Rüyalar ve terapi

Psikoterapilerde Rüyalara
Yeni Bir Yaklaşım:
Fenomenolojik Rüya Benliği Modeli*
Hayrettin Kara*
hayrettinkara@gmail.com

Gökhan Özcan*
gokhan_0288@hotmail.com

Özet FRBM’nin dört aşaması mevcuttur. İlk aşamada rüya

benliğinin yaşantısı, ikinci aşamada uyanıklık benliğinin
ster geleneksel isterse modern anlamda olsun psikoloji yaşantısı incelenmekte; üçüncü aşamada rüya ve uyanıklık

İ ve psikoterapi uğraşlarının içinde rüyaların özel bir yeri

olagelmiştir. İzlerine ilk olarak Mezopotamya’da
rastladığımız, psikanalizin de kendisine yaslandığı model
benliklerinin karşılaştırılması yapılmakta; dördüncü aşa-
mada ise rüya ile ilgili çağrışımlar rüya benliğinin feno-
menolojisi zemininde kalarak incelenmektedir.
olan Geleneksel Yorumlayıcı Rüya Yaklaşımı, rüyadaki
sembollerin yorumlanması ve gizil anlama ulaşma ilkesine Kendi psikoterapi pratiğimiz
dayanır. Oysa bu yorumlamalarla yapılan şey danışanın bizi zamanla şu gerçeği
fenomenal öznel gerçekliğinden uzaklaşmaktır. Kendi görmeye zorlamıştır: Rüyalar da
psikoterapi pratiğimiz bizi zamanla şu gerçeği görmeye uyanıklık yaşantısı gibi bir
zorlamıştır: Rüyalar da uyanıklık yaşantısı gibi bir
yaşantıdır ve bu yaşantının
yaşantıdır ve bu yaşantının merkezinde de uyanıklıkta
olduğu gibi fenomenal bir benlik bulunmaktadır. Rüya merkezinde de uyanıklıkta
benliğini merkeze alarak yaptığımız rüya çalışmalarını olduğu gibi fenomenal bir
modelledik ve bu modeli Fenomenolojik Rüya Benliği benlik bulunmaktadır.
Modeli (FRBM) olarak adlandırdık. FRBM, benlik merkezli
bir bakışı önermekte ve kuramsal altyapısını derin Anahtar Kelime
pratiğinden almaktadır. Bu pratik, FRBM’yi fenomenolojik
görüşe yaklaştırmakta, ilkesel olarak bilinçdışını değil, Fenomenolojik rüya benliği modeli, rüya çalışması,
rüya benliğinin bilinçliliğini esas almaktadır. FRBM’nin psikoterapi, benlik

* Kara, H. Ve Özcan, G. (2019). A new approach to dreams in psychotheraphy: phenonomenological dream self-model. Sleep and
Hypnosis: A Journal of Clinical Neuroscience and Psychopathology, 21(3), 242-253.
* Psikiyatrist, Prof.
* Uzman Psikolog

2

Giriş
William James’e (1983) göre psikoloji mental yaşamın
ve onun fenomenlerinin bilimidir. Konusu mental yaşam
olan psikolojinin geleneksel anlamdaki tarihi, insanlığın
tarihi kadar eskidir. Modern anlamda ise psikolojinin yüz
otuz yıllık bir geçmişi vardır. Ebbinghaus’un (2009) söyle-
diği gibi, “psikoloji uzun bir geçmişe ama kısa bir tarihe
sahiptir.” Psikoterapiler için de benzer şeyler söyleyebilir-
iz. İnsanın mental yaşamındaki sorunları gidermeye yöne-
lik her türlü sözel ve davranışsal çabayı çok genel anlam-
da terapötik bir girişim olarak kabul edebiliriz. Bu açıdan
psikoterapinin tarihi de ilk insanlar arası ilişkinin tarihi
kadar eskidir. Bugün psikoterapi derken kastettiğimiz
modern psikoterapilerin ise yüz yirmi yıla yakın bir
geçmişi vardır (Schultz ve Schultz, 2016).
İster geleneksel isterse modern anlamda olsun
psikoloji ve psikoterapi uğraşlarının içinde rüyaların özel
bir yeri olagelmiştir. Bizim bugün rüyaların kökenine,
anlamına, işlevine dair sorduğumuz soruların benzerlerini
binlerce yıl önce yaşamış atalarımız da kendilerine soru-
yorlardı. Bu açıdan Eski Mısır’dan Uzak Asya’ya, Antik
Yunanistan’dan İslam dünyasına tüm kültürlerde rüyalar-
la yoğun biçimde ilgilenildiğini bilmekteyiz (Bulkeley,
2001). Örneğin insanlığın ilk yazılı metinlerinden olan
Gılgamış Destanı şaşırtıcı düzeyde rüya anlatısı ve rüya
yorumu içerir. Bu anlatılardan o dönemde yaşamış insan-
ların rüyaların kökenine ve anlamına dair neler
düşündüğünü görebiliriz (Gılgamış destanı, 2007). Yine bu
anlatılarda psikoterapötik anlamda rüyaların kişinin
kendisini, olayları ve geleceği algılayışında nedenli
belirleyici olduğunu görebiliriz. İlk izlerini M.Ö. 4000’li
yılların Mezopotamya’sında gördüğümüz ve tarih boyun-
ca bütün kültürlerde etkili olmuş Geleneksel Yorumlayıcı
Rüya Yaklaşımı’nı bu makalede GYRY olarak adlandıra-
cağız. GYRY’nin rüyanın kökeni ve yapısına dair üç temel
kabulü vardır: Birinci kabul, rüyaların kişisel bilincin
dışından kaynaklandığını söyler. İkinci kabule göre
rüyaların görünenin ötesinde gizli bir anlamı vardır ve bu
anlam sembollerle örtülmüştür. Üçüncü kabul ise rüyanın
örtük anlamına ulaşmak için rüyadaki sembollerin yorum-
lanması gerektiğidir.
Hayrettin Kara - Gökhan Özcan
GYRY’nin bu temel kabulleri modern psikolojideki rüya
kuramlarında da büyük ölçüde süregelmiştir. Modern
psikoloji 19. yüzyıl sonlarında felsefeden bağımsızlaşarak
bir doğa bilimi olma çabası içinde şekillenmiştir. Modern
psikoloji şemsiyesi altında çok farklı okullar olmakla
beraber başlangıçtan günümüze etkin biçimde süregelen iki
okul vardır: davranışçılık ve psikanaliz (Hergenhahn ve
Henley, 2009).
Davranışçılık, gözlenebilir bir fenomen olmadıklarını
söyleyerek, rüyaları psikolojinin kapsamı dışında
görmüştür. Buna karşın psikanaliz ise bir rüya bilimi olarak
doğmuştur. Psikanalizin kurucusu Sigmund Freud hem
insanın zihinsel yapısının bir açıklaması hem de psikote-
rapötik bir teknik olarak psikanalizi rüya yaklaşımına
dayandırır (Brenner, 1998). Bundan sonra GYRY’nin temel
kabullerini biçimsel açıdan PRK olarak adlandıracağımız
Psikanalitik Rüya Kuramı’nda da süregittiğini görmek
ilginçtir. PRK’da GYRY gibi rüyaların kişisel bilincin dışından
kaynaklandığını, rüyaların gizli örtük bir anlamı olduğunu,
bu gizli anlamın sembollerle örtüldüğünü ve bu gizli anlama
ulaşmak için sembollerin yorumlanması gerektiğini söyler.
Bununla birlikte PRK, bilinçdışının yapısı, rüyanın gizli
anlamının içeriği ve bu anlama ulaşmanın teknikleri konu-
sunda tümüyle özgün şeyler söyler. PRK’ya göre rüyalar
bilinçdışı dürtülerden kaynaklanır. Ama bilinçdışı dürtüler
uykuda basitçe yeniden üretilmezler. Bu uyaranlar bir dizi
işlemden geçirilerek değiştirilir ve tanınmayacak hale
getirilirler. Freud varsaydığı bu sürece “rüya işlemi” der.
Dolayısıyla rüyada ortaya çıkan nesne ve olaylar kendileri
değil bir başka şeyin yerine geçenleridir. PRK rüyayı
bildiğimiz rüyayı, görünen (manifest) rüya diye adlandırır.
Bu manifest rüya önemsizdir; zira o aslında o gizlenmeye
çalışılan bir bilginin (gizli düş düşünceleri) örtüsünden
başka bir şey değildir. PRK’ya göre bu gizli rüya düşüncele-
rine ancak rüya işlemini geriye doğru işleterek ulaşılabilir.
Rüya işlemini geriye doğru işletme sürecine de rüya yorumu
ismi verilmektedir (Freud, 2010). Modern psikolojide
Freud’dan sonra ikinci büyük rüya kuramcısı Jung’dur. Jung
rüyaların anlamsal içeriği ve bu anlama ulaşmak için
kullanılan teknikler konusunda Freud’dan ayrılsa da o da
Freud gibi GYRY’nin biçimsel kabullerini sürdürür (Bennet,
2006).
3
 Rüya ve Terapi Dergisi
Şimdi GYRY’nin temel varsayımlarını ve bu varsayım-
ların psikanalitik rüya kuramındaki karşılıklarını Gılgamış
Destanı’ndaki kısa bir rüya üzerinden gösterebiliriz.
“(…) Sonra da uyumak üzere her ikisi de yere uzandı.
Gılgamış bir rüya gördü ve Enkidu’yu uyandırarak
anlattı:
‘(…) Öyle bir rüya gördüm ki
Kabus gibi korkunç olaylar gördüm.
Dağlarda yabani bir boğa tutmuşum.
Gökyüzü görünmez olana kadar,
Etrafı toza dumana buladı ve bağırdı.
Gücüm kalmadı, ağzım açık kaldı.
Dizimin üstüne düşmüşüm
Birisi kırbasındaki suyla beni serinletti, ayılttı.’
Enkidu dinledikten sonra arkadaşının rüyasını
yorumladı:
‘Dostum gördüğün rüya güzeldir.
Kendisine doğru yol aldığımız
Bir yabani boğa değildir
Gördüğün yabani boğa koruyucu Şamaş’tır.’”
(Gılgamış destanı, 2007)
Enkidu arkadaşının rüyasına GYRY’nin temel kabulleri
doğrultusunda yorumlar. Modern psikolojinin iki büyük
rüya kuramcısı Freud ve Jung’un Gılgamış’ın rüyasına
yaklaşma yöntemi Enkidu’nun yönteminden farklı olma-
yacaktır. Hem Freud hem de Jung tıpkı Enkidu gibi kendi-
lerine aynı soruyu soracaklardı: “Rüyadaki bu boğa neyi
sembolize etmektedir?” Sorunun aynı olduğunun fark
edilmesi önemlidir. Zira sorunun biçimi, hem yöntemin
hem de yöntemin dayandığı bilinç-benlik görüşünün ne
olduğunu göstermektedir.
Bu üç yorumcu, yorumlarında temelde aynı kabule,
yani “rüyaların bilinç ötesi bir gerçekliğin sembolik
anlatımı olduğu” kabulüne dayanırlar. Fark, bu sembollere
atfettikleri anlamda ortaya çıkar. Örneğin Freud’un tüm
rüya görüngülerini bilinçdışı cinsel dürtülerin sembolik
çarpıtmaları olarak düşündüğünü biliyoruz (Freud, 1998).
Dolayısıyla Gılgamış’ın rüyasında azgın bir boğayı
tutmasını Enkidu’ya ilişkin cinsel arzularının bir anlatımı
olduğunu söylemesi hiç şaşırtıcı olmaz. Jung ise aynı
yorumlayıcı yaklaşımı izlemekle beraber Gılgamış’ın
4
Gılgamış’ın rüyasındaki boğanın arketipsel canavar
imgesinin karşılığı olduğunu söyleyecektir.
Bu kabuller modern psikoterapilerdeki rüya çalışma-
larının yönünü büyük ölçüde belirlemiştir. Bu kabuller
dikkat çekicidir zira terapiste kuramsal inanışları doğrul-
tusunda her rüyayı istediği biçimde yorumlayabilme
imkanı sunar. Oysa bu yorumlamalarla yapılan şey
danışanın fenomenal öznel gerçekliğinden uzaklaşmaktır.
Bu kabuller modern psikolojideki rüya yaklaşımlarının
tümüyle spekülatif, gizemli, çelişik bir yapıya bürünmes-
ine neden olmuştur. Bu da özellikle genç terapistlerin
psikoterapilerde rüyalarla çalışmaktan kaçınmalarına yol
açmaktadır (Yalom, 2002). Zamanla bu kabullerin
oluşturduğu sorunlar bir ölçüde fark edilmeye başlanmış
ve çağdaş psikoterapistler bu sorunları aşmaya yönelik
yeni yaklaşımlar önermişlerdir (Fosshage, 2007;
Hartmann, 2010; Hill ve Rochlen, 2004). Çok farklı
çıkışları olmakla birlikte bu yeni yaklaşımların ortak
özelliği rüyanın fenomenolojik yapısına daha çok odak-
lanmalarıdır ki bu olumlu bir gelişmedir. Bununla birlikte
bu yaklaşımlarda rüyalar hala bir ölçüde bilinçdışı kavramı
üzerinden açıklanmaya çalışılmaktadır.
Kendi psikoterapi pratiğimiz bizi zamanla şu gerçeği
görmeye zorlamıştır: Rüyalar da uyanıklık yaşantısı gibi
bir yaşantıdır ve bu yaşantının merkezinde de uyanıklıkta
olduğu gibi fenomenal bir benlik bulunmaktadır (Kara ve
Selvi, 2017). Bu görü, bizim rüyalara ilişkin hem kuramsal
yaklaşımımızın hem de pratiğimizin radikal biçimde
değişmesine yol açmıştır. Deneyimlerimizden ortaya
çıkan görü ve farkındalıkları adlandırmak ve yapılandır-
mak istediğimizde fenomenolojik felsefenin bizim tecrü-
belerimizle çok fazla örtüştüğünü gördük. Bizler öncelikle
fenomenolojik düşünce geleneğini inceleyip bu düşünceyi
rüya çalışmalarına aktarmaya çalışmadık. Bilakis dene-
yimlerimizde ortaya çıkan farkındalıkları bir bağlama
yerleştirmek istediğimizde fenomenolojik düşünce ile
buluştuk. Rüya benliğini merkeze alarak yaptığımız rüya
çalışmalarını modelledik ve bu modeli Fenomenolojik
Rüya Benliği Modeli (FRBM) olarak adlandırdık. Şimdi bu
modelin merkezindeki rüya benliği ile neyi kastettiğimizi
paylaşmak istiyoruz.

Yaşantı, Benlik ve Rüya Benliği
Gündelik olağan yaşantımızın içinde deneyimlerimizin
kendi deneyimlerimiz olduğu konusunda hiçbirimiz şüp-
heye düşmeyiz. Uyanıklık yaşantılarımızda kendilik bilinci
içinde kendimizizdir. Uyanıklık yaşantılarımızın bu
apaçıklığına karşın rüyalar konusunda kafamız karışıktır.
Rüyalar ilk elde bize uyanıklık yaşantılarımızdan tümüyle
farklı, açık olmayan ya da gizemli fenomenler gibi
görünür. Hem geleneksel hem de modern düşüncenin
rüyaların bilinçdışı kökenli olduğunu söylemeleri, bir
tanımlama yaparak bu kafa karışıklığını azaltma girişimi
gibi görülebilir. Ama bu, gerçekte karışıklığı azaltmaz ve
rüyaların fenomenal gerçeğinden uzaklaşmamıza yol
açar. Çünkü bilinçdışı atfı rüyaların kendimize ait
olmadığını ya da rüyalarda kendimiz olmadığımızı ima
eder. O zaman rüyaları bir mahzene kapatılmış imgeler
yığını ya da bir yansımalar demeti gibi görme eğilimi
içinde oluruz. Bize göre modern psikolojinin en önemli
yanılgılarından biri rüyaların bilinçdışı kavramı olmaksızın
açıklanamayacağı düşüncesidir. Jung’un (2014) bilinçdışı
olmaksızın rüyaların ancak bir “ludus natura’’ olacağını
söylemesi bu yanılgının tipik bir örneğidir. Oysa rüyalar da
uyanıklık yaşantıları gibi kendi deneyimlerimizdir.
Uyanıklık yaşantılarının içinde kendimiz olduğumuz gibi
rüya yaşantılarının içinde de kendimizizdir. Rüyaların da
bir yaşantı olduğunu anlamanın yolu rüyalarda da bir
benliğin olduğunu görebilmekten geçer.
Daha önceki bir makalemizde, uyanıklık yaşantısında-
ki benliğin temel fenomenal niteliklerini şöyle belirlemiş-
tik: bir anda olmak, bir yerde olmak, yönelmişlik içinde
olmak, algılık içinde olmak, hissedişlik içinde olmak (Kara
ve Selvi, 2017). O zaman cevabını aramamız gereken soru,
rüyalarda da bir benliğin olup olmadığı, eğer varsa bu
benliğin temel fenomenolojik niteliklerinin uyanıklıktaki
benliğe benzeyip benzemediğidir. Rüyalar üzerine
yapılacak fenomenolojik bir çalışma bize rüyalarda da
uyanıklıkta olduğu gibi bilinç üzerinden erişilebilir bir
benlik olduğunu gösterecektir. Bu rüya benliği uyanıklık
benliği gibi bir andadır, bir yerdedir, bir algılılık, hissedişlik
içindedir. Bu rüya benliği yine uyanıklık benliği gibi her
zaman bir nesneye yönelmişlik içindedir. Rüyalara bu
Hayrettin Kara - Gökhan Özcan
Yaşantı, Benlik ve Rüya Benliği
Gündelik olağan yaşantımızın içinde deneyimlerimizin
kendi deneyimlerimiz olduğu konusunda hiçbirimiz şüph-
eye düşmeyiz. Uyanıklık yaşantılarımızda kendilik bilinci
içinde kendimizizdir. Uyanıklık yaşantılarımızın bu
apaçıklığına karşın rüyalar konusunda kafamız karışıktır.
Rüyalar ilk elde bize uyanıklık yaşantılarımızdan tümüyle
farklı, açık olmayan ya da gizemli fenomenler gibi
görünür. Hem geleneksel hem de modern düşüncenin
rüyaların bilinçdışı kökenli olduğunu söylemeleri, bir
tanımlama yaparak bu kafa karışıklığını azaltma girişimi
gibi görülebilir. Ama bu, gerçekte karışıklığı azaltmaz ve
rüyaların fenomenal gerçeğinden uzaklaşmamıza yol
açar. Çünkü bilinçdışı atfı rüyaların kendimize ait
olmadığını ya da rüyalarda kendimiz olmadığımızı ima
eder. O zaman rüyaları bir mahzene kapatılmış imgeler
yığını ya da bir yansımalar demeti gibi görme eğilimi
içinde oluruz. Bize göre modern psikolojinin en önemli
yanılgılarından biri rüyaların bilinçdışı kavramı olmaksızın
açıklanamayacağı düşüncesidir. Jung’un (2014) bilinçdışı
olmaksızın rüyaların ancak bir “ludus natura’’ olacağını
söylemesi bu yanılgının tipik bir örneğidir. Oysa rüyalar da
uyanıklık yaşantıları gibi kendi deneyimlerimizdir.
Uyanıklık yaşantılarının içinde kendimiz olduğumuz gibi
rüya yaşantılarının içinde de kendimizizdir. Rüyaların da
bir yaşantı olduğunu anlamanın yolu rüyalarda da bir
benliğin olduğunu görebilmekten geçer.
Daha önceki bir makalemizde, uyanıklık yaşantısında-
ki benliğin temel fenomenal niteliklerini şöyle belirlemiş-
tik: bir anda olmak, bir yerde olmak, yönelmişlik içinde
olmak, algılık içinde olmak, hissedişlik içinde olmak (Kara
ve Selvi, 2017). O zaman cevabını aramamız gereken soru,
rüyalarda da bir benliğin olup olmadığı, eğer varsa bu
benliğin temel fenomenolojik niteliklerinin uyanıklıktaki
benliğe benzeyip benzemediğidir. Rüyalar üzerine
yapılacak fenomenolojik bir çalışma bize rüyalarda da
uyanıklıkta olduğu gibi bilinç üzerinden erişilebilir bir
benlik olduğunu gösterecektir. Bu rüya benliği uyanıklık
benliği gibi bir andadır, bir yerdedir, bir algılılık, hissedişlik
içindedir. Bu rüya benliği yine uyanıklık benliği gibi her
zaman bir nesneye yönelmişlik içindedir. Rüyalara bu
5
 Rüya ve Terapi Dergisi
fenomenal benlik üzerinden yaklaşmak bilincin ve öznel-
liğin daha iyi anlaşılmasına önemli katkılar sağlayabilir.
Bizim için daha da önemli olan, rüyaları fenomenal benlik
üzerinden kavramak psikoterapide rüyalarla daha etkin,
daha kolay daha anlaşılır biçimde çalışılabilmesini
mümkün kılar.
Eğer rüyalar bir benliğin yaşantıları ise, yaşantıyı
anlamanın en güvenilir yolu yaşantıyı ne ise o olarak
betimlemektir. Bizim açımızdan fenomenolojinin önemi
yaşantıyı betimlemenin bir yöntemini vermesidir. Bu
bağlamda şimdi fenomenolojik düşünce ve fenomenolojik
düşüncenin psikolojideki karşılıklarını özetlemek
istiyoruz.
Fenomenoloji, Fenomenolojik Psikoloji/Psikoterapi ve
Fenomenolojik Rüya Çalışmaları
Fenomenoloji, betimleyici bir psikolog olan F.
Brentano’nun öğrencisi Husserl tarafından başlatılan bir
düşünce geleneğidir. Fenomenoloji, deneyimlerimizin
ötesine giden araştırma türlerine karşıt olarak, doğrudan
deneyimlerimize verileni (fenomeni) betimlemeyi ve
“şeylerin kendisine geri dönmeyi’’ amaçlayan bir araştır-
ma türüdür (Husserl, 2010).
Her ne kadar fenomenoloji geleneği, kendi içerisinde
alt metodolojilere ayrılsa da türü fark etmeksizin bir
fenomenolojik çalışmanın olmazsa olmaz bazı ön kabul-
leri bulunmaktadır. Fenomenolojik bir çalışma en temelde
insan deneyimini başlı başına bir konu olarak ele alır;
yorumlama ve nedensellikten ziyade açıklama ve ilişkilere
odaklanır; deneyimin içerisinde anlamın açığa çıkma
biçimi ile ilgilenir; varsayım ve teorik spekülasyonları değil
fenomeni, özne-nesne ayrımını değil öznenin bilinçliliğini
ve yönelimselliğini esas alır (Langridge, 2007).
Her felsefi ya da psikolojik teorinin olduğu gibi feno-
menolojinin de bazı temel ilke ve yöntemleri vardır. İlk
olarak yönelimsellik kavramının fenomenolojinin
göbeğinde yer aldığını söylemek yanlış olmayacaktır.
Fenomenolojik bir çalışmada iç-dış ayrımı önemsenmez;
özne daha ziyade dünya ile sarmaş dolaş olarak kabul
edilirken, öznenin bir fikre, nesneye, kişiye bilinçliliği ile
yönelişi dikkate alınır (Lyotard, 2007). Bir kişinin yönelim-
6
selliği epoché (ayraç içine alma) ismindeki bir yöntemle
ele alınmaktadır. Epoché, araştırmacının dogmatik, teorik
tüm varsayımlarını askıya almasını ve etkisiz kılmasını,
ardından deneyime ilişkin ifadeleri olduğu gibi ele
almasını mümkün kılmaya dönük bir çabadır (Gallagher ve
Zahavi, 2008; Spinelli, 2005; Zahavi, 2003). Amaç,
araştırmacıyı dogmatizmden kurtarmak ve deneyimin
bilişsel, anlam kazandırıcı yönüyle ilgili farkındalığı
sağlamaktır (Creswell, 2013; Moustakas, 1994).
Fenomenoloji bir felsefi disiplin olarak doğmuş, daha
sonra psikolojinin deneysel ve terapötik alanlarını
etkilemiştir. Fenomenoloji, fenomenolojik psikoloji ve
Husserl’in görüşleri ile tutarlı bir şekilde insan deneyim-
lerinin psikolojik yönünü açığa çıkartmayı hedefleyen
nitel bir araştırma türü haline gelmiştir (Giorgi, 1997).
Fenomenoloji, psikoloji içerisindeki kullanımında
betimsel (descriptive) ve yorumsayıcı (hermeneutic)
metodoloji olarak iki kategoride değerlendirilmektedir.
Betimsel metodoloji Husserl geleneğini, yorumsayıcı
metodoloji ise Heidegger geleneğini takip etmektedir
(Finley, 2011). Betimsel tür ile yorumsayıcı tür arasındaki
önemli bazı temel farklar şunlardır: Betimsel tür kendis-
ine sunulan verinin ötesine gitmez. Betimsel araştırmacı,
yorumsayıcı bir araştırmacının tespit ettiği aynı belirsiz-
likleri görebilmektedir ancak veriyi açıklığa kavuşturmak
için veriden elde etmediği bir yorumu veriye eklemez.
Yorumsayıcı bir açıklama genellikle tam bir yorum için
çabalar, betimsel bir açıklama ise noksan olabilir (Giorgi,
2009).
Fenomenolojinin psikoterapi kuram ve pratiğine
entegrasyonunda varoluşçu felsefe/psikoterapi akımı
oldukça etkili olmuştur. Danimarkalı filozof Kierkegaard,
Heidegger ve Husserl’i etkilemiş, Alman filozof Heideg-
ger, Husserl’in fenomenolojisini kendine has tarzıyla
geliştirmiş, İsviçreli bir psikiyatrist olan Ludwig
Binswanger ve Boss ise Heidegger'in fenomenolojisini,
psikolojinin varoluşsal-fenomenolojik paradigması haline
getirerek psikoterapiye aktarmıştır (Hanscomb, 2006;
Lubisi, 2002; Young, 2010).
Fenomenolojik psikoterapinin kendine özgü yönü, bir
deneyim üzerine çalışırken ön kabulleri ve teorileri
(psikanalizdeki bilinçdışı kabulü gibi) dışarıda tutarak

bireylerin yaşamlarını nasıl algıladıklarını betimleyerek
açığa çıkartması ve bilince getirmesidir. Yine de klinik
psikoloji ve psikoterapide saf bir Husserlci fenomenoloji
kullanılması zordur çünkü klinisyenlerin her zaman diğer
insanlarla ilişki kurmak ve etkileşimde bulunmak zorunda
olmaları fenomenolojik psikoterapinin varoluşçu
psikoterapiden tam olarak ayırt edilmesini güçleştirmek-
tedir (Moreira, 2001; Owen, 2006).
Fenomenolojik psikoterapi, felsefe disiplini olan
fenomenolojinin teorik altyapısından ilham almaktadır.
İlk olarak, fenomenolojik psikoterapide danışanın
yönelimselliği oldukça önemlidir. Yönelimsellik, danışanın
bilinç akışı halindeyken sabit kalan yaşantılayan
benliğindeki nesnelere yönelik niyetliliğidir. Yaşantı,
yönelimselliğin özünde yer alır. Yaşantı temelde bir
hissediştir; fakat bu sadece duygulanım demek değildir.
Hissediş, danışanın algılıyor olduğunu, düşünüyor
olduğunu da hissetmesi anlamına gelmekte, günlük
kullanımın ötesinde daha sofistike bir hale göndermede
bulunmaktadır (Kara, 2017).
İkinci olarak psikoterapide sürecin motoru betimle-
medir. Anlam, bu betimlemenin sonucunda ortaya çıkar
ve bu da yeni anlam ve anlayışların gelişmesine vesile
olur. Üçüncü olarak, psikoterapide fenomenolojik
indirgeme, psikoterapistin danışan ile kurduğu ilişkide,
kendi deneyimlerini, varsayımlarını, psikopatoloji ve
teorik birikimini ayraç içine alması ve danışanın dünya ile
kurduğu ilişkinin bilinç düzeyinde bazı temalarını açığa
çıkartması gerektiğini işaret etmektedir (Moreira, 2009;
Owen, 2007). Psikoterapide fenomenolojik yönelim,
görüldüğü üzere danışan ile terapötik ilişki kurabilmenin
asgari olanaklarını inşa etmektedir. Biyolojik ve nörolojik
alanlar da dahil olmak üzere psikoterapi ve ruh sağlığı
uygulamalarında zemin teorisini ve pratiğini oluşturan
fenomenolojik yöntem olmaksızın iletişim kurma ve
işbirliği yapma becerisi zayıf kalacaktır (Owen, 2015).
Psikoterapide fenomenolojik rüya çalışmalarının seyrine
bakıldığında, fenomenolojik tutumun çok farklı türlerine
rastlanılmaktadır. Psikoterapideki rüya çalışmalarının en
genel anlamda bilinçdışı merkezli bakıştan uzaklaşıp
fenomenolojik bakışa doğru doğru evrildiğini söyleyebilir-
iz. Bu evrilmenin ilk ipuçlarını psikanalizin ilk döneminde
Hayrettin Kara - Gökhan Özcan
bile görmek mümkündür. Örneğin C. G. Jung’un bilinçdışı
kavramına sıkı sıkıya bağlı kalmasına karşın, kuramında
zaman içerisinde rüyanın görünür içeriğinin önemine
yaptığı vurgu ve serbest çağrışım yerine amplifikasyon
yöntemini kullanması fenomenolojiye doğru bir devinim-
dir. Daha sonraki psikanalitik kökenli terapistlerin rüyanın
görünür içeriğinde kalma ve rüyadaki benlik durumlarını
inceleme çabaları da onları giderek fenomenolojik bakışa
yaklaştırmıştır. Fritz Perls, Miriam Polster gibi Gestalt
terapistlerinin rüyada görülen fenomenleri önemsemeleri,
her bir fenomenin rüya görenin kişiliğinin bir parçası
olduğunu ve bu parçaların entegre olmaları gerektiğini
düşünmeleri de yine fenomenolojik bakışa doğru bir
devinimdir (Hill ve Knox, 2010). Bütün bu gelişmeler bir
yana pikoterapide fenomenolojik rüya çalışmalarının
öncüsü olarak İsviçreli psikiyatrist Medard Boss’u kabul
edebiliriz. Boss, Jung’un rüyalara getirdiği arketipal
yorumları reddetmiş, aktüel uyanık yaşamı önemsemiş ve
intrapsişik değil, etkileşimsel bir çalışma önermiştir
(Gendlin, 1977; Montenegro, 2015). Stern ve Craig,
fenomenolojik rüya görüşünü varoluşçu-fenomenolojik
bir eksende zenginleştirmeye devam etmiştir (Craig ve
Walsh, 1993).
Fenomenolojik Rüya Benliği Modeli
FRBM dört aşamalı bir modeldir. Bu model doğrul-
tusunda rüya çalışmasının ilk aşamasında rüya benliğinin
yaşantısı herhangi bir yoruma izin verilmeksizin yalnızca
hissedişleri, yönelimleri, davranışları açısından betimlenir.
İkinci aşamada rüya yaşantısına benzer durumlarda
uyanıklık benliğinin yaşantılarının nasıl olduğu ya da nasıl
olabileceği betimlenir. Üçüncü aşamada rüya ve uyanıklık
benlikleri ilk iki aşamadaki betimleme bilgileri üzerinden
karşılaştırılır. Dördüncü aşamada ilk aşamadaki betim-
leme ve danışanın yaşam hikayesi esas alınarak rüya
yaşantısının yeni ve farklı anlam katmanlarının olanakları
araştırılır. Model ilk üç aşamada terapistten fenomenolo-
jik betimleyici tutumdan ayrılmamasını ister. Dördüncü
aşamada ise fenomenolojik yorumlayıcı bir tutuma izin
verir. Bu dört aşamanın ayrıntılı açıklamasına geçmeden
önce hazırlık evresinden söz etmek istiyoruz.
7
 Rüya ve Terapi Dergisi
FRBM ile bir rüyayı çalışmaya başlamadan önce
terapist danışanın rüyalara ilişkin kabullerini, inançlarını
dinlemeli ve modelin temel kabullerini danışanına aktar-
malıdır. Bu hazırlık evresinin amacı terapistle danışan
arasında rüyalara ilişkin bir ölçüde uzlaşı sağlamaktır.
Danışanların rüyalara ilişkin görüşleri bir spektrum içinde
dağılır. Spektrumun bir ucunda rüyaların tümüyle
anlamsız ve saçma olduğu düşüncesi vardır. Diğer uçta
ise rüyaların sembollerle örtülmüş, kesin, belirli bir anlamı
olduğu inanışı yer alır. Bu uç aynı zamanda rüyaların
gelecekten haber verdiğine inanmayı da kapsar. Biz
danışanlarımızın rüyalara ilişkin görüşlerini eleştirmeyiz.
Bunun yerine rüyalara ilişkin açık bir gerçeğe dikkat
çekeriz. Bu açık gerçek şudur: Rüya bir yaşantıdır ve rüya
yaşantısında da tıpkı uyanıklık yaşantılarında da olduğu
gibi kendimizizdir. Bu farkındalığın oluşturulması FRBM
ile rüya çalışmasının ön şartıdır. Zira bu farkındalık kişiler-
in rüyalarında olaylar ve nesneler yerine kendilerine
yönelmelerini sağlar. FRBM ile çalışan terapistler
danışanlarında bu farkındalığı oluşturmak için kendi
kişisel tarzlarıyla uyumlu farklı yollar denerler. Bununla
beraber anlattığı herhangi bir rüya üzerinden danışana
sorulan bazı sorular çoğu zaman bu farkındalığın hızlı bir
şekilde oluşmasını sağlar. Örneğin “Şu anda ikimiz bir
terapi seansındayız ve ikimiz de kendimizi kendimiz
olarak biliyor ve hissediyoruz. Peki, rüyada da şu anda
hissettiğin gibi kendini kendin olarak hissediyor
muydun?” Ya da danışana ismiyle hitap ederek: “Ahmet
olmaklık açısından şu anda görüştüğüm Ahmet ile
rüyadaki Ahmet arasında bir fark var mı?” Bu tür sorulara
çoğu danışan “Evet, rüyada da kendimdim” ya da “Kendim
olmaklık açısından bir fark yoktu” diye cevap verirler. Fark
olduğunu söyleyenler rüyalarında şu anki yaş ya da
görünümlerinde olmadıkları, farklı aile üyelerine/ar-
kadaşlara sahip oldukları ya da hiç davranmayacakları
şeklinde davrandıkları yönünde cevaplar verirler. Bu
tarzda cevap veren danışanlara, aslında kastettiğimiz
şeyin bu tür farklılıklar olmadığını; en temeldeki kendilik
algımızın aynı olup olmadığını sorguladığımızı söyleriz. Bu
hazırlık aşamasında danışanlarımızın büyük bölümüyle,
biçim ve içerik farklılığına rağmen, rüyalarda da kendimiz
olduğumuz konusunda uzlaşırız. Tam bir uzlaşı
8
oluşturamadığımız danışanlarımıza da bize biraz zaman
tanımalarını, bu modelle çalıştıkça düşüncelerinin
değişebileceğini söyleriz. Böyle bir uzlaşma evresinden
sonra danışanın seansa getirdiği bir rüya dört aşamalı
olarak çalışılmaya başlanır.
1. Aşama: Rüya Benliğinin Yaşantısının Fenomenolojik
Olarak Betimlenmesi
Bu aşamanın amacı, rüya yaşantısının merkezindeki
benliğin hissediş, yönelim, algı, düşünce ve eylemlerinin
hatırlanabilen tüm ayrıntılarıyla açığa çıkarılmasıdır.
Temel ilke, rüya yaşantısında var olan her şeyin
olabildiğince açığa çıkarılıp berraklaştırılması ve rüya
yaşantısında olmayan hiçbir şeyin rüyaya ilave edilmeme-
sidir. Bunun için danışandan rüya anlatımı boyunca
uyanıklık benliğini askıya alması ve tümüyle rüya
benliğinin yaşantısı içinde kalması istenir. Zira bize göre
rüya, uyanıklık benliğinin gördüğü değil rüya benliğinin
yaşadığıdır. Danışanın uyanıklık benliğini askıya alması
yanında terapist de rüyalara ilişkin tüm kendi düşünceler-
ini, kuramlarını, inançlarını askıya almalı ve kesinlikle
rüyayı yorumlamaya teşebbüs etmemelidir.
Rüya yazılı olarak kaydedilmişse danışan tarafından
okunur, sesli olarak kaydedilmişse danışan ve terapist
tarafından birlikte dinlenir. Danışanlar rüyalarını çoğu
zaman olay ve nesne odaklı kaydederler ve bu da kayıtlar-
da rüya benliğinin hissedişlerinin, yönelimlerinin sıklıkla
atlanmasına yol açar. Bir kez dinledikten sonra terapist ilk
sahnesinde itibaren rüyanın her aşamasına ilişkin rüya
benliğinin hissedişlerini, düşüncelerini, yönelimlerini
dikkatli biçimde soruşturur. Böyle dikkatli bir soruştur-
mada aslında rüya yaşantısında var olan ama kaydederk-
en atlanmış birçok hissediş açığa çıkar.
İlk aşamanın sonunda elimizde rüya yaşantısının ne
ise o olarak, saf betimlemesi kalır. Görüleceği gibi bizim
bu aşamadaki çalışmamız fenomenolojideki şeylerin
kendisine dönme hedefine ve bu hedefe ulaşmak için
kullanılan epoché yöntemine çok benzer. İlk aşamanın
sonunda elde ettiğimiz rüya yaşantının bu saf betimlem-
esi tüm rüya çalışmasının anahtarıdır. Bu aşamada
terapist, yukarıda bahsettiğimiz üzere, yoruma yer
vermeyen betimsel fenomenolojik bir tutum içerisinde
kalmaya çalışır. Diğer aşamalara geçmeden sadece bu

yalınlaştırıcı çalışma sonunda bile birçok danışan saçma,
anlamsız olduğunu düşündükleri rüyaların anlamlı hale
geldiğini fark ederler. Bu bizim beklediğimiz bir şeydir. Zira
saçmalık, anlamsızlık ya da semboliklik, rüya benliğinin
değil uyanıklık benliğinin yargılarıdır. Uyanıklık benliği
askıya alındığında, rüya yaşantısının anlamı saf betim-
leme içinde çoğu zaman kendiliğinden ortaya çıkar.
Son bölümde FRBM ile örnek bir rüya çalışmasını paylaşa-
cağız. Bununla beraber bu bölümde de aşamaları kısa bir
rüya üzerinden anlatmanın anlaşılmamızı kolaylaştıra-
cağını düşünüyoruz.
Yaşadığı ilişki sorunları için terapiye gelen, eşinin
kendisini aldattığını ve boşanmanın eşiğinde olduğunu,
artık eşine karşı ne hissettiğini bilmediğini söyleyen genç
bir kadın danışanla terapötik süreç boyunca düzenli
olarak FRBM ile rüya çalışmaları yapıldı. Bu danışanın
seanslara getirdiği rüya yaşantılarının önemli bir kısmı
ilişki sorunlarıyla ilgiliydi. Danışanın kısa rüyalarından
birisi şöyleydi:
“Eşimle birlikte caddede yürüyorduk. Birden köşede
eşimle ilişkisi olan kadını gördüm ve bizi takip ettiğini
anladım. Eşime kadını gösterdim. Eşim ‘Ben zaten biliyor-
dum, aldırma’ dedi. Yürümeye devam ettik.”
Bu rüyayı üç sahneye ayırdık. İlk olarak eşiyle
yürüdüğü ana odaklanmasını istedik ve hatırlayabildiği
tüm düşünce ve hissedişleri sorduk. “Eşimle yürürken her
şey doğaldı, oldukça mutluydum. Eşime karşı bir kızgın-
lığım, öfkem yoktu” dedi. İkinci olarak diğer kadını
gördüğü andaki yaşantısını betimlemesini istedik: “Onu
gördüğüm anda kendimi çok kötü hissettim kalbim
duracak, boğulacak gibiydim.” Üçüncü olarak da eşine
söylediği an ve sonrasına dair hatırlayabildiği tüm
yaşantısal ayrıntıları istedik: “Söylerken öfkeliydim. Eşim,
‘Boşver, önemseme. Ben zaten biliyordum’ dedi. ‘Ben
biliyordum’ demesi, ‘Ben önemsemiyorum’ anlamındaydı.
Benim üzülmemi istemediğini, beni seviyor olduğunu
hissettim. Eşimin tepki biçimi beni rahatlattı, onu
sevdiğimi hissediyordum ve yürümeye devam ettik.”
Görüldüğü gibi fenomenolojik çalışma yapıldığında
danışanın rüya benliğinin eşiyle ilişkisi açısından çok
önemli olan ama rüya kaydında belirtilmemiş birçok
hissediş açığa çıkmış oldu.
Hayrettin Kara - Gökhan Özcan
2. Aşama: Uyanıklık Benliğinin Yaşantılarının Betim-
lenmesi
Bu aşamanın amacı rüya yaşantısındakine benzer bir
durumda uyanıklık benliğinin algı, hissediş ve
davranışlarının nasıl olacağının açığa çıkartılmasıdır.
Bunun için danışandan rüya yaşantısına benzer bir
durumu uyanıklıkta yaşantıladığını tasavvur etmesi ve bu
durumda neler hissedeceğini ve nasıl davranacağını
öngörmesi ya da danışan rüya yaşantısına benzer şeyleri
uyanıklıkta yaşamışsa o yaşantıların betimlenmesi
istenir.
Birçok rüyada rüya yaşantısının benzerini uyanıklık
yaşantısında tasavvur etmek kolaydır. Bilindiği gibi
uyanıklık yaşantıları üç boyutlu bir uzam, ileriye doğru
akan bir zaman ve nedensellik ilkesi ile çerçevelenmiştir.
Rüya yaşantıları ise kolayca bu çerçevenin dışına taşabi-
lir. Bu açıdan bazı rüyaları uyanıklık yaşantısında tasavvur
etmek danışan için ilk elde saçma ya da zor olabilir.
Bununla beraber FRBM, rüya yaşantısındaki olay ve
nesneler yerine, rüya benliğinin hissediş ve yönelimlerine
odaklandığı için bu tür rüyalarla ikinci aşamada çalışmak
göründüğü kadar zor olmaz. Bu açıdan yukarıdaki rüya,
ikinci aşamada kolay tasavvur edilebilecek rüyalardandır.
Bu aşamada sözü geçen danışan tam böyle olmasa da
zaten eşiyle buna benzer yaşantıları olduğunu, mesela
telefonundaki bir mesaj üzerine nasıl tartıştığını, neler
hissettiğini anlattı: “Bu konu her gündeme geldiğinde
sürekli boşanmaya odaklanıyorum, zaten konuyu
paylaştığım arkadaşlarım da hep ayrılmamı telkin ediyor-
lar” dedi. Rüyadaki yaşantıyı uyanıklıkta yaşadığını tasav-
vur etmesini istediğimizde de “Caddede eşimle yürüyork-
en o kadınla karşılaşacağım ve o kadının bizi takip ettiğini
ve eşimin de bunu biliyor olduğunu biliyor olacağım…
Asla rüyadaki gibi davranmazdım. Eşime öfkeyle bağırır,
hakaret eder, oradan uzaklaşır ve zaten hep düşünüyor
olduğum boşanma konusunda kesin kararlı olurdum.”
3. Aşama: Rüya ve Uyanıklık Benliklerinin İlk İki Aşa-
madaki Betimleme Bilgileri/Verileri Üzerinden
Karşılaştırılması
İlk iki aşamanın sonunda danışanın hem rüya benliğinin
hem de uyanıklık benliğinin hissediş, yönelim ve
davranışlarına ilişkin betimlemeler elde etmiş oluruz.
9
 Rüya ve Terapi Dergisi
Üçüncü aşamada yapılması gereken ise bu iki benlik
durumunu karşılaştırmaktır. Bazen iki benliğin yönelimleri
örtüşür bazen de iki benlik arasında bariz bir açı farkı
ortaya çıkar. Özellikle açı farkının bulunduğu durumlarda
terapist karşılaştırmaya ilişkin herhangi bir şey söyleme-
den bile birçok danışan içsel olarak bu karşılaştırmayı
yapar. Bu beklenen bir durumdur zira benzer durumlarda
farklı hissedişlere ve davranışlara sahip olduğunu görmek
her insan için doğal olarak şaşırtıcı ve dikkat çekicidir. Bu
açı farkı rüyaların içeriğine bağlı olarak zaman zaman
danışanları duygusal açıdan zorlayabilir. Ama her iki
yaşantı da kendisine aittir ve bu fark üzerine çalışmak
benliğinin temel yönelimlerini keşfetmesi ya da yeniden
oluşturması açısından çok yararlıdır. FRBM ile çalışan
terapistin amacı danışanına yeni bir şey söylemek değil
ona kendi sesini duyurmaya çalışmaktır. Açı farkının ortaya
çıktığı durumlarda danışan kendisine uyanıklıkta söyle-
mediği ya da duymak istemediği bir şeyi söylemektedir.
Yukarıdaki rüya çalışmasında danışanımızın uyanıklık
benliği ile rüya benliği arasında belirgin bir açı farkı ortaya
çıkmıştır. Uyanıklık benliği eşine karşı öfkeli, güvensiz,
sevgisi konusunda emin değil ve ilişkilerinin geleceğine
dair umutsuz. Buna karşın rüya benliği eşini sevdiğini
hissediyor; ona karşı daha yumuşak, daha az tepkili ve
sorunlara karşın onunla beraber yürümeye istekli. Bu,
danışanın kendi kendisine uyanıklıktaki düşünce, karar ve
tutumlarını gözden geçirmesi gerektiğini söyleyen bir rüya.
Bu ve diğer rüya çalışmaları danışanda kendisiyle ilgili
yeni bir farkındalığın oluşmasını sağladı. Çevresinin
telkinlerine karşın boşanma kararını askıya almanın daha
doğru olacağını düşündü ve zaman içinde eşiyle ilişkiler-
inin giderek düzeldiğini gözlemledi. Bu kısa rüya örneğini
aşamaların nasıl çalışılacağını açımlamak için verdik.
Yoksa bu terapötik bir sürecin kesitsel de olsa aktarımı
değildir.
1. Açı farkı, uyanıklık benliği ve rüya benliği yaşantılarının nitel ya da nicel olarak
birbirinden farklı olması demektir. Örneğin bir kişi uyanıklık benliğinde köpekten
fobik düzeyde korkuyorken; rüya benliğinde bir köpeğe korkusuzca yaklaşabilir ve
ona sevgi hissedebilir. Burada nitel bir açı farkı vardır. Ya da kişi her iki benlik
yaşantısında da köpekten korkuyordur fakat bu korku söz gelimi uyanıklık
benliğinde fazla, rüya benliğinde daha az bir düzeyde hissediliyorsa burada nicel
bir açı farkından bahsedebiliriz.
10
4. Aşama: İlk Aşamadaki Betimleme ve Danışanın
Yaşam Hikayesi Esas Alınarak Rüya Yaşantısının Yeni ve
1
Farklı Anlam Katmanlarının Olanaklarının Araştırılması
Bu aşama, modelin yorumlamaya görece izin verdiği
aşamadır. Ama bu yorumlama her zaman rüya
yaşantısının fenomenolojik yapısından uzaklaşmadan
yapılmalıdır. Birçok rüya için FRBM’nin ilk üç aşaması
terapötik çalışma için yeterli olur. Özellikle metaforik ve
sembolik öğelerin baskın olduğu rüyalarda dördüncü
aşamanın çalışılması önem kazanır. Bizim için metafor ve
semboller bir şeyi gizlemenin değil; tam tersine açığa
vurabilmenin, anlatabilmenin araçlardır. O zaman danışa-
na şu soruyu sormak anlamlı hale gelir: “Bu rüya senin
hayatında nelere karşılık geliyor olabilir?” Bu soru
merkezinde danışan, rüyasında anlamları ilk elde açık
olmayan yaşantı, olay ve nesnelerin kendi hayatındaki
nelerin anlatımı olabileceğini bulmaya, anlamaya çalışır.
Terapistin bu aşamada yorumsayıcı bir fenomenolojik
tutuma sahip olması mümkündür. Böylece dördüncü
aşama rüyayla ilgili terapistin de bu soru ekseninde
yorum yapmasına izin verir. Ancak daha önce vurgu-
landığı gibi, bu yorum da her halükarda birinci aşamadaki
betimlemeden yola çıkılarak yapılmalıdır. Örneğin yukarı-
da aktardığımız kısa rüya için böyle bir soru çok gerekli
görünmez. Zira bahsi geçen rüyanın, danışanın eşiyle ilgili
sorunların farklı bir düzeyde yeniden yaşantılanması
olduğu çok açıktır.
Örnek Bir Çalışma
Yirmi bir yaşında bir üniversite öğrencisi olan Bay
F.’nin yardım arayışının nedeni bezginlik, anlamsızlık,
amaçsızlık, isteksizlik gibi yakınmalardı. Uzun süredir
gördüğü kabuslardan dolayı uykusunun sürekli
bölündüğünden ve sabahları yorgun kalktığından
yakınıyordu. DSM ölçütlerine göre klinik olarak depresyon
tablosu içindeydi ve klinisyen kendisi için farmakolojik
tedavi ile birlikte terapötik çalışmanın en uygun seçenek
olduğunu belirtti. Bay F. ise ilaç kullanmak istemediğini
buna karşılık rüya çalışmalarını da içeren bir terapi için
istekli olduğunu söyledi. Her seansa birçok rüya kaydı ile
geldi ve seansların hatırı sayılır bir bölümü FRBM ile rüya
çalışmalarına ayrıldı. Şimdi bu genç danışanla son yapılan
rüya çalışmalarından birisi aktarılacaktır. Bay F.’nin oku-

yarak paylaştığı rüya kaydı şöyleydi:
“Rüyamda denizin üstünde turistik amaçla yapılmış
bir platformdaydım. Bu platformlar üç dört metre derin-
likteki zemine zincirlerle bağlıydı. Her zincirin bağlandığı
yerin yanında aşağıya doğru giden çukurlar vardı. Turistler
denizin dibinde bulunan uzun yılanları kuyruklarından
tutup bu deliklere atarak eğleniyorlardı. Kendimi bir anda
suyun içinde buluverdim. Sağ tarafımda aşağıda yılanlar
bekliyordu. Sol tarafımda ise ileride suyun dibinde
siyah-beyaz renklerde zehirli ve beni dehşete düşüren
müren balığına benzeyen büyük bir balık vardı. Yılanlara
oldukça yakındım ve korkuyordum sonra yerde yatan
yılanların bana doğru döndüklerini ve yavaş yavaş üstüme
doğru gelmeye başladıklarını gördüm. Yılanlardan
yukarıya platforma kaçmak için sola doğru yüzmeye
başladım. Bununla beraber çok fazla sola yaklaşmamaya
da gayret ediyordum çünkü oradaki müren balığı beni
dehşete düşürüyordu. Yılanlara bakarak sola yüzerken
(sağıma dönük sola yüzerken) korkum giderek artıyor
korkum arttıkça yılanların hızı da artıyordu. Sol taraftaki
mürene çok mu yanaştım diye döndüğüm an müren
suratıma atladı. Bağırarak uyandım.”
FRBM ile rüya çalışmasının ilk aşamasına geçmeden
önce terapistin danışanına rüyasına ilişkin uyandıktan
sonraki ilk düşünce ve hislerini sorması yararlıdır.
Örneğin:
Terapist: Uyandığında rüya ile ilgili ilk düşünce ve
hislerin nelerdi? Rüyanın bir anlamı var mıydı?
Bay F: Bana çok fazla bir anlamı varmış gibi gelmedi
ama dehşet duygusu yoğundu. Uyandıktan sonra bir süre
daha o son anın ürpertisini yaşadım.
FRBM ilk aşamada bizden rüya yaşantısının fenome-
nal yapısının "ne ise o olarak" açığa çıkarılmasını ister.
Terapist sorularını bu amaca yönelik biçimler:
Terapist: Lütfen rüyanda, orada, o anda kal. Kendini bir
denizde platformda buluyorsun ve biraz ötede yılanlarla
eğlenen turistleri görüyorsun. O anda orada ne hissedi-
yordun, ne düşünüyordun? Lütfen ulaşabildiğin tüm
ayrıntıları anlat.
Bay F: Oraya nasıl geldiğime dair bir bilgim yoktu.
Ayrıca niçin orada olduğuma dair de bir fikrim yoktu ama
orada denizde olmaktan mutlu değildim. Sanırım
Hayrettin Kara - Gökhan Özcan
denizden çıkıp uzaklaşmayı düşünüyordum. Yılanları
gördüğümde bir tedirginlik hissediyordum ama çok fazla
değildi. Turistlerin yılanlarla eğlenmesi beni biraz
şaşırtıyordu ve bunu yapamayacağımı biliyordum, bunu
istiyor da değildim.
Terapist: Diğer insanlar yılanlarla korkmadan eğleni-
yorlar ama sen bunu yapamayacağını düşünüyorsun.
Bunun nedenine dair o anda oradayken bir düşüncen var
mıydı?
Bay F: Evet ilginçtir, siz sorunca şimdi çok net hatır-
ladım. Turistlerin yılanlardan korkmadığını yılanlar da
biliyordu bu yüzden yılanlar onlara zarar vermiyorlardı.
Ama ben korkuyordum ve yılanlar benim korktuğumu da
biliyorlardı.
Terapist: Bu algılar, bu bilişler rüyanın içinde ne
düzeyde açıktı?
Bay F: Bazen rüyamda bir şeyleri belli belirsiz fark
ediyor, biliyor gibi olurum. Ama bu öyle değildi benim
açımdan çok açıktı.
Terapist: Tekrar rüya yaşantına dönersek, yılanlarla
eğlenen turistleri izlediğin esnada uzakta büyük bir
balığın olduğunu fark ettiğini söylemiştin. O anda nasıl bir
ruh hali içindeydin?
Bay F: O balığı görünce büyük bir dehşete kapıldım.
Çünkü o çok tehlikeli, öldürücü bir balıktı.
Terapist: O anda o balığın bu denli tehlikeli ve
öldürücü olduğunu nasıl anladın?
Bay F: Tam balık gibi değildi, canavarımsı bir balıktı;
kocaman bir kafası ve dişleri vardı. Üzerinde siyah beyaz
çizgiler. Sessizce duruşu ürperticiydi. Sanırım görünüşü
bana zehirli ve öldürücü olduğunu düşündürtmüştür. Ama
benim için o anda bu bilgi kesin bir bilgiydi ve o anda her
ne olursa olsun ondan uzak durmalıyım, diye düşündüm.
Terapist: Peki sonra olanlara bakalım. Yılanların sana
doğru hareketlendiklerini görüyor ve kaçmaya başlıyor-
sun. Yaşantının bu aşamasında ne hissettin ve ne
düşündün?
Bay F: Yılanlar bana doğru gelmeye başladığında
korkum biraz arttı ama bu korku ötedeki korkunç balıkla
ilgili korkumla kıyaslarsam fazla bir şey değildi. O esnada
şu farkındalığa sahiptim: yılanlar benim onlardan
korktuğumu biliyorlar bunun için üzerime geliyorlar.
11
 Rüya ve Terapi Dergisi
Kaçarken de aklımda hep o zehirli öldürücü balık vardı,
onun için yönümü buna göre belirlemeye çalışıyordum.
Terapist: Yılanların giderek hızlandığını söylemiştin…
Bay F: Evet, bir döngüye kapılmış gibi hissettim. Ben
hızlanmak için çabaladıkça yılanların üzerime doğru geliş
hızı da artıyordu.
Terapist: Peki şimdi rüyanın son anında yaşadıklarına
o süreçteki hissediş ve düşüncelerine odaklansan?
Bay F: Yılanlar üzerime daha hızlı geldikçe tümüyle
kaçmaya odaklanmıştım. Bir anda aklıma zehirli balığı
ihmal etmiş olabileceğim, ona yaklaşmış olabileceğim gibi
bir düşünce geldi. Bunu anlamak için başımı çevirip
bakayım, dedim. Başımı çevirdiğim anda o dehşetle yüz
yüze geldim. Canavarımsı balık hemen karşımdaydı ve
bana saldırmak için yüzüme doğru hamle yaptığı anda
çığlık atarak uyandım.
Rüya çalışmasının ilk aşaması özü itibariyle hissediş
ve algı öğelerini öne çıkartarak rüya yaşantısının yeniden
ifadesidir. Bu aşamada Bay F. aslında rüya yaşantısında
var olan ama rüya kaydında yer almayan birçok algı ve
hissedişi hatırladı. Terapist bu algı düşünce ve hissedişleri
vurgulayacak şekilde Bay F.’nin yaşantısının bir yeniden
anlatısını/betimlemesini oluşturdu ve şu betimlemeyi
paylaştı:
“Denizdeyim ama oraya ne zaman, nasıl ve niçin
geldiğimi hatırlamıyorum. Denizde olmaktan mutlu değil-
im, daha da ötesi tedirginim. Biraz ötemde, orada bulunan
yılanları elleriyle korkusuzca tutup eğlence olarak bazı
deliklere atan turistleri görüyorum. Bense yılanların
benim için tehlikeli olduğunu düşünüp onlardan korkuyor
ve uzak duruyorum. Bu esnada daha uzakta kımıltısız
duran büyük, acayip, mürene benzer bir balık görüyorum.
Onu görünce dehşete kapılıyorum çünkü o balığın çok
zehirli ve öldürücü olduğunu biliyor oluyorum. Bu esnada
yılanlar beni fark edip üzerime gelmeye başlıyorlar. O
andaki düşüncemi çok net hatırlıyorum. Bu yılanlar benim
onlardan korktuğumu bildikleri için üzerime geliyorlar.
Diğer insanların kendilerinden korkmadığını bildikleri için
de onların kendileriyle eğlenmelerine oynamalarına izin
veriyorlar. Ama bu farkındalık onlardan korkumu
yatıştırmıyor ve ben kaçmaya devam ediyorum. Diğer
taraftan aklım hep o öldürücü zehirli balıkta zira onun
12
yılanlarla kıyaslanmayacak ölçüde tehlikeli olduğunu
biliyorum. Bu yüzden yılanlardan kaçarken o zehirli
balığın bulunduğu taraftan uzak durmaya çalışıyorum. O
anda fark ediyorum ki ben kaçmak için hızlandıkça yılan-
ların bana doğru gelişleri de hızlanıyor. Kaçma telaşı
içindeyken birden bir anlığına zehirli balığı unuttuğumu
anlıyorum ve ya o balığa çok yaklaştıysam diye yoğun bir
kuşkuya kapılıyorum. Bunu anlamak için endişeyle başımı
çevirdiğim an balık, gözlerimin önünde beliriveriyor. Öyle
yakınım ki yapabileceğim hiçbir şey olmadığını hissedi-
yorum. Balık saldırmak için yüzüme doğru hamle yapıyor
ve o anda büyük bir dehşet içinde çığlık atarak
uyanıyorum.’’
Terapist: Senin yaşadıklarını bir kez de ben anlattım.
Benim bu anlatımımda rüyanda olmayan herhangi bir şey
var mı?
Bay F: Hayır yok. Hatta sizin anlatınız rüyamı daha
güçlü hissetmeme yol açtı.
Görüldüğü gibi hiçbir yorum yapmaksızın ve rüyada olma-
yan hiçbir şeyi rüyaya ilave etmeksizin yaşantının yeni bir
anlatısını oluşturduk. Bu anlatı ilk kayıtta yer almayan
rüya benliğinin bazı farkındalıklarını, bilgilerini,
hissedişlerini de içeriyordu: Yılanların salt korkutucu bir
varlık olmadıklarını, onları korkutucu ve tehdit edici bir
nesneye dönüştüren şeyin kendi algısı olduğunu; yılan-
lardan kaçmak için hızlandıkça yılanların da
hızlandıklarını dolayısıyla kaçarak kurtulamadığını;
korktuğu ama görece baş edebileceği yılanlardan kaçtığı
için baş etmesinin neredeyse imkansız olduğu zehirli
balıkla yüz yüze geldiğini. Diğer aşamaları çalışmadan bu
ilk aşamada bile danışan, rüya benliğinin farkındalıklarını
ve bu farkındalıkların kendisi için ne denli anlamlı
olduğunu büyük ölçüde fark etti.
Model bizden ikinci aşamada bu kez rüya benliğinin
askıya alınmasını ve uyanıklık benliğinin benzer bir
yaşantıda nasıl hissedeceği/nasıl davranacağının açık
hale getirilmesini ister.
Terapist: Daha önce rüyadakine benzer bir deneyimin
oldu mu?
Bay F: Yazları denize giderim ama orada yılanlarla ya
da zehirli bir balıkla karşılaşma deneyimim olmadı. Diğer
taraftan denize giderim ama denizden oldum olası

korkarım.
Terapist: Nasıl bir korku bu?
Bay F: Deniz bana karanlık bir bilinmezlik gibi gelir. Bu
karanlık bilinmezlik içinde kendimi her an tehlikeye
açıkmış gibi hissederim. Denize gittiğimde iyi bir yüzücü
olmama rağmen açılmam.
Terapist: Yılanlarla ilgili ne düşünür, ne hissedersin?
Bay F: Yılanlardan da çok korkarım. Benim için sevimli
hayvanlar değillerdir.
Terapist: Peki ya balıklarla ilgili ne dersin?
Bay F: Balıklardan tabii ki korkmam. Ama söylemiştim,
rüyadaki korkum o şeyin balık gibi olmasıyla ilgili değil
zehirli ve öldürücü olmasıyla ilgiliydi. Zehirli ve öldürücü
olan her şeyden günlük hayatımda da korkarım.
Terapist: Peki gerçekte rüyadaki gibi bir durumda kalsan
nasıl hissedip nasıl davranırsın?
Bay F: Eğer rüyadaki bir yaşantıyı gerçek hayatta dene-
ylimsem korkum rüyadakinden kat kat daha fazla olurdu.
Yine panik içinde kaçardım.
Üçüncü aşama iki benlik durumunu ya da benlik
yaşantısını hissedişler, yönelimler, düşünceler,
davranışlar açısından karşılaştırmayı içerir. Daha önceki
örnekte danışanın iki benlik durumu arasında belirgin bir
açı farkı vardı. Bu örnekte ise danışanın iki benlik durumu
hissedişleri ve davranışları açısından oldukça paralel. Eğer
bir açı farkı olsaydı bu farka dikkat çekip bunun üzerine
düşünmesini isteyecektik. Açı farklarının çalışılması
kişinin kendiliğindeki örtük, gölgeli kalan alanları fark
etmesi açısından çok yararlıdır. Açı farkının olmaması ise
rüya yaşantısında ortaya çıkan yönelimlerin, hissedişlerin
benlikte bir yerleşiklik kazandığını gösterir.
Dördüncü aşama, özellikle ilk üç aşamada rüya
yaşantısının anlaşılır hale getirilemediği rüyalarda daha
önemlidir. Bazı rüyalardaki baskın metaforik ve sembolik
dil danışan ve terapistte açığa çıkarılamamış bir anlam
kaldığına dair bir duygu oluşturur. Bu tür durumlarda ilk
iki aşamada yapılan fenomenolojik çalışma esas alınarak
danışan rüya ile günlük yaşamı ve yaşam öyküsü arasında
bağlantılar kurmaya bu bağlantılar üzerinden hislerini,
yönelimlerini, davranışlarını yorumlamaya cesaretlendiri-
lir. Temel fenomenolojik ilkeleri gözetmek kaydıyla bu
aşamada terapist de bazı yorum önerilerinde bulunabilir.
Hayrettin Kara - Gökhan Özcan
Bay F.’nin rüyası sembolik öğeler taşımasına karşın ilk iki
aşamadaki çalışmalarla büyük ölçüde berraklık kazandı.
Bununla beraber ilk iki aşamadaki betimlemeler esas
alınarak dördüncü aşamanın çalışılması Bay F.’nin
kaygılarını daha iyi açımlamak için yararlı oldu. Terapist,
dördüncü aşama çalışmasını bu amaca yönelik olarak
sürdürdü.
Terapist: Deniz bana hep bir bilinmezlik, tehlikeye açık
olmak gibi gelir, demiştin. Bu bilinmezlik ve tehlikeye açık
olmanın senin hayatında nasıl karşılıkları olabilir?
Bay F: Bu bana çocukluğumda özellikle akşamları
karanlıkta yaşadığım korkuları hatırlatıyor. Çocukken
karanlıktan çok korkardım. Her yer karanlıkmış ve karan-
lığın her yönünden bir şey çıkıp geliverecekmiş gibi.
Terapist: Bu tür korkularınla yılan korkun arasında bir
bağlantılılık olabilir mi?
Bay F: Yılanlar da benim için denetlenemez, her an her
yerden her bir delikten çıkıverecek varlıklar gibi.
Terapist: Peki bu belirsizlik, bilinmezlik ve her an
tehlikeye açık olma hissi ara ara yakındığın anlamsızlık
duygusuyla da bağlantılı olabilir mi?
Bay F: Düşünmemiştim ama siz sorunca olabilir gibi
geldi.
Terapist: Rüya yaşantınla ilgili bir şeyi tekrar merak
ettim. Rüyanda görece baş edebileceğin bir tehlikeden
kaçarken baş etmenin neredeyse imkansız olduğunu
düşündüğün bir tehlikenin içine düşüyordun. Rüyandaki
bu yaşantının gerçek hayatında neye ya da nelere karşılık
geliyor olabileceğini tekrar düşünsen?
Bay F: Okula devam edemiyorum. Gerçi bu korkudan
değil, isteksizlikten. Belki biraz korkuyla ilgili bir tarafı da
olabilir. Kendimi biraz zorlasam derslere gidebilirim ama
gitmedikçe rüyamdaki gibi sonunda hiç baş edemeye-
ceğim bir durum ortaya çıkabilir. Şimdi siz sorarken bu
durumu benim genel bir özelliğimmiş gibi hissettim. Bir
şeylerden kaçmak ama kaçarken kaçtığım şeye yaklaş-
mak. Aklıma Dostoyevski’nin Budala romanındaki bir
sahne geldi. Bu sahne sanki benim genel tutumumu
anlatıyor gibi…
Terapist: Çok merak ettim, anlatır mısın?
Bay F: Prens Mışkin bir gün sonra bir baloya katılacak-
tır. Balonun yapılacağı büyük salonun bir köşesinde çok
13
 Rüya ve Terapi Dergisi

değerli bir vazo vardır ve Mışkin sakarlıkla gidip o vazoyu Sonuç

kıracağından çok korkar. Baloya katıldığında bu korkuyla
vazodan uzakta sürekli salonun diğer köşesinde durmaya GRYR’nin modern bir takipçisi olarak PRK, bilinçdışını,
çalışır. Bir ara kendini kaptırır ve fark etmeden vazoya sembollerin analizini, rüyanın latent içeriğini ön planda
yaklaşmış olur ve sakar bir el hareketiyle vazoyu devirip tutarken FRBM’nin rüyanın manifest içeriğini önemseme-
kırar. si; rüyada düşünen, hisseden yani yaşantılayan fenomenal
Terapist: Başlangıçta anlamsız bir kabus demiştin, bir benliğin olduğunu öne sürmesi ve pratiğini bu kabul
şimdi ne düşünüyorsun? üzerinde inşa etmesi, rüya kuramları tarihinde önemli bir
Görüldüğü gibi dördüncü aşama rüyanın fenomenolo- kuramsal kopuş noktası olarak düşünülebilir.
jik yapısıyla bağlantıyı sürdürmek kaydıyla çağrışımlara ve FRBM, dört aşamalı bir süreçle, danışanın önce rüya
yorumlara izin veren bir aşama. Örneğin Bay F.’nin benliğinin, daha sonra uyanıklık benliğinin yaşantısını
çağrışımsal olarak aklına gelen fenomenolojik bir duyarlılık ile
Budala’daki sahne, rüyanın FRBM’yi önceki rüya inceler. Üçüncü aşamada iki rüya
fenomenolojik yapısında zaten var kuram ve yaşantısını karşılaştırarak paralel-
olan hissediş, yönelim ve likleri ve açı farklarını anlamlandırır
modellerinden
davranışlarla açıkça bağlantılı. ve son olarak rüya benliğinin
Bay F. ile yaptığımız birçok ayrıştıran en önemli yaşantısından kopma- dan günde-
rüya çalışmasından sadece biriydi husus, dört aşamanın lik/geçmiş yaşam ile ilgili çağrışım-
bu. Bay F. terapinin ilk aylarında tamamında da bireyin ların incelenmesini gerçekleştirir.
daha sık ve daha korkutucu rüyalar fenomenal FRBM’yi önceki rüya kuram ve
görüyordu. Başlangıçtaki rüya modellerinden ayrıştıran en önemli
yaşantısından
yaşantılarının genel özelliği, rüya husus, dört aşamanın tamamında
benliğinin yoğun bir tehlike ve koparılmaması ve da bireyin fenomenal yaşantısın-
tehdide maruz kaldığını görmesi danışanın rüyası için dan koparılmaması ve danışanın
ama bu tehlikenin nereden ve söylemediği bir şeyi, rüyası için söylemediği bir şeyi,
kimden geleceğine dair bir bilgis- birtakım kuram ve birtakım kuram ve varsayımlardan
inin olmamasıydı. Zamanla bu hareket ederek ona empoze et-
varsayımlardan
anlamdaki belirsizlik azaldı ve mekten kaçınılmasıdır. Böylece
kendini tehdit eden şeyler saldır- hareket ederek ona danışanın öznelliğine saygı duyul-
gan bir mafya grubu, bir uçak empoze etmekten makta ve danışan, terapistin
kazası ya da bu rüyada olduğu gibi kaçınılmasıdır. yönlendirici olma tehlikesinden
zehirli hayvanlar şeklinde somut- güvende tutulmuş olmaktadır.
luk kazandı. Tehdit nesnesi ne olursa olsun tüm rüya Sonuç olarak FRBM’nin psikoterapi uygulamalarında
yaşantılarındaki temel korku fiziksel varlığının yok edil- benlik/bilinç odaklı rüya çalışması yapmak isteyen
mesi yani ölüm korkusuydu. Bizim bu makaledeki klinisyenler için pratik ve etkili bir rüya modeli olduğunu
amacımız tek bir rüyanın FRBM ile dört aşamalı nasıl düşünmekteyiz. İleride FRBM’nin klinik yararlılığına ilişkin
çalışılacağını göstermektir. Yoksa bu örnek rüya çalışması nicel araştırmaları sürdürmeyi hedeflemekteyiz.
bütünlüklü bir terapi çalışmasının aktarımı değildir. Böyle
bir çalışma için önceki rüya çalışmalarının da ele alınması, Kaynaklar
aktardığımız bu rüyanın süreç içindeki yerinin de gösteril- 1. Bennet, E. A. (2006). Jung aslında ne dedi? (I. Çobanlı, Çev.) İstanbul: Say.

mesini gerektirir ki bu makaledeki amacımız bu değildir. 2. Brenner, C. (1998). Psikanaliz, temel kavramlar. (I. Savaşır ve Y. Savaşır,
Çev.) Ankara: HYB.

14

3. Bulkeley, K. (2001). Psikolojik kültürel ve dini boyutlarıyla rüyalar. (D.
Cenkçiler, Çev.) Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
4. Craig, P. E. ve Walsh, S. J. (1993). Phenomenological challanges for the
clinical use of dreams. New Directions in Dream Interpretation (s.
103-154). New York: Suny.
5. Creswell, J. W. (2013). Qualitative inquiry & research design, choosing
among five approaches. California: Sage.
6. Ebbinghaus, H. (2009). Psychology: an elementary text book. New York:
Cornell University Library.
7. Finley, L. (2011). Phenomenology for therapists: researching the lived
world. West Sussex: John Wiley & Sons.
8. Fosshage, J. L. (2007). The organizing functions of dreaming: pivotal
issues in understanding and working with dreams. International Forum of
Psychoanalysis, 16(4), 213-221.
9. Freud, S. (1998). Five lectures on psycho-analyses. (J. Strachey, Çev.)
New York: W. W. Norton & Company.
10. Freud, S. (2010). The interpretation of dreams: the complete and
definitive text. (J. Strachey, Çev.) New York: Basic Books.
Gallagher, S. ve Zahavi, D. (2008). The phenomenological mind. New York:
Routledge.
11. Gendlin, E. T. (1977). Phenomenological concept vs. phenomenological
method: a critique of Medard Boss on dreams. Soundings: An Interdiscipli-
nary Journal. 60(3), 285-300.
12. Gılgamış destanı. (2007). (Ş. T. Duralı, Çev.) İstanbul: Dergah.
13. Giorgi, A. (1997). The theory, practice, and evalution of the phenome-
nological method as a qualitative research procedure. Journal of Phenome-
nological Psychology, 28(2), 235–260. doi: 10.1163/156916297X00103
Giorgi, A. (2009). The descriptive phenomenological method in psychology:
a modified Husserlian approach. Pittsburgh: Duquesne University Press.
14. Hanscomb, S. (2006). Contemporary existentialist tendencies in
psychology. Phenomenology and psychological science (s. 169-196). New
York: Springer.
15. Hartmann, E. (2010). The nature and functions of dreaming. Oxford:
Oxford University Press.
16. Hergenhahn, B. R. ve Henley, T. B. (2009). An introduction to the
history of psychology. Belmont: Wadsworth.
17. Hill, C. E. ve Knox, S. (2010). The use of dreams in modern psychothera-
py. International Review of Neurobiology. 92, 291-317. doi: https://-
doi.org/10.1016/S0074-7742(10)92013-8
18. Hill, C. E., ve Rochlen, A. B. (2004). The Hill cognitive-experiential
model of dream interpretation. Cognitive therapy and dreams, 16(1),
161-178.19.
19. Husserl, E. (2010). The idea of phenomenology. Dordrecht: Kluwer
Academic.
20. James, W. (1983). The principles of psychology. Massachusetts:
Harvard University Press.
21. Jung, C. G. (2014). The collected works. New York: Routledge.
Hayrettin Kara - Gökhan Özcan
Kara, H. (2012). Psikoterapide rüyalarla çalışmak, yeni bir yaklaşım. Başka
Psikiyatri ve Düşünce Dergisi. 8, 169-192.
22. Kara, H. (2014). Bilinçli bir benliğin etkinliği olarak rüyalar ve rüyaların
terapötik önemi. Dinlenen Ben: Rüya ve Terapi Dergisi. 1(1), 4-11.
Kara, H. (2015). Gün ışığı yok ama rüyalar yeteri kadar aydınlık. Dinlenen
Ben: Rüya ve Terapi Dergisi. 2(1), 2-6.
23. Kara, H. (2017). Fenomenolojik yönelimli terapi için kuramsal çatı
oluşturma çalışmaları. Dinlenen Ben Rüya ve Terapi Dergisi. 5, 107-112.
Kara, H. ve Özcan, G. (2019). A new approach to dreams in psychothera-
phy: phenonomenological dream self-model. Sleep and Hypnosis: A
Journal of Clinical Neuroscience and Psychopathology, 21(3), 242-253.
Kara, H. ve Selvi, Y. (2017). Phenomenal self and dream self. Sleep and
Hypnosis: A Journal of Clinical Neuroscience and Psychopathology. 19(4),
96-100.
24. Langridge, D. (2007). Phenomenological psychology: theory, research
and method. Essex: Pearson Education.
Lubisi, G. (2002). Existential-phenomenology and the third force
movement in current psychology (Yayınlanmamış doktora tezi). University
of Johannesburg, Johannesburg.
25. Lyotard, J. F. (2007). Fenomenoloji. (İ. Birkan, Çev.) Ankara: Dost.
Montenegro, M. (2015). A comparison of Freudian and Bossian approaches
to dreams. Existential Analysis. 26(2), 313-327.
Moreira, V. (2001). Beyond the person: towards a mundane phenomeno-
logical psychotherapy. Santiago: Editorial Universidad de Santiago de
Chile.
26. Moreira, V. (2009). Phenomenological-humanistic clinic: studies in
psychotherapy and critical psychopathology. São Paulo: Annablume.
Moustakas, C. (1994). Phenomenological research methods. California:
Sage.
27. Owen, I. R. (2006). Psychotherapy and phenomenology, on Freud,
Husserl and Heidegger. New York: iUniverse.
28. Owen, I. R. (2007). Justfying on psychotherapy. New York: iUniverse.
29. Owen, I. R. (2015). Phenomenology in action in psychotherapy, on
pure psychology and its applications in psychotherapy and mental health
care. Leeds: Springer.
30. Schultz, S. E. ve Schultz, D. P. (2016). Modern psikoloji tarihi. (Y. Aslay,
Çev.) İstanbul: Kaknüs.
31. Spinelli, E. (2005). The interpreted world: an introduction to phenome-
nological psychology. London: Sage.
32. Yalom, I. D. (2002). The gift of therapy. New York: Harper Collins.
33. Young, C. (2010). A phenomenological model in the practice of
psychotherapy. International Journal of Psychotherapy, 14(3), 36-53.
34. Zahavi, D. (2003). Husserl phenomenology. Stanfrod: Stanford Univer-
sity Press.
15