SI AMA

Ni Edgardo M. Reyes

Si Ama ay may ugaling kanyangkanya: isang dahilan upang siya’y maging malimit na paksa ng usapan At
sa mga usapan tungkol sa kanya na narinig ko narinig ko mula ay Ina, mula sa mga kapatid ni Ama, mula
sa mga kapitbahay, mula kung kani-kanino ay para ko na ring nasaksihan ang buhay niya na hindi ko
nasaksihan. Alam pagkakapangasawahan nila ni upIna Labindalawang taon ang katandaan ni Ama kay
Ina ko pati ang Aywan ko kung bakit sa kabila ng malaking katandaan niya kay Ina ay nagustuhan siya

A Ina, ngunit alam ko kung bakit lumagpas siya sa akmang gulang ng pag-aasawa panganay siya sa pitong
magkakapatid, maaga silang naulila sa ama, at natural, mangyari pa, na siya ang magdala ng pamilya.
Nang may kumikita na sa mga kapatid niya ay saka pa lamang siya nakaisip mag-asawa. Bago
mamanhikan si Ama ay nagpundar muna siya ng bakuran at bahay. Ngunit nang siya’y mamanhikan na
kasama ang malalapit na kamaganak ay hinihingan siya ng dote ng mga magulang ni Inn, bukod pa ang
mga kondisyon sa kasal. Pasudlungan daw niya ng dalawang sibi ang bahay ng
kanyangbibiyenanin.atipakumpuniang bulok na batalan. Sa kasal, pinapagbubuwal siyu ng dalawang
kalabaw. Nagpaalam sina Ama at ang sabi’y iisipin ang kanilang hinihingi, ngunit hindi na nagbalik si
Ama. Sabi raw ni Ama kay Ina nang sila’y makanakaw bg pagkakataong magkausap, “Di ko kaya ang
hinihingi nila, at kaya ko ma’y di ako lokong magpapalaklak nang gayon sa mga taong may malalaklak
nainan sa kanilang bahay. Dalawang manok, kaya kong magbuwal kung lalagpas pa roon ang gusto nila’y
sabihin mong kanila ka na at akin na ang dalawang manok ko. “Nasakyan naman ni Ina ang punto ini
Ama katunayan, para ipakilala ni Ina na hindi mahalaga sa kanya ang magarbong kasal nang yayain niya
si Ama na magtanan sila. Kaya sa kanilang pagkakapangasawahan ni “Uli-uli, ke mamatay kayo sa gutom,
huwag kayong mangungutang. Ang problema nati’y problema natin, huwag n’yong idamay ang mga
kapitbahay. Hala, palitan mo.’ng kinuha mo ke Iska, patubuan mo ng sandakot” S I Ama ay hindi
nagsisimba, ngunit kami ay hindi niya pinagbabawalang magsimba. Kapag pista sa aming baryo, kahit
paano’y tumutulong siya sa abuluyan, ngunit hindi siya pumapayag na kami’y maghanda. ?
“Paanopokungmagkabisitatayo?” minsa’y nasabi ni Ate Maring kay Ama. “Baka po magdatingan dito ang
mga kaklase ko.” “Harapin mo, tapos!” sabi ni Ama. “Di baleng magpakain tayo ng iba kung hindi
makagigipit sa ‘tin, pero sa ‘tin lang e di magkahusto’ng kabuhayan natin, paanong gagawin mo?” Sa
pag-aasawa ng Di ko kayo pakikialaman,” sabi niya sa amin, “Ke Hudas mga anak ay liberal si Ama at
Hudesa ang mapili n’yo, bahala kayo. Me mga isip naman kayo. Isang bagay lang: pagaasawa n’yo’y
magsasarili kayo. At sa kasal, ayoko nang mangungutang kayo, o hihingi ng pangkasal sa ‘kin. Fagkaraan
ng giyera ay sumigabo ang nagpapagawa ng bahay at si Ama ay tumanggap ng maraming trabaho.
Maestro latere siya at kaming tatlo nina Kuya Selmo at Dikong Ige ang piyon. Sinusuwelduhan niya kami
nang arawan. Ang ahod namin amingamin, hindi bumabahagi si Ina, at iyon ay sa kagustuhan na rin ni
Kayatsatulongngpagtalatero lahat kami'y nakakarera Naging sikat kami sa st baryo. Sino ang
maniniwalang sa baryo namin na ang halos lahat ay nabubuhay sa pagsasaka ay may isang pamilyang
lahat ng anak ay titulado? Sa naging kapalaran namin. undh lahat ay pumupuri kay Ama, nariyan din ang
mga pumupula. "Kuripot kasi, "Walang kapwa tao" "Animo'y kung sinong Poncio Pilato Sunud-sunod arig
taon ng aming pag-aasawa kayat sa loob lamang ng apat na taon ay nawalan sina Aria tig anak na walang
asawa. At bilang pagsunod sa kagustuhan ni Ama, bawat mag-aasawa sa ami'y nagsasarili Sa mga may
pinagtapusan ay hindi mahirap ang pagsulong Hang taon lamang at si Kuya Selmo, empleyado Makati Si
Dikong Ige, kimiko sa habihan ng tela, ay nagkakotse at nagkabahay sa Pasig bangko, ay nakapagtayo ng
magandang bahay sa Si Ate Maring, maestra sa haiskul, ay may bahay na rin sa Caloocan. Ako'y
nangungupahan ng "apartment" sa Quezon City ngunit may hinuhu lugan na akong lote at nagbabalak
na ring magpatayo ng bahay. Samantala'y matanda narin si Ama, sila ni Ina ay naroroon pa luma a
naming bahay, na gayong latere siya ay pawid ang bubong Sa buhay nila ni Ina, ang pinakamalaking
pagbabagong mapapansin ay ang patuloy n pagdami ng pari sa kanilang mga buhok. Kung lilingunin ang
pinagmulan naming magkakapatid ay masasabing malalayo na rin ang aming nararating. Ang bagay na
nauugnay sa balibalitang nahihigingan namin: umano, learning magkakapatid ay walang turing na mga
anak. Pagkatapos daw namaiangat kami"ni Ama ay pinabayaan na namin sila sa ibaba. Sa aming
kawalang-utang na loob, marahil ay kami lamang ang makauunawa. Ang kalagayan nina Ama ay na pag-
usapen na naming magkakapatid Kukunin namin sila. Nagkaroon pa nga kami ng pagtatalo, pag-
aagawan, pagkat dalawa rian na lamang namin lamang silang kukunin namin at kami'y apat na kukuha.
Napagkayarian na na kung sino ang gustong samahan nina Ama ay siyang mananalo. Umuwi kami at ang
aming napagusapan ay sinabi namin kirta Ama. Inaasahan naming matutuwa si Ama, ngunit nagkamali
kami. "Magtigil nga kayo," sabi sa amin ni Ama. "Handa kami sa pagtanda namin ng ina ninyo, anong
"kala n'yo? At kayo ba'y papagsasarilinin ko ng ano?" At ang pagpupumilit namin at ang pagpapaliwanag
ay hindi pinakinggan ni Ama Ibang balak naman ang sumaisip namin "Ipagiba natin ang bahay na pawid
at ipagpagawa natin sila ng bago," mungkahi ni Kuya Selmo, at iyon ay sinang-ayunan namin. Ngunit
muling binigo ni Ama ang aming pagmamagandang-loob. "Tama ne'tong bahay ne'to sa'min ng ina n
'yo," sabi ni AmaTTama na sa tao yaongpagtulog ay hindi nahahamugan.Basta't may pagkakataon din
lamang ay umuuwi kami sa lalawigan at dinadalaw namin sina Ama. Nagpapasalubong kami ng damit,
pagkain, kagamitan sa bahay, ngunit hindi kami nagbibigay ng pera pagkat tiyak namang hindi
tatanggapin ni Ama. "Hindi pa naman kayo kayamanan, a," sasabihin ni Ama. f Mahina na si Ama Malabo
na ang kanyang mata at makupad na siyang kumilos. Wala na ang dating bilis niya sa pagsisinsil ng lata,
ang dating bilis niya sa paghihirang. Maluwag na ang balat sa mangat niyang bisig at parang mabigat na
para sa kanya ang soldador, ang istanyo. Paggawa naman ng lababo ang inaatupag niya, at iyon ay
ipinagbibili ni Ina sa palengke. Minsan, sa awao, ay nilihim ko, si Ina Inaabutan ko ng pera si Ina, ngunit
iyon ay ayaw yang kunin "Magagalit ang ama mo," sabi ni Ina. binigyan ko kayo," sabi ko. "Hindi ko
magagawa, anak," sabi ni ina "Hindi nga niya malalaman, pero ang kaso'y di ko kayang maglihim sa
kanya. Di ko kayang magtago ng anuman sa kanya. Saka di naman namin masyadong kailangan ang pera.
Pagkain lang naman ang pinagkakagastahan namin." Nahuhukot si Ama ay gumigiray r man ang luma Di
huwag pp n'yong sabihing. naming kanya. malimit nang dapuan ng sakit s pinsan at ibinalitang patay na
si kasama ko sa ming bahay "Sa edad n'yong 'yan e di na kayo dapat magtrabaho," sinasabi namin sa
anya. At anong gusto n'yo, mamatay ako nang nakatunganga?" Bunga ng katandaan ay Ama. Kayat nang
isang araw ay lumuwas ang isa naming kagulat-gulat sa amin. Gumayak kami sa madaliang paguwi,
kasama ang pami-pamilya. Ama, naiyak kami ngunit ang balita'y hindi naging At bago kami nagkanya-
kanyang uwi, si Kuya Selmo ay korona. "Pihong aasahan sa atin ang malakihang libing at sa pagbili ng
sabi ni Kuya Selmo. "Kahiyahiya sa baryo natin at sa mga kamaganak natin kung sa ating isang
malakihang lamayan," kalagayang ito'y hindi natin maibigay iyon sa Ama." "Ano'ng mainam na gawin
natin?" tanong ko. "Gastahan natin nang todo ang Ama Antalahin natin ang libing para maipagpagawa
natin siya ng libingang marmol. Ibili natin siya ng maganda at mahal na ataul. Kumasundo tayo ng
musiko. Umurkila tayo ng mga dalawampung karitela para walang maglakad sa mga makikipaglibing. Sa
lamayan, ibigay natin ang kaya nilang kainin." "Tama," sabi ko. "Tutal, ngayon lamang naman natin
pagkakagastahan ang Ama "Sa Juma naming bahay nang dumating kami, ang mga nakikiramay ay
nagpapayok ng galyetas na ipinaaanod sa matabang na kape. Wala ni isang manok na pinapatay sa
kusina. Sa duluhan ng bakuran ay tadong karpintero ang gumagawa ng ataul. (Sa aming bayan ang
mayayaman lamang ang kapag namatayan ay bumibili ng yari nang ataul). Si Ama ay nakaunat sa papag.
Alam kong siya'y patay na ngunit aywan ko kung bakit pilit kong isinasaisip na siya'y natutulog lamang.
Ibig kong huwag umiyak pagkat lalaki ako, ngunit sa gayong pagkakataon pala ang lalaki'y nawawala sa
kanyang pagkalalaki. Ang napag-usapan namin ni Kuya Selmo ay sinang-ayunan nina Djkong Ige at Ate
Maring. Malakihang lamayan. Kontri-kontribusyon kami ng tig-sasandaang piso kay Ate Maring na
sasamahan niya ng sandaan din bago ibigay kay Ina. "Para sa'n 'to?" tanong ni Ina nang ibigay na sa
kanya ni Ate Maring ang pera. At ang aming napagkayarian ay inilahad namin kay Ina "Magpabili na 'gad
kayo ng baboy, saka maraming manok," sabi ni Dikong Ige. "Patigilin na n'yo ang gumagawa ng ataul at
bumili na lang tayo ng yari,"I sabi ni Kuya Selmo. "Ngunit hindi nasunod ang aming nais pagkat tumutol
si Ina. "Hindi ko magagawa 'yon sa ama n'yo," sabi ni Ina. "Lalo na ngayong nanahimik na siya." At sa
paliwanag ni Ina ay lumitaw na si Ama pala ay nag-ipon ng perang pampalibing sa sarili nito. Kaunti
lamang ang natipon ni Ama, ngunit sasapat na sa isang aba, payak na libing. na umano'y siyang ibig ni
Ama. Nais ko sanang sabihin kay Ina na anuman ang gawin namin sa libing ni Ama ay manari pagkat wala
na si Ama upang tumutol Ngunit naisip i na isang malaking kalapastanganan kung magsasamantalakami
sa sandaling si Ama ay hindi na makapagtanggol Puntod lamang ang pinaglibingan kay Ama, ngunit
damang demt ko ang dangal at katapatan ng libing na iyon. Hanggang sa huling hambangan ay dala ni
Ama ang kawalan ng pagkukumwari.