You are on page 1of 22

IZENZUKUTHI

1. Ibhasi le igcwele nswi.

2. Wathi toyi umuthi ekhezweni.

3. Abantu basebethe gwaqa bemelele induna.

4. Umthe waka ngempama.

5. Uthethe utshwala wabuthi nku bahle baphela.

6. Uthe qethu embedeni.

7. Amanzi abegcwele enkoxeni ehamba esithi khapha.

8. Wamuthi tuklu ngenduku esiswini.

9. Umnyango ubuthe nge ebusuku.

10. Uqotsheme wathi qotshotsho.

11. Igundwane lithe sobe emlindini.

12. Uthe bhudlu emanzini efuna ukuntsheza.

13. Uthe tshwathi esixukwini.

14. Inyoka yathi lungu yaphinda yabuyela emlindini.

15. Uthe thutshu bonke babaleka.

16. Umile uthe mpo .

17. Weqe wathi tshopo.

18. Udle wasutha nti.

19. Umgwaqo uqonde nta.

20. Isigqoko sakhe sibomvu gebhu.

21. Uthe goje wonke umuthi.

22. Amahlamvu aluhlaza tshoko.

23. Phandle kumnyama tshu/bhuqe.

24. Isitshebo satsha sathi qhu.

25. Walala wathi nya/ Bahamba bathi nya/Wanyamalala wathi nya.

26. Amanzi aqanda mo kawanatheki.

27. Igwayi laphela lathi du.

28. Isipikili lesi siqine nko.

29. Utshwala bugcwele phamu eqhageni.

30. Wamluma wamuthi nko.


31. Uhlatshwe ngameva atshona athi ntwa.

32. Lokho kunuka phu sokubolile.

33. Unabe thwitshi ecansini.

34. Uzonde kliki namuhla.

35. Ukhwaze bathula zwi/cwaka.

36. Inyama le ivuthwe busu.

37. Umoya uvunguza kubi namuhla.

38. Ilanga livutha bhe namuhla.

39. Unqwaqwane umhlophe nke.

40. Izulu lesiqotho lihuba kakhulu namuhla.

41. Sisebenza gadalala kodwa ukuhola mpu.

42. Wawathi mfe amanga.

43. Ukudla kwakuthe hlikilili indawo yonke.

44. Umuthi lo ubaba gamu.

45. Isigodo sithe phoqo.

46. Uzihlalele pekle emendweni.

47. Inyembezi zathi tho tho.

48. Amanzi athi ntsha empompini.

49. Ufuqe isivalo wasivala sathi bha.

50. Ukhame ubomvu bathi putshu/putu.

51. Usukume wathi lothu masinyane.

52. Kome qha/kele.

53. Kuze kwasa kwathi ngwe elokhu ekhala.

54. Lizelaphuma lathi chatsha belokhu begida.

55. Umlilo utshisa vutha/bhe.

56. Uhlale wathi vutshalala ebhuqwini.

57. Isela lithe hlasi isikhwama labaleka laso.

58. Uthe daca ngaphansi kwesihlahla.

59. Ubophe wathi mfi ibhanti.

60. Uthe sithe ezihlahleni.

61. Wabathi phohlo utshwala banatha.


62. Usethe hluthu ngoba ubegula.

63. Wamuthi jeqe wasehamba emgamkhulumisanga.

64. Ulokhu ethe zale lami kodwa kangimazi.

65. Uthe chabu amahewu wasequbela omunye.

66. Uthe nombe esihlahleni.

67. Bamtshaya ilihlo lahle lathi patsha.

68. Uwe wathi ga ngesiphndu.

69. Uwe wathi mbo ngobuso.

70. Uwe wathi tasa ngesisu.

71. Wanethwa wabamanzi te.

72. Ulume iqatha lenyama walithi dlithi.

73. Inyoka yawa yathi laxa phansi.

74. Umfana omude ugijime wathi thaphu thaphu.

75. Igundwane lithe ntininini lacatsha.

76. Ngizakubulala zhi wena.

77. Umntwana lo ufunda ukuhamba uthi cathu cathu.

78. Umvundla wathi phulukundlu esixukwini

79. Ilanga lize latshona ntwa belokhu bedlala.

80. Wavuka khwatshu.

81. Wathi bhode ngemva kwezindlu.

82. Ngezwa kusithi xhifi/klifi enhliziyweni yami.

83. Wathi khwimilili esemangele.

84. Wavuka ngovivi esiya emabhasini.

85. Wathi qithi inqayi yotshwala phambili kwabo.

86. Uthe mve wahle wanyamalala.

87. Samuthi tshazi esiya eguswini.

88. Bamuthi xhaka esezama ukubaleka.

89. Wamdonsa isigqoko sathi klwe phakathi.

90. Isalukazi sathi thinsi ga ngesiphundu.

91. Wathi dinsi ngale kwesivalo.

92. Wathi gqu ngedolo phansi.


93. Wawa wathi bhu bamhleka.

94. Intuthu ibambe nki emkulwini.

95. Kuzwakale kusithi kho phezulu kwendlu.

96. Inyoni zithe bhabhe esihlahleni.

97. Ugxobe igundwane lahle lathi klifi.

98. Wayithi hwatshu incwadi eyikhipha esikhwameeni.

99. Ufanana xathu loyise.

100. Wawathi ngcothu ameva enyaweni.

101. Umkhonto wathi ngxi esihlahleni.

102. Wayithi hluthu inqamu esandleni wabaleka layo.

103. Walithi qotshe iqatha emlonyeni.

104. Uthe sece kunina.

105. Uthe qhunsu ngohleko/ Usethe qhunsu kancinyane kulanyakenye.

Ubuhlobo
1. Ugogo -ngowesifazana ozala umama/ubaba.
2. Ubaba omncane- ngowesilisa owelama ubaba.
3. Umkhwenyethu- ngowesilisa othethe udadewethu/ubabakazi.
4. Abanawami -ngabesilisa/abesifazana abangelamayo mina.
5. Umnewethu -ngowesilisa engimelamayo mina.
6. Ubabamkhulu- yindoda ezala ubaba/umama.
7. Omalume -ngabesilisa abazalwa lomama.
8. Umama omncane -ngumnawakhe kamama owesifazana.
9. Umama omdala -ngudadewabo kamama.
10. Ukhokho- ngowesilisa kumbe owesifazana ozala ubabamkhulu kumbe ugogo.
11. Abazawami- ngabantwana bakamalume.
12. Umlamu- ngumnawakhe/umntwana womnewabo womfazi engimthetheyo.
13. Umkhwenyana- yindoda yomntanakho.
14. Umalokazana- ngumfazi womntanakho.
15. Ubabamkhulu- ngumalumakhe kababa.
16. Ubabakazi – ngudadewabo kababa.
17. Ubabamkhulu- ngubabakazi kababa.
18. Ubabakazi- ngumzawakhe kababa wesifazana.
19. Ubaba omncane/ omdala- ngumzawakhe kababa owesifazana.
20. Umalume- ngumzawakhe kamama owesilisa.
21. Umama omncane/omdala- ngumzawakhe kamama owesifazana.
22. Umnanomntanami- ngumntwana wendodakazi/ indodana yami.
23. Umntanami- ngumtwana engimzalayo kumbe ozalwa ngodadewethu abancane
labadala.
24. Obaba abadala- ngabanewabo bakababa.
25. Umamazala- ngunina wendoda engendele kuyo/ kumbe womfazi engimthetheyo.
26. Ubabazala- nguyise wendoda engendele kuyo/ kumbe womfazi engimthetheyo.
27. Obaba abancane- ngabanawakhe bakababa.
Amabizo enkomo
1. Indlezane- yinkomokazi esanda kuzala.
2. Inkabi- yinkomo enduna etheniweyo.
3. Inkunzi- yinkomo enduna engathenwanga.
4. Ijongosi- yinkomo enduna esesencinyane.
5. Ithokazi- inkomo ensikazi esesencinyane.
6. Isigqala –yinkomokazi engehlisiyo.
7. Inzomba- yinkomo egadwa ngabafana.
8. Ingudule- inkomo engelampondo.
9. Isalukazi -inkomokazi endala engasazaliyo.
10. Inxaha- inkomo enduna engathenekanga kuhle yasisiba phakathi kwenkunzi
lenkabi.
11. Iguqa- lithole eselilikhulu kodwa lilokhu limunya.
12. Inkonyane- lithole elincinyane elisanda kuzalwa.
13. Inkomokazi- inkomo ensikazi.
14. Inyumbakazi- inkomokazi engazaliyo.

Izitho zenkomo
1. Amadikelwana- ngamathumbu aseduze lamalulu wona alobulongwe obulula athiwa
cha cha ngegqamu ekhanywa.
2. Amalulu- ngamathumbu amancinyane angelabulongwe, amnandi abadala bathi
awadliwa ngabantwana.
3. Amangqina- zinyawo zenkomo,ingxenye enyathela phansi.
4. Amantshontsho- yinyama esikwe ezithweni ezinengi zenkomo ephiwa
abanhlinzileyo njengomvuzo.
5. Ezangaphakathi- yinyama yonke esesiswini senkomo, ulusu, amathumbu,
amaphaphu.
6. Idanga- lihwahwa elikhulu ilembese ulusu lamathumbu.
8. Ifitshane- lithambo lomlenze wenkomo elilomnkantsho omnengi.
9. Impukane- yinyama ephezu kohlangothi ethi loba inkomo ikade ifile ibilokhu
idikiza.
10. Impundu- yingxenye yesibindi.
11. Inhloko-likhanda lenkomo.
12. Inkamanzi- ngumlomo wangaphansi wenkomo.
13. Intandela/inkatha- yinyama engathi lijwabu eyembese imbambo zenkomo.
14. Isankala- kulapho okuxhume khona imikhono yenkomo.
15. Isinqe- kulapha okuxhume khona imilenze yenkomo.
16. Ububende- ligazi eliphekiweyo.
17. Ugalu- lithambo elingaphansi kwedolo lenkomo elilomnkantsho omncinyane.
18. Uhlangothi- lubhambo lokucina emuva, luyatebha, lubuthakathaka lufitshane
kulezinye.
19. Umthala- ngumqolo oseluswini uyaklamuzeka nxa uwuhlafuna.
20. Ungiklane- yinyama yesifuba edliwa ngamakhossikazi.
Okuphathelane lenyoka
1. Ibululu- kumele likulume kabili ukuze usile.
2. Iginyambila- liyaxhathula njalo akupheli.
3. Iloyi- lihlola ukufa lingabonakala ekhaya.
4. Imamba- ingaluma umuntu uyaphenduka abemnyama. Ubuhlungu bayo ngumuthi
wokutaba abantwana.
5. Indlondlo- ihlola ukubi okuzayo ingangena ekhaya.
6. Inhlangwana- kayandisi ukuluma.
7. Inhlathu- iyaginya. Ihlola okubi ingabonakala ekhaya.
8. Inkwaba- ilomhlanga obukhali osikayo.
9. Inyandezulu- ibulala amehlo ingakukhafulela.
10. Inyoka yabafazi- kuyavuthela, kungakuluma kuyabe kuthunyiwe.
11. Inyoka yomhlaba- ilamakhanda amabili. Iyahlola ingabonakala ekhaya.
12. Iphimpi- kulelimhlophe, elibomvu lelinsundu.
13. Ukhothikhothi – amathe ayo ayingozi, ingakuluma uyacaka njalo nxa ihluba lawe
uyahluba.
14. Umgobho- kukhunjulwa ukuthi iyaphapha njalo idla ubuchopho bomuntu. Kodwa
akula qiniso ukuthi yinyoka ekhona sibili.
15. Umhlwazi- yinyoka yamadlozi. Ungayibona usehambeni kutsho ukuthi uhambo
lwakho luhle. Ungayibona ekhaya kutsho ukuthi uzaphekela amadlozi.
16. Usungulo-indanyazana njalo incinyane.

Okuphathelane lenyoni
1. Ihlolanyama- ingaquma phambi kwakho kutsho ukuthi kulenyama lapho oyakhona.
2. Ijuba- kulemihlobo emithathu. Untanyana, ivukuthu lothayi.
3. Ilinqe- lidla inyamazana efileyo.
4. Ingqugqulu- kayidliwa. Ingaquma phakathi komuzi ikhala ihlola ukufa.
5. Insendlu- iyakhala ibizela umuntu inyosi, inyoka kumbe isilwane.

Okuphathelane lenyanga zesintu


Inyanga zesintu zelapha ngezinyoka/amadlozi. Wona amadlozi aziveza ngamaphupho,
ukugula lokuvaleka inzalo.
1.Ithwasa
Ukweqiswa udengezi ngumkhuba wokuvalelelisa kwethwasa. Inhlambelo ngumuthi
oncedisa ukuthi idlozi liphume.
2.Isangoma
Sona siyathwasiswa njalo senzela umsebenzi waso ngaphandle komuzi. Kasisondeli
lapho okufiwe khona.
3.Isanuse
Kasithwasiswa kodwa siyakhwezwa umoya. Siyahlahlula, sibona okwadlulayo,
okukhona lokuzayo.
4.Iwosana
Igidela izulu njalo kayithwasiswa iyaphehlelwa.
5.Inyanga
Yona iyathwasiswa kodwa ithwasela emzini wayo. Kulenyanga etshaya amathambo
leyamaphupho.
Inyanga yamaphupho iyaphutshiswa konke okuzayo. Inyanga etshaya amathambo
layo iyaphupha.
Izinye inyanga ziyelapha kuthi ezinye zilayele isigulane kwenye inyanga.

Ingcazelo zamanye amabala esiNdebele


1. Ukuchinsa- ukuqalisa ukudla ikwindla.
2. Ukuqhatha- ukuqalisa ukulima insimu entsha.
3. Ukuthungulula- ukuqalisa ukuvuleka kwamehlo omdlwane ukuthi ubone.
4. Ukuncamulela- ukudla amahlaka kuqala kulabanye ngumfana ongayisiso sihwaba.
5. Ukuphemba- yikuqalisa ukubasa umlilo.
6. Ithwasa – ngumuntu ofundiswa ukuba yisangoma.
7. Iqgwetha- ngumuntu omela ababotshiweyo emthethwandaba.
8. Imbongi – ngumuntu owayehlala ebonga inkosi ngezibongo zayo.
9. Isigqili- ngumuntu osebenza nzima engaholi lutho.
10. Isanuse- ngumuntu onuka abathakathi.
11. Ukuzibula- yikuqalisa kwethokazi ukuzala ithole.
12. Ukusungula- ukuqalisa ukulima amasimu avele elinywa ekuqaliseni komnyaka.
13. Ukuthwasa- yikuphuma kwenyanga entsha iqalisa ukubonakala.
14. Ukuthomba- yikukhula komfana / intombazana iqalisa ukuba ngumuntu omdala.
15. Ukuhluma/ukuqhuma- yikuphuma kotshani lamahlamvu amatsha ekuqaliseni
komnyaka.
16. Inyanga – ngumuntu owelapha abagulayo ngemithi yesintu.
17. Ibutho- ngumuntu olwa izimpi.
18. Umelusi- ngumuntu ogcina izifuyo.
19. Umlizane- ngumuntu ogcina abantwana khaya.
21. Umdlezane- ngumfazi osanda kubeletha.
22. Inkundla- kulapho amadoda axoxa khona indaba.
23. Iziko- lapho okubaswa khona umlilo.
24. Umkulu- indlu yokuphekela lokugcina izitsha zokupheka.
25. Esilotheni- lapho okuchithelwa khona umlotha.
26. Isibaya- lapho okuhlala khona inkomo.
27. Idale- lapho induna ethetha khona amacala.
28. Emadlelweni- lapho inkomo ezidla khona.
29. Ezaleni- lapho okuhlutshelwa khona umumbu.
30. Emlimeleni- lapho okulamasimu khona.
31. Ugcamo- lusetshenziswa ukuthunga amathikili.
32. Insingo- ngeyokuphuca inwele ekhanda/ kumbe ukucaba.
33. Ubhulo- ngolokubhula amabele.
34. Uqweba- ngolokuphusisa iguqa.
35. Usungulo- ngolokuthunga isitsha.
36. Usiba- lusetshenziswa ukubhala amabala.
37. Isancele- ngesokubaza.
38. Uhlaka- ngolokubopha owephukuleyo.
39. Isifu- ngesokuthiya inyamazana.
40. Ukopha- yikuphuma igazi.
41. Ukuminza- yikudla kakhulu.
42. iyisela- libhiza.
43. Ukuqaleka- ukufa ubuye uvuke.
44. Ukukhwenyeza- yikuqula.
45. Ukuphangalala- yikufa.
46. Imvimbi- lizulu elina lichophelela.
47. Ukufula- yikuthatha amabele emasimini.
48. Ukusela- yikuthatha izithelo egangeni.
49. Umchithiso- umuthi ophiwa izinja ukuze zibe bukhali ekuzingeleni.
50. Umqhuqhumbo- indumba ephekwa ingavuthwa.
51. Umgwili- ikhomane eliphekwa lingavuthwa.
52. Isanuse- umuntu onuka abathakathi.
53. Ukwethesa- ukulungisa inkanda yomntwana.
54. Umkhwaphavula- ngumthando wokuqala ephahleni lwendlu.
55. Umthiya- yisihlalo/umqamelo wesigodo.
56. Umthwebebe- inyosi eziloluju olumnyama esezilesikhathi zingathatshwa.
57. Isibuya- okulengalane leziphala.
58. Imbozisamahlanga- lizulu elina ebusika.
59. Indlukula- ingowane eyenziwa ngesigogo lensiba, yandise ikuthwalwa yizangoma.
60. Indonsakusa- inkanyezi ebika ukusa.
61. Umfasimbi- intuthu ebonakala ebusika isenziwa yikutshisa kwelanga.
62. Umncatsha- ngamabele ayembelwa esibayeni.
63. Ingumbamazwi- yingubo enhle ayayigqokwa ngamanina.
64. Umdango- ligceke lapho okwakugiyela khona amabutho.
65. Isihlangu- lihawu lokusina.
66. Amanxusa- ngamajaha ayethunywa yinkosi ukuyabulala labo inkosi eyabe ithe
kababulawe.
67. Amadotshi- amatshana okuklwebha umlilo.
68. Umunge – isikhala esingaphansi kwegula okuphuma khona umlaza.
69. Isikhupha- inyama ephekwa idliwe ngakusasa isiqanda.
70. Inkubalo- imithi edliwa ngabafelweyo.
71. Umfuma- amafutha okugcoba enziwa ngolaza.
72. Igumbi- ingosi yendlu, ikhona (corner).
73. Ikhaba- ngamabele angakakhahleli.
74. Iwisa- yinduku elesiduku esikhulu.
75. Isixhokolo- lugojwana olulembaxa ezimbili lokufuqa amahlahla nxa ubiya.
76. Idlelaphezulu- liganyana.
77. Amafu- ngamayezi.
78. ihlathi- ligusu.
79. Indlulamithi- yintundla.
80. Isiqhazo- yiluthi lokuhloma endlebeni zoklekliweyo ukuze zingavaleki.

Posted on June 17, 2017 · 2 Comments


Izitsho
Izitsho lengcazelo
Umahluko phakathi kwesitsho lesaga yikuthi isaga sisetshenziswa sinjalo kasiguquki.
Isitsho singaguquka kusiya ngendlela esisetshenziswe ngayo. Isitsho sona yisenzo
esisetshenziswe ngendlela engajayelekanga.
Njengo mfundi wesi Ndebele ukhangelelwe ukwenelisa ukuchasisa ukuthi izitsho
ezithile zitshoni. Ukhangelelwe njalo ukwenelisa ukuzisebenzisa lezi zitsho uma
ubhala umsebenzi wendaba yokuzibumbela.
1.Ukudlula zisengwa- ukungabi lenhlonipho.
2.Ukungena umfazi- ukuthatha umfazi ofelweyo.
3.Ukufela ngaphakathi- ukungakhulumi okukukhathazayo.
4.Ukukhasela eziko- ukulanda ingozi.
5.Ukungena/ukubamba indlela- ukusuka uhambe.
6.Ukulibamba lingatshoni- ukusongela umuntu ukuthi uzamthola.
7.Ukufa kabili njengo mkhobo- ukulandwa ngolunye udubo wena uvele ulolunye.
8.Ukulala ngenxeba- ukuqinisela lanxa usizwa ubuhlungu.
9.Ukukhomba ngophakathi- ukuhlala kuhle.
10.Ukuba phakathi komhlane lembeleko- ukuhlala kuhle ungasweli lutho.
11.Ukukhuza uvalo- ukungesabi.
12.Ukutshaya phansi- ukwehluleka wena usithi uzamile.
13.Ukusenga lezimithiyo- ukungezelela amanga ukuze inkulumo ihlabuse.
14.Ukufulathelwa ngabaphansi- ukuba lomnyama.
15.Ukuhluba indlubu ekhasini -ukulandisa indaba kuhle ungatshiyi lutho, kungabi
khona othandabuza ubufakazi bayo.
16.Ukukhala zome- ukukhala ungathuliswa muntu.
17.Ukuzidla- ukukhathazeka kakhulu.
18.Ukuxega abantu- ukuxabanisa abantu.
19.Ukuxega amadolo- ukuqhuqha usesaba.
20.Ukuzwa ngendaba- ukuzwa ngabantu kumbe ngabasiki bebunda.
21.Ukuveza elomhlathi- ukubobotheka/ukuhleka.
22.Ukubamba umoya- ukungatholi lutho.
24.Ukuthathela ngejubane- ukugijima kakhulu.
25.Ukuthathela izinto phezulu- ukwenza masinyane.
26.Ukuncweba umuntu indlebe- ukunyenyezela umuntu ngolutho olungahle
lumpambanise nxa engalimukanga.
27.Ukugeza izandla- ukukhalala.
28.Ukudlala ngomuntu- ukumkhohlisa.
29.Ukuthwala imikhono ekhanda- ukukhala uhlaba umkhosi.
30.Ukuthutha izindaba- ukukhuluma ngendaba zabanye abantu.
31.Ukudla ubuthungo- ukulala.
32.Ukuzidel amathambo- ukungabi lendaba.
33.Ukuba lesandla- umuntu ongatshiyi lutho alubonayo angalweba/ olisela.
34.Ukuba leminwe- umuntu othi engenza ulutho ngezandla zakhe kuphume kukuhle
njalo kubukeka.
35.Ukuba lonyawo- ukuthanda ukuhamba.
36.Ukwenwaya impumulo- ukukhonona ukuvuma into ongayiboni kuhle.
37.Ukwenza amehlo amhlophe- ukujabulela umuntu ophunyuke engozini ethile.
38.Ukwesaba umnyama ongela mpisi- akufanele umuntu esabele khatshana
engakazami.
39.Ukwanda ngomlomo- ukuchothoza ivila ukuthi lilindele ukudla lingafuni
ukusebenza.
40.Ukuzokhela amalahle ekhanda- ukuzilethela udubo kumbe ubunzima.
41.Ukuzembula amakhwapha- ukuchazela umuntu ulutho uze wedlulise, umtshele
lemfihlo engakuthelela ihlazo.
42.Ukuzitshaya isifuba- ukuziqakisa ekukhulumeni.
43.Ukuwuphemba ungawothi- ukusungula ulutho olungakwenza uphumelele kodwa
lukwehlule lube solusenziwa ngabanye.
44.Ukuvala umuzi ngehlahla- ukufelwa kakhulu umuzi uze uphele wonke du.
45.Ukuvusa umhlonga- ukuvusa ulaka.
46.Ukutshaya utshani- ukubaleka uhle unyamalale ukuze ungabonwa.
47.Ukutshaya inala- ukuvuna amabele amanengi.
48.Ukuthwala ilunda- umuntu othi angathola ulutho oluhle abeseziphakamisa
kungathi lololutho aluseyikuphela.
49.Ukususela amanqe- ukubulala umuntu.
50.Ukuphosa ilizwi- ukuthola ithuba lokukhuluma.
51.Ukuqhoba ithambo- ukuxoxa indaba ezimnandi.
52.Ukuthathwa yinto- ukuthi nxa kade uhlezi labanye, kuthi nxa sekukhona
osekukukhathazile usuke uhambe loba ubaleke.
53.Ukulala ngamanzi- ukuhlaselwa yindlala, akusadliwa lutho.
54.Ukuhlala njengethumba- ukungananzeleli indawo okufanele uhlale kiyo.
55.Ukuhlala ngendlebe- ukulibala ungezwa nxa ubizwa.
56.Ukuhlangana lembila zithutha- ukuphelelwa yinkani ngemva kokucabanga ukuthi
uzaphumelela.
57.Ukugwetshelwa ugodo- isigwebo somuntu ozabulawa.
58.Ukufela amafufu njengegundwane- ukufela ize.
59.Ukugila imikhuba- ukuba lezenzo ezidida ingqondo.
60.Ukugcika indlebe ngeminwe- ukungalaleli abakucebisayo.
61.Ukuduma ikhanda- ukungazwisisi.
62.Ukudlisa imbuya ngoluthi- ukubalocuku kwabanye abantu.
63.Ukudinga ngamehlo abomvu- ukudinga/ukubona into efuneka kakhulu.
64.Ukucitsha umhawu- ukunatha utshwala kumbe amanzi.
65. Ukubamba iziboya- ukuphunyukwa yinto obusulethemba lokuthi usuyitholile.
66.Ukubamba izulu- kubatshazwa ubude.
67. Ukubamba ngamazinyo- ukusebenza ngamandla.
68.Ukubamba owangaphansi- ukumangala.
69.Ukuba yinsingo- ukuba bukhali okwedlulisileyo esifazaneni kumbe esiliseni.
70.Ukubhekwa yisambane- ukubalomnyama.
71.Ukucela empunzini- ukubaleka.
72.Ukuthwetshulwa yingwe- selokhu wazalwayo kakaze akubone okunje.
73.Ukwehlukanisa imbambo lomgogodla- ukuchasisa kucace.
74. Ukutshelwa yikuncitshwa- kukhuthazwa ukuthi kuhle umuntu azibonele.
75. Ukutsha amathe- ukumangala.
76. Ukuqhuba imbuzi- umuntu akwenzayo edakiwe.
77.Ukuhamba ze- ukuhamba nqunu.
78.Ukuvalelisa amabele- ukufa.
79.Ukuvuka kule- ukuvuka ekuseni kakhulu.
80.Ukuthela utshwala- ukunatha.
81.Ukuba yindlubu ewele ephokweni- ukwehlukana/ukungenzi okufanana labanye
abantu.
82.Ukudla amalahle- ukuthetha kakhulu.
83.Ukugana unwabu-ukuzonda kakhulu.
84.Ukuphazima kweso- masinyane.
85.Ukuphoselana inyoka iphila- ukuphikisana.
86.Ukuthaphana ngamehlo- ukukhangelana.
87.Ukuluma umlomo wangaphansi- ukuzimisela.
88.Ukuvula umuntu amehlo- ukumenza ahlakaniphe.
89.Ukuhlafuna indaba- ukukhuluma indaba.
90.Ukugida uziqakezela- ukwenza ulutho uphinde uzibuke wena ngokwakho.
91.Ukudla ubuchopho- ukucabanga okujulileyo.
92.Ukuzwa ngelikabathi- ukuzwa ngamahungahunga.
93.Ukuzidlisa satshanyana- ukuhlolisisa ukuze ubone umumo.
94.Ukuphozisa amaseko- ukuphuza.
95.Ukuziquma ulimi- ukukholisa ukudla.
96.Ukudliwa ngumthetho- ukubotshwa.
97.Ukugqiba umgodla- ukudla usuthe.
100.Ukungawuhlanganiseli mlomo- ukumangala.
101.Ukubangwa lezibi- ukuphosa ufe.
102.Ukulindwa- ukubanjwa ngumkhuhlane kakhulu.
103.Ukuvukisana ngolutho- ukukhuluma ngolutho nsukuzonke.
104.Ukutshona phansi njengomswenya- ukunyamalala.
105.Ukuhlanganisa amakhanda- ukuncedisana kudingwa icebo.
106.Ukuthatha inyathelo- ukwenza ulutho ngemva kokuhlolisisa.
107.Ukuncweba indlebe- ukutshela omunye umlimukisa.
108.Ukudonsa indlebe- ukulaya.
109.Ukuvulela umuntu isifuba- ukumtshela imfihlo.
110.Ukuyangomtsha wendoda- ilanga selitshona.
111.Ukuba lensuku ezimfitshane- ukuguga/umuntu esezakufa.
112.Ukufaka umuntu ekhwapheni- ukumethemba.
113.Ukuzinuka amakhwapha- ubokhuluma kumbe wenze uzinanzelela.
114.Ukumphekela ezilamatshe- umlayile/ umkhawulisile
115.Ukukhala eziwela esiswini- loba engatshengiseli kodwa udabukile.
116.Ukulumela ngokhuni- ukuthwala nzima/ ukuhlupheka.
117.Ukuqunywa umlomo- ulwazi soluphelile/sebezebakufica.
118.Ukuzibopha ngawakhe amaketane- imisebenzi yakhe isimfake phakathi kohlupho.
119.Ukutshaya ekhaleni- uphe impendulo eqondileyo.
120.Ukudlela egilweni- kachelesanga uhlezi ngokunqineka.
121.Ukuginya ilitshe- ukubeka isibindi/ ukuqinisela.
122.Ukuzigwaza ngowakhe- ubethi uloya omunye umuthi wakhe waphenduka wadla
yena.
123.Ukuhamba phezu kwamawa- impilo yakhe isengozini.
124.Ukudlela emakhukhwini- ukuncitshana.
125.Ukutshaya inja ngekhanda- ukuba ngumyanga.
126.Ukuwelwa ngamazolo- ukuba lenhlanhla uzuze ulutho oluhle.
127.Ukudla usesulela phansi njenge gundwane- ukungabongi.
128.Ukuluma uphozisa njengegundwane- ukubaliqili.
129.Ukungena ngenxeba njengempethu- ukugegelela osenkathazweni.
130.Ukubambisa ilitshe/udonga- ukubalimenemene/ ihulukuqu othembisa amanga.
Umthapho (References)
Mnkandla P.N (1978) Ulimi Lwethu, Mambo Press, Gweru
Mnkandla P.N (1970) Ilifa labobaba, MamboPress, Gweru
Nyamambi A. M and Dladlazela P (1975) Izaga, Mambo Press, Gweru

Posted on May 27, 2017 · 4 Comments


IZAGA LENGCAZELO
Izaga lengcazelo

1.Ababuyisi baphambili- okubi kubi ungaze ubalekele ulaywa uzafika ulaywe


ngokufanayo lapho oya khona.
2. Abake babonana bayaphinda babonane- uma abantu bevalelisana babalesifiso
sokuphinda bahlangane, bahlalisane njengakuqala.
3.Abantwana bensimba bahamba belandelana- kuyabe kulaywa abantwana bomfazi
ukuthi bangalwi bangahluphani.
4.Agelezela lapha okwehle khona- kulula ukwethesa icala komeyisayo kulalowo
omesabayo.
5.Akubeyelwa muva kunge mkhondo- konakele konakele , ukukhala akusizilutho
6.Akubuyelwa nganxanye kungemanzi- nxa kukhulunywa indaba abantu abaze
bavumelana bonke.
7.Akunkwali yaphandela enye- kuyingozi ukuthuma omunye umuntu ukuba
akwenzele olunye ulutho olwaziyo ukuthi laye uyalufuna ngoba hlezi akuphambanise.
8.Akuntombi yagana inyamazana- lanxa ungangala uzakwendela komunye onjengami.
9.Akuqili lazikhotha emhlane- kukhuzwa umuntu othanda ukwenza okubi ngoba esithi
uhlakaniphile, ngelinye ilanga uzabanjwa.
10.Akusilima sindlebende kwabo- ububi bomuntu bubonwa ngabangaphandle,
abazalana laye kababuboni.
11.Amajodo awela abangela mbiza- empilweni izinto kazivamanga ukuthi ziqondane/
okuhle kutholwa ngabangela ndaba lakho.
12.Ameva ayabangulana- sinceda abasincedayo lathi.
13.Awumbiwa godi linye- zinengi indlela zokwenza ulutho oluthile.
14.Ayikhabi zibaya zimbili- ungaze uphunyuke entweni embi, ungacabangi ukuthi
uzaphinda uphunyuke njalo, uyazikhohlisa/ kutshiwo intombi esekukade iwala
amajaha isithe yabanjwa ngelinye ijaha eliyinkonjwa.
15.Abapheki abanengi bayabona ububende- omunye angathi ngiyazi lomunye laye
athi ngiyazi kuyonakala.
16.Buchitheka bugayiwe- kungonakala abantu bona besithi sokulungile.
17.Elenxeba ilenxeba- loba befihla kodwa olecala uzabonakala.
18.Elethunga ayisengelwa phansi- umuntu olusizo kuwe ungamtshaphazi, mphathe
kuhle ngoba ungamtshaphaza uzakuncitsha izinto zakhe ubusuhlupheka.
19.Emuva kuphambili- okwenza lamuhla kuyakwenzeka lakusasa.
20.Enyathele udaka inathile- olecala uhle abonakale ngokudliwa ngumzwangedwa.
21.Eyomdeni ayingenwa- kuxwayiswa umuntu ukuthi angangeneli ezomuzi wabantu
ngoba isisusa sazo engasazi.
22.Guga sithebe kade wacholela- yekela ngiluphale kade ngangizenza izinto ezinhle
23.Ibele lendlela kalivuthwa- intombi enguvuma zonke iphetha ngokuswela
oyithathayo/umuntu osekuhluphekeni kavamanga ukuphumelela.
24.Icala kaliboli- isenzo esibi kasipheli loba umuntu angaze azame ukubalekela
isijeziso ekucineni uzafica silokhu simlindele.
25.Icala lembula ingubo lingene- icala lingakufica ungazi lutho.
26.Idlozi liyaphakelwa- kuxwayiswa umuntu othi angaphumelela azenze ozuze
leyonhlanhla yedwa akhohlwe amadlozi.
27.Igadigadi idiniwe- umuntu osecela uncedo ukuba lokho akwenzayo sokumehlula
kanti uyabe eqale esithi angazenzela yedwa.
28.Igwababa liphethe umgodo- kubatshazwa ulutho oluhle olwenziwe
ngumuntukazana okungakhunjulelwe ukuthi angaluthola.
29.Ihlonipha lalapha engekugana khona- umuntu kumele ahloniphe abantu bonke,
angakhethi.
30.Ikhotha eyikhothayo- kulula ukuthi usize umuntu ojayele ukukusiza lawe/unceda
okuncedayo lawe.
31.Ikhula lamanono ayo- umuntu ukhula lezenzo zakhe ezinhle ezavele zabonakala
esesemncane.
32.Imbila yaswela umsila ngokulayezala- othanda ukuthuma katholi lutho.
33.Imbuzi igudla iguma- kafuni kuphumela egcekeni ngenkulumo yakhe.
34.Imbuzi iphekwe lempondo- into kayenziwanga kuhle, yenziwe ngumuntu
ongaziyo.
35.Impethu ingena ngenxeba- kuxwayiswa umuntu ukuba ananzelele lokho
akwenzayo ngoba kungamngenisela okunengi okubi.
36.Indlela ibuzwa kwabaphambili- kufundiswa abantwana ukuba izinto abangazaziyo
kumele bazibuze ebadaleni ngoba bona sebabona okunengi.
37.Indlu yegagu iyanetha- kuhletshwa umuntu ozenza igqala ngolutho alwenza abanye
kukanti okwakhe ukuyekela kusonakala.
38.Induku enhle iganyulwa ezizweni- into/intombi enhle iyahanjelwa
kayimponguzifikela nje ikulande uhlezi.
39.Induku kayakhi muzi- ungahlali ngokulwa nsuku zonke emzini wakho.
40.Inhlanzi itshelwe ngamanzi- usehlupheka kanti ubehlezi kuhle.
41.Inhlwa kayibanjwa ngekhanda- ungenzi amawala , yekela into iphumele egcekeni.
42.Inja ingeke ifuye enye inja- umyanga ngeke agcine omunye odubekileyo.
43.Inkomo ingazala umuntu- ngeke kwenzeke/kuyazila/ kungabayimihlolo.
44.Inkomo ixakelwe linkonyane- usephelelwe yingqondo kasakwazi angakwenza.
45.Inkosi yinkosi ngabantu- kuxwayiswa umuntu ophethe isikhundla ukuthi aphathe
kuhle abantu ngoba ekuleso sikhundla ngabo.
46.Inkukhu inatha amaqanda ayo- umzali uzibulalela abantwabakhe.
47.Inkunzi emnyama iyawona amathole- umkhokheli ongalunganga wenza lalbo
abaholayo bengalungi.
48.Inotho/ubukhosi ngamazolo- kuxwayiswa umuntu ukuthi angaboziqakisa
ngesikhundla alaso loba inotho ngoba kuzaphela.
49.Inqina laphuma embizeni- wasila engozini embi/ into isiphunyukile sithembile.
50.Intandane enhle ngumakhothwa ngunina- kungcono ukufelwa nguyihlo
kulokufelwa ngunyoko.
51.Into yomuntu ngumhluzi wempisi- into yomunye kayithenjwa ngoba umniniyo
angakuthathela ungalindelanga.
52.Inxeba lendoda kalihlekwa- ungahleki osebunzimeni/ ungathokozeli ukuhlupheka
komunye ngoba kungaba nguwe kusasa.
53.Inyathi ibuzwa kwabaphambili- kufundwa ebantwini abadala/ buza abadala kuqala
ngoba yibo abalolwazi..
54. Inyembezi zendoda zehlela esifubeni- umuntu wesilisa akumelanga athi nxa
elohlupho oluthile ahambe ekhuluma ngalo ebantwini bonke.
55.Inyoni itshayelwa abadala- umntwana angaze abelecala olomlandu ngumzali.
56.Inzimakazi izala ilungakazi- umuntu omubi kumbe ongalunganga uyamzala
untwana omuhle kumbe olungileyo/ ivila lingazala umuntu okhutheleyo.
57.Iqaqa kalizizwa ukunuka- uthanda ukuhleka izici zabanye esakhe engasiboni
58.Isalakutshelwa sibona ngomopho- umuntu olihlongandlebe uzwa ngokuzibona
esehlelwe yingozi.
59.Isigogo sigoqwa sisemanzi – umntwana ufundiswa ukuziphatha kuhle esemncane.
60.Isihuba sakutsha- sezakufa/ ogulayo usephefumulela okokufa.
61.Isikhuni sizala umlotha – umntwana ufuza abazali bakhe lobubi bezenzo zabazali
bakhe.
62.Isilonda sisola imbilaphi- olecala ulinindela komsulwa.
63.Isisu somhambi kasinganani singango phondo lwembuzi- isihambi kasincitshwa
ukudla ngoba singeke sikuqedele konke.
64.Isitsha esihle kasidleli- ulutho oluligugu kaluhlali uya uthi usakholisa ngalo
lwedlule.
65.Ithendele elihle ngelikhala ligijima- ukuthi nxa umuntu esefikelwe yingozi kumele
azame amacebo okuphunyuka kulokuthi azilingane aze alimale.
66.Ithunga liyagcwala ngompehlo- ungaze wadelela izintwana ezincane ngoba yizo
izingakwenza uphumele/uma ungaphumelelanga kuqala zama njalo.
67.Izandla ziyagezana- kulula ukunceda lowo ojayele ukukunceda lawe.
68.Izolo liyembelwa- lokho abantu abaxabane ngakho njalo bathethelelana ngakho
kufanele bakukhohlwe.
69.Kazalanga wabola amathumbu- wazala abantwana abangahloniphiyo njalo
abangalunganga.
70. Kubomvu umkhiwa ukhithikile- qaphela kulengozi, abanye njalo bathi sitsho
ukuthi nanku ukudla kuchaphakele wozani lizitike.
71.Kusasa kuyizolo- okwenza lamuhla kuyakwenzeka lakusasa.
72.Kwafa igula lamasi- kukhalwa ngomuntu osetshonile obe elusizo phakathi
kwabantu.
73.Libalele ngitsho lasebukhweni bezinja- emini, ilanga likhanya kungela ngitsho
leyezi elilodwa/kubatshazwa ukutshisa kwelanga.
74.Loba kungela qhude kuyasa- loba ungekho ungacabangi ukuthi abantu
bazahlupheka.
75.Ngikubeka isikhupha- ungonile kodwa angizukulwa lawe lamuhla sizahlangana
ngelinye ilanga.
76.Ngumanxiwa kawamili mbuya- ngumuntu ohlezi ethuthile njalo nje.
77.Ngumnyankomo- abanye bathi kutsho umuntu ongaziwa lapho avela khona abanye
njalo bathi kutsho ukudana kakhulu.
78.Okuvuthiweyo kubolile- ukucebisa abanye ukuthi badle bengakhali ngoba ukudla
kuzaphela.
79.Oxamu baxhulene- kuhletshwa ububi babantu abathatheneyo ukuba baqondene
ngobubu babo.
80.Selidumela emansumpeni- kukhuthazwa umuntu ukuthi sezaphumelela.
81.Sizoyicela isivuthiwe- kuxwayiswa umuntu ongathandi ukwelulekwa ngabanye.
82.Sobohla manyosi- kuzaze kukuphele lawe.
83.Ubude abuphangwa- kukhuzwa umntwana ogagamela izinto eziphezu kwakhe
ukuba kufanele aze azenze esefike kulelobanga.
84.Udiwo lufuze imbiza- umntwana ufuze abazali bakhe.
85.Udlela emakhukhwini- uyancitshana.
86.Udwayi ufa lensiba zakhe- lokho umuntu oyikho khona uze afe lakho.
87.Ugandwa yini lenyoka kazisela mazinyo- engasake afe.
88.Ugegelela imbuya wesaba ulude- ulanda abadeleleyo etshiya lowo omqalileyo
ngoba emesaba.
89.Uhamba phezu kwamawa- impilo yakhe isengozini.
90.Uhlobo olungabekwa nhlanyelo- ukuthetha ngezenzo zomuntu ezitshengisa
umdabuko wabakibo ababevele bebabi.
91.Ukhala eziwela esiswini- kukhulunywa ngomuntu olento emdlayo kodwa
owehluleka ukuthi ayibike ebantwini ngoba ingamthelela ihlazo.
92.Ukhala ngelihlo linye- uzenza olosizi yena engelalo.
93.Ukhuni olungaziwayo kaluthezwa- kuxwayiswa labo abazimisele ukuthatha ukuthi
ijaha loba intombi kumele ithande lowo emaziyo lapho adabuka khona ukuze kusasa
kungamhluphi.
94.Ukungazi kufana lokufa- kukhulunywa ngento eyabe isiwonakele ngoba
bekungaziwa lutho ngayo.
95.Ukusuza komnumzana kwesulelwa kumfokazana – isono somuntu omdala
kasibatshazwa.
96.Ukuzala yikuzelula amathambo/yikuzimbela- ukubuka isenzo esihle esenziwe
ngumntwana.
97.Ukwanda kwaliwa ngumthakathi- sibonga umntu ngoba esihlangule singasakwazi
esingakwenza.
98.Umcaba owasala emasini- intombi eyasala ekhaya ezinye zisenda.
99.Umendo kawuthunyelwa gundwane/kawutshayelwa mathambo- ukuzikhala
kowendileyo esebona uhlupho ayengazi ukuthi uzalubona emendweni.
100.Umenzi kakhohlwa kukhohlwa umenziwa- abantu abonela anye kabalutho
ukukhohlwa kodwa labo abezwe ubuhlungu kabakhohlwa lanxa kungaze kwedlule
isikhathi eside okunganani.
101.Umfazi kalankosi- umfazi kayesabi indoda yakhe kakukhathalekile ingabe
ilesikhundla esikhulu kanganani.
102.Umkhwenyana yinxoza- umkhwenyana akumelanga adinwe yikupha
abakwabozala izipho.
103.Umlahlise okwenyongo yenyathi- umale/umlahle kazafuna ukuthi asondele kuye
njalo.
104.Umlomo litshoba lokuziphungela- ukuphendula uzama ukuzisiza kulelocala
oletheswayo.
105.Umlungisi ngumoni/umuntu kalamcoli- abantu babasole nxa besenzelwa okuhle,
ngomona wokuthi usuzazisa ngezenzo zakho ezinhle.
106.Umntwana wenyoka yinyoka- umuntu nxa ezalwa ngabantu abasolwayo lanxa
angaze azame njani ukuba ngumuntu olungileyo ungamethembi.
107.Umntwana wesilwane yisilwane- umntwana uhle akhanye ukuthi uzalwa yindoda
enjani esemncane.
108.Umntwana yindla ngaye- umuntu omdala oyayathi ulutho lufunwa nguye alucele
ngomntwana athi uyalukhalela.
109.Umqokolo wendwangu uvuthelwa emlonyeni- okwakhe akumelelwa ukuthi kuze
kulunge.
110.Umthunywa kalampontsho- othunyiweyo kalacala.
111.Umthwente uhlaba usamila- impawu zokuhlakanipha zihle zizikhanyele lanxa
umuntu esesengumntwana.
112.Umuntu kazizali- abantwabakhe kabamfuzanga ngezimilo zabo.
113.Umzenzi kakhalelwa- ngumuntu osesenkathazweni ngenxa yokungalaleli
ezluleko zabadala.
114.Ungena ngenxeba njengempethu- umuntu ohluphekayo abantu bangamenzela
umona ngoba besazi ukuthi uyadubeka.
115.Unxiwa luka Ha! alwakhiwa- lokho osekubonakele akumelanga kukuqede
amandla qina uzame amanye amacebo.
116.Unyawo kalula mpumulo- phatha abanye kuhle ngoba kusasa kungenzeka ukuthi
udinge usizo lwabo.
117.Usenga inkomo, asenge inkonyane – umuntu ongahloniphiyo, okhombisa umfazi
abuye akhombise indodakazi yakhe.
118.Uthango ludla amakhomane- umzali nguye othakatha abantwabakhe.
119.UTshaka usekhaya- oqeda abantu ukhonapha ekhaya.
120. Utshaya inja ngekhanda- ngumyanga.
121.Uwelwe ngamazolo- ubelenhlanhla.
122.Uye kwelongwelumatha – uhambe kazaphenduka.
123.Uyibambe ngesidukwini- amandla akuye.
124.Uyisikela emunweni- uhlezi kuhle kasweli lutho.
125.Uzidle izibeka amathambo- uma kusenda intombi engela simile zingabuyela
inkomo zamalobolo.
126.Wafa kabili njengomkhobo- ubekhala ngobubi obumehleleyo sekuphinda
kusenzakala okunye okubi.
127.Waqothula imbokodo lesisekelo- ukubhujiswa komuzi wonke, abazali
labantwana.
128.Wanyiwa yinyoni- umuntu oxwaywa ngabantu ngenxa yezenzo zakhe okwenza
aswele izihlobo labangane.
129.Yawuchitha umuthi inkonyane- ukuveza ulutho obeluyimfihlo ngesikhathi
esingayisiso.
130.Zinqunywa amakhanda ziyekwe- izindaba ezithinta amabizo abanye abantu
akumelanga zihlale ziphathwa zilamacala.
Umthapho (References)
Mnkandla P.N (1978) Ulimi Lwethu, Mambo Press, Gweru
Mnkandla P.N (1970) Ilifa labobaba, MamboPress, Gweru
Nyamambi A. M and Dladlazela P (1975) Izaga, Mambo Press, Gweru

Ukucesisa ulimi

-kumele utshengise ulwazi olujulileyo lwesiNdebele.

-kumele wenelise ukucecisa ulimi lwakho ngamazwi ahlakaniphileyo atshengisa ulimi olujulileyo.

-indaba elesi Ndebele esilula esiduma kayitholi imiklomelo ephezulu.

-mfundi ungasebenzisa indlela ezilandelayo ukucecisa ulimi

1. Izaga.

IsiNdebele njengazo zonke indimi lulimi olunone kakhulu ngezaga. Izaga ezimbili kumbe ezintathu
zingenza umehluko omkhulu endabeni lemiklomelo ingathuthuka. Nanzi ezinye izaga
ongazisebenzisa.

.uyibambe ngesidukwini-amandla akuye

.izandla ziyagezana- abantu bayancedana

.ikhotha eyikhothayo-unceda okuncedayo lawe

.udiwo lufuze imbiza- umntwana ufuze abazali bakhe

.ikhula lamanono ayo- umtwana ukhula lezenzo zakhe

.guga sithebe kade wacholela- yekela ngiluphale kade ngangizenza izinto ezinhle

.udlela emakhukhwini-uyancitshana

.imbila yaswela umsila ngokulayezala- othanda ukuthuma katholi lutho

.walutheza olulenkume- waluthwala udubo

.inhlanzi itshelwe ngamanzi- usehlupheka kanti ubehlezi kuhle

2. Izitsho

Indimi zonke zilezitsho, isiNdebele laso lulimi olulezitsho ezinengi okwamagama. Nanzi ezinye izitsho
ongazisebenzisa

.kwakungabizwa ozwayo- kwakukholiswa/ kwakumnandi


.impisi isisidla umniniyo-sokumnyama kakhulu

.engagqize qhakala-engelandaba

.abantu kwakulitshebetshebe-babebanengi

.ngangithabe ngimanzi-ngithabe kakhulu

.ngamathe lolimi-bayathandana

.egane unwabu-ethukuthele/ezonde kakhulu

.esidla amalahle/amalangabi-ezonde/ethukuthele kakhulu

.esidla inqweqwe zomlomo-uyalamba

.umangoye selala eziko-kuyalanjwa

.ulolimi-uyanyeya

.ngundimi mbili-ukhuluma eguqula inkulumo uma sekhuluma lomunye

.wande ngolimi-uthanda ukukhuluma kodwa engenzi lutho

.ulolimi olubi-ulenhlamba

.lijaha limajaha mabili- lijaha elihle

3 Izifenqo (figures of speech)

.sidinwe njengenkukhu- sidinwe kakhulu

.udla esesulela phansi njengenkukhu- kabongi

.yisambane- ulamandla

.yisilwane- uyesabeka

.ngumvundla- uhlakaniphile

.yintethe yebusika- uhlakaniphe kakhulu

.yimvu- uthule

.yinkukhu- yisithutha

.yimpisi- mubi kakhulu

.litshongololo- ulenkani

.yingwe lenja-bayazondana

.lixoxo-usuthi

.yinkubu- uzimukile

.yisivunguzane-ulejubane

.yinkosi- ulunge kakhulu


4Amabala afaneleyo

Khetha amabala afaneleyo uma ubhala indaba yakho. Ungaphoseli amabala angafanelanga ayayona
indaba enhle.

.usisi-udadewethu

.ubhudi-umnewethu

.unana-usane/umntwana

.utitsha-umbalisi

.ibhuku-ugwalo

.iwatshi-inkombalanga/igcinaxetsha

.ifoni-ucingo

.ifulawuzi-iluba

.igedi-isango

Okunye okunga phazamisa umsebenzi wakho yikwehluleka ukubhala inani, isikhathi, imali kanye
lenyanga zomnyaka nge si Ndebele soqobo. Nanku okunye okungakusiza ukuthi ubhale isi Ndebele
esilohlonzi.

1.Isikhathi nge siNdebele

Amabala atsho ekuseni

.emathathakusa

.emadabukakusa

.empondozankomo

.kusithi nwe

.kusithi ndi

.lisithi catsha

-amabala atsho emini

.emini yekuseni

.selikhwelile/seliphezu kwezihlahla

.emini enkulu

.ngemva kwemini

-Amabala atsho ntambama

.emini yantambama
.selisiya ngena kunina

.selisiya ngomtsha wendoda

.selibantu bahle

.sokunqunda amehlo

.sekuhwalala

.phakathi kwamabili –ebusuku ( 12 midnight)

2.Inombolo ngesi Ndebele

1-kunye

2-kubili

3-kuthathu

4-kune

5-kuhlanu

6-kuyisithupha

7-kuyisikhombisa

8-kuyisitshiyagalo mbili/kuyisifica minwe mibili

9- kuyisitshiyagalo lunye/kuyisifica munwe munye

10-kulitshumi

11-kulitshumi lanye

12-kulitshumi lambili njalo njalo

20-kungamatshumi amabili

21-kungamatshumi amabili lanye

22-kungamatshumi amabili lambili njalo njalo

30-kungamatshumi amathathu

40-kungamatshumi amane njalo njalo

100-ikhulu

200-amakhulu amabili

300-amakhulu amathathu njalo njalo

1000-inkulungwane

2000-inkulungwane ezimbili njalo njalo

10 000-inkulungwane ezilitshumi
11 000-inkulungwane ezilitshumi lanye

100 000- ikhulu lezinkulungwane

200 000-amakhulu amabili ezinkulungwane

1 000 000-isigidi

2 000 000-izigidi ezimbili

3.Isikhathi sabelungu

1 am- ngehola lakuqala ekuseni

2 am- ngehola lesibili kuseni

3 am-ngehola lesithathu ekuseni

4 am-ngehola lesine ekuseni

5 am-ngehola lesihlanu ekuseni

6 am- ngehola lesithupha ekuseni

7 am-ngehola lesikhombisa ekuseni

8 am-ngehola lesifica minwe mibili ekuseni

9 am-ngehola lesifica munwe munye ekuseni

10 am- ngehola letshumi ekuseni

11 am –ngehola letshumi lanye ekuseni

12 noon-ngehola letshumi lambili emini enkulu

12 midnight- ngehola letshumi lambili phakathi kwamabili njalo njalo

1:01 pm- sekwedlule umzuzu owodwa kutshaye ihola lakuqala emini

1:10 pm- sekwedlule imizuzu elitshumi kutshaye ihola lakuqala emini

1:30 pm –sekwedlule imizuzu engamatshumi amathathu kutshaye ihola lakuqala emini

1:55 pm- sekusele imizuzu emihlanu ukuthi kutshaye ihola lesibili emini

4.Inyanga zomnyaka ngesi Ndebele

January- Zibandlela

February-Nhlolanja

March-Mbimbitho

April- Mabasa

May- Nkwenkwezi
June- Nhlangula

July-Ntulikazi

August-Ncwabakazi

September-Mpandula

October-Mfumfu

November-Lwezi

December-Mpalakazi

Isibonelo 1. Kwakumhla zingamatshumi amabili lasithupha kuMpandula(26 September) ngomnyaka


ophelileyo…..

2. Kwasokwedlule imizuzu eyisithupha kutshaye ihola le sine emini (4:05pm)….

3.Ngabhadala inkulungwane ezimbili lamakhulu amathathu alamatshumi amane amadola($2 340)….

Amabala akhomba amagumbi omhlaba ngesi Ndebele

-enyakatho- north

-eningizimu-south

-entshonalanga-west

-empumalanga-east

-enyakatho mpumalanga- north east

-eningizimu mpumalanga-south east

-enyakatho ntshonalanga-north west

-eningizimu ntshonalanga- south west

Lawa alandelayo kawakhombi amagumbi omhlaba kodwa ngesi Ndebele sithi,

.enhla –kuphezulu (endaweni ephakemeyo)

.ezansi- kuphansi (endaweni esekwehleni)

Umthapho (References)

Mnkandla P.N (1978) Ulimi Lwethu, Mambo Press, Gweru

Mnkandla P.N (1970) Ilifa labobaba, MamboPress, Gweru

You might also like