegûeer mene³³eeves SKeeoer

Òemlegle ÒekeÀjCeele kesÀuesu³ee J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee efJeMues<eCeeJe©ve Demes mecepeles