18 Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ
Πένθος
Στην πορεία της σταδιοδρομίας τους,
οι ιατροί συχνά πρέπει να φροντίσουν
ανθρώπους που προσπαθούν να ξεπε-
ράσουν την απώλεια ενός αγαπημένου
τους προσώπου. Η διαδικασία που ακο-
λουθεί μετά τον θάνατο, κατά την οποία
τα άτομα μαθαίνουν να προσαρμόζονται
στην απώλεια, είναι γνωστή ως πένθος.
Ως θλίψη χαρακτηρίζεται η συναισθημα-
τική ανταπόκριση στην απώλεια, ενώ το
πένθος αναφέρεται στην έκφραση της θλί-
ψης (Stroebe & Stroebe, 1987). Η περίοδος
του πένθους μπορεί να δώσει την ευκαιρία
στους ιατρούς να εκτιμήσουν τις ανάγκες
τού/τής εν ζωή συζύγου ή της οικογένειας,
και να προβούν στις κατάλληλες παρεμ-
βάσεις μέσω της σχετικής ανατροφοδό-
τησης και άλλων υπηρεσιών. Αυτό είναι
σημαντικό, καθώς οι μελέτες δείχνουν ότι
οι άνθρωποι που βρίσκονται σε περίοδο
πένθους έχουν μεγαλύτερα επίπεδα νο-
σηρότητας και θνησιμότητας από αυτούς
που δεν πενθούν (Parkes, 1996).
Καθοριστικοί παράγοντες
της θλίψης
Πολλοί είναι οι παράγοντες που επηρε-
άζουν τον τρόπο με τον οποίο κάποιος
αντιδρά στο πένθος. Μπορεί να προη-
γούνται του πένθους, για παράδειγμα,
μια εμπειρία από την παιδική ηλικία, μια
προγενέστερη κρίση ζωής, όπως ένα δια-
ζύγιο ή διανοητική ασθένεια ή η φύση της
σχέσης ανάμεσα στο άτομο που πενθεί
και τον αποθανόντα. Η αντίδραση μπορεί
επίσης να επηρεαστεί από την παρού-
σα κατάσταση του ατόμου που πενθεί,
για παράδειγμα από την ηλικία του, το
φύλο, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, τον
τύπο προσωπικότητας ή ακόμα και το
πολιτιστικό παρελθόν. Οι αντιδράσεις
καθορίζονται επίσης από την κατάστα-
ση των πενθούντων μετά τον θάνατο, για
παράδειγμα το μέγεθος της υποστήριξης
που έχουν και άλλες πιέσεις στη ζωή τους,
όπως τα μικρά παιδιά. Τέτοιοι παράμετροι
αναφέρονται ως προγενέστεροι (προηγού-
μενη εμπειρία), παράλληλοι (τρέχοντα
γεγονότα) και επακόλουθοι καθοριστικοί
παράγοντες της θλίψης (Parkes, 1996).
Πολιτισμικές και θρησκευτικές πίστεις
(πεποιθήσεις) επιδρούν στο πώς οι άνθρω-
ποι εκφράζουν τον θρήνο (πώς θρηνούν)
και στο πώς αισθάνονται ότι θα πρέπει
να συμπεριφέρονται κατά τη διάρκεια του
πένθους. Αυστηροί κανόνες διέπουν την
προετοιμασία του νεκρού μετά τον θάνατο
και τα τελετουργικά που σχετίζονται με
την ταφή και το πένθος μεταξύ διαφορε-
τικών εθνικών ομάδων (Firth, 2001). (βλ.
σελ. 130-131).
Η διαδικασία του πένθους
Με τον ίδιο τρόπο που η διαδικασία του
θανάτου περιγράφεται ως μια σειρά στα-
δίων (Kubler-Ross, 1970), (βλ. σελ. 130-
131), έτσι και η διαδικασία του πένθους
έχει οριστεί παρομοίως ως μια σειρά φά-
σεων ή σταδίων που πρέπει κανείς να πε-
ράσει προτού ξεπεράσει τη θλίψη του. Η
αρχική φάση του μουδιάσματος βαθμιαία
μεταλλάσσεται σε αισθήματα μαρασμού,
νοσταλγίας, και έρευνας καθώς το άτομο
σε πένθος προσπαθεί να συνέλθει από
την απώλεια. Όταν η ένταση αυτής της
φάσης μειωθεί, αντικαθίσταται από αισθή-
ματα κατάθλιψης, αποδιοργάνωσης και
απόγνωσης, καθώς πλέον συνειδητοποιεί
ότι η απώλεια είναι μη αναστρέψιμη. Τέ-
λος, το άτομο που πενθεί μπαίνει σε μια
φάση ανάκαμψης και επαναδιοργάνωσης
όταν αρχίζει να προσαρμόζεται στον νέο
τρόπο ζωής χωρίς τον θανόντα (Parkes,
1975, Bowlby, 1998). Ο Worden (1991)
περιγράφει τη διαδικασία ως μια σειρά
από στόχους που πρέπει να επιτευχθούν.
Τους περιγράφει ως παραδοχή της πραγ-
ματικότητας της απώλειας, αντιμετώπιση
του πόνου, προσαρμογή στο περιβάλλον
από το οποίο λείπει ο θανών και εξέλιξη
στη ζωή. Παρ' όλο που αυτές οι θεωρίες
σταδίων και φάσεων μπορεί να αποτελούν
έναν χρήσιμο τρόπο αρχής της κατανόη-
σης της πολυπλοκότητας της διαδικασίας
του πένθους, δεν είναι σκοπός τους να
είναι περιγραφικές. Οι ατομικές αντιδρά-
σεις ποικίλλουν και μπορεί να μην συμ-
μορφώνονται με συγκεκριμένα μοτίβα· για
παράδειγμα, ένα άτομο σε πένθος μπορεί
να μην περάσει όλα αυτά τα στάδια στη
σειρά.
Πιο πρόσφατα, το μοντέλο ∆ιπλής ∆ι-
αδικασίας (Dual Process) προτείνει ότι οι
άνθρωποι που πενθούν κινούνται μεταξύ
της αντιμετώπισης του θρήνου (συμπερι-
φορά επικεντρωμένη στην απώλεια) και
της αποφυγής του θρήνου (συμπεριφο-
ρά επικεντρωμένη στην αποκατάσταση)
(Stroebe & Schut, 1999). Αυτό και άλλα
νεότερα μοντέλα υποστηρίζουν ότι αυ-
Φυσιολογικό
πένθος
Σωματικές
Συναισθήματα
αισθήσεις
• Στενοχώρια • ∆υσπιστία
• Κενό
• Θυμός • Σύγχυση
• Σφίξιμο
• Ενοχές • Πνευματική απορρό-
• Υπερευαισθησία
• Άγχος
στον θόρυβο
• Μοναξιά • Αίσθημα παρουσίας
• Φανταστικά συναι-
• Σοκ
σθήματα
• Κούραση • Παραισθήσεις
• ∆ύσπνοια
• Ανικανότητα
• Αδυναμία
• Λαχτάρα
• Έλλειψη ενέργειας
• Απελευθέρωση
• Ξηροστομία
• Ανακούφιση
• Μούδιασμα
Εικόνα 1 Τυπολογία του φυσιολογικού πένθους (με άδεια του Worden, 1991)
τός που πενθεί δεν επανέρχεται στο πώς
ήταν πριν τον θάνατο του αγαπημένου
του προσώπου, όπως έχουν αφήσει να
εννοηθεί τα μοντέλα των σταδίων, αλλά
προσαρμόζεται σε έναν νέο τρόπο ζωής,
ο οποίος ενσωματώνει έναν συνεχή δε-
σμό με τον θανόντα (Klass και συν., 1996,
Walter, 1999).
Φυσιολογικό πένθος
Οι αντιδράσεις φυσιολογικού πένθους
περιλαμβάνουν μια σειρά διαφορετικών
συναισθημάτων, διαθέσεων, συμπτωμά-
των και συμπεριφορών. Ο Worden (1991)
έχει ταξινομήσει παραδείγματα αυτών σε
τέσσερεις κατηγορίες. Αυτές παρουσιάζο-
νται στην Εικόνα 1.
Παράγοντες κινδύνου
Ο Faulkner (1995) εισηγείται ότι η αντί-
δραση στην απώλεια μπορεί να μην είναι
φυσιολογική αν:
 Πριν τον θάνατο επικρατούσε μια δύ-
σκολη σχέση με τον θανόντα· για πα-
ράδειγμα, το άτομο σε πένθος μπορεί
να εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από
τον θανόντα ή αντίθετα να τον αντι-
παθούσε.
 Ο θάνατος ήταν βίαιος (π.χ., φόνος) ή
ξαφνικός ή ανεξήγητος (π.χ., αυτοκτο-
νία).
 Η φύση της εμπλοκής του πενθούντος
στον θάνατο ήταν ανεπαρκής· για πα-
ράδειγμα, ο πενθών δεν είχε χρόνο να
πει αντίο, δεν είχε επισκεφθεί το άτομο
πριν τον θάνατο ή δεν ήταν παρών στον
θάνατο.
 Το άτομο σε πένθος έχει βιώσει προ-
γενέστερα δύσκολες απώλειες, όπως
για παράδειγμα, ένα διαζύγιο ή έναν
ακρωτηριασμό (Faulkner, 1995).
Αντίληψη Συμπεριφορές
• ∆ιαταραχή ύπνου
• Απώλεια όρεξης
• Αφηρημάδα
φηση • Κοινωνική απόσυρση
• Όνειρα με
του θανόντος θανόντα
• Αποφυγ
αναμνηστικών
• Αναζήτηση ή κάλε-
σμα του θανόντος
• Αναστεναγμοί
• Υπερ-δραστηριότητα
• Κλάμα
• Μεταφορά/
επίσκεψη ενθυμίων
του θανόντος
1

Άτυπο πένθος
Ανώμαλες αντιδράσεις θρήνου ή επιπλεγμένο πένθος συμβαίνουν
όταν τα άτομα που πενθούν δεν μπορούν για κάποιον λόγο να
εκφράσουν ή να επεξεργαστούν τον θρήνο, κάτι που εμποδίζει
την ανάκαμψη από την απώλεια και την προσαρμογή τους στη
ζωή χωρίς τον θανόντα. Αυτές οι αντιδράσεις μπορεί να είναι
υπερβολικές και παρατεταμένες ή απούσες και πολύ σύντομες.
Τέτοιες συμπεριφορές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως κα-
θυστερημένο ή επικαλυμμένο ή υπερβολικό πένθος.
Καθυστερημένο ή απόν πένθος
Το άτομο σε πένθος είναι ανίκανο να θρηνήσει για την απώλειά
του. Αυτό μπορεί να γίνει είτε συνειδητά, όταν η κατάσταση
του πενθούντος είναι δύσκολη και δεν τον αφήνει να θρηνήσει
ελεύθερα, για παράδειγμα, στην περίπτωση μιας μητέρας που
πρέπει να συνεχίσει φυσιολογικά για χάρη των παιδιών της,
είτε μπορεί να γίνει ασυνείδητα, όταν ο πενθών δεν μπορεί να
πιστέψει ότι όντως συνέβη, για παράδειγμα, όταν δεν υπάρχει
απόλυτη επιβεβαίωση του θανάτου, όπως στην περίπτωση
των αγνοούμενων στρατιωτών κατά τη διάρκεια ενός πολέμου.
Αυτό μπορεί να ονομαστεί απόν πένθος (Faulkner, 1995). Καθυ-
στερημένες αντιδράσεις θρήνου συχνά προκαλούνται από άλλες
απώλειες που συμβαίνουν μετά από καιρό, π.χ., ένα διαζύγιο
αργότερα ή άλλες μη σχετιζόμενες απώλειες (Worden, 1991).
Χρόνιο πένθος
Ο πενθών συνεχίζει να βιώνει τον άμεσο πόνο της απώλειας για
μήνες, ακόμα και χρόνια αργότερα. Αυτό το άτομο γίνεται έτσι
ανίκανο να προχωρήσει στη διαδικασία του πένθους και να προ-
σαρμοστεί στη ζωή χωρίς τον θανόντα. Συνήθως οι αντιδράσεις
χρόνιου πένθους συμβαίνουν σε ανθρώπους που διατηρούσαν
ασταθή σχέση με τον θανόντα (Parkes, 1975).
Μεταμφιεσμένο πένθος
Η αντίδραση του θρήνου γίνεται κρυφά με την ανάπτυξη φυσικών
ή σωματικών συμπτωμάτων που στον πενθούντα φαίνεται ότι
δεν σχετίζονται με την απώλεια. Συνήθως, αυτά είναι σωματι-
κά συμπτώματα που αντιγράφουν πιστά αυτά που βίωνε και
ο αποθανών και επίσης εμφανίζονται κατά την περίοδο του
μνημόσυνου (Worden, 1991).
Υπερβολικό πένθος
Η αντίδραση του πένθους είναι υπερβολική και έντονη. Σε αυτές
τις περιπτώσεις, η εμπειρία του πενθούντος μπορεί να εξελιχθεί
σε σοβαρή ψυχιατρική διαταραχή, π.χ., κλινική κατάθλιψη ή
Οξεία Αγχώδης ∆ιαταραχή (Worden, 1991).
Μη αναγνωρισμένο πένθος
Μερικοί άνθρωποι μπορεί να έχουν την ίδια αντίδραση σε άλλες
απώλειες ή ασθένειες όπως σε κάποια απώλεια από θάνατο·
για παράδειγμα, η αντίδραση στη διάγνωση καρκίνου (βλ. σελ.
98-99), σε περίπτωση ακρωτηριασμού, αποβολής, γέννησης
νεκρού εμβρύου, σωματικής εξάρτησης, διαζυγίου, ανεργίας ή
ακόμα και μετοίκησης σε μια νέα πόλη. Με αυτές τις απώλειες ο
θρήνος που βιώνει και εκφράζει το άτομο μπορεί να είναι τόσο
έντονος και εξουθενωτικός όσο αυτός που εκφράζεται από έναν
θάνατο. Ωστόσο, το πένθος μπορεί να μην αναγνωρίζεται ή να
μην εγκρίνεται από τους άλλους, κάνοντάς το δύσκολο για το
άτομο που πενθεί να θρηνήσει φανερά ή να δεχτεί υποστήριξη
(Doka 2002). Για αυτούς τους λόγους οι επαγγελματίες της υγείας
μπορεί να χάσουν ή να αποτύχουν να εκτιμήσουν τον βαθμό
της στενοχώριας ενός ατόμου. Αυτό σημαίνει ότι το άτομο που
βιώνει την απώλεια δεν έχει τη βοήθεια που χρειάζεται για να
μπορέσει να την ξεπεράσει.
Φροντίδα κατά το πένθος
Ο διαθέσιμος βαθμός στήριξης για τους πενθούντες ποικίλλει
σημαντικά σύμφωνα με το περιβάλλον στο οποίο φροντίζονται
οι ασθενείς και οι συγγενείς τους. Οι ιατροί που δουλεύουν στα
γενικά νοσοκομεία μπορεί να μην έχουν τον χρόνο ή τους πό-
ρους να παρακολουθήσουν τη φροντίδα κατά τη διάρκεια του
πένθους. Συνήθως αυτό γίνεται από γενικούς ιατρούς ή ειδικές
νοσοκόμες, που μπορούν να επισκέπτονται τον πενθούντα στο
σπίτι. ∆εν επιθυμούν και δεν χρειάζονται όλα τα άτομα επαγγελ-
ματική υποστήριξη σε αυτή τη φάση. Η πλειοψηφία βασίζεται
Πένθος 19
στην οικογένεια και στους φίλους ή βρίσκει άλλους τρόπους
αντιμετώπισης. Σε περιπτώσεις που οι αντιδράσεις θρήνου είναι
προβληματικές, ο ιατρός θα πρέπει να αναγνωρίσει τα όρια των
δυνατοτήτων του και να επιστρατεύσει τη βοήθεια κάποιου
εξειδικευμένου στη συμβουλευτική του πένθους.
Σε ακραίες περιπτώσεις, μπορεί επίσης να είναι απαραίτητο
να γίνει παραπομπή του ατόμου σε κλινικό ψυχολόγο ή ψυχίατρο
(βλ. σελ. 132-133, 136-137).
Μελέτη περιστατικού
Η Ethel ήταν μια γυναίκα 61 ετών της οποίας ο σύζυγος, Jack, πέθανε
6 μήνες πριν από ξαφνική καρδιακή προσβολή. Την ίδια περίοδο η
μικρότερή της κόρη, Ruth, έφυγε από το σπίτι για να σπουδάσει σε
πανεπιστήμιο περίπου 50 χιλιόμετρα μακριά από εκεί που ζούσαν. Τα
δύο μεγαλύτερα παιδιά της ήταν παντρεμένα και ζούσαν στο εξωτερι-
κό. Μονίμως δραστήρια γυναίκα, με πολλά και ποικίλα ενδιαφέροντα,
η Ethel μοιραζόταν τα πάντα με τον σύζυγό της καθώς απολάμβαναν
μαζί την πρώιμη συνταξιοδότησή τους. Πρόσφατα, όμως, η Ethel
έγινε εσωστρεφής και δύστροπη, ενώ έμοιαζε να είχε χάσει κάθε
ενδιαφέρον για τα πάντα. Σταμάτησε να επισκέπτεται τους συλλό-
γους στους οποίους ήταν μέλος και προτιμούσε να περνάει τις μέρες
της κοιτάζοντας παλιές οικογενειακές φωτογραφίες ή ψάχνοντας τα
πράγματα του συζύγου της, τα οποία αρνούνταν να αποχωριστεί.
Συνεχώς τηλεφωνούσε στην κόρη της και έκλαιγε και έλεγε ότι δεν
ήθελε να συνεχίσει να ζει χωρίς τον άνδρα της. Ως αποτέλεσμα, η
Ruth ένιωθε ένοχη που άφησε τη μητέρα της να αντιμετωπίσει την
απώλεια μόνη της, ενώ δεν ήξερε τι βοήθεια θα μπορούσε να της
παράσχει. Τελικά, η Ruth ζήτησε από την οικογενειακή τους ιατρό
να βοηθήσει. Αυτή εισηγήθηκε στη Ruth να πάρει τηλέφωνο μια το-
πική εθελοντική συμβουλευτική υπηρεσία για το πένθος. Μετά από
μερικές συναντήσεις με εξειδικευμένο σύμβουλο, η Ethel άρχισε να
αναγνωρίζει τον θάνατο του συζύγου της. Αν και ήξερε ότι η ζωή της
δεν θα ήταν η ίδια χωρίς τον σύντροφό της, αντιλήφθηκε ότι έπρεπε
να κάνει μια καινούργια αρχή για χάρη της οικογένειάς της και της
ίδιας. Η Ruth ανακουφίστηκε που η μητέρα της ήταν πια σε θέση να
ασχολείται και πάλι με τα χόμπι που της άρεσαν και η δική της ζωή
στο πανεπιστήμιο έγινε πιο χαρούμενη.
ΠΡΟΣΟΧΗ  Γράψτε τους παράγοντες που πιστεύετε
ότι μπορεί να επηρέασαν τον τρόπο με τον
ΣΚΕΨΟΥ οποίο η Ethel αντέδρασε στον θάνατο του
Jack.
 Σκεφθείτε τι θα κάνατε αν ήσασταν στη
θέση της Ruth.
 Αναλογιστείτε το καθήκον του συμβούλου να βοηθήσει
την Ethel να αντιμετωπίσει το πένθος της (βλ. σελ.
132-133).
Πένθος
 Το πένθος αναφέρεται στην κατάσταση κάποιου που βιώνει
την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου και ο θρήνος είναι
η συναισθηματική αντίδραση στην απώλεια.
 Το φυσιολογικό πένθος περιγράφεται ως μια σειρά σταδίων
που οι πενθούντες πρέπει να περάσουν μέχρι να προσαρμο-
στούν στη ζωή χωρίς τον θανόντα.
 Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αντιδρούν στην απώλεια
εξαρτάται από τις προηγούμενες εμπειρίες τους και τις
παρούσες συνθήκες.
2
26 Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ
Συναισθήματα
Τα συναισθήματα είναι παροδικά εσωτερικά βιώματα που εμπε-
ριέχουν αισθήσεις, συναισθήματα και αλλαγές στη σωματική
διεγερσιμότητα. Μας συνδέουν με τις σκέψεις και τις εικόνες
και επηρεάζουν το πώς αντιδρούμε και επικοινωνούμε με τους
άλλους. Οι περισσότεροι άνθρωποι διαχωρίζουν μεταξύ τού
νοήματος ή του (αρνητικού ή θετικού) σθένους (valence) και της
έντασης που έχει μια συναισθηματική εμπειρία. Πάνω σε αυτό,
οι ερευνητές ψυχολόγοι έρχονται να προσφέρουν ένα παγκόσμιο
σύστημα κατηγοριοποίησης. Για παράδειγμα, η χαρά (κοντά
στην ευτυχία ή την ευχαρίστηση), ο ενθουσιασμός, ο θυμός, η
λύπη, ο φόβος και η ντροπή θα συμπεριλαμβάνονταν στο λεξικό
συναισθημάτων των περισσότερων ανθρώπων. Μπορούν όμως
ο οίκτος, το δέος ή η περηφάνια να κατηγοριοποιηθούν ως
συναισθήματα; Επιπλέον, μερικά συναισθήματα (π.χ., μετάνοια
έναντι φόβου) απαιτούν πιο εξεζητημένες αναπαραστάσεις της
πραγματικότητας, απ’ ό,τι κάποια άλλα.
Παγκόσμια διάκριση και κατηγοριοποίηση
των συναισθημάτων
Τα συναισθήματα οργανώνουν διάφορες μορφές δράσης ετοι-
μότητας (action readiness). Η δράση τους επηρεάζεται από την
επίγνωση των εσωτερικών συναισθημάτων και την ικανότητα
να τα συνειδητοποιούμε.
Ο Panksepp (1998) ξεχώρισε 4 διαφορετικά νευρωνικά κυ-
κλώματα που χαρακτηρίζουν τα βασικά συναισθήματα:
1. ∆ίκτυο αναζήτησης – προσδοκίας – περιέργειας- διερεύνη-
σης
2. ∆ίκτυο θυμού- οργής
3. ∆ίκτυο άγχους – φόβου
4. ∆ίκτυο αποχωρισμού-λύπης- θλίψης- αγωνίας- πανικού
Η αντίληψη των βασικών συναισθημάτων στα πρόσωπα των
άλλων μπορεί να έχει βιολογική προέλευση και να μην αποτελεί
μόνο προϊόν μάθησης. Αυτό πρότεινε πρώτος ο ∆αρβίνος το
1872, αλλά μελετήθηκε συστηματικά πολύ αργότερα. O Ekman
(1993) πρότεινε ότι 6 βασικά συναισθήματα που φαίνονται στις
εκφράσεις του προσώπου μπορούν να αναγνωρίζονται από
όλες τις φυλές του κόσμου: (1) φόβος, (2) θυμός, (3) αηδία,
(4) λύπη, (5) χαρά, (6) έκπληξη. Τα ερευνητικά δεδομένα επι-
βεβαιώνουν την καθολικότητα των πρώτων πέντε. Όταν το
70% ή και παραπάνω των διαφόρων φυλών αναγνωρίζουν ότι
μια συγκεκριμένη έκφραση προσώπου μιας εικόνας δείχνει ένα
από τα παραπάνω συναισθήματα, ένα παρόμοιο ποσοστό σε
άλλες φυλές θα κρίνει το ίδιο. Γνωρίζουμε επίσης ότι το σώμα
ολόκληρο μεταδίδει «σήματα», ακόμα και όταν παίρνουμε ένα
«ανέκφραστο» προσωπείο. ∆εν υπάρχει συνειδητός έλεγχος σε
αυτά τα σήματα.
Η διάθεση έχει μεγαλύτερη διάρκεια και δεν προκαλεί τόσες
αντιδράσεις όσες τα συναισθήματα (Gross, 1998).
Αντιπαράθεση: ποιο προηγείται:
η απάντηση στο ερέθισμα, η αντίληψη
ή η αναγνώριση του συναισθήματος;
Το γεγονός ότι τα συναισθήματα εμπλέκουν φυσιολογικές αντι-
δράσεις στο σώμα δεν αμφισβητείται. Όμως η φύση αυτής της
σχέσης υπήρξε θέμα αντιπαράθεσης ανά τους αιώνες. Στα τέλη
του 19ου αιώνα, οι James (1984) και Lange, ο καθένας ανεξάρτητα,
πρότειναν ότι βιώνουμε το συναίσθημα (π.χ., φόβο) μετά από
την αντίληψη ενός γεγονότος (π.χ., μόλις έμαθα ότι θα πρέπει
να κάνω μια σοβαρή εγχείρηση) και ακολουθούν οι σωματικές
αντιδράσεις (π.χ., αύξηση της συμπαθητικής διεγερσιμότητας,
βλ. σελ. 126-127). Παρ' όλα αυτά, η θεωρία James-Lange δεν μπο-
ρούσε να εξηγήσει τα συναισθήματα που ανέφεραν οι άνθρωποι
με τραυματισμό στη σπονδυλική στήλη, ο οποίος εμπόδιζε τη
φυσιολογική ανάδραση (physiological feedback) στον εγκέφα-
λο. ∆ύο φυσιολόγοι, οι Cannon (1931) και Baird, υποστήριξαν
ότι, ενώ οι χτύποι της καρδιάς αποτελούν μια αντίδραση στον
φόβο, το ένα δεν προκαλεί το άλλο: αντιπροσωπεύουν δύο
Οπτικός
θάλαμος
Ερμηνεία του
Αμυγδαλή ερεθίσματος
Εικόνα 1 Ταχύτερη (πράσινα βέλη) και βραδύτερη (κόκκινα
βέλη) ενεργοποίηση της αντίδρασης του φόβου.
επακόλουθα των ίδιων (ή παράλληλων) διεργασιών. Αργότερα,
ο Schachter (1964) πρότεινε τη θεωρία των δύο-παραγόντων
(two-factor theory), υποστηρίζοντας ότι ενώ οι φυσιολογικές αλ-
λαγές (physiological changes) φαίνεται να είναι αναγκαίες για το
συναίσθημα, η φύση της συναισθηματικής εμπειρίας εξαρτάται
από το πώς ερμηνεύονται αυτές οι αλλαγές (π.χ., πώς ένα άτομο
ερμηνεύει τους χτύπους της καρδιάς του σε μια συγκεκριμένη
κατάσταση). Έτσι, διαφορετικές καταστάσεις θα προσδιορίσουν
κατά πόσο ένα άτομο βιώνει χαρά, θυμό ή φόβο. Τέλος, ενώ
δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πολλές σημαντικές συναισθηματικές
αντιδράσεις και συμπεριφορές γεννιούνται από τη γνωσιακή
τους ερμηνεία, ένας αυξανόμενος αριθμός ψυχολόγων πιστεύει
ότι θα πρέπει να υπάρχουν διαφορετικά είδη συναισθηματι-
κών αντιδράσεων: ορισμένες μπορεί να εμφανίζονται στιγμιαία,
πριν από οποιαδήποτε γνωσιακή επεξεργασία και ασυνείδητα
(Zajonc, 1998).
Η Εικόνα 1 απεικονίζει την άμεση (γρήγορη) και την έμμεση
πιο αργή, μέσω του φλοιού) διαδρομή (route) με την οποία μια
συναισθηματική πληροφορία μπορεί να επηρεάσει τη συμπε-
ριφορά.
Τα συναισθήματα ως εσωτερικά μηνύματα
Τα συναισθήματα αντιπροσωπεύουν ένα ξεχωριστό σύστημα με
το οποίο επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες από το περιβάλλον,
τις διαχωρίζουμε και τις παραλληλίζουμε με λογικές και γραμμικές
διεργασίες που σχετίζονται με τον λόγο (γλώσσα) και την ορθο-
λογική σκέψη. Αυτό το σύστημα προσφέρει ένα γρήγορο κανάλι
επεξεργασίας της πληροφορίας, ιδιαίτερα όταν η πληροφορία
έχει προσωπική ή σημαντική αξία για εμάς, ή όταν δείχνει ότι
υπάρχει μια ασυμφωνία μεταξύ της τρέχουσας αντίληψης και
των προσδοκιών μας (του τι περιμένουμε) (Scherer, 1984).
Τα συναισθήματα μάς δίνουν ενέργεια και μας προειδοποιούν
πότε να προσεγγίσουμε ή πότε να αποφύγουμε συγκεκριμένες
καταστάσεις. Ορισμένες (εγκεφαλικές) διαδρομές που μεταφέ-
ρουν τη συναισθηματική πληροφορία καταλήγουν σε υποφλοιώ-
δεις δομές (π.χ., αμυγδαλή) δίνοντας μια πολύ πιο γρήγορη απά-
ντηση, απ΄ ό,τι θα γινόταν κανονικά, αν η διεργασία χρειαζόταν
πρώτα τη φλοιώδη επεξεργασία. Μια ποικιλία νευροδιαβιβαστών
και ορμονών (π.χ., αδρεναλίνη, νοραδερναλίνη, ντοπαμίνη και
ωκυτοκίνη) εμπλέκονται στην παραγωγή διέγερσης, ελέγχοντας
τη συναισθηματική κατάσταση και ενεργοποιώντας τις συμπερι-
φορές. Υπάρχουν κάποια στοιχεία που δείχνουν ότι συγκεκριμένα
νευροχημικά μοτίβα μπορεί να διαχωρίζουν τη θετική και την
αρνητική συναισθηματική κατάσταση (Greenfield, 2000).
Τα κλινικά ευρήματα υποδεικνύουν ότι η συναισθηματική
πληροφορία (πληροφορία-σχετική-με-το-συναίσθημα) χρειάζεται
να «χωνευτεί» εντελώς. Για παράδειγμα, αν κάποιο άτομο προ-
σπαθεί συνειδητά ή ασυνείδητα να περιορίσει την αναγνώριση
δύσκολων συναισθημάτων (π.χ., επειδή είναι οδυνηρά ή επειδή
μπορεί να του προκαλούν σύγχυση), με την πάροδο του χρόνου
η διεγερση που συνδέεται με τα «μπλοκαρισμένα» συναισθήματα
μπορεί να προκαλέσει σωματικά συμπτώματα, όπως επίσης
3

(α) (β) (γ)
Εικόνα 2 Παγκοσμίως αναγνωρίσιμες εκφράσεις προσώπου
που δείχνουν συναισθήματα (α) χαράς, (β) θυμού, (γ) λύπης.
και χρόνιες καταστάσεις άγχους ή κατάθλιψης. Το χρόνιο άγχος
(που οδηγεί σε μεγάλη διέγερση του συμπαθητικού) είναι γνω-
στό ότι προκαλεί κατάπτωση και κατάρρευση στα φυσιολογικά
(physiological) συστήματα (βλ. σελ. 126-127).
Το συναίσθημα ως κοινωνική επικοινωνία
Ακόμα και τα «λεπτά» συναισθήματα επηρεάζουν τις κοινωνι-
κές προσδοκίες και τις σχέσεις μας, παρέχοντας στους άλλους
πληροφορίες σχετικά με τις αντιδράσεις μας (Εικόνα 2). Επίσης
μας δίνουν πληροφορίες για τις δικές μας ανάγκες στις κοινω-
νικές σχέσεις, σαν ένα είδος εσωτερικής ανάδρασης (internal
feedback) (π.χ., θυμό, όταν αισθανόμαστε ότι οι προθέσεις μας
και οι στόχοι μας απειλούνται από τους άλλους, έκπληξη, όταν
οι άνθρωποι φέρονται με απρόσμενο τρόπο). ∆ιαφορετικοί πο-
λιτισμοί έχουν διαφορετικούς κανόνες (που σημαίνει, τι είναι
κοινωνικά αποδεκτό στα πλαίσια της έκφρασης του συναισθή-
ματος) και υπάρχουν διαφορές σε αυτούς τους κανόνες, όπως
αυτοί εφαρμόζονται στις διαφυλικές σχέσεις και στις σχέσεις
εξουσίας (π.χ., το κλάμα σε μια κηδεία ή σε έναν γάμο μπορεί
να είναι μια αποδεκτή συμπεριφορά για μία κουλτούρα, αλλά
όχι για κάποια άλλη).
Η σχέση μεταξύ συναισθήματος και άγχους
Η διέγερση του αυτόνομου συστήματος αποτελεί θεμέλιο για την
ύπαρξη και την έκφραση όλων των συναισθημάτων. Η συναισθη-
ματική διεγερσιμότητα χρειάζεται ρύθμιση. Η μεγάλη ένταση των
συναισθημάτων (ακόμη και η χαρά ή ο ενθουσιασμός) μπορεί να
σε κυριεύσουν ή να προκαλέσουν άγχος. Οι στρατηγικές αντιμε-
τώπισης είχαν αρχικά χωριστεί σε εστιασμένες-στο-πρόβλημα
(π.χ. στρατηγικές που στοχεύουν να λύσουν το συγκεκριμένο
πρόβλημα) και σε εστιασμένες-στο-συναίσθημα (π.χ., στρατη-
γικές που μειώνουν το αρνητικό συναίσθημα). Τα αρχικά ερευ-
νητικά δεδομένα έδειξαν ότι οι στρατηγικές βασισμένες-στο-
συναίσθημα ήταν λιγότερο αποδοτικές, αλλά σήμερα θεωρείται
μια υπεραπλουστευμένη θεώρηση. Η αναζήτηση παρηγοριάς,
ασφάλειας ή συμβουλής από το κοινωνικό περιβάλλον, και ο αυ-
το-καθησυχασμός, όταν είναι κανείς μπερδεμένος ή φοβισμένος,
είναι μερικές αποτελεσματικές κινήσεις σε πολλές περιπτώσεις
(Stanton και συν., 1994).
Οι ρυθμιστικές διαδικασίες είναι μάλλον αυτόματες και όχι
εκούσιες. Τα άτομα μπορεί να ανησυχούν συνεχώς, για πα-
ράδειγμα, εστιάζοντας την προσοχή τους σε συγκεκριμένες
σκέψεις - ακόμα και δυσάρεστες – γιατί αυτό μπορεί να τους
βοηθά να περιορίσουν τη συνειδητοποίηση άλλων συναισθημά-
των (π.χ., αντιφατικά συναισθήματα, φόβοι για το άγνωστο).
Η συναισθηματική απορρύθμιση (υπερρύθμιση ή απορρύθμιση)
ενοχοποιείται σε πολλά παραδείγματα της ψυχοπαθολογίας,
συμπεριλαμβανομένων και των διαταραχών διάθεσης, των αγ-
χωδών διαταραχών, των διαταραχών εξαρτήσεων ( Williams και
συν., 1997) και των σωματικών διαταραχών, όπως το σύνδρομο
ευερέθιστου εντέρου, η ινομυαλγία και το σύνδρομο χρόνιου
πόνου (Montoya και συν., 1997). Η χρόνια απορρύθμιση του
συναισθήματος μπορεί να θέτει σε κίνδυνο την υγεία με άμεσο
και έμμεσο τρόπο.
Για παράδειγμα, οι άνθρωποι που δεν αισθάνονται χαρού-
μενοι μπορεί να ενδιαφέρονται λιγότερο για την υγεία τους με
το να καπνίζουν, να πίνουν ή να κάνουν χρήση ουσιών (βλ.
σελ. 80-85).
Συναισθήματα 27
Η επικοινωνία των επαγγελματιών υγείας
με τον ασθενή
Όταν πρόκειται να ανακοινωθούν άσχημα νέα, η συναισθηματική
κατάσταση του ασθενούς και του επαγγελματία υγείας επηρε-
άζει τον τρόπο που και οι δύο αντιλαμβάνονται την ανταλλαγή
μηνυμάτων (βλ. σελ. 98-99). Οι ασθενείς που ανησυχούν για την
κατάστασή τους ενδεχομένως να φοβούνται για το τι πρόκειται
να ακούσουν- και ίσως να μην καταλάβουν αυτά που θα τους
πει ο ιατρός, ακόμα και αν τα νέα είναι ευχάριστα! Οι ασθενείς
μπορεί να ντρέπονται για το σώμα τους και την έλλειψη των
γνώσεών τους σχετικά με θέματα υγείας και μπορεί να νιώσουν
ταπείνωση, αν ειπωθεί κάτι που δεν μπορούν να καταλάβουν.
Μπορεί να μην αντιλαμβάνονται καν ότι νιώθουν φόβο μπροστά
στην ισχυρή κοινωνική θέση ενός ιατρού, και λίγο αργότερα να
αναρωτιούνται γιατί δεν έκαναν περισσότερες ερωτήσεις ή γιατί
δεν ζήτησαν αλλαγές στη θεραπεία τους.
Τέτοιες συναισθηματικές αντιδράσεις – και η επίδρασή τους
στο άτομο- θα επηρεάσουν το κατά πόσο ένας ασθενής θα
απευθυνθεί σε έναν ιατρό (βλ. σελ. 88-89), και κατά πόσο και
πώς θα τηρήσει τις συμβουλές υγείας μετά τις επισκέψεις του.
Συνεπώς, θα ήταν χρήσιμο να εισαγάγει κανείς τις πληροφο-
ρίες με έναν τέτοιο τρόπο, που να ελαχιστοποιεί τις δυνατές
συναισθηματικές αντιδράσεις, χωρίς φυσικά να παραπλανούν
τον ασθενή.
ΠΡΟΣΟΧΗ Φανταστείτε ότι σας ανακοινώνουν ότι πρέπει
να εισαχθείτε στο νοσοκομείο για ένα κρίσιμο
ΣΚΕΨΟΥ χειρουργείο. Καταγράψτε μερικά από τα συ-
ναισθήματα που μπορεί να βιώσετε. Σκεφτείτε
πώς μπορεί να αντιδρούσατε σε αυτές τις συναισθη-
ματικές εμπειρίες. Τι είδους υποστήριξη πιστεύετε ότι
θα σας βοηθούσε;
Μελέτη περιστατικού
Ο George αναρρώνει από ένα έμφραγμα του μυοκαρδίου στο νοσο-
κομείο. Μια νοσοκόμα παρατηρεί ότι είναι ανήσυχος και συζητά μαζί
του. Αυτός προσπαθεί να της εξηγήσει μερικές από τις ανησυχίες
του και η νοσοκόμα απαντά: «Μην ανησυχείς για αυτά τα πράγματα
τώρα – απλά χαλάρωσε και προσπάθησε να γίνεις καλά». Μιλάει σε
κάποιον ιατρό και αυτός του απαντά «δεν είναι ανάγκη να ανησυχείς.
Όλα θα πάνε καλά». Παρ΄όλο που και οι δύο επαγγελματίες υγείας
θέλουν να βοηθήσουν, αυτός αισθάνεται ότι κατά κάποιον τρόπο
τον έχουν απορρίψει και νιώθει απομονωμένος που δεν μπορεί να
μιλήσει σε κανέναν. Αυτό μπορεί να επηρεάσει την απόφασή του να
εισαχθεί σε κάποιο πρόγραμμα αποκατάστασης. Μία πιο χρήσιμη
απάντηση από τους επαγγελματίες υγείας θα ήταν να αναγνωρίσουν
τις ανησυχίες του George και να του επιτρέψουν να εκφράσει τις
ανησυχίες του.
Συναισθήματα
 Τα συναισθήματα περιέχουν φυσιολογική διέγερση και γνω-
σιακή ερμηνεία. Συχνά δημιουργούν γρήγορες αντιδράσεις
σε κάτι το απρόσμενο ή σε κάτι που εκτιμούμε πολύ αρνητι-
κά ή πολύ θετικά.
 Οι εκφράσεις του προσώπου μερικών βασικών συναισθη-
μάτων αναγνωρίζονται (διακρίνονται) από όλες τις φυλές
του κόσμου, αλλά ο κάθε πολιτισμός έχει τους δικούς του
κανόνες συμπεριφοράς.
 Η αποσύνδεση από τη συναισθηματική εμπειρία είναι
αποσύνδεση από σημαντικές πληροφορίες, και μπορεί να
συντελέσει στην ανάπτυξη συμπτωμάτων ψυχολογικών προ-
βλημάτων ή σωματικών ασθενειών.
 Οι άνθρωποι μπορούν να βιώσουν θετικά συναισθήματα,
ακόμα και όταν είναι ταραγμένοι ή αγχωμένοι. Αυτό είναι ση-
μαντικό για την αποτελεσματική αντιμετώπιση προβλημάτων.
 Η διαχείριση των συναισθημάτων μέσω συμβουλευτικής είναι
κρίσιμη για τις αντιδράσεις των ασθενών προς τους ιατρούς,
και επομένως, για την αποτελεσματικότητα της συμβουλευτι-
κής.
4
32 Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ
Νοημοσύνη
Η νοημοσύνη έχει περιγραφεί ως μια ικανότητα να: μαθαίνου-
με από την καθημερινή εμπειρία, να σκεφτόμαστε λογικά, να
λύνουμε προβλήματα, να δρούμε με στόχο και να έχουμε αφαι-
ρετική σκέψη. Οι εκτιμήσεις μας για τη νοημοσύνη (των άλλων)
μπορεί να επηρεάσουν το πώς φερόμαστε στους άλλους και,
για μια μικρή ομάδα ανθρώπων, η νοημοσύνη τους περιορίζει
την ικανότητά τους για αυτοφροντίδα.
Η «νοημοσύνη» είναι ένας υπερτιμημένος όρος. Κανένας δεν
θέλει να ανήκει στη κατηγορία του μη ευφυούς και οι στερεοτυ-
πικές κατατάξεις των ασθενών και των μαθητών ως «έξυπνοι» ή
"κουτοί» έχει επιπτώσεις στο πώς τους φερόμαστε. Όταν κά-
ποιος θεωρείται ότι στερείται ευφυΐας, οι άνθρωποι σκέφτονται
ότι δεν αξίζει να μπουν σε διαδικασία εξήγησης, με αποτέλεσμα
να διακόπτεται η επικοινωνία, να χάνεται η εμπιστοσύνη και να
λαμβάνονται αποφάσεις χωρίς τη δική του συμμετοχή. Αυτό
μπορεί να είναι ιδιαίτερα προβληματικό, όταν θέλουμε να εν-
θαρρύνουμε την αυτοδιαχείριση και την τήρηση των θεραπειών
από τους ασθενείς (βλ. σελ. 94-95). Συνεπώς, οι επαγγελματίες
υγείας θα πρέπει να είναι προσεκτικοί όταν βγάζουν συμπερά-
σματα για τη νοημοσύνη των ασθενών τους.
Τι μετράνε τα τεστ νοημοσύνης;
Τα τεστ νοημοσύνης είναι σχεδιασμένα για να αξιολογήσουν
το πόσο καλά ένα άτομο είναι ικανό να μάθει ή να αποκτήσει
δεξιότητες στο μέλλον και αυτό εξαρτάται, ως έναν βαθμό, από
την προηγούμενη εμπειρία και μάθηση.
Τα τεστ νοημοσύνης έχουν σχεδιαστεί για να αναγνωρίσουν
τις ατομικές διαφορές στις γενικές ικανότητες του τρόπου σκέ-
ψης, ενώ άλλα τεστ δεξιοτήτων, όπως τα τεστ των μουσικών
ικανοτήτων, εστιάζουν σε συγκεκριμένες ικανότητες.
Οι ψυχολόγοι έχουν διαχωρίσει μεταξύ αποκρυσταλλωμένης
(crystallized) και ρέουσας (fluid) νοημοσύνης. Η αποκρυσταλλω-
μένη νοημοσύνη βασίζεται σε ικανότητες και γνώσεις που απο-
κομίσθηκαν μέσα σε συγκεκριμένους πολιτισμούς. Με τη ρέουσα
νοημοσύνη εννοούμε την ικανότητα του ατόμου να αναλύει λογικά
και να λύνει προβλήματα. Η ρέουσα νοημοσύνη μας βοηθά να
μαθαίνουμε από την εμπειρία μας. Τεστ που μετρούν την αφαι-
ρετική ικανότητα και τη γενίκευση κυρίως αξιολογούν τη ρέουσα
νοημοσύνη. Για παράδειγμα, το Raven Progressive Matrices τεστ
εμπεριέχει μια σειρά από μοτίβα-ταιριάσματος προβλημάτων.
Οι Carpenter και συν., (1990) εξέτασαν τη συλλογιστική που
χρειάζεται για αυτό το τεστ. Κατέληξαν ότι το τεστ μετράει την
ικανότητα να συμπεραίνουμε αφαιρετικές σχέσεις και μοτίβα
από δεδομένα και αξιολογεί την ικανότητα να ανασυνθέτουμε
προβλήματα σε υπομέρη και να κρατάμε τα πολλαπλά (σύνθετα)
υπομέρη στο μυαλό μας ταυτόχρονα.
Τεστ που υπολογίζουν το λεξιλόγιο, τις γενικές γνώσεις και
τη σχολαστική επίδοση παρέχουν πληροφορίες για την αποκρυ-
σταλλωμένη νοημοσύνη. Για παράδειγμα, η Κλίμακα Ευφυΐας για
Ενήλικες του Wechsler (WAIS) έχει 11 υποκατηγορίες. Έξι από
αυτές συνδυάζονται για να παραγάγουν έναν βαθμό λεκτικής
ευφυΐας: (1) πληροφορία, (2) κατανόηση, (3) αριθμητική, (4)
ομοιότητες, (5) απόσταση ψηφίων, (6) λεξιλόγιο. Οι υπόλοιπες
πέντε επιτρέπουν τον υπολογισμό ενός βαθμού (σκορ) επίδο-
σης: (1) ψηφιακό σύμβολο,(2) ολοκλήρωση εικόνας, (3) σχεδίαση
ενός τετραγώνου, (4) διάταξη εικόνων και (5) συναρμολόγηση
αντικειμένου. Τα τεστ σε αυτές τις κατηγορίες μετράνε την ευ-
φυΐα που βασίζεται στη πολιτισμική μάθηση, αξιολογώντας τη
ρέουσα και την αποκρυσταλλωμένη νοημοσύνη. Για παράδειγ-
μα, «Ποια είναι η πρωτεύουσα της Ισπανίας;» (κατανόηση), και
«Σε τί μοιάζουν ένας κόμπος και μια χτένα;» (ομοιότητες). Μια
έκδοση της Κλίμακας Ευφυΐας του Wechsler για παιδιά (WISC)
χρησιμοποιείται επίσης για την αξιολόγηση της επίδοσης και
της προόδου στο σχολείο.
Οι βαθμολόγηση στα τεστ νοημοσύνης γίνεται έτσι ώστε
το μέσο σκορ (ο μέσος όρος) να είναι 100 και η τυπική από-
κλιση 15. Αυτό σημαίνει ότι το 68% του πληθυσμού σκοράρει ή
έχει δείκτη νοημοσύνης (∆Ν) μεταξύ 85-115 και το 95% έχει ∆Ν
μεταξύ 70-130. Ο βαθμός 148 είναι αυτός που χρειάζεται για
να γίνει κανείς μέλος της MENSA, μια λέσχη που επιτρέπονται
μόνο όσοι έχουν ιδιαίτερα υψηλό δείκτη νοημοσύνης. Άνθρωποι
με ∆Ν κάτω τού 70 (2 τυπικές αποκλίσεις κάτω από το μέσο)
μπορεί να έχουν μαθησιακές δυσκολίες και να χρειάζονται ειδική
βοήθεια στο σχολείο και στη καθημερινή τους ζωή.
Τα σκορ στα τεστ νοημοσύνης τείνουν να είναι σταθερά.
Τα σκορ έχουν μεγάλη συσχέτιση μεταξύ τους και οι ∆Ν των
παιδιών, π.χ., στην ηλικία των 6, προβλέπουν τους ∆Ν στην
ενηλικίωση, π.χ., στην ηλικία των 18 (r=0,8), παρ' όλο που το
σκορ ενός ατόμου μπορεί να αλλάξει μέσα στον χρόνο. Οι ∆Ν
των παιδιών προβλέπουν επίσης την επίδοσή τους στο σχολείο,
καθώς και τα χρόνια παραμονής τους σε αυτό (r= 0,5 -0,55).
Ωστόσο, άλλοι καθοριστικοί παράγοντες είναι επίσης σημαντι-
κοί. Οι ∆είκτες Νοημοσύνης μπορούν να προβλέψουν διάφορες
μετρήσεις στην επίδοση της εργασίας, όπως, για παράδειγμα, τις
εκτιμήσεις του προϊσταμένου ή αξιολόγηση δειγμάτων εργασίας.
Όμως, άλλα χαρακτηριστικά, όπως οι διαπροσωπικές δεξιό-
τητες, η εξειδίκευση και χαρακτηριστικά της προσωπικότητας
είναι ενδεχομένως ίσα ή μεγαλύτερης αξίας στην επίδοση της
εργασίας. Η αξιολόγηση ενός συγκεκριμένου έργου είναι αυτή
που συνήθως απαιτείται προκειμένου να κάνει κανείς ακριβείς
προβλέψεις για την επίδοση ενός ατόμου σε σχετικά επαγγελ-
ματικά θέματα ή σε πλευρές της καθημερινής ζωής.
Ο Thurnstone (1938) πρότεινε ότι η νοημοσύνη αποτελεί-
ται απο 7 ξεχωριστές νοητικές ικανότητες. Ο Guilford (1967)
υποστήριξε 120 ξεχωριστές νοητικές ικανότητες και ο Gardner
(2001) πρότεινε ότι όπως αξιολογούμε τη γλωσσική, λογική/
μαθηματική, και χωροταξική νοημοσύνη (μετρημένες με τεστ
όπως αυτό το WAIS), θα πρέπει επίσης να συμπεριλάβουμε την
μουσική, κινητικο-αισθητική, διαπροσωπική και ενδοπροσωπική
(intrapersonal) νοημοσύνη. Ο Gardner αργότερα πρόσθεσε τη
νατουραλιστική (naturalistic) νοημοσύνη και σκέφτηκε να ορίσει
και να μετρήσει την πνευματική και υπαρξιακή νοημοσύνη. Έτσι,
αντί να σκεφτόμαστε τη νοημοσύνη ως μία μοναδική διάσταση,
είναι προτιμότερο να κατανοήσουμε τις διάφορες ικανότητες των
ανθρώπων διερευνώντας μια ποικιλία ξεχωριστών ευφυϊών.
Είναι η νοημοσύνη γενετικά
προκαθορισμένη;
Η επίδοση στα τεστ νοημοσύνης επηρεάζεται από πολλούς πα-
ράγοντες. Αυτοί με κοντινότερη γενετική σχέση τείνουν να έχουν
ίδια σκορ. Η συσχέτιση μεταξύ των ∆εικτών Νοημοσύνης (∆Ν)
των μονοζυγωτικών διδύμων που μεγάλωσαν στην ίδια οικογέ-
νεια είναι 0,9 ενώ η συσχέτιση των μονοζυγωτικών διδύμων που
μεγάλωσαν ξεχωριστά είναι 0,7-0,8. Σε αντίθεση, η συσχέτιση
μεταξύ των γενετικά μη-συγγενικών παιδιών που μεγάλωσαν μαζί
από υιοθετημένες οικογένειες κυμαίνονται από 0,0 – 0,2. Αυτό
δεν σημαίνει ότι η επίδοση στα τεστ νοημοσύνης δεν μπορεί να
αλλάξει. Ένας από τους μηχανισμούς με τους οποίους οι γενετικοί
παράγοντες επηρεάζουν την επίδοση είναι μέσω της επιλογής
των περιβαλλόντων που ενισχύουν συγκεκριμένες δεξιότητες.
Αν το περιβάλλον και οι διαθέσιμες μαθησιακές εμπειρίες αλ-
λάξουν, τότε θα αλλάξει και η επίδοση, συμπεριλαμβανομένης
και αυτής στα τεστ νοημοσύνης (βλ. Neisser και συν., 1996). Σε
αυτό το πλαίσιο έχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι οι ∆Ν των
παιδιών συσχετίζονται καλύτερα στα 18 τους χρόνια απ’ ό,τι
στα 6 χρόνια με αυτούς των γονιών τους, κάτι που δείχνει ότι
οι μαθησιακές εμπειρίες που μοιράστηκαν μαζί συνεισφέρουν
σε αυτήν τη συσχέτιση.
∆ιαφορές ομάδων στις βαθμολογίες
νοημοσύνης
Τα περισσότερα τεστ νοημοσύνης έχουν σταθμιστεί για τα δύο
φύλα, εννοώντας ότι θέματα που παράγουν διαφορετικά σκορ
από άνδρες και γυναίκες έχουν απαλειφθεί. Συνεπώς δεν προ-
καλεί έκπληξη ότι γενικά άνδρες και γυναίκες τείνουν να έχουν
ίσα σκορ ευφυΐας. ∆ιαφορές έχουν βρεθεί μεταξύ άλλων ομάδων,
όπως λευκών και νέγρων Αμερικανών, με τον μέσο όρο για τους
λευκούς να είναι 10 βαθμούς υψηλότερο. Μια σειρά εξηγήσεων
5
 Νοημοσύνη 33

έχει προταθεί για αυτή τη διαφορά. Η μεγαλύτερη αντιπαράθεση ότι αυξήσεις στους ∆Ν των Ισπανών παιδιών στο χρόνον έγινε
προτείνει ότι μπορεί να υπάρχουν διαφορές στη γενετική δεξα- κυρίως λόγω των βελτιώσεων στις χαμηλότερες άκρες της κα-
μενή (gene pool) των λευκών και των νέγρων η οποία παραχωρεί τανομής (βλ. επίσης Colom & Garcia-Lopez, 2003). Εναλλακτικά,
μια διαφορετική ποικιλία νοητικών ικανοτήτων. Αυτή η εξήγηση όπως προτείνει ο Flynn, αυτές οι αυξήσεις μπορεί να σημαίνουν
είναι προβληματική, αν άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την ότι τα τεστ ευφυΐας μετρούν έναν συγκεκριμένο τύπο ικανότητας
επίδοση είναι άνισοι μεταξύ των δύο ομάδων. Κατά αναλογία, επίλυσης προβλήματος, η οποία μπορεί να μην έχει σημαντικές
φανταστείτε δύο φυτά με την ίδια γενετική σύσταση στο ίδιο επιπτώσεις για την πολιτισμική ανάπτυξη και επίτευξη.
έδαφος που μπορεί να είναι φτωχό ή πλούσιο σε θρεπτικές ου-
σίες. Τα φυτά θα μεγαλώσουν με διαφορετικά ύψη ακόμα και αν
το ύψος είναι γενετικά προκαθορισμένο. Αν το περιβάλλον-που Μειώνεται η ευφυΐα με το πέρασμα
σχετίζεται με την επίδοση στα τεστ νοημοσύνης διαφέρει κατά της ηλικίας;
μέσο όρο για τους νέγρους και τους λευκούς Αμερικανούς, τότε
Ναι και όχι. Η ρέουσα νοημοσύνη φθείρεται με την ηλικία, αλλά
οι διαφορές στις επιδόσεις των ομάδων θα διαφέρουν, ακόμα και
καθώς γερνάμε, γινόμαστε και σοφότεροι. Σε πολλά τεστ νοημο-
αν οι δύο πληθυσμοί μοιράζονται τα ίδια γονίδια-που σχετίζονται
σύνης, ειδικά σε αυτά της αποκρυσταλλωμένης νοημοσύνης, οι
με τη νοημοσύνη. Ένα μεγάλο ποσοστό των νέγρων Αμερικανών
αυξήσεις των ∆Ν με την ηλικία αγγίζουν το ανώτατο όριό τους
ζουν στη φτώχια, η οποία συνδέεται με φτωχή διατροφή, λιγό-
γύρω στα μέσα των 50 ετών. Οι ηλικιωμένοι άνθρωποι, συμπε-
τερο επαρκή γονική παροχή και έλλειψη πνευματικών πόρων και
ριλαμβανομένων και αυτών που βρίσκονται στα 80, μπορούν να
ερεθισμάτων κατά την ανάπτυξη. Επιπρόσθετα, μόνο μια γενιά
συμπεραίνουν βασιζόμενοι στη γνώση που αποκτήθηκε κατά τη
πριν, οι νέγροι Αμερικανοί δεν είχαν ίσα πολιτικά δικαιώματα
διάρκεια της ζωής τους. Οι νεότεροι μπορεί να έχουν καλύτε-
(σχετικά με το δικαίωμα ψήφου, το σχολείο, κλπ) και συνεχίζουν
ρες επιδόσεις από τους γηραιότερους στα τεστ που εστιάζουν
να υποφέρουν από φυλετικές διακρίσεις (βλ. Neisser και συν.,
στη ρέουσα νοημοσύνη, ειδικά όταν αυτά χρονομετρούνται. Η
1996). Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε ότι το περιβάλλον
καλύτερη πρόβλεψη για τον ∆Ν ενός ηλικιωμένου ατόμου είναι
(όπως με το έδαφος στα φυτά) είναι το ίδιο για τους νέγρους και
ενδεχομένως ο ∆Ν του όταν ήταν νεότερος.
τους λευκούς Αμερικανούς; Μια άλλη εξήγηση για τις διαφορές
των δύο ομάδων είναι ότι τα τεστ νοημοσύνης σχεδιάστηκαν
για συγκεκριμένες πολιτισμικές εμπειρίες και επομένως οι άν- Μπορούμε να βελτιώσουμε την ευφυΐα μας;
θρωποι που μεγάλωσαν σε διαφορετικούς πολιτισμούς μπορεί
να μειονεκτούν σε αυτά. Κατά τη διάρκεια του προγράμματος Head Start Project, δηλαδή
μιας σειράς προσχολικών σχημάτων που έτρεξαν στην Αμερική
τη δεκαετία του 1960, είχαν παράσχει στα παιδιά επιπλέον
Υγεία και ευφυΐα δυνατότητες για μαθήματα και παιχνίδι, ώστε να ενισχυθεί το
πνευματικό περιεχόμενο του περιβάλλοντός τους. Η συμμετο-
Το 1997 οι Whalley & Deary (2001) παρακολούθησαν πάνω από
χή των παιδιών σε αυτά τα σχήματα έδειξε υψηλότερα σκορ
2.000 παιδιά που γεννήθηκαν στο Aberdeen το 1921. Τα σκορ
στα τεστ νοημοσύνης συγκριτικά με αντίστοιχα παιδιά που δεν
των πνευματικών τους ικανοτήτων βασισμένα στα τεστ της
συμμετείχαν στο πρόγραμμα. Παρ' όλα αυτά, όταν τα προγράμ-
παιδικής ηλικίας που μετατράπηκαν σε ∆Ν έδειξαν ότι είχαν
ματα τελείωσαν, αυτές οι διαφορές φάνηκαν να ξεθωριάζουν και
θετική σχέση με την επιβίωση σε ηλικία 76 ετών για άνδρες και
εξαφανίστηκαν τελείως στην ηλικία των 11-12 χρόνων. Ωστόσο,
γυναίκες. Ο υπερσυνωστισμός στο σχολείο ενός ατόμου, όπως
τα παιδιά που πήραν μέρος σε εκείνα τα προγράμματα είχαν
εκτιμήθηκε από το δελτίο πληθυσμιακής απογραφής του 1931,
λιγότερες πιθανότητες να παραπεμφθούν σε ειδικό σχολείο, να
είχε αδύναμη σχέση με τη θνησιμότητα. Τέτοια δεδομένα δείχνουν
μείνουν στην ίδια τάξη και να παρατήσουν το σχολείο απ' ό,τι
ότι τα σκορ της ευφυΐας συνδέονται με τη θνησιμότητα. Ωστό-
τα παιδιά που δεν είχαν τέτοια έξτρα προσχολικά ερεθίσματα
σο, τα σκορ των ∆Ν και του κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου
(Neisser και συν., 1996).
επίσης σχετίζονται. Για παράδειγμα, η συσχέτιση μεταξύ του
κοινωνικοικονομικού επιπέδου των γονιών ενός ατόμου και του
δικού του ∆Ν είναι περίπου 0,33. Τα ποσοστά θνησιμότητας
και νοσηρότητας έχουν αντίστροφη συσχέτιση με το κοινωνικο-
οικονομικό επίπεδο.
Ένας μεγάλος αριθμός περιβαλλοντικών παραγόντων μπορεί
να επηρεάζει την υγεία και την ευφυΐα. Για παράδειγμα, ο υπο-
σιτισμός, η έκθεση σε μόλυβδο και η χρήση αλκοόλ προγενετικά,
όλα συνδέονται με χαμηλούς ∆Ν. Οι σχέσεις μεταξύ χαμηλών ∆Ν
και προγενετικής έκθεσης στην ασπιρίνη και στα αντιβιωτικά
έχει επίσης αναφερθεί (Zigler & Valentine, 1979).

Γινόμαστε όλο και πιο ευφυείς;

Ναι! Αυτό είναι γνωστό ως το φαινόμενο Flynn (Flynn effect)
(1987). Ο μέσος όρος των σκορ στα τεστ νοημοσύνης αυξάνε-
ται με την πάροδο του χρόνου. Φαίνεται ενδιαφέρον το ότι η
μεγαλύτερη αύξηση παρατηρείται στα τεστ που εστιάζουν στη
ρέουσα νοημοσύνη. Για παράδειγμα, τα σκορ της Ολλανδίας
στην Κλίμακα του Raven (Raven’s Matrices IQ scores) αυξήθηκαν
κατά 21 βαθμούς μεταξύ το 1952 και το 1982. Αυτό αφήνει
να εννοηθεί ότι, αν μετακινούσαμε ένα άτομο στον χρόνο, 70
χρόνια πίσω, αυτό το άτομο θα θεωρούνταν εξαιρετικά ευφυ-
ές (π.χ. σκορ μέχρι το 149). Συγκριτικά, τα αμερικανικά σκορ
στο WAIS, τα οποία αντανακλούν την αποκρυσταλλωμένη και
τη ρέουσα νοημοσύνη, έχουν αυξηθεί κατά περίπου 3 μονάδες
ανά δεκαετία. Παρόμοιες επιδράσεις έχουν παρατηρηθεί και σε
άλλες χώρες και αυτές οι επιδράσεις είναι συνήθως μεγαλύτερες
από τις διαφορές των ∆Ν μεταξύ των ομάδων. Το φαινόμενο
Flynn (1987) μπορεί να συμβαίνει λόγω καλύτερων σχολείων σε
ένα περιβάλλον εμφανώς πιο εκλεπτυσμένο και πιο πλούσιο σε
πληροφόρηση. Μπορεί επίσης να συνδέεται με τη βελτιωμένη
διατροφή. Για παράδειγμα, οι Colom και συν., (2005) βρήκαν
Νοημοσύνη
 Η νοημοσύνη μπορεί να οριστεί ως η ικανότητα να μαθαίνου-
με από την καθημερινή εμπειρία και να σκεφτόμαστε λογικά.
 Οι ψυχολόγοι διαχωρίζουν μεταξύ της ρέουσας και της
αποκρυσταλλωμένης νοημοσύνης.
 Το 68% του πληθυσμού έχει ∆Ν μεταξύ 85-115.
 Οι άνθρωποι με κοντινές γενετικές σχέσεις τείνουν να έχουν
παρόμοιο ∆Ν.
 Ο μέσος όρος των ∆Ν μιας ομάδας δεν χρησιμεύει για να
προβλέψει κανείς την ευφυΐα ενός ατόμου.
 Ο ∆Ν συνδέεται με τη θνησιμότητα, αλλά και τα δύο συνδέο-
νται με το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο.
 Ο μέσος όρος των σκορ στα τεστ νοημοσύνης έχει αυξηθεί
με την πάροδο του χρόνου (Flynn effect).
 Οι ηλικιωμένοι άνθρωποι έχουν καλύτερες επιδόσεις από
τους νεότερους σε τεστ νοημοσύνης που μετρούν την εμπει-
ρία τους.