To Εαυτό: τα σύμβολα της πληρότητας

Από τη στιγμή που το άτομο αγωνιστεί σοβαρά και επίμονα με το anima ή το

animus, με σκοπό να μην ταυτιστεί μαζί τους, το ασυνείδητο αλλάζει όψη και
παρουσιάζεται με νέα συμβολική μορφή, που αντιπροσωπεύει το Εαυτό, τον πιο
βαθύ πυρήνα της ψυχής.

Στα όνειρα μιας γυναίκας, αυτός ο πυρήνας προσωποποιείται κατά κανόνα από ένα
ανώτερο θηλυκό πρόσωπο, από μια ιέρεια, μάγισσα, μητέρα γη, θεά της φύσης ή
του έρωτα. Στην περίπτωση ενός άντρα, θα εκδηλωθεί με τη μορφή ενός
ιεροφάντη, μυσταγωγού (για παράδειγμα τον γκουρού των Ινδών), με τον
γεροσοφό, με το πνεύμα της φύσης, κ.λπ.

Το Εαυτό, έτσι καθώς πλημμυρίζει από τη συνειδητή μας εμπειρία για τον χρόνο (τη
χωροχρονική μας διάσταση), είναι κατά κανόνα διάχυτο. Επιπλέον, εκδηλώνεται
πολλές φορές με μια μορφή πού υποδηλώνει μια ιδιαίτερα διάχυτη παρουσία: ενός
γιγάντιου ανθρώπινου όντος που αγκαλιάζει και περικλείει τον κόσμο.

Κάθε φορά πού ξεπροβάλλει τούτη η εικόνα σε ένα όνειρο, το άτομο μπορεί να
ελπίζει ότι θα βρει μια δημιουργική λύση στη σύγκρουσή του, επειδή το ζωτικό
ψυχικό κέντρο βρίσκεται ενεργοποιημένο. Με άλλα λόγια, ολόκληρο το είναι
συμπυκνώνεται σε μια ενότητα, ώστε να μπορεί να ξεπερνά τη δυσκολία.

Δεν είναι περίεργο που τούτη η μορφή του Κοσμικού Ανθρώπου παρουσιάζεται σε
πολλούς μύθους και θρησκευτικές διδασκαλίες. Κατά κανόνα, το περιγράφουν σαν
μια θετική κι επιβοηθητική δύναμη.

Παρουσιάζεται με τα χαρακτηριστικά του Αδάμ, του πέρση Γκαϋομάρ, του ινδού

Πουρούσα. Μπορούμε μάλιστα να το θεωρήσουμε σαν το βασικό στοιχείο του
κόσμου. Στην αρχαία Κίνα, πίστευαν, για παράδειγμα, πως υπήρχε, πριν από τη
δημιουργία, ένας κολοσσιαίος θεϊκός άνθρωπος, που τον ονόμαζαν Π’ αν Κου, που
διαμόρφωσε τον ουρανό και τη γη. Έκλαψε, και τα δάκρυά του σχημάτισαν τον
Κίτρινο Ποταμό και τον Γιανγκ Τσε. Ανάσανε, κι άρχισε να φυσά ο άνεμος. Μίλησε κι
αντήχησε η βροντή. Κοίταξε γύρω του και ξεπετάχτηκαν οι αστραπές. Αν ήταν
χαρούμενος ο καιρός ήταν καλός. Αν ήταν λυπημένος ο ουρανός συννέφιαζε. Όταν
πέθανε έπεσε το κορμί του συντρίφτηκε και γεννήθηκαν τα πέντε ιερά βουνά της
Κίνας.

Είδαμε κιόλας πως η συμβολική διάταξη που αναφέρεται έκδηλα στη διαδικασία
της εξατομίκευσης, τείνει να στηριχτεί στο θέμα του αριθμού τέσσερα. Για
παράδειγμα, στις τέσσερεις λειτουργίες της συνείδησης, ή τα τέσσερα στάδια του
anima ή του animus.

Εδώ ξαναπαρουσιάζεται με την κοσμική όψη του Π’ αν Κου. Μονάχα σε πολύ

ιδιαίτερες περιπτώσεις εμφανίζονται άλλοι αριθμητικοί συνδυασμοί στον ψυχικό
πυρήνα. Οι φυσικές κι ελεύθερες εκδηλώσεις του ψυχικού κέντρου χαρακτηρίζονται
από την τετράδα, δηλαδή από μια διαίρεση στις αριθμητικές σειρές 4,8,16 κ.λπ. Ο
αριθμός 16 είναι ιδιαίτερα σημαδιακός, γιατί αποτελείται από τέσσερεις φορές το
τέσσερα.

Στον δυτικό μας πολιτισμό, ιδέες ανάλογες με αυτές του Κοσμικού Ανθρώπου
συσχετίζονται με το σύμβολο του Αδάμ, με τον πρώτο άνθρωπο.

Σύμφωνα με έναν ιουδαϊκό θρύλο, όταν ο θεός έπλασε τον Αδάμ, μάζεψε στην
αρχή σκόνη κόκκινη, μαύρη, άσπρη και κίτρινη, που πήρε από τις τέσσερεις γωνιές
του κόσμου, κι έτσι ο Αδάμ «ξαπλωνόταν από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη».

Όταν εξάπλωνε, το κεφάλι του βρισκόταν στην ανατολή, τα πόδια του στη δύση.
Σύμφωνα με μια άλλη ιουδαϊκή παράδοση, όλη η ανθρωπότητα βρισκόταν μέσα
στον Αδάμ από την αρχή, με άλλα λόγια, ο Αδάμ κουβαλούσε μέσα του όλες τις
ψυχές των ανθρώπων που έμελε να γεννηθούν.

Επομένως, η ψυχή του Αδάμ συγκρινόταν «με το φυτίλι της λάμπας, που
αποτελείται από αμέτρητες ίνες». Αυτό το σύμβολο εκφράζει καθαρά την ιδέα μιας
ενότητας όλης της ανθρωπότητας, πέρα από τα άτομα που την αποτελούν.

Στην αρχαία Περσία, ο ίδιος αυτός πρώτος άνθρωπος, που ονομάζεται Γκαϋομάρ,
περιγράφεται σαν γίγαντας που ακτινοβολεί το φως.

Όταν πέθανε, όλα τα γνωστά μέταλλα ξεπήδησαν από το κορμί του, κι η ψυχή του
έδωσε το χρυσάφι. Το σπέρμα του έπεσε στη γη και γέννησε το πρώτο ανθρώπινο
ζευγάρι.

Είναι αξιοσημείωτο πως ο κινέζος Π’ αν Κου παρουσιάζεται κι αυτός σκεπασμένος

με φύλλα σαν φυτό. Ίσως γιατί θεωρούσαν τον Πρώτο Άνθρωπο ένα ζωντανό ον
που αναπτύσσεται μονάχο, μια ζώσα ενότητα που περιοριζόταν στην ύπαρξη δίχως
καθαρή βούληση.
Μια ομάδα ανθρώπων που ζουν στις όχθες του Τίγρη λατρεύει ακόμα και σήμερα
στον Αδάμ, την απόκρυφη συλλογική ψυχή, ή το μυστικό προστατευτικό πνεύμα
ολόκληρης της ανθρώπινης φυλής. Αυτοί οι άνθρωποι ισχυρίζονται πως γεννήθηκε
από ένα φοινικόδεντρο, άλλη επανάληψη τον φυτικού θέματος. Στην ανατολή, κι
ανάμεσα τους μερικοί γνωστικοί της Δύσης, κατάλαβαν γρήγορα ότι ο Κοσμικός
Άνθρωπος ήταν μάλλον μια εσωτερική ψυχική εικόνα παρά μια αντικειμενική
πραγματικότητα.

Σύμφωνα με την ινδική παράδοση, ο Κοσμικός Άνθρωπος ζει μέσα στο ανθρώπινο
άτομο κι αποτελεί τη μόνη αθάνατη πλευρά του.

Αυτός ο εσωτερικός Μεγάλος Άνθρωπος ενεργεί σαν λυτρωτής με το να οδηγεί το

άτομο έξω από τον δημιουργημένο κόσμο και τα βάσανά του, για να
αποκαταστήσει και πάλι την αιωνιότητα της αρχέγονης σφαίρας του.

Όμως μπορεί να το κάνει μόνο όταν ο άνθρωπος το αναγνωρίσει, κι αφού ξυπνήσει

από τον ύπνο του, να του επιτρέψει να τον οδηγήσει.

Στους μύθους της αρχαίας 'Ινδίας αυτό το πρόσωπο ονομάζεται Πουρούσα, που
σημαίνει άπλα «άνθρωπος», ή «πρόσωπο». Ζει μέσα σε όλες τις καρδιές και
πλημμυρίζει ολόκληρο τον Κόσμο.
Σύμφωνα με πολλούς μύθους, ο Κοσμικός Άνθρωπος δεν σημαδεύει μόνο την
απαρχή της ζωής, αποτελεί και τον τελικό της σκοπό, τον λόγο ύπαρξης της
δημιουργίας: «Όλα τα δημητριακά τείνουν προς το σιτάρι, όλοι οι θησαυροί προς το
χρυσάφι, όλα τα πλάσματα προς τον άνθρωπο», έλεγε ο Μάιστερ Έκχαρτ τον
Μεσαίωνα.

Αν εξετάσουμε αυτό τον ορισμό από ψυχολογική άποψη, είναι βέβαια αληθινός.
Όλη η εσωτερική ψυχική πραγματικότητα του άτομου προσανατολίζεται τελικά
προς αυτό το σύμβολο, του Εαυτού.

Στην πράξη, αυτό σημαίνει πως η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν θα μπορέσει ποτέ
να εξηγηθεί ικανοποιητικά από τα μεμονωμένα ένστικτα ή από τους
κατευθυνόμενους μηχανισμούς, όπως είναι η πείνα, η δύναμη, η γεννητικότητα, η
συντήρηση και η διαιώνιση των ειδών. Με άλλα λόγια, ο κύριος σκοπός του
ανθρώπου δεν είναι να φάει, να πιει κ.λπ., αλλά το να ειναι άνθρωπος. Πάνω από
αυτές τις παρορμήσεις, η εσωτερική ψυχική μας πραγματικότητα εκδηλώνει ένα
ζωντανό μυστήριο που μπορεί να εκφραστεί με την εικόνα του Κοσμικού
Ανθρώπου.
Στον δυτικό μας πολιτισμό, ο Κοσμικός Άνθρωπος ταυτίστηκε σε μεγάλο βαθμό με
τον Χριστό, ενώ στην Ανατολή με τον Κρίσνα ή τον Βούδα. Στην Παλαιά Διαθήκη, το
ίδιο συμβολικό πρόσωπο παρουσιάζεται σαν ο «Υιός του Άνθρωπου», κι ο
ιουδαϊκός μυστικισμός αργότερα τον βάφτισε Αδάμ Κάδμο. Ορισμένα θρησκευτικά
κινήματα, στο τέλος της Αρχαιότητας, τον ονόμασαν άπλα «Άνθρωπο». Όπως όλα
τα σύμβολα, αυτή η εικόνα σημαίνει ένα άγνωστο μυστικό, το άγνωστο και έσχατο
νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Όπως παρατηρήσαμε, μερικές παραδόσεις βεβαιώνουν ότι ο Κοσμικός Άνθρωπος

είναι ο σκοπός της δημιουργίας, αυτό όμως δεν πρέπει να το πάρουμε σαν
ολοκλήρωση ενός εξωτερικού γεγονότος. Από την άποψη των Ινδών, λ.χ., πρόκειται
λιγότερο για τον εξωτερικό κόσμο που θα διαλυθεί κάποτε μέσα στον αρχέγονο
Μεγάλο Άνθρωπο, και περισσότερο για την εξωστρέφεια του Εγώ, τον
προσανατολισμό του προς τον εξωτερικό κόσμο που θα εξαφανιστεί για να κάμει
τόπο στον Κοσμικό Άνθρωπο. Αυτό ακριβώς γίνεται όταν το Εγώ διαλύεται μέσα στο
Εαυτό. Το επαγωγικό κύμα των παραστάσεων του Εγώ (που από τη μια ιδέα
πηγαίνει στην άλλη), κι οι επιθυμίες (που από το ένα αντικείμενο πηγαίνουν στο
άλλο), καταλαγιάζουν μόλις το Εγώ συναντήσει τον εσωτερικό Μεγάλο Άνθρωπο.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι για εμάς, η εξωτερική πραγματικότητα υπάρχει μόνον
όσο εμείς την αντιλαμβανόμαστε συνειδητά, και δεν μπορούμε να αποδείξουμε
πως υπάρχει «καθ’ έαυτήν και δι' έαυτήν».
Τα ποικίλα παραδείγματα που μας έρχονται από τους πιο διαφορετικούς
πολιτισμούς κι από τις πιο διαφορετικές εποχές φανερώνουν την οικουμενικότητα
που έχει το σύμβολο του Μεγάλου Ανθρώπου. Η εικόνα του φανερώνεται στο
πνεύμα των ανθρώπων σαν ένα είδος σκοπού, ή έκφρασης του βασικού μυστηρίου
της ύπαρξης. Κι επειδή αποτελεί το σύμβολο της ολότητας και της πληρότητας, το
αντιλαμβανόμαστε συχνά με δυο φύσεις. Με αυτή τη μορφή το σύμβολο
συμβιβάζει το ένα από τα βασικά αντίθετα ζεύγη της ψυχολογίας: το αρσενικό
στοιχείο και το θηλυκό στοιχείο. Αυτή η ένωση εκδηλώνεται συχνά στον ονειρευτή
με ένα θεϊκό ζευγάρι, βασιλικό, ή εξαιρετικό.

Ο κοσμικός Άνθρωπος, η πελώρια μορφή που προσωποποιεί και περιλαμβάνει

ολόκληρο το σύμπαν, είναι μέσα στα όνειρα και τους μύθους μια κοινή απεικόνιση
του Εαυτού.

Μια κοσμική εικόνα, σε ένα φυλλάδιο ενός εικονογραφημένου χειρόγραφου του

XVIIIου ινδικού αιώνα δείχνει την κοσμική θεά ως λέαινα, που αποτελείται από
πολλά ανθρώπινα όντα και ζώα.
Επιπλέον, ο Π’ αν Κου (αρχαία Κίνα) παρουσιάζεται σκεπασμένος με φύλλα για να
δείχνει πως ο Κοσμικός Άνθρωπος (ή Πρώτος Άνθρωπος) υπήρχε, απλούστατα, με
μορφή φυτού, που βλάστησε στη φύση.

Αριστερά, λιθογραφία της Ροδεσίας, για ένα μύθο της δημιουργίας, όπου ένας
πρώτος Κοσμικός Άνθρωπος (η Σελήνη) παντρεύει το πρωινό άστρο και το βραδινό
άστρο για να γεννήσει τα γήινα πλάσματα. Ο Κοσμικός Άνθρωπος παρουσιάζεται
οπώς είναι ο πρώτος άνθρωπος, ένα είδος Αδάμ - κι ο Χριστός καταλήγει κι αυτός να
ταυτιστεί με αυτήν την απεικόνιση του Εαυτού.

Επάνω, δεξιά, ένας πίνακας του XVου αιώνα, που οφείλεται στον γερμανό
καλλιτέχνη Γκρύνεβαλντ, παρουσιάζει τον Χριστό σε όλο το μεγαλείο του Κοσμικού
Ανθρώπου.

Παραδείγματα του «βασιλικού ζευγαριού» (συμβολική εικόνα της ψυχικής ολότητας

και του Εαυτού): αριστερά, Ινδικό γλυπτό τού IIΙου αιώνα π.Χ. που απεικονίζει τον
Σίβα και την Παρβάτι ενωμένους, επομένως ερμαφρόδιτους.
Κάτω, οι ινδικές θεότητες Κρίσνα και Ράντα σε ένα άλσος.

Το Ελληνικό κεφάλι, αριστερά, θεωρούταν από τον δόκτορα Γιουνγκ κάπως δίχως
φύλο (δηλαδή ερμαφρόδιτο).