‫خالصه ای در عقیدهٔ‬

‫اسالیم‬

‫نوشتهٔ شیخ عالمه‬

‫ثیمی‬
‫ٔ‬ ‫محمد بن صالح ُ‬
‫الع‬
‫غفر هللا له ولوالدی ٔه وللمسلمیٔ‬
‫*‬
 ‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫مقدمه‬
‫*‬
‫ستایش از آن هللا است‪ ،‬حمد او را یم گوییم‪ ،‬و از او یاری و آمرزش یم خواهیم‪ ،‬و‬
‫به درگاهش توبه یم کنیم‪ ،‬و از بدی های نفس خویش‪ ،‬و کارهای ناشایست خود به هللا‬
‫پناه یم بریم‪ ،‬هللا هر که را هدایت کند او گمراهگری نخواهد داشت‪ ،‬و هرکه را گمراه‬
‫سازد او هدایتگری نخواهد یافت‪ ،‬و گوایه یم دهم که معبودی به حق نیست جز هللا‪،‬‬
‫که یگانه و ب رشیک است‪ ،‬و گوایه یم دهم که محمد بنده و پیامب اوست‪ ،‬درود و‬
‫سالم بسیار هللا بر او و بر آل و اصحابش‪ ،‬و همه کساب باید که به نیک از آنان رپبوی‬
‫کنند‪.‬‬
‫اما بعد« ‪:‬علم توحید »گرایم ترین و گرانبهاترین علوم و واجب ترین مطلوب است‪،‬‬
‫زیرا این علم‪ ،‬علم به هللا تعایل و نامها و صفات و حقوق او بر بندگان است‪ ،‬و کلید‬
‫مسب به سوی هللا تعایل‪ ،‬و بنیان رشایع اوست‪.‬‬
‫ر‬
‫بر این اساس‪ ،‬همه پیامبان یکصدا به سوی آن فرا خوانده اند ‪.‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫َ َ َّ ُ َ ٓ َ َ َّ ٓ َ َ ۠ َ ۡ ُ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ َ ٓ َۡ َ َۡ‬
‫ول إِلا نوحِ ٓي إِل ۡيهِ أنهۥ لا إِلَٰه إِلا أنا فٱعبد ِ‬
‫ون‪[ ﴾٢٥‬األنبياء‪:‬‬ ‫﴿وما أرسلنا مِن قبل ِك مِن رس ٍ‬
‫‪]25‬‬

‫ی را نفرستادیم‪ ،‬مگر آن که به او ویح کردیم که ‪:‬‬ ‫پیامب ٔ‬

‫ر‬ ‫}و ما پیش از تو هیچ‬
‫ن نیست؛ پس تنها مرا عبادت کنید { ]انبیاء ‪ [25:‬و هللا خود‬ ‫معبودی] به حق [ جز م ٔ‬
‫همی گوایه داده اند ‪.‬هللا تعایل یم‬ ‫شهادت به یگانک اش داده‪ ،‬و مالئکه و علما رنب به ر‬
‫فرماید ‪:‬‬
‫ك ُة َوأُ ْولُوا ْ ٱلۡع ِۡل ِم قَآئ َمَۢا بٱلۡق ِۡس ِط ل َ ٓا إ َلَٰ َه إلَّا ُه َو ٱلۡ َعز ُ‬
‫يز‬
‫َ َ َّ ُ َ َّ ُ َ ٓ َ َٰ َ َّ ُ َ َ ۡ َ َ َٰٓ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿ش ِهد ٱّلل أنهۥ لا إِله إِلا هو وٱلملئ ِ‬
‫ِيم‪[ ﴾١٨‬آل عمران‪]18 :‬‬ ‫ٱلۡحَك ُ‬

‫ت که‬‫ل است‪ ،‬گوایه داد ٔه اس ٔ‬ ‫هست [برپادارندۀ عد ٔ‬

‫ٔ‬ ‫ن‬
‫}هللا‪ ،‬که] در جها ٔ‬
‫ه‬
‫عدالت ال ٔ‬
‫ٔ‬ ‫معبودی] ب ٔه حق [جز ا ٔو نیست‪ ،‬و فرشتگان و علما] نبٔ بر یگانگٔ و‬

‫‪4‬‬
‫گوایه یم دهند [معبودی] ب ٔه حق [جز ا ٔو نیست] ک ٔه [شکست ناپذیرٔ حکیم است ]‬
‫{آل عمران‪: [18‬‬
‫چنی است‪ ،‬بر هر مسلماب الزم است که به یاد گرفی‬ ‫و از آنجاب که مبلت توحید ر‬
‫و یاد دادن و اندیشیدن و اعتقاد به آن اهمیت دهد‪ ،‬تا دینش را بر بنیاب درست‪ ،‬و‬
‫اطمینان و تسلیم بنا نهاده باشد؛ و با ثمرات و نتایج آن سعادتمند شود‪.‬‬
‫وهللا ویل التوفیق‬
‫مولف‬
‫*‬

‫دین اسالم‬
‫دین اسالم ‪:‬همان دین است که هللا محمد ‪ -‬صیل هللا علیه وسلم ‪ -‬را با آن فرستاد‬
‫و ادیان را با آن خاتمه داد‪ ،‬و آن را برای بندگانش کامل کرد‪ ،‬و به واسطه اش نعمت را‬
‫بر آنان به اتمام رساند‪ ،‬و به عنوان دین برایشان پسندید‪ ،‬پس از هیچکس جز این دین‬
‫را نخواهد پذیرفت ‪.‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫َّ ُ َ َّ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َّ ُ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َُ َ ٓ َ‬
‫ّلل بِك ِل‬‫﴿ َّما كان مح َّم ٌد أبَا أ َح ٖد مِن رِ َجال ِك ۡم َولَٰكِن رسول ٱّللِ وخاتم ٱلنبِيِـۧن وكان ٱ‬
‫ِيما ‪[ ﴾٤٠‬األحزاب‪]40 :‬‬ ‫َش ۡي ٍء َعل ٗ‬

‫}محمد ‪ -‬صىل هللا عليه وسلم ‪ -‬پدر هیچ یک از مردان شما نیست‪ ،‬بلکه فرستادۀ‬
‫پیامبی پس از او نخواهد آم ٔد ]است‪،‬‬
‫ر‬ ‫پیامبان[ که هیچ‬
‫ر‬ ‫هللا به سوی مردم‪ ،‬و خاتم‬
‫ی آگاه است{ ٔ ]احزاب ‪[ 40:‬‬ ‫و هللا از هر چب ٔ‬
‫و هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫َ ُۡۡ َ َ ُ َ َُۡۡ َ‬
‫وذةُ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ ُ َّ َ‬ ‫ُ َ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ َّ ُ َ َ ۡ ُ ۡ‬
‫ير َو َما أهِل ل ِغ ۡي ِر ٱّللِ بِهِۦ وٱلمنخن ِقة وٱلموق‬
‫ِنز ِ‬
‫﴿ح ِرمت عليكم ٱلميتة وٱلدم ولحم ٱلخ ِ‬
‫ََ َۡ َۡ ُ ْ‬ ‫َ ۡ ُ َ َ َ ُ َ َّ َ ُ َ َ ٓ َ َ َ َّ ُ ُ َّ َ َ َّ ۡ ُ ۡ َ َ ُ َ َ َ ُّ ُ‬
‫سموا‬ ‫ب وأن تستق ِ‬ ‫وٱلمتردِية وٱلن ِطيحة وما أكل ٱلسبع إِلا ما ذكيتم وما ذبِح على ٱلنص ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُ ََ َۡ َ ُ‬ ‫ۡ َ ۡ َ َٰ َ َٰ ُ ۡ ۡ ٌ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين كف ُروا مِن دِين ِك ۡم فلا تخش ۡوه ۡم َوٱخش ۡو ِن ٱل َي ۡو َم‬ ‫ب ِٱلأزل ِم ذل ِكم ف ِسق ٱليوم يئِس ٱلذ‬

‫‪5‬‬
 ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ُ ۡ َ‬
‫يت لك ُم ٱل ِإ ۡسل َٰ َم د ِٗينا ۚ ف َم ِن ٱض ُط َّر فِي‬ ‫ك ۡم َو َأ ۡت َم ۡم ُ َ َ ُ ۡ‬
‫َ ۡ َۡ ُ َ ُ ۡ َ ُ‬
‫ت عل ۡيك ۡم ن ِع َمتِي َو َرضِ‬ ‫أكملت لكم دِين‬
‫يم‪[ ﴾٣‬المائدة‪]3 :‬‬ ‫ح ‪ٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ّلل غفور‪َّ ٞ‬ر ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫جان ِف لِإثم فإن ٱ َ‬ ‫َم ۡخ َم َصة َغ ۡي َر ُم َت َ‬
‫ٖ ِ ٖ ِ‬ ‫ٍ‬

‫م رٔا ب ٔر شمٔا به کمال رساندم و برای‬

‫ل ساختم و نعمت ٔ‬‫}امروز دینتان رٔا برایتان کام ٔ‬
‫شما اسالم را[ به عنوان دین ]پسندیدم[ }مائده‪: 3].‬‬
‫و هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ٓ ُ ۡ ۡ‬ ‫َ َّ ۡ ۡ َ ُ َ َ ۡ َ َ َ َّ َ ُ ُ ْ ۡ َ َ َّ‬ ‫﴿إ َّن ٱلد َ‬
‫ب إِلا ِم َۢن َب ۡع ِد َما َجا َءه ُم ٱلعِل ُم‬‫ِين عِند ٱّللِ ٱل ِإسلَٰم وما ٱختلف ٱلذِين أوتوا ٱلكِتَٰ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫أَـِبي َٰ ِ َّ َ َّ َّ َ َ ُ‬
‫َ ۡ َ َۢ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ‬
‫اب‪[ ﴾١٩‬آل عمران‪]19 :‬‬ ‫ت ٱّللِ فإِن ٱّلل س ِريع ٱلحِس ِ‬ ‫بغيا بينهم ومن يكفر‬

‫}همانا دین[ حق ]نزد هللا‪ ،‬اسالم است[ }آل عمران‪ [19ٔ :‬و هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫َِ َ ۡ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ ۡ َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫خَٰ ِسر َ‬
‫ين‪[ ﴾٨٥‬آل‬ ‫ِ‬ ‫﴿ َو َمن يَ ۡب َتغِ غ ۡي َر ٱل ِإ ۡسل َٰ ِم د ِٗينا فلن ُيق َبل م ِۡن ُه َوه َو فِي ٱٓأۡلخِرة مِن ٱل‬
‫عمران‪]85 :‬‬

‫}و هر کس دیتٔ غبٔ از اسال ٔم بر گزیند‪ ،‬هرگز از او پذیرفتهٔ نخواهد شد‪ ،‬و او‬
‫در آخرت از زیانکاران است[ }آل عمرانٔ‪ٔ [85:‬‬
‫هللا تعایل بر همه مردم این را فرض نموده که با این دین عبادت هللا را انجام دهند‪،‬‬
‫چنی مورد خطاب قرار داده کهز‬ ‫و پیامبش ‪ -‬صیل هللا علیه وسلم ‪ -‬را ر‬
‫َٓ َ‬
‫ۡرض لا إِلَٰ َه‬
‫َۡ‬ ‫ك ٱ َّ َ‬ ‫َُ ُ ۡ ُ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ ۡ ُ ۡ َ ً َّ‬ ‫ي َأ ُّي َها ٱ َّلن ُ‬
‫﴿قُ ۡل َ َٰٓ‬
‫ت َوٱلأ ِ‬ ‫لسمَٰ َو َٰ ِ‬ ‫ِيعا ٱلذِي لهۥ مل‬ ‫اس إِنِي رسول ٱّللِ إِليكم جم‬
‫يتُۖ فَ َـام ُِنوا ْ بٱ َّّللِ َو َر ُسولِهِ ٱ َّلنبي ٱل ۡ ُأمي ٱلَّذِي يُ ۡؤم ُِن بٱ َّّللِ َو َكل َِمَٰتِهِۦ َوٱتَّب ُعوهُ‬
‫إلَّا ُه َو يُ ۡحيۦ َو ُي ِم ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ‬
‫لعلكم تهتدون‪[ ﴾١٥٨‬األعراف‪]158 :‬‬

‫}بگو ‪:‬ای مردم !من فرستادۀ هللا به سوی همۀ شمٔا هستم‪ ،‬آن پروردگاری که‬
‫استیت ]ج ٔز او نیست‪ ،‬زنده یم کند‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫فرمانروایٔ آسمانها ٔو زمیٔ از آنٔ اوست‪ ،‬معبود[ ر‬
‫أیم( »درس ناخوانده )که به هللا‬‫ّ‬
‫پیامب« ٔ‬
‫رٔ‬ ‫و یم مباند‪ ،‬پس به هللا و فرستاده اش آن‬
‫ن بیاورید‪ ،‬و از ا ٔو پبوی کنید؛ باشد که هدایت شوید }‬‫ن دارد‪ ،‬ایما ٔ‬
‫و کلماتش ایما ٔ‬
‫[اعراف‪[ٔ: 158‬‬

‫‪6‬‬
‫و در صحیح مسلم از ابوهریره ‪ -‬رض هللا عنه ‪ -‬روایت است که رسول هللا ‪ -‬صیل‬
‫هللا علیه وسلم ‪ -‬فرمودند« ‪:‬سوگند به كس كه جان محمد در دست اوست‪ ،‬هيچ كس‬
‫از اين امت يهودى باشد يا نرصاب[ خب مبعث ]من را نىم شنود سپس وفات كند و به‬
‫آنچه كه براى آن فرستاده شده ام ايمان نياورد مگر او از اصحاب دوزخ خواهد بود‪».‬‬
‫ایمان به او یعن ‪:‬باور به آنچه او آورده همراه با پذیرش و گردن نهادن به آن نه رصفا‬
‫راستگو شمردنش؛ بر این اساس ابوطالب با وجود آنکه سخن او را تصدیق نمود و‬
‫گوایه داد که دین او از بهبین ادیان است‪ ،‬مؤمن به او به حساب نىم آید[ زیرا از پذیرش‬
‫این دین ش باز زد‪].‬‬
‫پیشی داشتند را در خود دارد‪ ،‬و‬ ‫ر‬ ‫و دین اسالم همه مصالح و نیک هاب که ادیان‬
‫عالوه بر این دارای این ویژگ است که برای هر زمان و مکان و ملن مناسب است ‪.‬هللا‬
‫تعایل خطاب به پیامبش یم فرماید ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ب َو ُم َه ۡي ِم ًنا َعل ۡيهِ فٱ ۡحكم‬
‫َۡ ُ َ ٗ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ‬ ‫ََ َ َۡ ٓ َۡ َ ۡ َ َ‬
‫﴿وأنزلنا إِليك ٱلكِتَٰب ب ِٱلح ِق مصدِقا ل ِما بين يديهِ مِن ٱلكِتَٰ ِ‬
‫ِنك ۡم ش ۡر َع ٗة َوم ِۡن َه ٗ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ َ َّ َ ۡ ٓ ُ َ‬
‫اجا ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ّللُۖ َولا تتب ِ ۡع أه َوا َءه ۡم ع َّما َجا َء َك م َِن ٱلحَ ِق ل ِك ٖل َج َعل َنا م‬‫بينهم بِما أنزل ٱ‬
‫َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ٓ َ َ َٰ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ْ ۡ َ ۡ َ َٰ َ َّ‬ ‫َ َ ۡ َ ٓ َ َّ ُ َ َ َ َ ُ ۡ ُ َّ ٗ َ َ ٗ َ ََٰ‬
‫ت إِلي ٱّللِ‬ ‫ولو شاء ٱّلل لجعلكم أمة وَٰحِدة ولكِن ل ِيبلوكم فِي ما ءاتىكمُۖ فٱستبِقوا ٱلخير ِ‬
‫َۡ ُ َ‬ ‫كم ب َما ُك ُ‬ ‫َۡ ُ ُ ۡ َ ٗ ََُ ُ ُ‬
‫نت ۡم فِيهِ تخ َتل ِفون‪[ ﴾٤٨‬المائدة‪]48 :‬‬ ‫ِ‬ ‫جعكم جمِيعا فينبِئ‬ ‫مر ِ‬

‫ق کنندهٔ‬
‫ل که تصدی ٔ‬
‫}و ما این کتاب رٔا به حق به سوی ت ٔو نازل کردیم د ٔر حا ٔ‬
‫کتابهای پیشیٔ و حاکم[ و چبه ]بر آنهاست[ }مائدهٔ ‪[ٔ48ٔٔ:‬‬
‫و معنای این که برای هر زمان و مکان و امن مناسب است‪ ،‬این است که ‪:‬تمسک‬
‫به آن با منافع امت در هیج دوران و مکاب در تضاد نیست‪ ،‬بلکه به صالح آن است‪ ،‬نه‬
‫تغب‬
‫اینکه هر زمان و مکان و ملن بر آن حاکم است‪ [،‬تا هر طور که یم خواهد در آن ر‬
‫ایجاد کند ]آنطور که برخ از مردم گمان یم کنند‪.‬‬
‫دین اسالم همان دین برحق است که هللا ضمانت نموده هر کس را که به درسن‬
‫غب او رپبوز گرداند ‪.‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫به آن تمسک جسته یاری دهد‪ ،‬و بر ر‬

‫‪7‬‬
 ‫ى َودِين ٱلۡحَق ل ُِي ۡظه َرهُۥ عَلَى ٱلدِين ُكلِهِۦ َول َ ۡو َكرهَ‬ ‫ُ َّ ٓ َ‬
‫ِ‬ ‫ِي أ ۡر َس َل َر ُسول َ ُهۥ ب ِٱل ۡ ُه َد َٰ‬‫﴿ه َو ٱلذ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ ۡ ُ َ‬
‫ٱل ُمش ِركون‪[ ﴾٩‬الصف‪]9 :‬‬

‫{او کیس است که رسول خود را با هدایت و دین حق فرستاد‪ ،‬تا آن را بر همۀ‬
‫ف ‪: 9].‬و هللا تعایل‬ ‫مشکان کراهت داشته باشند[ }ص ٔ‬ ‫دین ها غالب گرداند‪ ،‬اگر چه ر‬
‫یم فرماید ‪:‬‬
‫َۡ‬
‫ۡ ََ‬ ‫َ‬
‫ۡرض ك َما ٱ ۡس َتخلف‬
‫ۡ َ‬
‫ت ليَ ۡس َتخل ِف َّن ُه ۡم فِي ٱلأ ِ‬
‫ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ َٰ َ َٰ َ‬
‫ِين َء َامنوا مِنكم وع ِملوا ٱلصل ِح ِ‬
‫ُ ْ‬ ‫ّلل ٱلَّذ َ‬
‫﴿ َو َع َد ٱ َّ ُ‬
‫َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ۡ ۡ َ َ ُ َ َ َّ َ ُ ۡ َ َّ‬ ‫ٱلَّذ َ‬
‫ِين ُه ُم ٱلذِي ٱ ۡرتض َٰي ل ُه ۡم َول ُي َبدِل َّن ُهم ِم َۢن َب ۡع ِد خ ۡوف ِ ِه ۡم أ ۡمنا ۚ‬ ‫ِين مِن قبل ِ ِهم وليمكِنن لهم د‬
‫َ َ َُ َ َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ‬
‫َي ۡع ُب ُدوننِي لا يُش ِركون بِي ش ۡيـا ۚ َو َمن كف َر َب ۡع َد ذَٰل ِك فأ ْو َٰٓلئِك ه ُم ٱلفَٰسِ قون ‪[ ﴾٥٥‬النور‪]55 :‬‬

‫{هللا به افرادی از شما که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند‪ ،‬وعده‬
‫ن گونه که کسایٔ‬ ‫مشکان ]یم سازد؛ هما ٔ‬‫ن رٔا در زمیٔ جانشیٔ[ ر‬
‫داده است که قطعأ آنا ٔ‬
‫نب ]جانشیٔ[ کافران و ستمگران ]نمود؛ و دینشان را که‬ ‫را که پیش از آنان بودند[ ٔ‬
‫برای آنان پسندیده است‪ ،‬حتمٔا برایشان استوار[ و پبوزمند ]یم سازد و یقینا ترسشان‬
‫یم کند؛[ چرا که ]تنهٔا مرا عبادت یم کنند و چبی رٔا با‬
‫ل ٔ‬‫را به آرامش ٔو امنیت تبدی ٔ‬
‫من رشیک نیم سازند؛ و هر کس از این پس کفر بورزد‪ ،‬اینانند که فاسقند[ }نور ‪:‬‬
‫‪55].‬‬
‫قوانی )خود‬
‫ر‬ ‫دین اسالم‪ ،‬هم عقیده است و هم رشیعت و در عقیده و رشیعت(‬
‫کامل است‪:‬‬
‫‪1-‬امر به توحید هللا تعایل نموده و از رشک باز یم دارد‪.‬‬
‫‪2-‬به راسن امر یم کند و از دروغ نه یم کند‪.‬‬
‫چبهای‬
‫‪3-‬به عدالت امر یم کند و از ستم نه یم کند‪ ،‬و عدالت یعن برابری میان ر‬
‫همانند و تفاوت گذاری ربی متفاوت ها‪ ،‬و عدل به معنای برابری مطلق نیست آنطور‬
‫که بعض از مردم یم گویند ‪:‬دین اسالم دین برابری است و این را به شکل مطلق یم‬
‫گویند‪ ،‬زیرا برابری میان متفاوت ها نویع ستم است که اسالم به آن قائل نیست‪ ،‬و کس‬
‫چنی یم کند کارش پسندیده نیست‪.‬‬ ‫که ر‬
‫‪4-‬به امانتداری امر یم کند و از از خیانت نه یم کند‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫‪5-‬به وفاداری امر یم کند و از خیانت باز یم دارد‪.‬‬
‫‪6-‬به نیک در حق والدین امر یم کند و از عقوق( بدرفتاری )با آنان باز یم دارد‪.‬‬
‫‪7-‬به صله رحم یعن پیوند با خویشاوندان امر یم کند و از قطع رابطه با آنان نه‬
‫یم کند‪.‬‬
‫‪8-‬به ُحسن همسایک امر یم کند‪ ،‬و از بدی در حق همسایه باز یم دارد‪.‬‬
‫و به طور کیل ‪:‬اسالم به هر اخالق نیک امر یم کند‪ ،‬و از هر اخالق پسن باز یم‬
‫دارد‪ ،‬و به هر کار نیک امر یم کند‪ ،‬و از هر کار بدی نه یم کند‪.‬‬
‫هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫َۡ َ ٓ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ َ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ ۡ َ َٰ َ َ ٓ‬
‫ِإيتا ِٕي ذِي ٱلق ۡرب َٰي َو َي ۡنه َٰي َع ِن ٱلف ۡحشا ِء َوٱل ُمنك ِر‬‫﴿۞ إِن ٱّلل يأمر ب ِٱلعد ِل وٱل ِإحس ِن و‬
‫ُ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ‬ ‫ۡ ۡ‬
‫َوٱل َبغ ِي يَعِظك ۡم ل َعلك ۡم تذك ُرون ‪[ ﴾٩٠‬النحل‪]90 :‬‬

‫ن فرمان یم ده ٔد و از فحشا‬
‫{به راستٔ هللا ب ٔه عدل و احسان و بخشش به نزدیکا ٔ‬
‫ه یم کند‪ ،‬و شما رٔا پند یم دهد؛ شاید متذکر شوید[ }نحل‪: 90].‬‬
‫و منکر ٔو ستم ن ٔ‬
‫*‬

‫ارکان اسالم‬
‫ارکان اسالم ‪:‬یعن بنیان هاب که اسالم بر آن بنا شده است ‪.‬این ارکان پنج رکن است ‪:‬‬
‫همه این ارکان در حدین که ابن عمر ‪ -‬رض هللا عنهما ‪ -‬از پیامب ‪ -‬صیل هللا علیه وسلم‬
‫‪-‬روایت کرده آمده است« ‪:‬اسالم بر پنج[ بنیان ]بنا شده است ‪:‬شهادت دادن به اینکه‬
‫معبودی به حق نیست جز هللا‪ ،‬و اینکه محمد بنده و پیامب اوست‪ ،‬و برپا داشی نماز‪،‬‬
‫و دادن زکات‪ ،‬و روزه رمضان و حج »مردی گفت ‪:‬حج و روزه رمضان؟ گفت« ‪:‬نه‪ ،‬روزه‬
‫رمضان و حج »من این را اینگونه از رسول هللا ‪ -‬صیل هللا علیه وسلم ‪ -‬شنیدم‪.‬‬
‫‪1-‬اما گوایه دادن به اینکه معبودی به حق جز هللا نیست‪ ،‬و به اینکه محمد بنده‬
‫چنی است‬‫و پیامب اوست یعن ‪:‬اعتقاد قاطیع که به زبان گفته شود و این قاطعیت ر‬
‫که انگار دارد به آن گوایه یم دهد و شاهد آن است‪ ،‬این شهادت یک رکن به حساب‬

‫‪9‬‬
‫آمده با وجود آنکه مشهود به در اینجا متعدد است‪ (،‬هم شهادت به یگاب هللا است و‬
‫هم شهادت به بندگ و پیامب محمد )و این ممکن است به چند دلیل باشد‪:‬‬
‫یا برای آن است که پیامب از سوی هللا تعایل مبلغ است‪ ،‬بنابراین شهادت دادن به‬
‫او برای بندگ و رسالتش از کمال شهادت ال اله اال هللا است‪.‬‬
‫یا چون ‪:‬این دو شهادت اساس درسن اعمال و پذیرش است؛ زیرا عمل درست نیست‬
‫و پذیرفته نىم شود‪ ،‬مگر با اخالص به هللا تعایل و رپبوی از پیامبش صیل هللا علیه‬
‫وسلم‪.‬‬
‫با اخالص به هللا تعایل است که شهادت ال اله اال هللا محقق یم شود و با رپبوی از‬
‫رسول هللا‪ ،‬شهادت محمد عبده و رسوله محقق یم گردد‪.‬‬
‫از ثمرات واالی این شهادت بزرگ ‪:‬آزاد شدن دل و نفس از بندگ مخلوقات‪ ،‬و رپبوی‬
‫غب پیامبان است‪.‬‬‫ر‬
‫‪2-‬واما برپا داشی نمازها ‪:‬یعن عبادت هللا با انجام نماز به شکل درست و کامل در‬
‫اوقاتش‪ ،‬و به همان شکل درستش‪.‬‬
‫از جمله ثمرات نماز ‪:‬گشودگ سینه‪ ،‬و روشن چشم‪ ،‬و باز داشی از فحشا و منکر‪.‬‬
‫‪3-‬واما دادن زکات ‪:‬یعن عبادت هللا با دادن آن بخش مشخص واجب از اموال زکاب‪.‬‬
‫از جمله ثمرات زکات ‪:‬پاک شدن نفس از اخالق پست« بخل »و برطرف ساخی‬
‫نیاز اسالم و مسلمانان‪.‬‬
‫‪4-‬واما روزه رمضان ‪:‬یعن انجام بندگ هللا با دست نگه داشی از باطل کننده های‬
‫روزه در روز رمضان‪.‬‬
‫از ثمرات روزه ‪:‬عادت دادن نفس به ترک آنچه دوست دارد؛ برای کسب خشنودی‬
‫هللا عزوجل‪.‬‬
‫‪5-‬واما حج کعبه ‪:‬یعن انجام بندگ هللا با قصد نمودن بیت هللا الحرام؛ به هدف‬
‫انجام شعایر حج‪.‬‬
‫از جمله ثمرات حج ‪:‬عادت دادن نفس به بذل تالش مایل و بدب در راه طاعت هللا‬
‫همی حج نویع از جهاد در راه هللا است‪.‬‬
‫تعایل؛ برای ر‬

‫‪10‬‬
‫آنچه از ثمرات این ارکان بیان نمودیم و دیگر ثمراب که ذکر نکردیم همه باعث یم‬
‫شود امت اسالم پاک و خالص شوند‪ ،‬و با دین حق عبادت هللا را انجام دهند‪ ،‬و بر‬
‫اساس عدالت و راسن با مردم رفتار کنند ‪.‬زیرا دیگر رشایع در صورب به صالح یم آید‬
‫که این بنیان ها درست باشند‪ ،‬و اوضاع امت با صالح امر دینشان به صالح و نیکوب‬
‫یم آید‪ ،‬و به همان اندازه که در امور دین خود از این صالح به دور باشند‪ ،‬اوضاعشان‬
‫رنب از شایستک دور یم گردد ‪.‬و هر که خواهان روشن شدن این امر است‪ ،‬این سخن‬
‫حق تعایل را بخواند که یم فرماید ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ٓ ۡ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ َ َٰٓ َ َ ُ ْ َ َّ َ ۡ ْ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ‬
‫ۡرض َولَٰكِن‬ ‫لس َما ِء َوٱلأ ِ‬ ‫ت مِن ٱ‬ ‫ى ءامنوا وٱتقوا لفتحنا علي ِهم ب َرك َٰ ٖ‬ ‫﴿ولو أن أهل ٱلقر‬
‫َ َّ ُ ْ َ َ َ ۡ َ َٰ ُ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ َ َ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ ُ َ َٰٓ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ُ َ َ َ َٰ ٗ َ ُ ۡ َ ٓ ُ َ‬
‫سبون‪ ٩٦‬أفأمِن أهل ٱلقرى أن يأتِيهم بأسنا بيتا وهم نائِمون‪٩٧‬‬ ‫كذبوا فأخذنهم بِما كانوا يك ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ َ َ‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ٗ‬ ‫أ َوأم َِن أ ۡه ُل ٱلۡ ُق َر َٰٓ‬
‫ى أن يَأت َِي ُهم بَأ ُس َنا ضحي َوه ۡم يَل َع ُبون‪ ٩٨‬أفأم ُِنوا َمك َر ٱّللِۚ فلا يَأ َم ُن َمك َر ٱّللِ‬
‫َ‬ ‫َّ ۡ َ ۡ َ‬
‫إِلا ٱلق ۡو ُم ٱلخَٰ ِس ُرون‪[ ﴾٩٩‬األعراف‪]99-96 :‬‬

‫نو‬ ‫یم ساختن ٔد قطعا برکایٔ از آسما ٔ‬

‫ن آورد ٔه و تقوا پیشه ٔ‬ ‫{اگر مردم شهرهٔا ایما ٔ‬
‫س به[ کیفر ]دستاوردشان[ گریبان ]‬ ‫ل تکذیب کردن ٔد پ ٔ‬ ‫زمیٔ برایشان یم گشودیم و ٔ‬
‫آنان رٔا گرفتیم * آیا ساکنان شهرها ایمن شده اند ا ٔز اینکه عذاب ما شامگاهان در‬
‫ن شده اند‬‫ن برسد؟ * و آیا ساکنان شهرها ایم ٔ‬ ‫حال که به خواب فرو رفته اند به آنا ٔ‬
‫از اینکه عذاب ما نیمروز در حال که به بازی شگرمند به ایشان در رسد؟ * آیا خود‬
‫را ا ٔز مک ٔر هللا ایمن دانسته ان ٔد[ با آنک ٔه ]ج ٔز مردم زیانکار[ کیس ]خود را ا ٔز مکر هللا‬
‫ایمن نیم داند[ }اعراف‪: 96-99].‬‬
‫بصبب است برای کساب‬
‫و تاری خ پیشینیان را بنگرد؛ زیرا تاری خ عبت صاحبان خرد و ر‬
‫که بر دلهایشان پرده افتاده‪ ،‬و هللا المستعان‪.‬‬
‫*‬

‫بنیان های عقیده اسالیم‬

‫دین اسالم چنانکه قبال بیان کردیم هم عقیده و باور است و هم رشیعت و قانون‪،‬‬
‫و قبال به برخ از رشایع آن اشاره کردیم‪ ،‬و ارکاب را بیان کردیم که اساس رشایع آن است‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫اما عقیده اسالیم‪ ،‬بنیانهایش این است ‪:‬ایمان به هللا‪ ،‬و مالئکه او‪ ،‬و کتابهایش‪ ،‬و‬
‫خب و رش آن‪.‬‬
‫پیامبانش‪ ،‬و آخرت‪ ،‬و تقدیر ‪ :‬ر‬
‫کتاب هللا و سنت پیامبش ‪ -‬صیل هللا علیه وسلم ‪ -‬دال بر این ارکان است‪.‬‬
‫در کتاب هللا آمده است ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ۡ‬ ‫َّ ۡ َ ۡ َّ َ ُ َ ُّ ْ ُ ُ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫ب َولَٰك َِّن ٱلب ِ َّر َم ۡن َء َام َن ب ِٱّللِ‬ ‫﴿۞ ليس ٱلبِر أن تولوا وجوهكم ق ِبل ٱلمش ِر ِق وٱلمغ ِر ِ‬
‫ُۡ َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ ََ ُ‬ ‫َ ۡ َ َ َٰٓ َ َ ۡ َ‬ ‫ۡ‬
‫ب َوٱ َّلنبِيِـ َۧن َو َءاتي ٱل َمال عل َٰى حبِهِۦ ذوِي ٱلق ۡرب َٰي َوٱل َيتَٰ َم َٰي‬
‫لئِكةِ وٱلكِتَٰ ِ‬ ‫َوٱل َي ۡو ِم ٱٓأۡلخ ِِر وٱلم‬
‫َ‬ ‫ۡ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َٰ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫لسب َ َّ ٓ َ َ‬ ‫َوٱل ۡ َم َ َٰ َ َ ۡ َ َّ‬
‫لزك َٰوةَ َوٱل ُموفون ب ِ َع ۡه ِده ِۡم إِذا‬ ‫اب وأقام ٱلصلوة وءاتي ٱ‬ ‫لرق ِ‬
‫يل وٱلسائِل ِين وفِي ٱ ِ‬
‫سكِين وٱبن ٱ ِ ِ‬
‫ُ ْ ُ َ َ ُ‬ ‫ك ٱلَّذ َ‬ ‫ۡ َ ۡ َ ٓ ِ َ َّ َّ ٓ ِ َ َ ۡ َ ۡ ِ ُ ْ َ َٰٓ َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َّ‬
‫ِين َص َدق ُۖوا َوأ ْو َٰٓلئِك ه ُم‬ ‫َ‬
‫عَٰهد ُۖوا وٱلصَٰب ِ ِرين فِي ٱلبأساء وٱلضراء وحِين ٱلبأس أولئ ِ‬
‫ۡ ُ َ‬
‫ٱل ُم َّتقون‪[ ﴾١٧٧‬البقرة‪]177 :‬‬

‫مشق ٔو مغرب بگردانید‪ ،‬بلکه‬ ‫ی خود رٔا به سمت ر‬ ‫{نیکوکاری آن نیست که رو ٔ‬

‫ی آسمایٔ ]و‬‫یس به هللا و رو ٔز بازپسیٔ و مالئک ٔه و کتاب[ ها ٔ‬ ‫نیگ آن است که ک ٔ‬
‫ََ‬
‫ن آورد[ }بقره]‪ ،: 177‬و درباره قدر یم فرماید ‪:‬‬ ‫پیامبان امیا ٔ‬
‫ر‬
‫ۡ‬ ‫‪ََ ٞ‬‬ ‫ٓ َ َ ٓ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫َّ ُ َّ َ‬
‫﴿إِنا كل ش ۡي ٍء خلق َنَٰ ُه بِق َدرٖ ‪َ ٤٩‬و َما أ ۡم ُرنا إِلا َوَٰح َِدة كل ۡمِۭح ب ِٱل َب َص ِر‪[ ﴾٥٠‬القمر‪]50-49 :‬‬

‫م * ٔو فرمان ج ٔز یک بار‬
‫س قدر( اندازه گبی )آفریده ای ٔ‬‫{ما هر چبی رٔا بر اسا ٔ‬
‫م به هم زدیٔ[ }قمر ‪: 49-50].‬و در سنت رسول هللا ‪ -‬صیل‬ ‫ن چش ٔ‬ ‫م ]چو ٔ‬‫نه ٔ‬
‫نیست[ آ ٔ‬
‫هللا علیه وسلم ‪ -‬آمده است که ایشان در پاسخ به جبئیل هنگایم که درباره ایمان‬
‫پرسیدند‪ ،‬فرمود« ‪:‬ایمان ‪:‬این است که به هللا‪ ،‬و مالئکه او‪ ،‬و کتابهایشان‪ ،‬و پیامبانش‪،‬‬
‫خب آن و رش آن‪».‬‬ ‫بازپسی ایمان آوری‪ ،‬و به تقدیر ایمان آوری‪ ،‬ر‬
‫ر‬ ‫و به روز‬
‫*‬

‫ایمان به هللا تعایل‬

‫ایمان به هللا چهار امر را در خود دارد‪:‬‬
‫امر نخست ‪:‬ایمان به وجود هللا‪:‬‬
‫فطرت‪ ،‬و عقل‪ ،‬و رشع‪ ،‬و حس‪ ،‬دال بر وجود هللا تعایل است‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫داللت فطرت بر وجود او سبحانه و تعایل‪:‬‬
‫پیشی یا‬
‫ر‬ ‫چنی ششته شده که بدون اندیشه‬ ‫هر مخلوق بر اساس فطرت خود ر‬
‫آموزش به خالق خود ایمان دارد‪ ،‬و کس از مقتضای این فطرت منحرف نىم شود مگر‬
‫به سبب[ یک عامل خارخ ]که دلش را از آن منحرف سازد؛ زیرا پیامب ‪ -‬صیل هللا علیه‬
‫وسلم ‪ -‬یم فرماید« ‪:‬هیچ نوزادی نیست مگر آنکه بر فطرت به دنیا یم آید‪ ،‬اما این پدر‬
‫و مادر اویند که او را یهودی‪ ،‬یا نرصاب‪ ،‬یا مجویس‪ ،‬بار یم آورند‪».‬‬

‫داللت عقل بر وجود هللا تعایل‪:‬‬

‫پیشی و آینده همه ناگزیر باید آفریدگاری داشته باشند؛ زیرا ممکن‬
‫ر‬ ‫همه این آفریدگان‬
‫نیست که خودشان‪ ،‬خود را به وجود آورده باشند یا تصادفا به وجود آمده باشند‪.‬‬
‫چب خودش را نىم آفریند؛ چون پیش‬
‫نىم توانند خودشان را به وجود آورند؛ زیرا یک ر‬
‫از وجودش عدم بود و عدم چگونه یم تواند خالق باشد؟‬
‫و ممکن نیست که تصادق به وجود آمده باشد‪ ،‬زیرا هر حادب نیازمند یک ُمحدث‬
‫است‪ ،‬و از سوی دیگر وجود آن با این نظم و ترتیب بدیع و هماهنک کامل و ارتباط‬
‫پیچیده ربی اسباب و مسببات و ربی موجودات با یکدیگر‪ ،‬به طور قاطع وجود تصادف‬
‫را نق یم کند؛ زیرا آنچه تصادق به وجود آمده در اصل وجود خود نظام مند نیست‪،‬‬
‫چگونه ممکن است در بقا و تکاملش منظم بماند؟!‬
‫غب ممکن‬ ‫و اگر به وجود آمدن این مخلوقات توسط خود یا به واسطه تصادف ر‬
‫باشد‪ ،‬الزم است که به وجود آورنده ای داشته باشند؛ و آن به وجود آورنده همان هللا‬
‫پروردگار جهانیان است‪.‬‬
‫هللا تعایل این دلیل عقیل و برهان قطیع را در سوره طور بیان کرده؛ و یم فرمایند‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ۡ َ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ ْ‬
‫﴿أ ۡم خل ِقوا م ِۡن غ ۡي ِر ش ۡي ٍء أ ۡم ه ُم ٱلخَٰل ِقون ‪[ ﴾٣٥‬الطور‪]35 :‬‬

‫{ آیا از هیچ چبٔ آفرید شده اند یا آنک ٔه خو ٔد خالق[ خو ٔد ]هستند؟[ }طور ‪]. ۳۵:‬‬
‫یعن ‪:‬آنان بدون خالق به وجود نیامده اند‪ ،‬و خود رنب خود را نیافریده اند؛ در نتیجه‬
‫همی هنگایم که ُج ربب بن مطعم رض‬ ‫الزم است که هللا تعایل آفریدگار آنان باشد ‪.‬برای ر‬

‫‪13‬‬
‫هللا عنه آیات سوره طور را از رسول هللا صیل هللا علیه وسلم شنید و به آن آیه رسید‬
‫که ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ َ َ ُ ْ َّ َ َٰ َ َٰ َ ۡ َ َ‬ ‫َ ۡ َ َۡ ُ ۡ َ ُ َ‬ ‫َۡ ُ ُ ْ‬
‫ۡرض بَل لا يُوق ُِنون‪٣٦‬‬
‫ت وٱلأ ۚ‬ ‫﴿أم خل ِقوا م ِۡن غي ِر ش ۡي ٍء أم ه ُم ٱلخَٰل ِقون ‪ ٣٥‬أم خلقوا ٱلسمو ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ۡ‬ ‫َۡ َ ُ َ ٓ‬
‫ِنده ۡم خ َزائ ِ ُن َربِك أ ۡم ه ُم ٱل ُمص َۡۜي ِط ُرون‪[ ﴾٣٧‬الطور‪]37-35 :‬‬
‫أم ع‬

‫چب آفرید شده اند یا آنک ٔه خو ٔد خالق[ خود ]هستند؟ * یا آسمانهٔا‬ ‫{آیا از هیچ ٔ‬
‫ن ]خلق کرده ان ٔد[ نه ]بلک ٔه یقیٔ ندارند * یٔا گنجینه های پروردگار تو‬
‫و زمیٔ رٔا[ آنا ٔ‬
‫پیش آنهاست یٔا ایشان تسلط[ تام ]دارند[ }طور‪: 35-37].‬‬
‫مشک بودند‪ ،‬گفت« ‪:‬نزدیک بود دلم به پرواز آید‪ ،‬و این آغاز جا افتادن‬‫و او هنوز ر‬
‫ایمان در دل من بود‪».‬‬
‫برای توضیح‪ ،‬مثایل یم آوریم ‪:‬اگر کس درباره کاخ پرشکویه به تو بگوید‪ ،‬که باغ‬
‫هاب آن را در بر گرفته‪ ،‬و در میان آن باغ ها رودها روان است‪ ،‬و این کاخ پر از فرش‬
‫ها و پرده ها و زینت های پرشماری است که آن را کامل کرده است‪ ،‬سپس او به تو‬
‫بگوید ‪:‬این قرص و همه کمایل که در آن است‪ ،‬توسط خودش به وجود آمده‪ ،‬یا همینطور‬
‫تصادق ایجاد شده؛ فورا حرفش را انکار و سخنش را تکذیب یم کن‪ ،‬و آن را سخن‬
‫زمی و‬
‫احمقانه خوایه دانست ‪.‬آیا پس از این یم توان گفت که این هسن گسبده با ر‬
‫آسمان و افالک و احوال و نظم بدیع شگفت آورش‪ ،‬خودش‪ ،‬خودش را به وجود آورده‬
‫باشد یا بدون پدید آورنده ای‪ ،‬تصادق به وجود آمده باشد؟‬

‫!اما داللت رشع بر وجود هللا تعایل‪:‬‬

‫همی حقیقتند‪ ،‬و احکام عادالنه ای که مصلحت‬ ‫همه کتابهای آسماب ناطق به ر‬
‫خلق را در خود دارد دلیل بر این است که از سوی پروردگاری حکیىم آمده که نسبت‬
‫به مصلحت بندگانش آگاه است‪ ،‬و اخباری که[ این کتابهای آسماب ]درباره هسن بیان‬
‫نموده و واقع دال بر درسن آن بوده است‪ ،‬دال بر این است که از سوی پروردگاری‬
‫چبی است که درباره اش خب داده است‪.‬‬ ‫است که قادر بر ایجاد ر‬

‫‪14‬‬
 ‫اما داللت حس بر وجود هللا؛ بر دو وجه است‪:‬‬
‫نخست اینکه ‪:‬ما درباره اجابت دعای دعاکنندگان یم شنویم و این را یم بینیم‪ ،‬و‬
‫فریادریس سخن دیدگان را رنب یم بینیم و یم شنویم‪ ،‬و این دلییل است قاطع بر وجود او‬
‫تعایل ‪.‬هللا سبحانه و تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫َ ۡ ُ َ ۡ َ َ ۡ َ َ ُ َ َ َّ ۡ َ ُ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ‬
‫ك ۡر ۡ َ‬ ‫َُ ً ۡ َ َ‬
‫اد َٰ‬
‫يم‪[ ﴾٧٦‬األنبياء‪:‬‬ ‫ى مِن قبل فٱستجبنا لهۥ فنجينَٰه وأهلهۥ مِن ٱل ِ‬
‫ب ٱلعظِ ِ‬ ‫﴿ونوحا إِذ ن‬
‫‪]76‬‬

‫{و نوح را آن هنگام که قبال[ مٔا را به دعا ]فرا خواند‪ ،‬پس او را استجابت کردیم }‬
‫[انبیا ]‪: 76‬و هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫َ ۡ َ َ َٰٓ َ‬
‫كةِ ُم ۡردِف َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ۡ َ ُ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ُ ۡ َ ُ ُّ ُ‬
‫ِين‪﴾٩‬‬ ‫﴿إِذ تستغِيثون ربكم فٱستجاب لكم أنِي م ِمدكم بِأل ٖف مِن ٱلملئ ِ‬
‫[األنفال‪]9 :‬‬

‫[{به یاد آوردی ]زمایٔ را که پروردگار خود را به فریاد یم طلبیدید پس دعای شما‬
‫را اجابت کرد[ }انفال‪: 9].‬‬
‫در صحیح بخاری آمده که انس بن مالک رض هللا عنه گفت ‪:‬مردی اعراب روز‬
‫جمعه وارد[ مسجد ]شد‪ ،‬در حایل که پیامب صیل هللا علیه وسلم خطبه یم گفتند‪،‬‬
‫پس گفت ‪:‬یا رسول هللا‪ ،‬اموال از ربی رفت و خانواده گرسنه شد‪ ،‬پس برای ما هللا را به‬
‫دعا بخوان؛ ایشان دستانشان را بلند کردند و دعا کردند‪ ،‬ناگهان ابرهاب همچون کوه ها‬
‫پایی نیامده بودند تا باران را دیدیم که از مجاسن‬
‫برانگیخته شدند‪ ،‬و ایشان از منب ر‬
‫ایشان یم چکید‪.‬‬
‫در جمعه بعدی همان اعراب یا دیگری آمد و گفت ‪:‬یا رسول هللا‪ ،‬خانه ها ویران‬
‫شد و اموال زیر آب رفت‪ ،‬برای ما هللا را به دعا بخوان‪ ،‬پس رسول هللا صیل هللا علیه‬
‫چنی دعا کردند« ‪:‬اللهم حوالینا و ال علینا »یعن خداوندا ‪:‬بر اطراف ما نه بر‬‫ر‬ ‫وسلم‬
‫ما‪ ،‬و به ناحیه ای اشاره نىم کردند مگر آنکه[ ابرها از آن ناحیه ]پراکنده یم شدند‪.‬‬
‫اجابت دعاها همواره و تا امروز امری است مورد مشاهده‪ ،‬برای کس که صادقانه‬
‫به هللا تعایل پناه آورد‪ ،‬و رشوط اجابت را رعایت کند‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫وجه دوم ‪:‬اینکه نشانه های پیامب که معجزه نامیده یم شوند و مردم آن را یم بینند‪،‬‬
‫یا درباره اش یم شنوند‪ ،‬برهاب است قاطع بر وجود کس که آنان را فرستاده‪ ،‬یعن هللا‬
‫تعایل؛ زیرا اینها اموری است خارج از قدرت ر‬
‫بش‪ ،‬که هللا تعایل آن را برای تایید و نرصت‬
‫آنان بر دستانشان جاری یم سازد‪.‬‬
‫مثال آن ‪:‬نشانه مویس علیه السالم هنگایم که هللا تعایل او را امر نمود تا با عصای‬
‫خود به دریا بزند‪ ،‬پس دریا به دوازده راه خشک شکافته شده‪ ،‬که در ربی آنها همانند‬
‫کوه هاب[ فاصله ]بود ‪.‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ َ َ َۡ ۡ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ان ُك ُّل ف ِۡرق َكٱ َّ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ َٰ ُ َ َ ۡ‬
‫لط ۡودِ ٱلعظِ ِ‬
‫يم ‪﴾٦٣‬‬ ‫ٖ‬ ‫وس َٰٓي أ ِن ٱض ِرب بِعصاك ٱلبحر ُۖ فٱنفلق فك‬ ‫﴿فأوحينا إِلي م‬
‫[الشعراء‪]63 :‬‬

‫ن »آنگا ٔه[ دریا ]شکافته شد‪،‬‬ ‫س ویح کردیم« ‪:‬عصایت رٔا به دریا بز ٔ‬ ‫{ پس به مو ٔ‬
‫ن ]همچون کوه عظییم شد[ }شعراء ‪: 63].‬مثایل دیگر ‪:‬نشانه‬ ‫ر ٔ‬
‫بخیس[ ا ٔز آ ٔ‬ ‫پس ه ٔر‬
‫عیس علیه السالم که مردگان را زنده یم کرد‪ ،‬و آنان را به اذن اله از قبهایشان زنده‬
‫رببون یم آورد ‪.‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫كم م َ‬ ‫َّ ُ ۡ َ ٓ َ ۡ ُ ُ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ً َ َٰ َ ٓ ۡ َ َٰٓ َ َ َ ۡ ۡ ُ ُ‬
‫كم أَـِبيَ‬
‫ين‬‫ِ‬ ‫لط‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫ل‬‫خ‬ ‫أ‬ ‫ي‬‫ِ‬ ‫ن‬‫أ‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ِ‬ ‫ب‬‫ر‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ة‬
‫ٖ‬ ‫جئ ت‬‫﴿ورسولا إِلي بنِي إِسرءِيل أنِي قد ِ‬
‫َ َ ُ ُ َ ۡ َ َۢ ۡ َّ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ُ ۡ ۡ َ ۡ َ َٰ ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ َ ُ ُ‬
‫لط ۡي ِر فأنفخ فِيهِ فيكون طيرا بِإِذ ِن ٱّللُِۖ وأب ِرئ ٱلأكمه وٱلأبرص وأح ِي ٱلموتي بِإِذ ِن‬ ‫كهيـةِ ٱ‬
‫ُ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ٗ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫نتم ُّمؤ ِمن ِي َن‬ ‫ٱّللُِۖ َوأنب ِ ُئكم ب ِ َما تأكلون َو َما ت َّدخ ُِرون فِي ُب ُيوت ِك ۡ ۚم إِن فِي ذَٰل ِك ٓأَليَة لك ۡم إِن ك‬
‫‪[ ﴾٤٩‬آل عمران‪]49 :‬‬

‫هللا زنده یم کنم[ }آل عمران ]‪: 49‬و یم فرماید ‪:‬‬ ‫{و مردگان را به اذن ٔ‬
‫ۡ َ َ َّ ُ َ َٰ َ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ َ َٰ َ َٰ َ َ ۡ َ َّ ُّ َ ُ ِ ۡ ُ‬
‫وح ٱلق ُد ِس‬ ‫﴿إِذ قال ٱّلل يعِيسي ٱبن مريم ٱذكر ن ِعمتِي عليك وعلى ول ِدت ِك إِذ أيدتك بِر‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ۡ ۡ َ‬ ‫ۡ َ ۡ َ َ ۡ ٗ ُۖ َ ۡ َ َّ ۡ ُ َ‬
‫ك ٱلۡك َِتَٰ َ‬ ‫تُكَل ُِم ٱ َّلن َ‬
‫ب َوٱلحِك َمة َوٱ َّلت ۡو َرىَٰة َوٱل ِإن ِجيل ُۖ َوِإذ تخل ُق م َِن‬ ‫اس فِي ٱلمه ِد وكهلا وِإذ علمت‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫ُ ُ َۡ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ ۡ ۡ َ َ ُ ُ َ َ ُ ُ‬
‫ِيها ف َتكون َط ۡي َرَۢا بِإِذنِي َوت ۡب ِرئ ٱلأك َم َه َوٱلأبۡ َر َص بِإِذنِي َوِإذ‬ ‫ين كهيـةِ ٱلطي ِر بِإِذنِي فتنفخ ف‬ ‫لط ِ‬‫ٱ ِ‬
‫َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُۡ‬
‫ت فقال ٱلذِين كفروا‬ ‫جئت ُهم ب ِٱلبيِنَٰ ِ‬ ‫َ‬
‫تخ ِرج ٱلموت َٰي بِإِذنِي وِإذ كففت بنِ ٓي إِسرَٰٓءِيل عنك إِذ ِ‬
‫َۡ‬

‫ين‪[ ﴾١١٠‬المائدة‪]110 :‬‬ ‫ِح ‪ٞ‬ر ُّمب ‪ٞ‬‬‫م ِۡن ُه ۡم إ ۡن َهَٰ َذا ٓ إلَّا س ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪16‬‬
‫{و آنگاه که مردگان را به اذن من زنده یم کتٔ[ }مائده ‪: 110].‬مثال سوم درباره‬
‫محمد صیل هللا علیه وسلم است که قریش از ایشان نشانه ای خواستند‪ ،‬پس ایشان‬
‫به ماه اشاره کردند‪ ،‬و ماه به دو نیمه تقسیم شد‪ ،‬و مردم آن را عیان دیدند‪ ،‬و این سخن‬
‫همی باره است ‪:‬‬ ‫هللا تعایل در ر‬
‫‪ٞ‬‬ ‫نش َّق ٱلۡ َق َم ُر‪َ ١‬وِإن يَ َر ۡوا ْ َءايَ ٗة ُي ۡعر ُضوا ْ َو َي ُقولُوا ْ س ۡ‬
‫ِح ‪ٞ‬ر ُّم ۡس َت ِمر‪﴾٢‬‬
‫َّ َ ُ َ َ‬ ‫َۡ‬
‫ِ‬ ‫ت ٱلساعة وٱ‬‫﴿ٱقت َر َب ِ‬
‫[القمر‪]2-1 :‬‬

‫ی ببینن ٔد روی یم گردانند و‬

‫{قیامت نزدیک شد ٔو ماه دو نیمه شد‪ ،‬و اگر نشانه ا ٔ‬
‫ت دایم[ }قمر]‪،ٔ : 1-2‬‬
‫یم گویند[ این ]جادویٔ اس ٔ‬
‫این نشانه های محسوس که هللا تعایل آن را برای تایید پیامبانش‪ ،‬و یاری آنان جاری‬
‫یم سازد‪ ،‬داللن قطیع بر وجود او تعایل دارد‪.‬‬
‫امر دوم که ایمان به هللا در خود دارد ‪:‬ایمان به پروردگاری اوست‪ ،‬یعن تنها او‬
‫پروردگار است و در این پروردگاری اش رشیک و یاوری ندارد‪.‬‬
‫رب( پروردگار ‪):‬یعن کس که خلقت و ملک و امر از آن اوست‪ ،‬پس خالق و مالک‬
‫جز هللا نیست‪ ،‬و امری نیست مگر امر او ‪.‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ َ َّ ُ َّ ۡ َ َ َٰ َ ۡ‬ ‫َۡ َ‬ ‫ّلل ٱلَّذِي َخلَ َق ٱ َّ َ‬
‫ك ُم ٱ َّ ُ‬ ‫َّ َ َّ ُ‬
‫ى عَلى ٱل َع ۡر ِش ُيغ ِشي‬ ‫ت َوٱلأۡرض فِي سِتةِ أيا ٖم ثم ٱستو‬ ‫لسمَٰ َو َٰ ِ‬ ‫﴿إِن رب‬
‫َ َ َ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ۡ َۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ َ َّ َ َ َ ۡ ُ ُ َ ٗ َ َّ ۡ َ َ َ َ َ ُّ ُ َ ُ َ َّ َ‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫ت بِأمرِه ِ ٓۦ ألا له ٱلخلق وٱلأم ُر‬
‫ٱل ۡيل ٱلنهار يطلبهۥ حث ِيثا وٱلشمس وٱلقم َر وٱلنجوم مسخر َٰ ِۭ‬
‫ين ‪[ ﴾٥٤‬األعراف‪]54 :‬‬ ‫ّلل َر ُّب ٱلۡ َعَٰلَم َ‬ ‫َت َب َ‬
‫ار َك ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬

‫ن اوست[ }اعراف ]‪:54‬و یم گوید ‪:‬‬ ‫{بدانید که خلقت و امر از آ ٔ‬

‫َ َ ُّ ٗ‬ ‫َۡ ُ ‪َۡ ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫﴿يُول ُِج ٱل َّ ۡي َل في ٱ َّلن َهار َو ُيول ُِج ٱ َّلن َه َ‬
‫ار فِي ٱل ۡي ِل َو َسخ َر ٱلش ۡم َس َوٱلق َم َر ُۖ كل يج ِري ل ِأج ٖل م َسمي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ َۡ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٰ ُ ُ َّ ُ َ ُّ ُ ۡ َ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ير‪[ ﴾١٣‬فاطر‪:‬‬ ‫ذل ِكم ٱّلل ربكم له ٱلملكۚ وٱلذِين تدعون مِن دونِهِۦ ما يمل ِكون مِن ق ِط ِم ٍ‬
‫‪]13‬‬

‫آنهای رٔا که به جز ا ٔو یم‬

‫ٔ‬ ‫ت ‪ٔ .‬و‬
‫ن اوس ٔ‬
‫{این است هللا پروردگار شما‪ ،‬فرمانروایٔ ا ٔز آ ٔ‬
‫ت هستهٔ خرمایٔ[ هم ]نیستند[ }فاط ٔر‪: 13].‬‬ ‫خوانید‪ ،‬مالک پوس ٔ‬

‫‪17‬‬
 ‫دانسته نشده که کس منکر ربوبیت هللا سبحانه و تعایل باشد‪ ،‬مگر از روی تکب ب‬
‫آنکه به گفته خود باور داشته باشد‪ ،‬مانند آنچه از فرعون ش زد‪ ،‬که به قوم خود گفت‪:‬‬
‫ُ َۡ َ‬ ‫ََ َ ََ۠‬
‫﴿فقال أنا َر ُّبك ُم ٱلأعۡل َٰى‪[ ﴾٢٤‬النازعات‪]24 :‬‬

‫{ من پروردگار واالی شمٔا هستم[ }نازعات]‪ ،: 24‬و گفت‪:‬‬

‫ََ ۡ َ َ َ ََ‬ ‫َ َۡ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َٰٓ َ ُّ َ ۡ َ َ ُ َ َ ۡ ُ َ ُ‬
‫ين‬ ‫ت لكم م ِۡن إِل َٰ ٍه غي ِري فأ ۡوق ِد لِي يَٰهَٰمَٰ ُن على ٱ ِ‬
‫لط ِ‬ ‫﴿وقال ف ِرعون يأيها ٱلملأ ما عل ِم‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فَٱ ۡج َعل لي َص ۡر ٗحا لَّ َعل ٓي أَ َّطل ُِع إل َ َٰٓي إ َلَٰهِ ُم َ‬
‫وس َٰي َوِإني لأظ ُّن ُهۥ م َِن ٱلك َٰ ِذب َ‬
‫ين ‪[ ﴾٣٨‬القصص‪]38 :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫{ ای جمع راشاف‪ ،‬من برای شما خدایٔ جز خود نیم دانم[ }قصص]‪ ،: 38‬اما این‬
‫را از روی باور واقیع نىم گفت‪،‬‬
‫هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ُ ُٗ َ ُ َ َ َ َ َ ُ ۡ ۡ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ َۡ ٓ ُ‬ ‫َ َ َ ْ‬
‫سد َ‬
‫ِين‪﴾١٤‬‬ ‫ح ُدوا ب ِ َها َوٱ ۡست ۡيقنت َها أنف ُس ُه ۡم ظل ٗما َوعلو ۚا فٱنظ ۡر ك ۡيف كان عَٰق َِبة ٱل ُمف ِ‬‫﴿وج‬
‫[النمل‪]14 :‬‬

‫ل‪:‬‬
‫ن رٔا انکار کردند[ نم ٔ‬
‫تکب آ ٔ‬
‫مو ر ٔ‬
‫ی ظل ٔ‬
‫ن یقیٔ داشت از رو ٔ‬
‫ن بدا ٔ‬
‫{با آنکه دلهایشا ٔ‬
‫‪14].‬‬
‫و مویس چنانکه هللا تعایل سخن او را نقل نموده خطاب به فرعون فرمود ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َُ َ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َۡ‬ ‫ه ُؤل َ ٓا ِء إلَّا َر ُّب ٱ َّ َ‬ ‫ت َما ٓ أ َ َ‬
‫نز َل َ َٰٓ‬ ‫﴿قَ َال لَ َق ۡد َعل ِۡم َ‬
‫ۡرض بَ َصائ ِ َر َوِإنِي لأظ ُّنك يَٰف ِۡر َع ۡون‬ ‫لسمَٰ َو َٰ ِ‬
‫ت َوٱلأ ِ‬ ‫ِ‬
‫ورا‪[ ﴾١٠٢‬اإلسراء‪]102 :‬‬ ‫َم ۡث ُب ٗ‬

‫ت جز پروردگار آسمانها‬ ‫ش هاس ٔ‬ ‫ث بین ٔ‬

‫دای که این[ نشانه ها ]رٔا که باع ٔ‬
‫{قطعا یم ٔ‬
‫ن ت ٔو رٔا تبا ٔه شد ٔه یم پندارم }‬
‫نمٔ‬ ‫ی فرعو ٔ‬
‫است که ا ٔ‬
‫ل نکرد ٔه است ٔ‪ ،‬و به ر ٔ‬ ‫و زمیٔ ناز ٔ‬
‫[اشاء]‪،: 102‬‬
‫مشکان به ربوبیت و پروردگاری هللا اقرار داشتند‪ ،‬با اینکه در الوهیت و‬‫همی ر‬
‫برای ر‬
‫ر‬
‫عبادت او مرتکب شک یم شدند ‪.‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬

‫‪18‬‬
 ‫ُ ُ َ َّ ُ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ ُ ۡ‬ ‫ُ ُ َ َ َ‬ ‫َٓ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫ُ‬
‫نت ۡم ت ۡعل ُمون‪َ ٨٤‬س َيقولون ِّللِۚ قل أفلا تذك ُرون‪ ٨٥‬قل َمن‬ ‫ِيها إِن ك‬ ‫﴿قل ل َِم ِن ٱلأۡرض َو َمن ف‬
‫ُ ُ َ َّ ُ ۡ َ َ َ َ ُ َ ُ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫َۡ‬
‫يم‪َ ٨٦‬س َيقولون ِّللِۚ قل أفلا ت َّتقون‪ ٨٧‬قل َم َۢن ب ِ َي ِده ِۦ‬ ‫ت ٱ َّ ۡ‬
‫لسبعِ َو َر ُّب ٱلع ۡر ِش ٱلع ِظ ِ‬
‫َّر ُّب ٱ َّ َ‬
‫لسم َٰ َو َٰ ِ‬
‫َ َ ُ ُ َ َّ ُ ۡ َ َ َّ َٰ ُ ۡ َ َ‬ ‫ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ ُ َ ۡ َ ُ َ ُ ُ ََ َُ ُ َ‬
‫ح ُرون‬ ‫نت ۡم ت ۡعل ُمون‪ ٨٨‬سيقولون ِّللِۚ قل فأني تس‬ ‫ار َعل ۡيهِ إِن ك‬ ‫ملكوت ك ِل شي ٖء وهو ي ِجير ولا يج‬
‫‪[ ﴾٨٩‬المؤمنون‪]89-84 :‬‬

‫ق دارد؟‬
‫ت به چه کیس تعل ٔ‬ ‫ن اس ٔ‬ ‫{بگو اگ ٔر یم دانی ٔد[ بگویی ٔد ]زمیٔ و ه ٔر که د ٔر آ ٔ‬
‫عبت نیم گبید؟ * بگو پروردگار آسمانهای هفتگانه‬ ‫*خواهن ٔد گفت به هللا‪ ،‬بگو آیا ر‬
‫یم ورزید؟ * بگو‬‫گ کیست؟ * خواهن ٔد گفت هللا ٔ‪ ،‬بگ ٔو آیٔا تقوا ن ٔ‬ ‫و پروردگار عرش بزر ٔ‬
‫یم دهد‬
‫ت کیست ٔو اگ ٔر یم دانید[ کیست آنک ٔه ]ا ٔو پناه ٔ‬ ‫فرمانروایٔ ه ٔر چبی ب ٔه دس ٔ‬
‫س چگونه دستخوش افسون‬ ‫ت هللا‪ ،‬بگ ٔو پ ٔ‬ ‫یم رو ٔد * خواهند گف ٔ‬ ‫یس ن ٔ‬
‫و د ٔر پناه ک ٔ‬
‫ن‪: 84-89].‬‬ ‫شده اید[ }مؤمنو ٔ‬
‫و هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ َ َ َّ َ َٰ َ َٰ َ ۡ َ َ‬
‫ۡرض ل َ َي ُقولُ َّن َخلَ َق ُه َّن ٱلۡ َعز ُ‬
‫يز ٱلۡ َعل ُ‬
‫ِيم‪[ ﴾٩‬الزخرف‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ت وٱلأ‬‫﴿ولئِن سألتهم من خلق ٱلسمو ِ‬
‫‪]9‬‬

‫ن ها و زمیٔ را چه کیس آفریده است؟‪ ،‬قطعأ یم‬ ‫س ‪:‬آسما ٔ‬ ‫مشکان ربب ٔ‬ ‫{اگر از ر‬
‫گویند[ ‪:‬هللا ]شکست ناپذیر دانا[ }زخرف ‪: 9].‬و هللا سبحانه یم فرماید‪:‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ َ ُ ُ َّ َّ ُ َ َ َّ ۡ َ ُ َ‬
‫ّللُۖ فأن َٰي يُؤفكون‪[ ﴾٨٧‬الزخرف‪]87 :‬‬ ‫﴿ولئِن سألتهم من خلقهم ليقولن ٱ‬
‫ّ‬ ‫{ و اگر از ر‬
‫س چه کیس آنان رٔا آفریده است‪ ،‬مسلمأ میگویند« ‪:‬هللا»؛‬‫مشکان ربب ٔ‬
‫یم گردند؟[ }زخرف ‪: 87].‬امر هللا سبحانه و تعایل امری است‬‫ق ]بر ٔ‬
‫پس چگون ٔه[ ا ٔز ح ٔ‬
‫ر‬ ‫َ‬
‫گبد‪ ،‬یعن همانطور که‬ ‫شامل که امر کوب( مربوط به هسن )و امر شیع را در بر یم ر‬
‫او مدبر هسن است و هر چه یم خواهد بر حسب حکمتش در آن انجام یم دهد‪،‬‬
‫مشوع ساخی عبادات‪ ،‬و احکام معامالت‪ ،‬بنابر حکمتش با رشع خود‬ ‫همانطور رنب با ر‬
‫بر جهان حاکم است ‪.‬پس هر که همراه با هللا قانونگذار دیگری در عبادات‪ ،‬یا حاکم‬
‫دیگری در معامالت؛ قرار دهد‪ ،‬به او رشیک آورده‪ ،‬و ایمان را محقق نساخته است‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫امر سوم که ایمان به هللا در خود دارد ‪:‬ایمان به الوهیت اوست‪ ،‬یعن تنها او معبود‬
‫به حق است که رشیک ندارد‪ ،‬و« اله »به معنای« َمألوه»است یعن ‪:‬آنکه از روی محبت‬
‫و بزرگداشت عبادت یم شود‪.‬‬
‫هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ك ۡم إ َلَٰه‪َ ٞ‬وَٰح ‪ِٞ‬دُۖ ل َّ ٓا إ َلَٰ َه إلَّا ُه َو ٱ َّلر ۡح َمَٰ ُن ٱ َّلرح ُ‬
‫ِيم ‪[ ﴾١٦٣‬البقرة‪]163 :‬‬
‫َ َ َٰ ُ ُ‬
‫﴿وِإله‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬

‫ق ]جز ا ٔو نیست‪ ،‬اوست‬ ‫ت یگانه که معبودی[ به ح ٔ‬ ‫ی اس ٔ‬ ‫{و معبود شمٔا معبود ٔ‬

‫ت گسبٔ مهربان[ }بقره{ ]‪ٔ : 163‬‬ ‫آن رحم ٔ‬
‫ك ُة َوأُ ْولُوا ْ ٱلۡع ِۡل ِم قَآئ َمَۢا بٱلۡق ِۡس ِط ل َ ٓا إ َلَٰ َه إلَّا ُه َو ٱلۡ َعز ُ‬
‫يز‬
‫َ َ َّ ُ َ َّ ُ َ ٓ َ َٰ َ َّ ُ َ َ ۡ َ َ َٰٓ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿ش ِهد ٱّلل أنهۥ لا إِله إِلا هو وٱلملئ ِ‬
‫ِيم‪[ ﴾١٨‬آل عمران‪]18 :‬‬ ‫ٱلۡحَك ُ‬

‫هست ]برپادارندۀ عدل است‪ ،‬گوایه داده است که معبودی‬ ‫ٔ‬ ‫هللأ‪ ،‬که[ در جهان‬
‫ه گوایه یم‬ ‫عدالت ال ٔ‬
‫ٔ‬ ‫نب بر یگانگٔ ٔو‬ ‫[به حق ]جز او نیست‪ٔ ،‬و فرشتگان و علمٔا[ ٔ‬
‫م است[ }آل‬ ‫ت[ ک ٔه ]شکست ناپذیرٔ حکی ٔ‬ ‫دهند ‪].‬معبودی[ ب ٔه حق ]جز او نیس ٔ‬
‫بگبد که جز او عبادتش کند؛ الوهیت‬ ‫عمران]‪ ،: 18‬و هر کس معبودی همراه با هللا ر‬
‫آن معبود باطل است ‪.‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ُ َ ۡ َ ُ َ َ َّ َّ َ ُ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫كب ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ َّ َ ُ َ ۡ َ ُّ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ير‬‫﴿ذَٰل ِك بِأن ٱّلل هو ٱلحق وأن ما يدعون مِن دونِهِۦ هو ٱلبَٰ ِطل وأن ٱّلل هو ٱلعل ِ ُّي ٱل ِ‬
‫‪[ ﴾٦٢‬الحج‪]62 :‬‬

‫مشکان ]جز او یم خوانند‬ ‫ت و آنچه را ک ٔه[ ر‬ ‫ت که هللا حق اس ٔ‬ ‫ن اس ٔ‬ ‫بآ ٔ‬‫{این به سب ٔ‬

‫ج ‪: 62].‬اینکه آنان« معبود »‬ ‫ت و هللا بلندمرتبۀ بزرگ است[ }ح ٔ‬ ‫[هم ٔه ]باطل اس ٔ‬
‫ّ‬ ‫ُ‬
‫نامیده یم شوند به آنان حق عبادت نىم دهد‪ ،‬هللا تعایل درباره« الت و عزی و منات »‬
‫یم فرماید ‪:‬‬
‫َّ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫كم َّما ٓ أ َ َ‬
‫نز َل ٱ َّ ُ‬
‫ّلل ب ِ َها مِن ُسل َطَٰ ٍن إِن يَتب ِ ُعون إِلا‬
‫ۡ َِي َّ ٓ َ ۡ َ ٓ ‪ُ ُ ٓ َ َ َ ۡ ُ َ ٓ َ ُ ُ ۡ َّ َ ٞ‬‬
‫﴿إِن ه إِلا أسماء سميتموها أنتم وءاباؤ‬
‫ى‪[ ﴾٢٣‬النجم‪]23 :‬‬
‫ۡ‬
‫س َولَ َق ۡد َجا ٓ َء ُهم مِن َّرب ِه ُم ٱل ُه َد َٰٓ‬ ‫َّ َّ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ُ‬
‫ِ‬ ‫ٱلظن وما تهوى ٱلأنف ُۖ‬
‫هللا دربارهٔ آن‬
‫ت جز نامهایٔ که شمٔا و پدرانتان نهاد ٔه اید و ٔ‬
‫ی نیس ٔ‬
‫{این ها چب ٔ‬
‫هیچ دلیىل نیاورده است[ }نجم ‪: 23].‬و از هود علیه السالم نقل نموده که خطاب به‬
‫قومشان فرمودند‪:‬‬
‫‪20‬‬
 ‫وها ٓ أَ ُ‬
‫نت ۡم‬
‫ٓ َ ۡ َ ٓ َ َّ ۡ ُ ُ َ‬ ‫َّ ُ ۡ ۡ ‪َ ُ َ ُ َ ٌ َ َ َ ٞ‬‬
‫جَٰدِلوننِي فِي أسما ٖء سميتم‬
‫َ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫﴿قال ق ۡد َوق َع َعل ۡيكم مِن ربِكم رِجس وغضبُۖ أت‬
‫َ ُۡ َ‬
‫نت ِظر َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ُ َۡ َ َ ُ ْٓ‬ ‫َ َ َ ٓ ُ ُ َّ َ َّ َ َّ ُ َ‬
‫ين‪[ ﴾٧١‬األعراف‪:‬‬ ‫وءاباؤكم ما نزل ٱّلل بِها مِن سلطَٰ ٖن فٱنتظِروا إِنِي معكم مِن ٱلم ِ‬
‫‪]71‬‬

‫ٔ‬
‫درباره‬ ‫هللا‬
‫ن نهاده ای ٔد ٔو ٔ‬ ‫درباره نامهایٔ جدل یم کنید که شما ٔو پدرانتا ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫ن‬
‫{آیا با م ٔ‬
‫آن هیچ دلیىل نیاورده است[ }اعراف ‪: 71].‬و از یوسف علیه السالم نقل نموده که به‬
‫دو یار زنداب اش گفت‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّلل ٱلۡ َوَٰح ُِد ٱلۡ َق َّه ُ‬ ‫َ‬
‫ون َخ ۡي ٌر أ ِم ٱ َّ ُ‬ ‫ۡ َ ۡ َ ‪َ ُ َ َ ُّ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ار ‪َ ٣٩‬ما ت ۡع ُب ُدون مِن دونِهِ ٓۦ‬ ‫ح َب ِي ٱلسِج ِن ءأرباب متف ِرق‬ ‫﴿يَٰصَٰ ِ‬
‫ۡ ۡ َّ َّ َ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫كم َّما ٓ أ َ َ‬
‫نز َل ٱ َّ ُ‬ ‫َّ ٓ َ ۡ َ ٓ ٗ َ َّ ۡ ُ ُ َ ٓ َ ُ ۡ َ َ َ ٓ ُ ُ‬
‫ّلل ب ِ َها مِن ُسل َطَٰ ٍن إ ِ ِن ٱلحُك ُم إِلا ِّللِ أ َم َر ألا‬ ‫إِلا أسماء سميتموها أنتم وءاباؤ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َۡ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َّ ٓ‬ ‫َ‬
‫اس لا َي ۡعل ُمون‪[ ﴾٤٠‬يوسف‪]40-39 :‬‬ ‫ِين ٱلقي ِ ُم َولَٰك َِّن أكث َر ٱ َّلن ِ‬ ‫ت ۡع ُب ُد ٓوا إِلا إِيَّاهُۚ ذَٰل ِك ٱلد‬

‫{ ای دو رفیق زندانیم‪ ،‬آیا خدایان پراکنده بهبند یا هللا یگانهٔ مقتدر؟ * شما به‬
‫ن آنها را نامگذاری کرده‬ ‫جای او جز نامهایٔ[ چن ٔد ]را نیم پرستید که شما و پدرانتا ٔ‬
‫ت ]آن نازل نکرده است[ }یوسف ‪: 39-40].‬از این رو‪،‬‬ ‫ىل بر[ حقانی ٔ‬ ‫اید‪ ،‬و هللا دلی ٔ‬
‫پیامبان ‪ -‬که درود و سالم هللا بر آنان باد ‪ -‬به اقوام خود یم گفتند ‪:‬‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ُ ً َ َٰ َ ۡ ِ َ َ َ َ َٰ َ ۡ ِ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ُ‬
‫ّلل َما لكم م ِۡن إِلَٰ ٍه غ ۡي ُرهُ ٓۥ إِن ِ ٓي أخاف‬‫﴿لقد أرسلنا نوحا إِلي قومهِۦ فقال يقوم ٱعبدوا ٱ‬
‫َ َۡ ُ ۡ َ َ َ َۡ َ‬
‫يم ‪[ ﴾٥٩‬األعراف‪]59 :‬‬ ‫عليكم عذاب يو ٍم ع ِظ ٖ‬
‫خدای ندارید[ }اعراف ]‪: 59‬اما ر‬
‫مشکان از این‬ ‫ٔ‬ ‫{هللا رٔا عبادت کنید که شما جز ا ٔو‬
‫ش باز زدند‪ ،‬و جز هللا خدایاب برگرفتند‪ ،‬که آنان را همراه با هللا سبحانه و تعایل یم‬
‫پرستیدند‪ ،‬و از آنان یاری و کمک یم خواستند‪.‬‬
‫هللا تعایل برگرفی این خدایان توسط ر‬
‫مشکان را‪ ،‬با دو برهان عقیل رد‬
‫کرده است‪:‬‬
‫نخست ‪:‬اینکه در این خدایاب که آنان برگرفته بودند هیچ یک از ویژگ های خداب‬
‫وجود نداشت ‪.‬آنان مخلوقند و خلق نىم کنند‪ ،‬و برای پرستندگان خود سود ندارند‪ ،‬و‬
‫چبی از آسمانها‬
‫زیاب را از آنان دور نىم کنند‪ ،‬و برایشان مالک زندگ و مرگ نیستند‪ ،‬و ر‬
‫را مالک نیستند‪ ،‬و در این ملک رشیک نیستند‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫َٗ َ‬ ‫ُ َ َ ُ‬ ‫ٗ َّ َ ۡ ُ ُ َ َ ٗ ُ ُ ۡ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ُ ْ‬
‫﴿ َوٱتخذوا مِن دونِهِ ٓۦ َءال َِهة لا يخلقون ش ۡيـا َوه ۡم يخلقون َولا َي ۡمل ِكون ل ِأنفسِ ِه ۡم ضرا َولا‬
‫ورا‪[ ﴾٣‬الفرقان‪]3 :‬‬ ‫ون َم ۡو ٗتا َولَا َح َي َٰو ٗة َولَا ن ُ ُش ٗ‬
‫َۡٗ ََ َ ۡ ُ َ‬
‫نفعا ولا يمل ِك‬

‫مشکان ]به جای او =[ هللا ]معبودایٔ برگزیده اند که چبی نیم آفرینند‪ ،‬و‬ ‫{ و[ ر‬
‫ک‬
‫ی برای خو ٔد نیستند‪ ،‬و[ نبٔ ]مال ٔ‬
‫ک هیچ زیان و سود ٔ‬
‫خود آفریده یم شوند ٔو مال ٔ‬
‫مرگ ٔو زندگٔ و[ قادر به ]برانگیخیٔ[ مردگان ]نیستند[ }فرقان‪: 3].‬‬
‫و یم فرماید ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون م ِۡث َق َال َذ َّرة في ٱ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ۡ ُ ْ َّ َ َ َ ۡ ُ‬
‫ت َولا فِي ٱلأ ِ‬
‫ۡرض‬ ‫لسمَٰ َو َٰ ِ‬ ‫ٖ ِ‬ ‫ون ٱّللِ لا يمل ِك‬
‫﴿ق ِل ٱدعوا ٱلذِين زعمتم مِن د ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ َ َُ ۡ ُ‬ ‫َ َ َُ ۡ‬
‫ِندهُ ٓۥ إِلا ل َِم ۡن أذِن ل ُه ۚۥ‬ ‫ير ‪ ٢٢‬ولا تنفع ٱلشفَٰعة ع‬ ‫َ‬
‫وما لهم فِي ِهما مِن ِشر ٖك وما لهۥ مِنهم مِن ظ ِه ٖ‬
‫كب ُ‬ ‫َ َّ َ ُ َ َ ُ ُ ۡ َ ُ ْ َ َ َ َ َ ُّ ُ ۡ َ ُ ْ ۡ َ َّ َ ُ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫ير ‪[ ﴾٢٣‬سبأ‪-22 :‬‬ ‫حت َٰٓي إِذا ف ِزع عن قلوب ِ ِهم قالوا ماذا قال ربكمُۖ قالوا ٱلحق ُۖوهو ٱلعل ِ ُّي ٱل ِ‬
‫‪]23‬‬

‫هللا[ معبود ٔو فریادرس خو ٔد ]پنداشت ٔه اید بخوانید‪ ،‬هموزن‬ ‫{بگو کسایٔ را ک ٔه ج ٔز ٔ‬

‫ر‬
‫ذره ای نه در آسمانها و نه د ٔر زمیٔ مالک نیستند و در آن دو شکتٔ ندارند و برای‬
‫وی از میان آنان هیچ پشتیبایٔ نیست و شفاعتگری در پیشگاه او سود نیم بخشد‪،‬‬
‫ن کس که به وی اجازه دهد[ }سبأ ]‪: 22-23‬و یم فرماید‪:‬‬ ‫مگر برای آ ٔ‬
‫َٓ َ ُ‬ ‫ََ َۡ َ ُ َ َ َ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ َ َ َُۡ َ ٗ ُ َُُۡ َ‬
‫يعون ل ُه ۡم نص ٗرا َولا أنف َس ُه ۡم‬ ‫﴿أيُش ِركون َما لا يخل ُق ش ۡيـا َوه ۡم يخلقون ‪ ١٩١‬ولا يست ِط‬
‫َ ُ َ‬
‫نص ُرون ‪[ ﴾١٩٢‬األعراف‪]192-191 :‬‬ ‫ي‬

‫ی رٔا نیم آفرینند ٔو خودشان‬ ‫موجودای رٔا[ با ا ٔو ] رشیک ٔ‬

‫یم گردانند ک ٔه چب ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫{ آیا‬
‫خویشی رٔا یاری دهند[ }اعراف ‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫مخلوقند؟ * و نیم توانند آنان رٔا یاری دهند‪ ،‬و نه‬
‫‪191-192].‬‬
‫چنی خدایاب از سفیهانه ترین کارها و باطل‬
‫اگر این حال آن خدایان باشد‪ ،‬برگرفی ر‬
‫ترین اعمال است‪.‬‬
‫مشکان به این معبف بودند که تنها هللا پروردگار خالق است که‬ ‫و دوم ‪:‬آن ر‬
‫چب به دست اوست‪ ،‬و اوست که پناه یم دهد و پناه داده نىم شود‪ ،‬و‬
‫فرمانرواب همه ر‬

‫‪22‬‬
‫این مستلزم آن است که همانطور که در ربوبیت به یگانک او معبفند‪ ،‬در الوهیت و‬
‫بندگ رنب او را یگانه بدارند ‪.‬چنانکه هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ُ َ َّ ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ك ۡم َوٱلَّذ َ‬
‫َ ََ ُ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ ُ ۡ ْ‬
‫ِين مِن ق ۡبل ِك ۡم ل َعلك ۡم ت َّتقون‪٢١‬‬ ‫اس ٱع ُب ُدوا َر َّبك ُم ٱلذِي خلق‬ ‫﴿ َٰٓ‬
‫يأيها ٱلن‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫نز َل م َِن ٱ َّ ٓ ٓ َ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫لس َما ٓ َء ب َنا ٓ ٗء َوأ َ‬
‫ۡرض ف َِر َٰ ٗشا َوٱ َّ‬‫َ‬
‫َ ََ َ ُ ُ ۡ َ‬ ‫َّ‬
‫ت‬‫لس َما ِء َما ٗء فأخ َرج بِهِۦ م َِن ٱلث َم َر َٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱلذِي جعل لكم ٱلأ‬
‫ۡ ٗ َّ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ َ ٗ َ َ ُ َ َ َ‬
‫نت ۡم ت ۡعل ُمون‪[ ﴾٢٢‬البقرة‪]22-21 :‬‬ ‫رِزقا لكمُۖ فلا تجعلوا ِّللِ أندادا وأ‬

‫{ای مردم‪ ،‬پروردگارتان را عبادت کنید که شما را و کسایٔ که پیش از شما رٔا‬
‫فرس[ گسبده ]‬‫زمی برای شمٔا ر ٔ‬
‫ٔ‬ ‫آفرید‪ ،‬باشد که پرهبگاری پیشه سازید * همانطورکه‬
‫ن ا ٔز میوه هٔا رزقٔ برای شمٔا ببون آورد‪ ،‬پس‬‫آی فر ٔو آورد‪ ،‬و بدا ٔ‬
‫ن رٔ‬
‫قرار دا ٔد و ا ٔز آسما ٔ‬
‫برای هللا همتایایٔ قرار ندهید در حال که خو ٔد یم دانید[ }بقره‪: 21-22].‬‬
‫و یم فرماید‪:‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ َ ُ ُ َّ َّ ُ َ َ َّ ۡ َ ُ َ‬
‫ّللُۖ فأن َٰي يُؤفكون‪[ ﴾٨٧‬الزخرف‪]87 :‬‬ ‫﴿ولئِن سألتهم من خلقهم ليقولن ٱ‬

‫ی شک خواهند گفت ‪:‬هللا‪ ،‬پس‬‫س چه کیس آنان را آفریده ر ٔ‬

‫{ و اگر از آنان ربب ٔ‬
‫چگونه[ ا ٔز حقیقت ]بازگردانیده یم شوند[ }زخرف‪: 87].‬‬
‫و یم فرماید ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُۡ‬ ‫َۡ َ‬ ‫ۡرض أَ َّمن َي ۡمل ُِك ٱ َّ‬‫َ َّ ٓ ۡ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُۡ‬
‫لس ۡم َع َوٱلأبۡصَٰ َر َو َمن يخرِ ُج ٱل َح َّي م َِن‬ ‫لس َما ِء َوٱلأ ِ‬ ‫﴿قل َمن يَ ۡر ُزقكم مِن ٱ‬
‫َ ُ ۡ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ ُ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ُ ُ َ َّ ُ َ ُ ۡ َ َ َ َ ُ َ َ َ ُ‬ ‫ۡ‬
‫ّللۚ فقل أفلا ت َّتقون‪ ٣١‬فذَٰل ِك ُم‬ ‫ت ويخ ِرج ٱلميِت مِن ٱلح ِي ومن يدبِر ٱلأمر ۚ فسيقولون ٱ‬ ‫ٱل َمي ِ ِ‬
‫ۡ َّ َّ َ ُ َ َ َّ ُ ۡ ُ َ‬ ‫ۡ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ٱ َّ ُ‬
‫ّلل َر ُّبك ُم ٱلحَ ُّق ُۖف َماذا َب ۡع َد ٱلحَ ِق إِلا ٱلضلَٰل ُۖفأن َٰي تص َرفون‪[ ﴾٣٢‬يونس‪]32-31 :‬‬

‫ن و زمیٔ به شما روزی یم دهد؟ و یٔا کیس که حاکم بر‬ ‫یس از آسما ٔ‬
‫{بگو چه ک ٔ‬
‫گوش ها و دیدگان است ‪.‬و کیست که زنده را ا ٔز مرده‪ٔ ،‬و مرده رٔا از زنده خارج یم‬
‫سازد ‪.‬و کیست که کارهٔا رٔا تدببٔ یم کند؟ خواهند گفت ‪:‬هللا ‪.‬پس بگو آیا پروا نیم‬
‫ت هللا پروردگار حقیقٔ شان ٔو بعد ا ٔز حق چیست جز گمرایه؟ پس‬ ‫کنید؟ * این اس ٔ‬
‫چگونه[ ا ٔز حق ]بازگردانیده یم شوید[ }یونس‪: 31-32].‬‬
‫چهارمی موردی که ایمان به هللا در خود دارد ‪:‬ایمان به نامها و صفات اوست‪:‬‬
‫ر‬

‫‪23‬‬
‫یعن ‪:‬اثبات نامها و صفاب که هللا در کتابش یا سنت پیامبش صیل هللا علیه وسلم‬
‫برای خود اثبات نموده به شکل شایسته بدون تحریف‪ ،‬و تعطیل‪ ،‬و تکییف‪ (،‬ذکر‬
‫چگونک )و تمثیل( همانند سازی ‪).‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫َ ُ ۡ َۡ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ٓ ُ ۡ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َّ َ ُ ۡ ُ َ َ‬
‫ون ف ِ ٓي أ ۡس َ َٰٓ‬
‫مئِهِۚۦ سيجزون ما كانوا‬ ‫حد‬‫﴿و ِّللِ ٱلأسماء ٱلحُسن َٰي فٱدعوه بِهاُۖ وذروا ٱلذِين يل ِ‬
‫ُ َ‬
‫َي ۡع َملون‪[ ﴾١٨٠‬األعراف‪]180 :‬‬

‫هللا اختصاص دار ٔد پس ا ٔو رٔا با آنهٔا بخوانید و کسایٔ را ک ٔه در‬

‫{و نامهای نیک ٔو به ٔ‬
‫مورد نامهای او به کژی یم گرایند رها کنید‪ ،‬به زودی به[ شای ]آنچه انجام یم دادند‬
‫کیفر خواهند یافت[ ‪}.‬اعراف]‪: 180‬‬
‫و یم فرماید‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫ِيدهُۥ َو ُه َو أَ ۡه َو ُن َعلَ ۡيهِ َول َ ُه ٱل ۡ َم َث ُل ٱل ۡ َأعۡل َ َٰى في ٱ َّ َ‬
‫﴿ َو ُه َو ٱلَّذِي َي ۡب َد ُؤا ْ ٱلۡخَ ۡل َق ُث َّم يُع ُ‬
‫ۡرض‬ ‫لسمَٰ َو َٰ ِ‬
‫ت َوٱلأ ِ‬ ‫ِ‬
‫ِيم‪[ ﴾٢٧‬الروم‪]27 :‬‬ ‫يز ٱلۡحَك ُ‬ ‫َو ُه َو ٱلۡ َعز ُ‬
‫ِ‬
‫ت و اوست شکست ناپذیر‬
‫ت نیکویٔ ]از آن اوس ٔ‬
‫{ و نمونهٔ واال[ ی هر صف ٔ‬
‫سنجیده کار[ }روم]‪: 27‬‬
‫و یم فرماید‪:‬‬
‫ۡ ُ ُ‬ ‫ََۡۡ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫﴿فَاط ُِر ٱ َّ َ‬
‫ۡرض َج َعل لكم م ِۡن أنفسِ ك ۡم أ ۡز َو َٰ ٗجا َوم َِن ٱلأنعَٰ ِم أ ۡز َوَٰ ٗجا يَذ َرؤك ۡم‬ ‫ت َوٱلأ ِ‬ ‫لسم َٰ َو َٰ ِ‬
‫ير‪[ ﴾١١‬الشورى‪]11 :‬‬ ‫يع ٱل ۡ َب ِص ُ‬ ‫فِيهِ لَ ۡي َس َك ِم ۡثلِهِۦ َش ۡيء‪َ ٞ‬و ُه َو ٱ َّ‬
‫لس ِم ُ‬ ‫ُۖ‬

‫ت و اوست آن شنوای بینا[ }شوری‪: 11].‬‬

‫{ چبی همانند او نیس ٔ‬

‫در این باره دو طایفه به گمرایه رفته اند‪:‬‬

‫یک از آنها« معطله »هستند ‪:‬کساب که نام ها و صفات یا برخ از آنها را انکار‬
‫کردند‪ ،‬و مدیع شدند اثبات این صفات مستلزم تشبیه است‪ ،‬یعن تشبیه هللا تعایل به‬
‫خلق او‪ ،‬اما این گماب است باطل از چند وجه‪:‬‬
‫نخست ‪:‬این مستلزم لوازم باطیل مانند تناقض در کالم هللا سبحانه است ‪.‬زیرا هللا‬
‫چبی‬ ‫تعایل این نامها و صفات را برای خود ثابت دانسته‪ ،‬و از سوی دیگر نق کرده که ر‬

‫‪24‬‬
‫همانند او باشد ‪.‬حال آنکه اگر الزمه این نامها تشبیه بود؛ در کالم او تناقض پیش یم‬
‫بخس دیگر را تکذیب یم کرد‬ ‫بخس از سخن او‪ ،‬ر‬ ‫آمد و ر‬

‫چب در نام یا در صفت الزمه اش این نیست که آن دو همانند باشند ‪.‬‬ ‫دوم ‪:‬اتفاق دو ر‬
‫تو یم بین که دو انسان در انسان بودن و در شنوا و بینا و متلکم بودن اتفاق دارند‪ ،‬اما‬
‫الزمه اش این نیست که هر دو در معاب انسانیت و شنواب و بیناب و سخن همانند‬
‫باشند[ ‪.‬یعن برخ صفات انساب شان قوی تر است و سمع و برص و کالم بهبی دارند‪].‬‬
‫همینطور یم بین که حیوانات رنب دست و پا و چشم دارند‪ ،‬اما این الزمه اش این‬
‫نیست که دستان و پاها و چشمان آنان همانند باشد‪.‬‬
‫چبی که نام و صفات همانند دارد همانندی نیست‪،‬‬ ‫وقن در ربی مخلوقات درباره ر‬
‫تباین و تفاوت ربی خالق و مخلوق واضح تر و بیشب است‪.‬‬
‫َ‬
‫طایفه دوم ‪ُ :‬مش ّبهه( اهل تشبیه )آناب که نامها و صفات را اثبات یم کنند اما هللا‬
‫تعایل را به خلقش شبیه یم دانند‪ ،‬و مدیع اند این مقتضای داللت نصوص است؛ زیرا‬
‫هللا تعایل بندگانش را بر اساس آنچه یم دانند مورد خطاب قرار داده است‪ ،‬اما این از‬
‫چند جهت زعىم باطل است‪ ،‬از جمله‪:‬‬
‫نخست ‪:‬مشابهت هللا تعایل با بندگانش امری است که عقل و رشع دال بر بطالن‬
‫آن است‪ ،‬و ممکن نیست که معنا و مقتضای نصوص کتاب و سنت امری باطل باشد‪.‬‬
‫دوم ‪:‬هللا تعایل بندگانش را از نظر اصل معنا بر اساس آنچه یم دانند مورد خطاب‬
‫ُ‬
‫قرار داده‪ ،‬اما حقیقت و کنه و ماهین که آن معنا بر آن داللت دارد از جمله اموری‬
‫است که هللا تعایل علم آن را نزد خود نگه داشته است‪.‬‬
‫یعن اگر هللا برای خودش سمیع بودن( شنوا بودن )را اثبات نمود‪ ،‬این« سمع »از‬
‫نظر اصل معنایش( یعن ادراک صداها )معنای معلویم دارد‪ ،‬اما حقیقت آن درباره سمع‬
‫غب معلوم است؛ زیرا حقیقت شنواب حن ربی خود مخلوقات متفاوت است؛‬ ‫هللا تعایل ر‬
‫در نتیجه تفاوت آن میان خالق و مخلوق بیشب و بزرگب است‪.‬‬
‫و چون هللا تعایل درباره ذات خود خب داده که بر عرش مستوی است‪ ،‬این استوا از‬
‫نظر اصل معنا معلوم است‪ ،‬اما حقیقت این استوا[ و قرار گرفی هللا بر عرش ]برای ما‬
‫غب معلوم است‪ ،‬زیرا حقیقت استوا درباره خود مخلوقان رنب متفاوت است‪ ،‬برای مثال‬‫ر‬

‫‪25‬‬
‫استوا( قرار گرفی )بر یک صندیل ثابت مانند قرار گرفی بر پاالن شب نا آرام نیست‪،‬‬
‫پس چون استوا در حق مخلوق متفاوت است‪ ،‬این تفاوت میان خالق و مخلوق واضح‬
‫تر و بیشب است‪.‬‬

‫و ایمان به هللا تعایل چنانکه توصیف نمودیم برای مؤمنان ثمرات بس‬
‫گرانبهاب دارد‪ ،‬از جمله‪:‬‬
‫نخست ‪:‬محقق شدن توحید اله‪ ،‬آنطور که امید و ترسش رصفا از هللا خواهد‬
‫چبی را عبادت نخواهد کرد‪.‬‬
‫بود‪ ،‬و جز او ر‬
‫دوم ‪:‬کمال محبت برای هللا تعایل و بزرگداشت او بر اساس نامهای نیک و صفات‬
‫واالیش‪.‬‬
‫سوم ‪:‬محقق شدن عبادتش با انجام اوامر اله‪ ،‬و دوری از نوایه او‪.‬‬
‫*‬

‫ايمان به مالئكه‬
‫مالئکه ‪:‬جهاب غین هستند ‪.‬آنها آفریده هللا و عبادتگزار اویند‪ ،‬و هیچ یک از ویژگ‬
‫های پروردگاری و الوهیت را دارا نیستند ‪.‬هللا آنان را از نور آفریده‪ ،‬و فرمانبداری کامل‬
‫از اوامر خود‪ ،‬و توان اجرایش را به آنان داده است ‪.‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫﴿ َول َ ُهۥ َمن في ٱ َّ َ‬
‫ِندهُۥ لا ي َ ۡس َتكب ِ ُرون ع ۡن ع َِبادتِهِۦ َولا‬
‫ۡرض َو َم ۡن ع‬
‫ت َوٱلأ ِ‬ ‫لسم َٰ َو َٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ َ ۡ ُ َ ُ َ ُ َ َّ ۡ َ َ َّ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫يستح ِسرون‪ ١٩‬يسبِحون ٱليل وٱلنهار لا يفترون‪[ ﴾٢٠‬األنبياء‪]20-19 :‬‬

‫یم شوند *‬
‫یم ورزند ٔو درمانده ن ٔ‬
‫تکب ن ٔ‬
‫ی رٔ‬ ‫{ و کسایٔ که نز ٔد اویند ا ٔز پرستش و ٔ‬
‫ی آنک ٔه سستٔ ورزند تسبیح او گویند[ }انبیاء‪: 19-20].‬‬ ‫شبانه روز ر ٔ‬
‫ََ‬
‫صحیحی از حدیث انس‬
‫ر‬ ‫مالئکه بسیارند‪ ،‬و تعداد آنان را جز هللا نىم داند ‪.‬و در‬
‫رض هللا عنه در داستان معراج آمده که بیت المعمور در آسمان برای پیامب صیل هللا‬
‫علیه وسلم نمایان شد‪ ،‬که هر روز هفتاد هزار مالئکه در آن نماز یم گزارند‪ ،‬و چون‬
‫رببون روند دیگر به آنجا باز نىم گردند‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫و ایمان به مالئکه چهار مسئله را در خود دارد‪:‬‬
‫نخست ‪:‬ایمان به وجود آنان‪.‬‬
‫دوم ‪:‬ایمان به آن مالئکه ای که نام آنها را یم دانیم مانند« جبئیل »و آناب که‬
‫نامشان را نىم دانیم به شکل اجمایل به آنها ایمان یم آوریم‪.‬‬
‫سوم ‪:‬ایمان به آن صفات آن دسته از مالئکه که صفاتشان را یم دانیم‪ ،‬مانند جبئیل‬
‫که پیامب صیل هللا علیه وسلم ما را آگاه ساخته که او را بر همان صفن که بر آن‬
‫آفریده شد دید‪ ،‬که ششصد بال داشت و افق را پر کرده بود‪.‬‬
‫و ممکن است که مالئکه به امر هللا تعایل به شکل مرد در آید‪ ،‬چنانکه برای‬
‫«جبئیل »پیش آمد وقن که هللا تعایل او را به سوی مریم فرستاد پس برای او به شکل‬
‫یک انسان کامل معتدل درآمد‪ ،‬همینطور هنگایم که پیامب صیل هللا علیه وسلم نزد‬
‫اصحاب خود نشسته بود به شکل یک مرد با لباس بسیار سفید و موی بسیار سیاه آمد‪،‬‬
‫که اثری از سفر بر او نبود‪ ،‬و کس از اصحاب ایشان را نىم شناخت‪ ،‬پس نزد پیامب‬
‫صیل هللا علیه وسلم نشست و زانویش را به زانوی او چسباند‪ ،‬و دستانش را بر رانهایش‬
‫نهاد‪ ،‬و از پیامب صیل هللا علیه وسلم درباره اسالم و ایمان و احسان و قیامت و نشانه‬
‫های آن پرسید‪ ،‬پس پیامب صیل هللا علیه وسلم پاسخ ایشان را گفت و آنگاه ایشان‬
‫رفتند‪ ،‬و پیامب صیل هللا علیه وسلم فرمودند« ‪:‬این جبئیل بود؛ آمده بود تا دینتان را‬
‫به شما یاد دهد‪».‬‬
‫همینطور مالئکه ای که هللا تعایل آنان را به سوی ابراهیم و لوط فرستاد‪ ،‬در ظاهر‬
‫انسان بودند‪.‬‬
‫چبی که ایمان به مالئکه در خود دارد‪ ،‬ایمان به آن کارهاب است که هللا‬
‫چهارمی ر‬
‫ر‬
‫ما را از آن آگاه ساخته و به امر هللا تعایل انجام یم دهند‪ ،‬مانند تسبیح اله و عبادت‬
‫شبانه روزی او بدون خستک‪.‬‬
‫و ممکن است برخ از آنان اعمال ویژه ای داشته باشند‪.‬‬
‫مانند جبئیل که امانتدار وخ اله است‪ ،‬و هللا او را به سوی پیامبان و رسوالن یم‬
‫فرستد‪.‬‬

‫‪27‬‬
 ‫َ‬
‫و مانند میکائیل که مامور" قطر "است‪ ،‬یعن مامور باران و رویش‪.‬‬
‫رستاخب‬
‫ر‬ ‫و مانند اشافیل که مامور به دمیدن در صور به هنگام قیام قیامت و‬
‫مردمان است‪.‬‬
‫همچنی ملک الموت که موکل به قبض ارواح بندگان به هنگام مرگ است‪.‬‬
‫ر‬ ‫و‬
‫همینطور مالک که مسئول دوزخ و نگهبان آتش است‪.‬‬
‫جنی ها در رحم مادران هستند‪ ،‬آنگاه که انسان چهار‬
‫و همانند مالئکه ای که موکل ر‬
‫ماه را در شکم مادرش کامل یم کند‪ ،‬سپس هللا مالئکه ای را به سوی او یم فرستد و او‬
‫را به نوشی روزی‪ ،‬و اجل‪ ،‬و عمل‪ ،‬و شق یا خوشبخت بودن او یم کند‪.‬‬
‫و مانند مالئکه ای که موظف به حفظ و ثبت اعمال بن آدم هستند ‪.‬هر انساب دو‬
‫مالئکه دارد که یک سمت راست و دیگری سمت چپ نشسته است‪.‬‬
‫و مانند مالئکه ای که موکل به پرسش از میت پس از گذاشی او در قب هستند؛ تا‬
‫از او درباره پروردگارش‪ ،‬و دینش‪ ،‬و پیامبش رببسند‪.‬‬

‫ایمان به مالئکه ثمرات بسیار گرانقدری دارد از جمله‪:‬‬

‫نخست ‪:‬علم به عظمت و قدرت و سلطه هللا تعایل‪ ،‬زیرا عظمت مخلوق دال بر‬
‫عظمت خالق است‪.‬‬
‫دوم ‪:‬شکرگزاری هللا تعایل برای عنایت او به انسانها؛ آنطور که از این مالئکه کساب‬
‫را مامور حفظ آنان‪ ،‬و نوشی اعمالشان‪ ،‬و دیگر مصالح آنان برگمارده است‪.‬‬
‫سوم ‪:‬دوست داشی مالئکه برای آنکه عبادت هللا تعایل را انجام یم دهند‪.‬‬
‫گرویه از گمراهان این را که مالئکه دارای جسم باشند انکار کرده اند و گفته اند ‪:‬‬
‫خب در مخلوقات هستند‪ ،‬اما این دروغ انگاشی کتاب هللا و سنت‬ ‫آنان همان رنبوهای ر‬
‫رسول هللا صیل هللا علیه وسلم و اجماع مسلمانان است‪.‬‬
‫هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫َُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ً ُ َ‬ ‫ۡ َ َ َٰٓ َ‬ ‫َۡ‬ ‫﴿ٱلۡحَ ۡم ُد ِ َّّللِ فَاطِر ٱ َّ َ‬
‫لئِكةِ ُر ُسلا أ ْول ِ ٓي أ ۡجن َِحةٖ َّمث َن َٰي َوثلَٰث َو ُر َب َٰ َ ۚع‬ ‫ۡرض َجاع ِِل ٱلم‬
‫ت َوٱلأ ِ‬‫لسم َٰ َو َٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ۡ َ ۡ َ َ َ ٓ ُ َّ َّ َ َ َ َٰ ُ َ ۡ َ‬ ‫يَز ُ‬
‫يد فِي ٱلخل ِق ما يشاء ۚ إِن ٱّلل على ك ِل شي ٖء قدِير‪[ ﴾١‬فاطر‪]1 :‬‬ ‫ِ‬
‫‪28‬‬
‫ی بال‬
‫ت[ ٔو ]مالئکه رٔا که دارا ٔ‬
‫{ستایش هللا را که پدید آورندهٔ آسمان ٔو زمیٔ اس ٔ‬
‫های دوگانه و س ٔه گانه و چهارگانه اند پیام آورنده قرار داد ٔه است[ }فاطر‪: 1].‬‬
‫و یم فرماید ‪:‬‬
‫وه ُه ۡم َوأ َ ۡد َب َٰ َر ُه ۡم َو ُذوقُوا ْ َع َذ َ‬
‫اب‬
‫َ َ ۡ َ َ َٰٓ ۡ َ َ َ َّ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ َ َٰٓ َ ُ َ ۡ ُ َ ُ ُ َ‬
‫﴿ولو ترى إِذ يتوفي ٱلذِين كفروا ٱلملئِكة يض ِربون وج‬
‫يق‪[ ﴾٥٠‬األنفال‪]50 :‬‬ ‫َۡ‬
‫ٱلح ِر ِ‬
‫{و اگر ببیتٔ آنگاه که مالئکه جان کافران را یم ستانند و بر چهره و پشت آنان یم‬
‫زنند و[ گویند ]عذاب سوزان را بچشید[ }انفال‪: 50].‬‬
‫و یم فرماید ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ َ َٰ َ َ َّ َ ً َ ۡ َ َ ُ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َ َ‬
‫وح إِل ۡيهِ ش ۡيء‪َ ٞ‬و َمن قال‬ ‫﴿ومن أظلم مِم ِن ٱفترى على ٱّللِ كذِبا أو قال أو ِحي إِلي ولم ي‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َٰ ۡ َ ۡ َ َ َٰٓ ُ‬
‫ۡ‬ ‫َسأُنز ُل م ِۡث َل َما ٓ أَ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫لئِكة بَاس ُِط ٓوا أيۡدِي ِه ۡم‬
‫َ‬
‫ت وٱلم‬‫ت ٱلمو ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ّلل َول َ ۡو تَ َر َٰٓ‬
‫ى إِذِ ٱلظَٰل ُِمون فِي غمر ِ‬ ‫نز َل ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬
‫َ ُ ُ ۡ َ ُ ُ َ َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ َ ُ ُ ۡ َۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ ُ ْٓ َ ُ َ ُ ُ َۡۡ َ ُۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ‬
‫ون بِما كنتم تقولون على ٱّللِ غير ٱلح ِق وكنتم عن‬ ‫أخ ِرجوا أنفسكمُۖ ٱليوم تجزون عذاب ٱله ِ‬
‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬
‫َءايَٰتِهِۦ ت ۡس َتكب ِ ُرون‪[ ﴾٩٣‬األنعام‪]93 :‬‬

‫ن]‬‫ی آنا ٔ‬
‫ی که مالئکه[ به سو ٔ‬ ‫یم دید ٔ‬
‫ن رٔا د ٔر گردابهای مرگ ٔ‬ ‫{و کاش ستمکارا ٔ‬
‫دستهایشان را گشوده ان ٔد[ و نهیب یم زنند که ]جانهایتان رٔا ببون دهید[ }انعام‪: 93].‬‬
‫و یم فرماید‪:‬‬
‫َ ُ ْ َ َ َ َ ُّ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ ُ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ َ َ‬
‫﴿ َولا تنف ُع ٱلشفَٰعة عِندهُ ٓۥ إِلا ل َِم ۡن أذِن ل ُه ۚۥ حت َٰٓي إِذا ف ِزع عن قلوب ِ ِه ۡم قالوا ماذا قال َربك ۡمُۖ‬
‫َ ُ ْ ۡ َ َّ َ ُ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫كب ُ‬
‫ير ‪[ ﴾٢٣‬سبأ‪]23 :‬‬ ‫قالوا ٱلحق ُۖوهو ٱلعل ِ ُّي ٱل ِ‬

‫ن برطرف شود یم گویند پروردگارتان چ ٔه فرمود؟ یم‬ ‫ن هراس از دلهایشا ٔ‬

‫{ تا چو ٔ‬
‫ت بلند مرتبه و بزرگ[ }سبأ‪: 23].‬‬
‫گویند ‪:‬حق است و اوس ٔ‬
‫و درباره اهل بهشت یم فرماید‪:‬‬

‫‪29‬‬
 ‫ُ ُ َ‬ ‫َ َّ َٰ ُ َ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ َ ٓ ۡ َ َ ۡ َ َٰ ۡ َ ُ َّ َٰ ۡ َ ۡ َ َ َٰٓ َ ُ‬
‫لئِكة يَ ۡدخلون‬ ‫ج ِهم وذرِيت ِ ِهمُۖ وٱلم‬
‫﴿جنت عد ٖن يدخلونها ومن صلح مِن ءابائ ِ ِهم وأزو ِ‬
‫ُۡ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َۡ‬
‫اب‪َ ٢٣‬سل َٰ ٌم َعل ۡيكم ب ِ َما َصبَ ۡرت ۡ ۚم فن ِۡع َم عق َبي ٱ َّلدارِ ‪[ ﴾٢٤‬الرعد‪]24-23 :‬‬
‫علي ِهم مِن ك ِل ب ٖ‬
‫یم شوند[ * ٔو یم گویند ]سالم ب ٔر شمٔا برای‬
‫ی بر آنان وارد ٔ‬
‫{ و مالئک ٔه از ه ٔر در ٔ‬
‫آنچه شکیبایٔ ورزیدید‪ ،‬راستٔ چه نیکوست فرجام آن شا[ }رعد‪: 23-24].‬‬
‫و در صحیح بخاری از ابوهریره رض هللا عنه روایت است که پیامب صیل هللا‬
‫علیه وسلم فرمودند« ‪:‬هرگاه هللا بنده ای را دوست بدارد جبئیل را ندا یم دهد که هللا‬
‫فالب را دوست یم دارد‪ ،‬پس او را دوست بدار‪ ،‬پس جبئیل او را دوست یم دارد‪ ،‬سپس‬
‫جبئیل در میان اهل آسمان ندا یم زند که ‪:‬بدانید که هللا فالب را دوست یم دارد پس‬
‫زمی پذیرش‬‫او را دوست بدارید‪ ،‬پس اهل آسمان او را دوست یم دارند‪ ،‬سپس برای او در ر‬
‫نهاده یم شود‪».‬‬
‫همی صحیح از ابوهریره رض هللا عنه روایت است که گفت ‪:‬رسول هللا‬ ‫و در ر‬
‫صیل هللا علیه وسلم فرمودند« ‪:‬چون روز جمعه یم شود نزد هر دری از درهای مسجد‬
‫مالئکه ای هستند که[ نام های افراد وارد شونده را ]به ترتیب یم نویسند‪ ،‬پس چون امام‬
‫[برای خطبه ]نشست‪ ،‬دفبهایشان را یم بندند و برای شنیدن ذکر یم آیند‪».‬‬
‫این نصوص به رصاحت سخن از دارای جسم بودن مالئکه به میان آورده نه اینکه‬
‫آنان رصفا رنبوهاب معنوی باشند‪ ،‬آنطور که اهل گمرایه گمان یم کنند و اجماع‬
‫همی نصوص است‪.‬‬ ‫مسلمانان بر اساس معنای ر‬
‫*‬

‫ایمان به کتاب ها‬

‫ُُ‬
‫کتب ‪:‬جمع« کتاب »است‪ ،‬به معنای« مکتوب( »نوشته شده‪).‬‬
‫منظور از کتابها اینجا‪ ،‬کتابهاب است که هللا تعایل از روی رحمت در حق خلقش‪،‬‬
‫و برای هدایت آنان؛ بر پیامبانش نازل کرده تا به سعادت دنیا و آخرت دست یابند‪.‬‬

‫و ایمان به کتابها چهار مسئله را در خود دارد‪:‬‬

‫نخست ‪:‬ایمان به اینکه نزول آن به حق از سوی هللا بوده است‪.‬‬

‫‪30‬‬
‫دوم ‪:‬ايمان به آن کتابهاب که هللا از آنها نام برده با همان نام ‪:‬مانند قرآن که بر‬
‫محمد صیل هللا علیه وسلم نازل شده و تورات که بر مویس صیل هللا علیه وسلم‬
‫نازل شده‪ ،‬و انجیل که بر عیس صیل هللا علیه وسلم نازل شده‪ ،‬و زبور که به داوود‬
‫صیل هللا علیه وسلم داده شده‪ ،‬اما به آن کتابهاب که از آنها نام برده نشده به شکل‬
‫اجمایل ایمان یم آوریم‪.‬‬
‫سوم ‪:‬راست شمردن هر خبی که به شکل صحیح به ما رسیده‪ ،‬مانند همه اخبار‬
‫تغیب و تحریف نشده است‪.‬‬
‫پیشی که دچار ر‬
‫ر‬ ‫قرآن‪ ،‬و آن اخبار کتابهای‬
‫چهارم ‪:‬عمل به آن احکام این کتابها که منسوخ نشده است‪ ،‬و خشنودی و تسلیم‬
‫پیشی با قرآن عظیم منسوخ‬ ‫ر‬ ‫خب‪ ،‬و همه کتابهای‬ ‫به آن‪ ،‬چه حکمت از آن فهمیدیم یا ر‬
‫شده اند‪ ،‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ب َو ُم َه ۡي ِم ًنا َعل ۡيهِ فٱ ۡحكم‬
‫َۡ ُ َ ٗ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ‬ ‫ََ َ َۡ ٓ َۡ َ ۡ َ َ‬
‫﴿وأنزلنا إِليك ٱلكِتَٰب ب ِٱلح ِق مصدِقا ل ِما بين يديهِ مِن ٱلكِتَٰ ِ‬
‫ِنك ۡم ش ۡر َع ٗة َوم ِۡن َه ٗ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ َ َّ َ ۡ ٓ ُ َ‬
‫اجا ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ّللُۖ َولا تتب ِ ۡع أه َوا َءه ۡم ع َّما َجا َء َك م َِن ٱلحَ ِق ل ِك ٖل َج َعل َنا م‬ ‫بينهم بِما أنزل ٱ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ٗ‬ ‫ُ‬
‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ ٓ َ َّ ُ َ‬
‫ت إِلي ٱّللِ‬ ‫ّلل لجَ َعلك ۡم أمة َوَٰح َِدة َولَٰكِن ل َِي ۡبل َوك ۡم فِي َما َءاتىَٰك ۡمُۖ فٱ ۡستبِقوا ٱلخ ۡي َر َٰ ِ‬ ‫ولو شاء ٱ‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َۡ ُ ُ ۡ َ ٗ َُ ُ ُ‬
‫نت ۡم فِيهِ تخ َتل ِفون‪[ ﴾٤٨‬المائدة‪]48 :‬‬ ‫كم ب َما ك ُ‬
‫ِ‬ ‫جعكم جمِيعا فينبِئ‬ ‫مر ِ‬

‫ل که تصدیق‬
‫ی ت ٔو نازل کردیم در حا ٔ‬
‫{و ما این کتاب( قرآن )رٔا به حق به سو ٔ‬
‫کنندهٔ کتابهای پیشیٔ و حاکم بر آنهاست[ }مائده‪: 48].‬‬
‫پیشی جایز نیست‪ ،‬مگر آن‬
‫ر‬ ‫بر این اساس‪ ،‬عمل به هیچ یک از احکام کتابهای‬
‫احکایم که قرآن تایید کرده و به صحت رسیده است‪.‬‬
‫و ایمان به کتابهای آسماب ثمرات بسیار گرانقدری دارد از جمله‪:‬‬
‫نخست ‪:‬علم به عنایت هللا تعایل به بندگانش؛ آنطور که برای هر قویم کتاب نازل‬
‫کرده تا با آن هدایت شوند‪.‬‬
‫دوم ‪:‬علم به حکمت هللا تعایل در رشعش؛ آنطور که برای هر قویم آنچه را مناسبت‬
‫اوضاع آنان بوده ر‬
‫مشوع ساخته است‪ ،‬همانطور که هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬

‫‪31‬‬
 ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ب َو ُم َه ۡي ِم ًنا َعل ۡيهِ فٱ ۡحكم‬
‫َۡ ُ َ ٗ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ‬ ‫ََ َ َۡ ٓ َۡ َ ۡ َ َ‬
‫﴿وأنزلنا إِليك ٱلكِتَٰب ب ِٱلح ِق مصدِقا ل ِما بين يديهِ مِن ٱلكِتَٰ ِ‬
‫ِنك ۡم ش ۡر َع ٗة َوم ِۡن َه ٗ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ َ َّ َ ۡ ٓ ُ َ‬
‫اجا ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ّللُۖ َولا تتب ِ ۡع أه َوا َءه ۡم ع َّما َجا َء َك م َِن ٱلحَ ِق ل ِك ٖل َج َعل َنا م‬ ‫بينهم بِما أنزل ٱ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ٗ‬ ‫ُ‬
‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ ٓ َ َّ ُ َ‬
‫ت إِلي ٱّللِ‬ ‫ّلل لجَ َعلك ۡم أمة َوَٰح َِدة َولَٰكِن ل َِي ۡبل َوك ۡم فِي َما َءاتىَٰك ۡمُۖ فٱ ۡستبِقوا ٱلخ ۡي َر َٰ ِ‬ ‫ولو شاء ٱ‬
‫ۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َۡ ُ ُ ۡ َ ٗ ََُ ُ ُ‬
‫نت ۡم فِيهِ تخ َتل ِفون‪[ ﴾٤٨‬المائدة‪]48 :‬‬ ‫كم ب َما ك ُ‬
‫ِ‬ ‫جعكم جمِيعا فينبِئ‬ ‫مر ِ‬

‫روشت قرار داده ایم[ }مائده‪: 48].‬‬

‫ٔ‬ ‫{ برای هر یک از شمٔا رشیع ٔ‬
‫ت و راه‬
‫سوم ‪:‬شکر نعمت هللا برای آن‪.‬‬
‫*‬

‫ايمان به رسوالن( پيامبان)‬

‫ُر ُسل جمع« رسول »است به معنای« فرستاده شده»‪ ،‬یعن کس که برای ابالغ‬
‫چبی فرستاده شده باشد‪.‬‬
‫ر‬
‫منظور از رسول در اینجا آن انساب است که با یک رشع فرستاده شده و امر به‬
‫تبلیغ آن رشع شده است‪.‬‬
‫اولی رسوالن‪ ،‬نوح علیه السالم است و آخرینشان محمد صیل هللا علیه وسلم‬
‫ر‬
‫است‪.‬‬
‫هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫وح َوٱ َّلنبيـ َۧن ِم َۢن َب ۡع ِده ِۦ َوأ َ ۡو َح ۡي َنا ٓ إل َ َٰٓي إبۡ َرَٰه َ‬
‫َ‬ ‫ٓ َ ُ‬ ‫َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ َ َ ٓ َ‬
‫ِإس َمَٰعِيل‬
‫ِيم َو ۡ‬
‫ِ ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ِِ‬ ‫ك ك َما أ ۡو َح ۡي َنا إِل َٰي ن ٖ‬ ‫﴿۞ إِنا أوحينا إِل ۡي‬
‫ون َو ُسلَ ۡي َمَٰ َن َو َءاتَ ۡي َنا َد ُاوۥ َد َز ُب ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َ َٰ َ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ ۡ َ َ َ َٰ َ ُّ َ َ ُ ُ َ َ َ َٰ ُ َ‬
‫ورا‪﴾١٦٣‬‬ ‫ۚ‬ ‫اط وعِيسي وأيوب ويونس وهر‬ ‫وِإسحق ويعقوب وٱلأسب ِ‬
‫[النساء‪]163 :‬‬

‫س ا ٔز ا ٔو ویح نمودیم }‬
‫نپ ٔ‬
‫پیامبا ٔ‬
‫ر‬ ‫ی ت ٔو ویح کردیم همانطور که به نوح ٔو‬
‫{ما ب ٔه سو ٔ‬
‫[نساء‪: 163].‬‬
‫و در صحیح بخاری از انس بن مالک رض هللا عنه در حدیث شفاعت آمده است‬
‫که پیامب صیل هللا علیه وسلم فرمودند« ‪:‬مردم به نزد آدم یم آیند تا برایشان شفاعت‬
‫نخستی رسویل‬
‫ر‬ ‫کند؛ پس از آنان عذر یم خواهد و یم گوید ‪:‬به نزد نوح بروید زیرا او‬
‫‪32‬‬
‫است که هللا مبعوث ساخت »و سپس حدیث را تا پایان ذکر نمود ‪.‬و هللا تعایل درباره‬
‫محمد صیل هللا علیه وسلم یم فرماید ‪:‬‬
‫َّ ُ َ َّ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َّ ُ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َُ َ ٓ َ‬
‫ّلل بِك ِل‬‫﴿ َّما كان مح َّم ٌد أبَا أ َح ٖد مِن رِ َجال ِك ۡم َولَٰكِن رسول ٱّللِ وخاتم ٱلنبِيِـۧن وكان ٱ‬
‫ِيما ‪[ ﴾٤٠‬األحزاب‪]40 :‬‬ ‫َش ۡي ٍء َعل ٗ‬

‫{محمد پدر هیچ یک ا ٔز مردان شمٔا نبوده است‪ (،‬نه پدر زید و نه هیچ كس‬
‫هیچ‬
‫پیامبان است[ }احزاب ‪].‬و ر‬ ‫ر‬ ‫ديگرى )بلکه فرستادۀ هللا به سوی مردم‪ ،‬و خاتم‬
‫امن نبوده مگر آنکه خداوند برای آنان رسویل با رشیعت مستقل‪ ،‬یا پیامبی با شیعت‬
‫ر‬
‫رسول قبیل فرستاده است؛ تا آن را تجدید نماید ‪.‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫وت ُۖ فَ ِم ۡن ُهم َّم ۡن َه َدى ٱ َّ ُ‬
‫ّلل‬ ‫لطَٰ ُغ َ‬ ‫﴿ َولَ َق ۡد َب َع ۡث َنا في ُكل أُ َّمة َّر ُسولًا أَن ٱ ۡع ُب ُدوا ْ ٱ َّ َ‬
‫ّلل َوٱ ۡج َتن ُِبوا ْ ٱ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ٖ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ان َعَٰق َِب ُة ٱل ُمك ِذب َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ُ َّ ۡ َ َّ ۡ َ َ ۡ َّ‬
‫لض َلَٰل ُة ۚ فَسِ ُ‬
‫ين‪﴾٣٦‬‬ ‫ِ‬ ‫ۡرض فٱنظ ُروا ك ۡيف ك‬ ‫يروا فِي ٱلأ ِ‬ ‫ومِنهم من حقت عليهِ ٱ‬
‫[النحل‪]36 :‬‬

‫{و در حقیقت در میان ه ٔر امتٔ فرستاده ای برانگیختیم[ تا بگوید ]هللا را عبادت‬

‫کنید و از طاغوت رببهبید[ }نحل‪: 36].‬‬
‫و یم فرماید ‪:‬‬
‫ِيرا َوِإن م ِۡن أُ َّمة إلَّا َخلَا ف َ‬
‫ِيها نَذ ‪ٞ‬‬ ‫َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َٰ َ ۡ َ َ ٗ َ‬
‫ِير‪[ ﴾٢٤‬فاطر‪]24 :‬‬ ‫ٍ ِ‬ ‫يرا َونذ ٗ ۚ‬ ‫﴿إِنا أرسلنك ب ِٱلح ِق بشِ‬

‫{و امتٔ نبوده مگ ٔر آنکه د ٔر میانشان هشدار دهند ٔه ای بوده است[ }فاطر‪: 24].‬‬
‫و یم فرماید‪:‬‬
‫َّ ٓ َ َ ۡ َ َّ ۡ َ َٰ َ َ ُ ٗ َ ُ ‪ْ ُ َ َ َّ ْ ُ َ ۡ َ َ َّ َ ُّ َّ َ ُ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫﴿إِنا أنزلنا ٱلتورىة فِيها هدى ونور ۚ يحكم بِها ٱلنبِيون ٱلذِين أسلموا ل ِلذِين هادوا‬
‫َ َّ َّ ُّ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫ار ب َما ٱ ۡس ُت ۡحف ُِظوا ْ مِن ك َِتَٰب ٱ َّّللِ َو َكانُوا ْ َعلَ ۡيهِ ُش َه َدا ٓ َء فَلَا َت ۡخ َش ُوا ْ ٱ َّلن َ‬
‫اس‬ ‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫وٱلربَٰن ِيون وٱلأحب ِ‬
‫َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َ َٰ َ َ ٗ َ ٗ َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ ُ‬
‫ّلل فأ ْو َٰٓلئِك ه ُم‬ ‫وٱخشو ِن ولا تشتروا أَـِبيتِي ثمنا قل ِيلاۚ ومن لم يحكم بِما أنزل ٱ‬
‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫ٱلكَٰف ُِرون‪[ ﴾٤٤‬المائدة‪]44 :‬‬

‫‪33‬‬
‫پیامبایٔ که تسلیم[ امر‬
‫ر‬ ‫{ ما تورات را نازل کردیم که در آن هدایت و نور بود‪،‬‬
‫ه ]بودند ب ٔه موجب آن برای یهود داوری یم کردند[ }مائده‪: 44].‬‬
‫ال ٔ‬
‫و رسوالن‪ ،‬انسانهاب مخلوق هستند که هیچ یک از ویژگ های پروردگاری و خداب‬
‫را دارا نیستند ‪.‬هللا تعایل درباره پیامبش محمد که شور رسوالن و واال مقامبین آنان‬
‫نزد هللا است یم فرماید‪:‬‬
‫َ ۡ ٗ َ َ َ ًّ َّ َ َ ٓ َ َّ ُ َ َ ۡ ُ ُ َ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫كثَ ۡر ُ‬ ‫ُ َّ ٓ َ ُ ۡ‬
‫ت م َِن‬ ‫﴿قل لا أ ۡمل ِك ل َِنف ِسي نفعا ولا ضرا إِلا ما شاء ٱّللۚ ولو كنت أعلم ٱلغيب لٱست‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫لس ٓو ُء إ ۡن َأنَا ۠ إلَّا نَذ ‪ٞ‬‬
‫ِير َو َبشِ ير‪ ٞ‬ل ِق ۡو ٖم يُؤم ُِنون‪[ ﴾١٨٨‬األعراف‪]188 :‬‬ ‫ٱلۡخَ ۡير َو َما َم َّسن َي ٱ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ۚ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫هللا بخواهد؛ و اگر‬
‫ن خویشیٔ نیستم‪ ،‬مگ ٔر آنچه رٔا که ٔ‬
‫مالک سو ٔد ٔو زیا ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ن‬
‫{بگو ‪:‬م ٔ‬
‫غیب یم دانستم‪ ،‬خبٔ[ و سود ]بسیاری[ برای خود ]فراهم یم ساختم و هیچ بدی‬
‫ر ٔ‬
‫بخیس‬ ‫[و زیایٔ ]به من نیم رسید ‪.‬من[ کیس ]نیستم‪ ،‬مگر بیم دهنده و بشارت‬
‫ن دارند[ }اعراف‪: 188].‬‬‫[دلسوز ]برای گرویه که ایما ٔ‬
‫و یم فرماید‪:‬‬
‫َ َّ َ َ ‪َ ۡ َ َ ٞ‬‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َٓ َۡ ُ َ ُ ۡ َ ٗ ََ َ َ ٗ‬ ‫ُۡ‬
‫ج َد مِن‬
‫﴿قل إِنِي لا أمل ِك لكم ضرا ولا رشدا‪ ٢١‬قل إِنِي لن ي ِجيرنِي مِن ٱّللِ أحد ولن أ ِ‬
‫ُدونِهِۦ ُم ۡل َت َ‬
‫ح ًدا‪[ ﴾٢٢‬الجن‪]22-21 :‬‬

‫{ بگو من برای شمٔا اختیار زیان و هدایتٔ را ندارم * بگ ٔو هرگز کیس مرا د ٔر برابر‬
‫ن‪: 21-22].‬‬
‫هللا پناه نیم ده ٔد و هرگز پناهگایه غبٔ از او نیم یابم[ }ج ٔ‬
‫بشی مانند بیماری و مرگ‪ ،‬و نیاز به آب و غذا‪ ،‬و دیگر نیازها‪،‬‬ ‫همه ویژگ های ر‬
‫درباره آنها هم صادق است ‪.‬هللا تعایل به نقل از ابراهیم علیه الصالة والسالم یم فرماید‬
‫چنی گفت ‪:‬‬ ‫که در توصیف پروردگارش ر‬
‫ُ ُ ُ َّ ُ ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ ََُ َۡ‬ ‫َُ ُۡ ُ ََ ۡ‬ ‫َ َّ‬
‫ين‪﴾٨١‬‬‫ِين‪ ٨٠‬وٱلذِي ي ِميتنِي ثم يحي ِ ِ‬
‫ِين‪ ٧٩‬وِإذا م ِرضت فهو يشف ِ‬
‫﴿وٱلذِي هو يطعِمنِي ويسق ِ‬
‫[الشعراء‪]81-79 :‬‬

‫ن بیمار شوم‬
‫{و آن کس که او ب ٔه من خوراک یم دهد ٔو سبابم یم گردان ٔد * و چو ٔ‬
‫س که مرا یم مباند و سپس زنده ام یم گرداند[ }شعراء ‪:‬‬‫او مرا شفا یم دهد * و آن ک ٔ‬
‫‪79-81].‬‬

‫‪34‬‬
‫و پیامب صیل هللا علیه وسلم یم فرماید« ‪:‬همانا من انساب مانند شمایم‪ ،‬چنانکه‬
‫امویس یم شوم‪ ،‬پس چون فراموش‬‫شما فراموش یم کنید من رنب همانند شما دچار فر ر‬
‫کردم مرا یادآور کنید‪».‬‬
‫هللا تعایل آنان را هنگام ذکر واالترین مقام ها و در سیاق ستایش‪ ،‬وصف بندگ داده‬
‫است؛ چنانکه درباره نوح صیل هللا علیه وسلم یم فرماید ‪:‬‬
‫َّ ُ َ َ َ ۡ ٗ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََۡ‬ ‫ُ َ‬
‫ورا ‪[ ﴾٣‬اإلسراء‪]3 :‬‬‫ك ٗ‬ ‫﴿ذرِ َّية َم ۡن حمل َنا َم َع ن ٍ‬
‫وح إِنهۥ كان عبدا ش‬

‫{او بنده ای شکرگزار بود[ }اشاء]‪ ،: 3‬و درباره محمد صیل هللا علیه وسلم یم‬
‫فرماید‪:‬‬
‫ون ل ِۡل َعَٰلَم َ‬
‫ين نَذ ً‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َ ُۡ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫ِيرا ‪[ ﴾١‬الفرقان‪]1 :‬‬ ‫ِ‬ ‫ار َك ٱلذِي ن َّزل ٱلف ۡرقان عَل َٰى ع ۡب ِده ِۦ ل ِيك‬ ‫﴿ت ب‬

‫ش نازل نمود‪ ،‬تٔا برای جهانیان هشدارگری‬

‫{ خجسته است آنک ٔه فرقان را بر بنده ا ٔ‬
‫باشد[ }فرقان‪: 1].‬‬
‫و درباره ابراهیم و اسحاق و یعقوب صیل هللا علیهم وسلم یم فرماید‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ ٓ َ ۡ َ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ َ َ َٓ َۡ َ َ ۡ َ َ ََۡ ُ َ ُ‬
‫وب أ ْولِي ٱلأيۡدِي َوٱلأبۡص َٰ ِر‪ ٤٥‬إِنا أخل ۡص َنَٰ ُهم ِبخال َِص ٖة‬ ‫﴿وٱذكر عِبَٰدنا إِبرَٰهِيم وِإسحَٰق ويعق‬
‫َۡ َۡۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ ُ ۡ َ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫ِندنا ل ِم َن ٱل ُم ۡص َطفي َن ٱلأخ َيارِ‪[ ﴾٤٧‬ص‪]47-45 :‬‬ ‫ذِك َرى ٱ َّلدارِ ‪ ٤٦‬وِإنهم ع‬

‫{ و بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را که نبومند و دیده ور بودند به یاد‬

‫آور * ما آنان را با موهبت ویژه ای که یادآوری آن شای بو ٔد خالص گردانیدیم * و‬
‫ن نیکانند[ }ص‪: 45-47].‬‬
‫آنان در پیشگا ٔه مٔا از برگزیدگا ٔ‬
‫و درباره عیس بن مریم یم فرماید ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ َّ َ َ ۡ‬
‫﴿إِن ه َو إِلا ع ۡب ٌد أن َع ۡم َنا َعل ۡيهِ َو َج َعل َنَٰ ُه َمثلا ل َِبنِ ٓي إ ِ ۡس َرَٰٓءِيل ‪[ ﴾٥٩‬الزخرف‪]59 :‬‬

‫{او نیست مگر بند ٔه ای که بر او منت نهادیم ٔو او را شمشق[ و نشانه ای ]برای‬

‫بتٔ اشائیل گردانیدیم[ }زخرف‪: 59].‬‬

‫‪35‬‬
 ‫و ایمان به پیامبان چهار مسئله را در خود دارد‪:‬‬
‫نخست ‪:‬ایمان به اینکه رسالت آنان حق و از سوی هللا تعایل است‪ ،‬پس هر که به‬
‫رسالت یک از آنان کفر بورزد به همه شان کافر شده است‪ ،‬همانطور که هللا تعایل یم‬
‫فرماید ‪:‬‬
‫وح ٱل ۡ ُم ۡر َسل َ‬
‫ِين‪[ ﴾١٠٥‬الشعراء‪]105 :‬‬
‫َ َّ َ ۡ َ ُ‬
‫ت ق ۡو ُم ن ٍ‬ ‫﴿كذب‬

‫پیامبان کفر ورزیدند[ }شعراء ‪: 105].‬اینجا آنان را تکذیب کننده‬ ‫ر‬ ‫{قوم نوح به‬
‫همه رسوالن نامید در حایل که هنگام تکذیب نوح‪ ،‬رسویل دیگر جز او نبود‪ ،‬بر این‬
‫اساس‪ ،‬نرصانیاب که محمد صیل هللا علیه وسلم را تکذیب کردند و رپبوی اش نکردند؛‬
‫مسیح بن مریم را رنب تکذیب کرده اند‪ ،‬و رپبو او نیستند‪ ،‬به ویژه که او آنان را به آمدن‬
‫محمد صیل هللا علیه وسلم بشارت داد‪ ،‬و این بشارت معناب جز این که او رسویل به‬
‫سوی آنان است ندارد‪ ،‬تا آنان را از گمرایه نجات دهد‪ ،‬و به رصاط مستقیم هدایت‬
‫کند ‪.‬دوم ‪:‬ایمان به آن دسته از پیامبان که از آنان نام برده شده‪ ،‬به نام‪ ،‬مانند محمد و‬
‫ابراهیم و مویس و عیس و نوح علیهم الصالة والسالم و این پنج تن پیامبان اولوالعزم‬
‫نام دارند‪ ،‬و هللا تعایل آنان را در پنج جا در قرآن نام برده است‪:‬‬
‫َ ۡ َ َ‬ ‫وح َوِإبۡ َرَٰه َ ُ َ‬‫ُّ‬ ‫َ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ َٰ َ ُ ۡ َ َ‬
‫ِيم َوموس َٰي َوعِيسي ٱب ِن م ۡري َمُۖ‬ ‫ِنك َومِن ن ٖ‬
‫﴿وِإذ أخذنا مِن ٱلنبِيِـۧن مِيثقهم وم‬
‫َ ً َ ٗ‬ ‫َ َ َۡ‬
‫َوأخذنا م ِۡن ُهم مِيثَٰقا غل ِيظا ‪[ ﴾٧‬األحزاب‪]7 :‬‬

‫پیامبان پیمان[ عبادت هللا به یگانگٔ و‬ ‫ر‬ ‫پیامب‪ ،‬یاد کن آن ]هنگایم که از‬ ‫ر‬ ‫{ و[ ای‬
‫س و عییس ـ پش مریم؛ و از‬ ‫نبوت ]گرفتیم و[ به ویژه ]از تو و نوح و ابراهیم و مو ٔ‬
‫همۀ آنان پیمان محکیم[ دربارٔۀ تبلیغ دین ]گرفتیم[ }احزاب ]‪: 7‬و آنجا که یم فرماید ‪:‬‬
‫ُ ٗ َ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ‬
‫ك َو َما َو َّص ۡي َنا بهِ ٓۦ إبۡ َرَٰه َ‬ ‫َ َ َ َ ُ‬
‫ِيم‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِين َما َو َّص َٰي بِهِۦ نوحا وٱلذِي أوحينا إِلي‬ ‫َ‬
‫﴿۞ شرع لكم مِن ٱلد ِ‬
‫َ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ۡ َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ ُ َ َ َ َۡ َ ُ ْ‬
‫ّلل يج َت ِب ٓي‬ ‫ِين َولا ت َتف َّرقوا فِيهِ كبُ َر عَلى ٱل ُمش ِرك ِين ما تدعوهم إِليهِ ٱ‬ ‫ِيموا ٱلد‬ ‫وموس َٰي وعِيس َٰٓي ُۖ أن أق‬
‫ِي إل َ ۡيهِ َمن يُن ُ‬
‫َ َ ََ ُٓ ََۡ ٓ‬
‫ِيب‪[ ﴾١٣‬الشورى‪]13 :‬‬ ‫إِل ۡيهِ من يشاء ويهد ِ‬

‫نب آنچه به تو‬ ‫ح امر كرد ٔه بود؛ و ٔ‬

‫ى شمٔا مقرر كرد كه ب ٔه نو ٔ‬
‫ن را برا ٔ‬
‫{از دین هما ٔ‬
‫س و عییس امر كردیم؛ اینكه ‪:‬دین را برپا نگا ٔه‬ ‫ویح كردیم و آنچه به ابراهیمٔ و مو ٔ‬
‫دارید و در مورد آن فرقه فرقه نشوید[ و اختالف نورزید[ ‪].‬پذیرشٔ ]دعوت تو بر‬
‫س رٔا بخواه ٔد[ توفیقٔ عبادت یم دهد‬ ‫مشكان گران آمد ٔه است ‪.‬هللا است ك ٔه ه ٔر ك ٔ‬ ‫ر‬
‫‪36‬‬
‫و ]به سوى خویش بریم گزیند؛ و هر کس را[ که توبه کند و به درگاهش ]بازآید‪ ،‬به‬
‫ت خواهد كرد[ }شوری ‪: 13].‬اما آنهاب که نامشان را نىم دانیم به‬ ‫سوى خویش هدای ٔ‬
‫شکل اجمایل به آنان ایمان یم آوریم ‪.‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ٗ‬ ‫ََ َ ۡ‬
‫﴿ َولق ۡد أ ۡر َسل َنا ُر ُسلا مِن ق ۡبل ِك م ِۡن ُهم َّمن ق َص ۡص َنا َعل ۡيك َوم ِۡن ُهم َّمن ل ۡم نق ُص ۡص َعل ۡيك َو َما‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ ۡ َّ َ َ ٓ َ‬ ‫َ َ ُ َ ۡ‬
‫ول أن يَأت ِ َي أَـِبيَ ٍة إِلا بِإِذ ِن ٱّللِۚ فإِذا َجا َء أ ۡم ُر ٱّللِ ق ِض َي ب ِٱلحَ ِق َوخ ِس َر ه َنال ِك‬ ‫َ‬
‫كان ل ِرس ٍ‬
‫ۡ ُ َ‬
‫ٱل ُم ۡب ِطلون‪[ ﴾٧٨‬غافر‪]78 :‬‬

‫ن رٔا برای تو بازگو کرده‬

‫پیامبایٔ رٔا فرستادیم که داستان بریحٔ از آنا ٔ‬
‫ر‬ ‫{ و پیش از ت ٔو‬
‫ایم و بریحٔ دیگر داستانشان رٔا برایت بازگو نکرده ایم[ }غافر‪: 78].‬‬
‫سوم ‪:‬راست شمرد هر خبی که آنان داده اند و از طریق صحیح به ما رسیده است‪.‬‬
‫چهارم ‪:‬عمل به رشیعت آن رسویل که برای ما فرستاده شده که همانا آخرین رسوالن‪،‬‬
‫محمد صیل هللا علیه وسلم است که به سوی همه مردم فرستاده شده است ‪.‬هللا‬
‫تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ُ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ِيما َش َ‬ ‫ََ ََ َ َ ُۡ ُ َ‬
‫ون َح َّت َٰي ُيحَك ُِم َ‬
‫ج َر بَ ۡي َن ُه ۡم ث َّم لا ي ِج ُدوا ف ِ ٓي أنفسِ ِه ۡم َح َر ٗجا م َِّما‬ ‫وك ف َ‬ ‫﴿فلا وربِك لا يؤمِن‬
‫ِيما ‪[ ﴾٦٥‬النساء‪]65 :‬‬ ‫ت َو ُي َسل ُِموا ْ ت َ ۡسل ٗ‬
‫قَ َض ۡي َ‬

‫{نه‪ ،‬سوگند به پروردگارت که آنها ایمان نیم آورند‪ ،‬مگ ٔر اینکه در اختالفات‬
‫احت‬
‫ل خو ٔد احساس نار ٔ‬ ‫خویش ت ٔو رٔا داور قرار دهند‪ ،‬و سپس ا ٔز داوری تو‪ ،‬در د ٔ‬
‫ا‬
‫کامل تسلیم باشند[ }نساء‪: 65].‬‬
‫ٔ‬ ‫نکنند و‬

‫ایمان به پیامبان ثمرات بسیار با ارزش دارد‪ ،‬از جمله‪:‬‬

‫نخست ‪:‬علم به رحمت هللا تعایل و عنایت او به بندگانش؛ که پیامباب را برای‬
‫هدایت آنان به راه مستقیمش فرستاده؛ و برایشان بیان نموده که چگونه او را عبادت‬
‫بشی به شکل مستقل نىم تواند به این شناخت برسد‪.‬‬ ‫کنند‪ ،‬زیرا عقل ر‬

‫دوم ‪:‬شکر پروردگار متعال برای این نعمت بزرگ‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫سوم ‪:‬محبت پیامب علیهم الصالة والسالم و بزرگداشت آنان و ستایش آنها چنان‬
‫که شایسته آن هستند؛ زیرا آنان فرستادگان هللا تعایل هستند که عبادت او را به جای‬
‫آورده اند‪ ،‬و رسالت او را ابالغ کرده اند‪ ،‬و برای بندگانش دلسوزی کرده اند‪.‬‬
‫اما معاندان‪ ،‬پیامبان خود را دروغگو انگاشتند و مدیع شدند که فرستادگان هللا‬
‫تعایل باید از مالئکه باشند ‪.‬هللا تعایل این زعم آنان را ذکر نموده‪ ،‬و آن را باطل دانسته‬
‫و فرموده است‪:‬‬
‫ُ َّ‬ ‫ٗ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ َ ُ ۡ ُ ٓ ْ ۡ َ ٓ َ ُ ُ ۡ ُ َ َٰٓ َّ ٓ َ َ ُ ٓ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫ّلل بَش ٗرا َّر ُسولا‪ ٩٤‬قل ل ۡو‬‫﴿وما منع ٱلناس أن يؤمِنوا إِذ جاءهم ٱلهدى إِلا أن قالوا أبعث ٱ‬
‫َ َّ َ ٓ َ َ ٗ َّ ُ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ‪ۡ ََ َ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ٞ‬‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ‬
‫ِين لن َّزل َنا َعل ۡي ِهم مِن ٱلسما ِء ملكا رسولا‪[ ﴾٩٥‬اإلسراء‪:‬‬ ‫لئِكة يمشون مطمئِن‬ ‫ۡرض م َٰٓ‬
‫كان فِي ٱلأ ِ‬
‫‪]94-95‬‬

‫ن آوردن باز نداشت آنگا ٔه هدایت برایشان آمد ج ٔز‬ ‫ی ]مردم رٔا از ایما ٔ‬ ‫{ و[ چب ٔ‬
‫اینکه گفتند آیا هللا بشی را به عنوان رسول مبعوث کرده است؟ * بگو اگر در روزی‬ ‫ر‬
‫نب ]مالئک ٔه ای رٔا به‬ ‫زمیٔ مالئک ٔه ای بودن ٔد که با اطمینان را ٔه یم رفتند البته بر آنان[ ٔ‬
‫ن نازل یم کردیم[ }اشاء ‪: 94-95].‬هللا تعایل این زعم را که پیامب‬ ‫پیامب از آسما ٔ‬ ‫رٔ‬ ‫عنوان‬
‫زمی‬ ‫باید حتما از مالئکه باشد اینگونه باطل اعالم یم کند‪ ،‬زیرا این پیامب برای اهل ر‬
‫زمی از مالئکه بودند برای آنان از آسمان مالئکه‬ ‫بشند‪ ،‬و اگر اهل ر‬ ‫فرستاده شده و آنان ر‬
‫همچنی هللا تعایل به نقل از تکذیب‬ ‫ر‬ ‫ای را به عنوان رسول یم فرستاد؛ تا مانند آنان باشد‪،‬‬
‫کنندگان پیامبان یم فرماید‪:‬‬
‫ُُ ُ‬ ‫ۡ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ك فَاطِر ٱ َّ َ‬ ‫َّ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ َ ۡ ُُ ُُ ۡ َ‬
‫ۡرض يَ ۡد ُعوك ۡم ل َِيغف َِر لكم مِن ذنوبِك ۡم‬ ‫ت َوٱلأ ِ‬ ‫لسمَٰ َو َٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ش‬ ‫ِ‬ ‫ّلل‬‫ٱ‬ ‫ي‬ ‫﴿۞ قالت رسلهم أ ِ‬
‫ف‬
‫َُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ََ ‪َ ُ ُ َ ۡ ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َو ُي َؤخ َِر ُك ۡم إل َ َٰٓي أ َ َجل ُّم َس ٗم قَال ٓوا إ ۡن أ ُ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫يدون أن ت ُص ُّدونا ع َّما كان َي ۡع ُب ُد َءابَاؤنا‬ ‫نت ۡم إِلا بشر مِثلنا ت ِر‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ ۡ ُ َّ َ َ ‪ََٰ َ ُّ ُ َ َ َّ َّ َٰ َ َ ۡ ُ ُ ۡ ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ۡ َُ ۡ ُ ُ ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َُۡ َ ُ ۡ‬
‫ين ‪ ١٠‬قالت لهم رسلهم إِن نحن إِلا بشر مِثلكم ولكِن ٱّلل يمن على من‬ ‫فأتونا بِسلطَٰ ٖن مب ِ ٖ‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ ۡ َّ ۡ ۡ‬ ‫َّ ۡ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ ٓ َ َّ ۡ ُ‬ ‫َ ٓ‬
‫يَشا ُء م ِۡن ع َِبادِه ُِۖۦ َو َما كان ل َنا أن نأت َِيكم ب ِ ُسل َطَٰ ٍن إِلا بِإِذ ِن ٱّللِۚ َوعَلى ٱّللِ فل َي َت َوك ِل ٱل ُمؤم ُِنون‬
‫‪[ ﴾١١‬إبراهيم‪]11-10 :‬‬

‫ی مانن ٔد ما نیستید‪ ،‬یم خواهید ما را از آنچه پدرانمان یم‬ ‫{ گفتند ‪:‬شما جز ر‬

‫بش ٔ‬
‫پیامبانشان به آنان گفتند ‪:‬ما‬
‫ر‬ ‫پرستیدند باز دارید پس برای مٔا حجتٔ آشکار بیاورید *‬
‫ل شمٔا نیستیم ول هللا بر هر یک ا ٔز بندگانش که بخواهد منت یم نهد‪،‬‬ ‫بشی مث ٔ‬ ‫جز ر‬

‫‪38‬‬
‫و ما( هرگز )نیم توانیم( وحقٔ نداریم )معجزه وحجتٔ به جز به فرمان هللا برایتان‬
‫بیاوریم[ }ابراهیم‪: 10-11].‬‬
‫*‬

‫بازپسی( آخرت)‬
‫ر‬ ‫ایمان به روز‬
‫بازپسی ‪:‬روز قیامت که مردم در آن برای حساب و جزا برانگیخته یم شوند‪.‬‬
‫ر‬ ‫روز‬
‫و این روز از آنجاب روز آخرت نامیده؛ زیرا بعد از آن روزی نیست؛ آنجا که اهل‬
‫گبند‪ ،‬و اهل دوزخ رنب در منازل خود مستقر یم شوند‪.‬‬‫بهشت در منازل خود جای یم ر‬

‫و ایمان به آخرت سه امر را در خود دارد‪:‬‬

‫رستاخب ‪:‬یعن زنده شدن مردگان‪ ،‬هنگایم که برای بار دوم در‬ ‫ر‬ ‫نخست ‪:‬ایمان به‬
‫خبند‪ ،‬در حایل که پا‬ ‫صور دمیده یم شود؛ پس مردم برای پروردگار جهانیان به پا یم ر‬
‫برهنه و عریان هستند‪ ،‬و لبایس ندارند و ختنه نشده هستند ‪.‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫َ ٓ َّ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ك ُتب َك َما بَ َد ۡأنَا ٓ أ َ َّو َل َخ ۡلق نُّع ُ‬
‫ِيدهُ ۚۥ َوع ًدا َعل ۡي َنا ۚ إِنا ك َّنا‬
‫ۡ ُ‬ ‫َّ ٓ َ‬
‫لس َما َء ك َط ِي ٱ ِ‬
‫َ‬
‫﴿يَ ۡو َم ن ۡطوِي ٱ‬
‫ٖ‬ ‫ج ِل ل ِل ِ‬
‫لس ِ‬
‫ِين‪[ ﴾١٠٤‬األنبياء‪]104 :‬‬ ‫َفَٰعِل َ‬

‫{همان گونه که بار نخست آفرینش را آغا ٔز کردیم دوبارٔه آن رٔا بازیم گردانیم‪،‬‬
‫دهنده آنیم[ }انبیاء‪: 104].‬‬
‫ٔ‬ ‫وعده ای است بر عهدهٔ ما که ما انجام‬
‫رستاخب‪ ،‬حق است و بر اساس کتاب و سنت و اجماع مسلمانان‪ ،‬ثابت است‪.‬‬
‫ر‬ ‫و‬
‫هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ُ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َّ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ َّ ُ‬
‫﴿ث َّم إِنكم َب ۡع َد ذَٰل ِك ل َمي ِ ُتون‪ ١٥‬ث َّم إِنك ۡم يَ ۡو َم ٱلق َِيَٰ َمةِ ت ۡب َعثون ‪[ ﴾١٦‬المؤمنون‪-15 :‬‬
‫‪]16‬‬

‫{سپس شما بع ٔد از آن قطعا خواهید مر ٔد * آنگا ٔه شمٔا د ٔر روز رستاخبٔ برانگیخته‬

‫خواهید شد[ }مؤمنون‪: 15-16].‬‬

‫‪39‬‬
‫و پیامب صیل هللا علیه وسلم یم فرماید« ‪:‬مردم در روز قیامت پا برهنه و لخت و‬
‫ختنه نشده محشور یم شوند ‪».‬متفق علیه‪.‬‬
‫و مسلمانان بر اثبات آن اجماع دارند و این مقتضای حکمت است؛ زیرا الزم است‬
‫که هللا تعایل برای این مردمان معادی قرار دهد‪ ،‬تا آنان را برای آنچه توسط پیامبان‬
‫مشوع ساخته جزا دهد ‪.‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬ ‫برایشان ر‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ ٗ َ َّ ُ َ َ ُ‬ ‫﴿أَفَ َ‬
‫س ۡب ُت ۡم أن َما خلق َنَٰك ۡم ع َبثا َوأنك ۡم إِل ۡي َنا لا ت ۡر َج ُعون ‪[ ﴾١١٥‬المؤمنون‪]115 :‬‬
‫ح ِ‬

‫م و همانٔا شمٔا به سوی مٔا باز گردانده‬ ‫{ آیا پنداشته ای ٔد که شمٔا رٔا بیهوده آفریده ای ٔ‬
‫نیم شوید ؟[ }!مؤمنون ]‪: 115‬و خطاب به پیامبش صیل هللا علیه وسلم یم فرماید‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ َّ‬
‫ُ‬ ‫ان ل َ َرا ٓ ُّد َك إِل َ َٰي َم َعادٖ قُل َّرب ٓي أ ۡعلَ ُم َمن َجا ٓ َء ب ِٱل ۡ ُه َد َٰ‬
‫ى َو َم ۡن ه َو فِي‬
‫ََ َ َ َۡ َ ُۡ ۡ َ َ‬
‫ء‬‫ر‬ ‫ق‬ ‫ل‬‫ٱ‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ض‬‫ر‬‫ف‬ ‫ِي‬
‫ذ‬ ‫﴿إِن ٱل‬
‫ِ‬
‫َ َ ُّ‬
‫ين‪[ ﴾٨٥‬القصص‪]85 :‬‬ ‫ضل َٰ ٖل مب ِ ٖ‬
‫{در حقیقت همان کیس که این قرآن را بر تو فرض کرد‪ ،‬یقینا تو را به سوی‬
‫وعده گاه باز یم گرداند[ }قصص‪: 85].‬‬
‫دوم ‪:‬ایمان به حساب و جزا ‪:‬بنده برای عملش محاسبه خواهد شد‪ ،‬و برای آن‬
‫پاداش داده یم شود‪ ،‬و کتاب و سنت و اجماع مسلمانان دال بر این است‪.‬‬
‫هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫﴿إ َّن إل َ ۡي َنا ٓ إيَ َ‬
‫اب ُه ۡم‪ُ ٢٥‬ث َّم إ َّن َعلَ ۡي َنا ح َِس َ‬
‫اب ُهم‪[ ﴾٢٦‬الغاشية‪]26-25 :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬

‫{ در حقیقت بازگشت آنان به سوی ماست * آنگاه حساب آنان بر عهدهٔ ماست }‬
‫[غاشیه ]‪: 25-26‬و یم فرماید ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ َ ُ َ ۡ ُ َ ۡ َ َ َ َ َ ٓ َ َّ َ َ َ ُ ۡ َ َٰٓ َّ ۡ َ‬
‫ى إِلا مِثل َها َوه ۡم لا‬ ‫﴿من جاء ب ِٱلحسنةِ فلهۥ عشر أمثال ِهاُۖ ومن جاء ب ِٱلسيِئةِ فلا يجز‬
‫ۡ َ َ‬
‫ُيظل ُمون‪[ ﴾١٦٠‬األنعام‪]160 :‬‬

‫ش ]است‪ٔ ،‬و کیس که بدی بیاورد‬‫{هرکس یک نیگ بیاور ٔد برایش ده برابر آن[ پادا ٔ‬
‫ن جزا داده نیم شود‪ ،‬و آنان مورد ستم قرار نیم گبند[ }انعام ]‪: 160‬‬ ‫جز به اندازهٔ آ ٔ‬
‫و یم فرماید‪:‬‬

‫‪40‬‬
 ‫َ َ َۡ َ‬ ‫َ َ َ ُ ۡ َ َ َٰ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ِ ۡ َ َٰ َ َ َ ُ ۡ َ ُ َ ۡ ‪ٗ َ ٞ‬‬
‫س ش ۡيـاُۖ َوِإن كان مِثقال َح َّبةٖ م ِۡن‬ ‫﴿ونضع ٱلموزِين ٱلقِسط ل ِيوم ٱلقِيمةِ فلا تظلم نف‬
‫سب َ‬ ‫َ ۡ َ َََۡ َ ََ َ َ َ‬
‫ين ‪[ ﴾٤٧‬األنبياء‪]47 :‬‬ ‫خرد ٍل أتينا بِها وكف َٰي بِنا ح َٰ ِ ِ‬

‫س در میان ]یم نهیم؛ آن گاه به‬ ‫ی عدل را[ برای حسابر ٔ‬ ‫{ روز قیامت‪ ،‬مٔا ترازوها ٔ‬
‫َ َ‬
‫ل باشد‪،‬‬ ‫یم نیم شود؛ ٔو اگ ٔر[ کردارشان ]همسنگٔ دان ٔۀ خرد ٔ‬
‫هیچ کس[ کمبین ]ست ٔ‬
‫آن را[ به حساب ]یم آوریم؛ و کاقٔ است که ما حسابرس باشیم[ }انبیاء ‪: 47].‬و از‬
‫ابن عمر رض هللا عنهما روایت است که پیامب صیل هللا علیه وعیل آله وسلم‬
‫فرمودند« ‪:‬هللا به مؤمن نزدیک یم شود تا آنکه پوشش خود را بر او یم اندازد‪ ،‬و او را‬
‫سب یم کند و یم فرماید ‪:‬آیا فالن گناه را یادت است؟ آیا فالن گناه را یادت است؟ و‬
‫او یم گوید بله پروردگارا‪ ،‬تا آنکه او را به گناهانش معبف ساخت و او در دل به هالکت‬
‫خود اطمینان یافت یم فرماید ‪:‬آن را در دنیا بر تو پوشاندم و امروز بر تو یم آمرزم‪ ،‬پس‬
‫نامه نیک هایشان را به او یم دهند‪ ،‬اما بر کافران و منافقان در جمع خالیق ندا زده یم‬
‫شود که اینها بر پروردگارشان دروغ بستند‪ ،‬بدانید که لعنت هللا بر ستمگران است »‬
‫متفق علیه‪.‬‬
‫و از پیامب صیل هللا علیه وسلم به صحت رسیده که فرمودند« ‪:‬کس که تصمیم‬
‫بگبد و انجامش دهد؛ هللا برایش ده پاداش تا هفتصد برابر تا بیشب‬
‫به انجام کار نیک ر‬
‫گبد و انجامش دهد؛ هللا برایش یک بدی‬ ‫یم نویسد‪ ،‬و کس که تصمیم به انجام بدی ر‬
‫یم نویسد‪».‬‬
‫و مسلمان بر ثابت بودن حساب و کتاب و جزا بر اعمال اتفاق نظر دارند‪ ،‬و این‬
‫مقتضای حکمت است؛ زیرا هللا تعایل کتابها را نازل نموده‪ ،‬و پیامبان را فرستاده‪ ،‬و بر‬
‫بندگانش فرض نموده که آنچه آنان آورده اند را بپذیرند‪ ،‬و به آنچه عمل بدان واجب‬
‫است عمل کنند‪ ،‬و نبد با مخالفان را واجب کرده و خون آنان را رنب حالل نموده‪ ،‬و‬
‫فرزندان‪ ،‬و زنانشان‪ ،‬و اموالشان را‪ ،‬بر ایشان روا ساخته است ‪.‬حال اگر حساب و جزاب‬
‫نبود همه این ها کارهاب بیهوده بود که پروردگار حکیم از آن مبه است‪ ،‬و هللا تعایل به‬
‫این اشاره نموده و یم فرماید‪:‬‬

‫ين‬ ‫ِين أ ُ ۡرس َِل إل َ ۡيه ۡم َولَنَ ۡس َـلَ َّن ٱل ۡ ُم ۡر َسل َ‬

‫ِين‪ ٦‬فَلَ َن ُق َّص َّن َعلَ ۡيهم بع ِۡلم َو َما ُك َّنا غَآئب َ‬ ‫﴿فَلَنَ ۡس َـلَ َّن ٱلَّذ َ‬
‫ِِ‬ ‫ِ ِ ٖ‬ ‫ِ ِ‬
‫‪[ ﴾٧‬األعراف‪]7-6 :‬‬

‫‪41‬‬
‫م‬
‫پیامبان ]به سوی آنان فرستاد ٔه شد ٔه ان ٔد خواهی ٔ‬
‫ر‬ ‫{ پس قطعا ا ٔز کسایٔ ک ٔه[‬
‫پرسید و قطعا از[ خو ٔد ]فرستادگان[ نبٔ ]خواهیم پرسید[ }اعراف‪: 6-7].‬‬
‫سوم ‪:‬ایمان به بهشت و دوزخ و اینکه این دو فرجام ابدی بندگان است‪.‬‬
‫شزمی رفاه و نعمت است که هللا تعایل برای مؤمنان متق فراهم ساخته‪،‬‬ ‫ر‬ ‫بهشت‬
‫آنان که به آنچه هللا ایمان به آن را واجب ساخته ایمان آورده اند‪ ،‬و طاعت هللا و‬
‫پیامبش را انجام داده اند‪ ،‬و در این طاعت خود برای هللا مخلص بوده‪ ،‬و از پیامبش‬
‫گویس نشنیده و به‬ ‫رپبوی کرده اند ‪.‬در بهشت انواع نعمتهاست که« چشىم ندیده و ر‬
‫دل انساب خطور نکرده است ‪».‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ َٰ َ َٰ ُ ْ َ َٰٓ َ‬
‫ك ُه ۡم َخ ۡي ُر ٱلۡبَر َّيةِ‪َ ٧‬ج َزا ٓ ُؤ ُه ۡم ع َ‬
‫ِند َربه ۡم َج َّنَٰ ُ‬
‫ت‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ت أولئ ِ‬ ‫﴿إِن ٱلذِين ءامنوا وع ِملوا ٱلصل ِح ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َٰ ُ َ َٰ َ َ ٓ َ ٗ َّ َي َّ ُ َ‬
‫َ‬ ‫َۡ‬
‫ّلل ع ۡن ُه ۡم َو َرضوا ع ۡن ُۚه ذَٰل ِك ل َِم ۡن خ ِش َي‬ ‫َع ۡد ٖن تجرِي مِن تحت ِها ٱلأنهر خلِدِين فِيها أبداُۖ ر ِض ٱ‬
‫َر َّب ُهۥ‪[ ﴾٨‬البينة‪]8-7 :‬‬

‫ح انجام داده اند‪ ،‬اینهٔا بهبین‬ ‫ن آورده ان ٔد و اعمال صال ٔ‬ ‫هللا ایما ٔ‬
‫{ همانا کسانیک ٔه به ٔ‬
‫مخلوقات هستند * پاداش آنان نزد پروردگارشان‪ ،‬باغهای[ بهشت ]جاویدان است‬
‫که جویبارها از زیر[ درختان ]آن جاری است؛ همیشه در آن خواهن ٔد ماند؛ هللا از‬
‫پاداش ]ا ٔو راضیند؛ و این[ مقام و پاداش‪] ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫نب ]ا ٔز[‬ ‫[اعمال ]آنها راضٔ است و آنان[ ٔ‬
‫برای کیس است که ا ٔز پروردگارش ببسد[ }بینه ]‪: 7-8‬و هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ َ ۡ‬ ‫ََ َۡ َُ َۡ ‪َ ۡ ُ ٓ ٞ‬‬
‫س َّما أخ ِف َي ل ُهم مِن ق َّرة ِ أعي ُ ٖن َج َزا َء َۢ ب ِ َما كانوا َي ۡع َملون‪[ ﴾١٧‬السجدة‪]17 :‬‬ ‫﴿فلا تعلم نف‬

‫{ هیچ کس نمیداند به[ پاس ]آنچه[ این مؤمنان در دنیا ]انجام میدهند‪ ،‬چه‬
‫شزمی‬
‫ر‬ ‫روشت چشم ها برایشان نهفته است[ }سجده ‪: 17].‬اما دوزخ‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫[بسیار مایۀ ]‬
‫عذاب است که هللا تعایل برای کافران ستمگر فراهم ساخته‪ ،‬آنان که به او کفر ورزیدند‬
‫پیچ نمودند ‪.‬در آنجا انواع عذاب و ذلت هست که به دل هم خطور‬ ‫و از پیامبانش ش ر‬
‫نىم کند‪ ،‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫َ َّ ُ ْ َّ َ َّ ٓ ُ َّ ۡ ۡ َ‬
‫كَٰفِر َ‬
‫ين‪[ ﴾١٣١‬آل عمران‪]131 :‬‬‫ِ‬ ‫﴿وٱتقوا ٱلنار ٱلتِي أعِدت ل ِل‬

‫{از دوزیحٔ بهراسید که برای کافران آماده شده است[ }آل عمران]‪ٔ : 131‬‬

‫‪42‬‬
 ‫ين نَ ً‬ ‫َ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َّ‬ ‫َ ٓ َۡ ۡ‬ ‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫ارا‬ ‫ِلظَٰلِم َ‬
‫ِ‬ ‫﴿ َوق ِل ٱلحَ ُّق مِن َّربِك ۡمُۖ ف َمن شا َء فل ُيؤمِن ومن شاء فليكفر ۚ إِنا أعتدنا ل‬
‫ٓ ۡ‬
‫اب َو َسا َءت‬
‫َّ‬
‫لش َر ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ْ َ ُ ْ ٓ َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫أ َ َح َ‬
‫اط ب ِ ِه ۡم ُس َرادِق َها ۚ َوِإن ي َ ۡس َتغِيثوا ُيغاثوا ب ِ َما ٖء كٱل ُم ۡه ِل يَشوِي ٱل ُو ُجوهَۚ بِئ َس ٱ‬
‫ًََ‬
‫ُم ۡرتفقا‪[ ﴾٢٩‬الكهف‪]29 :‬‬

‫هللا تعال یم فرماید ‪:‬و بگو[ ‪:‬این قرآن ]حق است از سوی پروردگارتان‪ ،‬پس هر‬
‫س میخواهد کافر گردد ‪.‬ما برای ستمکاران ر ٔ‬
‫آتیس‬ ‫ن بیاورد‪ ،‬و هرک ٔ‬ ‫کس یم خواه ٔد ایما ٔ‬
‫ش آنان را از هر طرف احاطه کرده است ‪.‬و اگر تقاضای‬ ‫آماده کرده ایم که شا پرده ا ٔ‬
‫ن یم آورند‪،‬‬ ‫یم کند‪ ،‬برای آنا ٔ‬ ‫ن ٔ‬ ‫ن فل ٔز گداخته که صورتها رٔا بریا ٔ‬ ‫آب کنند‪ ،‬رآی‪ ،‬همچو ٔ‬
‫چه بد نوشیدی‪ ،‬و چه بد آرامگایه است[ }کهف ]‪: 29‬و یم فرماید ‪:‬‬
‫َ َٰ َ َ ٓ َ َ ٗ َّ َ ُ َ‬
‫ون َول ِٗيا َولَا نَ ِص ٗ‬ ‫ين َوأ َ َع َّد ل َ ُه ۡم َسع ً‬ ‫َّ َّ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫كَٰفِر َ‬
‫يرا ‪٦٥‬‬ ‫ِيرا‪ ٦٤‬خلِدِين فِيها أبداُۖ لا ي ِجد‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِن ٱّلل لعن ٱل‬
‫َّ َ ُ ُ َ َ َ ۡ َ َ ٓ َ َ ۡ َ َّ َ َ َ َ ۡ َ َّ ُ َ ۠‬ ‫ُ‬ ‫يَ ۡو َم ُت َق َّل ُ‬
‫ب ُو ُجوه ُه ۡم فِي ٱلنارِ يقولون يَٰليتنا أطعنا ٱّلل وأطعنا ٱلرسولا‪[ ﴾٦٦‬األحزاب‪]66-64 :‬‬

‫{هللا کافران را نفرین کرده ٔو برایشان دوزیحٔ آماد ٔه نمود ٔه که تٔا اب ٔد در آن جاودان‬
‫ى كه چهره هایشان در آتش دوزخ دگرگون یم شود‪ [،‬با پشیمایٔ ]یم‬ ‫یم مانند ‪.‬روز ٔ‬
‫ت کرده بودیم[ }احزاب‪: 64-66].‬‬ ‫پیامب اطاع ٔ‬
‫رٔ‬ ‫گویند ‪:‬ای کاش از هللا ٔو‬
‫و ایمان به آخرت ثمرات بسیار با ر‬
‫ارزیس دارد‪ ،‬از جمله‪:‬‬
‫نخست ‪:‬ایجاد رغبت در انجام طاعت‪ ،‬و تالش در این راه؛ به امید ثواب آن روز‪.‬‬
‫دوم ‪:‬ترس از انجام گناهان‪ ،‬و از خشنود شدن به گناهان؛ از ترس مجازات آن روز‪.‬‬
‫سوم ‪:‬امید به نعمت و رفاه آخرت و ثواب آن‪ ،‬نویع دلداری برای مؤمن است در‬
‫چبهاب که در این دنیا از دست یم دهد‪.‬‬
‫برابر ر‬
‫چبی‬
‫چنی ر‬
‫کافران برانگیخته شدن پس از مرگ را انکار کردند؛ و مدیع شدند که ر‬
‫غب ممکن است‪.‬‬ ‫ر‬
‫اما این زعىم است باطل‪ ،‬که رشع و حس و عقل‪ ،‬دال بر بطالن آن است‪.‬‬

‫اما رشع‪ ،‬ر‬

‫چنی است که هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬

‫‪43‬‬
 ‫َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ ُ َ َ ُ َّ‬ ‫ُ ْ ُۡ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َّ‬
‫ِين كف ُر ٓوا أن لن ُي ۡب َعث ۚوا قل بَل َٰي َو َربِي ل ُت ۡب َعث َّن ث َّم ل ُتن َّبؤن ب ِ َما َع ِمل ُت ۡ ۚم َوذَٰل ِك عَلى‬
‫﴿زعم ٱلذ‬
‫سير‪[ ﴾٧ٞ‬التغابن‪]7 :‬‬ ‫َّ َ‬
‫ٱّللِ ي ِ‬

‫{کسایٔ که کافر شدند‪ ،‬گمان بردند که هرگز برانگیخته نخواهند ش ٔد ‪.‬بگو ‪:‬آری؛‬
‫به پروردگارم سوگند‪ ،‬یقینأ[ همه ]برانگیخته خواهید شد؛ آنگاه از آنچه یم کردید به‬
‫خب خواهند داد؛ و این[ کار ]بر هللا آسان است[ }تغابن ‪: 7].‬و همه کتابهای‬ ‫شما ر ٔ‬
‫آسماب بر این اتفاق نظر دارند‪.‬‬

‫همی دنیا زنده شدن مردگان را به‬

‫اما داللت حس ‪:‬هللا تعایل در ر‬
‫بندگانش نشان داده است‪ ،‬و در سوره بقره پنج مثال بر آن آمده است‪:‬‬
‫مثال نخست ‪:‬قوم مویس‪ ،‬هنگایم که به او گفتند ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ۡ َ ٗ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ‬
‫لصَٰع َِق ُة َوأ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ ُ ۡ َ َٰ ُ َ َ ُّ ۡ َ َ‬
‫نت ۡم‬ ‫وس َٰي لن نؤم َِن لك َح َّت َٰي ن َرى ٱّلل جهرة فأخذتكم ٱ‬ ‫﴿وِإذ قلتم يم‬
‫َ ُ َ‬
‫تنظ ُرون‪[ ﴾٥٥‬البقرة‪]55 :‬‬

‫ن نیم آوریم تا آنک ٔه هللا رٔا آشکارٔا ببینیم[ }بقره ]‪: 55‬پس هللا آنان را‬ ‫{به تو ایما ٔ‬
‫همی باره هللا تعایل خطاب به بن اشائیل یم فرماید ‪:‬‬ ‫مباند‪ ،‬سپس زنده کرد‪ ،‬و در ر‬ ‫ر‬
‫لصَٰع َِق ُة َوأَ ُ‬
‫نت ۡم‬
‫َّ َ َ ۡ َ ٗ َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ ُ ۡ َ َٰ ُ َ َ ُّ ۡ َ َ‬
‫وس َٰي لن نؤم َِن لك َح َّت َٰي ن َرى ٱّلل جهرة فأخذتكم ٱ‬ ‫﴿وِإذ قلتم يم‬
‫َۢ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َ ُ‬
‫تنظ ُرون‪ ٥٥‬ث َّم َب َعثنَٰكم ِمن بع ِد موت ِكم لعلكم تشكرون‪[ ﴾٥٦‬البقرة‪]56-55 :‬‬

‫س !ما هرگز به تو ایمان نیم آوریم‪،‬‬ ‫{و[ به یاد آورید ]هنگایم را که گفتید ‪:‬ای مو ٔ‬
‫م ‪.‬پس صاعقه شمٔا رٔا گرفت‪ ،‬در حالیکه مینگریستید‪،‬‬ ‫مگر اینکه هللا را آشکارا ببینی ٔ‬
‫سپس شما را پس از مرگتان برانگیختیم شاید که شکرگزاری کنید[ }بقره ‪: 55-56].‬‬
‫مثال دوم ‪:‬در داستان مقتویل که بن اشائیل درباره او به داوری آمدند‪ ،‬پس هللا تعایل‬
‫آنان را امر کرد تا ماده گاوی را ذبح کنند و گوش آن را به او بزنند؛ تا به آنان بگوید که‬
‫چه کس او را کشته است‪ ،‬و در این باره هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ ٗ َ َّ َٰ ُ ۡ َ َ َّ ُ ُ ۡ ‪ۡ َ ۡ ُ َ َ ُ ۡ َ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫ّلل مخ ِرج ما كنت ۡم تكت ُمون‪ ٧٢‬فقلنا ٱض ِر ُبوهُ ب ِ َبع ِ‬
‫ض َها ۚ‬ ‫﴿وِإذ قتلتم نفسا فٱدۡءَٰرتم فِيهاُۖ وٱ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َٰ َ ُ ۡ َّ ُ ۡ َ‬
‫ّلل ٱل َم ۡوت َٰي َو ُي ِريك ۡم َءايَٰتِهِۦ ل َعلك ۡم ت ۡعقِلون‪[ ﴾٧٣‬البقرة‪]73-72 :‬‬‫كذل ِك يح ِي ٱ‬

‫‪44‬‬
 ‫{ و[ به یاد آورید ]هنگایم که فردی را کشتید و دربارۀ[ قاتلٔ ]او به نزاع پرداختید‬
‫هللا مردگان را زنده یم کند‬ ‫و هللا چبی را که پنهان یم کردید آشکار نمود * اینگونه ٔ‬
‫و آیاتش رٔا به شمٔا نشان یم دهد‪ ،‬باشد که تعقل پیشه سازید[ }بقره ‪: 72-73].‬مثال‬
‫سوم ‪:‬در داستان کساب که از ترس مرگ از دیار خود گریختند و هزاران تن بودند؛ پس‬
‫مباند‪ ،‬و سپس زنده کرد‪ ،‬و در این باره یم فرماید‪:‬‬ ‫هللا تعایل آنان را ر‬
‫َ َٰ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ ٌ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ ُ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ َّ َ َ‬
‫ّلل ُموتوا ث َّم‬ ‫ت فقال لهم ٱ‬‫ِين خ َر ُجوا مِن دِي ِرهِم وهم ألوف حذر ٱلمو ِ‬ ‫﴿۞ ألم تر إِلي ٱلذ‬
‫َ َۡ ُُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ َٰ ُ ۡ َّ َّ َ َ ُ َ‬
‫اس لا يشكرون ‪[ ﴾٢٤٣‬البقرة‪]243 :‬‬ ‫ّلل لذو فض ٍل عَلى ٱ َّلن ِ‬
‫اس َولَٰك َِّن أكث َر ٱ َّلن ِ‬ ‫أحيه ۚم إِن ٱ‬

‫ل که‬ ‫ی خود ببون شدن ٔد د ٔر حا ٔ‬ ‫گ ا ٔز خانه ها ٔ‬ ‫{ آیا ندیدی کسایٔ رٔا که ا ٔز ترس مر ٔ‬
‫هزاران نفر بودند؟ پس هللا به آنان گفت« ‪:‬بمبید »سپس آنها را زنده کرد‪ ،‬همانا‬
‫هللا بر مردم بخشش و فضل دارد‪ ،‬ول بیشبٔ مردم شکر بجا نیم آورند[ }بقره ‪: 243].‬‬
‫مثال چهارم ‪:‬در داستان آنکه از کنار روستای مبوکه با مردمان مرده گذشت‪ ،‬و این را‬
‫مباند‪ ،‬سپس زنده کرد‬ ‫بعید دانست که هللا آنان را زنده بگرداند؛ پس هللا او را صد سال ر‬
‫و در این باره فرمود‪:‬‬

‫ّلل َب ۡع َد َم ۡوت َِهاُۖ‬ ‫﴿أ َ ۡو َكٱلَّذِي َم َّر عَل َ َٰى قَ ۡر َية َوه َِي َخاو َي ٌة عَل َ َٰى ُع ُروش َِها قَ َال َأن َّ َٰي يُ ۡحيۦ َهَٰ ِذه ِ ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬
‫َ َ َ َ ُ َّ ُ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ َ ُ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ ً َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َّ ۡ َ ْ َ َ‬
‫فأماته ٱّلل مِائة عا ٖم ثم بعثه ُۖۥ قال كم ل ِبثتُۖ قال ل ِبثت يوما أو بعض يو ٖم قال بل ل ِبثت مِائة‬
‫ُ َ‬ ‫ك َءايَ ٗة ل َّ‬ ‫َ َ ُ ۡ َ َٰ َ َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ َ َٰ ِ َ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫اس َوٱنظ ۡر إِلي‬ ‫ِلن ِ‬ ‫عا ٖم فٱنظر إِلي طعامِك وشرابِك لم يتسنهُۖ وٱنظر إِلي حمارِك ول ِنجعل‬
‫وها لَحۡ ٗما ۚ فَلَ َّما تَبَيَّ َن ل َ ُهۥ قَ َال أ َ ۡعلَ ُم أَن ٱّلل عل َٰى كل ش ۡي ٖء قد ‪ٞ‬‬
‫ِير‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ ِ َ ۡ َ ُ ُ َ ُ َّ َ ۡ ُ َ‬
‫نشزها ثم نكس‬ ‫ٱلعِظام كيف ن ِ‬
‫ِ‬
‫‪[ ﴾٢٥٩‬البقرة‪]259 :‬‬

‫ن کس که از شهری[ ویران و مبوک ]که سقف ها و دیوارهایش‬ ‫{ یا همچون آ ٔ‬

‫س از‬
‫ن[ دیار ]رٔا پ ٔ‬ ‫هللا[ اهال ]ای ٔ‬
‫فروریخته بود گذشت[ ‪.‬ا ٔو بٔا خود ]گفت ‪:‬چگونه ٔ‬
‫مرگشان زنده یم کند؟ پس هللأ او را[ به مدت ]صد سال مباند[ و ]سپس زنده کرد‪،‬‬
‫ک‬ ‫ر ٔ‬
‫بخیس ا ٔز ی ٔ‬ ‫[و ب ٔه ا ٔو ]گفت ‪:‬چ ٔه مدت[ د ٔر این حال ]ماند ٔه ای؟ گفت« ‪:‬یک رو ٔز یا‬
‫ل[ در چنیٔ حال ]مانده‬ ‫ل ]ماند ٔه ام ‪.‬فرمود ‪:‬چنیٔ نیست؛ صد سا ٔ‬ ‫روز[ در این حا ٔ‬
‫ُ‬
‫ن دگرگون نشده است ٔو به االغٔ‬ ‫ت زما ٔ‬
‫ای ‪.‬به خوردیٔ و نوشیدیٔ ات بنگر که با گذش ٔ‬
‫ت پاسخ گوییم ]‬ ‫ت ‪.‬مٔا چنیٔ کردیم تٔا به سؤال ٔ‬ ‫ر ٔ‬
‫متالس شده اس ٔ‬ ‫خود بنگ ٔر[ که چگونه‬

‫‪45‬‬
‫نه ای آن‬ ‫ن ]به استخوا ٔ‬ ‫و تو رٔا برای مردم نشانه ای[ د ٔر مورد معا ٔد ]قرار دهیم[ ‪.‬اکنو ٔ‬
‫ن یم‬ ‫م و سپس گوشت ب ٔر آ ٔ‬ ‫یم دهی ٔ‬‫[حیوان ]نگاه کن‪ ،‬که چگونه آنها رٔا به هم پیوند ٔ‬
‫ه بر زنده کردن مردگان ]برایش آشکار شد‪،‬‬ ‫پوشانیم ‪.‬پس هنگایم که[ قدرت ال ٔ‬
‫گفت[ ‪:‬به یقیٔ ]یم دانم که هللا بر هر کاری تواناست[ }بقره ‪: 259].‬مثال ‪:‬پنجم ‪:‬در‬
‫داستان ابراهیم خلیل‪ ،‬هنگایم که از هللا تعایل خواست که به او نشان دهد چگونه‬
‫مردگان را زنده یم گرداند؛ پس هللا امرش نمود که چهار پرنده را ذبح کند‪ ،‬و آنها را تکه‬
‫تکه و پراکنده بر کوه های اطراف خود قرار دهد‪ ،‬سپس آنان را صدا بزند؛ آنگه تکه های‬
‫پرندگان به هم یم پیوندد و به سوی ابراهیم یم آیند ‪.‬هللا در این باره یم فرماید‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ۡ َ َ َ َ َ ُۡ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َ ۡ َ َ َۡ ُ َ َ‬
‫ب أرِنِي ك ۡيف ت ۡح ِي ٱل َم ۡوت َٰي قال أ َول ۡم تؤمِن قال بَل َٰي َولَٰكِن ل َِي ۡط َمئ ِ َّن قل ِبي‬
‫﴿وِإذ قال إِبرَٰهِـۧم ر ِ‬
‫ۡ‬
‫َ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ ٗ َ َّ ۡ َ ُ ۡ ُ َّ ۡ َ ُ َّ ۡ َ ۡ َ َ َٰ ُ َ َ ۡ ُ َّ ُ ۡ ٗ ُ َّ ۡ ُ ُ َّ َ َ َ‬
‫َ‬
‫ِينك‬ ‫قال فخذ أربعة مِن ٱلطي ِر فصرهن إِليك ثم ٱجعل على ك ِل جب ٖل مِنهن جزءا ثم ٱدعهن يأت‬
‫ِيم ‪[ ﴾٢٦٠‬البقرة‪]260 :‬‬ ‫يز َحك ‪ٞ‬‬ ‫َس ۡع ٗيا ۚ َوٱ ۡعلَ ۡم أ َ َّن ٱ َّ َ‬
‫ّلل َعز ٌ‬
‫ِ‬
‫{ و[ به یا ٔد بیاور ]هنگایم رٔا که ابراهیم گفت ‪:‬پروردگارا !ب ٔه من نشان بده چگونه‬
‫ت ‪:‬چرا‪ ،‬ول[ یم خواهم ]‬ ‫ن نیاورده ای؟ !گف ٔ‬
‫مردگان را زنده یم کت؟ فرمو ٔد ‪:‬مگ ٔر ایما ٔ‬
‫که قلبم آرام بگبد ‪.‬فرمود ‪:‬پس چهار پرنده را برگب‪ ،‬آنگاه آنها را پیش خو ٔد قطعه‬
‫قطعه کن[ و در هم بیامبٔ ]سپس بر هر کویه قسمتٔ از آن را بگذار‪ ،‬آنگاه آنها رٔا‬
‫بخوان؛ شتابان به سوی تو یم آیند‪ ،‬و بدان که هللا توانمند حکیم است[ }بقره‪: 260].‬‬
‫اینها همه مثالهاب حس و واقیع هستند دال بر امکان زنده شدن مردگان‪ ،‬و پیشب‬
‫به معجزه هاب که هللا برای عیس بن مریم قرار داده بود و مردگان را به اذن او زنده یم‬
‫کرد‪ ،‬و آنان را از قبهایشان رببون یم آورد اشاره کردیم‪.‬‬

‫اما داللت عقل پس از دو وجه است‪:‬‬

‫زمی‪ ،‬و هر آنچه در آنها وجود دارد‬ ‫نخست ‪:‬هللا تعایل به وجود آورنده آسمانها و ر‬
‫است‪ ،‬که آنان را از ابتدا آفریده‪ ،‬و آنکه بر خلقت ابتداب بندگان قادر بوده‪ ،‬از‬
‫بازگرداندن آنان ناتوان نیست ‪.‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َُ ۡ َۡ‬ ‫ُ َۡ ُ ََ‬ ‫﴿ َو ُه َو ٱلَّذِي َي ۡب َد ُؤا ْ ٱلۡخَ ۡل َق ُث َّم يُع ُ‬
‫ت وٱلأ ِ‬
‫ۡرض‬ ‫ِيدهُۥ َوه َو أه َون عل ۡيهِ َول ُه ٱل َمثل ٱلأعل َٰى فِي ٱلسمَٰو َٰ ِ‬
‫ِيم‪[ ﴾٢٧‬الروم‪]27 :‬‬ ‫يز ٱلۡحَك ُ‬ ‫َو ُه َو ٱلۡ َعز ُ‬
‫ِ‬

‫‪46‬‬
 ‫ن رٔا[ پس‬ ‫{و او ذایٔ است ک ٔه آفرینش را[ بدون نمونۀ قبىل ]آغا ٔز یم کند‪ ،‬سپس آ ٔ‬
‫ن ]آسانبٔ است[ }رو ٔم ‪: 27].‬‬ ‫ن ا ٔز آغاز کرد ٔ‬ ‫یم گرداند ]و[ بازگرداند ٔ‬ ‫از نابود کردنش باز ٔ‬
‫و یم فرماید ‪:‬‬
‫َ ٓ َّ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ك ُتب َك َما بَ َد ۡأنَا ٓ أ َ َّو َل َخ ۡلق نُّع ُ‬
‫ِيدهُ ۚۥ َوع ًدا َعل ۡي َنا ۚ إِنا ك َّنا‬
‫ۡ ُ‬ ‫َّ ٓ َ‬
‫لس َما َء ك َط ِي ٱ ِ‬
‫َ‬
‫﴿يَ ۡو َم ن ۡطوِي ٱ‬
‫ٖ‬ ‫ج ِل ل ِل ِ‬
‫لس ِ‬
‫ِين‪[ ﴾١٠٤‬األنبياء‪]104 :‬‬ ‫َفَٰعِل َ‬

‫{همان گونه که بار نخست آفرینش را آغا ٔز کردیم دوبارٔه آن رٔا بازیم گردانیم‪،‬‬
‫دهنده آنیم[ }انبیاء ‪: 104].‬و امر نموده که‬
‫ٔ‬ ‫عهده ما‪ ،‬ک ٔه مٔا انجام‬ ‫ٔ‬ ‫ی است ب ٔر‬ ‫وعده ا ٔ‬
‫به کساب که زنده شدن استخوان های خاکسب شده را انکار یم کنند‪ ،‬پاسخ داده شود‬
‫و گفته شود‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ۡ ُ ۡ َ َّ ٓ َ‬
‫ِيم ‪[ ﴾٧٩‬يس‪]79 :‬‬ ‫نشأ َها ٓ أ َّو َل َم َّرة ٖ َو ُه َو بكُل َخ ۡلق َعل ٌ‬ ‫﴿قل يحيِيها ٱلذِي أ‬
‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ن ذایٔ زنده اش یم کند که نخستیٔ بار آن را پدید آورد و او به هر‬ ‫{ بگو ‪:‬هما ٔ‬
‫زمی مرده است و خفته‪ ،‬و در آن هیچ‬ ‫س ‪: 79].‬دوم ‪:‬اینکه ر‬ ‫آفرینیس داناست[ }ی ٔ‬ ‫ر ٔ‬
‫زمی به حرکت یم آید‬ ‫درخت و گیاه سبی نیست؛ پس بر آن باران را نازل یم سازد؛ و ر‬
‫و سب و زنده یم شود‪ ،‬که در آن از هر گیاه زیباب یم رویاند‪ ،‬و کس که قادر است آن‬
‫را پس از مرگش زنده گرداند‪ ،‬بر احیای مردگان رنب تواناست ‪.‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ت إ َّن ٱلَّذ ٓ‬‫ۡ َ َ َ َ ٗ َ َ ٓ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ َّ ۡ َ َ َ ۡ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ ۡ َ َ‬
‫ِي‬ ‫﴿ومِن ءايَٰتِهِ ٓۦ أنك ت َرى ٱلأۡرض خَٰشِ عة فإِذا أنزلنا عليها ٱلماء ٱهتزت ورب ۚ ِ‬
‫َ َۡ َ‬
‫اها ل َ ُم ۡحي ٱل ۡ َم ۡوت َ َٰٓي إِنَّ ُهۥ عَل َ َٰى ُكل َش ۡي ٖء قَد ٌ‬
‫ِير‪[ ﴾٣٩‬فصلت‪]39 :‬‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫أح ي‬

‫زمی خشک ٔو فرسوده رٔا یم‬ ‫ٔ‬ ‫ت كه‬ ‫ه این اس ٔ‬ ‫{از جمل ٔه نشانه هاى[ قدرت ]ال ٔ‬
‫یم آی ٔد ٔو[ گیاهانش ]رش ٔد یم‬ ‫ش در ٔ‬ ‫ن فر ٔو یم ریزیم‪ ،‬ب ٔه جنب ٔ‬ ‫ن باران ب ٔر آ ٔ‬ ‫بیتٔ که چو ٔ‬
‫كند؛ آن[ پروردگار توانمندی ]كه زمیٔ را زنده یم كند‪ ،‬مردگان را نبٔ زنده خواهد كرد ‪.‬‬
‫ت ‪: 39].‬و هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬ ‫است كه او تعال بر هر كارى تواناست[ }فصل ٔ‬ ‫به ر ٔ‬
‫َ َّ ۡ َ َ َ َٰ َّ‬
‫ت ل َها‬
‫َ َ َّ ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ َ َّ َ ٓ َ ٓ ٗ ُّ َ ٗ َ َ َ ۡ َ‬
‫ت وحب ٱلحَ ِصي ِد‪ ٩‬وٱلنخل باسِق ٖ‬ ‫﴿ونزلنا مِن ٱلسما ِء ماء مبَٰ َركا فأۢنبتنا بِهِۦ جنَٰ ٖ‬
‫وج‪[ ﴾١١‬ق‪]11-9 :‬‬ ‫يد‪ ١٠‬ر ۡز ٗقا ل ِۡلع َِبادِ َوأ َ ۡح َي ۡي َنا بهِۦ بَل ۡ َد ٗة َّم ۡي ٗتا َك َذَٰل َِك ٱلۡخُ ُر ُ‬‫َ ۡ ‪ٞ َّ ٞ‬‬
‫ض‬
‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫طلع ن ِ‬

‫‪47‬‬
‫ن فرستادیم و با آن‪ ،‬باغها[ى میوه ]و[ مزارعٔ ]‬ ‫{و بارایٔ پر بركت از آسما ٔ‬
‫ى ]در ٔو كردیٔ رویاندیم * و درختان شكشیدۀ خرما با خوشه هاى برهم‬ ‫دانه[ها ٔ‬
‫نشسته[ * همۀ اینها رٔا ]برای روزی بندگان[ رویانیدیم ]و با آن[ باران ]شزمیٔ مرد ٔه‬
‫ت[ }ق‪: 9-11].‬‬
‫ن نبٔ ]چنیٔ اس ٔ‬ ‫را زنده کردیم‪ ،‬بر آمدن[ از گور و زنده شد ٔ‬

‫ایمان به هر آنچه پس از مرگ رخ یم دهد رنب به ایمان به آخرت‬

‫پیوسته است‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫(الف )فتنه قب ‪:‬که همان پرسش از میت پس از دفن اوست که درباره پروردگارش‪،‬‬
‫و دینش‪ ،‬و پیامبش؛ از او پرسیده یم شود‪ ،‬پس هللا‪ ،‬آنان را که ایمان آورده اند با قول‬
‫پایدار ثابت نگه یم دارد‪ ،‬پس مؤمن یم گوید ‪:‬پروردگارم هللا‪ ،‬و دینم اسالم‪ ،‬و پیامبم‬
‫محمد صیل هللا علیه وسلم است ‪.‬و هللا ستمگران را گمراه یم سازد‪ ،‬در نتیجه کافر یم‬
‫گوید ‪:‬هاه‪ ،‬هاه‪ ،‬نىم دانم‪ ،‬و منافق و صاحب شک یم گوید ‪:‬نىم دانم‪ ،‬یم شنیدم که‬
‫خویس آن ‪:‬پس عذاب آن‬ ‫ر‬ ‫چبی یم گویند و من هم یم گفتم( ‪.‬ب )عذاب قب و‬ ‫مردم ر‬
‫متوجه ستمگران از جمله منافقان و کافران خواهد بود ‪.‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ َ َٰ َ َ َّ َ ً َ ۡ َ َ ُ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َ َ‬
‫وح إِل ۡيهِ ش ۡيء‪َ ٞ‬و َمن قال‬ ‫﴿ومن أظلم مِم ِن ٱفترى على ٱّللِ كذِبا أو قال أو ِحي إِلي ولم ي‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َٰ ۡ َ ۡ َ َ َ َٰٓ َ ُ‬
‫ۡ‬ ‫َسأُنز ُل م ِۡث َل َما ٓ أَ َ‬
‫ْ‬
‫لئِكة بَاس ُِط ٓوا أيۡدِي ِه ۡم‬ ‫ت وٱلم‬‫ت ٱلمو ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ّلل َول َ ۡو تَ َر َٰٓ‬
‫ى إِذِ ٱلظَٰل ُِمون فِي غمر ِ‬ ‫نز َل ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬
‫َ ُ ُ ۡ َ ُ ُ َ َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ َ ُ ُ ۡ َۡ‬ ‫َ ۡ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ُۡ‬
‫ون بِما كنتم تقولون على ٱّللِ غير ٱلح ِق وكنتم عن‬ ‫أخ ِرجوا أنفسكمُۖ ٱليوم تجزون عذاب ٱله ِ‬
‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬
‫َءايَٰتِهِۦ ت ۡس َتكب ِ ُرون‪[ ﴾٩٣‬األنعام‪]93 :‬‬

‫ن]‬
‫گ یم دیدی که مالئکه[ به سوی آنا ٔ‬ ‫{ و کاش ستمکاران را در گردابهای مر ٔ‬
‫ن رٔا ببون دهید‪ ،‬امرو ٔز عذاب‬
‫دستهایشان رٔا گشوده اند[ و نهیب یم زنند که ]جانهایتا ٔ‬
‫ّ‬
‫تکب ورزیدید‪،‬‬
‫هللا یم گفتید‪ ،‬و نسبت به آیات ا ٔو ر ٔ‬
‫خفت باری د ٔر برابر آنچه ناحق بر ٔ‬
‫خواهید دی ٔد[ }»انعام‪: 93].‬‬
‫و هللا تعایل درباره آل فرعون یم فرماید ‪:‬‬
‫َ ََ‬ ‫َّ ُ ُ ۡ َ ُ َ َ َ ۡ َ ُ ُ ٗ َ َ ٗ َ َ ۡ َ َ ُ ُ َّ َ ُ َ ۡ ُ ْ َ‬
‫اعة أدخِل ٓوا َءال ف ِۡر َع ۡون أش َّد‬ ‫﴿ٱلنار يعرضون عليها غدوا وعشِ يا ۚ ويوم تقوم ٱلس‬
‫َۡ َ‬
‫اب‪[ ﴾٤٦‬غافر‪]46 :‬‬
‫ٱ لع ذ ِ‬

‫‪48‬‬
 ‫ت ]که هر صبح و شام بر آن عرضه یم شوند ‪.‬و روزی که قیامت‬ ‫{آتش[ دوزخ اس ٔ‬
‫بر پا یم شو ٔد[ گفته یم شو ٔد ]آل فرعون رٔا د ٔر سخت ترین عذاب وار ٔد کنید[ }غافر ‪:‬‬
‫‪46].‬‬
‫و در صحیح مسلم از زید بن ثابت رض هللا عنه روایت است که رسول هللا صیل‬
‫هللا علیه وسلم فرمودند« ‪:‬اگر ترس این نبود که[ مردگان ]یکدیگر را دفن نکنید‪ ،‬از هللا‬
‫بخس از صدای عذاب قب را که من یم شنوم به شما بشنواند »سپس‬ ‫یم خواستم که ر‬
‫رو به ما کرد و فرمود« ‪:‬از عذاب قب به هللا پناه ببید ‪».‬گفتند ‪:‬از عذاب قب به هللا پناه‬
‫یم بریم‪ ،‬فرمود« ‪:‬از فتنه ها به هللا پناه ببید‪ ،‬هم آنچه آشکار است و هم پنهان »گفتیم ‪:‬‬
‫از فتنه ها چه آشکار و چه پنهان به هللا پناه یم بریم‪ ،‬فرمود« ‪:‬از فتنه دجال به هللا پناه‬
‫ببید »گفتیم ‪:‬از فتنه دجال به هللا پناه یم بریم‪.‬‬
‫خویس قب برای مؤمنان صادق است ‪.‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬ ‫ر‬ ‫اما‬
‫َّ َّ َ َ ُ ْ َ ُّ َ َّ ُ ُ َّ ۡ َ َ َٰ ُ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ْ‬
‫لئِكة ألا تخافوا ولا تحزنوا وأب ِشروا‬ ‫﴿إِن ٱلذِين قالوا ربنا ٱّلل ثم ٱستقموا تتنزل علي ِهم ٱلم َٰٓ‬
‫ۡ َ َّ َّ ُ ُ ۡ ُ َ َ‬
‫وع ُدون‪[ ﴾٣٠‬فصلت‪]30 :‬‬ ‫ب ِٱلجنةِ ٱلتِي كنتم ت‬

‫{كسایٔ كه گفتند ‪:‬پروردگار ما هللا است‪ ،‬سپس پایداری کردند‪ [،‬هنگام فرا‬
‫رسیدن مرگشان ]فرشتگان ب ٔر آنان فرو ٔد یم آیند‪ [،‬و یم گویند ]‪:‬نبسید و اندوه‬
‫ت‪:‬‬‫ن وعده داده یم شدید[ }فصل ٔ‬
‫بهشت که به آ ٔ‬
‫ٔ‬ ‫نداشته باشید؛ و شما را بشارت باد بر‬
‫‪30].‬‬
‫و یم فرماید ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َۡ‬ ‫ُۡ ۡ ُ َ َ َ ُ ۡ َ َ ُ َ‬ ‫ََ َٓ َ ََ‬
‫ِينئ ِ ٖذ تنظ ُرون‪َ ٨٤‬ونح ُن أق َر ُب إِل ۡيهِ مِنك ۡم َولَٰكِن لا‬
‫ت ٱلحلقوم‪ ٨٣‬وأنتم ح‬ ‫﴿فل ۡولا إِذا بَلغ ِ‬
‫ُ ُ ۡ َ َٰ َ َ َ ٓ َ َ‬ ‫َ ٓ‬ ‫َ َۡ‬ ‫ُ ُۡ ََۡ َ‬ ‫ُۡ ُ َ َََۡٓ‬
‫ِين‪ ٨٧‬فأ َّما إِن كان م َِن‬ ‫ج ُعون َها إِن كنتم ص ِدق‬
‫صرون‪ ٨٥‬فلولا إِن كنتم غير مدِين ِين‪ ٨٦‬تر ِ‬ ‫تب ِ‬
‫ِيم‪[ ﴾٨٩‬الواقعة‪]89-83 :‬‬
‫َ ۡ ‪َ ُ َّ َ َ ٞ َ ۡ َ َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ َ َّ َ‬
‫ٱلمقربِين ‪ ٨٨‬فروح وريحان وجنت نع ٖ‬

‫یم رسد * ٔو شما در این هنگام نگا ٔه یم کنید‬

‫ن نزدیكانتان ]ب ٔه گلوگاه ٔ‬
‫{آنگاه ك ٔه[ جا ٔ‬
‫س اگر[ در برابر اعمالتان ]جزا‬ ‫*و مٔا از شمٔا به او نزدیکبیم اما شمٔا نیم بینیند * پ ٔ‬
‫داده نیم شوید * او را باز گردانید اگر راست یم گویید * پس اما اگر[ آن مرده ]ا ٔز‬

‫‪49‬‬
‫ت ]پرنعمت است[ }واقعه‪: 83-‬‬
‫س[ در ]آسایش و ریحان و باغ[ بهش ٔ‬
‫مقربان باشد * پ ٔ‬
‫‪89].‬‬
‫و از َبراء بن عازب رض هللا عنه روایت است که پیامب صیل هللا علیه وسلم‬
‫درباره مؤمن که پاسخ دو مالئکه را در قب یم دهد‪ ،‬فرمود« ‪:‬ندا دهنده ای از آسمان‬
‫ندا یم دهد که بنده ام راست گفت‪ ،‬پس از بهشت برای او بگسبانید و از بهشت به او‬
‫بپوشانید و دری به سوی بهشت برایش باز کنید‪ ،‬پس از گشایش بهشت و عطر آن به‬
‫او یم رسد‪ ،‬و برایش در قبش تا جاب که چشمانش یم بیند گشوده یم شود ‪».‬این را‬
‫احمد و ابوداوود در حدین طوالب روایت کرده اند‪.‬‬
‫ر‬
‫خویس قب را انکار کرده اند‪ ،‬به این‬ ‫گرویه از اهل گمرایه به خطا رفته و عذاب و‬
‫چبی مخالف واقع است ‪.‬آنان یم گویند ‪:‬اگر از مین را که در قب خود‬ ‫چنی ر‬‫گمان که ر‬
‫است آشکار سازیم آن را همانطور که بوده خواهیم دید‪ ،‬و قب نه وسیع شده و نه تنگ‪.‬‬
‫اما این گماب است باطل بر اساس رشع و حس و عقل‪:‬‬
‫ر‬
‫خویس آن‬ ‫بر اساس رشع ‪:‬زیرا نصوض که بیان شده همه دال بر اثبات عذاب قب و‬
‫است‪.‬‬
‫در صحیح بخاری از عبدهللا بن عباس رض هللا عنهما روایت است که گفت ‪:‬‬
‫«پیامب صیل هللا علیه وسلم از برخ دیوارهای مدینه( باغهای مدینه )خارج شد؛ و‬
‫صدای دو انسان را شنید که در قبهایشان عذاب یم شدند »سپس حدیث را بیان کرد‪،‬‬
‫و در آن آمده که« ‪:‬یک از آن دو خود را از ادرار حفظ نىم کرد »و در رواین دیگر« از‬
‫ادرار خود »و اینکه دیگری سخن چین یم کرد‪ ،‬و در روایت مسلم« ‪:‬از ادرار خود را‬
‫پاک نگه نىم داشت‪».‬‬
‫اما حس ‪:‬انسان در خواب خوب یم بیند که در جاب وسیع و دلباز است‪ ،‬که در‬
‫آنجا به او خوش یم گذرد‪ ،‬یا خود را در جاب تنگ و دلتنگ و ترسناک یم بیند‪ ،‬که از‬
‫آن به درد یم آید‪ ،‬و گاه از شدت آنچه یم بیند از خواب بیدار یم شود‪ ،‬این در حایل‬
‫است که بر بسب خود در اتاقش خوابیده همانطور که بود‪ [،‬بدون آنکه در ظاهر تفاوب‬
‫همی هللا تعایل خواب را رنب« وفات »‬
‫رخ داده باشد ]و خواب برادر مرگ است؛ برای ر‬
‫نامیده است ‪.‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬

‫‪50‬‬
‫ك ٱلَّتي قَ َض َٰي َعلَ ۡي َها ٱل ۡ َم ۡو َ‬
‫َ َ َ اُۖ َ ُ ۡ ُ‬ ‫ِين َم ۡوت َِها َوٱلَّتي ل َ ۡم َت ُم ۡ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َّ ۡ َ ُ‬
‫نف َس ح َ‬
‫ت‬ ‫ِ‬ ‫س‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ي‬‫ف‬ ‫ِه‬ ‫م‬‫ا‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ي‬‫ِ‬ ‫ف‬ ‫ت‬ ‫ِ‬ ‫﴿ٱّلل يتوفي ٱلأ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٰ َ َ َٰ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ۡ ُ ۡ ُ ۡ َ َٰٓ َ َ ُّ َ ًّ َّ‬
‫َ‬
‫ت ل ِق ۡو ٖم َي َتفك ُرون‪[ ﴾٤٢‬الزمر‪]42 :‬‬ ‫ى إِل َٰٓي أج ٖل مسمي إِن فِي ذل ِك ٓأَلي ٖ‬ ‫ويرسِل ٱلأخر‬

‫یس را ك ٔه نمرد ٔه است ٔ‪ ،‬به‬

‫نک ٔ‬ ‫نب ]جا ٔ‬
‫ن ها رٔا د ٔر لحظ ٔۀ مرگ یم گب ٔد ٔو[ ٔ‬
‫{ هللا جا ٔ‬
‫گ بر آنهٔا راند ٔه است‪ ،‬نگ ٔه‬‫ن هایٔ رٔا كه حكم مر ٔ‬
‫ن گاه جا ٔ‬
‫یم گبد] ٔ؛ آ ٔ‬
‫ش[ ٔ‬‫هنگام خواب ٔ‬
‫یم فرستد ‪.‬در این[ امر ]براى‬ ‫یم دارد و جانٔ دیگران را تا هنگام معیٔ[ مرگ ]بازپس ٔ‬
‫ت ]است[ }زم ٔر ‪: 42].‬اما از نظر عقیل ‪:‬‬ ‫هر کس که بیندیشد‪ ،‬نشانه هایٔ[ از قیام ٔ‬
‫آنکه در خواب است و رویای حق یم بیند که مطابق با واقعیت است‪ ،‬و چه بسا پیامب‬
‫صیل هللا علیه وسلم را چنانکه هست یم بیند‪ ،‬و آنکه ایشان را بر اساس صفات ایشان‬
‫ببیند؛ در حقیقت خود ایشان را دیده است‪ ،‬اما با این حال در اتاقش و بر بسب خود و‬
‫چبی در احوال دنیا امکان دارد‪ ،‬آیا‬ ‫چنی ر‬‫چبی است که دیده است‪ ،‬حال اگر ر‬ ‫دور از ر‬
‫نىم تواند درباره احوال آخرت ممکن باشد؟!‬

‫اما اینکه ادعا یم کنند اگر میت را از درون قبش ببینند؛ او را چنان یم‬
‫بینند که بود‪ ،‬و قب نه وسیع شده و نه تنگ؛ پاسخش از چند وجه‬
‫است‪ ،‬از جمله‪:‬‬
‫چنی شبهات سسن درست نیست؛‬ ‫نخست ‪:‬مخالفت با آنچه در رشع آمده با ر‬
‫شبهاب که اگر خود آن مخالف در آنچه رشع آورده دقت کند‪ ،‬به بطالن آن رب یم برد ‪.‬‬
‫و گفته شده‪:‬‬
‫چه بسیارند آنان که با سخن درست مخالفت یم کنند‪.‬‬
‫حال آنکه اشکالش در فهم غلط است‪.‬‬
‫چنی‬
‫دوم ‪:‬احوال برزخ از امور غیب است که حس قادر به درک آن نیست‪ ،‬و اگر ر‬
‫چبی با حس درک یم شد دیگر ایمان به غیب فایده ای نداشت‪ ،‬و مؤمنان به غیب و‬ ‫ر‬
‫منکران در باور به آن برابر یم شدند‪.‬‬
‫خویس آن و وسیع شدن و تنگ شدن قب را تنها خود میت حس‬ ‫ر‬ ‫سوم ‪:‬عذاب قب و‬
‫یم کند نه دیگران‪ ،‬و این چنان است که شخص در خواب خود یم بیند که مثال در جاب‬
‫تنگ و ترسناک یا در جاب وسیع و شاد است‪ ،‬و آناب که اطراف او هستند نه این را یم‬

‫‪51‬‬
‫بینند و نه حسش یم کنند‪ ،‬و پیامب صیل هللا علیه وسلم در حایل که میان یاران خود‬
‫بودند بر ایشان وخ نازل یم شود؛ و صدای وخ را یم شنیدند‪ ،‬و اصحابشان این را نىم‬
‫شنیدند‪ ،‬و چه بسا آن مالئکه به شکل یک مرد در برابر ایشان آشکار یم شدند‪ ،‬و‬
‫اصحاب آن مرد را نىم دیدند و صدایش را رنب نىم شنیدند ‪.‬چهارم ‪:‬درک بندگان به اندازه‬
‫تواناب های است که هللا برای آنان قرار داده‪ ،‬و آنان نىم توانند همه موجودات را درک‬
‫چبی هللا را تسبیچ‬ ‫زمی‪ ،‬و هر چه در آنهاست‪ ،‬و هر ر‬ ‫کنند ‪.‬آسمانهای هفتگانه‪ ،‬و ر‬
‫حقیق یم گوید‪ ،‬که هللا تعایل گاه صدای آن تسبیح را به هر یک از بندگانش که بخواهد‬
‫یم شنواند‪ ،‬اما با این حال صدای این تسبیح از ما پنهان شده است‪ ،‬و هللا تعایل در این‬
‫باره یم فرماید ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫﴿ت ُ َسب ُح ل َ ُه ٱ َّ‬
‫لس َم َٰ َو َٰ ُ‬
‫لس ۡب ُع َوٱلأۡرض َو َمن فِي ِه َّنۚ َوِإن مِن ش ۡي ٍء إِلا ي ُ َسب ِ ُح ِبح ۡم ِده ِۦ َولَٰكِن لا‬
‫ت ٱ َّ‬
‫ِ‬
‫ٗ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ َ ۡ َ ُ ۡ َّ ُ َ َ َ ً َ ُ‬
‫تفقهون تسبِيحه ۚم إِنهۥ كان حل ِيما غفورا‪[ ﴾٤٤‬اإلسراء‪]44 :‬‬

‫ت او را ب ٔه پایک یم ستایند؛ و‬ ‫{آسمانهای هفتگانه و زمیٔ ٔو ه ٔر کس د ٔر آنهاس ٔ‬

‫چب نیست مگ ٔر آنکه او را ب ٔه پایک یا ٔد یم کند؛ ول شما تسبیح آنان رٔا درنیم‬ ‫هیچ ٔ‬
‫شیاطی و جنیان رنب‬
‫ر‬ ‫ی تردید‪ ،‬ا ٔو همواره بردبار[ ٔو ]آمرزنده است[ }اشاء ]‪: 44‬‬ ‫یابید ‪ .‬ر ٔ‬
‫زمی در حال آمد و شد هستند‪ ،‬و جنیان به حضور پیامب صیل هللا‬ ‫همی شکل در ر‬ ‫به ر‬
‫سبدند‪ ،‬و سپس برای هشدار به نزد قوم‬ ‫علیه وسلم آمدند و به قرائت ایشان گوش ر‬
‫خویش بازگشتند‪ ،‬با این حال فهم آنان از ما پنهان شده است‪ ،‬و هللا تعایل در این باره‬
‫یم فرماید‪:‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َٰٓ ۡ ُ ُ ْ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ َٰ َ ۡ َ َ ُ َ ُّ َ َ ُ َ َ َ‬
‫ت َرب ِ َنا َونكون م َِن‬‫ِب أَـِبي َٰ ِ‬
‫﴿ولو ترى إِذ وق ِفوا على ٱلنارِ فقالوا يليتنا نرد ولا نكذ‬
‫ِين ‪[ ﴾٢٧‬األنعام‪]27 :‬‬ ‫ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬

‫{ای فرزندان آدم‪ [،‬آگاه باشید که ]شیطان شما را نفریبد چنان که پدر و مادرتان‬
‫س آن دو را ا ٔز تنشان[ ببون ]کشید تا رشمگاهشا ٔ‬
‫ن رٔا به‬ ‫ت ببون کرد و لبا ٔ‬ ‫را از بهش ٔ‬
‫جای که آنهٔا رٔا نیم بینید‪ ،‬شمٔا رٔا یم‬
‫ٔ‬ ‫ی تردید‪ ،‬ا ٔو و گروهش ٔ‪ ،‬ا ٔز‬ ‫ن دهد ‪ .‬ر ٔ‬
‫آنان نشا ٔ‬
‫شیاطی را دوستان کسایٔ قرار داد ٔه ایم که ایمان نیم آورند }‬
‫ٔ‬ ‫است که مٔا‬‫بینند ‪.‬به ر ٔ‬
‫گبد؛ درست نیست که‬ ‫[اعراف ]‪: 27‬و چون ادراک خلق همه موجودات را در بر نىم ر‬
‫هر چه از امور غیب را که اثبات شده اما احساسش نىم کنند‪ ،‬انکار کنند‪.‬‬
‫*‬

‫‪52‬‬
 ‫ایمان به تقدیر‬
‫ََ‬
‫قدر( با فتحه بر دال ‪):‬تقدیر هللا تعایل برای کائنات است‪ ،‬چنانکه در علمش‬
‫گذشته‪ ،‬و حکمتش اقتضا کرده است‪.‬‬
‫ََ‬
‫گبد‪:‬‬
‫ایمان به قدر چهار امر را در بر یم ر‬
‫چبی عالم است‪ ،‬علم به کلیات و جزئیات‪،‬‬
‫نخست ‪:‬ایمان به اینکه هللا تعایل به هر ر‬
‫چب متعلق به کارهای خودش باشد‪ ،‬یا کارهای بندگان‪.‬‬‫علم ازیل و ابدی‪ ،‬چه آن ر‬
‫دوم ‪:‬ایمان به اینکه هللا تعایل آن را در لوح محفوظ نوشته و درباره این دو هللا تعایل‬
‫یم فرماید‪:‬‬
‫َّ َ َ َ َّ‬ ‫َّ ٓ ۡ َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َّ َّ َ َ‬
‫ۡرض إ ِ َّن َذَٰل َِك فِي ك َِت ٍَٰ‬
‫ب إِن ذَٰل ِك عَلى ٱّللِ‬ ‫لس َما ِء َوٱلأ ِ‬ ‫ّلل َي ۡعل ُم َما فِي ٱ‬‫﴿ألم تعلم أن ٱ‬
‫سير‪[ ﴾٧٠ٞ‬الحج‪]70 :‬‬ ‫َ‬
‫ي ِ‬

‫ن[ هم ٔۀ ]‬
‫ی گما ٔ‬
‫ت یم داند؟ ر ٔ‬
‫ن ٔو زمیٔ اس ٔ‬ ‫ی ک ٔه هللا آنچه را در آسما ٔ‬
‫{ آیا ندانسته ا ٔ‬
‫ن است[ }حج‪: 70].‬‬ ‫ت ]است ‪.‬مسلمأ این[ کار ]ب ٔر هللا آسا ٔ‬ ‫کتای[ ثب ٔ‬
‫اینها در ر ٔ‬
‫و در صحیح مسلم از عبدهللا بن عمرو العاص رض هللا عنه روایت است که‬
‫گفت ‪:‬از رسول هللا صیل هللا علیه وسلم شنیدم که یم فرمود« ‪:‬هللا تقدیرهای خالیق‬
‫زمی نوشته است‪».‬‬ ‫را پنجاه هزار سال پیش از آفرینش آسمان ها و ر‬
‫سوم ‪:‬ایمان به اینکه همه کائنات جز با مشیت اله وجود نخواهند داشت‪ ،‬چه‬
‫آنهاب که متعلق به فعل اویند‪ ،‬و چه آنهاب که متعلق به فعل مخلوقات هستند ‪.‬هللا‬
‫تعایل درباره آنچه متعلق به فعل اوست یم فرماید ‪:‬‬
‫ۡ ُ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬ ‫ان ل َ ُه ُم ٱلۡخِيَ َرةُ ُس ۡب َ‬
‫حَٰ َن ٱّللِ َوتعَٰل َٰي ع َّما يُش ِركون‪﴾٦٨‬‬
‫َ َ ُّ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ٓ ُ َ َ ۡ َ ُ َ َ َ‬
‫﴿وربك يخلق ما يشاء ويختار ما ك‬
‫ۚ‬
‫[القصص‪]68 :‬‬

‫{و پروردگار تو هر چ ٔه بخواهد یم آفریند‪ ،‬و[ ه ٔر چه بخواهد ]بر یم گزیند }‬

‫[قصص ‪: 68].‬و یم فرماید ‪:‬‬

‫‪53‬‬
 ‫َ َ ُ ُّ َّ ُ َّ‬
‫لظَٰلِم َ‬ ‫ُّ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ْ َۡ‬ ‫ّلل ٱلَّذ َ‬ ‫﴿يُثَب ُ‬
‫ت ٱ َّ ُ‬
‫ينۚ‬ ‫ِ‬ ‫ضل ٱّلل ٱ‬ ‫ِين َء َامنوا ب ِٱلق ۡو ِل ٱلثاب ِ ِ‬
‫ت فِي ٱلحَ َي َٰوة ِ ٱلدن َيا َوفِي ٱٓأۡلخِرة ِ وي ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ۡ َ ُ َّ ُ َ َ َ ُٓ‬
‫ويفعل ٱّلل ما يشاء‪[ ﴾٢٧‬إبراهيم‪]27 :‬‬

‫{و هللا هر چ ٔه بخواهد انجام یم دهد[ }ابراهیم ]‪: 27‬و یم فرماید‪:‬‬

‫يز ٱلۡحَك ُ‬
‫ِيم‪[ ﴾٦‬آل‬ ‫ام َك ۡي َف ي َ َشا ٓ ُء ل َ ٓا إ َل َٰ َه إلَّا ُه َو ٱلۡ َعز ُ‬
‫ِ‬ ‫﴿ ُه َو ٱلَّذِي يُ َصو ُر ُك ۡم في ٱل ۡ َأ ۡر َ‬
‫ح‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫عمران‪]6 :‬‬

‫ن‪:‬‬
‫یم دهد[ }آل عمرا ٔ‬ ‫م ها شکل ٔ‬ ‫{ اوست که شما رٔا ه ٔر گونه که بخواهد در رح ٔ‬
‫]‪6‬و درباره آنچه مربوط به فعل بندگان است‪ ،‬یم فرماید‪:‬‬
‫َ ٌ َۡ َ ُٓ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ ُ َ‬
‫وره ۡم أن‬ ‫صرت صد‬ ‫َ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫ُ َ َ َ‬
‫ِين يَ ِصلون إِل َٰي ق ۡوِۭم بَينك ۡم َو َب ۡين ُهم مِيثَٰق أو جاءوكم ح ِ‬ ‫﴿إلَّا ٱلَّذ َ‬
‫ِ‬
‫ۡ َ َ ُ ُ ۡ َ َۡ‬ ‫ُ َ َٰ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َٰ ُ ْ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٓ َ َّ ُ َ َ َّ َ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ َٰ َ ُ ُ ۡ َ‬
‫يقت ِلوكم أو يقت ِلوا قومه ۚم ولو شاء ٱّلل لسلطهم عليكم فلقتلوك ۚم فإ ِ ِن ٱعتزلوكم فلم‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َٰ ُ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ ْ َ ۡ ُ ُ َّ َ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ ُ‬
‫ّلل لك ۡم َعل ۡي ِه ۡم َسبِيلا ‪[ ﴾٩٠‬النساء‪]90 :‬‬ ‫يقت ِلوكم وألقوا إِليكم ٱلسلم فما جعل ٱ‬

‫ط یم کند‪ ،‬تا با شمٔا پیکار کنند[ }نساء ‪:‬‬ ‫ن رٔا ب ٔر شما مسل ٔ‬ ‫{ و اگر هللا بخواهد‪ ،‬آنا ٔ‬
‫]‪90‬و یم فرماید ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ َ ََۡ ُ َ َ ُ ٗ َ َ َ ۡ‬
‫نس َوٱل ِج ِن يُوحِ ي َب ۡعض ُه ۡم إِل َٰي َب ۡع ٖض ُزخ ُرف‬
‫﴿ َوكذَٰل ِك جعلنا ل ِك ِل ن ِب ٍي عدوا شيَٰ ِطين ٱل ِإ ِ‬
‫َۡ َ‬ ‫َ ُ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ۡ ُُ ٗ َ َ ٓ‬
‫ور ۚا َول ۡو شا َء َر ُّبك َما ف َعلوهُ ُۖ فذ ۡره ۡم َو َما َيفت ُرون‪[ ﴾١١٢‬األنعام‪]112 :‬‬ ‫ٱلقو ِل غر‬

‫{و اگر پروردگارت یمٔ خواست‪ ٔ،‬چنیٔ نیم کردند پس آنان را بأ آنچه افبا یم زنند‬
‫رها کن[ }انعام ‪: 112].‬چهارم ‪:‬ایمان به این که همهٔ کائنات با ذات‪ ،‬و صفات‪ ،‬و‬
‫حرکات خود‪ ،‬آفریدهٔ هللا تعایل هستند ‪.‬پروردگار متعال یم فرماید ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ُ َ ُ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ّلل خَٰل ُِق ك ِل ش ۡي ٖء َوه َو عَل َٰى ك ِل ش ۡي ٖء َوك ِيل‪[ ﴾٦٢‬الزمر‪]62 :‬‬ ‫﴿ٱ‬

‫ن است[ }زم ٔر ]‪: 62‬و یم‬ ‫چب نگهبا ٔ‬

‫چب است ٔ‪ٔ ،‬و ا ٔو بر هم ٔه ٔ‬ ‫{هللا آفریدگار هم ٔه ٔ‬
‫فرماید ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫ُ َّ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ َّ ۡ َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫ك ٱ َّ َ‬‫َُ ُ ۡ ُ‬ ‫َّ‬
‫ك َوخل َق‬
‫ۡرض َول ۡم َيتخِذ َول ٗدا َول ۡم يَكن ل ُهۥ ش ِريك فِي ٱل ُمل ِ‬
‫ت َوٱلأ ِ‬‫لسم َٰ َو َٰ ِ‬ ‫﴿ٱلذِي لهۥ مل‬
‫ِيرا ‪[ ﴾٢‬الفرقان‪]2 :‬‬ ‫ُك َّل َش ۡي ٖء َف َق َّد َرهُۥ َت ۡقد ٗ‬

‫‪54‬‬
‫ٔ‬
‫تدبب‬ ‫یم باش ٔد ـ‬
‫چب رٔا ـ چنان ک ٔه مناسبش ٔ‬
‫ت ٔو اندازۀ ه ٔر ٔ‬
‫{و هم ٔه چبٔ رٔا آفرید ٔه اس ٔ‬
‫نموده است[ }فرقان ]‪: 2‬و به نقل از پیامبش ابراهیم علیه الصالة والسالم فرموده که‬
‫خطاب به قومش گفت ‪:‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ ُ‬
‫ّلل خلقك ۡم َو َما ت ۡع َملون‪[ ﴾٩٦‬الصافات‪]96 :‬‬ ‫﴿وٱ‬

‫م ]آنچ ٔه رٔا انجام میدهید‪ ،‬آفریده است }‬

‫{و حال آنک ٔه هللا‪ [،‬هم ]شمٔا و[ ه ٔ‬
‫[صافات‪: 96].‬‬
‫ََ‬
‫و ایمان به قدر چنانکه توصیف نمودیم مناق این نیست که بنده هم در کارهای‬
‫اختیاری اش‪ ،‬دارای مشیت و قدرب باشد؛ زیرا هم رشع و هم واقعیت دال بر اثبات آن‬
‫است‪.‬‬
‫اما رشع ‪:‬هللا تعایل درباره مشیت بنده یم فرماید ‪:‬‬
‫َ ٓ َّ َ َ َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ َ ۡ‬
‫﴿ذَٰل ِك ٱل َي ۡو ُم ٱلحَ ُّق ُۖف َمن شا َء ٱتخذ إِل َٰي َربِهِۦ َم َـابًا‪[ ﴾٣٩‬النبأ‪]39 :‬‬

‫ی پروردگارش برگزیند[ }نبا ]‪: 39‬و یم‬ ‫س که بخواهد را ٔه بازگشتٔ به سو ٔ‬ ‫{پس هرک ٔ‬
‫فرماید‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َّ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ُ ٓ ْ‬ ‫َ ْ َ ُ‬ ‫‪ۡ َّ َ ُ َ ْ ُ ۡ َ ُ َّ ٞ‬‬ ‫ُٓ ُ‬
‫﴿ن َِساؤك ۡم َح ۡرث لك ۡم فأتوا َح ۡرثك ۡم أن َٰي شِئ ُت ۡمُۖ َوقد ُِموا ل ِأنفسِك ۚم وٱتقوا ٱّلل وٱعلموا‬
‫كم ُّم َل َٰ ُقوهُ َو َبشر ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬‫َ َّ ُ‬
‫ِين‪[ ﴾٢٢٣‬البقرة‪]223 :‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫أن‬

‫{ پس ه ٔر گونه که میخواهی ٔد به کشبار خود درآیید[ }بقره ]‪: 223‬و درباره قدرت‬
‫یم فرماید ‪:‬‬
‫َ ُ َۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َّ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ‬
‫ِيعوا َوأنفِقوا خ ۡي ٗرا ل ِأنفسِك ۡم َو َمن يُوق ش َّح نفسِ هِۦ‬
‫﴿فٱتقوا ٱّلل ما ٱستطعتم وٱسمعوا وأط‬
‫َ‬ ‫َُ َ َ ُ ۡ ۡ‬
‫فأ ْو َٰٓلئِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون‪[ ﴾١٦‬التغابن‪]16 :‬‬

‫ت‬
‫{پس تا جایٔ که د ٔر توان دارید تقوای هللا رٔا پیشه سازید ٔو بشنوید و اطاع ٔ‬
‫کنید[ }تغابن ]‪: 16‬و یم فرماید ‪:‬‬

‫‪55‬‬
 ‫َ َُ ۡ َٓ‬
‫ت َر َّب َنا لا تؤاخِذنا إِن‬ ‫كتَ َس َب ۡ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ت َو َعل ۡي َها َما ٱ‬ ‫ّلل َن ۡف ًسا إلَّا ُو ۡس َع َها ۚ ل َ َها َما َك َس َب ۡ‬
‫﴿لَا يُكَل ُِف ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬
‫ۡ‬
‫َ َُ ۡ‬ ‫َ‬
‫ِين مِن ق ۡبل َِنا ۚ َر َّب َنا َولا تح ِمل َنا َما‬ ‫ينا ٓ أ َ ۡو أ َ ۡخ َطأنَا ۚ َر َّب َنا َولَا َت ۡح ِم ۡل َعلَ ۡي َنا ٓ إ ۡص ٗرا َك َما َحمَ ۡل َت ُهۥ عَلَى ٱلَّذ َ‬
‫نَّس َ‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫لَا َطاقة ل َنا بهِۦ َوٱ ۡعف َع َّنا َوٱغف ِۡر ل َنا َوٱ ۡرحم َنا ۚ أ َ‬
‫ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ين‪﴾٢٨٦‬‬ ‫نص ۡرنَا عَلى ٱل َق ۡو ِم ٱلكَٰفِر َ‬ ‫نت َم ۡولى َٰ َنا فٱ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ ُۖ‬
‫[البقرة‪]286 :‬‬

‫خوی ]ب ٔه دست‬
‫{هللا هیچ کس رٔا ج ٔز به اندازهٔ توانش تکلیف نیم کند ‪.‬آنچه[ از ر ٔ‬
‫آورده به سود او‪ ،‬و آنچه[ از بدی ]به دست آورده به زیان اوست[ }بقره ‪: 286].‬اما‬
‫داللت واقع ‪:‬هر انساب یم داند که دارای مشیت و قدرب است که با آن انجام یم دهد‪،‬‬
‫و با آن ترک یم کند‪ ،‬و میان آنچه با اراده خودش انجام یم دهد مانند راه رفی‪ ،‬و آنچه‬
‫بدون اراده اش رخ یم دهد مانند لرزش دستانش اتفاق یم افتد‪ ،‬فرق یم گذارد‪ ،‬اما مشیت‬
‫و قدرت بنده همه با مشیت و قدرت هللا تعایل رخ یم دهند؛ زیرا هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ون إل َّ ٓا أَن ي َ َشا ٓ َء ٱ َّ ُ‬
‫ّلل َر ُّب ٱلۡ َعَٰلَم َ‬
‫ين‪[ ﴾٢٩‬التكوير‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َۡ َ َ ََ ََ ُٓ َ‬ ‫َ َ َٓ‬
‫ِ‬ ‫﴿ل ِمن شاء مِنكم أن يستقِيم‪ ٢٨‬وما تشاء ِ‬
‫‪]28-29‬‬

‫ی رٔا ]نیم‬
‫{برای کیس از شما که بخواهد راه راست د ٔر پیش گبد * و شما[ چب ٔ‬
‫خواهید‪ ،‬مگر آنکه پروردگار جهانیان[ اراده کند و ]بخواهد[ }تکویر ]‪: 28-29‬و برای‬
‫چب در ملک او بدون علم و‬ ‫آنکه همه هسن در مالکیت هللا تعایل است‪ ،‬پس هیچ ر‬
‫مشیتش رخ نىم دهد‪.‬‬

‫ایمان به تقدیر به این شکل که توصیف نمودیم برای بنده هیچ بهانه‬
‫ای برای ترک واجبات یا انجام گناهان فراهم نىم سازد‪ ،‬و استدالل او‬
‫به تقدیر[ برای انجام گناهان و ترک واجبات ]از چند وجه اشتباه‬
‫است‪:‬‬
‫نخست ‪:‬این سخن حق تعایل که یم فرماید‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ ٓ َ َّ ُ ٓ َ ۡ ۡ َ ٓ ٓ ُ َ َ‬
‫ّلل َما أش َرك َنا َولا َءابَاؤنا َولا َح َّر ۡم َنا مِن ش ۡي ٖء كذَٰل ِك‬ ‫﴿سيقول ٱلذِين أشركوا لو شاء ٱ‬
‫ۡ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ َ َ ٓ َ َّ ُ َ َّ‬ ‫ۡ‬
‫ِندكم مِن عِل ٖم فتخ ِرجوه لنا ُۖ إِن تتبِعون إِلا‬
‫َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َك َّذ َب ٱلَّذ َ‬
‫ِين مِن ق ۡبل ِ ِه ۡم َح َّت َٰي ذاقوا بَأ َس َنا قل هل ع‬
‫َ‬ ‫َّ َّ َ ۡ َ ُ َّ َ ۡ‬
‫نت ۡم إِلا تخ ُر ُصون‪[ ﴾١٤٨‬األنعام‪]148 :‬‬ ‫ٱلظن وِإن أ‬

‫‪56‬‬
‫{ كسایٔ كه رشک ورزیدند خواهند گفت ‪:‬اگر هللا یم خواست‪ ،‬نه ما رشک یم‬
‫آوردیم و ن ٔه پدرانمان ٔو[ همچنیٔ ]چبى رٔا[ خودشانه ]تحریم نیم كردیم ‪.‬كسایٔ‬
‫پیامبان خو ٔد رٔا ]تكذیب كردند تا عذاب ما را‬ ‫ر‬ ‫نب همیٔ گونه[‬ ‫ن بودند ٔ‬ ‫كه پیش از آنا ٔ‬
‫ت كه آن‬ ‫ر‬
‫پیامب‪ ،‬به این مشکان ]بگ ٔو ‪:‬آیا[ دانش ٔو ]دلیىل نزدتان هس ٔ‬ ‫ر‬ ‫ی‬
‫چشیدند[ ‪.‬ا ٔ‬
‫را براى مٔا آشکار كنید؟[ در حقیقت‪] ،‬شما جز پندار[ از چبی ]پبوی نیم کنید و‬
‫جز دروغ نیم گویید[ }انعام ]‪: 148‬و اگر تقدیر برای آنان حجن پذیرفته شده بود‪ ،‬هللا‬
‫آنان را عذاب نىم داد ‪.‬دوم ‪:‬این سخن هللا تعایل است که یم فرماید ‪:‬‬

‫يزا‬
‫َ َ َّ ُ َّ َ ۡ َ ُّ ُ َ َ َ‬
‫ان ٱ َّ ُ‬
‫ّلل َعز ً‬ ‫َ َ َّ َ ُ َ‬
‫ون ل َّ‬
‫ِلن ِ‬
‫اس على ٱّللِ حجُۢة بعد ٱلرس ِل وك‬ ‫ين َو ُمنذِرِين ل ِئلا يك‬‫﴿ ُّر ُسلٗا ُّمبَ ِشر َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِيما ‪[ ﴾١٦٥‬النساء‪]165 :‬‬ ‫َحك ٗ‬

‫س ا ٔز‬
‫پیامبایٔ[ فرستادیم ]ك ٔه بشارت بخش ٔو بیم دهند ٔه بودن ٔد تا براى مردم پ ٔ‬ ‫{ ر‬
‫حجت نباشد؛ و هللا هموارٔه شکست‬ ‫ٔ‬ ‫پیامبان ٔ‪ ،‬در مقابل هللا[ هیچ بهانه ٔو ]‬ ‫[بعثت ] ر‬
‫م است[ }نساء ]‪: 165‬و اگر تقدیر برای مخالفان[ امر اله ]حجت بود‬ ‫ناپذیزٔ حكی ٔ‬
‫با ارسال پیامبان رنب منتق نىم شد؛ زیرا مخالفت پس از ارسال پیامب رنب بر اساس تقدیر‬
‫اله رخ داده است ‪.‬سوم ‪:‬آنچه بخاری و مسلم و این لفظ بخاری است از عیل بن اب‬
‫طالب رض هللا عنه روایت کرده اند که پیامب صیل هللا علیه وسلم فرمودند« ‪:‬کس‬
‫از شما نیست مگر آنکه جایگاهش در دوزخ یا در بهشت نوشته شده است»‪ ،‬پس مردی‬
‫همی تکیه نکنیم ای رسول هللا؟ فرمود« ‪:‬نه‪ ،‬تالش کنید زیرا‬ ‫از میان جمع گفت ‪:‬آیا به ر‬
‫برای هر کس میش است»‪ ،‬سپس این آیات را تالوت کرد ‪:‬‬
‫َّ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ََ‬
‫﴿فأ َّما َم ۡن أع َط َٰي َوٱتق َٰي‪[ ﴾٥‬الليل‪]5 :‬‬

‫ل ]‪: 5‬و در یک از الفاظ مسلم‬ ‫{پس آنکه عطٔا کرد ٔو تقوا پیشه ساخت[ }‪...‬لی ٔ‬
‫آمده است« ‪:‬زیرا هر کس برای آنچه آفریده شده توفیق یم یابد»‪ ،‬بنابراین پیامب صیل‬
‫هللا علیه وسلم امر به تالش نمودند‪ ،‬و از تکیه کردن به تقدیر نه کردند ‪.‬چهارم ‪:‬هللا‬
‫تعایل بندگان را امر و نه کرده است‪ ،‬و آنان را جز به اندازه توانشان تکلیف نداده است ‪.‬‬
‫هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬

‫‪57‬‬
 ‫َ ُ َۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َّ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ‬
‫ِيعوا َوأنفِقوا خ ۡي ٗرا ل ِأنفسِك ۡم َو َمن يُوق ش َّح نفسِ هِۦ‬
‫﴿فٱتقوا ٱّلل ما ٱستطعتم وٱسمعوا وأط‬
‫َ‬ ‫َُ َ َ ُ ۡ ۡ‬
‫فأ ْو َٰٓلئِك ه ُم ٱل ُمفل ُِحون‪[ ﴾١٦‬التغابن‪]16 :‬‬

‫{ پس تا جایٔ که در توان دارید تقوای هللا را پیشه سازید‪ ،‬و بشنوید و اطاعت‬
‫کنید[ }تغابن ]‪: 16‬و یم فرماید‪:‬‬
‫َ َُ ۡ َٓ‬
‫ت َر َّب َنا لا تؤاخِذنا إِن‬ ‫كتَ َس َب ۡ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ت َو َعل ۡي َها َما ٱ‬ ‫ّلل َن ۡف ًسا إلَّا ُو ۡس َع َها ۚ ل َ َها َما َك َس َب ۡ‬
‫﴿لَا يُكَل ُِف ٱ َّ ُ‬
‫ِ‬
‫ۡ‬
‫َ َُ ۡ‬ ‫َ‬
‫ِين مِن ق ۡبل َِنا ۚ َر َّب َنا َولا تح ِمل َنا َما‬ ‫ينا ٓ أ َ ۡو أ َ ۡخ َطأنَا ۚ َر َّب َنا َولَا َت ۡح ِم ۡل َعلَ ۡي َنا ٓ إ ۡص ٗرا َك َما َحمَ ۡل َت ُهۥ عَلَى ٱلَّذ َ‬
‫نَّس َ‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ُ َ َّ َ ۡ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ َ ۡ َ َٰ َ َ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫ين‪﴾٢٨٦‬‬ ‫كَٰفِر َ‬
‫ِ‬ ‫نص ۡرنا عَلى ٱلق ۡو ِم ٱل‬ ‫لا َطاقة ل َنا بِهُِۖۦ وٱعف عنا وٱغفِر لنا وٱرحمنا ۚ أنت مولىنا فٱ‬
‫[البقرة‪]286 :‬‬

‫اندازه توانش‪ ،‬تکلیف نیم دهد[ }بقره ]‪: 286‬و اگر بنده‬
‫ٔ‬ ‫{هللا هیچ کس را جز به‬
‫مجبور بود به آنچه که توان خالض از آن را ندارد مکلف شده بود‪ ،‬و این باطل است؛‬
‫همی است که بنده اگر از روی جهل یا فر ر‬
‫امویس‪ ،‬یا اجبار؛ مرتکب معصیت شود‪،‬‬ ‫برای ر‬
‫گنایه برای او نوشته نىم شود؛ زیرا او معذور است‪.‬‬
‫پنجم ‪:‬تقدیر هللا تعایل رازی است ش به مهر که کس به آن آگاه نىم شود مگر پس‬
‫از وقوعش‪ ،‬و اراده بنده برای کاری که یم خواهد انجام دهد پیش از آن کار اتفاق یم‬
‫افتد؛ و اراده او بر اساس دانش او از تقدیر نیست‪ ،‬پس استدالل او به تقدیر منتق‬
‫است؛ زیرا بنده نىم تواند به آنچه نىم داند استناد کند‪.‬‬
‫ششم ‪:‬ما یم بینیم که انسان برای به دست آوردن هرچه در این دنیا برایش مناسب‬
‫است تالش یم کند؛ تا به آن دست یم یابد‪ ،‬و هرگز به سوی آنچه آن را مناسب خود‬
‫نىم بیند مایل نىم شود تا بعد از آن تقدیر را بهانه کند؛ حال چرا در امر دینش آنچه به‬
‫سود اوست را ترک یم کند و به سوی آنچه به زیانش است روی یم آورد و تقدیر را بهانه‬
‫یم کند؟ آیا هر دو امر یک نیست؟!‬
‫بگذارید برای توضیح مثایل بیاورم‪:‬‬
‫اگر در برابر انسان دو راه باشد که یک به شزمین منته یم شود که همه اش‬
‫آشوب و هرج و مرج و قتل و راهزب و تجاوز و ترس و گرسنک است‪ ،‬و دیگری به‬
‫شزمین یم رسد پر از نظم و امنیت و رفاه و احبام به جان و ناموس و مال مردم‪ ،‬او‬
‫کدام راه را بریم گزیند؟‬

‫‪58‬‬
‫شزمی نظم و امنیت منته یم شود‪ ،‬و هرگز‬ ‫ر‬ ‫قطعا راه دوم را برخواهد گزید که به‬
‫شزمی آشوب و ترس را انتخاب کند‪ ،‬و سپس بگوید تقدیرم این‬ ‫ر‬ ‫امکان ندارد که عاقیل‬
‫بود‪ ،‬پس چرا درباره امر آخرت‪ ،‬راه دوزخ را بریم گزیند و راه بهشت را رها یم کند و سپس‬
‫تقدیر را بهانه یم کند؟ مثایل دیگر ‪:‬بیمار را یم بینیم که به او یم گویند این دارو را مرصف‬
‫کن؛ و او هم دارو را مرصف یم کند‪ ،‬در حایل که آن را دوست ندارد‪ ،‬و او را از خوردن‬
‫غذاب که برایش مرص است باز یم دارند؛ و او رنب دست از آن غذا یم کشد‪ ،‬در حایل‬
‫که دوستش دارد‪ ،‬و همه اینها برای به دست آوردن شفا و سالمن است‪ ،‬و ممکن نیست‬
‫که از نوشیدن دارو دست بکشد‪ ،‬یا غذای مرص را بخورد‪ ،‬و سپس به تقدیر استدالل‬
‫کند‪ ،‬حال چگونه است که انسان آنچه را هللا و پیامبش به او امر کرده اند انجام یم‬
‫دهد‪ ،‬و آنچه را نه کرده اند انجام یم دهد‪ ،‬سپس تقدیر را بهانه یم کند؟ هفتم ‪:‬همان‬
‫کس که به بهانه تقدیر واجن را ترک یم کند یا حرایم را انجام یم دهد‪ ،‬اگر کس به او‬
‫دست درازی کند‪ ،‬و مالش را بردارد‪ ،‬یا حرمتش را زیر پا بگذارد‪ ،‬سپس تقدیر را بهانه‬
‫کند‪ ،‬و بگوید ‪:‬مرا شزنش نکن چون این دست درازی ام به تقدیر اله بود‪ ،‬این استدالل‬
‫را از او نىم پذیرد‪ ،‬چگونه است که او استدالل به تقدیر را برای کس که به او دست‬
‫درازی کرده نىم پذیرد‪ ،‬اما در زیر پا نهادن حق هللا تعایل برای خودش به تقدیر استناد‬
‫یم جوید؟!‬
‫المومنی عمر بن الخطاب رض هللا عنه‬
‫ر‬ ‫امب‬
‫روایت است که سارق را به نزد ر‬
‫آوردند که مستحق قطع دست بود‪ ،‬پس امر کرد تا دست او را قطع کنند‪ ،‬پس او گفت ‪:‬‬
‫امب مومنان که من به تقدیر هللا دزدی کرده ام !عمر گفت ‪:‬ما هم‬
‫دست نگه دار ای ر‬
‫به تقدیر هللا دست تو را قطع خواهیم کرد‪.‬‬

‫ایمان به تقدیر ثمرات بس گرانبهاب دارد‪ ،‬از جمله‪:‬‬

‫نخست ‪:‬تکیه کردن به هللا تعایل هنگام انجام اسباب‪ ،‬آنطور که تنها به خود سبب‬
‫چب بنا بر تقدیر هللا تعایل است‪.‬‬‫اتکا نىم کند؛ زیرا هر ر‬
‫دوم ‪:‬انسان در صورت رسیدن به هدفش دچار عجب و غرور نىم شود؛ زیرا حصول‬
‫خب و موفقیت را فراهم ساخته‪ ،‬اما‬ ‫آن را نعمن از سوی هللا یم داند که اسباب ر‬
‫خودپسندی و اعجاب به خود‪ ،‬باعث یم شود شکر این نعمت را فراموش کند‪.‬‬

‫‪59‬‬
‫سوم ‪:‬آرامش و آسودگ دروب برای تقدیرهای اله که بر وی یم گذرد؛ و دیگر نه‬
‫برای از دست رفی آنچه یم خواهد ناراحت یم شود؛ و نه برای پیش آمدن آنچه دوست‬
‫زمی است‪ ،‬و قطعا رخ یم‬ ‫ندارد؛ زیرا همه این به تقدیر هللا بوده که مالک آسمانها و ر‬
‫داد ‪.‬هللا تعایل در این باره یم فرماید‪:‬‬
‫َ َ َّ َ َ ٓ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ َّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫﴿ َما ٓ أ َ َص َ‬
‫ب مِن ق ۡب ِل أن ن ۡب َرأها ۚ إِن‬‫سكم إِلا فِي كِتَٰ ٖ‬‫ۡرض َولا ف ِ ٓي أنف ِ‬ ‫اب مِن ُّم ِص َ‬
‫يب ٖة فِي ٱلأ ِ‬
‫َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ ْ َ َ َ َ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ٓ َ َ َٰ ُ ۡ َ َّ ُ َ ُ ُّ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ‬
‫ِب كل‬ ‫سير‪ ٢٢ٞ‬ل ِكيلا تأسوا عل َٰى ما فاتكم ولا تفرحوا بِما ءاتىكم وٱّلل لا يح‬ ‫ذَٰل ِك على ٱّللِ ي ِ‬
‫َُۡ َ ُ‬
‫ور‪[ ﴾٢٣‬الحديد‪]23-22 :‬‬ ‫مختا ٖل فخ ٍ‬
‫آسیت در زمیٔ و یا د ٔر وجود شما روى نخواهد داد ٔ‪ ،‬مگر آنكه پیش ا ٔز‬ ‫ر ٔ‬ ‫{ هیچ‬
‫ه ]رقم خورده است ‪.‬به راستٔ كه این کار‪ ،‬بر هللا آسان‬ ‫ایجادش‪ ،‬در دفبٔ[ علم ال ٔ‬
‫ن یم رود افسوس نخورید و به‬ ‫است[ * این نكته را تذکر دادیم ]تا ب ٔر آنچه از دستتا ٔ‬
‫ر ٔ‬
‫فخرفروس را دوست‬ ‫رٔ‬
‫متكب‬ ‫آنچه به دست یم آورید شمست نگردید كه هللا هیچ‬
‫ندارد[ }حدی ٔد]‪ ،: 22-23‬و پیامب صیل هللا علیه وسلم یم فرماید« ‪:‬عجیب است کار‬
‫خویس‬ ‫ر‬ ‫خب است‪ ،‬و این برای کس نیست جز برای مؤمن؛ اگر‬ ‫مؤمن که همه امورش ر‬
‫خب خواهد بود و اگر زیاب به او رسد صب پیشه یم‬ ‫به او رسد شکر یم کند‪ ،‬پس برایش ر‬
‫خب خواهد بود‪».‬‬ ‫کند‪ ،‬و[ باز ]برایش ر‬

‫در این باره دو طایفه به گمرایه رفته اند‪:‬‬

‫یک از آنها جبیه اند‪ ،‬یعن آنان که گفتند ‪:‬بنده در اعمال خود مجبور است‪ ،‬و اراده‬
‫و قدرب ندارد‪.‬‬
‫ََ‬
‫دوم ‪:‬قدریه که گفتند ‪:‬بنده در کاری که انجام یم دهد از نظر اراده و قدرت مستقل‬
‫[از هللا ]است‪ ،‬و مشیت هللا تعایل و قدرت او اثری در کار بنده ندارد‪.‬‬
‫پاسخ طائفه نخست( جبیه )با رشع و واقع است‪:‬‬
‫بر اساس رشع ‪:‬هللا تعایل برای بنده اش اراده و مشیت را ثابت دانسته‪ ،‬و عمل او را‬
‫به او نسبت داده است ‪.‬هللا تعایل یم فرماید‪:‬‬
‫ۡ َۡ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َّ ُ ۡ‬
‫ّلل َوع َدهُ ٓۥ إِذ تح ُّسون ُهم بِإِذنِهُِۖۦ َح َّت َٰٓي إِذا فشِ ل ُت ۡم َوت َنَٰ َزع ُت ۡم فِي ٱلأم ِر‬ ‫﴿ولقد صدقكم ٱ‬
‫ُ‬
‫يد ٱٓأۡلخ َِرةَ ۚ ث َّم‬
‫ِنكم َّمن يُر ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ ُ ُ ۡ‬
‫يد ٱ ُّلدن َيا َوم‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ ٓ َ ُ َّ‬ ‫َ ُ‬
‫ِ‬ ‫ون مِنكم من ي ِر‬ ‫َوع َص ۡيتم ِم َۢن َبع ِد َما أ َرىَٰكم ما تح ُِّب ۚ‬

‫‪60‬‬
 ‫ّلل ُذو فَ ۡضل عَلَى ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِين ‪[ ﴾١٥٢‬آل عمران‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ۡ َ ُۡ ۡ ََۡ َ ُ ۡ َََ ۡ َ َ َ ُ‬
‫نك ۡم َوٱ َّ ُ‬ ‫صرفكم عنهم ل ِيبتل ِيكمُۖ ولقد عفا ع‬
‫ٍ‬
‫‪]152‬‬

‫{ بریحٔ از شما خواهان دنیا بودند و بریحٔ خواهان آخرت[ }آل عمران]‪ ،: 152‬و‬
‫یم فرماید ‪:‬‬
‫ين نَ ً‬ ‫َ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َّ‬ ‫َ ٓ َۡ ۡ‬ ‫ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫ارا‬ ‫ِلظَٰلِم َ‬
‫ِ‬ ‫﴿ َوق ِل ٱلحَ ُّق مِن َّربِك ۡمُۖ ف َمن شا َء فل ُيؤمِن ومن شاء فليكفر ۚ إِنا أعتدنا ل‬
‫ٓ ۡ‬
‫اب َو َسا َءت‬
‫َّ‬
‫لش َر ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ْ َ ُ ْ ٓ َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫أ َ َح َ‬
‫اط ب ِ ِه ۡم ُس َرادِق َها ۚ َوِإن ي َ ۡس َتغِيثوا ُيغاثوا ب ِ َما ٖء كٱل ُم ۡه ِل يَشوِي ٱل ُو ُجوهَۚ بِئ َس ٱ‬
‫ًََ‬
‫ُم ۡرتفقا‪[ ﴾٢٩‬الكهف‪]29 :‬‬

‫ت ا ٔز سوی پروردگارتان‪ ،‬پس ه ٔر کس یم خواه ٔد ایمان‬ ‫ق اس ٔ‬ ‫ن ]ح ٔ‬ ‫{بگو[ ‪:‬این قرآ ٔ‬

‫بیاورد‪ ،‬و هرکس یم خواهد کافر گردد[ }کهف]‪ ،: 29‬و یم فرماید ‪:‬‬
‫َ َ َّ ۡ‬ ‫َ ٓ َ َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫َ َ َ‬
‫﴿ َّم ۡن ع ِمل صَٰل ِٗحا فل ِنف ِ‬
‫سهُِۖۦ َو َم ۡن أ َسا َء ف َعل ۡي َها َو َما َر ُّبك بِظل َٰ ٖم ل ِل َعبِي ِد ‪[ ﴾٤٦‬فصلت‪]46 :‬‬

‫س‬
‫{هر کس که کا ٔر شایسته ای انجام دهد‪ ،‬پس به سو ٔد خو ٔد اوست‪ ،‬و هر ک ٔ‬
‫ن اوست‪ ،‬و پروردگار تو هرگز ب ٔه بندگان ستم نیم کند[ }فصلت ‪:‬‬
‫بدی کند‪ ،‬پس به زیا ٔ‬
‫‪46].‬‬
‫بر اساس واقع ‪:‬هر انساب تفاوت میان کارهای اختیاری که بر اساس اراده اش انجام‬
‫یم دهد مانند خوردن و نوشیدن‪ ،‬و خرید و فروش‪ ،‬و آنچه بدون اراده اش رخ یم دهد‬
‫مانند لرزش در رب تب‪ ،‬و سقوط از پشت بام را یم داند ‪.‬او در موارد نخست فاعل است‬
‫غب مختار است‪ ،‬و‬ ‫و از روی اراده اش نه از روی جب انجامش داده‪ ،‬اما در موارد دوم ر‬
‫در آنچه برایش رخ داده اراده ای نداشته‪.‬‬
‫ََ‬
‫اما پاسخ طائفه دوم( قدریه ) رنب بر اساس رشع و واقع است‪:‬‬
‫چب بر اساس مشیت او به وجود‬‫چب است‪ ،‬و هر ر‬ ‫بنابر رشع ‪:‬هللا تعایل خالق هر ر‬
‫آمده‪ ،‬و هللا تعایل در کتابش بیان نموده که کارهای بندگان رنب بر اساس مشیت او رخ‬
‫یم دهد ‪.‬هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬

‫‪61‬‬
 ‫َ‬
‫ت َو َءات ۡي َنا‬ ‫ۡ ُ َّ َ َّ َ َّ ُ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ‬ ‫ۡ َ ُّ ُ ُ َ َّ ۡ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ‬
‫ض مِنهم من كلم ٱّللُۖ ورفع بعضهم درج َٰ ٖ‬ ‫﴿۞ ت ِلك ٱلرسل فضلنا بعضهم عل َٰى بع ٖ ٖۘ‬
‫َ‬
‫ِين ِم َۢن َب ۡع ِدهِم ِم َۢن‬ ‫ّلل َما ٱ ۡق َت َت َل ٱلَّذ َ‬
‫وح ٱلۡ ُق ُد ِس َول َ ۡو َشا ٓ َء ٱ َّ ُ‬
‫ت َوأيَّ ۡد َنَٰ ُه ب ِ ُر ِ‬ ‫ۡ َ‬
‫ِيسي ٱ ۡب َن َم ۡر َي َم ٱل َبيِنَٰ ِ‬
‫ع َ‬
‫ك َف َر ۚ َول َ ۡو َشا ٓ َء ٱ َّ ُ‬
‫َ‬ ‫ۡ َُ ْ َ‬ ‫َ ۡ َ َ ٓ َ ۡ ُ ُ َۡ َ ُ َ‬
‫ّلل َما‬ ‫ت َولَٰك ِِن ٱخ َتلفوا ف ِم ۡن ُهم َّم ۡن َء َام َن َوم ِۡن ُهم َّمن‬ ‫بع ِد ما جاءتهم ٱلبيِنَٰ‬
‫ّلل َي ۡف َع ُل َما يُر ُ‬ ‫ك َّن ٱ َّ َ‬ ‫ََُۡ ْ َ‬
‫يد‪[ ﴾٢٥٣‬البقرة‪]253 :‬‬ ‫ِ‬ ‫ٱقتتلوا َولَٰ ِ‬

‫ن[ همه ]نشانه های‬ ‫س از آ ٔ‬ ‫{و اگر هللا یم خواست‪ ،‬کسایٔ که بعد از آنهٔا آمدند پ ٔ‬
‫روشتٔ که برایشان آمد‪ ،‬با یکدیگر نیم جنگیدند؛ ول[ با هم ]اختالف کردند و بریحٔ‬
‫از آنان ایمان آوردند و بریحٔ کفر ورزیدند؛ و اگر هللا یم خواست‪ [،‬هرگز ]بٔا هم نیم‬
‫جنگیدند؛ ول هللا آنچه را یم خواهد‪ ،‬انجام یم دهد[ }بقره]‪ ،: 253‬و یم فرماید‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ َ َ َّ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َّ َ ۡ‬ ‫َ ۡ‬
‫اس‬‫﴿ َول ۡو شِئ َنا ٓأَلت ۡي َنا كل نف ٍس ُه َدى َٰ َها َولَٰك ِۡن َح َّق ٱلق ۡول مِنِي لأ ۡملأن َج َه َّن َم م َِن ٱل ِج َّنةِ َوٱ َّلن ِ‬
‫ِين ‪[ ﴾١٣‬السجدة‪]13 :‬‬ ‫أَ ۡجمَع َ‬

‫ن‬
‫ن سخن( و وعدۀ )م ٔ‬
‫م به هرکس هدایتش رٔا یم دادیم‪ ،‬و لیک ٔ‬ ‫{ و اگر یم خواستی ٔ‬
‫ُ‬
‫همگ پر یم کنم[ }سجده‪: 13].‬‬
‫ٔ‬ ‫حق است‪ ،‬که جهنم را ا ٔز جنیان و آدمیان‬
‫اما از نظر عقیل ‪:‬همه جهان در مالکیت هللا تعایل است‪ ،‬و انسان رنب ر‬
‫بخس از این‬
‫جهان است؛ پس در مالکیت هللا است‪ ،‬و ممکن نیست که مملوک در ملک مالک ترصف‬
‫کند مگر به اذن و مشیت او‪.‬‬
‫*‬

‫اهداف عقیده اسالیم‬

‫هدف در لغت بر چند معنا اطالق یم شود‪ ،‬از جمله« ‪:‬آنچه برای رتباندازی قرار‬
‫چبی که مقصود است‪».‬‬ ‫داده یم شود‪ ،‬و هر ر‬

‫اهداف عقیده اسالیم همان مقاصد و غایات با ارزش آن است که در‬

‫صورت تمسک به آن‪ ،‬به دست یم آید ‪.‬این اهداف پرشمار است و‬
‫گوناگون‪ ،‬از جمله‪:‬‬
‫اوال ‪:‬خالص گرداندن نیت و عبادت تنها برای هللا تعایل؛ زیرا او خالق است و رشیک‬
‫ندارد‪ ،‬پس واجب است که قصد و عبادت تنها برای او باشد‪.‬‬
‫‪62‬‬
 ‫ثانیا ‪:‬آزاد گرداندن عقل و اندیشه از آشوب ر‬
‫نایس از ته بودن دل از این باور؛ زیرا‬
‫آنکه دلش از این باور درست خایل باشد یا به طور کیل از هر عقیده ای خایل است و‬
‫ماده پرست است‪ ،‬و یا در هزارتوی عقاید گمراه و باورهای خراق شگردان است‪.‬‬
‫ثالثا ‪:‬آسایش دروب و فکری‪ ،‬آنطور که روان و اندیشه اش دچار نا آرایم نىم شود؛‬
‫زیرا این عقیده مؤمن را به خالقش مرتبط یم سازد؛ و به پروردگاری او و مدبر بودن‪ ،‬و‬
‫حاکم و قانونگذار بودنش خشنود است؛ پس دلش به تقدیر او آرام یم یابد‪ ،‬و سینه اش‬
‫برای اسالم فراخ یم گردد؛ و به جای آن هیچ جایگزین نخواهد خواست‪.‬‬
‫رابعا ‪:‬سالمت قصد و عمل از هرگونه انحراف در عبادت هللا تعایل یا در رفتار با‬
‫خلق؛ زیرا از بنیان های او ایمان به پیامبان است که رپبوی از آنان را در خود دارد و‬
‫رپبوی از آنان به سالمت هدف و عمل منجر یم شود‪.‬‬
‫خامسا ‪:‬جدیت در امور‪ ،‬آنطور که به امید پاداش اله فرصت هیچ عمل نیک را از‬
‫دست نىم دهد؛ و هیچ موضع گنایه را نىم بیند مگر آنکه از ترس مجازات اله از آن‬
‫رستاخب و پاداش و جزای اعمال‬
‫ر‬ ‫دوری یم کند؛ زیرا یک از بنیان های باور او ایمان به‬
‫است‪.‬‬
‫هللا تعایل یم فرماید ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫﴿ َول ِكُل َد َر َ‬
‫ت م َِّما َع ِمل ۚوا َو َما َر ُّبك بِغَٰف ٍِل ع َّما َي ۡع َملون‪[ ﴾١٣٢‬األنعام‪]132 :‬‬
‫ج َٰ ‪ٞ‬‬
‫ٖ‬
‫{و برای هر یک در برابر آنچه انجام داده اند درجایٔ است‪ ،‬و پروردگارت از آنچه‬
‫انجام یم دهند؛ غافل نیست[ }انعام ]‪: 132‬و پیامب صیل هللا علیه وسلم به این‬
‫هدف تشویق نموده و یم فرماید« ‪:‬مؤمن قوی بهب و نزد هللا دوست داشتن تر از مؤمن‬
‫خب است ‪.‬برای آنچه به سودت است حریص باش‪ ،‬و از‬ ‫ضعیف است‪ ،‬و در هر یک ر‬
‫چنی کردم چنان‬ ‫هللا یاری بجوی‪ ،‬و اظهار عجز نکن‪ ،‬و اگر مصیبن به تو رسید نگو اگر ر‬
‫یم شد‪ ،‬بلکه بگو ‪:‬هللا تقدیر نمود و هر چه بخواهد یم کند؛ زیرا« اگر »دروازه کار‬
‫شیطان را یم گشاید »مسلم آن را روايت كرده است ‪.‬ششم ‪:‬ایجاد یک امت قوی که‬
‫چب باارزش و کم ر‬
‫ارزیس را برای ترسیخ دینش یم بخشد‪ ،‬و از آنچه در راه هللا به او‬ ‫هر ر‬
‫همی باره یم فرماید ‪:‬‬
‫ر‬ ‫در‬ ‫تعایل‬ ‫هللا‬‫‪.‬‬ ‫ندارد‬ ‫اباب‬ ‫رسد‬ ‫یم‬

‫‪63‬‬
 ‫َ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫ون ٱلَّذ َ‬
‫ِين َء َام ُنوا ْ بٱ َّّللِ َو َر ُسولهِۦ ُث َّم ل َ ۡم يَ ۡرتَابُوا ْ َو َ‬ ‫َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫ج َٰ َه ُدوا بِأ ۡم َوَٰل ِ ِه ۡم َوأنفسِ ِه ۡم فِي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِنما ٱلمؤمِن‬
‫َّ ُ ْ َ َٰٓ َ ُ ُ َّ َٰ ُ َ‬ ‫َ‬
‫يل ٱّللِۚ أولئِك هم ٱلصدِقون‪[ ﴾١٥‬الحجرات‪]15 :‬‬ ‫سب ِ ِ‬
‫پیامبش ایمان آورده اند‪ ،‬و[ لحظه‬ ‫ر‬ ‫{مؤمنان[ حقیقٔ ]كسایٔ هستند كه به هللا و‬
‫ای در ایمانشان ]تردید نكردن ٔد و با مال و جانشان در راه هللا به مبارزه برخاستند؛‬
‫اینانند كه[ در اعتقاد و عمل ]صداقت دارند[ }حجرات ‪: 15].‬سابعا ‪:‬دست یاب به‬
‫سعادت دنیا و آخرت با اصالح افراد و گروه ها‪ ،‬و دست یاب به پاداش و گرایم داشت‬
‫اله ‪.‬هللا تعایل در این باره یم فرماید ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫ٗ َ‬ ‫ٗ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُ ۡ‬ ‫َ َ‬
‫﴿ َم ۡن َع ِمل صَٰل ِٗحا مِن ذك ٍر أ ۡو أنث َٰي َوه َو ُمؤم ‪ِٞ‬ن فل ُن ۡحيِيَ َّن ُهۥ َح َي َٰوة َطي ِ َبة ُۖ َول َن ۡج ِز َي َّن ُه ۡم أ ۡج َرهم‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫بِأ ۡح َس ِن َما كانوا َي ۡع َملون ‪[ ﴾٩٧‬النحل‪]97 :‬‬

‫ن ـ که کار نیک کند و مؤمن باشد‪ ،‬قطعأ او را[ در دنیا ]به‬ ‫{هر کس ـ مرد یا ز ٔ‬
‫نب ]بر اساس نیکوترین[ طاعت‬ ‫ی زند ٔه یم داریم ٔو[ د ٔر آخرت ٔ‬
‫زندگایٔ پاک و پسندیده ا ٔ‬
‫و ]كارى كه یم كردند‪ ،‬به آنان پاداش یم دهیم[ }نحل‪: 97].‬‬
‫اینها برخ از اهداف عقیده اسالیم است ‪.‬از هللا خواهانیم که این اهداف را برای ما‬
‫العالمی‪.‬‬
‫ر‬ ‫و همه مسلمانان محقق سازد‪ ،‬چرا که او بخشنده و گرایم است والحمدهلل رب‬
‫درود و سالم هللا بر پیامب ما محمد و بر همه آل و آصحاب او باد‪.‬‬

‫پایان یافت‪ ،‬به قلم‬

‫العثیمی‬
‫ر‬ ‫محمد بن صالح‬
‫*‬

‫‪64‬‬
 ‫فهرست‬
‫یم ‪2 ...........................................................................‬‬
‫ده اسال ٔ‬
‫ی در عقی ٔ‬
‫خالصه ا ٔ‬
‫مقدمه ‪4 ........................................................................................................‬‬
‫دین اسالم ‪5 ...................................................................................................‬‬
‫ارکان اسالم ‪9 ..................................................................................................‬‬
‫بنیان های عقیده اسالیم ‪11 ...............................................................................‬‬
‫ایمان به هللا تعایل ‪12 ........................................................................................‬‬
‫‪ -1‬داللت فطرت بر وجود او سبحانه و تعایل‪13 .................................................. :‬‬
‫‪ 2-‬داللت عقل بر وجود هللا تعایل‪13 ................................................................ :‬‬
‫‪! -3‬اما داللت رشع بر وجود هللا تعایل‪14 .......................................................... :‬‬
‫‪ 4-‬اما داللت حس بر وجود هللا؛ بر دو وجه است‪15 ............................................:‬‬
‫مشکان را‪ ،‬با دو برهان عقیل رد کرده است‪21 ...... :‬‬ ‫هللا تعایل برگرفی این خدایان توسط ر‬
‫در این باره دو طایفه به گمرایه رفته اند‪24 ........................................................ :‬‬
‫یک از آنها« معطله »هستند ‪:‬کساب که نام ها و صفات یا برخ از آنها را انکار کردند‪،‬‬
‫و مدیع شدند اثبات این صفات مستلزم تشبیه است‪ ،‬یعن تشبیه هللا تعایل به خلق‬
‫او‪ ،‬اما این گماب است باطل از چند وجه‪24 .................................................. :‬‬
‫َ‬
‫طایفه دوم ‪ُ :‬مش ّبهه( اهل تشبیه )آناب که نامها و صفات را اثبات یم کنند اما هللا‬
‫تعایل را به خلقش شبیه یم دانند‪ ،‬و مدیع اند این مقتضای داللت نصوص است؛ زیرا‬
‫هللا تعایل بندگانش را بر اساس آنچه یم دانند مورد خطاب قرار داده است‪ ،‬اما این از‬
‫چند جهت زعىم باطل است‪ ،‬از جمله‪25 ..................................................... :‬‬
‫و ایمان به هللا تعایل چنانکه توصیف نمودیم برای مؤمنان ثمرات بس گرانبهاب دارد‪ ،‬از‬
‫جمله‪26 .................................................................................................... :‬‬
‫ايمان به مالئكه ‪26 ...........................................................................................‬‬
‫و ایمان به مالئکه چهار مسئله را در خود دارد‪27 .................................................:‬‬
‫ایمان به مالئکه ثمرات بسیار گرانقدری دارد از جمله‪28 ........................................ :‬‬
‫ایمان به کتاب ها ‪30 ........................................................................................‬‬
‫و ایمان به کتابها چهار مسئله را در خود دارد‪30 .................................................. :‬‬

‫‪65‬‬
‫ايمان به رسوالن( پيامبان) ‪32 .............................................................................‬‬
‫و ایمان به پیامبان چهار مسئله را در خود دارد‪36 ............................................... :‬‬
‫ایمان به پیامبان ثمرات بسیار با ارزش دارد‪ ،‬از جمله‪37 ........................................ :‬‬
‫ایمان به روز بازپس ری( آخرت) ‪39 .........................................................................‬‬
‫و ایمان به آخرت سه امر را در خود دارد‪39 ....................................................... :‬‬
‫ارزیس دارد‪ ،‬از جمله‪43 ...................................... :‬‬ ‫و ایمان به آخرت ثمرات بسیار با ر‬

‫اما داللت حس ‪:‬هللا تعایل در هم ری دنیا زنده شدن مردگان را به بندگانش نشان داده است‪،‬‬
‫و در سوره بقره پنج مثال بر آن آمده است‪44 .................................................... :‬‬
‫اما داللت عقل پس از دو وجه است‪46 .............................................................:‬‬
‫ایمان به هر آنچه پس از مرگ رخ یم دهد ن رب به ایمان به آخرت پیوسته است‪ ،‬مانند‪48 :‬‬
‫اما اینکه ادعا یم کنند اگر میت را از درون قبش ببینند؛ او را چنان یم بینند که بود‪ ،‬و‬
‫قب نه وسیع شده و نه تنگ؛ پاسخش از چند وجه است‪ ،‬از جمله‪51 ....................... :‬‬
‫ایمان به تقدیر ‪53 ............................................................................................‬‬
‫ََ‬
‫ایمان به قدر چهار امر را در بر یم گ ربد‪53 ......................................................... :‬‬
‫ایمان به تقدیر به این شکل که توصیف نمودیم برای بنده هیچ بهانه ای برای ترک‬
‫واجبات یا انجام گناهان فراهم نىم سازد‪ ،‬و استدالل او به تقدیر[ برای انجام گناهان و‬
‫ترک واجبات ]از چند وجه اشتباه است‪56 ......................................................... :‬‬
‫ایمان به تقدیر ثمرات بس گرانبهاب دارد‪ ،‬از جمله‪59 ............................................:‬‬
‫در این باره دو طایفه به گمرایه رفته اند‪60 ........................................................ :‬‬
‫اهداف عقیده اسالیم ‪62 ...................................................................................‬‬
‫اهداف عقیده اسالیم همان مقاصد و غایات با ارزش آن است که در صورت تمسک به‬
‫آن‪ ،‬به دست یم آید ‪.‬این اهداف پرشمار است و گوناگون‪ ،‬از جمله‪62 ..................... :‬‬

‫‪66‬‬