See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/306411523

Czy amunicja chemiczna zatopiona w Bałtyku stanowi zagrożenie dla ludzi i

środowiska?

Article · January 2005

CITATION READS

1 1,436

2 authors:

Zygfryd Witkiewicz Stanisław Popiel

Military University of Technology Military University of Technology
146 PUBLICATIONS   1,573 CITATIONS    27 PUBLICATIONS   99 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Ministry of Science and Higher Education, Poland (research project SMGR. RN.20.263) View project

Study on the decontamination processes of selected organosulfur compounds using advanced oxidation techniques View project

All content following this page was uploaded by Stanisław Popiel on 24 August 2016.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Czasopismo: Chemia i inżynieria ekologiczna, 12 (No S1) (2005) 37–46.

Czy amunicja chemiczna zatopiona w Bałtyku

stanowi zagrożenie dla ludzi i środowiska?

Zygfryd Witkiewicza,b, Stanisław Popiela

a
Instytut Chemii WAT, 00-908 Warszawa, ul. S.Kaliskiego 2
b
Instytut Chemii Akademii Świętokrzyskiej, 25020 Kielce, ul. Chęcińska 5

1. Wstęp

Armie Państw biorących udział w II wojnie światowej były przygotowane do prowadzenia działań
bojowych z użyciem broni chemicznej. Szczególnie duże zapasy bojowych środków trujących i amunicji
chemicznej miały Niemcy, które broń chemiczną produkowały także na ziemiach polskich [1]. Możliwość użycia
broni chemicznej przez armię niemiecką była rozważana kilka razy. Nie doszło jednak do tego głównie ze
względu na przewidywany odwet ze strony aliantów, którzy ostrzegali, że są do takiego odwetu przygotowani.
W wyniku tego po zakończeniu wojny pozostały duże zapasy amunicji chemicznej, które oprócz innych
względów były kłopotliwe w przechowywaniu i dlatego postanowiono je zniszczyć. Niszczenie polegało głównie
na zatapianiu w morzu. Amunicję zatapiano w starych i uszkodzonych statkach oraz okrętach, a także
wyrzucano do morza luzem.
Zatapianie niemieckiej amunicji chemicznej odbywało się w latach 1946-1947. Istnieją pewne
informacje, nie potwierdzone oficjalnie, że amunicja chemiczna była zatapiana w Bałtyku długo po roku 1947
(prawdopodobnie jeszcze w latach osiemdziesiątych) przez byłą armię radziecką i przez armię byłej NRD. W
latach pięćdziesiątych NRD zatopiła prawdopodobnie około 200 ton amunicji. Potwierdzone są informacje, że
armia radziecka zatapiała w okresie powojennym swoją starą amunicję chemiczną w Morzach: Białym,
Barentsa, Ochockim i Japońskim [2,3].
Na podstawie dostępnych dokumentów, w tym odtajnionych dokumentów Rosyjskiego Sztabu
Generalnego, ocenia się, że w latach 1946-1948 zatopiono w morzach około 300 tysięcy ton niemieckiej
amunicji chemicznej. Została ona zatopiona głównie w Morzu Północnym, w cieśninach Skagerrak i Kattegat
oraz w Morzu Bałtyckim.

2. Rodzaje i ilości amunicji chemicznej i środków trujących zatopionych w Bałtyku

Zapasy środków trujących będących w posiadaniu Niemiec w końcu wojny wynosiły 63880
ton [4]. Asortyment tych zapasów był następujący: iperyt siarkowy - 22000 t, preparaty iperytu
siarkowego - 2400 t, iperyt azotowy - 1700 t, związki fosforoorganiczne (tabun i sarin) - 12800 ton,
olej arsynowy (mieszanina fenylodichloroarsyny, difenylochloroarsyny, trifenyloarsyny i trójtlenku
arsenu) - 7500 t, difenylochloroarsyna 1000 t, adamsyt - 3400 ton, chloroacetofenon - 7100 t, difosgen
i fosgen - 5900 t oraz cyklon B i inne środki trujące - 80 t. Nazwą cyklon B określano cyjanowodór z
dodatkiem substancji drażniących – np. chlorocyjanu i chloropikryny osadzone na ziemi okrzemko-
wej. W Bałtyku zatopiono około 87000 t amunicji zawierającej około 15000 t środków trujących.
Charakterystykę zatopionej amunicji chemicznej przedstawiono w tabelach 1-4.
Tabela 1. Amunicja chemiczna i BST zarekwirowane przez aliantów na terenie byłej
III Rzeszy niemieckiej (w tys. ton) [5].
Strefa okupacyjna
Rodzaj amunicji
ZSRR USA W. BRYTANIA FRANCJA
Amunicja chemiczna
62,5 94,0 122,5 9,3
łącznie z masą metalu
BST w pojemnikach 8,0 10,5 4,2 0,2
Razem 70,5 104,5 126,7 9,7
Ogółem 311,2

Tabela 2. Rodzaje i ilości niemieckich BST zatopionych przez wojska sowieckie w Bałtyku [5].
Rodzaj i ilość BST (w tonach)
Rodzaj amunicji Związki Chloro-
Iperyt Adamsyt Cyklon B Razem
arsenowe acetofenon
Bomby lotnicze 6432 984 642 520 - 8578
Pociski
729 - 66 39 - 834
artyleryjskie
Bomby lotnicze
341 - - - - 4341
eksplodujące
Miny 46 - - - - 46
Pojemniki 87 221 753 - 80 1141
Granaty dymne - - 71 - - 71
Cysterny - 1004 - - - 1004
Beczki - - 20 - - 20
Razem 7635 2209 1552 559 80 12035

Tabela 3. Rodzaje i ilości jednostek amunicji niemieckiej zatopionej w Bałtyku przez wojska sowieckie [5].
Rodzaj i ilość amunicji zawierającej BST (w sztukach)
Rodzaj amunicji
Związki Chloro-
Iperyt Adamsyt Inne Razem
arsenowe acetofenon
Bomby lotnicze 71469 9059 8081 5199 - 93808
Pociski artyleryjskie 329131 - 32203 54002 - 415336
Bomby lotnicze
34162 - - - - 34162
eksplodujące
Miny 10420 - - - - 10420
Pojemniki - 1004 - - - 1004
Granaty dymne - - 3504 - - 3504
Baryłki 529 1558 693 - 600 3380
Beczki - - 7526 - - 7526
Puszki - - - - 7860 7860
Ogółem 445711 11621 83543 59201 8460 608536

2
 Tabela 4. Ilości jednostek i rodzaje niemieckiej amunicji chemicznej zatopione przez wojska
sowieckie w 1947 roku w polskiej strefie ekonomicznej [5].
Rodzaj bojowego środka trującego
Rodzaj amunicji
Związki Chloro-
Iperyt Adamsyt Inne Razem
arsenowe acetofenon
Bomby lotnicze 65779 8338 7388 4785 - 86290
Pociski artyleryjskie 302926 - 29639 49702 - 382267
Bomby lotnicze eksplodujące 31442 - - - - 31442
Miny 9590 - - - - 9590
Granaty dymne - - 32250 - - 32250
Pojemniki - 924 - - - 924
Beczki - - 6927 - - 6927
Baryłki 487 1434 693 - 552 3166
Puszki - - - - 7234 7234
Ogółem 410224 10696 76897 54484 7786 560090

Rozmieszczenie głównych miejsc zatopienia amunicji chemicznej w Bałtyku przedstawiono na rys. 1.

Rys. 1. Rejony zatopienia amunicji i występowania skażeń iperytem

w obszarze południowego Bałtyku

3
3. Prawdopodobny stan techniczny zatopionej amunicji chemicznej

W niektórych państwach – np. w państwach skandynawskich, w Niemczech i w Rosji

prowadzone są badania dotyczące oceny stanu technicznego zatopionej amunicji chemicznej oraz
obecnych i przyszłych skutków obecności w wodzie morskiej środków trujących. Wykonywane są
modelowe badania laboratoryjne oraz badania amunicji i pojemników wyławianych z morza lub
obserwowanych na jego dnie [7, 8].
Ogólna korozja metalowych korpusów amunicji i ścianek pojemników postępuje z szybkością
około 0,05 - 0,1 mm na rok. Korozja kontaktowa, miejscowa może być znacznie szybsza. Ocenia się,
że grubość korpusów amunicji i ścianek pojemników zmniejszyła się o 2 – 3 mm w stosunku do
pierwotnej. Według niektórych ocen stopień skorodowania zatopionej amunicji jest obecnie na
poziomie 70-80% [9].
Szybkość korozji jest uwarunkowana rodzajem materiału korpusów amunicji i ścian pojemników
oraz środowiskiem wody morskiej, w której się znajdują. Na podstawie badań laboratoryjnych i
rozważań teoretycznych określono czas, w którym środki trujące mogą wydostawać się z zatopionej
amunicji i pojemników na 8 do 390 lat. Wynika z tego, że proces przedostawania się środków
trujących do wody morskiej trwa już dość długo i będzie trwał jeszcze bardzo długo. Przebieg tego
procesu zależy przede wszystkim od rodzaju amunicji lub pojemników, w których umieszczono
środki trujące. Czas, w którym środki trujące mogą wydostawać się z cienkościennych pojemników
(kanistrów) oceniono na 8-30 lat, a z pocisków artyleryjskich 150 mm na 100-390 lat. Na rys. 2
przedstawiono przewidywany czas uwalniania się bojowych środków trujących z zatopionej amunicji
chemicznej w zależności od jej rodzaju.

Rys. 2. Przewidywany czas uwalniania się bojowych środków trujących

z amunicji chemicznej zatopionej w morzu.

4
4. Skutki obecności amunicji chemicznej w Bałtyku

Obecność amunicji chemicznej w Bałtyku jest przyczyną różnych uciążliwości. Objawiają się one
ograniczeniami w obszarach i głębokościach połowów, w skażeniach ludzi, ryb, kutrów i plaż. W
tabeli 5 zestawiono przypadki skażeń środkami trującymi pochodzącymi z Bałtyku.

Tabela 5. Miejsca znajdowania amunicji chemicznej oraz przypadki porażeń ludzi,

skażeń kutrów i plaż
Rodzaj amunicji lub
Lp Obiekt Miejsce Data Porażenia ludzi
BST
1 plaża Dziwnów 06.1952 amunicja z iperytem
2 kuter E Bornholm 06.1952 amunicja z iperytem
3 plaża Kołobrzeg 09.1952 amunicja z iperytem
4 plaża Dziwnów 02.1953 amunicja z iperytem
5 kuter E Hel 06.1954 amunicja z iperytem
6 kuter Hel 09.1954 iperyt
7 plaża Hel 11.1954 iperyt
8 plaża Darłówek 07.1955 amunicja z iperytem 120 dzieci
wydma okolice cysterna ze związkami
9 05.1957
morska Jarosławca arsenoorganicznymi
10 kuter N Kołobrzeg 05.1961 iperyt 4 rybaków
11 kuter N Hel 02.1971 iperyt
12 kuter N Hel 08.1971 iperyt
13 kuter SE Bornholm 06.1974 iperyt
14 kuter SE Bornholm 07.1974 iperyt
15 kuter Bornholm 06.1976 amunicja z iperytem 3 rybaków
16 kuter E Bornholm 07.1976 iperyt 3 rybaków
17 kuter Bornholm 06.1977 iperyt w 1977 r uległo
18 kuter E Bornholm 06.1976 iperyt poparzeniu
19 kuter SE Bornholm 07.1977 iperyt 12 rybaków
20 kuter Bornholm 07. 1977 iperyt
21 kuter Bornholm 05.1979 iperyt 3 rybaków
22 kuter SE Bornholm 05.1979 iperyt
23 kuter NW Hel 06.1979 iperyt 1 rybak
NE 4 rybaków
24 kuter 01.1997 iperyt
Władysławowo poparzonych

Na podstawie danych przytoczonych w tabeli 5 można twierdzić, że przypadków skażeń ludzi było
mniej niż 200, a liczba kontaktów z bronią chemiczną była mniejsza niż 30. Można jednak
przypuszczać, że nie wszystkie przypadki wyłowienia amunicji były zgłaszane i rejestrowane.
Dlatego można stwierdzić, że skutki pozostawania broni chemicznej w Bałtyku do dzisiaj znane są w
przybliżeniu. Bardziej niż przeszłość interesująca jest jednak przyszłość. Niektórzy uważają, że za
kilkanaście lub kilkadziesiąt lat może nastąpić masowe wydostawanie się trujących substancji
chemicznych do wody, powodując jej skażenie i przez to niekorzystne działanie na organizmy
roślinne i zwierzęce. Sformułowana została teza, że możliwa jest katastrofa ekologiczna o skutkach
poważniejszych niż po awarii elektrowni atomowej w Czarnobylu. Ma za tym przemawiać np. fakt, że

5
wyławiany iperyt jest wciąż groźny. Nie wszyscy jednak podzielają tę opinię i uważają, że masowe
skażenie wód Bałtyku nie nastąpi nawet w przypadku korozyjnego zniszczenia korpusów amunicji i
ścian pojemników wypełnionych środkami trującymi. Na poparcie tego twierdzenia przytacza się
wnioski wynikające z analizy właściwości fizycznych i chemicznych zatopionych środków trujących
[10, 11].
Związki fosforoorganiczne hydrolizują stosunkowo szybko, prawdopodobnie na bieżąco,
w trakcie uwalniania się z opakowań. Cyjanowodór jest gazem i jego właściwości wskazują na to, że
nie może on powodować długotrwałego skażenia wody. Iperyt siarkowy rozpuszcza się w wodzie
morskiej bardzo źle, a jego hydroliza jest bardzo powolna. Związki arsenu i chloroacetofenon nie
rozpuszczają się w wodzie i hydrolizują jeszcze trudniej. Ze względu na małą rozpuszczalność i
powolność hydrolizy a także ze względu na stosunkowo dużą ilość – najgroźniejszy jest iperyt. Będzie
on pozostawać w miejscach zatopienia amunicji i pojemników przez kilkadziesiąt lat, zachowując
przy tym swoje właściwości toksyczne. Możliwa jest przy tym zmiana postaci występowania iperytu
– znana jest jego tendencja do tworzenia żeli o konsystencji galaretowatej lub kauczukopodobnej.
Przechodzenie środków trujących do otaczającej wody, po skorodowaniu amunicji i pojemników,
będzie się odbywać głównie na drodze dyfuzji. Jest ona z natury swojej powolna, a dodatkowo będzie
utrudniona tym, że środki trujące wydostające się z amunicji i pojemników mogą być pokryte warstwą
osadów dennych. Dlatego stężenie środków trujących w otaczających wodach nie będzie duże. Małe
będzie też stężenie produktów hydrolizy środków trujących. Produkty hydrolizy są przy tym w
większości nietoksyczne. Dokładne badanie produktów hydrolizy iperytu wykazało jednak, że
w przypadku jego hydrolitycznego rozkładu oprócz substancji nietoksycznych lub mało toksycznych
powstają pewne ilości substancji o wyższej toksyczności niż toksyczność iperytu, a ich rozkład
następuje bardzo powoli [10, 12].
Po wydostaniu się z płaszcza metalowego zachowanie się BST w środowisku morskim zależy nie
tylko od fizykochemicznych właściwości środka trującego, ale także od czynników środowiskowych,
takich jak: temperatura, zasolenie i pH wody. Rozpuszczalność środków trujących zmienia się od
stosunkowo dobrej (tabun) do bardzo złej (adamsyt, iperyt). Słaba rozpuszczalność BST w wodzie
powoduje, że procesy rozkładu mogą przebiegać wolniej. Wszystkie te związki reagują z wodą morską.
W wyniku hydrolizy powstają nowe związki, o właściwościach różniących się od właściwości bojowych
środków trujących. Takie produkty reakcji są zwykle mniej toksyczne i na ogół dobrze rozpuszczają się
w wodzie. Nie wyklucza się jednak przejściowego powstawania związków równie toksycznych jak
oryginalny produkt [13 – 15].
W bryle iperytowej wyłowionej z Bałtyku w 1997 r. przez kuter WŁA 206 wykryto ponad 40
związków siarki [16, 17]. Część z nich mogła być obecna w iperycie technicznym, w czasie jego
zatapiania, a część mogła powstać w wyniku przemian iperytu i jego zanieczyszczeń.

6
 Produkty hydrolizy związków arsenu zawierają arsen i dlatego zachowują toksyczność, chociaż
może ona być niższa niż toksyczność substancji wyjściowych. Wyniki niektórych analiz chemicznych
wskazują, że zawartość arsenu w Bałtyku jest już obecnie wyższa niż przeciętnie w wodzie morskiej.
Z przytoczonych rozważań wynika, że należy liczyć się z możliwością powstania lub wzrostu
skażenia wód, w miarę jak proces korozji amunicji chemicznej będzie postępował, powodując
przedostawanie się do nich coraz większych ilości substancji toksycznych. Trudno jednak obecnie
przewidzieć, jak proces ten będzie przebiegać w czasie i jak wielkie będzie to skażenie.
Z różnej oceny przewidywanych skutków obecności amunicji chemicznej w morzu wynikają
różne poglądy na sposób postępowania z zatopioną amunicją. Kilka firm specjalizujących się w
pracach na morzu, w tym w wydobywaniu zatopionych obiektów, oferuje wydobycie zatopionej
amunicji chemicznej. Przeprowadzenie takiej operacji wiązałoby się jednak z dużymi kosztami i
z koniecznością zniszczenia środków trujących na lądzie, przy konieczności zachowywania
szczególnych środków bezpieczeństwa związanych oprócz pracy z substancjami trującymi ze złym
stanem wydobywanej amunicji. Niszczenie środków trujących, chociaż możliwe do wykonania, nie
jest łatwe i jest bardzo kosztowne [18]. Ocenia się, że koszt zniszczenia bojowych środków trujących
jest około 10 razy wyższy od kosztu ich wyprodukowania. W przypadku zatopionych środków
trujących byłby on jeszcze wyższy.
Po uwzględnieniu przytoczonych argumentów można zrozumieć dlaczego przeważa pogląd, żeby
zatopioną amunicję chemiczną pozostawić w morzu. Wśród zwolenników tego poglądu istnieje
jednak grupa ludzi, którzy uważają, że amunicję tę należy odizolować od otaczającej wody.
Rozważana jest możliwość przykrycia składowisk amunicji chemicznej warstwą betonu albo
polimeru. W przypadku wraków wypełnionych amunicją proponuje się zamianę znajdującej się w
nich wody na roztwór substancji, która po spolimeryzowaniu spowodowałaby, że kadłub
z wypełnieniem stanie się monolitem. Zapobiegłoby to niszczącemu działaniu wody na części
metalowe amunicji i uniemożliwiło wydostawanie się środków trujących do wody. Podobnie jednak
jak w przypadku wydobywania amunicji także i to rozwiązanie nie byłoby łatwe technicznie i też
bardzo kosztowne, nie dając całkowitej pewności jego skuteczności. Wydaje się, że obecnie nie ma
możliwości radykalnego rozwiązania problemu i amunicja chemiczna powinna pozostać na dnie
Bałtyku.

5. Wnioski – zadania do wykonania

W dniu 22 marca 1974 r. w Helsinkach została podpisana Konwencja o Ochronie Środowiska

Morskiego Obszaru Morza Bałtyckiego. Sygnatariuszami Konwencji były wszystkie ówczesne
państwa nadbałtyckie. Organem koordynującym realizację zapisów Konwencji jest Komisja Helsińska
(HELCOM).

7
 W 1993 roku Komisja Helsińska, na mocy decyzji XIV Narady, (HELCOM 14), powołała
grupę roboczą ad hoc ds. zatopionej amunicji chemicznej (HELCOM CHEMU). Zakres obowiązków
grupy obejmował:
zgromadzenie i opracowanie danych na temat zatopionej amunicji,
ocenę stopnia zagrożenia dla środowiska morskiego i zdrowia człowieka ze strony zatopionych
bojowych środków trujących,
określenie potrzeby i kierunku przyszłych badań nad tym zagadnieniem.

W roku 1994 na HELCOM 15 przedstawiony został raport na temat zatopionej w Morzu

Bałtyckim amunicji chemicznej. W raporcie przedstawiono informacje dotyczące:

rodzaju i ilości zatopionej amunicji chemicznej,

obszarów zatapiania,
właściwości bojowych środków chemicznych i stanu zatopionej amunicji,
potencjalnych zagrożeń,
wyników przeprowadzonych badań w rejonie zatopienia amunicji.

Sprawozdanie końcowe grupy HELCOM CHEMU, złożone w 1995 roku na HELCOM 16,
zawierało szereg zaleceń, wynikających z przeprowadzonych w ciągu dwóch lat prac nad
zagadnieniami związanymi z zatopioną amunicją chemiczną. Zidentyfikowano najważniejsze
działania, jakie należy podjąć w tym zakresie:
Poszukiwanie miejsc zatapiania amunicji chemicznej.
Badania procesów chemicznych, którym podlegają zatopione bojowe środki trujące i skutków
ekologicznych tych procesów.
Opracowanie instrukcji dla rybaków na wypadek wyłowienia BST
Opracowanie wytycznych dla stosownych instytucji/władz odpowiedzialnych za likwidację
skutków wyłowienia zatopionej amunicji chemicznej.
Badania stanu skorodowania zatopionej amunicji chemicznej.
Na początku 1995 r., w Kaliningradzie koło Moskwy odbyła się międzynarodowa konferencja,
zorganizowana pod egidą NATO, poświęcona problemom wynikającym z obecności amunicji
chemicznej w morzach. Uczestnicy konferencji doszli do następujących wniosków.
Amunicja chemiczna zatopiona w morzach Północnej Europy jest potencjalnie niebezpieczna dla
środowiska.
Skala tego niebezpieczeństwa jest obecnie trudna do dokładnej oceny. Dlatego należy podjąć
pilnie międzynarodową współpracę w celu naukowej oceny sytuacji. Ta współpraca powinna objąć
następujące problemy:
dokładne określenie obszarów zatopień na miejscu i przy użyciu materiałów archiwalnych

8
 powtarzanie badań w miejscach zatopień w celu określenia ewentualnych zmian obszarów tych
zatopień
badanie zagrożeń, w tym bioakumulacji z genetycznymi konsekwencjami.

Wszystkie zainteresowane kraje powinny podjąć działania mające na celu:

 wybranie odpowiednich metod monitoringu
 oznaczenie miejsc zatopień i przygotowanie rybaków do działania w przypadku wyłowienia
amunicji lub środka trującego
 opracowanie i ocenę skuteczności możliwych działań zapobiegawczych.
Postulowano powołanie grupy roboczej do koordynowania działań praktycznych i naukowych
zanim zostaną ustalone oficjalne międzynarodowe sposoby działania.
Na podstawie tych ogólnych wskazań można określić zadania do wykonania w Polsce. Należy
określić aktualne granice rejonów, w których amunicja chemiczna jest zatopiona i podać informacje o
tym rybakom. Należy wyłowić kilka do kilkunastu sztuk amunicji i zbadać jej rzeczywisty stan
techniczny oraz wykonać analizy chemiczne znajdujących się w niej środków trujących. Powinno to
umożliwić określenie realnego zagrożenia pochodzącego od zatopionych środków trujących.
W zależności od stopnia zagrożenia należy zorganizować odpowiedni system monitoringu w celu
uzyskania możliwości przewidywania ewentualnego zbliżania się katastrofy ekologicznej i
ostrzeżenia przed nią w czasie, który byłby wystarczający do uniknięcia lub maksymalnego
zmniejszenia jej skutków.
Wiosną 2004 r. problemem broni chemicznej zatopionej w Bałtyku zajmowała się Komisja
Ochrony Środowiska Senatu RP. Podczas posiedzenia poświęconego temu zagadnieniu przedstawiciel
MOŚiZN przedstawił ocenę sytuacji, z której wynikało, że problemu nie ma. Niezależni eksperci
stwierdzili jednak, że problem jest i to poważny i że należy poświęcić mu należytą uwagę. Stwierdzono,
że należy podjąć badania w celu poznania stanu technicznego zatopionej amunicji i kontrolowania
rozwoju sytuacji. Na badania te nie ma jednak pieniędzy. Być może udałoby się zorganizować badania o
charakterze międzynarodowym, z pomocą finansową Unii Europejskiej.

Literatura

1. Z. Witkiewicz, Z. Makles, K. Szarski, Wojskowy Przegląd Historyczny, 40, 1-2 (1995) 163.
2. L.A. Fedorov, Chimiczeskoje orużie w Rossii: istorija, ekologia, polityka, Centrum Polityki
Ekologicznej, Moskwa 1994.
3. L.A. Fedorov, Pre-Convention Liquidation of Soviet Chemical Weapons, w: Sea Dumped Chemical
Weapons: Aspects, Problems and Solutions, A.V. Kaffka (red.), Kluwer Academic Publishers,
Dordrecht – Boston - Londyn 1996, s. 17.

9
4. O. Groehler, Der lautlose Tod, Verlag der Nation, Berlin 1984.
5. Z. Makles, Niebezpieczne odpady chemiczne w Bałtyku i ich zachowanie się w środowisku morskim
w: Materiałach VI Konferencji Naukowo-Technicznej, nt. Gospodarka odpadami komunalnymi,
Koszalin-Kołobrzeg 1999.
6. V. Gorlov, I. Evstafyev, V. Kholstov, S. Lazarev, Complex Analysis of the Hazard Related to the
Captured German Chemical Weapon Dumped in Baltic Sea, National Report of the Russian
Federation, Helcom Chemu, 1993].
7. I.A. Vasiliev, V.G. Gorlov, I.B. Jevstafiev, V.A. Danov, A.D. Kuncewicz, S.M. Lazariev, A.N.
Loszadkin, B.P. Malyszev, A.I. Szczerbakov, Ross. Chim. Žurnal, 38 nr 2 (1994) 112.
8. P.O.Granbom, Investigation of a Dumping Area in the Skagerrak 1992, w: Sea Dumped Chemical
Weapons: Aspects, Problems and Solutions, A.V. Kaffka (redaktor), Kluwer Academic Publishers,
Dordrecht – Boston – Londyn 1996, s.41).
9. B.T.Surikov, How to Save the Baltics from Ecological Disaster, w: Sea Dumped Chemical Weapons:
Aspects, Problems and Solutions, A.V.Kaffka (redaktor), Kluwer Academic Publishers, Dordrecht -
Boston - Londyn 1996, s.67).
10. Yu. I. Savin, E.M.Vishenkova, E.M.Pasynkova, I.S.Khalikov, Chemical- Analytical Control of
Environmental Pollution by Warfare Agents and their Degradation Products, w: Sea Dumped
Chemical Weapons: Aspects, Problems and Solutions, A.V.Kaffka (redaktor), Kluwer Academic
Publishers, Dordrecht - Boston – Londyn 1996, s.109.
11. L.P.Malyshev, Technological Questions of Safe Elimination of CW Dumps on the Baltic Sea Bed, w:
Sea Dumped Chemical Weapons: Aspects, Problems and Solutions, A.V.Kaffka (redaktor), Kluwer
Academic Publishers, Dordrecht - Boston – Londyn 1996, s.93.
12. J. Barański, Przegląd Morski, Nr 1 (2000) 42.
13. T. Kasperek, Broń chemiczna zatopiona w Morzu Bałtyckim, Wydawn. Adam Marszałek, Toruń
2000.
14. Chemical Munitions in the Southern and Western Baltic sea. Report by a Federal/Länder Government
Working Group. The Federal Maritime and Hydrographic Agency – Bundesamt für Seeshiffart und
Hydrographie (BSH), Hamburg 1993.
15. Korzeniewski, K., Bojowe środki trujące w wodach Połudn. Bałtyku, Wiad. chem, 50 (1996) 9.
16. M. Mazurek, Z. Witkiewicz, M. Śliwakowski, Journal of Planar Chromatography, 13 (2000) 359
17. M. Mazurek, Z. Witkiewicz, S. Popiel, M. Śliwakowski, J. Chromatogr. A., 919 (2001) 133
18. Z.Witkiewicz, Przemysł Chemiczny, 73 (1994) 145).

10

View publication stats