TRUONG DAI HOC BACH KHOA DA NANG D CONG NGHE SQ1 HOA HOC DA NANG 2006Giao trinh mén cong nghé soi hoa hoc MUC DICH MON HO. Nehign ctu nhimg ly thuyét v8: Dac diém, tinh chat cia nguyén ligu tao sgi: cite dae trmg co ban cita soi héa hoe: cae phuong phap tao soi. Ly thuyét vé die diém, tinh chat va cong nghé sin xuat cdc loai soi héa hoe dién hinh nh : soi vi 0, Soi axetat, sgi polyamit6, soi polyamit66, soi polyeste, sgi clorophip, sgi acrylonitryl. Chwong 1 MO DAU 1.1. Lich sir phat trién ciia soi héa hoc Tir thoi thuong cé, con ngudi da biét ding vo cay, da thd... dé che than. Cing véi su phat tién vé wi tué ciia con ngudi, xa hdi cling dan vin minh hon thi van dé mic ciia con ngudi ngay cing duge chit trong. Lite nay con ngudi da phat hign cde loai cay c6 soi, dé tir dé da khai thac ché tao thanh vai soi, tuy cdn thé so nhung hoi d6 da thoa man duge nu edu mae khong cao kim ctia ho. Do vay, ma tir ché chi moc hoang dai trong thién nhién cac loai cay c6 soi da duge thuan héa va trong trot cé to chite nhw day, gai, dita dai... vi cudi cing 1a bong. Ching da té thin nhtmg nguyén Ligu quan trong dé dap tmg nhu cau mac duge xép 1a quan trong thit hai sau nhu cau an cia con ngudi. Ti nudi citu, lac da, thé... de Ién mt bude nita con ngudi da bi cit long lam len, biét nudi tim dé lay kén kéo soi dét thinh nhimg tam vai lua mem. mai, bong muot. Nhu vay, trong mot thdi gian rit dai thién nhién 14 nguén nguyén ligu duy nhat giai quyét nhu cau mac cho con ngwéi. Thé nhung, néu chi dita vio ngudn nguyén ligu nay thi khong thé dap img va theo kip str phat trién cia xii hoi ca vé sé luong va chat lvong. Déng thoi nguén nguyén ligu nay lai phu thude rat nhieu vao cae yéu t6 khach quan: thii tiét, khi hau, dat dai, thé nhwong, gidng... nén rat bi dong va khéng dap img cho tat ca cac ving mién, dia phuong. Mét bat loi ntra cia nguén nguyén ligu thién nhién 1a tiéu tén qué nhiéu nguy n ligu dé san xuat ra vai, vi du dé san xudt 1000 bé quan 4o bang vai bong can toan bé s6 béng thu hoach trén 1 hecta; 1000 chiée do len tit long citu can sé Jong cita mot cin khoang trén 50 con thu hoach trong 1 nam... Do vay dé dap tng vé s6 hrong cho ca thé gidi ngay cang ting dén nay da hon 6 ty dan thi phai tring bao nhiéu bong, mudi bao eiru thi dii day? Bencanh dé véi mite séng ting khong ngimg cia xa hdi, dan dén nhu edu mge cn di héi cao hon, phire tap hon: bén, dep, duyén dang, tién dung (dé gidt, mau kho, khong nhau khi giat gap...). Tit cd nhing ngnyén nhan dé da théi thite cae nha khoa hoc phai nghién cit. tim kiém nhimg loai nguyén liu méi khée phue duge cae khuy t diem cla nguyén Ligu thién nhién va dap img dugc cae yéu cau cla con ngudi. Cong tir do lin Iuot cae loai sgi héa hoc ra déi vai sy tien trien va thang tram theo timg thoi ky. C6 thé néi ring sur xuit hién ctia soi hoa hoe 1a loai soi tao ra tir ce hop chat cao phan tir thién nhién (xenlulozaza, protein) va cée hop chat cao phan tr téng hop (polyamit 6, polyamit66, polyeste, polyacrylonitryl.... da danh dau mot giai doan moi mé va eye ky quan trong, déng gép ngay cang to én va higu qua, phat hny téc dung mot each kip thoi khi x hoi loai ngudi dang Lam vao mot cude khiing hoang trim trong trong viée giai quyét vin dé an mac. Tir ché chi dé bé sung vao Iugng thigu hut cita soi thign nhién, soi héa hoe ngiy cang tré thinh loai vat ligu "khong thé thay thé dutge" trong may mie cing nl trong ec nganh ky thuat khae. Chinh vi vay ma céng nghigp sn xuat soi héa hoc i mot nganh céng nghigp nim trong co cfu cia nén céng nghiép bit eit nude nio, mot nganh c6 vai tr6 to lon va dang dutge phat trién manh me. 1.2. Phin loai sgi dét Ngudn nguyén ligu cia céng nghiép dét hién nay rat phong phi, bao gdm khong chi soi c6 sn trong thién nhién c6 trong thanh phan cia mét s6 b6 phan ctia tue vat (14, than cay...) ma cn gdm cae loai soi duge con nguti ché tao tir cae loai nguyén ligu tng hop nu polyme thién nhién (xenlulozaza, protein...), polyme tong hop (polyamit, polyeste, PVC...). Dy vao ngudn gée nguyén ligu ban dau €é san xuat soi ngudi ta chia soi dét ra Lam 2 nhom chinh 14 soi thién nhién va soi h6a hoe. Sei héa hoe lai chia thanh 2 nhém chinh: soi nhan tao va soi tong hop. 1.2.1. Soi thién nhién Soi thién nhién 1a soi ma loai ngudi bid tir lau, ching e6 thé da e6 sin 6 dang xo, soi nhur: xo béng, len, to tim... hoc nim lan véi cae tap chit khée trong v6 cay.than cay, 14 dy nhur soi, Janh, soi day, gai, dita dai... Theo thanh phan héa hoe soi thign nhién duge chia lam 2 nhom + Soi thue vat + Soi dong vat Soi thye vat duoc cau tao chi yéu tir xenluloza. Trong dé bao gdm bong 1a loai xo dau tién ma loai ngwdi biét dén va sir dung né vao cng nghiép dét, cho dén nay né van chiém ty Ig kha én (52-60%) so véi ting s6 cae loai xo sgi ding trong cong, nghigp dét. Sau bong 1a soi libe (hay con goi la soi cig) duge tich ra tir mot s6 bo phan cia cay nlur v6, than (dau, gai, lanb...), la cay (dita, dita dai...). Loai soi niy nim dui dang xen ke véi cdc tap chat thye vat khae nlur lignin, pectin, tecpin, protein. vi vay de tach riéng ching ra nguéi ta phai dig ket hop qua trinh gia cong co hoc. sinh hoe, héa hoe. Soi déng vat thién nhién gém cé len, to tim. Len thu duge chi _yéu tir long citu, mét phan tir long dé, long lac da, long vit. Hién nay len van chiém 6-9% so véi tong 86 céc loai xo soi diing trong cng nghiép dét thé gidi. To tim tay van con duge duy tri 6 mot vai nude, trong dé ¢6 nude ta, nhimg gid thanh san xuat cao, nén hign nay né chi chiém khoang 0,2% tong s6 cac loai xo soi ding trong cong nghiép dét thé gidi. 1.2.2. Soi héa hoc Soi héa hoe 1a loai soi khong c6 trong thign nhién va do con ngudi ché ta0 bang cae qua trinh vat ly. co hoc va héa hoc. Dura vao nguén gée cita nguyén liéu che tao s¢i ma chting ditge chia Jam 2 nhém: soi nhan to va soi tong hop. Soi nhdn tao la loai soi duoc sin xuat tir cde hop chat cao phan tir sin c6 trong thign nhién, duge tach ra khéi hon hop nguyén ligu thd ban dau bing cée qué trink vat ly, héa hoe, chuyén dang roi tai sinh Iai dang ban dau hose durge bién tinh thich hop dé gia cong dé dang hoae dé tao ra mot sé tinh chat mai cho sin pham. Cac hop chat cao phan tir thién nhién str dung dé ché tao soi chti yeu la: xenluloza (go. tre. ita...) va protein dong thyte vat (sita, ng6, lac, dju nanh...). Trong s6 ede soi nhan tao di tir xenluloza c6 ce loai: soi vitxeo, soi polino, soi axetat, soi triaxetat, soi déng- amoniac, soi nitratxenluloza... cdn soi di tir protein ¢6 cAc loai:sgi cazein (di tit sita).si acdin (lac), sgi zein (ngé)... Song vi nguyén ligu dé sin xudt soi nhin tao tir protein la cée thie phim qui nén hign nay hau nhur khong sin xuat nia Soi téng hop la loi soi dutge sin xuat tit cée hop chat cao phan tit téng hop. Neuyén ligu ban diu dé téng hgp ching 1a nhimg don phan tir (monome) thu duge trong cong nghiép Iuyén than ede, ché bién dau m6, khi thién nhién. Theo céu tao héa hoe cita nguyén ligu tao sgi, soi tong hop cing durge chia lam 2 nhém: soi mach di thé va soi mach eacbon. Soi mach di thé la loai sgi trong mach chinh cia mach dai phan tit ciia né ngoai y_nito... Nhom nay gém cae nguyén tir cacbon ra con chita cae nguyén t6 khae nh o% loai nhw: soi polyamit6, polyamit66, soi polyeste. Soi mach cacbon 1a loai soi trong mach chinh mach dai phan tir chi cé nguyén tit cacbon. Tiéu biéu ca nhém nay 1a soi nitron, vinilon, oclon, clorin-teflon, si polypropylen, polyetylen Co thé biéu dién phan loai soi dét tén so d6 1.1. Chuong 2 DAC TRUNG CO BAN CUA SQI HOA HOC 2.1. Tinh wu viét ctia si ho: ¢ hoc so véi soi thién nhién Mac chi, ra di trong mét théi gian khéng léu, nhung soi héa hoc da nhanh chéng thu hit sy cha ¥ ciia tit cd moi ngudi va ¢6 nhing bude d6t pha trong qua trink phat trién ca vé sé Inong va chat hong. Dé c6 duge str chinh phue 46i véi con ngudi. dap ting duge cae yéu cau khat khe va phite tap trong van dé mic eta con ngwtei ngay cang cao trude tién sgi héa hoc da béc 16 cdc tinh chat quy bau wu viét hon soi thién nhién. - Vé ngogi quan: soi héa hoc dep, ng mugt, min mang, béng, ling... C6 thé tao ra loai vai voi vé dep phong phi, da dang dap ting nhu cu mac dep, thoi trang gép phiin lam phong phii vé dep cho x3 hoi. = Tinh rin dung: ft tham dau md, mé hoi, nén dé giat, sach lau, it hit am nén mau khd. Die bigt 1 tinh bén hinh dang, nit 1 soi téng hop nén khong bi co khi gid, khong nhau nat, gid’ nép t6t nén khong efin 1a Ui.- Dé bén: So voi soi thién nhién thi do bén ctia sgi h6a hoc cao hon nhigu, so V6i sgi thién nhién thi sgi héa hoc dai hon, Lau rich hon, thoi gian sit dung Ién hon gap 2 - 3 kin. Céc tinh ning ky thuat nhur dd bén dit, do bén mai mon va do chiu u6n gap 16n, C6 thé thay déi tinh chit cita soi h6a hoc trong pham vi kha rong bing cach diéu chinh thinh phiin va céiu ta0 ha hoe cita soi hoje thay déi cae diéu kién ky thuat. Hién nay ngudi ta di ché tao duge cae Joai soi héa hoc tuyét déi vé mat héa hoc, chiu duge nh sing va nhiét d, bén Véi tic dung cita nude, cén trimg, vi sinh vat...la nhing tinh chat khong co duge 6 soi thién nhién. Do vay ma soi héa hoe duge sir dung nhiéu trong Linh vue ky thudt, dip img duge ede yéu cau vén khat khe cita ky thudt va dong g6p tich cue vao viée thtic dy nhimg tién bd cia cude céich mang khoa hoc ky thuat dang dién ra s6i dong trong thoi dai ching ta. - Tiém nding va sdn long: Nang suat sin xuit soi héa hoc so véi soi thién nhién rat cao, Khée véi soi thién nhién la sin phim cia nong nghiép, con soi héa hoe 1a con dé cla cong nghiép nén ching mang nhing thé manh ciia nganh san xuat cong nghiép. Néu nhu dé c6 | tain béng trong diéu kign tham canh va co khi héa sin xuat vn cin t6i 150 ngay cong, dé ¢6 | tain len cin 1000 ngay cong, hoge 1 tin to tim thi cin 161 6000 ngay cong. Trong ltic dé dé sin xuat 1 tin soi vitxeo (soi han tao) chi cain 30 50 ngay cong, 1 tin sgi nylon hoe 1 tin soi polyeste chi cfin khoang 30 - 40 ngay, thm chi cé thé thap hon nhiéu thy thude vao mife do hign dai ciia quy tinh cong nghé. C6 thé sp dung nhing thanh tyu méi nt ciia khoa hoc ky thuat dé cai tién quy wink cong nghe nham nang cao nang sudtt sin xudt, cdi thign tinh chat ca sin phim dip img cde yeu céu thj higu ciia ngudi sir dung, giim nhan cong lao dong, ha gis thanh sin phim. Do c6 do bén cao, do bén ditt 1dn nén ngudi ta c6 thé dua cong sus may t6i t6i da. Trén cing mét may dét, nang suat dét vai héa hoc c6 thé cao hon nang sudit dét soi bong tir 1.4 - 1,6 lin Nguén nguyén ligu dé sin xudt soi héa hoc, dac biét 1a soi téng hop bao gém: dau mo, than dé, khi thién nhién va céc khodng san khde 1a v6 tan.So voi nguyen ligu dé sin xuat soi thién nhién thi rat han ché, khong dip ting duge nimu edu sir dung ngay cang tang ciia con ngud . Do vay vige sin xuat soi héa hoe hoan toan chit dong, khong phy thude vao thoi tiét, khY hau, thé nhudng, hay ving dia ly nhur d6i v6i soi thien nhién. - Higu sudt sit dung nguyén ligu: So voi soi thién nhién thi higu suat sit dung nguyen lieu trong sin xusit soi h6a hoe rat cao. Te Im? g6 e6 thé ché ta0 duge 160 kg to dé gia cong 1500 m Iuho twong duiong 75 van kén tim, 30 con cit hay 0,75 ha cay lanh, 0,35 ha eay bong. Trong khi d6 tie 1 tan du m6 6 thé sin xudt dutge 1500 m vai tit soi téng hgp. Mot nha may soi nang suat 40000 tan, am c6 thé thay thé 50000 hecta dat t6t tai ving khi hau thud Igi dé chuyén canh bong hoac trén 10 van hecta cay lanh, Do t¥ trong cita sgi héa hoc thap cho nén cig mt khéi Iugng soi thi chiéu dai taim vai det tit soi hoa hoc lu6n ludn L6n hon det tit sgi thién nhién. - Gid thanh: Gia thanh vai dét tit sgi héa hoe thap hon nhi 1 50 Vi SGI thién nhién ~ Linh vue: img dung: Soi h6a hoc c6 nhimg tinh chat dae biét duce ting dung trong nhigu Linh vue doi sOng va ky thudt nhu may mye. y 18, chia bénh, chéng chay, chong chit phéng xa.. Soi héa hoc durge xem nhw 1a mét tang phim v6 gid ma khoa hoc ky thuat da mang lai cho con nguai. 2.2. Cie dang ciia soi Soi duge sin xusit ra duéi hai dang chinh: xo va te - Xo con goi 1a soi cat ngan hay cén goi la xo xtapen, c6 chiéu dai tir 30-150 mm tity theo muc dich sit dung ma c6 46 dai va d6 minh khde nhau, ¢6 hinh dang gidng nhu xo bong, xo len... Dé tgo xo thi sgi to ra sau khi qua ede qué tinh xir ly cho qua qua thiét bi dé cit ngan sgi theo do dai dinh truéc. Xo xtapen duge ding dé kéo soi dang nguyén chat hoae dé pha véi véi cae logi xo soi khie (thién nhién...) - To’ hay con goi IA sgi vo tan - e6 do dai khong han ché. To gm e6 2 dang: to don va to phite.To don (filament): duge sin xuat dang soi dai vo tin, chi gom mot xo co ban. To phite: g6m nhiéu to don chap | vGi nhau, to phite ding cho cong nghiép dét thuong ¢6 s6 to don tit vai chuc dén vai chue van. Voi hinh dang khée nhau nhwr vay nén cdch sin xutt ra ching eting khic nhau. D6i v6i dang xo eat ngan thi phai xe thanh chi truGe khi det thanh trong qui trinh gia cong xo phai duge tao quan, dap song bang eich cho qua cong doan duge goi 1a qua trinh textua, Ddi voi to tht khong edn dap song niu xo. Nhung dé dé thao tie trén may det thi thuong xoan to vé phia phai hay phia trai (qué trinh textua, qua trinh kéo cang). 2.3. Cie chi sé dic trung ctia soi Dé dinh gid va so sinh cde loai soi, trén co sé dénh gis dé ta c6 thé Iya chon sgi cho thich hgp véi mye dich sit dung thi ngudi ta dya tren cde chi 6 dic trumg cho soi nhu sau: a/ D6 manh DO minh cho ta biét soi day mong ra sao. Don vi: Dennie (viét tit 1 den) duge tinh bang trong lugng sgi c6 chiéu dai 14.9000 m. + Céch xée dink: Do chinh xdc 9 m soi, cn chinh xée trén cin phan tich rdi nhan len 1000 lan. Sau nay ngudi ta ding hé don vi 6 tinh quy chudn hon dé [a tex duge tinh bang 1/9 den; tie 1a trong lgng do bang gam ctta 1000 m sgi Can et vao do manh ngudi ta chia xo hod hge thanh 3 loai: - Loai manh nhét: cé dé manh 1a 160 = 190 mtex: d6 dai tuon img eta xo 1a 38 - 40 mm, goi 1a “hé bong” (diing dé pha tron v6i bong va ede soi cing hé) ~ Loai c6 do minh 1a 3,3 + 6,6 dtex va dé dai 14 65 + 100 mm thude hé len = Loai tho hon va dai hon thuge he gai. b/ D6 bén dittDo bén duit phan nh mot dac trung co ly chu yéu oiia soi, do bang Iye lam ditt sgi. Do bén duit cang cao thi sgi cang dai, vai cang bén va lau rich, thoi gian sit dung kéo dai Don vj do: kg/mm? hay g/tex; g/den Yéu t6 xde dinh do bén dt ngoai ban chat hoa hoe ciia sgi 1a trong lugng phan tir polyme, do dinh huéng cfing nhu do ket tinh cita soi Ngoai dé bén ctia sgi don, ngudi ta con do do bén nuit va do bén mée ctia soi Do bénddt cita nhiéu Jogi soi 6 trang thai wot va kho thudng khde nhau, dae bigt d6i voi soi nhan tao, 1a loai sgi ma nhiing phan tir nude dé dang len 161 vao gitta cae dai phan tit polyme, lam lién keét gitta chting yéu di. 1 D6 dan dai khi det D6 din dai khi ditt cho biét sgi co thé cang ra duge bao nhieu so v6i chiéu dai ban dau khi soi duit, do bang phan tram (%). Do din dai cang cao sgi cing mém mai. BO dn dai thich hop nhat dé 0%. dét vai may mic nim trong khong 10 Do bén duit va do din dai duit c6 méi twong quan ty Ié nghich véi nha. Cae bign phap ky thuat 1am tang do bén thudng lam gidm do dan, Dé cé loai sgi ph hgp v6i yéu edu ciia ngudi tigu ding, phai nim ese thong s6 k¥ thuat khi sin xuat soi, sao cho thea min duge 2 chi tiéu quan trong nay nhim thu duge sgi vita ¢6 do bén cao, vira c6 do dan dai khi dit Khong qua thap. di Duong cong lam viée Dudng cong lam viéc dién ta su thay déi ciia ngoai luc tac dung lén soi (bigu dign trén trye tung) va do din dai tuong ting (%) ca soi (ghi tren tryc hoanh). Méi loai sgi dic tung bi mot dudng cong, tir d6 cae nha chuyén mon danh gid duge gid ti ciia sgi. Ban dau dudng biéu dign thudng [a doan thing — tinh chat soi tuan theo dinh luat Hue. Doan thang cang dai soi cang dan di. Sau d6 do dan dai tang kha nhanh —> sgt bu6e vao giai doan chiy déo, dodan hdi thye sy di mat di. Dim udn cha duémg biéu dién 12 diém t6t han cia soi, thudng xust hign rat s6m 6 da s6 eae soi Soi t6t nha 1a soi héu nhue khong bi dan tren may det. e/ D6 dan hoi 6 dan 6i la kha nang héi phye tré lai kich thu6e ban déu sau khi kéo cang bang ngoai lye. Néu sau khi kéo dn 10% 161 gidi phong lye tic dung, sgi hoan toan tré lai do dai ban déu, thi do dan héi ca sgi bang 100%. Neu soi bj dan, chigu dai sau khi hi phue sé tang len, gia sie 14 2% thi do dan h6i 18 80%. BO dan hoi cang nho thi chit lugng soi cang cao. fi Bo udn gap 6 un gp nhim xae dinh s6 In g’ip cho t6i khi soi bi dutt c6 y nghia dae trumg cho tinh bén cita vai khi chju nhing tac dong tuong ty trong thye té nhu giat, vi - 80 Lin), g/ BO mai mon .. Trong d6 soi poliamit e6 do bén udin gap rat 1én (> sgt vitxeo 70 DO mai mon duoc ie dinh trén may mai mon cé dia mai bang bot oxyt nhom cho ta thay kha nang chiu dung ctta soi khi ¢6 ma sat lién tue. hi D6 hit aim DO hit dm duoe xe dinh bing Inong nuée (%) ma soi hip thu khi nhiét 46 cia khong khi 1a 20 °C va do, im la 60%. Vv nh chit nay nguti ta chia soi c6 hod hoc ra Lam 3 nhom: - Nhém va nuée: 12 nhing soi cé cau tao hod hoc chita nhiing nhém dinh chic - OH, hut dm rat tt (> 20%) — soi nhan tao nhy vitxco, modan... ~ Nhom trung binh: dé hut am tir 3 - 4% — soi poliamit - Nhom ki nude: do tit am < 1% — phan Idn soi tong hgp. DO uit dm cdng cao soi cdng thosng mat, dé chiu. D4 tit dm thap, soi thuong bi, gay cm giie néng bite kh6 chiu nhs 1a doi v6i quin do mua he, quan do lot. i! Trong luong riéng