‫لمعۺےکۺوبقلۺوہےنۺیکۺرشںیط‬

‫(اموخزۺا ز ّ ر‬
‫ۺذمکہۺیفۺادیقعلہ)‬
‫[ أردو ‪ -‬اردو ‪] urdu -‬‬

‫م‬‫سحی‬
‫عمجۺورتبیت‪ :‬ڈارٹکاصحلۺدعسۺ یۺؔ‬

‫رتہمج‪ :‬دبعۺااخلقلۺدمحمۺزعریؔ‬

‫رماہعجۺوحیحصت‪ :‬قیفشۺارلنمحۺایضۺءۺاہللۺدمینؔ‬

‫‪2014 - 1435‬‬
 ‫كتول رشوط الػمل‬
‫(املستلاة من مذكرة يف الػليدة )‬
‫«ةاللغث األرديث»‬

‫مجع وترتيب‪ /‬د‪ .‬صالح سػد السحييم‪-‬حفظه اهلل‪-‬‬

‫ترمجث‪ /‬غتد اخلالق ةن حممد غزير‪ -‬حفظه اهلل‪-‬‬

‫مراجػث وتصحيح‪ /‬شفيق الرمحن ضياء اهلل املدين‬

‫‪2014 - 1435‬‬
 ‫مسبۺاہللۺارلنمحۺارلمیح‬
‫لمعۺےکۺوبقلۺوہےنۺیکۺرشںیط‬
‫سحی‬
‫(شیپرظنومضمنۺڈارٹکۺاصحلۺدعسۺ میہظفحۺاہللیکۺاتکبۺذمرکہۺیفۺادیقعلہۺےسۺاموخزۺ‬
‫اکیۺامہۺلصفۺےہۺ۔واحضۺرےہۺہکۺاتکبۺ(ذمرکہۺیفۺادیقعلہۺ)دمہنیۺویوینریٹسۺیکۺرطفۺ‬
‫ےسۺفلتخمۺاممکلۺںیمۺدقعنمۺوہےنۺواےل دتریبیۺوکرسۺںیمۺوطبرۺاصنبۺڑپاھایۺاجاتۺ‬
‫ےہ۔ومالانۺدبعااخلقلۺنبۺدمحمۺزعریؔےنۺوموضعۺیکاتیمہۺوکۺےتھجمسۺوہےئۺاےسۺاافدہۺاعمۺ‬
‫ۺاقلۺںیمۺڈاھالۺےہۺ‪،‬ربۺرکمیۺاسۺومضمنۺےکۺعفنۺوکۺاعمۺرکےۺاورۺمہۺبسۺ‬ ‫ےئلیکۺاردو َ ب‬
‫ےکۺاامعلۺوکۺاتکبۺوتنسۺیکۺرشوطںۺےکۺاطمقبۺانبےئۺآنیم)۔‬

‫ہیۺابتۺولعممۺےہۺہکۺامتمۺابعدںیتۺوتیفیقۺںیہۺبلطمۺہیۺےہۺہکۺانۺوکۺ‬
‫رشتعیۺےکۺدوتسرۺےکۺاطمقبۺاچہپانۺاجاتۺےہۺ۔ۺیسکۺآدیمۺےکۺےئلۺ‬
‫اجزئۺںیہنۺےہۺہکۺوہۺاینپۺرمیضۺےکۺاطمقبۺابعدتۺرکےۺہکلبۺاس‬
‫رطےقیۺےکۺاطمقبۺابعدتۺرکےۺسجۺوکۺرقآنۺرکمیۺاورۺتنسۺ‬
‫روسلۺاﷲ یلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےنۺایبنۺرفامایۺےہۺًالثمۺابعدتۺںیمۺ‬
‫‪3‬‬
 ‫رضوریۺےہۺہکۺوہۺلمعۺاخصلۺاہللۺےکۺےئلۺوہۺ۔ۺ‬
‫اہیںۺےسۺہیۺابتۺواحضۺوہیتۺےہۺہکۺوکیئۺیھبۺلمعۺسجۺےسۺمہۺاہللۺ‬
‫اعتیلۺاکۺرقبۺاحلصۺرکےتۺںیہۺاسۺےکۺحیحصۺوہےنۺےکےئلۺدوۺ‬
‫اینبدیۺرشوطںۺاکۺوہانۺرضوریۺےہۺاورۺانۺدوونںۺرشوطںۺاکۺاکیۺ‬
‫اسھتۺاپایۺاجانۺرضوریۺےہۺ۔ۺاکیۺرشطۺدورسیۺےسۺدجاۺاورۺدحیلعہۺہنۺ‬
‫وہۺ۔ۺ‬
‫یلہپۺرشطۺ‪ :‬اہللۺابترکۺوۺاعتیلۺےکۺےئلۺابعدتۺوکۺاخصلۺرکان‬
‫دورسیۺرشطۺ‪:‬روسلۺاہللۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺیکۺاتمۺتعبۺرکانۺ‬
‫انۺدوونںۺرشوطںۺوکۺوسرۃۺافہکلۺیکۺاسۺآتیۺےنۺعمجۺرکدایےہۺ ‪:‬‬
‫﴿فَمن َكا َن ي رجو لَِقاء ربِِّو فَ ْلي عمل عم ًًل ص ِ‬
‫اِلًا َوََل يُ ْش ِرْك‬ ‫َْ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫َح ًدا﴾(افہکلۺ‪)۱۱۰ :‬‬ ‫ِِ ِ ِ‬
‫بعبَ َادة َربِّو أ َ‬
‫‘‘ وتۺےسجۺیھبۺاےنپۺرپورداگرۺےسۺےنلمۺیکۺآرزوۺوہۺاےسۺاچےئہۺہکۺکینۺ‬
‫‪4‬‬
‫اامعلۺرکےۺاورۺاےنپۺرپورداگرۺیکۺابعدتۺںیمۺیسکۺوکۺیھبۺرشکیۺہنۺ‬
‫رکے’’۔‬
‫اہللۺاحبسہنۺوۺاعتیلۺےنۺمکحۺدایۺےہۺہکۺلمعۺتنسۺےکۺاطمقبۺوہۺرھپۺمکحۺ‬
‫دایۺےہۺہکۺلمعۺرکےنۺواالۺاخصلۺاہللۺاعتٰیلےکۺےئلۺلمعۺرکےۺاورۺ‬
‫اسۺلمعۺےکۺذرہعیۺاسۺےکۺوساۺیسکۺاکۺرقبۺالتشۺہنۺرکےۺ۔ۺ‬
‫احظفۺانبۺریثکۺرۃمحۺاہلل ہیلعےنۺاینپۺریسفتۺںیمۺرفامایۺےہۺ‪ :‬وبقلۺ‬
‫وہےنۺواےلۺلمعۺےکۺدوۺرنکۺںیہۺ۔ۺ‬
‫‪۱‬۔ لمعۺاکۺاخصلۺاہللۺابترکۺوۺاعتیلۺےکۺےئلۺوہانۺ۔‬
‫‪۲‬۔ اورۺروسلۺاہللۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺیکۺرشتعیۺےکۺاطمقبۺوہان‬
‫رضوریۺےہ۔ۺ‬
‫ایسۺرطحۺیکۺرواتیۺاقیضۺایعضۺوریغہۺےسۺیھبۺرمویۺےہۺ۔‬

‫‪5‬‬
 ‫یلہپۺرشط‪ :‬اےلیکۺاہللۺابترکۺوۺاعتیلۺےکۺےئلۺابعدتۺوکۺاخصلۺرکان‬
‫رشطۺاولۺاکۺینعمۺینعیۺاالخص‪:‬وہۺہیۺہکۺلمعۺرکےنۺواالۺاےنپۺلمعۺےسۺ‬
‫اہللۺاحبسہنۺوۺاعتیلۺیکۺراضۺاکۺارادہۺرکےۺوجۺرایاکریۺاورۺرہشتۺےسۺدورۺ‬
‫وہ‪،‬وہۺاےنپۺاسۺلمعۺےسۺیسکۺمسقاکدبہلۺاورۺرکشاہنۺہنۺالتشۺرکےۺ‬
‫اسۺہلسلسۺںیمۺرقآنۺوۺدحثیۺیکۺوصنصۺرثکتۺےسۺواردۺںیہۺ۔‬
‫اہللۺابترکۺوۺاعتیلۺےنۺرفامای‪:‬‬
‫ِ َّل‬ ‫﴿فَ ِ‬
‫اعبُد اللَّل وَ ُْل ً ا لوُ الد َ‬
‫ِّين ﴾ ) ازلرمۺ‪(۲ :‬‬ ‫ْ‬
‫‘‘سپۺآپۺاہللۺیہۺیکۺابعدتۺرکںی‪،‬ۺایسۺےکۺےئلۺدنیۺوکۺاخصلۺ‬
‫رکےتۺوہےئ’’‬
‫ك ِم َن‬ ‫اك اللَّل وُ الد ِ ۖ‬ ‫ِ‬
‫نس نَ ِ يبَ َ‬ ‫َّلار ْاا َرَة َوََل آَ َ‬ ‫َ‬ ‫يما آَ َ‬ ‫﴿ َوابَْ ِ ف َ‬
‫ك ۖ َوََل آَْب ِ الْ َف َ َاد‬ ‫َح َ َن اللَّل وُ ِلَْي َ‬ ‫الدُّنْيا ۖ وأ ِ‬
‫َح ن َك َما أ ْ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ين ﴾)اصصقل‪( ۷۷ :‬‬ ‫ِِ‬ ‫ِ ْاا َْر ِ ۖ ِ َّلن اللَّل وَ ََل ُُِي ُّ‬
‫ب الْ ُم ْف د َ‬
‫‪6‬‬
 ‫‘‘ اورۺوجۺھچکۺاہللۺاعتیلۺےنۺےھجتۺدےۺراھکۺےہۺاسۺںیمۺےسۺآرختۺ‬
‫ےکۺرھگۺیکۺالتشۺیھبۺرھکۺاورۺاےنپۺدوینیۺےصحۺوکۺیھبۺہنۺوھبلۺاورۺ‬
‫ےسیجۺہکۺاہللۺےنۺریتےۺاسھتۺااسحنۺایکۺےہۺوتۺیھبۺااھچۺولسکۺرکۺاورۺ‬
‫کلمۺںیمۺاسفدۺاکۺوخااہںۺہنۺوہ‪،‬ۺنیقیۺامنۺہکۺاہللۺدسفموںۺوکۺاندنسپۺراتھکۺ‬
‫ےہ’’‬
‫دحثیۺدقیسۺںیم یبنۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسےنۺرفامایہکۺاہللۺاعتٰیلۺرفاماتۺ‬
‫ےہ‪:‬‬
‫(أنا أغىن الشركاء عن الشرك‪ ،‬من عمل عمًلً أشرك معي‬
‫فيو غريي آرك و وشركو ) (ملسمۺاتکبۺازلدھۺج‪۴‬صۺ‪)۲۲۸۹‬‬
‫‘‘ںیمۺامتمۺرشاکءۺےکۺرشکۺےسۺےبۺاینزۺوہںسجۺےنۺوکیئۺااسیلمعۺ‬
‫ایکۺسجۺںیمۺریمےاسھتریغۺوکۺرشکیۺایکوتۺںیمۺاسۺوکاورۺاسۺےکۺ‬
‫رشکیۺےکۺاکمۺوکۺوھچڑداتیۺوہں’’۔ ینعیۺںیمۺاینپۺابعداتۺامہیل‪،‬ۺوقہیلۺ‬
‫‪7‬‬
 ‫اورۺدبہینۺںیمۺاپررنٹۺپشۺوکۺوگارہۺںیہنۺرکاتۺ۔ۺوجۺوکیئۺابعدتۺزگارۺ‬
‫ریمیۺابعداتۺںیمۺدورسوںۺوکۺہصحۺدارۺانبےئۺںیمۺاسۺیکۺاےنپۺہصحۺ‬
‫وایلۺابعدتۺیھبۺوبقلۺںیہن رکاتۺ۔ۺ‬
‫اسۺےئلۺہکۺاسۺوتقۺاالخصۺاورۺااسننۺاکۺاےنپۺلمعۺےسۺداینۺاکۺارادہۺ‬
‫رکےن ےکۺاسھتۺاسھتۺنکممۺںیہنۺوہاتۺ۔ۺاسیجۺہکۺیبنۺرکمیۺیلصۺاہللۺ‬
‫ہیلعۺوملسۺےنۺرفامای ‪:‬‬
‫( منا ااعمال بالنيّات ‪ ،‬و منا لكل امريء مانوى ‪ ،‬فمن‬
‫كانت ىجرآو ىل اهلل ورسولو ‪ ،‬فهجرآو ىل اهلل ورسولو ‪،‬‬
‫ومن كانت ىجرآو لدنيا ي يبها ‪ ،‬أو امرأة ينكحها ‪،‬‬
‫فهجرآو ىل ما ىاجر ليو ) (رواه البخاري وم لم)‬
‫‘‘ اامعلۺاکۺداروۺدمارۺوتینںۺرپۺےہۺرہۺآدیمۺےکۺےئلۺویہۺوہۺاگۺسجۺیکۺ‬
‫اسۺےنۺتینۺیکۺسپۺسجۺےنۺاہللۺاورۺاسۺےکۺروسلۺیکۺرطفۺ‬

‫‪8‬‬
 ‫رجہتۺیکۺوتۺاسۺیکۺرجہتۺ اہللۺاورۺاےکسۺروسلۺےئلیکۺوہۺیگۺاورسجۺ‬
‫ےنۺداینۺےکۺوصحلۺےئلیکۺرجہتۺیکۺایۺیسکۺوعرتۺےساکنحۺرکےنۺےئلیک‬
‫یکۺوتاسۺیکۺرجہتۺایسۺےئلیکۺوہیگسجۺیکۺاسۺےنۺرجہتۺیک’’۔‬
‫(اخبریۺجۺ‪۱‬صۺ‪۹‬ملسمۺ‪)۳/۱۰۱۰‬‬
‫دورسیۺرشط‪ :‬روسلۺاہللۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺیکۺاتمۺتعبۺرکانۺ۔‬
‫اسۺاکۺینعمۺہیۺےہۺہکۺوہۺلمعۺسجۺےکۺذرہعیۺمہۺاہللۺابترکۺوۺاعتیلۺاکۺ‬
‫رقبۺاحلصۺرکےتۺںیہۺاسۺدوتسرۺاورۺآنیئۺےکۺاطمقبۺوہۺسجۺوکۺ‬
‫اہللۺاعتیلۺےنۺرقآنۺرکمیۺںیمۺایۺیبنۺرکمیۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےنۺاینپۺ‬
‫تنسۺںیمۺایبنۺایکۺےہۺاسۺےئلۺہکۺاہللۺابترکۺوۺاعتیلۺےنۺامہرےۺ‬
‫االسیمۺدنیۺوک یبنۺرکمیۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےکۺرقیفۺایلعۺیکۺرطفۺ‬
‫لقتنمۺوہےنۺےسۺےلہپۺےلہپۺاکلمۺوۺلمکمۺرکۺدایۺےہۺ۔ۺابۺاسۺدنیۺ‬

‫‪9‬‬
 ‫دمحمیۺںیمۺیسکۺیمکۺوۺزایدیتۺیکۺاحتجۺںیہنۺریہۺ۔ۺ‬
‫اہللۺابترکۺوۺاعتیلۺےنۺرفامایۺ ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ت َعلَْي ُك ْم ن ْع َم ِ َوَرض ُ‬
‫يت‬ ‫ت لَ ُك ْم دينَ ُك ْم َوأََْ ْم ُ‬
‫﴿الْيَ ْوَم أَ ْك َمْل ُ‬
‫اضطَُّلر ِ َْم ٍة َغْي ر مَجانِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫لَ ُكم ِْ‬
‫ف‬ ‫َ َ َُ َ‬ ‫اْل ْس ًَل َم دينًا ۚ فَ َم ِن ْ‬ ‫ُ‬
‫يم ﴾) ااملدئہ‪(۳ :‬‬ ‫ِِّْل ٍْ ۙ فَِإ َّلن اللَّل و َغ ُف ِ‬
‫ور َّلرح ٌ‬‫َ ٌ‬
‫‘‘ آجۺںیمۺےنۺاہمترےۺےئلۺاہمتراۺدنیۺلمکمۺرکۺدایۺےہۺاورۺںیمۺےنۺ‬
‫اینپۺتمعنۺمتۺرپۺوپریۺرکۺدیۺاورۺاہمترےۺےئلۺاالسمۺوکتیثیحبۺدنیۺ‬
‫دنسپۺرکۺایل’’۔ۺ‬
‫ایسیۺتہبۺیسۺآایتۺرقآہینۺواردۺوہیئۺںیہۺوجۺاابتعۺتنسۺاکۺمکحۺدیتیۺ‬
‫ںیہۺاورۺدنیۺفینحۺںیمۺیئنۺابںیتۺاورۺدبںیتعۺااجیدۺرکےنۺےسۺعنمۺ‬
‫رکیتۺںیہۺ۔ۺ‬
‫اہللۺابترکۺوۺاعتٰیلےنۺرفامایۺ‪:‬‬
‫‪10‬‬
 ‫ِ ِ‬
‫﴿لَّلَق ْد َكا َن لَ ُك ْم ِ َر ُسول اللَّل و أ ْ‬
‫ُس َوةٌ َ َسنَةٌ لِّ َمن َكا َن يَ ْر ُجو‬
‫اللَّل وَ َوالْيَ ْوَم ْاا ِ َر َوذَ َكَر اللَّل وَ َكثِ ًريا ﴾( األزحابۺ‪( ۲۱:‬‬
‫‘‘ًانیقیۺاہمترےۺےئلۺروسلۺاہللۺںیمۺدمعهۺومنہنۺ(وموجد) ےہ‪،‬ۺرہۺاسۺ‬
‫صخشۺےکۺےئلۺوجۺاہللۺاعتٰیلۺیکۺاورۺایقتمۺےکۺدنۺیکۺوتعقۺراتھکۺےہۺ‬
‫اورۺرثکبتۺاہللۺاعتٰیلۺیکۺایدۺرکاتۺےہ’’۔ۺ‬
‫اورۺاہللۺابترکۺوۺاعتیلۺےنۺرفامای‪:‬‬
‫ول فَ ُخ ُذوهُ َوَما نَ َها ُك ْم َعْنوُ‬
‫الر ُس ُ‬
‫﴿ َوَما آَا ُك ُم َّل‬
‫فَانَ ُهوا﴾(ارشحلۺ‪(۷ :‬‬
‫‘‘وجۺروسلۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺمتۺوکۺدںیاےسےلۺولۺاورۺسجۺےسۺ‬
‫روںیکاسۺےسۺابزۺآاجؤ’’۔‬
‫﴿قُ ْل ِن ُكنُ ْم ُُِتبُّو َن اللَّل وَ فَاآَّلبِ ُع ِوِن ُُْيبِْب ُك ُم اللَّل وُ َويَ ْغ ِف ْر لَ ُك ْم‬
‫يم ﴾ ( ل عمران ‪( ۳۱:‬‬ ‫ذُنُوب ُكم ۗ واللَّل و َغ ُف ِ‬
‫ور َّلرح ٌ‬ ‫َ ْ َ ُ ٌ‬
‫‪11‬‬
‫‘‘(ا ےۺدمحم!)ہہکۺدوارگۺمتۺاہللۺاعتیلۺےسۺتبحمۺرکانۺاچےتہۺوہۺوتۺریمیۺ‬
‫اتدعباریۺرکوۺاہللۺاعتیلۺمتۺےسۺتبحمۺرکےۺاگ’’۔ۺ‬
‫اسۺہلسلسۺںیمۺااحدثیروسلۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺیھبۺرثکتۺےسۺ‬
‫واردۺوہیئۺںیہۺ۔‬
‫یبنۺرکمیۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےنۺرفامای‪:‬‬
‫) عليكم ب ن وسنة اخللفاء الراشدين املهديني من‬
‫بعدي‪،‬وعضوا عليها بالنواجذ‪ ،‬و ياكم وحمدثات اامور فإن‬
‫النار) (رتذمیۺجۺ‪۴‬صۺ‪،۱۴۹‬ۺ‬ ‫كل بدعة ضًللة وكل ضًللة‬
‫ۺامج ‪)۱۶/ ۱‬‬
‫ننسۺانب ه‬
‫‘‘متۺرپۺریمیۺتنسۺاورۺریمےۺدعبۺافلخےئۺرادشنییکۺتنسۺالزمۺ‬
‫ےہۺاسۺوکۺوبضمیطۺےسۺڑکپۺولۺاورۺیئنۺدبںیتعۺااجیدۺرکےنۺےسۺچبۺاجؤۺ‬
‫اسۺےئلۺہکۺ(دنیۺںیم) رہۺیئنۺزیچۺدبتعۺےہۺاورۺرہۺدبتعۺرمگایہۺ‬
‫‪12‬‬
 ‫ےہۺاورۺرہۺرمگایہۺمنہجۺںیمۺ(ےلۺاجےنۺاکۺببس)ےہۺ’’۔‬
‫یبنۺرکمیۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےنۺرفامای‪:‬‬
‫ك م هبما ك اب‬ ‫)آركت فيكم أمرين لن آضلّوا بعدي ما‬
‫اهلل وسن ))المؤاطۺ‪ ۲/۸۹۹‬اوبداودۺ‪،۱/۴۴۲‬ۺانب ه‬
‫ۺامج‬
‫‪(۲/۱۰۲۵‬‬
‫‘‘ ںیمۺےنۺمتۺںیمۺدوۺزیچںیۺوھچڑیۺںیہۺبجۺکتۺمتۺانۺوکۺوبضمیطۺ‬
‫ےسۺڑکپےۺروہےگۺوتۺرہزگۺرمگاہۺںیہن وہےگۺ۔ۺاکیۺاتکبۺاہللۺےہۺ‬
‫اورۺدورسیۺریمیۺتنسۺےہۺ’’۔‬
‫( یبنۺرکمیۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےنۺرفامایۺہکۺںیمۺمتۺںیمۺاہللۺاعتیلۺیکۺ‬
‫اتکبۺینعیۺرقآنۺرکمیۺاورۺاینپۺتنسۺوھچڑۺرکۺاجۺراہۺوہںۺبجۺکتۺمتۺ‬
‫انۺدوونںۺرپۺلمعۺرکےتۺروہۺےگۺوتۺیھبکۺرمگاہۺںیہنۺوہۺےگۺہیۺدحثیۺ‬
‫ابمرکۺرکنمنیۺدحثیۺےکۺہنمۺرپۺامطےچنۺامرۺریہۺےہۺاورۺانۺےکۺ‬
‫‪13‬‬
 ‫افدسۺدیقعےۺاکۺردۺرکۺریہۺےہۺ‪-‬دھامہۺاہللرتممج)‬
‫یبنۺرکمیۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےنۺرفامای‪:‬‬
‫رد) (اخبریۺ‬
‫أمرنا ىذا ما ليس منو فهو ّ‬ ‫(من أحدث‬
‫‪۳/۲۴۱‬ملسمۺ‪)۵/۱۳۲‬‬
‫‘‘سجۺےنۺامہرےۺاسۺدنیۺںیمۺوکیئۺیئنۺزیچۺڑھگیۺوجۺاس ںیمےسۺ‬
‫ںیہنۺےہوتۺوہرمدودےہۺ(ىینعۺ ایسرپۺولاٹدیاجےئۺیگ)’’۔‬
‫یبنۺرکمیۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےنۺرفامایۺ‪:‬‬
‫نيب َل كان ح ّقاً عليو أن يدل أم و على‬
‫ما بعث اهلل من ّ‬
‫شرما يعلمو هلم))ملسمۺاامرۃۺ‪۴۶‬جۺ‬
‫ري ما يعلمو هلم وينذرىم ّ‬
‫‪(۱۴۷۲/ ۳‬‬

‫‪14‬‬
 ‫‘‘اہللۺاعتٰیلۺےنۺےنتجۺیھبۺیبنۺےجیھبانۺےئلیک وابجۺاھتۺہکۺوہۺاینپۺاتمۺ‬
‫ۺاجےتنےھتۺ‪،‬ۺاورۺاسۺ‬
‫وکۺاسۺالھبیئۺیکۺرطفۺرامنہیئۺرکںیۺسجۺوکۺوہ ۺ‬
‫رشۺےسۺاںیہنۺڈراںیئۺسجۺوکۺوہۺاجےتنۺےھت’’۔‬
‫ہیۺامتمۺوصنصۺروسلۺاہللۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺیکۺااطتعۺےکۺوابجۺ‬
‫وہےنۺرپۺدالتلۺرکیتۺںیہاوروجلمعۺروسلۺاہللۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺ‬
‫یکۺرفامربنداریۺےکۺریغبۺوہۺاسۺیکۺوکیئۺوبقتیلۺںیہنۺےہۺ۔‬
‫تہبۺےسۺاملسمونںۺےنۺیئنۺیئنۺزیچںیۺڑھگۺریھکۺںیہۺنجۺوکۺہیۺدنیۺ‬
‫ےتھجمسۺںیہۺاحالہکنۺدنیۺںیمۺانۺزیچوںۺاکۺوکیئۺقلعتۺںیہنۺےہۺنجۺوکۺہیۺ‬
‫ولگۺااھچۺےتھجمسۺںیہۺاورۺایخلۺ(افدس) رکےتۺںیہۺہکۺہیۺانۺوکۺاہلل‬
‫اعتیلۺےکۺزندکیۺرکدںیۺیگۺ۔‬
‫احالہکنۺاوہنںۺےنۺرقآنۺرکمیۺاورۺدحثیۺوبنیۺوکۺاینپۺوھٹیپںۺےکۺ‬

‫‪15‬‬
‫ےھچیپۺوھچڑۺدایۺےہۺوگایۺہکۺہیۺولگۺرقآنۺوۺدحثیۺوکۺےتنسۺیہۺںیہنۺںیہۺ‬
‫۔ۺ(اہللۺاعتیلۺانۺوکۺدہاتیۺاطعۺرفامےئ )‬
‫انۺدباعتۺیکۺاثمولںمیںۺےسۺوہۺڑھگیۺوہیئۺداعںیئۺاورۺاذاکرۺاورۺ‬
‫املکتۺوریغہۺںیہۺنج وکۺرہۺامنزۺےکۺدعبۺایۺیسکۺاخصۺوتقۺںیمۺاگےنۺ‬
‫یکۺرطحۺرسںیۺاگلۺاگلۺرکۺاگےتۺںیہۺاورۺاوہنںۺےنۺرہۺامنزۺےکۺدعبۺانۺ‬
‫اذاکرۺاورۺداعؤںۺوکۺوھچڑۺدایۺےہۺںیہنجۺروسلۺارکمۺیلصۺاہللۺہیلعۺ‬
‫وملسۺےنۺایبنۺرفامایۺےہۺاحالہکنۺروسلۺاہللۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےنۺ‬
‫اینپۺاتمۺوکۺامتمۺاواقتۺںیمۺڑپیھۺاجےنۺوایلۺداعؤںۺاورۺاذاکرۺیکۺ‬
‫میلعتۺدیۺےہۺ۔ۺسپۺاملسمونںۺوکۺولعممۺےہۺہکۺوہۺاےنپۺرھگۺےسۺنکلتےۺ‬
‫وتقۺاورۺرھگۺیکۺرطفۺواسپۺآےتۺوتقۺایکۺایکۺڑپںیھۺےگۺاورۺ‬
‫وسےتۺوتقۺاورۺاجےتگۺوتقۺایکۺڑپںیھۺےگۺ۔ۺ‬
‫یبنۺرکمیۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےنۺرفامای‪ ‘‘:‬ںیمۺاکیۺدنۺںیمۺرتسۺرمہبتۺ‬
‫‪16‬‬
‫ےسۺزایدہۺاہللۺابترکۺوۺاعتیلۺےسۺششخبۺبلطۺرکاتۺوہں’’۔ (اخبریۺ‬
‫جۺ‪۱۱‬صۺ‪) ۱۰۱‬‬
‫اہللۺابترکۺوۺاعتیلۺاوولاالابلبۺاکۺلمعۺایبنۺرکےتۺوہےئۺرفاماتۺےہ‪:‬‬
‫ودا َو َعلَ ٰى ُجنُوهبِِ ْم َويََ َف َّلك ُرو َن‬ ‫ِ‬ ‫َّل ِ‬
‫ين يَ ْذ ُك ُرو َن اللَّل وَ قيَ ًاما َوقُ ُع ً‬
‫﴿ الذ َ‬
‫ات و ْااَر ِ ربَّلنَا ما لَ ْقت ىٰ َذا ب ِ‬ ‫ِ‬
‫اط ًًل‬ ‫ِ َ ْل ِق ال َّل َم َاو َ ْ َ َ َ َ َ َ‬
‫اب النَّلا ِر ﴾ (آلۺرمعان‪)۱۹۱:‬‬ ‫سبحانَ ِ‬
‫ك فَقنَا َع َذ َ‬ ‫ُْ َ َ‬
‫‘‘ وجۺولگۺاہللۺاعتیلۺوکۺڑھکےۺوہۺرکۺاورۺھٹیبۺرکۺاورۺولہپؤںۺےکۺلبۺایدۺ‬
‫رکےتۺںیہۺاورۺآامسونںۺاورۺزنیمۺیکۺدیپاشئۺںیمۺوسےتچۺںیہۺ(اورۺ‬
‫ےتہکۺںیہ) ا ےۺامہرےۺربۺوتۺےنۺہیۺبسۺھچکۺابلطۺںیہنۺانبایۺوتۺ‬
‫اپکۺےہۺسپۺمہۺوکۺآگۺےکۺذعابۺےسۺاچبۺ’’۔‬
‫رقآنۺرکمیۺیکۺاسۺآتیۺےنۺواحضۺرکۺدایۺہکۺہیۺولگۺاہللۺابترکۺوۺ‬
‫اعتیلۺٰوکۺامتمۺاحوتلںۺںیم ایدۺرکےتۺںیہۺ۔ۺ‬
‫‪17‬‬
 ‫انۺدبوتعںۺںیمۺےسۺوصخمصۺدونںۺاورۺووتقںۺںیمۺدیعںی اورۺےلیمۺ‬
‫انمانۺیھبۺںیہۺوساےئۺانۺاالسیمۺدیعوںۺےکۺنجۺوکۺاہللۺابترکۺوۺاعتیلۺ‬
‫ض‬
‫ےنۺرشموعۺایکۺےہۺاورۺوہۺدیعۺارطفل‪،‬ۺدیعاال حیۺاورۺہعمجۺےہۺابۺانۺ‬
‫ےکۺالعوہۺوجۺیھبۺدیعۺوہۺیگۺوہۺاجتیلہۺیکۺدیعۺوہۺیگ‬
‫اورۺانۺںیمۺیئنۺیئنۺابعدںیتۺڑھگیۺیئگۺںیہۺبسۺرمدودۺںیہۺ(اےکنۺ‬
‫ااجیدۺرکےنۺواولںۺےکۺہنمۺرپۺدےۺامریۺاجںیئۺیگ) ۔ۺویکہکنۺہیۺ‬
‫دبںیتعۺںیہۺاورۺانۺےکۺالعوہۺوجۺاامعلۺدنیۺںیمۺےئنۺااجیدۺےئکۺےئگۺ‬
‫ںیہۺاملسمونںۺےکۺےئلۺانمبسۺےہۺہکۺوہۺانۺوکۺوھچڑۺدںیۺاورۺنجۺ‬
‫اامعلۺاکۺوبثتۺرقآنۺودحثیۺںیمۺاتلمۺےہۺایسۺرپۺاافتکرکںیۺ۔ۺ‬
‫روسلۺاہللۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےکۺاحصہبۺریضۺاہللۺمہنعۺامہرےۺےئلۺ‬
‫رتہبنیۺومنہنۺںیہۺ۔ۺ‬
‫رضحتۺدبعاہللۺنبۺوعسمدۺریضۺاہللۺہنعۺےنۺانسۺہکۺھچکۺولگۺروزاہنۺ‬
‫‪18‬‬
 ‫رغمبۺیکۺامنزۺےکۺدعبۺعمجۺوہےتۺںیہۺاورۺاہللۺاربکۺ‪،‬ۺالۺاہلۺاالۺاہللۺ‪،‬ۺ‬
‫احبسنۺاہللۺوکۺکیبۺآوازۺابرۺابرۺدرہاےتۺںیہۺوتۺرضحتۺدبعاہللۺنبۺ‬
‫وعسمدۺریضۺاہللۺہنعۺانۺےکۺاپسۺآےئۺاورۺانۺولوگںۺرپۺریکنۺرفامیئۺ‬
‫اورۺرفامای‪...‘‘:‬مسقۺےہۺاسۺذاتۺیکۺسج ےکۺاہھتۺںیمۺریمیۺاجنۺ‬
‫ےہ! ای وتمت ایسیۺ رشتعیۺرپۺلچۺرےہۺوہوجیبنۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺ‬
‫یکۺرشتعیۺےس(وعنذوابہللۺ)رتہبےہ‪،‬ایۺرمگایہۺاکۺدروازہۺوھکلۺرےہۺ‬
‫)(‪) ۱‬‬
‫‪ ...‬۔ (داریمۺ‪،‬ۺاوبمیعن‬

‫)‪ ) ۱‬ااممۺداریمۺایبنۺرکےتۺںیہۺہکۺمہ ۺےسۺمکحۺنبۺابمرکۺےنۺایبنۺایک‪،‬ۺمکحۺنبۺابمرکۺ‬

‫ےتہکۺںیھۺہکۺمہ ۺےسۺرمعونبۺیحیۺےنۺایبنۺایک‪،‬رمعونبۺیحیۺےتہکۺںیھۺہکۺںیمۺےنۺاےنپۺ‬
‫ابپۺےسۺانس‪،‬وہۺاےنپۺابپۺےسۺرواتیۺرکےتۺںیہۺہکۺاوھنںۺےنۺرفامای‪:‬‬
‫" مھۺامنزرجفےسۺےلہپۺدبعاہللۺنبۺوعسمدۺریضۺاہللۺہنعۺےکۺدروازہۺرپۺھٹیبۺاجےت‪،‬اوربجۺ‬
‫وہۺرھگۺےسۺنکلتےۺوتانۺےکۺاسھتۺدجسمۺرواہنۺوہےت‪،‬اکیۺدنۺاکۺواہعقۺےهۺہکۺاوبومیسۺ‬
‫ارعشیۺریضۺاہللۺہنعۺآےئۺاورۺاہکۺایکۺاوبدبعارلنمحۺ(دبعاہللۺنبۺوعسمد) ےلکنۺںیہنۺ‬
‫‪19‬‬
 ‫؟مہۺےنوجابۺدایۺںیہن‪،‬ہیۺنسۺرکۺوه بۺهبۺاسھت ھٹیبۺےئگ‪،‬اہیںۺکت ہکانبۺوعسمدۺ‬
‫ابرہےلکن‪،‬اورمہ ۺبسۺانۺیکۺرطفۺڑھکےۺوہۺےئگۺوتۺاوبۺومیسۺارعشیۺریضۺاہللۺہنعۺانۺ‬
‫ےسۺاخمبطۺوہےئۺاوراہکۺ‪ :‬اےئۺاوبدبعارلنمحۺ! ںیمۺایھبۺایھبۺدجسمۺںیمۺاکیۺیئنۺابتۺ‬
‫دھکیۺرکۺآۺراہوہں‪،‬احالہکنۺوجابتۺںیمۺےنۺدیھکیۺوہۺادمحلۺہللۺریخۺیہۺےہ‪،‬انبۺوعسمدۺ‬
‫ریضۺاہللۺہنعۺےنۺاہکۺہکۺوہۺوکیسنۺابتۺےہ؟ۺاوبومیسۺریضۺاہللۺہنعۺےنۺاہکۺہکۺارگزدنیگۺ‬
‫ریہۺوتآپۺیھبۺدھکیۺںیلۺےگ‪،‬اہکۺوہۺہیۺابتۺےہۺہکۺھچکۺولگۺامنزےکۺااظتنريمۺدجسمۺ‬
‫ےکۺادنرہقلحۺانبےئۺےھٹیبںیہ‪،‬انۺبسۺےکۺاہوتںۺيمۺركنكایںۺںیہ‪،‬اوررہےقلحۺںیمۺاکیۺ‬
‫آدیمۺنیعتمۺےہۺوجۺانۺےسۺاتہکۺےہۺہکۺوس‪ ۱۰۰‬ابرۺاہللۺاربکۺوہک‪،‬وتبسۺولگۺوسابراہللۺ‬
‫‪،‬رھپکتۺےہۺوسۺابرالاہلۺاالاہللۺوہکۺوتبسۺ‬
‫آ‬ ‫اربکوہک‪،‬وتبسۺولگۺوسۺابرۺاہللۺاربکۺےتہکۺںیہ‬
‫ولگۺالاہلۺاالاہللۺےتہکۺںیہۺ‪،‬رھپاتہکۺےہۺہکۺوسابراحبسنۺاہللۺوہکۺوتبسۺوسابراحبسنۺاہللۺ‬
‫ےتہکۺںیہ‪ -‬انبۺوعسمدۺریضۺاہللۺہنعۺےنۺاہکۺہکۺرھپآپۺےنۺانۺےسۺایکۺاہکۺ‪،‬اوبومیسۺریضۺ‬
‫اہللۺہنعۺےنۺوجابۺدایۺہکۺآپۺیکۺراےئۺےکۺااظتنرںیمۺںیمۺےنۺانۺےسۺھچکۺںیہنۺاہک؟ۺ‬
‫انبۺوعسمدۺریضۺاہللۺہنعۺےنۺرفامایۺہکۺآپۺےنۺانۺےسۺہیۺویکںۺںیہنۺہکۺدایۺہکۺآےنپۺ‬
‫اےنپۺانگہۺامشررکو‪،‬اوررھپاسۺابتۺاکۺذہمۺےلےتیلۺہکۺانۺیکۺوکیئۺیکینۺیھبۺاضعئۺںیہنۺ‬
‫وہیگ‪-‬‬
‫‪20‬‬
 ‫ہیۺہکۺرکانبۺوعسمدۺریضۺاہللۺہنعۺدجسمۺیکۺرطفۺرواہنۺوہےئۺاورمہۺیھبۺانۺےکۺاسھتۺ‬
‫لچۺڑپے‪،‬دجسمۺچنہپۺ رکانبۺوعسمدۺریضۺاہللۺہنعۺےنۺوقلحںۺںیمۺےسۺاکیۺےقلحۺےکۺاپسۺ‬
‫ڑھکےۺوہرکرفامای‪ :‬متۺولگۺایکۺرکرےہۺوہ! ہیۺركنكایںۺںیہۺنجۺرپمہۺحیبستۺولیلہتۺ‬
‫رکرےہۺںیہۺ‪،‬انبۺوعسمدۺریضۺاہللۺہنعۺےنۺرفامای‪:‬اسۺیکۺاجبےئۺمتۺاےنپۺاےنپۺانگہۺ‬
‫ت‬
‫امشررکو‪،‬اورںیمۺاسۺابتۺاکۺذہمۺاتیلۺوہںۺہکۺ مھاآری ۺ‬
‫ۺوکیئیکینۺیھپۺاضعئۺںیہنۺوہیگ‪،‬‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫مھاآریۺرخایبۺےہۺاےئۺاتمۺدمحمۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺ! ایھبۺوت مھاآرےۺیبنۺیلصۺاہللۺہیلعۺ‬
‫وملسۺےکۺاحصہبۺریثکدعتادۺںیمۺوموجدۺںیہ‪،‬آپۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےکوھچڑےۺوہےئۺ‬
‫ڑپکےۺںیہنۺےٹھپ‪،‬آپۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےکۺربنتۺںیہنۺوٹےٹۺاورمتۺاینتۺدلجیۺالہتکۺ‬
‫اکۺااکشروہےئگ‪،‬مسقۺےہۺاسۺذاتۺیکۺےکسجۺاہھتۺںیمۺریمیۺاجنۺےہ! ایۺوتمتۺایسیۺرشتعیۺ‬
‫رپۺلچۺرےہۺوہوجیبنۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺیکۺرشتعیۺےس ‪--‬وعنذوابہللۺ‪--‬رتہبےہ‪،‬ایۺ‬
‫رمگایہۺاکۺدروازہۺوھکلۺرےہۺوہ‪-‬اوھنںۺےنۺاہکۺاےئۺاوبدبعارلنمحۺ! اہللۺیکۺمسقۺاسۺلمعۺ‬
‫ےسۺریخۺےکۺوساۺامھراوکیئۺاوردصقمہنۺاھت‪-‬انبۺوعسمدۺےنۺرفامایۺاےسیۺےنتکۺریخےکۺاگبلطرۺ‬
‫ںیھۺوجریخکتۺیھبکۺچنہپۺیہۺںیہنۺاپےت‪-‬انچہچنۺروسلۺاہللۺیلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےنۺمہۺےسۺ‬
‫اکیۺدحثیۺایبنۺرفامیئۺہکۺایسیۺايۺوقمۺاسيۺوہۺیگۺوجرقآنۺڑپےھۺیگ‪،‬رگمرقآنۺانۺ‬
‫ےکۺقلحۺےسۺےچینۺںیہنۺارتےۺاگ‪-‬اہللۺیکۺمسقۺ! ایکۺہتپۺہکۺانۺںیمۺےسۺزایدہۺرتاشدئۺ‬
‫‪21‬‬
‫ابۺرضحتۺدبعاہللۺنبۺوعسمدۺریضۺاہللۺہنعۺےنۺالۺاہلۺاالۺاہللۺایۺاحبسنۺ‬
‫اہللۺےنہکۺرپۺریکنۺںیہنۺرفامیئۺاسۺےئلۺہکۺہیۺوتۺذرکۺےہۺہکلبۺاوہنںۺےنۺ‬
‫اسۺھیتتۺرپۺسجۺےکۺذرہعیۺذرکۺرکۺرےہۺےھتۺریکنۺرفامیئۺےہۺاسۺ‬
‫ےئلۺہکۺاسۺاحتلۺںیم عمجۺوہۺرکۺذرکۺرکانۺروسلۺاہللۺیلصۺاہللۺہیلعۺ‬
‫وملسۺےکۺاحصہبۺریضۺاہللۺمہنعۺ‪،‬ۺوہنجںۺےنۺآپ یلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺ‬
‫ےسۺرواتیۺایکۺاورۺآپ یلصۺاہللۺہیلعۺوملسۺےسۺاذاکرۺوکۺاھکیسۺاورانسۺ‪،‬ۺ‬
‫ےکۺزندکیۺرشموعۺںیہنۺےہۺ۔ۺ‬

‫ںیھمتۺںیمۺوہں‪ -‬ہیۺابںیتۺہکۺرکانبۺوعسمدۺریضۺاہللۺہنعۺانۺےکۺاپسۺےسۺواسپۺےلچۺ‬
‫ےئ‪ -‬رمعوۺنبۺہملسۺریضۺاہللۺہنعۺایبنۺرکےتۺںیہۺہکۺانۺوقلحںۺےکۺارثکولوگںۺوکۺمہۺےنۺ‬
‫داھکیۺہکۺرہنوانۺگنجۺںیمۺوہۺوخارجۺےکۺاشہنۺاشبہنۺمخۺےسۺزینہۺزینۺرکرےہۺےھت۔‬
‫‪22‬‬
‫ونٹ‪( :‬اسۺومضمنۺوکۺربادرمۺاوبرکبۺہظفحۺاہللۺےنۺرصاطۺادہلیۺوفرمۺرپۺرشنۺ‬
‫ایکۺاھتۺےسجۺرماہعجۺوحیحصتۺرکےکۺاافدہۺاعمیکۺاخرطۺاالسمۺاہؤسۺڈاٹۺاکمۺرپۺرشنۺ‬
‫ایکۺاجراہۺےہ)‬

‫‪23‬‬