Prof. Dr. N.

Füsun Oyman Serteller

Marmara Üniversitesi Teknoloji Fakültesi Elektrik-
Elektronik Müh.

Ders Notları I Güz dönemi 2020-

2021
Yararlanılacak Kaynaklar
1-) S. A. Nasar, Schaum’s Outline on 2000 Solved Problems in
Electromagnetics, McGraw-Hill, 1992.
2-) Mühendislik Elektromaynetiğinin Temelleri, David
K.Cheng,(İngilizce-Türkçe),2012.
3-)Electromagnetic Fields ,R. V. Buckley, Macmillian Press, ISBN :
0-333-30664-3.1998.
4-)Elektromagnetik Alanlar I-II : (Prof.Dr. Mithat İdemen ,
1990,İTÜ yayınları)
5-)Elektromagnetik Alanlar (Teori ve Matlab Uygulamaları)
Niyazi Ars, Şükrü Özen,2015.
6-)Elektromagnetik Alan Teorisi ,Prof.Dr. Gökhan Uzgören,Prof
Dr. Alinur Büyükaksoy,2008.
7) Shaum’s Outlines , J.A. Edminister Mc.GrawHill Campany 2000.
8)Uygulamalı Elektromanyetiğin Temelleri,F.T. Ullabu,E.
Michielsen,U.Ravaioli(Fundamentals of Applied
Electromagnetics),2013.
9)Elektromanyetik Teori, D.J.Griffts,2005.
2
Ders İçerikleri
-Vektörler ve vektörel cebri
birim vektör
cebirsel işlemler(toplama,çıkarma ve çarpma)
-Kordinat sistemleri ve dönüşümleri (kartezyen,silindirik ve küresel)
-Vektör Analizi;
diferansiyel uzunluk,alan, hacim
uzunluk,alan,hacim integralleri
del operatörü
Gradyant,diverjans ,curl(döneli)
-Elektrik Alanlar
Coulumb Kanunu
Elektrik akı yoğunluğu
Gauss yasaları-Maxwell denklemleri
Elektrik potansiyel(E ve V arasındaki ilişki)
Elektrik Dipol ve akı çizgileri
Enerji Yoğunluğu kavramları
Elektrostatik alanlar için sınır koşulları
kapasite (kondansatör) hesabı
-Sayısal örnek ve uygulamalar
-Malzeme içinde elektrik Alan
iletkenler
dielektrik sabiti,süreklilik denklemi, gevşeme (rahatlama)zamanı 3
Ders İçerikleri
-Statik Manyetik Alanlar
Biot-Savart Yasası
Amper Yasası ve Maxwell denklemleri
Amper Yasasının Uygulamaları
Endüktans hesabı
-Sayısal örnek ve uygulamalar
-Manyetik akı yoğunluğu, manyetik potansiyel ve Maxwell denklemleri
-Manyetik sınır koşulları
Manyetik kuvvetler, malzeme ve manyetik devreler
Manyetikalan içinde kuvvetler
Manyetik Torque
Manyetik Malzemelerin sınıflandırılması
Manyetik enerji
Manyetik devreler
manyetik malzemeler üzerindeki kuvvetler
-Sayısal Örnekler

4
VEKTÖRLER (GİRİŞ- TEMEL BİLGİLER)

Kısım 1

5
Uluslararası birim sistemi)

6
7
 1.1 Giriş

VEKTÖREL VE SKALER BÜYÜKLÜKLER: TANIM

Elektromagnetik (EM) en genel anlamda elektrik

yüklerinin durgun ve haraketli halde incelenmesi
olarak tanımlanabilir. EM birçok temel alan içinde
uygulaması yapılabilen bir konudur. Bu alanlar;
mikrodalgalar, antenler, elektrik makinaları, satelayt
iletişim, bioelektromagnetik, plazma, nükleer
araştırmalar, fiber optik, elektromagnetik girişim ve
uyum,elektromekanik enerji dönüşümleri, radar ve
uzaktan algılama sistemleri olarak sayılabilir.

Skaler büyüklük : Sadece rakamsal değerlere sahiptir

asla yön söz konusu değildir.
8
Zaman:Yıl, ay gün, saat hafta,dakika saniye ve mili saniye.
Elektrik-Elektronikte: Elektrik yükü, elektrik akısı,iş, akım,
.
gerilim.

Hacim –Kütle – Skaler büyüklüklerdir, Ton ,

mililitre,mikrogram.. Hız ve sıcaklık : Yön belirtilmedikçe
hız ve sıcaklık skaler büyüklüklerdir. (skaler ifadelerde de
hız yerine sürat kullanılır)

Vektörel büyüklük: Sadece rakamsal değere değil , yön ve

doğrultuya sahip ifadelerdir. Ortogonal Koordinat
sistemlerinde çalışıldığı için doğrultu ve yön aynı
büyüklükleri temsil edecek, bu yüzden sadece yön ifadesi
kullanılacaktır.
Kuvvet, moment, hız, konum yer değiştirme(alınan
mesafe), elektriksel alan, magnetik alan, elektrik akı 9
yoğunluğu, magnetik akı yoğunluğu.
Skaler ve vektörel büyüklükler dışında birde tensör adını verdiğimiz bir büyüklük vardır.
Tensörler; skaler ve vektörel büyüklüklerin özel hallerini temsil ederler. Çok boyutlu
sistemlerde veya birden fazla skaler veya vektörel denklemlerde, matrislerin özelliklerini
kullanarak çözüm kolaylığı sağlarlar. Matris görünümüne sahip bu tensörleri skalar ya da
vektörel gibi ayrı bir isim kullanmadan, sadece tensör olarak kullanırız. Skaler ve vektörel
büyüklüklerde aslında birer tensördür.

Alan kavramıda bir bölgedeki belli bir büyüklüğü tarif eden bir fonksiyondur.
Büyüklük skaler ise skaler, vektörel ise vektörel alandan bahsedilir. Bir
binadaki sıcaklık dağılımı, tiyatrodaki ses dağılımı skaler büyüklüklerdir. Bir
ferromanyetik malzemedeki manyetik alan yoğunluğunun dağılımı,
atmosferdeki yağmur damlalarının hızı vektörel alanlara örnektir. Bir alan
statik olabileceği gibi zaman bağımlıda olabilir.
g  f ( x, y, z ) xyxy0  f : skaler alan Örnek olarak tiyatrodaki sıcaklık dağılımı
0
z  z0

   Örnek olarak bir ferromanyetik

g  f ( x, y , z ) x x  f vektörel alan
0 malzemedeki manyetik alan dağılımı

y  y0
z  z0

F ( x, y, z )  aˆ x 
f x ( x, y, z )  aˆ y f y ( x, y, z )  aˆ z 
f z ( x, y , z )

skaler alan skaler alan skaler alan
  
x yönü y yönü z yönü

Dikkat edilirse x yönündeki bileşen sadece x’e bağlı değil, diğer bileşenler içinde aynı 10
durum sözkonusudur.
 1.2 Vektörler: Matematiksel büyüklükler
-Giriş
- Vekrörel İşlemler
- Koordinat Sistemleri
(Kartezyen, Silindirik ve Küresel)

- Vektörel Analiz
Operatörünün incelenmesi Gradyant
veya vektör diferansiyel operatör
Diverjans ve Diverjans Teoremi
Rotasyonel(dönel) ve Stokes Teoremi
Laplace operatörü
Koordinat Sistemine göre Gradyant, Diverjans,
Rotasyonel(dönel) ve Laplace Hesaplamaları

11
 1.3 BİRİM VEKTÖR
A vektörü hem sayısal bir değere hemde yöne sahiptir. Vektörün büyüklüğü A veya
Veya |A| olarak yazılır. Birim vektör aA A vektörü boyunca olan birim vektördür ve
büyüklüğü 1’dir.

A vektörü kartezyen koordinatlarda yazılırsa

Şekil 1.1’de bir vektörün birim vektörler cinsinden yazılışı gösterilmektedir.

Not: Eğer bir vektör koordinat değişkenlerine bağlı verilmemişse sabit vektör, (constant,
uniform )aksi halde sabit olmayan vektör olarak tanımlanır.

A  2ax  3a y  5 az sabit vektör

B  2 xy ax  y 2a y  xz 2 az sabit olmayan (bağımlı) vektör 12
13
Şekil 1.1 (a) Birim vektörler ax, ay, and az, (b) A vektörü boyunca birim
vektörler ax, ay, and az.

14
1.4 VEKTÖREL TOPLAMA VE ÇIKARMA
A ve B’nin vektörünün toplamı bir C vektörünü verirse

Şekil 1.2 Vektör toplamı için(a) paralelkenar kuralı (b) Uç uca ekleme kuralı

Şekil 1.3 Vektör çıkarma işlemi için(a) paralelkenar kuralı (b)

15
Uç uca ekleme kuralı
 Kartezyen Koordinat sisteminde toplama ve çıkarma

A  Ax a x  Ay a y  Az a z
A = (Ax, Ay, Az) ve B = (Bx,By,Bz). B  B x a x  B y a y  Bz a z

B vektörü A vektöründen çıkarılırsa

A + B = B + A (değişme özelliği )
A + (B + C) = (A + B) + C (birleşme özelliği )
k (A + B) ( dağılma özelliği )

16
Örnek 1.1

17
18
1.5.Pozisyon ve Mesafe vektörleri

Şekil 1.4 (a) pozisyon vektörü(b) mesafe vektörü

19
 rp  OP  x ax  y a y  z a z
Pozisyon(konum) vektör tanımı bir P pozisyon vektörünün uzayda yerini belirlemek açısından çok
3a  4 a  5a
yararlıdır. (3,4,5) noktasının pozisyon vektörü
x y z
dir.

Mesafe vektörü ise uzayda bir noktadan diğer bir noktaya olan değişimin vektörüdür.

P ve Q noktaları ( x p , y p , z p ) ve ( xQ , yQ , zQ ) ile veril sin

rPQ  rQ  rP  ( xQ  x p ) ax  ( yQ  y p ) a y  ( zQ  z p ) az

Burada rPQ mesafe vektörüdür.

20
ÖRNEK 1.2
P ve Q sırasıyla (0, 2, 4) ve (-3, 1, 5) noktalarını temsil etmektedir.
Aşağıdakileri hesaplayın
(a) Konum(pozisyon) vektörü P’yi.
(b) P’den Q’ya mesafe(yer değiştirme) vektörünü.
(c) P ve Q arasındaki mesafeyi
(d) A vektörü PQ vektörüne paralel ve büyüklüğü 10 ‘dur. Bu
vektörü bulun.

(c)

21
 (d)

3, 1,1)
A   10(3.317   (9.045 a x  3.015 a y  3.015 a z )

Örnek 1. 3 P(1, -3, 5), Q(2, 4, 6), ve R(0, 3, 8), noktaları için
aşağıdakileri hesaplayın :
(a) P ve R nin konum vektörlerini bulun,
(b) rQR, veya QR mesafe vektörünü bulun
(c) Q ve R arasındaki mesafeyi bulun,

Cevap: (a ) a x  3a y  5a z ,3a y  8a z (b)  2a x  a y  2a z

22
1.6 VEKTÖR ÇARPIMI
Vektör çarpımı, vektörlerin çarpımı sonucu oluşan büyüklüklere göre
skaler veya vektörel olabilir.

Skaler veya noktasal çarpım : A • B

Vektörel veya çapraz çarpım : A X B

3 vektörün vektör çarpımları A, B, ve C

skaler veya vektörel sonuç olarak:
- Skaler sonuçlu çarpım : A • (B X C)
- Vektörel sonuçlu çarpım: A X (B X C)

1.6.1 Skaler veya noktasal çarpım

Skaler çarpım veya noktasal çarpımda A ve B vektörünün büyüklükleri
ile A ve B arasındaki dar açının cos değeri çarpılır :

23
 1.6.2 Skaler çarpımla ilgili özellikler
Şayet A = (A , A , A ) ve B = (B , B , B ),
x y z x y z

ise

A ve B vektörü birbirine dik ise

A•B=0
Skaler çarpım için aşağıdaki özellikler geçerlidir.

i)

ii)

İİİ)

24
 1.6.3 VEKTÖREL VEYA ÇAPRAZ ÇARPIM
İki vektörün vektörel çarpımının büyüklüğü bir paralelkenarın alanına eşit ve alanın nb b
yönü sağ ele kuralına göre belirlenen (şekil 1.5) yöndedir. Bu vektör yüzeye dik olan vektördür.
Bu vektöre ait birim vektör an ile gösterilir ve yüzeyin ait «normal birim « vektördür.

Şekil 1.5 A X B fiziksel anlamı

25
 A =(A , A , A ) ve B = (B , B , B ),
x y z x y z

Şekil 1.6 A X B’nin yönü veya an (a)sağ el kuralı, (b) vida kuralı.
26
1.6.4 VEKTÖREL ÇARPIMLA İLGİLİ ÖZELLİKLER

İ) Değişme özelliği yok

ii) Birleşme özelliği yok

iii) Dağılma özelliği var

iv) A vektörü kendisi ile çarpılırsa

27
 ve ayrıca

Şekil 1.7 Birim vektörlerin vektörel çarpımlarında dairesel permütasyon kuralı

uygulanır: (a) saat yönünde hareket edilirse sonuç pozitiftir: (b) saat yönünün
aksine hareket edilirse sonuç negatiftir.

28
1.6.5 VEKTÖRLERİN ÜÇLÜ ÇARPIMI
A, B, ve C, gibi üç vektör verilmiş ise skaler 3’lü çarpım
aşağıdaki gibidir: (çembersel permütasyon kuralı ile)

Şayet A = (Ax, Ay, Az), B = (Bx, By, Bz), ve C = (Cx, Cy, Cz),
ise A • (B X C)

Fiziksel anlamı açısından da; paralelkenarın hacmini verir.

29
VEKTÖREL ÜÇLÜ ÇARPIM
A, B, ve C, vektörel üçlü çarpım aşağıdaki gibi tanımlanır

Bac-cab kuralı olarak da bilinir

30
ÖRNEKA =1.3a3 + 4a + a
x y z ve B = 2ay - 5az, A ve B arasındaki açıyı bulun

qAB skaler veya vektörel çarpımdan bulunabilir.

Veya vektörel çarpımdan

31
q AB  Arc Sin 0.994  83.730

32
 Örnek 1.4 ve Vektörleri arasındaki

Açısını bulun. 120.6°.

Örnek 1.5
Vektörleri verilmiştir, aşağıdaki soruları cevaplayınız

(f) Q ve R ikisine birden dik olan birim vektörü hesaplayın

33
(a)

(b)

veya buradan

veya
(c)

(d)

(e) veyabac-cab
kuralı

(f)
34
 1.5 VEKTÖR BİLEŞENLERİ

Şekil 1.8 A vektörünün B vektörü boyunca bileşenleri (a) skaler bileşeni (b) vektör bileşeni

35