Professional Documents
Culture Documents
Ks;h
9 fYa%Ksh
I fldgi
i
m<uqjk uqøKh 2017
fojk uqøKh 2018
f;jk uqøKh 2019
y;rjk uqøKh 2020
ISBN 978-955-25-0363-4
ii
iii
wms fjuq tl ujlf. orefjda
tl ksjfiys fjfikd
tl mdge;s tl reêrh fõ
wm lh ;=< ÿjkd
wdkkao iurfldaka
iv
v
kshdukh yd wëlaIKh
mS' tka' whs,mafmreu - wOHdmk m%ldYk flduidßia ckrd,a
wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
fufyhùu
ví,sõ' ta' ks¾u,d mshiS,s - flduidßiaa ^ixj¾Ok&" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
iïnkaëlrKh
;kqcd ffu;%S ú;drK - iyldr flduidßia" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
à'ã'iS' l,aydÍ .=Kfialr - ksfhdacH flduidßia" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
^2020 kej; uqøKh&
ixialdrl uKav,h
wdpd¾h ã' fla' u,a,j wdrÉÑ - fcHaIaG lÓldpd¾h" le,‚h úYajúoHd,h
wdpd¾h frdfïka chj¾Ok - fcHaIaG lÓldpd¾h" fld<U úYajúoHd,h
wdpd¾h k,ska .fkaf.dv - fcHaIaG lÓldpd¾h" YS% chj¾Okmqr úYajúoHd,h
YS%ud oikdhl - iyldr wOHlaI" .‚; wxYh" wOHdmk wud;HdxYh
Ô' mS' tÉ' c.;a l=udr - fcHaIaG lÓldpd¾h" cd;sl wOHdmk wdh;kh
tia' rdfÊkaøï - lÓldpd¾h" cd;sl wOHdmk wdh;kh
;kqcd ffu;%S ú;drK - iyldr flduidßia" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
f,aLl uKav,h
wdpd¾h fÊ' r;akdhl - fcHaIaG lÓldpd¾h" fld<U úYajúoHd,h
fla' hQ' tia' fidaur;ak - lÓldpd¾h" fudrgqj úYajúoHd,h
tÉ' tï' tA' chfiak - .=re WmfoaYl" ^úY%dñl&
jhs' ù' wd¾' ú;dru - .=re WmfoaYl" l,dm wOHdmk ld¾hd,h" foys´úg
ví' tï' ví' iS j,sisxy - .=re WmfoaYl" l,dm wOHdmk ld¾hd,h" lE.,a,
wð;a rKisxy - .=re WmfoaYl" l,dm wOHdmk ld¾hd,h" fydaud.u
wkqr ã' ùrisxy - .=re WmfoaYl" ^msßfjka&" ud;r Èia;%slalh
ví,sõ' tï' ã' ,d,a úfÊldka; - .=re fiajh" Ydka; f;dauia úoHd,h" .,alsiai
î' tï' ìfidaueKsfla - .=re fiajh" u,shfoaj nd,sld úoHd,h" l=reKE.,
tï' refíre .=Kfialr - úÿy,am;s" ^úY%dñl&
fujka î' onf¾rd - .=re fiajh" iS' ví,sõ' ví,sõ' lkakka.r úoHd,h
tka' jd.SIuQ¾;s - wOHdmk wOHlaI ^úY%dñl&
wd¾' tia' B' mqIamrdcka - iyldr wOHdmk wOHlaI ^úY%dñl&
tï' tia' tï r*S;= - .=re WmfoaYl ^úY%dñl&
hQ' úfõlkd;ka - .=re fiajh ^úY%dñl&
NdId ixialrKh
ch;a mshoiqka - ksfhdacH m%Odk Wm l¾;D" is¿ñK
fidaÿm;a lshùu
ã' hQ' YS%ldka; tÈßisxy - .=re fiajh" f.dv.u iqNdr;S uydud;H uyd úoHd,h"
vi
mgqk
msgqj
1. ixLHd rgd 1
2. oaúuh ixLHd 16
3. Nd. 27
4. m%;sY; 41
5.
ùÔh m%ldYk
58
6. ùÔh m%ldYkj, idOl 67
7.
m%;HlaI 79
8. ir, f¾Ld yd iudka;r f¾Ld wdYs%; fldaK 92
9. øj ñkqï 116
mqkÍlaIK wNHdi
mdßNdIsl Yío ud,dj
mdvï wkql%uh
g'''
vii
iïmdol uKav, igyk
úIh ks¾foaYfha 9 fYa%Kshg wod< úIh fldgia bf.k .ekSug ñka fmr
fYa%Ksj, § Tn W.;a hï hï úIh lreKq wjYH fõ' tneúka tu fmr oekqu
isys lsÍu msKsi mqkÍlaIK wNHdi iEu mßÉfþohlu wdrïNfha oelafjhs'
tajd u.ska 9 fYa%Kshg wod< úIh fldgia i|yd Tnj iQodkï flfrkq we;'
iïmdol uKav,h
viii
1 ixLHd rgd
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² wkqhd; mo folla w;r fjki iudk jQ ixLHd rgdjl idOdrK moh
f.dvke`.Sug
²² ixLHd rgdjl idOdrK moh § we;s úg" ixLHd rgdj f.dvke`.Sug
²² ixLHd rgd wdYs%; .eg¨ úi`§ug
yelshdj ,efnkq we;'
m<uqjk ixLHd rgdj b;d u ir, h' tu rgdfõ we;s iEu ixLHdjla u 3 fõ'
fojk ixLHd rgdfõ uq,a ixLHdj 2 jk w;r bka miq we;s iEu ixLHdjlau
,efnkafka Bg fmr we;s ixLHdjg 2la tl;= ùfuks'
;=kajk rgdfõ uq,a ixLHdj 5 jk w;r" bka miq we;s iEu ixLHdjla u ,efnkafka
Bg fmr we;s ixLHdjg 3la tl;= ùfuks'
y;rjk rgdfõ uq,a ixLHdj 2 jk w;r bka miq we;s iEu ixLHdjla u ,efnkafka
Bg fmr ixLHdj 2ka .=K ùfuks'
ixLHd rgdj, we;s ixLHd i`oyd mo hkak Ndú; fõ' ksoiqka f,i by; m<uqjk
rgdfõ iEu mohla u 3 fõ;
1
fkdñf,a fnod yeÍu i|yd h'
fojk rgdfõ uq,a moh (tkï" m<uqjk moh) 2 o fojk moh 4 o ;=kajk moh 6
o wdÈ jYfhka fõ; tys m<uq mohg miq iEu mohla u ,efnkafka Bg fmr mohg
2la tl;= ùfuks;
;=kajk rgdfõ uq,a moh (tkï" m<uqjk moh) 5 o fojk moh 8 o ;=kajk moh 11
o wdÈ jYfhka fõ; tys m<uq mohg miq iEu mohla u ,efnkafka Bg fmr mohg
3la tl;= ùfuks'
y;rjk rgdfõ m<uq mohg miq iEu mohlau ,efnkafka Bg fmr moh 2ka .=K
ùfuks'
fï wdÈ jYfhka miajk yd yhjk rgdj, mo ,efnk wdldr o úia;r l< yels
kuq;a tajd ;rula ixlS¾K úh yels h'
by; oelafjk rgdj, mo fldud ,l=Kqj,ska fjka ù we;s nj;a wjidkfha ;s;a
;=kla ;nd we;s nj;a ksÍlaIKh lrkak' fuh idudkHfhka ixLHd rgd ,shd
olajk wdldrhhs' ;s;a ;=fkka oelafjkafka rgdj È.g u mj;sk njhs'
rgd hk jok i`oyd .Ks;fha § fhdod .kakd jok jkqfha zwkql%uZ hkakhs' ta
wkqj" by; oelafjkafka zixLHd wkql%uZ ^fyda" ir,j mjif;d;a" zwkql%uZ& yhls'
wkql%uhl moj, wkqms<sfj< jeo.;a fõ' ksoiqkla f,i"
1, 1, 2, 2, 3, 3, 4, 4, 5, 5, 6, 6, ...
hk wkql%ufha;a
1, 2, 1, 2, 3, 4, 3, 4, 5, 6, 5, 6, ...
by; oelafjk wkql%uj, uq,a mo lsysmhla muKla §" tajdfha rgdj úia;r fldg
we;' tfia kuq;a" wkql%uhl uq,a mo lsysmfhka muKla tu wkql%ufha rgdj wkqudk
lsÍu t;rï iqÿiq fkdfõ' ksoiqka f,i"
1, 2, 3, 4, 5, 1, 2, 3, 4, 5, 1, 2, 3, 4, 5, ...
fojk wkql%ufha" m<uq mohg miq iEu mohla u ,efnkafka Bg fmr mohg 2 hk
ksh; w.h tl;= ùfuks' th fufia úoyd oelaúh yels h'
2 4 6 8 10
+2 +2 +2 +2
;=kajk wkql%ufha" m<uq mohg miq iEu mohla u ,efnkafka Bg fmr mohg 3 hk
ksh; w.h tl;= ùfuks' th fufia úoyd oelaúh yels h'
5 8 11 14 17
+3 +3 +3 +3
fuys zksh; w.hZ hkafkys f;areu zfjkia fkdjkZ hkakhs' fuu wkql%u folg
wod< úfYaI;ajh fufia oelaúh yels h'
—´kEu mohlska ^m<uq moh yer& Bg fmr moh wvq l< úg ,efnk w.h ksh;hls'
^tkï" ksh; w.hls&'˜
fujeks wkqhd; mo folla w;r fjki ksh; w.hla jk wkql%u ms<sn`oj jeä
ÿrg;a yodruq'
fuu ksh; w.h tkï ksh; jQ wka;rh ^fjki& zfmdÿ wka;rhZ f,i ye`Èkafõ'
fï wkqj"
3 3 3 3 3
+0 +0 +0 +0
fuys tl;= jk ksh; w.h ^tkï" fmdÿ wka;rh& 0 f,i ie,lsh yels h'
17 12 7 2 − 3...
−5 −5 −5 −5
fuu wkql%ufha m<uqjk moh 17 h' thska miq iEu mohla u ,efnkafka Bg
fmr mofhka 5la wvq ùfuks' tkï" fmr mohg −5la tl;= ùfuks' ta wkqj" fuu
wkql%ufha fmdÿ wka;rh −5 fõ' tkï"
fujeks ksh; fmdÿ wka;rhla iys; wkql%uhl fmdÿ wka;rfha w.h;a m<uqjk
moh;a okafka kï tys uq,a mo lsysmh myiqfjka ,shd oelaúh yels h' ta i`oyd
ksoiqka lsysmhla fufia oelaúh yels h'
ksoiqk 1
m<uqjk moh 4 o fmdÿ wka;rh 3 o jk wkql%ufha uq,a mo 3 jkafka 4, 7 yd 10 hs'
ksoiqk 2
m<uqjk moh 7 o fmdÿ wka;rh −4 o jk wkql%ufha uq,a mo 5 jkafka 7, 3, −1,
−5 yd −9 hs'
fujeks fmdÿ wka;rhla iys; wkql%uhl uq,a mo lsysmh myiqfjka ,súh yels h'
tfy;a 50jk moh fyda" tfia;a ke;a kï 834 jk moh l=ula oehs fiùu myiq
fkdfõ' thg fya;=j" 50, 834 jeks ixLHd úYd, ùuhs'
ta wkqj ixLHd rgdjl idOdrK mohla oek isàu jeo.;a h' idOdrK moh hkafkka
woyia jkafka l=ula oehs úuid n,uq'
4
1.1 ixLHd rgdjl idOdrK moh
uq,ska u" tla tla moh oelaùu i`oyd wxlkhla fhdod .ksuq' ta i`oyd" § we;s hï
wkql%uhl
ksoiqkla f,i
hk wkql%ufha
m<uqjk moh = T1 = 5
fojk moh = T2 = 11
;=kajk moh = T3 = 17
y;rjk moh = T4 = 23
wms ixLHd wkql%uhl idOdrK moh i`oyd wxlkhla W.;af;uq' oeka idOdrK moh
§ we;s úg th Ndú; lr ixLHd wkql%uh f.dvk.k whqre yd kï lrk ,o mohla
fidhk whqre ksoiqka weiqfrka úuid n,uq'
5
ksoiqk 1
idOdrK moh jk Tn = 2n + 3 jQ ixLHd rgdfõ
i. uq,a mo ;=k ,shkak'
ii. úisjk moh fidhkak'
iii. 123 jkafka lS jeks moh o@
iv. (n + 1) jk moh n weiqfrka olajkak'
6
ksoiqk 2
idOdrK moh jk Tn = 56 – 4n jQ ixLHd rgdfõ
i. uq,a mo ;=k ,shkak'
ii. 12 jk moh fidhkak'
iii. 0 fuu ixLHd rgdfõ mohla jk nj fmkajkak'
iv. 18 fuu ixLHd rgdfõ mohla fkdjk nj fmkajkak'
ii.12 jk moh = 56 – 4 × 12
= 56 – 48
= 8
7
1.1 wNHdih
3n + 2 (3 × 1 ) + 2 = 5 (3 × 2 ) + 2 = 8 (3 × 3 ) + 2 = 11 5, 8, 11
5n – 1 (5 × 1 ) – 1 = 4 ......................... ......................... ..., ..., ...
2n + 5 ......................... ......................... ......................... ..., ..., ...
20 – 2n ......................... ......................... ......................... ..., ..., ...
50 – 4n ......................... ......................... ......................... ..., ..., ...
35 – n ......................... ......................... ......................... ..., ..., ...
8
1.2 ixLHd rgdjl idOdrK moh (Tn) i`oyd m%ldYkhla ,nd .ekSu
by; fldgfia § idOdrK moh jk Tn i`oyd m%ldYkhla § ;snqKs' fuys§"
Tn i`oyd n weiqfrka m%ldYkhla ,nd .ekSu wmf.a wruqKhs' túg" wkql%uhl hï
mohla ljrlaoehs hkak tu m%ldYkh Ndú;fhka myiqfjka fiúh yels h' fufia
m%ldYkhla ,nd .; yels wdldrh ksoiqkla u.ska úuid n,uq'
5, 11, 17, 23, ... hk fmdÿ wka;rhla iys; wkql%ufha 80 jk moh fiúh hq;= hehs
is;uq' tkï" T80 fiúh hq;= h' ta i`oyd" my; j.=fõ oelafjk rgdj ksÍlaIKh
lrkak'
6ys .=Kdldrj,ska 1 ne.ska wvq ù" § we;s wkql%uh ,efnk nj ksÍlaIKh l< yels
h' tkï"
wkql%ufha 1 jk moh = 6ys m<uq .=Kdldrh −1
wkql%ufha 2 jk moh = 6ys fojk .=Kdldrh −1
wkql%ufha 3 jk moh = 6ys ;=kajk .=Kdldrh −1
wdÈ jYfhka ,súh yels h'
ta wkqj"
wkql%ufha n jk moh = 6ys n jk .=Kdldrh − 1
∴ Tn = 6n − 1 9
ta wkqj" T80 jkafka 6 × 80 − 1 = 479 hs' tkï"
T80 = 6 × 80 − 1 = 479.
fuu iQ;%h Ndú;fhka ´kE u mohla fiúh yels h' ksoiqkla f,i" § we;s
wkql%ufha 24 jk moh fiùu i`oyd fuys n = 24 wdfoaY l< hq;= h' túg"
T24 = 6 × 24 −1 = 143
ksoiqk 1
uq,a mo y;r 15, 19, 23, 27 jk fmdÿ wka;rhla iys; wkql%ufha n jk moh jk
Tn i`oyd m%ldYhla fidhuq'
fuys fmdÿ wka;rh = 19 − 15 = 4 fõ' § we;s wkql%ufha uq,a mo lsysmh;a" Bg
my<ska 4ys .=Kdldr lsysmhl=;a (Ok ksÅ,uh .=Kdldr& ,shuq'
15, 19, 23, 27, ...
4, 8, 12, 16, ...
iEu 4ys .=Kdldrhlg u 11 ne.ska tl;= ùfuka § we;s wkql%uh ,efnk nj
meyeÈ,s h' ta wkqj" fmdÿ moh jk Tn i`oyd jk iQ;%h
Tn = 4n + 11
u.ska ,efí' fuu iQ;%h Ndú;fhka 100 jk moh fidhuq'
T100 = 4 × 100 + 11 = 411
oeka fmdÿ wka;rh RK w.hla jk" tkï wvq jk moj,ska iukaú; jk wkql%uhla
i,ld n,uq'
10
ksoiqk 2
uq,a mo y;r 10, 7, 4, 1 jk fmdÿ wka;rhla iys; wkql%ufha n jk moh jk Tn
i`oyd m%ldYkhla fidhuq'
ksoiqkla f,i" fuu wkql%ufha 30 jk moh fiùu i`oyd n = 30 wdfoaY l< hq;=
h' túg"
T30 = − 3 × 30 + 13 = − 77
f,i ,efí' tuksid" 30 jk moh − 77 fõ'
1.2 wNHdih
1. my; j.=j wNHdi fmdf;a msgm;a lr" th iïmQ¾K lrkak'
11
2. 10, 17, 24, 31, ... hk ixLHd rgdj weiqfrka j.=j iïmQ¾K lrkak'
3. my; oelafjk tla tla ixLHd rgdfõ idOdrK moh i`oyd m%ldYkhla ,nd
.kak'
a. 1, 4, 7, 10, ...
b. 1, 7, 13, 19, ...
c. 9, 17, 25, 33, ...
d. 4, 10, 16, 22, ...
e. 22, 19, 16, 13, ...
f. 22, 20, 18, 16, ...
1.3 wNHdih
1. my; oelafjkafka .sksl+rej,ska ;kk ,o rgdjls'
1 2 3 4
rEmfha wxlh 1 2 3 4
uq¿ .sksl+re
.... 9 .... ....
.Kk
13
i. fuu rgdfõ 20 jk rEmh f.dvke`.Sug wjYH jk .sksl+re
.Kk fidhkak'
ii. .sksl+re 219la wjYH jkafka fuu rgdfõ lS jeks rEmh iïmQ¾Kfhka u
f.dvke`.Sug o@
iii. .sksl+re 75lska Wmßu .Kk fhdod.ksñka fuu rgdfõ rEmhla ;ekQ úg
1la b;sß jk nj fmkajkak'
14
ñY% wNHdih
1. my; oelafjkafka ixLHd rgd lsysmhl idOdrK mohs'
(a) 3n – 5 (b) 6n + 5 (c) 6n − 5
tu tla tla ixLHd rgdfõ"
i. uq,a mo ;=k ,shkak'
ii. 20 jk moh fidhkak'
iii. n – 1 jk moh n weiqfrka fidhkak'
3. 42, 36, 30, 24, ... ixLHd rgdfõ idOdrK moh 6 (8 – n) nj fmkajkak'
4. WÈ; fm!oa.,sl wdh;khl /lshdj lrhs' Tyqf.a wdrïNl udisl jegqm jQfha
remsh,a 25 000ls' fojeks wjqreoao wdrïNfha isg jd¾Islj Tyqg re 2400 l
jegqma jeäùu ysñ fõ'
idrdxYh
15
2 oaúuh ixLHd
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² oaúuh ixLHd y`ÿkd.ekSug'
²² oYuh ixLHdjla oaúuh ixLHdjla njg mßj¾;kh lsÍug
²² oaúuh ixLHdjla oYuh ixLHdjla njg mßj¾;kh lsÍug
²² oaúuh ixLHd tl;= lsÍug yd wvq lsÍug
²² oaúuh ixLHd Ndú; jk wjia:d y`ÿkd .ekSug
yelshdj ,efnkq we;'
ye`Èkaùu
yskaÿ wrdì l%ufha §" tkï wm idudkHfhka Ndú; lrk l%ufha §" ixLHd ,shd
olajk wdldrh kej; fufia u;lhg k.d .ksuq'
ksoiqkla f,i" 3 725 hk ixLHdj i,luq' wm ñkafmr fY%aKsj, § W.;a oE wkqj"
3 725ys
5ka oelafjkafka 1 tajd ^tkï" 100 tajd& .Kkhs'
2ka oelafjkafka 10 tajd ^tkï" 101 tajd& .Kkhs'
7ka oelafjkafka 100 tajd ^tkï" 102 tajd& .Kkhs'
3ka oelafjkafka 1 000 tajd ^tkï" 103 tajd& .Kkhs'
fuu lreKq" my; wdldrfha .Kl rduqjla Ndú;fhka o oelaúh yels h'
1000 100 10 1
103 102 101 100
igyk: ² zoYuh ixLHdZ hkak zoYu ixLHdZ iu`. mg,jd fkd.; hq;= h'
² 10o = 1 jk fia u ´kE u mdohl ìkaÿfõ n,h tl fõ'
ta wkqj 20 = 1 fõ'
2o = 1 25 = 32
21 = 2 26 = 64
22 = 4 27 = 128
23 = 8 28 = 256
24 = 16 29 = 512
fï wdÈ jYfhka fofla n, .Kkh lrñka ,súh yels h'
fofla mdofhka ixLHd ,shd oelaúh yels wdldrh meyeÈ,s lsÍu i|yd oyfha
mdofhka oelafjk 13 hk ixLHdj ksoiqkla f,i i,luq' 13 hkak fofla n,j,
tl;=jla f,i ,súh yels wdldrh úuid n,uq'
foflys uq,a n, lsysmh jkafka
1, 2, 4 yd 8 hs'
fuu n, weiqfrka"
13 = 8 + 4 + 1
17
tkï" 13 = 23 + 22 + 20 f,i ,súh yels h'
tkï" 13 = 1 × 23 + 1 × 22 + 0 × 21 + 1 × 20
f,i ,súh yels h' fuys" 23 ka mgka f.k" 22, 21 yd 2o hk n, ish,a, u olajd
we;' ksoiqkla f,i" fuys 23 n,h we;s ksid th 1 × 23 f,i;a 21 n,h fkdue;s
ksid th 0 × 21 f,i;a ,shd olajd we;' fofla mdofhka ixLHd ,sùfï § 0 yd 1 hk
ixLHdxl muKla fhdod .kakd nj isys ;ndf.k" fuu 13 hk ixLHdj" fofla
mdofhka fufia ,shd oelaúh yels h'
1101
fuys we;s 0 yd 1 ixLHdxl my; mßÈ úia;r l< yels h'
1 1 0 1
2322 21 2
0
0
23 22 21 2
fuys § 1101 hkak fofla mdofhka ,shd we;s nj oelaùu i`oyd 1101fol f,i"
ixLHdjg ol=Kq miska my<g jkakg l=vdjg fol ,sùu idudkHfhka isÿ flf¾'
tfia u" fofla mdofhka yd oyfha mdofhka ,shd we;s ixLHd fjka fjkaj
y`ÿkd.ekSu myiq ùu i`oyd" oyfha mdofha ixLHdjkays o ol=Kq miska l=vdjg oyh
f,i fuu mdvfï" wjYH ;ekays§" ,shd oelafjkq we;' ksoiqkla f,i" 603oyh f,i
oelafjkafka wm idudkHfhka y`ÿkk oyfha mdofhka ,shd we;s 603hs'
;j;a ksoiqkla i,ld n,uq' oyfha mdofhka ,shd we;s 20oyh hkak fofla mdofhka
,shuq'
fï i`oyd" 2ys n, ms<sn`o u;lfhka"
20 = 16 + 4
= 24 + 22
= 1 × 24 + 0 × 23 + 1 × 22 + 0 × 21 + 0 × 20
f,i ,súh yels h'
tuksid"
20oyh = 10100fol
2 22
11 b;ssß 0
bka miq" 22 hkak 2ka fnod ,efnk ,íêh jk 11 kej; 2ka fnÈh hq;= h'
2 22
2 11 b;ssß 0
5 b;ssß 1
fufia" ,íêh 2ka kej; kej;" b;sßh o olajñka" fnÈh hq;= h' wjidkfha §
,íêh f,i 0 yd fYaIh f,i 1 ,efnk f;la fnÈh hq;= h' iïmQ¾K fn§u my;
oelafõ'
2 22
2 11 b;sß 0
2 5 b;sß 1
2 2 b;sß 1
2 1 b;sß 0
0 b;sß 1
1 0 1 1 0 fol
fuys" fldgq lr olajd we;s b;sß w.hka" w. isg uq,g ,shd oelajQ úg wjYH lrk
fofla mdofhka oelafjk ixLHdj ,efí' tkï"
22oyh = 10110fol
19
fufia ,enqKq fofla mdofha ixLHdj" by; uq,ska idlÉPd l< 2ys n,j, tl;=jla
f,i ,sùfuka i;Hdmkh l< yels oehs n,uq'
22 = 16 + 4 + 2 = 24 + 22 + 21 = 1 × 24 + 0 × 23 + 1 × 22 + 1 × 21 + 0 × 20
tkï 22oyh = 10110fol f,i ,súh yels nj meyeÈ,s h' fuhska wjYH i;Hdmkh
isÿ fõ'
ksoiqk 1
my; tla tla ixLHd fofla mdofhka ,shd olajkak'
i. 32oyh 2 32 ii. 154oyh 2 154
2 16 0 2 77 0
2 8 0 2 38 1
2 4 0 2 19 0
2 2 0 2 9 1
2 1 0 2 4 1
0 1 2 2 0
2 1 0
32oyh = 100000fol 0 1
154oyh = 10011010fol
2.1 wNHdih
my; oelafjk oYuh ixLHd ^oyfha mdofha ixLHd&" oaúuh ixLHdj,g ^fofla
mdofha ixLHdj,g& yrjkak'
a. 4 b. 9 c. 16 d. 20
e. 29
f. 35 g. 43 h. 52 i. 97 j. 168
23 22 21 20
tajd tajd tajd tajd
.Kk .Kk .Kk .Kk
20
fï wkqj" 1101fol ys we;s ish¨ fofla n,j, w.hka tl;= l< úg wjYH oYuh
ixLHdj ,efí' tkï"
1 × 23 + 1 × 22 + 0 × 21 + 1 × 20 = 1 × 8 + 1 × 4 + 0 × 2 + 1 × 1
= 8 + 4 + 1 = 13
f,i iq¿ l< úg wjYH oYuh ixLHdj jk 13 ,efí'
ksoiqk 1
101100fol = 1× 25 + 0 × 24 + 1 × 23 + 1 × 22 + 0 × 21 + 0 × 20
= 25 + 23 + 22 = 32 + 8 + 4
= 44oyh
igyk: 44oyh hkak kej; oaúuh ixLHdjlg fmr<d" ms<s;=f¾ ksjerÈ nj mÍlaId
l< yels h'
2.2 wNHdih
1. my; oelafjk oaúuh ixLHd oyfha mdohg ^oYuh ixLHd njg& yrjkak'
oaúuh ixLHd folla tl;= lsÍu .Kl rduq folla weiqfrka meyeÈ,s lr .ksuq'
21
101fol + 10fol iq¿ lruq'
22 21 20 + 22 21 20 = 22 21 20
22 21 20 + 22 21 20 = 22 21 20
A B C
A ys 20 l+f¾ .Klh yd B ys 20 l+f¾ .Klh C ys 20 l+rg oeñh fkdyels h' Bg
fya;=j tys .Kl 2la ;sìh fkdyels ùuhs' ta fjkqjg" Bg jï mi l+rg .Kl 1la
oeñh hq;=hs' th C .Kl rduqfõ 21 l+frys oelafõ'
o jk nj ksÍlaIKh lrkak'
2.3 wNHdih
1. w.h fidhkak'
g. 11fol + 111fol + 1111fol h. 11110fol + 1110fol + 110fol
2. my; oelafjk tla tla tl;= lsÍïj, ysia fldgq ;=<g iqÿiq b,lalu fhdokak'
a. 11fol b. 1 10 fol c. 10 0 1fol
+ 1 fol + 1 1fol + 1 fol
1 1fol 1 10 0fol 00 0fol
d. e. f.
1 1 1 0fol 1 1 fol 1 1 1 fol
+ 1 fol
+ 1 1 fol + 1 1 1 0 fol
10 0 1fol 1 0 0 0 fol 1 1 fol
23
2.4 oaúuh ixLHd wvq lsÍu
oaúuh ixLHd tl;= lsÍfï § ol=K;a mi ia:dkfha tl;=j 2la jQ ieu úg u ta
fjkqjg Bg jfuka msysá ia:dkh tlla jQ nj wms oksuq'
101fol
+ 1fol
^ol=K;a mi ;Srej 1fol + 1fol = 10fol &
110fol
oeka 110fol− 1fol ys w.h fidhuq' by; tl;= lsÍu wkqj ms<s;=r úh hq;= jkafka
101fol ' tu ms<s;=r ,efnk wdldrh meyeÈ,s lr .ksuq'
22 21 20
1 1 0 fol
− 1 fol
1 0 1 fol
ol=K;a mi uq,a u ;Srefõ 0ka 1la wvq l< fkdyels ksid hdno ju;a mi 21
;Srefjka 1la .ksuq' túg tys w.h 20 ;Srefõ § 2la fõ' túg 2ka 1la wvq l< úg
1 ,efí' 21 ;Srefõ oeka we;af;a 1 fjkqjg 0ls'
ksoiqk 1
1101fol
− 111fol
110fol
ms<s;=f¾ ksjerÈ;dj 110fol+ 111fol u.ska n,uq'
igyk: wvq lsÍfuka miq ,efnk ms<s;=f¾ ksjerÈ nj" tl;= lsÍu u.ska mÍlaId
lsÍug yqre ùu b;d jeo.;a fõ'
24
2.4 wNHdih
1. w.h fidhkak'
igyk: y;f¾ mdofhka ixLHd moaO;shla f.dvke`.=j fyd;a tys Ndú; l< yels
uQ,sl ixLHdxl jkafka 0, 1, 2 yd 3 muKs'
ta wkqj 10y;r jkafka 4oyh hs'
mfya mdofhka kï uQ,sl ixLHdxl 0, 1, 2, 3 yd 4 jk w;r 10my hkq 5oyh hs'
25
ñY% wNHdih
1. w.h fidhkak'
2. 1fol, 11fol, 111fol, 1111fol, 11111fol, 111111fol hk tla tla ixLHdjg 1lska
jeä B<`. ixLHd fjk fjk u ,shkak'
ii. 49oyh yd 32oyh hkak uq,ska u fofla mdohg yrjd bkamiq wvq lr" (i)
fldgfia ms<s;=r u ,efí oehs mÍlaId lrkak'
idrdxYh
26
3 Nd.
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² zkaZ fhÿu we;=<;a Nd. iys; m%ldYk iq¿ lsÍug
²² jryka we;=<;a Nd. iys; m%ldYk iq¿ lsÍug
²² BODMAS l%uh y`ÿkd.ekSug yd Nd. wdYs%; .eg¨ úi`§ug
yelshdj ,efnkq we;'
Nd.
óg by; fYa%Ksj, § Nd. ms<sn`oj wm Wf.k we;s lreKq isysm;a lr .ksuq'
my; oelafjk jD;a;h iudk fldgia 5lg fnod" thska fldgia ;=kla w`ÿre fldg
olajd we;'
fuu w`ÿre fldg we;s fmfoi uq¿ fmfofika 3 la f,i oelaúh yels h'
5
jD;a;fha j¾.M,h weiqfrka o fuh m%ldY l< yels h' tkï" w`ÿre fldg we;s
j¾.M,h" rEmfha uq¿ j¾.M,fhka 3 ls' uq¿ j¾.M,h tall tlla f,i .;
5
fyd;a" w`ÿre fldg we;s j¾.M,h tall 3 f,i o oelaúh yels h'
5
tallhla iudk fldgiaj,g fn¥ úg bka fldgila fyda fldgia lsysmhla fyda
Nd.hla f,i oelaúh yels h' iuQyhlska hï fldgila o Nd.hla f,i oelaúh yels
h' ksoiqkla f,i" msßñ <uhs ;=ka fofkl= yd .eyekq <uhs fofokl= isák mia
fokl=f.ka hq;a lKavdhula ie,l+ úg" msßñ <uhs .Kk tu lKavdhfuka 3 la
5
f,i oelaúh yels h' fuys §" uq¿ lKavdhu u tla tallhla f,i ie,l=j fyd;a"
msßñ <uhs 3 la f,i oelaúh yels h'
5
27
ìkaÿj;a tl;a w;r mj;sk 3 , 1 , 2 jeks Nd." ;;H Nd. f,i ye`Èkafjk nj
4 2 3
Tn óg fmr Wf.k we;'
ñY% ixLHd yd úIu Nd. ms<sn`o u;lh o wjÈ lr .ksuq' my; oelafjk rEmfha
we;s iudk jD;a; foflka tla rEmhla iïmQ¾Kfhkq;a wfkflka fldgia ;=kl=;a
(iudk fldgiaj,g fnod) w`ÿre fldg we;'
tla jD;a;hla tla tallhla f,i ie,l=j fyd;a w`ÿre fldg we;s Nd.h jkafka
1 + 3 h' fuh fláfhka 1 3 f,i ,shd oelafõ' th ñY% ixLHdjlaa f,i
8 8
oelaùuls' ^ —ñY% Nd.˜ hkakg —ñY% ixLHd˜ hkak Ndú; fõ&' fuh 11 f,i o
8
oelaúh yels h' th úIu Nd.hla f,i oelaùuls' fuu ñY% ixLHd yd úIu Nd.
hk fol u olajd we;af;a tla jD;a;hla tallhla f,i .ekSfuka nj kej; u;la
lr .ekSu jeo.;a h'
i. 1 1 = 3 o
2 2
ii. 5 = 1 2 o fõ'
3 3
Nd.hl ,jh;a" yrh;a tl u ixLHdjlska ^Y+kH fkdjk& .=K lsÍfuka fyda
fn§fuka m<uqjk Nd.hg ;=,H jQ Nd.hla ,nd .; yels fõ'
28
ksoiqka f,i"
2 2×2 4
= =
5 5 × 2 10
8 8÷4 2
12 = 12 ÷ 4 = 3 oelaúh yels h'
Nd. tl;= lsÍfï § iy wvq lsÍfï § yrhka iudk jk úg tajd iq¿ lsÍu b;d
myiq h' ksoiqka f,i"
1 4 2
i. + −
5 5 5
1 4 2 1+4−2
+ − =
5 5 5 5
3
=
5
Nd.j, yr wiudk jk úg fmdÿ yrhla ,efnk mßÈ ;=,H Nd. ,shkq ,efí'
ksoiqkla f,i"
1 2 5
ii. + −
4 3 6
1 2 5 1×3 2×4 5×2
+ − = 4×3 + 3×4 − 6×2
4 3 6
3 8 10
= 12 + 12 − 12
3 + 8 − 10
=
12
1
= 12
• Nd. folla .=K lsÍfï § ,efnk Nd.fha ,jh" Nd. fofla ,jhkaf.a .=Ks;h
fõ' yrh; Nd. fofla yrhkaf.a .=Ks;h fõ'
ksoiqk 1
2 1
×
5 3
2 1 2×1
× =
5 3 5×3
2
= 15
29
ksoiqk 2
1 3
1 ×1
3 4
1
1 3 4 7 ^ñY% ixLHd" úIu Nd. njg m;a lsÍu&
1 ×1 = ×
3 4 3 41
7
=
3
1
=2 3
• ixLHd foll .=Ks;h 1 fõ kï" bka tla ixLHdjla wfkla ixLHdfõ mriamrh
f,i ye`Èkafõ'
ta wkqj"
1
2× = 1 neúka
2
1 1
2 ys mriamrh 2 o 2 ys mriamrh 2 o fõ'
Nd.hl ,jh yd yrh ms<sfj<ska yrh yd ,jh f,i udre lr ,sùfuka tu ixLHdfõ
mriamrh ,nd.; yels nj Tn Wf.k we;'
a
tkï" a ys mriamrh b fõ ^tfia u" b ys mriamrh
b a a b fõ&'
• ixLHdjla ;j;a ixLHdjlska fn§u hkq m<uqjk ixLHdj fojk ixLHdfõ
mriamrfhka .=K lsÍu nj 8 fYa%Ksfha § Tn Wf.k we;' th ksoiqka lsysmhlska
mqkÍlaIKh lr .ksuq'
ksoiqk 3 ksoiqk 4
4÷2
3 2 1
17 ÷ 12
2
4÷2= 4 × 1
3 3 21 2 1 9 3
17 ÷ 12 = 7 ÷ 2
2
=3 3
9 2
= ×
7 31
6
=7
Nd. ms<sn`o W.;a lreKq ;jÿrg;a u;la lr .ekSu i`oyd my; i`oyka mqkÍlaIK
wNHdifha fhfokak'
30
mqkÍlaIK wNHdih
1. my; i`oyka tla tla Nd.h i`oyd ;=,H Nd. fol ne.ska ,shkak'
3. my; i`oyka tla tla úIu Nd.h" ñY% ixLHdjla f,i olajkak'
4. w.h fidhkak'
7
i. 3 + 2 ii. 5 − 2 iii. 12 + 3 − 2
7 7 6 3 4 3
iv. 1 1 + 2 1 v. 3 5 − 1 2 vi. 1 1 + 2 1 − 1 2
2 4 6 3 2 4 3
5. iq¿ lrkak'
3 3 1 3
i. 1 × 4 ii. 2 × 5 × iii. 1 5 × 2 2 iv. 3 × 2 1 × 42
2 7 3 8 10 10 3 7
6. my; oelafjk tla tla ixLHdfõ mriamrh ,shkak'
31
3.1 zkaZ fhÿu we;=<;a Nd. iys; m%ldYk iq¿ lsÍu
1
2
fï wkqj"
1 1 1 1
3 3 ka 2 " tkï 6
1 1 1
rEmhg wkqj 3 ka 2 hkq 6 nj meyeÈ,s fõ'
1 1
jvd;a ksjerÈj lsjfyd;a" hï tallhlska 1 f.k" tu 3 ka 2 la .; fyd;a ,efnk
1 3
fldgi" uq,a tallfhka 6 lg iudk fõ'
1 1 1
tfy;a" Nd. .=K lsÍu ms<sn`o j wm Wf.k we;s mßÈ" 3 × 2 = fõ'
6
1 1 1 1
fï wkqj 3 ka 2 = 3 × 2 f,i m%ldY l< yels h'
4 1
;j;a ksoiqkla f.k fuh ;yjqre lr .ksuq' ta i`oyd 5 ka 3 fidhuq'
4 4
5 15
4 ka 1
5 3
4 1 4
rEmhg wkqj 5 ka 3 hkq 15 nj meyeÈ,s fõ'
33
4 1 4
;j o 5 × 3 = 15 fõ'
4 1 4 1
fï wkqj 5 ka 3 = 5 × 3 f,i ,súh yels fõ'
1 1 4 1
3 ka 2 , 5 ka 3 hkafkys zkaZ fhÿu u.ska m%ldY jk foa fjkqjg .=K lsÍfï
.Ks; l¾uh fhdod w.h ,nd .; yels nj meyeÈ,s fõ'
ksoiqk 1 ksoiqk 2
2 1 4 2
1 5 ka 3 la fldmuK o@
3 ka 2 ys w.h fidhkak'
2 1 12 1 4 2 3 9 2
1 5 ka 3 =
3 ka 2 = 3 × 2 1 ^ zkaZ fjkqjg × fh§u& 5 × 31
1 6
= 3 = 5
1
= 15
ksoiqk 3
3'1 wNHdih
1. iq¿ lrkak'
9
i. 4 ka 2 ii. 1 ka 6 iii. 5 ka 2 iv. ka 5
5 3 3 7 8 5 11 6
3 4
v. 1 3 ka 2 vi. 2 5 ka 1 1 vii. 5 1 ka 1 viii. 1 5 ka 5
4 7 8 3 2 11 9
34
2. w.h fidhkak'
i. remsh,a 64 ka 3 la remsh,a fldmuK o@
4
ii. 400g ka 2 la hkq .a?ï fldmuK o@
5
1
iii. 6 ha ka la hkq fylaghdr lSh o@
3
1
iv. 1km ka la hkq ógr fldmuK o@
8
3. bvulska 3 la whs;s whl= bka 1 la ;u ÿjg ÿka úg" ÿjg ,enqKq bvï fldgi
5 3
uq¿ bvfuka ljr Nd.hla o@
4. ksu,af.a udisl wdodhu remsh,a 40 000la fõ' Tyq tu uqo,ska 1 la .uka
8
úhoï i`oyd jeh lrhs' tu uqo, fldmuK o@
fuu BODMAS kS;s ud,dj Nd. iys; m%ldYk iq¿ lsÍu i`oyd o fhdod .; yels
h' Nd. iys; m%ldYkj, zkaZ fhdod .kakd wjia:d o we;' ksoiqkla f,i"
6 ka 5
25 12
oelaúh yels h' tu m%ldYfhka woyia jkafka
6 5
×
25 12
6
hkakhs' ;rula ixlS¾K m%ldYkhla jk 2 ÷ ka 5 × 1 hkak iq¿ l< yels
3 25 12 2
wdldrh ms<sn`o fmdÿ tl`.;djla wjYH h' tys §" zkaZ hkakg ÷ yd × g jvd jeä
uQ,sl;ajhla fokq ,efí'
6 6
igyk: — ka 5 ˜ hkak bx.S%is niska ,shkq ,nkafka — 5 of ˜ f,i h'
25 12 12 25
—n,hg kexùu˜ yd zkaZ hk .Ks; l¾uj,g iudk uQ,sl;ajhla we;s
ksid" BODMASys we;s O wl=r u.ska —of ˜ yd —Order ˜hk .Ks; l¾u
fol u oelafj;ehs fndfyda úg ie,fla' kuq;a fuu úIh ks¾foaYh ;=<
O wl=r u.ska —of ˜ hkak muKla Ndú; fõ'
=1+ 5 × 1 ÷2
4 6 2
=1+ 5× 1 ÷ 2 (B<`.g isÿ l< hq;= .Ks; l¾uh i`oyd jryka fh§fuka)
4 6 2
5
= 1 + 12 ÷ 2
4
5
= 1 + 12 × 1 (foflka fn§u fjkqjg 1 ka .=K lsÍfuka)
4 2 2
=1+ 5×1 (uq,ska isÿ l< hq;= .Ks; l¾uh oelaùug jryka fh§fuka)
4 12 2
36
5
= 1 + 24
4
6 5
= 24 + 24 (Nd. fol u fmdÿ yrhla iys;j ,sùfuka)
11
= 24
igyk: we;a; jYfhkau" m%ldYkhl jryka fhdod .Ks; l¾u isÿ l< hq;=
wdldrh myiqfjka oelaúh yels h'
5 × 3 − 1 ka 1 ÷ 2 ÷ 8
4 4 5 3 3 9
hkak BODMAS kS;s ud,dj wkqj isÿ l< hq;= wdldrh fufia jryka iys;j
oelaúh yels h'
1 ka 1 8
5×3 − ÷2 ÷
4 4 5 3 3 9
jryka fh§fuys wjdis o we;' jryka fh¥ úg ,efnk m%ldYkh §¾> jk w;r
th ixlS¾K f,i o fmfka' .Kl hka;%hla Ndú;fhka fujeks m%ldYkhla iq¿
lsÍfï § fuu jryka fh§u m%fõYfuka l< hq;= w;r w;miqùï ùug we;s yelshdj
o jeä h' fujeks fndfyda lreKq ksid" jryka fkdue;sj m%ldYk ,shd we;s úg tajd
iq¿ lrk wdldrh ms<sn`o iïuq;shlg t<öu b;d jeo.;a fõ' úfYaIfhka mß.Kl
uDÿldx." .Kl hka;% uDÿldx. wdÈh ksIamdokh lsÍfï § fujeks iïuq;shla
jeo.;a fõ' lreKq tfia jqj;a" uq¿ f,dj u ms<s.kakd fmdÿ iïuq;shla fï jk
;=re fkdue;' f,dalfha úúO rgj,a úiska fhdod .kakd iïuq;Ska lsysmhla u we;'
tfia u" ksoiqkla f,i" úúO .Kl hka;% ksIamdok iud.ï úiska úúO iïuq;Ska
;u .Kl hka;% m%l%ukfha § fhdod .efka'
BODMAS iïuq;sh fhdod .ksñka Nd. iys; m%ldYk iq¿ lrk whqre ;j;a ksoiqka
lsysmhla weiqfrka úuid n,uq'
ksoiqk 1
5 4 1
= 12 × 10 = 6
37
ksoiqk 2
2 − 1 ka 1 2 ÷ 2 1 iq¿ lrkak'
3 2 5 3
2 − 1 ka 1 2 ÷2 1 = 4 − 3 ka 7 ÷7
3 2 5 3 6 6 5 3
1
1 7 3
= 6 ka 5 × 7
1
1×31
=
62 5
1
=
10
3'2 wNHdih
i. 1 + 2 × 5 ii. 3 1 ÷ 2 1 ka 1 iii. 3 × 1 + 1
2 3 6 3 6 4 5 3 2
² uq,ska u" jryk ;=< we;s 4 + 1 m%ldYkh iq¿ l< hq;= h' th 5 fõ' túg"
8 − 3 × 5 + 12 ÷ 3 × 32 ÷ 4 ,efí'
² bka miq" 32 kue;s n,h iq¿ l< hq;= h' th 9 fõ' túg"
8 − 3 × 5 + 12 ÷ 3 × 9 ÷ 4 ,efí'
² bka miq" .=K lsÍï yd fn§ï jfï isg ol=Kg tlska tl l< hq;= h' uq,ska u
we;af;a 3 × 5 h' th 15 fõ' túg"
8 − 15 + 12 ÷ 3 × 9 ÷ 4 ,efí'
8 − 15 + 4 × 9 ÷ 4 ,efí'
8 − 15 + 36 ÷ 4 ,efí'
² bka miq" 36 ÷ 4 iq¿ l< hq;= h' th 9 fõ' túg"
8 − 15 + 9 ,efí'
² oeka" tl;= lsÍug yd wvq lsÍug iudk uQ,sl;aj we;s ksid jfï isg ol=Kg .Ks;
l¾u isÿ flf¾'
−7+9
² wjidk jYfhka" − 7 + 9 = 2 f,i ,efí'
8 − 3 × (4 + 1) + 12 ÷ 3 × 32 ÷ 4 = 2 ,efí'
39
wu;r oekqug
Tnf.a wu;r ±kqug jk w;r we.hSu i`oyd fhdod fkd.efka'
2 msgqfõ we;s rEmh Tfí u;lhg k.d .kak'
fuys tla jD;a;hla tla tallhla f,i ie,l+ úg w`ÿre lr we;s fldgiska
ksrEmKh jk Nd.h 1 3 nj wms oksuq' th 11 fõ'
8 8
kuq;a fuu jD;a; folu tla tallhla f,i ie,l=jfyd;a w`ÿre fldg we;s
Nd.h jkafka ;;H Nd.hla jk 11 h'
16
;j;a wjia:djla i,luq'
fuys tla iup;=ri%hla tla tallhla f,i ie,l+ úg w`ÿre l< Nd.h jkafka
2 3 h' tkï" 11 h'
4 4
a. iup;=ri% ;=ku tla tallhla f,i f.k w`ÿre fldg we;s Nd.h l=ulao@
b. fuys iup;=ri%hlska wvla tla tallhla f,i ie,l+ úg w`ÿre l< Nd.h
1
l=ulao@ ms<s;=re a. 11 b. 5
12 2
idrdxYh
Nd. iq¿ lsÍfï§ uQ,sl .Ks; l¾u yiqrejk wkqms<sfj, fufia h'
40
4 m%;sY;
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² fjf<|dï lsÍfï § ,efnk ,dNh fyda w,dNh m%udKd;aulj fiùug
²² ,dNfha fyda w,dNfha m%;sY;h .Kkh lsÍug yd ta wdYs%; .eg¨ úi`§ug
²² jÜgï yd fldñia hkq l=ula oehs y÷kd.ekSug
²² jÜgï yd fldñia wdYs%; .Kkh lsÍï isÿ lsÍug
yelshdj ,efí'
wm tÈfkod Ôú;fha mßyrKh lrk fndfyda foa fjf<|fmd<ska ñ, § .;a øjHh
fõ' tu øjHh úl=Kkq ,nk mqoa.,hka fjf<kaoka f,i;a tu øjHh ñ, § .kq
,nk mqoa.,hka mdßfNda.slhka f,i;a ye¢kafõ'
II l%uh
fmd,a f.ähla .;a ñ, = re 45
fmd,a f.ähla úl=KQ ñ, = re 60
fmd,a f.ähla úlsKSfuka ,o ,dNh = re 60 – 45
= re 15
fmd,a f;d.h úlsKSfuka ,o ,dNh = re 15 × 50
= re 750
42
ksoiqk 3
fjf<kafola tlla remsh,a 20 ne.ska ñ, § .;a wU 100l f;d.hla m%jdykh lsÍfï
§ ;e<Su ksid tlla remsh,a 18 ne.ska úlsKSug ;SrKh lrk ,È' fjf<kaodg isÿ
jQ w,dNh .Kkh lrkak'
I l%uh
wU f;d.h .;a ñ, = re 20 × 100
= re 2 000
wU f;d.h úlsKSfuka ,o uqo, = re 18 × 100
= re 1 800
wU úlsKSfuka isÿ jQ w,dNh = re 2 000 – 1 800
= re 200
II l%uh
wU f.ähla .;a ñ, = re 20
wU f.ähl úl=Kqï ñ, = re 18
wU f.ähla úlsKSfï § isÿ jk w,dNh = re 20 – 18
= re 2
wU f;d.h úlsKSfï § isÿ jk w,dNh = re 2 × 100
= re 200
ksoiqk 4
2. my; § we;s fjf<`odï hq.,h w;ßka jeä ,dNhla iys; fjf<`odu l=ula oehs
f;darkak'
i. remsh,a 50 ne.ska ñ, § .;a wU remsh,a 60 ne.ska úlsKSu'
remsh,a 50 ne.ska ñ, § .;a fodvï remsh,a 55 ne.ska úlsKSu'
ii. remsh,a 40 ne.ska ñ, § .;a fmd,a remsh,a 60 ne.ska úlsKSu'
remsh,a 50 ne.ska ñ, § .;a fo,a remsh,a 60 ne.ska úlsKSu'
iii. remsh,a 10g ñ, § .;a mEkla remsh,a 15g úlsKSu'
remsh,a 25g ñ, § .;a fmd;la remsh,a 28g úlsKSu'
3. fjf<kafola remsh,a 3 ne.ska rUqgka f.ä 100la ñ, § .;a w;r bka f.ä
10la krla ù we;s ksid bj;a lr b;sß tajd f.ähla remsh,a 5 ne.ska úlsKqfõ
h' fjf<`odfuka Tyq ,nkafka ,dNhla o w,dNhla o hkak ks¾Kh lr" tu
,dNh fyda w,dNh fldmuK ±hs fidhkak'
44
4. fjf<kafola lsf,da.a?ï 1la remsh,a 60 ne.ska fndaxÑ 50 kgla ñ, § .kshs'
m<uqjk Èk lsf,da.a?ï 1la remsh,a 75 ne.ska fndaxÑ lsf,da.a?ï 22la o
fojk Èk lsf,da.a?ï 1la remsh,a 70 ne.ska b;sß fndaaxÑ f;d.h o úlsKqfõ
h'
i. fjf<kaod tla tla Èkfha ,enQ ,dNh fidhd" jeä ,dNhla ,enqfõ l=uk
Èkfha oehs ;SrKh lrkak'
ii. fjf<kaod Èk fofla § u ,enQ uq¿ ,dNh fidhkak'
5. fõje,a mqgqjl ksIamdok úhou remsh,a 650la fõ' ksIamdolfhla tjeks mqgq
20la ksIamdokh lf<a h' tu mqgq ish,a, úlsKSfuka remsh,a 7000l ,dNhla
,eîug Tyq wfmalaId lrhs' ta i|yd Tyq mqgqjla úlsKsh hq;= uqo, fldmuK o@
6. f;d. fjf<kaol=f.ka wem,a ñ, § f.k tajd ud¾.h wi, ;nd f.k wf,ú
lrk fjf<kafola" tla;rd Èkl wem,a f.ä 200la" tlla remsh,a 25 .Kfka
ñ,g .kshs' tajd ish,a, úlsKSfuka remsh,a 1000l ,dNhla tÈk ,eîug Tyq
n,dfmdfrd;a;= fõ' ta i|yd" wem,a f.ähla úlsKsh hq;= uqo, fidhkak'
7. fjf<kafola ¿EKq lsf,da.a?ï 50la" lsf,da.a?uhla remsh,a 60 .Kfka ñ,g
.;a w;r thska lsf,da.a?ï 30la" lsf,da.a?uhla remsh,a 80 .Kfka úlsKqfõ
h' b;sß ¿EKq m%udKh krla ùug wdikakj ;snQ ksid wvq uqo,lg úl=KQ w;r
wjidkfha § fuu ¿EKq fjf<odfuka ,dNhla fyda w,dNhla fjf<kaodg isÿ
fkdù h' fjf<kaod b;sß jQ ¿EKq f;d.h úlsKqfõ lsf,da.a?uhla lSh ne.ska
±hs fidhkak'
fuys § rfïYa yd iqf¾Ya úiska úl=Kkq ,nk øjH tlsfklg fjkia jk w;r
tajdfha .;a ñ, yd úl=Kqï ñ, o iudk fkdjk nj fmfka' tfy;a fuu fjf<kaoka
fofokd u by; NdKavj,ska tl ne.ska úlsKSfuka ,nk ,dN uqo,a iudk fõ'
tkï"
45
rfïYa l,siula úlsKSfuka ,nk ,dNh = re 900 – 800
= re 100
iqf¾Ya úÿ,s fla;,hla úlsKSfuka ,nk ,dNh = re 2600 – 2500
= re 100
rfïYa iy iqf¾Ya <`. remsh,a 5000 ne.ska we;ehs is;uq'
ta wkqj fuu fjf<kaoka fofokd w;ßka jvd zjdisodhlZ fjf<`odfï ksr; jk
mqoa.,hd ljqre ±hs Tng lsj yels o@
rfïYa yd iqf¾Ya by; fjf<`odu u.ska ,nk ,dN uqo,a iudk kuq;a tu ,dN uqo,a
,eîu i|yd tla tla mqoa.,hd jeh lrk uqo,a m%udKh iudk fkdjk nj meyeÈ,s
fõ' jvd zjdisodhlZ fjf<`odu ;SrKh lsÍu i|yd tla tla mqoa.,hd fhojQ uqo, o
ie,ls,a,g .; hq;= h' th ;SrKh lsÍu i|yd my; wdldrfha .Kkh lsÍula isÿ
l< yels h'
rfïYa remsh,a 800la úhoï lsÍfuka ,nk ,dNh = re 100
100
rfïYa ,nk ,dNh" Tyq úhoï l< uqof,a Nd.hla f,i =
800
iqf¾Ya remsh,a 2500la úhoï lsÍfuka ,nk ,dNh = re 100
100
iqf¾Ya ,nk ,dNh" Tyq úhoï l< uqof,a Nd.hla f,i =
2500
100 100
fuu Nd. f,i oelajQ yd hk Nd. fol ixikaokh lsÍu myiq h' thg
800 2500
fya;=j tajdfha ,jhka iudk ùuhs'
,jhka wiudk jk úg o jdisodhl fjf<`odu fidhkafka fï wdldrhgu h' túg
Nd. ikaikaokh wiSre úh yels ksid" tu Nd. m%;sY; f,i ±laùu fndfyda úg
isÿ fõ' tu m%;sY; fufia .Kkh lruq'
100
rfïIa ,nk ,dNh jeh l< uqof,a Nd.hla f,i jk ksid
800
100
rfïYa ,nk ,dN m%;sY;h = × 100%
800
= 12.5%
ta wkqj" rfïYa remsh,a 100la úhoï lsÍfuka ,nk ,dNh remsh,a 12.50la nj
meyeÈ,s h'
100
iqf¾Ia ,nk ,dNh jeh l< uqof,a Nd.hla f,i jk ksid
2500
100
iqf¾Ya ,nk ,dN m%;sY;h = × 100%
2500
46 = 4%
ta wkqj" iqf¾Yaa remsh,a 100la úhoï lsÍfuka ,nk ,dNh remsh,a 4.00la nj
meyeÈ,s h'
12.5% > 4% ksid rfïYaf.a fjf<odu jvd;a jdisodhl hehs ;SrKh lrkq ,efí'
fuu m%;sY;j, w¾:h fufia oelaúh yels h'
100
× 100 hkq rfïYa remsh,a 100la úhoï l< fyd;a ,efnk ,dNhhs'
800
100
× 100 hkq iqf¾Ya remsh,a 100la úhoï l< fyd;a ,efnk ,dNhhs'
2500
ta wkqj NdKavhl .;a ñ,/ksIamdok úhou remsh,a 100la jk úg tu NdKavh
úlsKSfuka ,nk ,dNh ^fyda w,dNh&" ,dN ^fyda w,dN& m%;sY;h f,i ye¢kafõ'
tneúka lsishï fjf<`odul § ,efnk ,dNh fyda w,dNh .;a ñf,ys/ksIamdok
úhofuys Nd.hla f,i ±laùfuka yd tu Nd.h 100%ka .=K lsÍfuka ,dNfha fyda
w,dNfha m%;sY;h .Kkh l< yels h'
,dNh
,dN m%;sY;h = × 100%
.;a ñ,^fyda ksIamdok úhou&
w,dNh
w,dN m%;sY;h = × 100%
.;a ñ,^fyda ksIamdok úhou&
ksoiqk 1
= 20%
ksoiqk 2
we÷ï fjf<kaol= re 500lg ñ, § .;a l,siula tys we;s m¨oaola ksid remsh,a
450lg úl=Kqfõ kï" w,dN m%;sY;h fidhkak'
w,dNh = re 500 – 450
= re 50
50
w,dN m%;sY;h = 500 × 100%
= 10%
47
ksoiqk 3
jvq ld¾ñlhl= remsh,a 4000la úhoï fldg ;ekQ
fïihla remsh,a 5600g úlsKQ w;r f,day ld¾ñlfhla
remsh,a 250la úhoï fldg ;ekQ msyshla remsh,a 360lg
úl=Khs' fuys § jvd jdisodhl fj<odfï ksr; jQfha
ljqreka±hs ks¾Kh lrkak'
1600
jvq ld¾ñlhd ,enQ ,dNh fhojQ uqof,a m%;sY;hla f,i = × 100% = 40%
4000
110
f,day ld¾ñlhd ,enQ ,dNh fhojQ uqof,a m%;sY;hla f,i = × 100% = 44%
250
tuksid" fuys § jvd jdisodhl fjf<`odfï ksr; jQfha f,day ld¾ñlhd h'
ksoiqk 4
I l%uh
fuys" ,dN m%;sY;h 15% hkafkka woyia jkafka" remsh,a
100la fhojq fyd;a" remsh,a 15l ,dNhla ,efí hkakhs' fjk;a whqrlska mejiqj
fyd;a" remsh,a 100la fhojqjfyd;a remsh,a 115g úl=Kkq ,efí hkakhs'
115
tuksid" remsh,a 30 000la fhojQ úg úl=Kk ñ, = 100 × 30 000
= re 34 500
II l%uh
by; I l%ufha § ÿgq mßÈ u"
ksoiqk 6
fjf<kaol= rEmjdyskS hka;%hla re 22 000g úlsKSfuka 10%l ,dNhla ,nhs kï
fjf<kaod tu rEmjdysksh .;a ñ, fidhkak'
I l%uh
.;a ñ, re 100 jk úg 10% l ,dNhla ,eîu msKsi úlsKsh hq;= ñ, re 110 ls'
∴re 110g 15% l ,dNhla iys; úl=Kk NdKavhl .;a ñ, = re 100
100
15% l ,dNhla iys; j re 22 000g úl=Kk NdKavhl .;a ñ, = re 110 × 22 000
= re 20 000
II l%uh
NdKavfha .;a ñ, remsh,a x kï
10
,efnk ,dNh = re x × 100
x
= re
10
x
NdKavfha úl=Kqï ñ, = re x +
x 10
∴x+ = 22 000
10
10x + x
= 22 000
10
11x 49
= 22 000
10
10
x = 22 000 ×
11
x = 20 000
tuksid" rEmjdysksh .;a ñ, re 20 000ls'
III l%uh
NdKavfha .;a ñ, remsh,a x kï
110
úl=Kqï ñ, = re x × 100
110
∴ x × 100 = 22 000
x = 20 000
tuksid" rEmjdysksh .;a ñ, re 20 000ls'
ksoiqk 7
lSv
% d NdKavhla úlsKf a dok fodaIhla ksid fjf<kaol=g re 6 800g
S ï § tys we;s ksIm
úlsKSug isÿ ùfuka 15% w,dNhla isÿ úh' Tyq lS%vd NdKavh .;a ñ, fidhkak'
I l%uh
.;a ñ, re 100 jQ NdKavhla 15% l w,dNhla iys;j úl=Kqï ñ, re 85ls'
15% l w,dNhla iys;j re 85g úl=Kk NdKavhl .;a ñ, = re 100
100
15% l w,dNhla iys;j re 6 800g úl=Kk NdKavhl .;a ñ, = re 85 × 6 800
= re 8 000
II l%uh
NdKavfha .;a ñ, remsh,a x kï
15
isÿ jQ w,dNh = re x × 100
3x
= re 20
3x
NdKavfha úl=Kqï ñ, = re x − 20
3x
túg x − 20 = 6 800
20x −3x
= 6 800
20
17x
20 = 6 800 20
x = 6 800 ×
17
x = 8 000 ∴ .;a ñ, re 8000 fõ'
50
4.2 wNHdih
1. ysia;eka mqrjkak'
51
i. by; tla tla foa úlsKSfuka ,efnk ,dNh yd ,dN m%;sY;h fjk fjku
fidhkak'
ii. jvd ,dNodhS jkafka l=uk we`ÿï j¾.h ksIamdokh lsÍuoehs fya;= iys;j
,shkak'
7. remsh,a 12 000la jákd md meÈhla 10%l w,dNhla iys;j úlsKSug isÿ jQfha
kï mdmeÈfha úl=Kqï ñ, fidhkak'
8. .Dy NdKav ksIamdolfhla mqgqjla ksIamdokh lsÍu i|yd remsh,a 1800la jeh
lrhs' ksIamdolhd 20%l ,dN m%;sY;hla iys;j tu mqgq ;j;a .Dy NdKav
fjf<kaol=g úl=Kk w;r fjf<kaod 20%l ,dN m%;sY;hla iys;j th
mdßfNda.slhl=g úl=Khs'
i. fjf<kaod mqgqjla ñ, § .ekSug jeh lrk uqo, fldmuK o@
ii. mqgqjla ñ, § .ekSfï § mdßfNda.slhdg f.ùug isÿ jk uqo, fldmuK o@
iii. jvd jeäs ,dNhla ,nkafka ksIamdolhdg o tfia;a ke;a kï fjf<kaodg
o hkak fya;= iys; j ,shkak'
11. NdKav lSmhla úlsKSfuka fjf<kaol= ,enQ ,dN fyda w,dN m%;sY;h iy
úl=Kqï ñ, my; j.=fõ § we;' tu NdKavj, .;a ñ, fjk fjku fidhkak'
leurdj 12 048 - 4%
52
4.3 jÜgï yd fldñia
jÜgï
ksoiqk 1
lùY 20% l jÜgula ,ndfok fmd;a idmamqjlska remsh,a 1500la jákd fmd;a ñ,
§ .kshs' lùYg ,efnk jÜgu fidhkak'
20
,efnk jÜgu = re 1 500 × 100
= re 300
53
ksoiqk 2
cx.u ÿrl:khl ksIamdok úhou remsh,a 9 000 fõ' remsh,a 3000l ,dNhla
,efnk fia tys ñ, ,l=Kq lr we;' tfy;a úlsKSfï § ,l=Kq l< ñf,ka 10%l
jÜgula fokq ,efí kï NdKavfha úl=Kqï ñ, fidhkak'
I l%uh
,l=Kq l< ñ, = re 9000 + 3000
= re 12 000
10
ysñjk jÜgu = re 12 000 × 100
= re 1 200
úlsKqï ñ, = re 12 000 – 1 200
= re 10 800
II l%uh
10%l jÜgula iys;j re 100l NdKavhla úl=Kk ñ, re 90la jk ksid
10%l jÜgula iys;j re 100l NdKavhl úl=Kqï ñ, = re 90
90
tuksid" 10%l jÜgula iys;j re 12 000l NdKavhl = re 100 × 12 000
úl=Kqï ñ,
= re 10 800
igyk( fuys § fojk l%uhg .eg¨j úi£u jvd flá jk w;r tu flá l%uhg
.eg¨ úi£ug mqreÿ ùu b;d jeo.;a h'
ksoiqk 3
remsh,a 2 000l w;a Trf,daiqjla w;amsg uqo,g úlsKSfï § remsh,a 250la wvq lr
úl=Kkq ,nhs kï ,efnk jÜgï m%;sY;h fidhkak'
250
jÜgï m%;sY;h = 2000 × 100%
= 12.5%
54
ksoiqk 4
8% l jÜgula iys;j l;d fmd;la úl=Kkq ,nkafka re 460g kï l;d fmd;
úlsKSug ,l=Kq lr we;s ñ, fldmuK o@
fldñia
wvqu
fldñia
rEmfhka oelafjkafka bvï" jdyk yd ksjdi úl=Kd .ekSu i|yd myiqlï imhk
wdh;khl oekaùuls' tjeks wdh;k uÕska by; i|yka wdldrfha úlsKSï i|yd
.eKqïlrejka fidhd fok w;r tu úlsKSï isÿ jQ miq .kqfokqfõ jákdlñka
lsishï m%;sY;hla wh lr .kS' tjeks wdh;k ;e/õlrejka (Brokerage) f,i
o ye¢kafõ' ;e/õlrejka uÕska lsishï úlsKSula i|yd myiqlï iemhSfï § tu
úl=Kqï uqof,kaa lsishï m%;sY;hla f,i wh lr .kakd uqo, fldñia uqo,a f,i
ye¢kafõ'
ksoiqk 5
5%l fldñia m%;sY;hla wh lrk wdh;khla uÕska remsh,a 3 000 000la jákd
fudag¾ r:hla úl=Kd §u i|yd wh lrk fldñia uqo, fldmuK o@
5
wh lrk fldñia uqo, = re 3 000 000 × 100
= re 150 000
ksoiqk 6
foam< fjf<`odï iud.ula re 1 200 000la jákd bvula úl=Kd§u i|yd
re 36 000 l uqo,la wh lrhs' wh lrk fldñia m%;sY;h .Kkh lrkak'
36 000
fldñia m%;sY;h = 1 200 000 × 100%
= 3%
55
4.3 wNHdih
A fjf<`oi, B fj<`oie,
iEu ñ, § .ekSul § u re 1000lg jvd ´kE u ñ, §
8% l jÜgula .ekSul § re 100l ñ, wvq lsÍula
56
6. tla;rd ;e/õ iud.ula bvula úl=Kd §u i|yd 3%l fldñia uqo,la wh
lrhs' remsh,a 5 000 000la jákd bvula úlsKSfï §"
i. f.ùug isÿ jk fldñia uqo, fldmuK o@
ii. fuu .kqfokqfjka bvï ysñhdg ,efnk uqo, fldmuK o@
7. ;e/õlrejl= úiska remsh,a 300 000la jákd úÿ,s ckk hka;%hla úl=Kd
§u i|yd fldñia uqo,a jYfhka re 25 000l uqo,la wh lrkq ,eìKs kï" ta
i|yd wh lr we;s fldñia m%;sY;h .Kkh lrkak'
idrdxYh
ùÔh m%ldYk
8 fYa%Ksfha § ùÔh m%ldYk ms<sn| Wf.k .;a lreKq kej; isysm;a lr .ekSu
i|yd my; § we;s mqkÍlaIK wNHdifha fhfokak'
mqkÍlaIK wNHdih
1. m%idrKh lrkak'
a. 5 (x + 2) b. 3 (y + 1) c. 4 (2m + 3)
d. 3 (x – 1) e. 4 (3 – y) f. 2 (3x – 2y)
g. – 2 (y + 3) h. – 3 (2 + x) i. – 5 (2a + 3b)
j. – 4 (m – 2) k. – (5 – y) l. – 10 (–3b – 2c)
2. m%idrKh lrkak'
a. x (a + 2) b. y (2b – 3) c. a (2x + 3y)
d. 2a (x + 5) e. 2b(y – 2) f. 3p (2x – y)
g. (–3q) (p + 8) h. (–2x) (3 – 2y) i. (– 5m) (x – 2y)
58
5.1 wdfoaYh
ùÔh m%ldYkhl wvx.= w{d; i|yd ksÅ, wdfoaY lsÍfuka" tu ùÔh m%ldYkhg
ixLHd;aul w.hla ,nd .ekSug Tn 8 fYa%Ksfha § Wf.kf.k we;' iÈY ixLHd
wdfoaYfhka ùÔh m%ldYkhl w.h fidhk wdldrh fuu fldgiska úuid n,uq'
♦ úfkdao pdßldjlg jeäysáfhda 20fofkla yd <uhs 16fofkla iyNd.S jQy' tys §
WoEik wdydrh i|yd jeäysáfhl=g ,ndÿka mdka m%udKh x o <uhl=g ,ndÿka
mdka m%udKh y o fõ' Tjqka i|yd wjYH jQ uq¿ mdka m%udKh ùÔh m%ldYkhla
f,i ,shd olajuq'
1 1 1
túg x = 2 yd y = 4 fõ' fnod ÿka uq¿ mdka m%udKh fiùu i`oyd x = 2 yd
1
y = 4 w.hka 20x + 16y m%ldYkfha wdfoaY l< hq;= h'
1 1
ta wkqj" fnod ÿka uq¿ mdka f.ä .Kk = 20 × 2 + 16 × 4
= 10 + 4
= 14
ksoiqk 1
1
a = 2 jk úg my; oelafjk tla tla ùÔh m%ldYkfha w.h fidhkak'
i. 2a + 3 ii. 6 – 4a iii. 3a – 1
1 1 1
2a + 3 = 2 × 2 + 3 6 – 4a = 6 – 4 × 2 3a – 1 = 3 × 2 – 1
3
=1+3 =6–2 = 2 –1
3–2 =4
=4
=
2
1
= 2
59
ksoiqk 2
ksoiqk 3
1 1
x= yd y = – 4 jk úg my; oelafjk tla tla ùÔh m%ldYkfha w.h fidhkak'
2
i. 2x + 4y ii. 2x – 2y
–
2x + 4y = 2 × 1 + 4 × 1 2x – 2y = 2 × 1 – 2 × – 1
2 4 2 4
=1–1
=1+ 1
= 0 2
= 1 1
2
– 1 –1
4xy = 4 × 1 × 1 – 2xy = – 2 ×
2
× 4
2 4
–1 1
= = 4
2
60
5.1 wNHdih
–1
2. y = 3 jk úg my; oelafjk tla tla ùÔh m%ldYkfha w.h fidhkak'
i. a + 2b ii. 4b – a iii. 3a + b
2 3
4. x = 3 o y = 4 o jk úg my; oelafjk tla tla ùÔh m%ldYkfha w.h
fidhkak'
i. 3x + 4y ii. 3x – 2y iii. 8y – 6x
fuf;la oelajQ iEu ùÔh m%ldYkhl u we;af;a mo folls' mo folla muKla tl;=
lsÍulska fyda wvq lsÍulska iïnkaO ù we;s m%ldYkj,g zoaúmo ùÔh m%ldYkZ
^fyda" ir,j zoaúmo m%ldYkZ& hehs lshkq ,efí'
kuq;a ùÔh m%ldYkhl mo ´kE u .Kkla ;sìh yels h' ksoiqkla f,i"
3 + ax –2xyz + xy hkq mo 4la iys; ùÔh m%ldYkhls' tys ùÔh mo ;=kla yd
ixLHdjla ^ksh; mohla& we;' fuu mdvfï § wms yodrkafka oaúmo m%ldYkj,
.=Ks; ms<sn`oj h'
x × x = x2 x × 3 = 3x
x
x x × x = x2
x × 2 = 2x 3×2=6
2
rEmhg wkqj"
úYd, u,a md;a;sfha j¾.M,h = È. × m<, = j¾. tall (x + 3) (x + 2) (1)
wdldrhg ,shd oelaúh yels h'
62
(x + 3) (x + 2) hkak oaúmo m%ldYk foll .=Ks;hla nj ksÍlaIKh lrkak'
fuu úYd, u,a md;a;sfha j¾.M,h fjk;a wdldrhlg o fiúh yels h' ta th ie§
we;s l=vd fldgia y;frys j¾.M, tl;= lsÍfuks' tu fldgia y;r jkafka uq,ska
;snQ iup;=ri%dldr fldgi yd rEmfha oelafjk l=vd RcqfldaKdi%dldr fldgia
;=khs' ta wkqj"
úYd, u,a md;a;sfha j¾.M,h = l=vd fldgia y;frys j¾.M,h
= j¾. tall x2 + 2x + 3x + 6
= j¾. tall x2 + 5x + 6 (2)
(x + 3) (x + 2) = x2 + 5x + 6
oeka fuu iudk;dj" by; wdldrfha rEmhla fkdue;sj ,nd .; yelafla flfia
oehs úuid n,uq'
ta i`oyd" uq,ska u we;s jryk ;=< we;s ish¨ moj,ska fojeks jryk ;=< we;s ish¨
mo .=K lruq'
(x + 3) (x + 2) = (x + 3) (x + 2)
= x (x + 2) + 3 (x + 2)
= x2 + 2x + 3x + 6
= x2 + 5x + 6
ta wkqj" rEm fkdue;sj by; wdldrhg oaúmo m%ldYk foll .=Ks;h ,nd .;
yels h'
tjeks u ;j;a ls%hdldrlula fj; wfma wjOdkh fhduq lruq'
l%shdldrlu 1
§ we;s f;dr;=re wkqj iqÿiq mßÈ ysia;eka mqrjkak'
63
x x–2 2
x–3
x x×x=x 2
I rEmh II rEmh
b;sß jQ RcqfldaKdi%dldr ;yvqfõ j¾.M,h = (x – 2) (x – 3) 1
II rEmhg wkqj"
iup;=ri%dldr RcqfldaKdi%dldr
b;sß jQ RcqfldaKdi%dldr ;yvqfõ j¾.M,h = ;yvqfõ – fldgia ;=fka
j¾.M,h j¾.M,h 2
1 yd 2 ka = x2 – 2 (.........) – ... (x – 2) – 2 × 3
ksoiqk 1 ksoiqk 2
(x + 5) (x + 3) (x + 5) (x – 3)
(x + 5) (x + 3) = x (x + 3) + 5 (x + 3) (x + 5) (x – 3) = x (x – 3) + 5 (x – 3)
= x2 + 3x + 5x + 15 = x2 – 3x + 5x – 15
= x2 + 8x + 15 = x2 + 2x – 15
ksoiqk 3 ksoiqk 4
(x – 5) (x + 3) (x – 5) (x – 3)
(x – 5) (x + 3) = (x
x (x + 3) – 5 (x + 3) – 5) (x – 3) = x (x – 3) – 5 (x – 3)
= x2 + 3x – 5x – 15 = x2 – 3x – 5x + 15
= x2 – 2x – 15 = x2 – 8x + 15
64
ksoiqk 5
x = 5 jk úg (x + 8) (x – 3) = x2 + 5x –24 nj fmkajkak'
j'me = (x + 8) (x – 3) o'me = x2 + 5x –24
x = 5 jk úg x = 5 jk úg
j'me = (5 + 8) (5 – 3) o'me = 25 + 25 –24
= 13 × 2 = 26
= 26
j'me = o'me
∴ (x + 8) (x – 3) = x2 + 5x –24
5.2 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla oaúmo m%ldYk foflys .=Ks; m%idrKh lr iq¿
lrkak'
a. (x + 2) (x + 4) b. (x + 1) (x + 3) c. (a + 3) (a + 2)
d. (m + 3) (m + 5) e. (p – 4) (p – 3) f. (k – 3) (k – 3)
3. my; oelafjk tla tla oaúmo m%ldYk foflys .=Ks;h m%idrKh lr iq¿
lrkak'
a. (x + 2) (x – 5) b. (x + 3) (x – 7) c. (m + 6) (m – 1)
d. (x – 2) (x + 3) e. (x – 5) (x + 5) f. (m – 1) (m + 8)
g. (x – 3) (x – 4) h. (y – 2) (y – 5) i. (m – 8) (m – 2)
j. (x – 3) ( 2 – x ) k. (5 – x) (x – 4) l. (2 – x) (3 – x)
65
5. (x + 5) (x + 6) = x2 + 11x + 30 nj my; oelafjk tla tla wjia:dj i`oyd
i;Hdmkh lrkak'
i. x = 3 ii. x = – 2
6. (x – 2) (x + 3) = x2 + x – 6 nj my; oelafjk tla tla wjia:dj i`oyd
i;Hdmkh lrkak'
i. x = 1 ii. x = 4 iii. x = 0
ñY% wNHdih
1. § we;s rEmfha w`ÿre lr we;s j¾.M,h i`oyd m%ldYkhla ,shd iq¿ lr
olajkak'
x+8
x+2
x+3
x+1 x+5
x+2
x+2 x+1
2. (x + a) (x + 4) = x2 + bx + 12 kï a yd bys w.h fidhkak'
66
6 ùÔh m%ldYkj, idOl
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² fmdÿ idOl oaúmo jQ mo 4la iys; ùÔh m%ldYkj, idOl fiùug"
²² x2 + bx + c wdldrfha ;s%mo j¾.c m%ldYkj, idOl fiùug"
²² j¾. foll wka;rhla f,i ,shd we;s ùÔh m%ldYkj, idOl fiùug
yelshdj ,efí'
2xy hk ùÔh moh ie,l+ úg" th iE§ we;af;a 2" x yd y hk mo ;=k .=K ùfuks'
tuksid 2, x yd y hk ;=k u tys idOl fõ'
2x + 2y hkq oaúmo m%ldYkhls' th" ùÔh mo foll tl;=jla fõ' fuys 2 yd x hkq
2x mofhys idOl fõ' tfiau" 2 yd y hkak 2y mofhys idOl fõ' ta wkqj" 2x yd 2y
hk mo folgu 2 hkak fmdÿ idOlhls' tu fmdÿ idOlh weiqfrka" fuu oaúmo
m%ldYkh 2(x + y) f,i o ,súh yels nj Tn 8 fY%aKsfha § Wf.k we;' tkï,
2x + 2y = 2(x + y)
f,i ,súh yels h' fufia ,sùfï we;s úfYaI;ajh jkafka" 2x yd 2y moj, tl;=jla
f,i olajd we;s ùÔh m%ldYkh" 2 yd x + y j, .=Ks;hla f,i oelaù ;sîuhs' túg"
fuu 2 yd x + y g 2x + 2y ys idOl hehs lshkq ,efí' fjk;a whqrlska lsj fyd;a"
2x + 2y hk ùÔh m%ldYkh" 2 yd x + y j, .=Ks;hla f,i ,súh yels h'
67
by; 5 jk mdvfï § W.;a lreKq wkqj" x(y + 5z) f,i .=Ks;hlska ,shd we;s ùÔh
m%ldYkh m%idrKh l< úg ,efnkafka xy + 5xz hk" ftlHhlska ±lafjk ùÔh
m%ldYkhhs' fuu mdvfï § wm n,dfmdfrd;a;= jkafka" tu 5 jk mdvfï § isÿ l<
l%shdj,sh miq mig isÿ lrkafka flfia o hkak yeoEÍuhs' tkï" ùÔh m%ldYkhla
§ we;s úg th idOlj, .=Ks;hla f,i ,shk whqre yeoEÍuhs'
²² 3x + 12 = 3 (x + 4)
²² 6a + 12b –18 = 6 (a + 2b – 3)
²² – 2x – 6y = –2 (x + 3y)
²² 3x – 6xy = 3x (1 – 2y)
by; ksoiqkaj, fojkqjg we;s 6a +12b −18ys moj, fmdÿ idOlh jkafka 6 h' th
6" 12" 18 hk ixLHdj, uyd fmdÿ idOlh nj ksÍlaIKh lrkak' ixLHdjla
fmdÿ idOlhla jk úg" iEu úg u uyd fmdÿ idOlh ie,lsh hq;= h' tfia u"
ùÔh m%ldYkj, idOl fiùfï§ ixLHdj, idOl fjka lsÍu wkjYH h' ksoiqkla
f,i" 6x + 6y hkak 6(x + y) f,i ñi" 2 × 3 (x + y) f,i ,sùu wkjYH h'
tu lreKq ;j ÿrg;a ;yjqre lr .ekSug my; mqkÍlaIK wNHdifha fhfokak'
mqkÍlaIK wNHdih
my; oelafjk tla tla ùÔh m%ldYkh idOlj, .=Ks;hla f,i ,shd olajkak'
a. 8x + 12y b. 9a + 18y c. 3m + 6
d. 20a – 30b e. 4p – 20q f. 12 – 4k
g. 3a + 15b – 12 h. 12a – 8b + 4 i. 9 – 3b – 6c
j. – 12x + 4y k. – 8a – 4b l. – 6 + 3m
m. ab + ac n. p – pq o. ab + ac – ad
p. 3x + 6xy q. 6ab – 9bc r. 4ap + 4bp – 4p
s. x3 + 2x t. 3m – 2nm2 u. 6s – 12 s2t
x A B
y C D
A fldgfia j¾.M,h = a × x = ax
B fldgfia j¾.M,h = b × x = bx
C fldgfia j¾.M,h = a × y = ay
D fldgfia j¾.M,h = b × y = by
ksoiqk 1
3x + 6y + kx + 2ky ys idOl fidhkak'
3x + 6y + kx + 2ky = 3 (x + 2y) + k (x + 2y)
= (x + 2y) (3 + k)
ksoiqk 2
a2 – 3a + ab – 3b ys idOl fidhkak'
a2 – 3a + ab – 3b = a (a – 3) + b (a – 3)
= (a – 3) (a + b)
ksoiqk 3
x2 + xy – x – y ys idOl fidhkak'
x2 + xy – x – y = x2 + xy – 1 (x + y)
= x (x + y) – 1 (x + y)
= (x + y) (x – 1)
6.1 wNHdih
my; § we;s tla tla ùÔh m%ldYkfha idOl fidhkak'
a. ax + ay + 3x + 3y b. ax – 8a + 3x – 24
c. mp – mq – np + nq d. ak + al – bk – bl
e. x2 + 4x – 3x – 12 f. y2 – 7y – 2y + 14
g. a2 – 8a + 2a – 16 h. b2 + 5b – 2b – 10
i. 5 + 5x – y – xy j. ax – a – x + 1
70
6.2 x2 + bx + c wdldrfha ;s%mo j¾.c m%ldYkj, idOl
(x + 3) yd (x + 4) hk oaúmo m%ldYk foflys .=Ks;h ,nd.;a wdldrh kej;
u;lhg k.d .ksuq'
(x + 3) (x + 4) = x (x + 4) + 3 (x + 4)
= x2 + 4x + 3x + 12
= x2 + 7x + 12
fuys § wm i,ld n,kqfha" tfia idOlj, .=Ks;hla f,i ±laúh yels m%ldYkj,
idOl fidhkafka flfia o hkakhs'
j¾.c m%ldYkhla oaúmo idOl foll .=Ks;hla f,i ,súh yelafla flfiao hkak
úuid ne,Sug oaúmo m%ldYk foll .=Ks;h ,nd .ekSug fhdod .;a mshjr w. isg
uq,g úYaf,aIKh lr n,uq'
ksoiqkla f,i x2 + 6x + 8 ys idOl fjka lruq' fuys ueo moh 6x fõ' th mo foll
tl;=jla f,i ,súh hq;= h' tfia u tu mo foflys .=Ks;h x2 × 8 = 8x2 úh hq;= h'
ta wkqj .=Ks;h 8x2 o tl;=j 6x o jk mo hq.,h fidhuq' my; j.=fjys ±lafjkafka"
.=Ks;h jk 8x2 hk moh" talc mo foll (x iys;) .=Ks;hla f,i ,súh yels
wdldr lsysmhls'
mo hq.,h .=Ks;h tl;=j
x, 8x x × 8x = 8x2 x + 8x = 9x
2x, 4x 2x × 4x = 8x2 2x + 4x = 6x
j.=j wkqj" ueo moh jk 6x ,eî we;af;a 2x + 4x u.sska nj meyeÈ,s h' ta wkqj
by; § we;s x2 + 6x + 8 m%ldYkfhys idOl fidhuq'
x2 + 6x + 8 = x2 + 2x + 4x + 8
= x (x + 2) + 4 (x + 2)
= (x + 2) (x + 4)
∴ x2 + 6x + 8 ys idOl x + 2 yd x + 4 fõ'
by; x2 + 6x + 8 ys ueo moh 2x + 4x fjkqjg 4x + 2x f,i ,shd idOl fijQ úg
wjidk idOl fjkia fõ oehs n,uq'
x2 + 6x + 8 = x2 + 4x + 2x + 8
= x (x + 4) + 2 (x + 4)
= (x + 4) (x + 2)
túg o tu idOl hq.,h u ,eî we;' tneúka f;dard .;a mo hq.,h ,shk wkqms<sfj<
wjidk idOl flfrys n, fkdmdhs'
ksoiqk 1
x2 + 5x + 6 ys idOl fjka lrkak'
m%ldYkfha"
uq, yd w. moj, .=Ks;h = x2 × 6 = 6x2
ueo moh = 5x
2x + 3x = 5x ksid;a" (2x) (3x) = 6x2 ksid;a" my; oelafjk mßÈ idOl fiúh yels h'
72
x2 + 5x + 6 = x2 + 2x + 3x + 6
= x (x + 2) + 3 (x + 2)
= (x + 2) (x + 3)
ksoiqk 2
x2 – 8x + 12 ys idOl fjka lrkak'
m%ldYkfha uq, yd w. moj, .=Ks;h = x2 × 12 = 12x2 o ueo moh = (– 8x) o fõ'
fuys RK iys; mohla o we;' my; oelafjk j.=fõ" .=Ks;h 12x2 jk mßÈ x
iys; mo folla f;drd .; yels wdldr olajd we;'
x, 12x
2x, 6x
3x, 4x
−2x, −6x
−3x, −4x
−x, −12x
j.=j wkqj"– 8x = (−2x) + (−6x) f,i ,shQ úg" (−2x)(−6x) = 12x2 ,efí'
tuksid" x2 – 8x + 12 = x2 – 2x – 6x + 12
= x (x – 2) – 6 (x – 2)
= (x – 2) (x – 6)
ksoiqk 3
y2 + 2y – 15 ys idOl fjka lrkak'
tuksid" y2 + 2y – 15 = y2 – 3y + 5y – 15
= y (y – 3) + 5 (y – 3)
= (y – 3) (y + 5)
73
ksoiqk 4
a2 – a – 20 ys idOl fjka lrkak'
m%ldYkfha uq, yd w. moj, .=Ks;h = a2 × (– 20) = – 20a2 o ueo moh (– a) o fõ'
– 20a2 = (– 5a) (4a) o (– 5a) + (4a) = − a o ksid" my; oelafjk mßÈ idOl
fiúh yels h'
a2 – a – 20 = a2 + 4a – 5a – 20
= a (a + 4) – 5 (a + 4)
= (a + 4) (a – 5)
6.2 wNHdih
igyk(
;%smo m%ldYkj, idOl fiùfï § ueo moh" iqÿiq mo foll tl;=jla f,i ,shd
.ekSu jeo.;a mshjrls' tu mo fol fidhd .; yels ksYaÑ; l%uhla by; úia;r
lr we;;a" fndfyda úg myiq jkafka" ueo moh" mo foll tl;=jla f,i ,shd
tys .=Ks;fhka" uq,a yd wjidk moj, .=Ks;h ,efí o hkak mÍlaId lsÍuhs'
fuu l%shdj,sh mqyqKq jQ úg ufkdaufhka l< yels h' fufia mo fol ,shQ miq
iq¿ lsÍfï § m%fõiï úh hq;=h' úfYaIfhka by; ksoiqk 4ys −5a −20ys fmdÿ
idOlh f,i −5 bj;g .;a úg" −5(a + 4) ,efí' th −5(a − 4) f,i ,sùu
fndfyda úg isÿjk w;ajeroaols'
(x – y) (x + y) = x (x + y) – y (x + y)
= x2 + xy – xy – y2
= x2 – y2
74
fï wkqj (x + y) (x – y) hkak x2 – y2 m%ldYkhg iudk ù we;' x2 – y2 m%ldYkh j¾.
foll wka;rhla f,i ye`Èkaúh yels h'
x2 – y2 hkak xys j¾.c m%ldYkhla f,i i,ld tys idOl fiúh yels oehs n,uq'
tu m%ldYkfha ueo moh 0 f,i fhdod f.k xys ;s%mo j¾.c m%ldYkhla wdldrhg
tkï x2 + 0 – y2 f,i ,súh yels h' oeka tu m%ldYkfha idOl fjka lrk wdldrh
i,ld n,uq'
– x2 y2 = (– x y) × (x y) iy – x y + xy = 0 ksid
x2 + 0 – y2 = x2 – xy + xy – y2
= x (x – y) + y (x – y)
= (x – y) (x + y)
fuu`.ska o x2 – y2 = (x – y) (x + y) f,i ,efí'
rEm igykla weiqfrka o j¾. foll wka;rfha idOl fiùu ms<sn`o j úuid n,uq'
b b
a b
b
a
b;sß fldgfia j¾.M,h jkafka j¾. tall a2 – b2 fõ'
75
b;sß fldgi my; wdldrhg ms<sfh< lruq'
a– b
b
a
a– b a– b a– b
a a b
I rEmh II rEmh
b;sß fldgfia j¾.M,h rEmh II g wkqj (a – b) (a + b) fõ'
ta wkqj a2 – b2 = (a – b) (a + b)
oeka j¾. foll wka;rhla f,i ,shd we;s m%ldYk lSmhl idOl fiùfï ksoiqka
i,ld n,uq'
ksoiqk 1 ksoiqk 2
x2 – 25 ys idOl fidhkak' 9 – y2 ys idOl fidhkak'
x2 – 25 = x2 – 52 9 – y2 = 32 – y2
= (x – 5) (x + 5) = (3 – y) (3 + y)
ksoiqk 3 ksoiqk 4
4a2 – 49 ys idOl fidhkak' 1 – 4b2 ys idOl fidhkak'
4a2 – 49 = 22a2 – 72 1 – 4b2 = 12 – 22b2
= (2a – 7) (2a + 7) = (1 – 2b) (1 + 2b)
ksoiqk 5 ksoiqk 6
2x2 – 72 ys idOl fidhkak' 332 – 172 ys w.h fidhkak'
2x2 – 72 = 2 (x2 – 36) 332 – 172 = (33 + 17) (33 – 17)
= 2 (x2 – 62) = 50 × 16
= 2 (x – 6) (x + 6) = 800
76
ksoiqk 7 ksoiqk 8
x2
1 9x2
− ys idOl fidhkak' 1− ys idOl fidhkak'
4 9 16
x2 1 x2 1 9x2 3x 2
− = 2 − 2 1− = 12 −
4 9 2 3 16 4
x 1 x 1 3x
= + − = 1− 3x 1+
2 3 2 3 4 4
6.3 wNHdih
my; § we;s m%ldYkj, idOl fidhkak'
a. x2 – 100 b. m2 – 36 c. p2 – 81
d. 4 – b2 e. 16 – a2 f. 64 – y2
g. x2 – 4y2 h. 9a2 – 16b2 i. 100x2 – 1
j. 25m2 – n2 k. 49 – 81p2 l. 25a2b2 – 9c2
ñY% wNHdih
1. iqÿiq f,i mo udre lsÍfuka idOl fidhkak'
i. ax + by – ay – bx ii. 9p – 2q – 6q + 3p
iii. x – 12 + x2 iv. 4 – k2 – 3k
2. idOl fidhkak'
3. w.h fidhkak'
77
4. A ;Srfha we;s tla tla m%ldYkhg iudk m%ldYkh B ;Srfhka f;darkak'
A B
x x
x2 – x – 6 −1 +1
5 5
x2 + 5x – 3x – 15 2x (x – 2) (x + 2)
2x – 8x (x – 3) (x + 5)
3
4x2 – 9m2 (x – 3) (x + 2)
x 2
(2x – 3m) (2x + 3m)
–1
25
78
7 m%;HlaI
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² .Ks;fhys tk uQ,sl m%;HlaI 5la y÷kd .ekSug;a
²² fuu m%;HlaI 5 weiqfrka cHdñ;sl iïnkaO;d f.dvke`.Sug;a" .Kkh lsÍï
wdYs%; .eg¨ úi£ug;a
yelshdj ,efí'
m%;HlaI
Tmamq lsÍulska f;drj ks;ekska u i;H hehs yef`.k m%ldY m%;HlaI f,i
ye¢kafõ' .Ks;fha § ;¾ldkql+,j lreKq úia;r lsÍug" iïnkaO;d f.dvke`.Sug
yd ks.ukj,g t<öug m%;HlaI Ndú; fõ'
cHdñ;sfha mshd f,i ie,flk ls%'mQ' 300 § muK .S%isfha úiQ hqla,sâ kï .‚;{hd
úiska ,shk ,o zElementsZ kue;s fmdf;a .‚; úIh g iïnkaO m%;HlaI bÈßm;a
lr we;' tAjd w;=ßka iuyrla cHdñ;shg úfYaI fõ' wfkla m%;HlaI tfia iSud
fkdjk fmdÿ m%;HlaI jk w;r tajd ùc .Ks;h jeks wxYj, fukau .Ks;fhys
wfkla fldgiaj, o Ndú; l< yels h' tu fmdÿ m%;HlaI 5la fuu mdvfï §
i,ld n,uq' tu m%;HlaI 5 fláfhka fufia oelaúh yels h'
1. tl u rdYshlg iudk jk rdYs tlla wfklg iudk fõ'
2. iudk rdYsj,g iudk rdYs tl;= lsÍfuka ,efnk rdYs o iudk fõ'
3. iudk rdYsj,ska iudk rdYs wvq lsÍfuka ,efnk rdYs o iudk fõ'
4. iudk rdYsj,ska iudk rdYs .=K lsÍfuka ,efnk rdYs o iudk fõ'
5. iudk rdYs ksYaY=kH iudk rdYskaf.ka o fn¥ úg ,efnk rdYs o iudk fõ'
m%;HlaIh 1
tl u rdYshlg iudk jk rdYs" tlla wfklg iudk fõ'
b = a yd c = a kï túg b = c
79
fuu m%;HlaIh wkqj"
—yis;af.a jhi liqkaf.a jhig iudk kï yd y¾If.a jhi liqkaf.a jhig iudk
kï túg yis;af.a jhi y¾If.a jhig iudk fõ'˜
m%;HlaIh 1 cHdñ;sl m%;sM, ,nd .ekSfï § fhfok wdldrh my; oelafjk ir,
ksoiqfkka úoyd oelafõ'
B
C
D
A
ksoiqk 1
B C
80
ksoiqk 2
my; oelafjk rEmfha XBY = ABX iy XBY = CBY fõ' ABX iy CBY w;r
iïnkaOh fidhkak'
X
A
B
C
XBY = ABX ^§ we;&
XBY = CBY ^§ we;&
∴ m%;HlaIh 1 wkqj ABX = CBY
7'1 wNHdih
1. AB iy CD ir, f¾Ld XysÈ fþokh fõ' rEmfha DXB = BXY fõ' AXC = 70o
kï BXY úYd,;ajh fidhkak'
D
X
A B
C Y
S R
81
O
A B
m%;HlaIh 2
iudk rdYsj,g iudk rdYs tl;= lsÍfuka ,efnk rdYs o iudk fõ'
a = b kï túg a + c = b + c fõ'
fuu m%;HlaIh ;j;a wdldrhlg ,súh yels h'
x = y iy p = q kï túg x + p = y + q.
fuu m%;HlaIh wkqj"
—t<j¿ ñ, § .ekSug .sh úhou lsß ñ, § .ekSug .sh úhoug iudk kï yd
m,;=re ñ, § .ekSug .sh úhou ì;a;r ñ, § .ekSug .sh úhoug iudk kï túg"
t<j¨ yd m,;=re ñ, § .ekSug .sh uq¿ úhou lsß yd ì;a;r ñ, § .ekSug .sh
uq¿ úhoug iudk fõ'˜
fuu m%;HlaIh fhdod f.k ,nd .; yels ir, cHdñ;sl m%;sM,hla i,ld n,uq'
rEmfha oelafjk AB f¾Ldj u; X ,laIHh msysgd we;' AXD = BXC fõ'
D C
A B
X
AXC = BXD
82
ksoiqk 1
my; rEmfha oelafjk ABD = PQS iy CBD = RQS fõ' ABC = PQR nj fmkajkak'
A P
D
S Q
B
C R
ABD = PQS " CBD = RQS
∴ m%;HlaIh 2 wkqj ABD + CBD = PQS + RQS
∴ ABC = PQR
7'2 wNHdih
Z
1. XYZ ;s%fldaKfha XY mdoh u; O ,laIHh msysgd
we;af;a OZ = OY jk mßÈ h' XY = OZ + OX nj
fmkajkak'
Y X
O
B C
A X
3. ABCD p;=ri%fha AB mdoh u; X yd CD mdoh u; Y msysgd B
we;af;a AX = CY iy BX = DY jk mßÈ h' AB = CD nj
fmkajkak'
C
D Y
83
m%;HlaIh 3
iudk rdYsj,ska iudk rdYs wvq lsÍfuka ,efnk rdYss o iudk fõ'
A C D B
AD = CB
m%;HlaIh 3g wkqj AD - CD = CB - CD
∴ AC = DB
ksoiqk 1
X
AB iy CD ir, f¾Ld PysÈ fþokh fõ' XPD = BPY fõ' A D
i. APX = CPY nj fmkajkak'
ii. APD = 95o iy XPD = 20o kï CPY w.h fidhkak' P
C B
i. APD = BPC ^m%;suqL fldaK& Y
XPD = BPY ^§ we;&
∴ APX = CPY
84
7'3 wNHdih
1. XY f¾Ldj u; A iy B ,laIH msysgd we;af;a XB = AY jk mßÈ h' XY = 16 cm
iy BY = 6 cm kï ABys È. fidhkak'
A B
X Y
E D
2. AC f¾Ldj u; B ,laIHh msysgd we;' ABD = CBE
fõ' ABE = CBD nj fmkajkak'
A B C
S R X
m%;HlaIh 4
iudk rdYsj,ska iudk rdYs .=K l< úg ,efnk rdYs o iudk fõ'
Q
N
M
A B C D
X Y L
K
túg" XY = PQ nj fmkajuq'
uq,ska u" XA = AB = BC = CD = DY ksid
5 XA = XY f,i ,súh yels nj meyeÈ,s h'
tfia u" PK = KL = LM = MN = NQ ksid
5PK = PQ nj o meyeÈ,s h'
tfy;a" XA = PK ksid
m%;HlaIh 4 wkqj
5XA = 5PK fõ'
tkï" XY = PQ.
m%;HlaIh weiqfrka m%;sM, ,efnk wdldrh f;areï .ekSu jeo.;a jqj;a" fndfyda
úg" m%;HlaI ms<sn`o jeä úia;rhla i`oyka fkdlr u m%;sM, ,shd oelaùu idudkH
isß;hs' thg fya;=j" m%;HlaI hk jpkfhka u meyeÈ,s jk mßÈ" tu m%;sM,j,
i;H;dj hul=g myiqfjka jgyd .ekSug yels ùuhs'
fuu m%;HlaIh ùc .Ks;fha fhfok wdldrh i,ld n,uq'
ksoiqk 1
m%;HlaIh 4 wkqj
B C
3AX = 3AP
∴ AB = AC
m%;HlaIh 5
iudk rdYs ksYaY=kH iudk rdYshkaf.ka fn¥ úg ,efnk rdYs o iudk fõ'
a = b kï a = b fõ'
c c
fuys c hkq Y+kH fkdjk ixLHdjls' Y+kHfhka fn§u w¾: fkdoelafjk ksid tu
wjia:dj fuys § i,lkq fkd,efí'
rEmfha oelafjk AB yd CD f¾Ld LKavj, È. iudk fõ ^tkï" AB = CD&'
AB f¾Ldj u; AX = XY = YB jk fia X,Y ,laIH msysgd we;' CD f¾Ldj u;
CP = PQ = QD jk fia P yd Q ,laIH msysgd we;'
A
C
X
P Q D
Y
B
túg" AX = CP nj fmkajuq'
AB
AX = XY = YB ksid = AX fõ'
3
C P = PQ = QD ksid CD = CP fõ'
3
A B = CD ksid m%;HlaIh 5 wkqj
AB CD
=
3 3
∴ AX = CP fõ'
87
ksoiqk 1
§ we;s rEm igyfka AOB = BOC iy COD = DOE fõ' AOC = COE kï"
i. AOB iy DOE w;r iïnkaOh fidhkak' A B
ii. BOC = 35o kï DOE w.h fidhkak' C
7'4 wNHdih
1. ABCD iup;=ri%fha yd PQRS frdïnifha AB = PQ fõ' 4 jk m%;HlaIh Ndú;
lr"
i. ABCD iup;=ri%fha mßñ;sh" PQRS frdïnifha mßñ;shg iudk nj fmkajkak'
ii. AB = 7 cm kï PQRS frdïnifha mßñ;sh fidhkak'
A B P Q
D C S R
88
2. my; § we;s ABC ;s%fldaKfha BAX = XAY = CAY fõ' KLMNO mxpdi%fha"
MON = LOM = KOL fõ' BAC = KON kï"
i. XAY = MOL nj fmkajkak'
ii. XAY = 30o kï KONys úYd,;ajh fidhkak'
A O
N
K
C
B X Y M L
A
P Q
E B
S
R
D C
ksoiqk 1
m%;HlaI Ndú;fhka my; oelafjk iólrKh úi`okak'
2x + 5 = 13
fuys §" iólrKhla úi`§u hkafkka woyia jkafka xys w.h fiùuhs'
uq,ska u" 2x + 5 hk rdYsh 13 hk rdYshg iudk ksid" ;=kajk m%;HlaIh wkqj" tu
rdYs foflka 5la wvq l< úg ,efnk rdYs o iudk ksid"
2x + 5 − 5 = 13 − 5.
89
fuh iq¿ lsÍfuka"
2x = 8 ,efí'
oeka 2x hk rdYsh 8 hk rdYshg iudk ksid" tu rdYs 2ka fn¥ úg ,efnk rdYs o
8
iudk fõ' tuksid" 2x = ,efí'
2 2
fuh iq¿ l< úg" x = 4 f,i ,efí' tkï, iólrKfha úi`ÿu 4 h'
ñY% wNHdih
1. ABCD p;=ri%fha AD = AC, BC = AC, AB = BC iy A
B
AD = CD fõ'
ABCD frdïnihla nj fmkajkak'
D
C
R Q
F E
A
4. ABCDE iúê mxpdi%fha EAD = DAC = BAC iy
E B
BCA = ACE = DCE fõ'
i. BCA = BAC nj fmkajkak'
ii. BAC = 36o kï CDEys w.h fidhkak'
D C
90
E D
5. AB ir, f¾Ldj u; X ,laIHh msysgd we;'
AXE = EXD yd BXC = CXD fõ' CXE w.h C
fidhkak'
A B
X
idrdxYh
91
8 ir, f¾Ld yd iudka;r f¾Ld wdY%s; fldaK
ye`Èkaùu
uq,ska u" cHdñ;shg wod< j óg fmr fY%aKsj, § W.;a uQ,sl lreKq lsysmhla kej;
u;la lr .ksuq'
noaO fldaK
A D C
B
>
>
by; rEmfha oelafjk ABD yd DBC fldaK folg u fmdÿ YS¾Ihla we;' tu
fmdÿ YS¾Ih B fõ' tajdg fmdÿ ndyqjla o we;' th BD fõ' fmdÿ ndyqj fomi
>
>
ABD yd DBC fldaK hq.,h msysgd we;' tjeks fldaK hq.," noaO fldaK hq.,
f,i ye`Èkafõ'
>
>
>
tfy;a" ABD yd ABC noaO fldaK hq.,hla fkdfõ' thg fya;=j" fï fldaK
fol fmdÿ ndyqj jk AB fomi fkdmsysàuhs'
92
wkqmQrl fldaK
A
P
R
C R
o
40 o
50 30
o
B Q P o
60
Q S
I rEmh II rEmh
>
>
>
>
m<uq rEmfha" ABC + PQR = 40o + 50o = 90o ksid ABC yd PQR fldaK hq., fol
wkqmQrl fõ'
>
>
fojk rEmfha" PQR yd RQS noaO fldaK hq.,hls' ;j o" PQR + RQS = 90o
>
>
>
>
jk ksid tu fldaK hq.,h wkqmQrl o fõ' tneúka PQR yd RQS wkqmQrl noaO
fldaK hq.,hls'
mßmQrl fldaK
K
M D
P
o
40 140
o
o
120 60o
L Q R A C B
I rEmh II rEmh
>
>
>
>
m<uq rEmfha KLM + PQR = 180o ksid KLM yd PQR fldaK hq.,h mßmQrl fõ'
>
>
>
>
fojk rEmfha" ACD yd BCD noaO fldaK hq.,hls' ;j o" ACD + BCD = 180o
>
>
jk ksid tu fldAK hq.,h mßmQrl o fõ' tneúka ACD yd BCD mßmQrl noaO
fldaK hq.,hls'
93
m%;suqL fldaK
P R
S Q
>
>
PQ yd RS ir, f¾Ld fol T ysÈ tlsfkl fþokh ùfuka iEfok" PTR yd STQ
fldaK hq.,h m%;suqL fldaK fõ'
>
>
>
>
>
tneúka PTR = STQ yd PTS = RTQ.
iudka;r f¾Ld B
tlsfkl fþokh fkdjk tlu ;,hl msysá ir, D
f¾Ld" iudka;r ir, f¾Ld fõ' iudka;r f¾Ld
w;r mr;rh iEuúg u ksh; j mj;S' rEmfha olajd A
we;s mßÈ iudka;r nj B;, u.ska olajkq ,efí' ;j C
o AB yd CD iudka;r nj oelaùug AB CD hk
wxlkh o Ndú; flf¾'
E I J
A G K
o
70 80
o
o
B 35 o
C 55
D F
H
L
o M T
20 o
O 40
P 10
o
M
N
R S
U
94
P
60x
2. rEmfha oelafjk tla tla fldaKfha úYd,;ajh wkqj
i. wkqmQrl fldaK hq., y;rla
ii. wkqmQrl noaO fldaK hq., folla
iii. mßmQrl fldaK hq., folla ,shd olajkak'
60x 60x
Q 30x 30x S
120x
R
3. rEmfha AB, CD yd EF ir, f¾Ld LKav tl u ,laIHhl § fþokh fõ' tys"
§ we;s f;dr;=re wkqj"
E
A C
i. a u.ska oelafjk w.h fidhkak'
a b
ii. b = d ùug fya;=j olajkak'
d c
iii. d u.ska oelafjk w.h fidhkak' d
30
o
A B
O
>
fuúg" AOB hkq AO yd OB ndyq f,i we;s fldaKhla f,i ie,lsh yels h' tjeks
fldaKhlg ir, fldaKhla hehs lshkq ,efí'
>
AOB
A B
O
fldaK uekSu i`oyd Ndú; jk wxYl f;dardf.k we;af;a ir, fldaKhl w.h
>
180o la jk mßÈ h' tneúka" AOB = 180o f,i ,shd oelaúh yels h'
95
>
AOB = 180o
A B
O
A O B
>
>
>
fuys AOC yd BOC fldaK fol noaO fldaK hq.,hls' fujeks msysgqul § AOC
>
yd BOC noaO fldaK fol AB ir, f¾Ldj u; msysgd we;ehs lshkq ,efí' ;j o"
>
o
AOB = 180 ksid"
>
>
o
AOC + BOC = 180
>
>
nj meyeÈ,s h' tkï" AOC yd BOC fldaK fol mßmQrl noaO fldaK hq.,hls'
fuu idlÉPd l< lreKq fufia m%fïhhla f,i oelaúh yels h'
m%fïhh(
tla ir, f¾Ldjla ;j;a ir, f¾Ldjlg yuqùfuka iEfok noaO fldaK
fofla ftlHh RcqfldaK follg iudk fõ'
by; idlÉPd l< lreKq ;jÿrg;a idOdrKj bÈßm;a l< yels h' ksoiqkla f,i"
my; oelafjkafka AB ir, f¾Ldjla u; msysá O ,laIHhl § fldaK y;rla we`o
we;s wjia:djls'
bo
co
ao do
A B
O
tu fldaKj, w.hka wxYlj,ska a, b, c yd d f,i olajd we;'
fujeks msysgqul § tu fldaK ish,a, AB ir, f¾Ldj u; msysgd we;ehs lshkq
>
o
,efí' ;j o AOB = 180 ksid"
96
a + b + c + d = 180o nj meyeÈ,s h'
fuu iïnkaO;dj fldaK ´kE u .Kkla i`oyd i;H nj o meyeÈ,s h' tkï"
ir, f¾Ldjla u; msysá fldaKj, tl;=j 180o ls'
oeka" fuu m%fïhh Ndú;fhka .eg¨ úi`ok whqre ksoiqka weiqfrka úuid n,uq'
ksoiqk 1
my; oelafjk tla tla rEm igyfka PQR tlu ir, f¾Ldjla kï x u.ska oelafjk
w.h fidhkak'
>
>
o
PQD + DQR = 180 ^PQR ir, f¾Ldj u; msysá D
fldaK&
o o
100 + x = 180
x = 180o – 100o
= 80o
100x x
P Q R
S
>
>
>
o
PQS + SQT + TQR = 180 ^PQR ir, f¾Ldj u;
msysá fldaK&
o o P
x + 2x + 30 = 180
3x + 30o = 180o
3x = 180o – 30o x 2x
T
3x = 150o
o
Q 30
x = 50o
R
ksoiqk 2
B A
>
>
97
PQR tlu ir, f¾Ldjla ksid"
>
>
o
PQA + AQR = 180 ^PQR ir, f¾Ldj u; msysá fldaK&
>
o o
PQA + 70 = 180
...
>
o o
PQA = 180 – 70
= 110o
>
>
>
PQB = AQB = PQA
o
2
... AQB = 110
>
2
= 55o
8.1 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla rEmfha AB ir, f¾Ldjla fõ' § we;s f;dr;=re wkqj"
l=vd bx.%Sis wlaIrfhka olajd we;s fldaKfha w.h fidhkak'
D C K
i. ii. A P B iii.
108 b
o
a c
A B 20
o
B
C
Q D
A
L
v. vi. A
iv. P R
A 2x O
xx x
M
o
x 80 x o
P
A Q B 30 B
m
Q R
B
>
>
98
3. ABC ir, f¾Ldjla fõ' rEmfha oelafjk f;dr;=re wkqj P
A
>
PBR RcqfldaKhla nj fmkajkak' Q
xx y
B y R
>
>
4. rEmfha ABC ir, f¾Ldjls' PBC = CBQ fõ'
P
>
>
B Q
D B
>
>
>
zm%;suqL fldaK iudk fõZ hk lreK rEmh foi neÆ ieKska u Tng m%;HlaI jk
99
njg ielhla ke;' tfia kuq;a" wm fuu mdvfï § by; W.;a zir, f¾Ldjla u;
fldaKj, tl;=j 180o fõZ hk lreK;a by; mdvul § idlÉPd l< m%;HlaI
ms<sn`o oekqu;a fhdod f.k fuu m%fïhh idOkh lrk whqre oeka i,ld n,uq'
C
A
D B
>
>
AOD = BOC nj
idOkh(
AB tlu ir, f¾Ldjla neúka"
>
>
o
AOC + BOC = 180 ^AOB ir, f¾Ldj u; msysá fldaK&
tfia u" CD o tlu ir, f¾Ldjla neúka"
>
>
o
BOC + BOD = 180 ^COD ir, f¾Ldj u; msysá fldaK&
. . . AOC + BOC = BOC + BOD ^m%;HlaI&
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
AOC = BOD
>
>
fï wdldrhg u" AOD + AOC = 180o ^CD ir, f¾Ldj u; msysá fldaK&
>
>
o
AOC + BOC = 180 ^AB ir, f¾Ldjla ksid&
... AOD + AOC = AOC + BOC ^m%;HlaI&
>
>
>
>
>
>
AOD = BOC
fuu m%fïhh weiqfrka wNHdij, fh§ug my; ksoiqka fj; wjOdkh fhduq
lrkak'
100
ksoiqk 1
>
>
o
EOD + DOB + BOF = 180 ^ir, f¾Ldjla u; msysá fldaKj, ftlHh&
>
o o
DOB = 180 – (57 + 43o)
... DOB = 80o
>
>
>
o
DOB = 80 ^l,ska fmkajd we;&
... AOC = 80o
>
8.2 wNHdih
1. rEmfha AB yd CD ir, f¾Ld O ysÈ tlsfkl fþokh
C
fõ' A
>
>
D B
i. AOC O 30
o
D
>
ii. BOE E
>
iii. COE B
101
3. my; oelafjk tla tla rEm igyfka oelafjk f;dr;=re u;" l=vd bx.%Sis
wlaIrfhka oelafjk fldaKfha w.hhka fidhkak'
i. ii.
P
A C
R a U S
bb 38
o
o x
100 35
o
Q
B T
D
A q F
p
B
C
102
8.3 wkqrEm fldaK" taldka;r fldaK yd ñ;% fldaK
A E
a1
c1 b1
d1
G
B
a2 b2 H D
C c2 d2
ir, f¾Ld folla fyda jeä .Kkla" lemS hk fia w`Èkq ,nk f¾Ldjla
;S¾hla f¾Ldjla f,i ye`Èkafõ'
by; rEmfha G ,laIHh jgd fldaK y;rla o" H ,laIHh jgd fldaK y;rla o
;sfí' fuu fldaK msysgd we;s wdldrh wkqj tajd hq., jYfhka úfYaI kïj,ska
y`ÿkajkq ,efí'
wkqrEm fldaK
my; oelafjk fldaK hq., y;r i,lkak'
(i) a1 yd a2 (ii) b1 yd b2 (iii) c1 yd c2 (iv) d1 yd d2
fuu iEu fldaK hq.,la u wkqrEm fldaK hq.,la fõ' wkqrEm fldaK hq.,la ùu
i`oyd my; oelafjk ,laIK" fldaK folg ;sìh hq;= h'
1. fldaK fol u ;S¾hla f¾Ldfjka tl u mi ;sìh hq;= h'
>
>
>
>
>
>
>
>
rEmfha AGE yd CHG , BGE yd DHE , AGH yd CHF , BGH yd DHF hk
fldaK hq., 4 wkqrEm fldaK fõ'
taldka;r fldaK
E E
A A
G G
d1 c1
B B
a2 D b2 D
C H C H
F F
§ we;s rEmh wkqj" a2 yd d1 fldaK fol msysgkafka ;S¾hla f¾Ldfjka fomi h' tfia
u" c1 yd b2 fldaK fol msysgkafka o ;S¾hla f¾Ldfjka fomi h'
2. ir, f¾Ld fol w;r msysá ;S¾hla f¾Ld LKavh fldaK folg u fmdÿ
ndyqjla úh hq;= h'
>
>
104
ñ;% fldaK
E E
A A
G G
c1
d1
B B
b2 D a2 D
C H C H
F F
fuu rEmfha my; § we;s fldaK hq., fol ñ;%fldaK fõ'
i. c1 yd a2
ii. d1 yd b2
fuu rEmfha o ir, f¾Ld folla ;S¾hla f¾Ldjlska fþokh ù we;' tys AB yd
CD ir, f¾Ld fol w;r EF ;S¾hla f¾Ldfjka tlu me;af;a msysá fldaK hq.,"
>
>
AB yd CD ir, f¾Ld fol w;f¾ yd GH fmdÿ ndyqfõ tlu me;af;a msysá fldaK
hq.,la ñ;% fldaK hq.,la f,i ye`Èkafõ' ta wkqj"
>
>
>
105
8.3 wNHdih
1. my; oelafjk rEm i,lkak'
a
c f
b e
d
2. my; oelafjk rEmh i,lkak' l=vd bx.%Sis wl=rej,ska tys fldaK olajd
;sfí'
C
E
A a b e f
c d g h B
D F
106
3. § we;s rEmhg wod< j my; oelafjk fldgiaj, g ms<s;=re imhkak'
D
R
C
P S
A
Q
>
>
>
Q D
>
jk mßÈ yd POB = 70o la jk mßÈ
R
AB yd PQ ir, f¾Ld folla we`o.
kak' OP u; R ,laIHhla ,l=Kq
lrkak'
o
70
A B
O
>
mshjr 4: POB ys w.h fjkia lrñka by; mshjr ;=k lsysm j;djla lr ,efnk
f¾Ld iudka;roehs mÍlaId lr n,kak'
108
mshjr 5 : by; wkqrEm fldaK i`oyd isÿ l< mshjr P
taldka;r fldaK i`oyd o isÿ lrkak' tu
mshjr iïmQ¾K lsÍfï § fuys oelafjk C 70 R
o
o
70
A B
O
P
mshjr 6 : by; mshjr,§ wkqrEm fldaK i`oyd isÿ l<
mshjr ñ;%fldaK i`oyd o isÿ lrkak' R C
fuys§ by; mshjr 2ys we`È f¾Ldj we`Èh o
110
hq;af;a fuys we;s rEmfha oelafjk
>
o
20
o o
115 45
B C
>
>
ir, f¾Ld fol BC ;S¾hla f¾Ldfjka lemS .sh úg iEfok ABC yd BCD ñ;%
fldaK hq.,hls'
>
o
ABC = 115
>
>
>
o o
BCD = BCE + ECD = 45 + 20 = 65
...
>
>
o o o
ABC + BCD = 115 + 65 = 180
>
>
o
ABC yd BCD ñ;% fldaK hq.,fha tl;=j 180 ksid AB yd DC iudka;r fõ'
l%shdldrlu 2
110
mshjr 2 : fldaKudkhla wdOdrfhka
>
>
i. SRB yd PSD wkqrEm fldaK hq., uek w.hka igyka lr f.k
tajd iudkoehs n,kak' wfkla wkqrEm fldaK hq., o tfia uek"
tajd o iudk oehs n,kak'
>
>
ii. CSR yd SRB taldka;r fldaK hq., uek w.hka igyka lr f.k
tajd iudkoehs n,kak'
wfkla taldka;r fldaK hq.,h tfia uek tajd o iudkoehs
n,kak'
>
>
iii. DSR yd SRB ñ;%fldaK hq., uek w.hka igyka lrf.k tajd
mßmQrloehs n,kak' wfkla ñ;%fldaK hq.,h o tfia uek tajd o
mßmQrloehs n,kak'
mshjr 3 : PQ ;S¾hla f¾Ldfõ wdk;sh fjkia lrñka by; mshjr fol kej;
lsysm j;djla isÿ lrkak'
111
ksoiqk 6
A
25x
> B
C 75x D
>
rEmfha AB iy CD f¾Ld iudka;r fõ ^th AB//CD f,i olajkq ,efí&
>
>
o o
BDC = 75 o BAD = 25 o fõ'
>
o
i. BDC = 75 ^o;a;h&
>
>
o
ABE = 75
>
o
ii. BAD = 25 ^o;a;h&
>
>
o
ADC = 25
>
>
>
8.4 wNHdih
P
>
1. A
o
rEmfha AB//CD fõ' PRB = 50okï"
50
>
>
>
>
S >
D
Q
112
2. my; oelafjk tla tla rEmfha we;s f;dr;=re wkqj" AB yd CD f¾Ld iudka;r
fõoehs fya;= olajñka fmkajkak'
i. P ii. C iii. C
A P
A 80
o
80
o
A
o Q
75
B P Q o
75 R S
C 80
o
o
100
R
D D
S
B D B
S
A P
iv. B v. vi. A
P
o
120 C Q
Q o S o
D 80 55
95
o R C
A
o
60 Q o B
R P 130
C B R
S S D
D
3. my; oelafjk tla tla rEmfha l=vd bx.%Sis wl=re u.ska oelafjk fldaK
w.hhka fidhkak'
i. A ii. E
110
o a B
B
>
A >
>
25 o 20
o
b
F o
D E C 130
C > D
iii. C F iv. P
A > B
>
e f
d
A c
>
o o
60 45 D
C >
o D Q S
55 R T
E
B
113
A
E
4. rEmfha oela f jk f;dr;= r e u;
AB//CE nj fmkajkak'
o o
45 70
o
45
B C D
ñY% wNHdih
1. my; oelafjk tla tla rEmfha l=vd bx.%Sis wl=rej,ska oelafjk fldaKj,
úYd,;aj fidhkak'
i. A ii. G
A
C 2x > D >
3p
> E
E F
> F
3x >
B 130
o
2p
B D C
>
>
B
3x 4x
E iii. ;%sfldaKfha tla tla fldaKfha w.hhka
C
fidhkak'
B F
4. § we;s rEmfha we;s iudka;r f¾Ld hq., 15
o
o
G
45
25 o
114
C E
A
>
>
5. rEmfha ABC = p o CDE = q o f,i olajd we;s
úg p = q nj fmkajkak'
>
>
>>
>>
p q
B D
idrdxYh
² tla ir, f¾Ldjla ;j;a ir, f¾Ldjlg yuqùfuka iEfok noaO fldaK
fofla ftlHh RcqfldaK follg iudk fõ'
² ir, f¾Ld folla tlsfkl fþokh ùfuka iEfok m%;suqL fldaK iudk
fõ'
² ir, f¾Ld folla ;S¾hla f¾Ldjlska fþokh ùfuka iEfok
i. wkqrEm fldaK hq., iudk fõ kï fyda
ii. taldka;r fldaK hq., iudk fõ kï fyda
iii. ñ;%fldaK hq.,j, tl;=j RcqfldaK folla fõ kï
fyda tu f¾Ld fol iudka;r fõ'
² iudka;r ir, f¾Ld folla ;S¾hla f¾Ldjlska fþokh ùfuka iEfok
i. wkqrEm fldaK iudk fõ"
ii. taldka;r fldaK iudk fõ"
iii. ñ;% fldaK hq.,hl ftlHh RcqfldaK follg iudk fõ'
115
9 øj ñkqï
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² øj mßud uksk tall f,i
ñ,s,Sgr (ml) yd >kfikaáógr (cm3) w;r
,Sgr (l) yd >kfikaáógr (cm3) w;r
,Sgr (l) yd >kógr (m3) w;r
iïnkaO;d fiùug
²² øj mßud uksk tall we;=<;a .eg¨ úi`§ug
yelshdj ,efnkq we;'
mßudj yd Odß;dj
hï >k jia;=jla fyda øjhla fyda wjldYfha w;a lr .kakd bv m%udKh tu >k
jia;=fõ fyda øjfha mßudj f,i ye¢kafjk nj wms oksuq'
>k jia;=jlg iaÓr yevhla yd iaÓr mßudjla ;sfí' tfy;a øjhlg iaÓr mßudjla
we;;a" iaÓr yevhla fkdue;' øjhla iEu úg u th ord isák Ndckfha yevh .kS'
my; rEmfha oelafjkafka ñ,s ,Sgr 200l îu m%udK úúO yevfha Ndckj,g oud
we;s wdldrhhs'
tu îu m%udK úúO yevj, Ndckj,g oeuQ úg" tu øjfha yevh" Ndckj, yevh
.kakd kuq;a 200 ml îu mßudj fjkia fkdfõ' by; m<uqjk rEmfha we;s îu
ñ,s ,Sgr 200ka uq¿ Ndckhu msÍ we;' fuys §" tu Ndckfha Odß;dj ñ,s ,Sgr
200la f,i o oelaúh yels h' tkï" Ndckhl Odß;dj hkafkka woyia jkafka tu
Ndckhg w,a,k Wmßu mßudjhs'
116
mßudj yd Odß;dj we;=<;a óg fmr W.;a lreKq u;la lr .ekSug my; mqkÍlaIK
wNHdifha fhfokak'
mqkÍlaIK wNHdih
1. 1 l =1000 ml fõ' th Ndú; lrñka my; j.=j iïmQ¾K lrkak'
ml l yd ml l ^oYu ixLHdjla f,i&
l ml
2500 2 500 2.5
........... 3 000
3500 3
........... 4 500 4.5
........... 0 500
200
50
........... 3.25
........... 0 25
........... 0.005
2. my; rEmj, oelafjk >klfha yd >kldNfha mßudj .Kkh lr we;s wdldrh
wkqj Bg my<ska oelafjk j.= fol iïmQ¾K lrkak'
5 cm 5 cm 4 cm
10 cm
5 cm
5 cm
mßudj = 5 cm 5 cm 5 cm = 125 cm3 mßudj = 10 cm 5 cm 4 cm = 200 cm3
i. >klh ii. >kldNh
me;a;l mßudj ^cm3& È. ^cm& m<, ^cm& Wi ^cm& mßudj ^cm3&
È. (cm) 3 2 2 ... ... ... = ...
2 .... .... .... = .... 5 3 4
4 8 6 5
6 10 5 10
7 10 5 6
8 12 10 8
10 12 6 5
12 15 8 10
20 7 8
117
3. rEmfha oelafjk Ndckfha we;=<; È. 30 cm o m<, 10 cm o Wi 12 cm o
fõ' tys 7 cm Wilg c,h mqrjd we;'
12 cm
7 cm
10 cm
30 cm
cc/ ml we, br jk / u.ska woyia jkafka zfydaZ hkakhs' tkï T!IO m%udKh cc fyda
ml f,i oelaúh yels njhs' túg wmg u;=jk m%Yakh jkafka >k fikaáógrhla
ñ,s,Sgrhlg iudk fõo hkakhs' fuá%la tAll l%ufha §" ñ,s ,Sgrhl m%udKh
w¾: olajd we;af;a th >k fikaáógrhl m%udKhg iudk jk mßÈ h' fï wkqj"
>k fikaáógr 1 = ñ,s ,Sgr 1
1 cm3 = 1 ml
118
fuu lreK ;jÿrg;a mÍlaId lsÍug my; l%shdldrlfuys ksr; jkak'
l%shdldrlu 1
ml
100
90
80
70
1 cm
60
2 cm 50
5 cm 40
Ndckh ;ekSu i`oyd m;frdu >kldN yeve;s Ndckh 30
mßudj 10 cm3 20
ñkqï irdj 10
² by; oelafjk rEmh wkqj ;=kS ma,diaálaj,ska ^fyda transparent sheet j,ska)
lmd.;a m;frdulska 5 cm 2 cm 1 cm m%udKfha >kldNh yeve;s Ndckhla
;kd .kak ^c,h ldkaÿ fkdjk fia iqÿiq ue,shï fyda fif,dafÜmaj,ska odr
fyd`Èka w,jd .kak&'
² úoHd.drfhka 100 ml m%udKfha ñkqï irdjla o imhd .kak'
² my; oelafjk wdldrhg j.=jla wNHdi fmdf;a igyka lr .kak'
119
l%shdldrlu wkqj"
10 cm3 = 10 ml
20 cm3 = 20 ml
wdÈ jYfhka iudk;d ,efnkq we;'
1 cm3 = 1 ml hk iïnkaOh" Ndckj, wvx.= øj mßud we;=<;a .eg¨ úi`§u i`oyd
fhdod .; yels h'
ksoiqk 1
we;=<; È. 20 cm" m<, 15 cm yd Wi 10 cm jQ >kldN yeve;s ùÿre Ndckhl
fnfy;a Èhr j¾.hla wiqrd we;'
i. Ndckfha mßudj = 20 cm 15 cm 10 cm
= 3000 cm3
ii. Ndckfha Odß;dj = 3000 ml
= 3 l
= 60
ksoiqk 2
800 000
x=
20 000
= 40
.
. . gexlsfha 40 cm Wig c,h msÍ mj;S'
9'1 wNHdih
1. A fldgqfõ oelafjk mßudjg iudk mßudj B fldgqfjka f;dard hd lrkak'
A B
1000 cm3 25 ml
10 cm3 25 l
3000 cm3 1l
1500 cm3 10 ml
25000 cm3 1.5 l
25 cm3 3l
2. >kldN yeve;s Ndck lsysmhl ñkqï my; j.=fõ oelafõ' tu j.=j iïmQ¾K
lrkak'
È. (cm) m<, (cm) Wi (cm) Odß;dj
cm 3
ml l
20 10 5
40 20 10
35 12 10
50 35 12
40 35 25
25 20 18
3. m;=f,a j¾.M,h 240 cm2 jQ >kldN yeve;s Ndckhl 12 cm Wig c,h msÍ
;sfí' c,fha mßudj
i. cm3 j,ska ii. ml j,ska iii. l j,ska
fidhkak'
121
4. iup;=ri% yeve;s m;=,la iys; >kldNyeve;s Ndckhl" m;=f,a j¾.M,h
225 cm2 fõ' tys c,h 3.6 lla mqrjd ;sfí'
i. c, uÜgfï Wi fidhkak
ii. Ndckfha Wi 24 cm kï" tys Odß;dfjka 2 la c,fhka msÍ we;s nj
3
fmkajkak'
1m
1m
1m
rEmfha oelafjk Ndckfha Odß;dj = 1 m 1 m 1 m = 1 m3
kuq;a" 1 m = 100 cm ksid
Ndckfha Odß;dj jk 1 m3 = 100 cm 100 cm 100 cm
= 1 000 000 cm3
= 1 000 000 ml (1 cm3 = 1 ml ksid)
1 m3 = 1000 l
122
ksoiqk 1
ksjil Èkm;d Ndú;h i`oyd wjYH c,h /ia lrk >kldN yeve;s gexlshl
we;=<; È. 1.5 m" m<, 1 m yd Wi 1 m fõ'
i. gexlsfha Odß;dj ,Sg¾ lSh o@
ii. ksjeishka Èklg c,h ,Sgr 300 la mßfNdackh lrkq ,efí kï" iïmQ¾Kfhka
mqrjd we;s gexlsh Tjqkag Èk lShlg iEfya o@
9'2 wNHdih
123
3. Odß;dj 6.5 m3 f,i i`oyka lr we;s f;,a njqirhla iïmQ¾Kfhka u f;,aj,ska
mqrjd we;' fuu njqirhg f;,a msrjqï fmd< 8lg tla ia:dkhlg 850 l ne.ska
f;,a ksl=;a lsÍug kshñ;j ;sfí' njqirfha .nvd lr we;s f;,a m%udKh
kshñ; msrjqï fmd< wgg ksl=;a lsÍug m%udKj;a fõ o@ Tfí ms<s;=rg fya;=
olajkak'
4. Èklg tla mqoa.,hl=g wju jYfhka c,h ,Sgr 150la wjYH fõ' we;=<; È.
1
1 m m<, 1 m yd Wi 1 m m%udKfha >kldN yeve;s gexlshla c,fhka msÍ
2
;sfí kï" tu c, m%udKh mqoa.,hska Wmßu lS fofkl=g Èklg iEfya o@
5. >kl yeve;s gexlshl we;=<; ñkqï ógr 1 ne.ska fõ' fuu gexlsh iïmQ¾Kfhka
c,fhka msÍ mj;S' gexlsfhka c,h msg lrk lrduhla újD; l< úg bka c,h
msg jkafka ñks;a;=jg 50 ll tAldldr fõ.fhka kï fuu lrduh újD; lr
fldmuK ld,hlg miq gexlsh iïmQ¾Kfhka ysia fõ oehs fidhkak'
ñY% wNHdih
2. ksfjiaj, c,h .nvd lrk Odß;d" 500 l, 1000 l, 2000 l jk j;=r gexls ñ,
§ .ekSug fjf<`ofmdf<a ;sfí' mia fokl=f.ka hq;a mjq,l m%Odksfhla ;u
ksfjig c,h /ia lr ;nd .ekSu i`oyd c, gexlshla ñ, § .ekSug woyia lrhs'
Èklg tla mqoa.,hl=g c,h 150 l m%udKhla Wmßu jYfhka wjYH jk w;r
f.orfodf¾ wfkl=;a lghq;=j,g 200 lla wu;rj wjYH jk nj o ;SrKh lrk
f.ysñhd Èklg tla jrla muKla gexlsh c,fhka msrùug n,dfmdfrd;a;= fõ'
fuu ;SrK wkqj tu ksfji i`oyd iqÿiq jkafka ljr m%udKfha gexlshla oehs
ks¾Kh lrkak'
idrdxYh
² 1 cm3 = 1 ml
² 1 m3 = 1000 l
124
m<uq jdr mqKÍlaIK wNHdih
I fldgi
A B
x
x x
8. AB yd CD f¾Ld iudka;r ù g yys w.h fidhkak'
60o y
C E F D
125
x
10. xys w.h fidhkak'
80o
130o
12. bvula úlsKSfï § 3% l fldñia uqo,la wh lrhs' fldñia f.ùfuka miq bvï
ysñhdg re 9 700 000 ,enqfKa kï bvu úl=Kd ,o jákdlu fidhkak'
D
M
>
>
>
A B C
126
II fldgi
1.
uq,a lj ;=fka ks,a n,an .Kk 3, 5, 7 o r;= n,an .Kk 2, 4, 6 jYfhka jk mßÈ
úÿ,s n,an fhdodf.k ilia lrk ,o ieris,a,la uq,a wjia:d ;=k by; rEmfha
fmkajd we;'
(i) y;rjk yd miajk wjia:djkag Wmfhda.S lrf.k we;s ks,a n,an .Kk yd
r;= n,an .Kk ms<sfj,ska ,shd olajkak'
(ii) fuys § wjia:dj wkqj fhdodf.k we;s ks,a n,an yd r;= n,an j, rgdj
y`ÿkdf.k n jk wjia:dj ieliSug wjYHjk ks,a n,an .Kk yd r;= n,an
.Kk n weiqfrka fjk fjku m%ldY lrkak'
(iii) n jk wjia:dj ieliSug wjYH jk uq¿ n,an .Kk by; (ii) ,nd .;a
m%ldYk weiqfrka m%ldY lrkak'
(iv) 10 jk wjia:djg ieliSug wjYH jk ks,a n,an .Kk yd r;= n,an .Kk
by; (ii) ys ,nd .;a m%ldYk Ndú;fhka fidhkak'
(v) uq¿ n,an 61la Ndú; lr ilia l< yelafla lSfjks rgdjo@ tys we;s ks,a
n,an .Kk fidhkak'
(i) 2 1 + 1
5 2
3
10
(ii) (1 1 ka 1 1 ) ÷ 2 1
3 8 2
127
(b) (i) bvulska 1 l N+ñ m%udKhl wU j.d lr we;akï b;sß N+ñ m%udKh
4
fldmuKo@
(ii) b;sß N+ó m%udKfhka 1 l flfi,a j.d lr we;s N+ñ m%udKh uq¿ bv
3
fuka Nd.hla f,i m%ldY lrkak'
(iii) wU yd flfi,a j.dl< bv m%udKh uq¿ bvfuka l=uk Nd.hlao@
(iv) by; j.djka isÿ fkdl< bv m%udKh fylagdr 3la kï bvfï uq¿
N+ó m%udKh fldmuKo@
3. (a) re 8000lg ñ, § .;a NdKavhla 25%l ,dNhla ;ndf.k ñ, ,l=Kq lrhs'
th w;amsg úlsKSfï§ 10%l jÜgula ,nd foa kï .kqfokqfjka fjf<kaod
,nk ,dNfha m%;sY;h fidhkak'
(b) mqoa.,hl= NdKavhla 15%la ,dN ,efnk fia ñ, ,l=Kq lrhs' th 20%la
,dN ,efnk fia úl=Kqfõ kï ;j re 200l uqo,la jeämqr ,eìh yelsj
;snqKs' NdKavh .;añ, yd úl=Kqï ñ, fidhkak'
A x B
P Q
(i) ABCD fldgfia j¾.M,h i`oyd x weiqfrka m%ldYkhla ,nd .kak'
(ii) mdgl< fldgiska oelafjkqfha ABCD msg;ska x cm m<, we;s j¾K
;Srejla w,jd we;s wdldrhhs' PQRS RcqfldKdi%dldr fldgfia j¾.M,h
fidhd by; (i)ys ,nd.;a m%ldYh weiqfrka mdglrk ,o fldgfia
j¾.M,h x weiqfrka m%ldY lrkak'
(iii) x = 3 cm kï mdgl< fldgfia j¾.M,h .Kkh lrkak'
A Y D
>
>
(i) AYB = DXC nj fmkajkak'
B X C
A
C
>
>
(ii) F BAE = FDC nj fmkajkak'
E
B D
q s
(iii) p − s = r − q nj fmkajkak'
>
>
>
>
p r
(b)
A G F E
o
(i) 80 x ys w.h fidhkak'
x o
120
B C D
o o
2x +30
o
(ii) 100 x ys w.h fidhkak'
x
129
M K
(c) a PQ yd RS iudka;r f¾Ld
P
c
b Q hq.,h MN yd KL ;S¾hla
f¾Ld u.ska rEmfha
fmfkk mßÈ fþokh
fõ' § we;s o;a; weiqfrka
t d h f
R e g S
N
L
o
(i) fldaKj, ftlHh 180 jk wjia:d ish,a, ,shd olajkak'
(ii) ñ;% fldaK hq.,hka ,shd olajkak'
(iii) fya;= iys;j tlsfkl iudk jk fldaK ish,a, ,shd olajkak'
o
(iv) a + e = 180 fõ o@ meyeÈ,s lrkak'
>
>
130
mdßNdIsl Yío ud,dj
w
w,dNh el;lk; Loss
wkqrEm fldaK xj;jNfhzq;fs; Corresponding angles
wvq lsÍu fopj;jy; Subtraction
t
tl;= lsÍu $l;ly; Addition
taldka;r fldaK xd;Wtpl;lNfhzq;fs; Alternate angles
l
fldñia juF (fkp\d;) Commission
;
;e/õlrejd jufu; Broker
o
oaùuh ixLHd Jtpj vz;fs ; Binary numbers
O
Odß;dj nfhs;ssT Capacity
k
ksÅ, epiwntz;fs; integers
m
131
n
n,h tY Power
N
Nd. gpdd; qf; s; Fractions
u
ñ;% fldaK Neaf;Nfhzq;fs; Allied angles
,
,l=Kq l< ñ, Fwpj;j tpiy Marked Price
,dNh ,yhgk;; Profit
j
jÜgu fopT Discount
jryka milg;G Brackets
úl=Kqï ñ, tpw;wtpiy Selling Price
úf,dauh kWjiy Converse
ùÔh mo ml;rufzpj cWg;G Algebraic term
ùÔh m%ldYk ml;rufzpjf; Nfhitfs; Algebraic expressions
úoHd;aul wxlkh tpQ;QhdKiwf; Fwpg;gPL Sciencetific notation
i
ixLHd wkql%u vz; njhlup Number sequence
idOdrK moh nghJ cWg;G General term
ia:dkSh w.h ,lg;ngWkhdk; Place Value
132
mdvï wkql%uh
fm<fmdf;a mßÉfþoh ld,Éfþo .Kk
1 jdrh
1. ixLHd rgd 03
2. oaúuh ixLHd 03
3. Nd. 05
4. m%;sY; 06
5. ùÔh m%ldYk 05
6. ùÔh m%ldYkj, idOl 05
7. m%;HlaI 04
8. ir, f¾Ld" iudka;r f¾Ld wdY%s; fldaK 07
9. øj ñkqï 03
2 jdrh
10. wkqf,dau iudkqmd; 06
11. .Klh 02
12. o¾Yl 03
13. jgehSu yd úoHd;aul wxlkh 05
14. m: yd ks¾udK 09
15. iólrK 06
16. ;%sfldaKhl fldaK 09
17. iQ;% 02
18. jD;a;hl mßêh 05
19. ffm;.ria iïnkaOh 04
20. m%ia;dr 04
3 jdrh
21. wiudk;d 03
21. l=,l 07
23. j¾.M,h 05
24. iïNdú;dj 05
25. nyq-wi%j, fldaK 05
26. ùÔh Nd. 03
27. mßudK rEm 08
28. o;a; ksrEmKh yd w¾:l:kh 10
133
134
.Ks;h
9 fYa%Ksh
II fldgi
i
m<uqjk uqøKh - 2017
fojk uqøKh - 2018
f;jk uqøKh - 2019
y;rjk uqøKh - 2020
ISBN 978-955-25-0364-1
iii
wms fjuq tl ujlf. orefjda
tl ksjfiys fjfikd
tl mdge;s tl reêrh fõ
wm lh ;=< ÿjkd
wdkkao iurfldaka
iv
fmrjok
ÈhqKqfõ ysKsfm; lrd .uka lrkd j;auka f,djg" ks;e;skau wjeis jkqfha jvd;a
kjH jQ wOHdmk l%uhls' tu`.ska ks¾udKh l< hq;af;a ukq.=Koï imsreKq yd
l=i,;dj,ska hqla; oremrmqrls' tlS W;a;=x. fufyjrg cj n,h imhñka" úYaùh
wNsfhda. i`oyd Èßfhka uqyqK Èh yels isiq mrmqrla ks¾udKh lsÍu i`oyd iydh ùu
wmf.a mru j.lSu jkafka h' bf.kqï wdOdrl iïmdok ld¾hh fjkqfjka il%Sh
f,i ueÈy;a fjñka wm fomd¾;fïka;=j ta fjkqfjka odhl;ajh ,nd fokafka
cd;sfha oreoeßhkaf.a keK myka o,ajd,Sfï W;=ï wÈgfkks'
fm<fmd; úfgl oekqï fldaIG a d.drhls' th ;j;a úfgl wm úkaokd;aul f,djlg o
le`ojdf.k hhs' tfiau fï fm<fmd;a wmf.a ;¾l nqoaêh jvjd,kafka wfkalúO
l=i,;d mqnqÿ lrjd.kakg o iqúi,a t<s oyrla fjñks' úÿìfuka iuq.;a Èkl
jqj wmßñ; wdorfhka iaurKh l< yels u;l" fm<fmd;a msgq w;r oejà Tn
iu`.ska w;aje,a ne`o tkq fkdwkqudk h' fï fm<fmd; iu`.u ;j ;j;a oekqï
wjldY msß biõ fj; ks;s mshuksñka mßmQ¾K;ajh w;a lr.ekqug Tn ieu
ksr;=rej wem lem úh hq;= h'
ksoyia wOHdmkfha uydk¾> ;Hd.hla fia fï mqia;lh Tn foda;g msßkefï'
fm<fmd;a fjkqfjka rch jeh lr we;s iqúi,a OkialkaOhg w¾:iïmkak w.hla
,nd Èh yelafla Tng muKs' fuu mdGH .%ka:h ukdj mßYS,kh lrñka keK .=K
msß mqrjeishka ù wkd.; f,dj taldf,dal lrkakg oefha ish¨ ¥ orejka fj; Èßh
iúh ,efíjdhs yoj;ska iqn m;ñ'
fm<fmd;a iïmdok ld¾hh fjkqfjka wm%udK jQ iïm;Aodhl;ajhla iemhQ f,aLl"
ixialdrl yd we.hqï uKav, idudðl msßjrg;a wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;f= õ
ld¾h uKav,fha ieug;a udf.a yomsß m%Kduh mqolrñ'
v
kshdukh yd wëlaIKh
mS' tka' whs,mafmreu - wOHdmk m%ldYk flduidßia ckrd,a
wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
fufyhùu
ví,sõ' ta' ks¾u,d mshiS,s - flduidßiaa ^ixj¾Ok&" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
iïnkaëlrKh
;kqcd ffu;%S ú;drK - iyldr flduidßia" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
à'ã'iS' l,aydÍ .=Kfialr - ksfhdacH flduidßia" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
^2020 kej; uqøKh&
ixialdrl uKav,h
wdpd¾h ã' fla' u,a,j wdrÉÑ - fcHaIaG lÓldpd¾h" le,‚h úYajúoHd,h
wdpd¾h frdfïka chj¾Ok - fcHaIaG lÓldpd¾h" fld<U úYajúoHd,h
wdpd¾h k,ska .fkaf.dv - fcHaIaG lÓldpd¾h" YS% chj¾Okmqr úYajúoHd,h
YS%ud oikdhl - iyldr wOHlaI" .‚; wxYh" wOHdmk wud;HdxYh
Ô' mS' tÉ' c.;a l=udr - fcHaIaG lÓldpd¾h" cd;sl wOHdmk wdh;kh
tia' rdfÊkaøï - lÓldpd¾h" cd;sl wOHdmk wdh;kh
;kqcd ffu;%S ú;drK - iyldr flduidßia" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
f,aLl uKav,h
wdpd¾h fÊ' r;akdhl - fcHaIaG lÓldpd¾h" fld<U úYajúoHd,h
fla' hQ' tia' fidaur;ak - lÓldpd¾h" fudrgqj úYajúoHd,h
tÉ' tï' tA' chfiak - .=re WmfoaYl" ^úY%dñl&
jhs' ù' wd¾' ú;dru - .=re WmfoaYl" l,dm wOHdmk ld¾hd,h" foys´úg
ví' tï' ví' iS j,sisxy - .=re WmfoaYl" l,dm wOHdmk ld¾hd,h" lE.,a,
wð;a rKisxy - .=re WmfoaYl" l,dm wOHdmk ld¾hd,h" fydaud.u
wkqr ã' ùrisxy - .=re WmfoaYl" ^msßfjka&" ud;r Èia;%slalh
ví,sõ' tï' ã' ,d,a úfÊldka; - .=re fiajh" Ydka; f;dauia úoHd,h" .,alsiai
î' tï' ìfidaueKsfla - .=re fiajh" u,shfoaj nd,sld úoHd,h" l=reKE.,
tï' refíre .=Kfialr - úÿy,am;s" ^úY%dñl&
fujka î' onf¾rd - .=re fiajh" iS' ví,sõ' ví,sõ' lkakka.r úoHd,h
tka' jd.SIuQ¾;s - wOHdmk wOHlaI ^úY%dñl&
wd¾' tia' B' mqIamrdcka - iyldr wOHdmk wOHlaI ^úY%dñl&
tï' tia' tï r*S;= - .=re WmfoaYl ^úY%dñl&
hQ' úfõlkd;ka - .=re fiajh ^úY%dñl&
NdId ixialrKh
ch;a mshoiqka - ksfhdacH m%Odk Wm l¾;D" is¿ñK
fidaÿm;a lshùu
ã' hQ' YS%ldka; tÈßisxy - .=re fiajh" f.dv.u iqNdr;S uydud;H uyd úoHd,h"
rEmigyka ks¾udKh mß.Kl wlaIr ixfhdackh
wd¾' ã' ;s<s‚ fiõjkaÈ
- mß.Kl iydhl" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
î' à' p;=rdKs fmf¾rd
msgljr ks¾udKh
î' à' p;=rdKs fmf¾rd
wd¾' tï' rð; iïm;a - mß.Kl iydhl" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
vi
mgqk
msgqj
g'''
vii
iïmdol uKav, igyk
úIh ks¾foaYfha 9 fYa%Kshg wod< úIh fldgia bf.k .ekSug ñka fmr
fYa%Ksj, § Tn W.;a hï hï úIh lreKq wjYH fõ' tneúka tu fmr oekqu
isys lsÍu msKsi mqkÍlaIK wNHdi iEu mßÉfþohlu wdrïNfha oelafjhs'
tajd u.ska 9 fYa%Kshg wod< úIh fldgia i|yd Tnj iQodkï flfrkq we;'
iïmdol uKav,h
viii
10
wkqf,dau iudkqmd;
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² wkqf,dau iudkqmd; y÷kd.ekSug
²² talSh l%uh Ndú;fhka wkqf,dau iudkqmd; iïnkaO .eg¨ úi£ug
²² w¾: oelaùu Ndú;fhka wkqf,dau iudkqmd; iïnkaO .eg¨ úi£ug
²² wkqf,dau f,i iudkqmd;sl rdYs folla w;r iïnkaOh y = kx wdldrhg ,shd
oelaùug
²² wkqf,dau iudkqmd; ms<sn| oekqu fhdod .ksñka úfoaY uqo,a mßj¾;kh
iïnkaO .eg¨ úi£ug
yelshdj ,efnkq we;'
mEka .Kk ñ, (re)
1 15
2 30
3 45
4 60
5 75
6 90
1:2 15 : 30 = 1 : 2
1:3 15 : 45 = 1 : 3
2:3 30 : 45 = 2 : 3
3:5 45 : 75 = 3 : 5
2:5 30 : 75 = 2 : 5
10'1 wNHdih
1. my; tla tla wjia:dfõ § we;s rdYs fol wkqf,dau jYfhka iudkqmd; fõ o
fkdfõ o hkak ,shd olajkak'
2
10.2 talSh l%uh Ndú;fhka wkqf,dau iudkqmd; iïnkaO .eg¨
úi£u
tl u j¾.fha inka leg 3l ñ, remsh,a 120la nj § we;s úg tu j¾.fha inka
leg 5l ñ, fiùug we;ehs is;uq'
fuys § inka leg 1l ñ, fidhd ta weiqfrka inka leg 5l ñ," Tn óg fmr
fYa%Ksj, § Wf.k we;s mßÈ" myiqfjka fiúh yels h'
fuu .Kkh lsÍu isÿ l< wdldrh fufia o úia;r l< yels h'
fuys rdYs 2la we;' tajd kï inka leg .Kk yd ñ,hs' uq,ska u isÿ fldg we;af;a
tla inka leghl ñ, fiùuhs' th remsh,a 40 fõ' inka leg 5l ñ, fiùu i`oyd
fuu tla inka leghl ñ, 5ka .=K fldg we;' fuys tla inka leghl ñ, hkq
ksh; w.hla jk
inka legj, ñ,
inka leg .Kk
hk Nd.fha w.hhs'
tallhl w.h mokï lrf.k .eg¨j úi£fï l%uh talSh l%uh kñka y÷kajhs'
talSh l%uh Ndú;fhka wkqf,dau iudkqmd; wdYs%; .eg¨ úi|k wdldrh my;
ksoiqka uÕska ;j ÿrg;a wOHhkh lruq'
ksoiqk 1
tl u fõ.fhka weúo hk mqoa.,fhla ñks;a;= 5la ;=< weúo hk ÿr ógr 800la
kï" ñks;a;= 12la ;=< Tyq weúo hk ÿr .Kkh lrkak'
10'2 wNHdih
1. fodvï f.ä 8l ñ, remsh,a 320la kï fodvï f.ä 5l ñ, fidhkak'
2. Ö;a; frÈ ógr 5l ñ, remsh,a 750la kï Ö;a; frÈ ógr 12l ñ, fidhkak'
4. uqøK hka;%hlska ñks;a;= 5la ;=< msgm;a 240la uqøKh l< yels kï ñks;a;=
12la ;=< uqøKh l< yels msgm;a .Kk fidhkak'
5. taldldr fõ.fhka .uka .kakd fudag¾ r:hla ñks;a;= 15la ;=< lsf,daógr
12 l ÿrla .uka lrhs kï ñks;a;= 40§ .uka .kakd ÿr .Kkh lrkak'
6. h;=remeÈhla bkaOk ,Sgr 2lska lsf,daógr 90l ÿrla Odjkh l< yels kï
bkaOk ,Sgr 5lska Odjkh l< yels ÿr m%udKh fidhkak'
4
10.3 w¾: oelaùu Ndú;fhka wkqf,dau iudkqmd; iïnkaO .eg¨ úi£u
wkqf,dauj iudkqmd;sl rdYs follska m<uqjk rdYsfha ´kE u w.h folla w;r
wkqmd;h" wfkla rdYsfha Bg wkqrEm w.h foflys wkqmd;hg iudk jk nj fuu
mdvfï m<uq mßÉfþofha § meyeÈ,s flßKs' th my; mßÈ ùÔhj o oelaúh yels h'
lsishï øjHh a m%udKhl ñ, remsh,a u o tu øjHfha u b m%udKhl ñ, remsh,a
v o f,i ie,l=j fyd;a
a u
b v
túg a : b = u : v f,i ,shd oelaúh yels h'
fuu f;dr;=re mokï lrf.k" my; oelafjk mßÈ ùÔh iólrKhla ,shd" th
úi`§fuka xys w.h" tkï wU f.ä 8l ñ, fidhuq'
5 : 8 = 75 : x
5 75
8 = x
tuksid"
5x = 75 × 8
75 × 8
x=
5
x = 120
fï wkqj" wU f.ä 8l ñ, remsh,a 120ls'
5
ksoiqk 2
remsh,a 500g .;a NdKavhla 15%l ,dNhla ,efnk fia úlsKsh hq;= ñ, fidhkak'
fuys §" .eg¨fjys § we;s f;dr;=re iudkqmd; fhdod .ekSug yels jk mßÈ ilia
fldg fufia ,shuq' —remsh,a 100lg ñ, § .;a NdKavhl úl=Kqï ñ, remsh,a 115
kï ^,dNh 15% ksid& remsh,a 500g ñ, § .;a NdKavhl úlsKqï ñ, fidhkak'
100 115
500 x
100 115
=
500 x
100 x = 115 × 500
115 × 500
x=
100
x = 575
10'3 wNHdih
1. my; § we;s tla tla iudkqmd;fha ysia;ekg .e<fmk w.h ,shd olajkak'
a. 2 : 5 = 8 : ...... b. 3 : 4 = ...... : 20
c. 5 : 3 = 40 : ...... d. 4 : 1 = ...... : 8
e. 8 : ...... = 24 : 15 f. ...... : 6 = 35 : 30
2. my; i|yka tla tla .eg¨j" uq,ska B igykla we`o bkamiq ùÔh iólrKhla
,shd iudkqmd; Ndú;fhka úi|kak'
a. iy,a lsf,da.a?ï 10l ñ, remsh,a 850la kï iy,a lsf,da.a?ï 7l ñ,
fidhkak'
b. f,day j¾.hl 9 cm3l ialkaOh .a?ï 108la kï tu f,day j¾.fha
12 cm3l ialkaOh fidhkak'
6
c. taldldr fõ.fhka .uka lrk h;=re meÈlrejl= meh 4l § .uka lrk ÿr
lsf,daógr 240la kï meh 3l § .uka lrk ÿr fidhkak'
jeh jQ uqo,
tkï" = ksh; w.hls'
mEka .Kk
tu ksh; w.h mEkl ñ, fõ' ta wkqj x mEka .Kkla i`oyd jehjk uqo, y kï"
y
x = k f,i ,súh yels h; fuys k hkq ksh;hls'
7
ksoiqk 1
wNHdi fmd;a 3l ñ, remsh,a 75la kï tjeks wNHdi fmd;a 5l ñ, fidhkak'
wNHdi fmd;a .Kk x f,i;a ñ, y f,i;a .;aúg"
y = kx f,i ,súh yels h; fuys k hkq ksh;hls' .eg¨fõ § we;s f;dr;=re weiqfrka
fuu k ys w.h fiúh yels h' wNHdi fmd;a 3l ñ, remsh,a 75 ksid x = 3 jk úg
y = 75 fõ'
fuu kys w.h uq,a iólrKfha wdfoaYfhka" y = 25x f,i" x yd y w;r iïnkaOh
,efí'
oeka" fuu iólrKh Ndú;fhka" ´kE u x w.hlg wkqrEm y w.h fyda ´kE u y
w.hlg wkqrEm x w.h fiúh yels h'
.eg¨fõ" wNHdi fmd;a 5l ñ, fiúh hq;= ksid" x = 5 úg y fiúh hq;= h'
ksoiqk 2
fjf<kafola 20% l ,dNhla iys;j remsh,a 500lg ñ,§ .;a NdKavhla úl=Kk
ñ, fidhkak'
y
NdKavfha .;a ñ, remsh,a x f,i;a úl=Kk ñ, y f,i;a .;aúg = k f,i
x
oelaúh yels h'
120
.;a ñ, remsh,a 100 jk úg úl=Kqï ñ, remsh,a 120 jk ksid = k
100
.;a ñ, remsh,a 500 jk úg úl=Kqï ñ, remsh,a y hehs .ksuq' túg
y
500 = k hk iólrKh ,efí'
8
k ksh; w.hla jk ksid
y 120
=
500 100 f,i ,súh yels h'
120 × 500
túg y = 100
y = 600
NdKavfha úl=Kqï ñ, remsh,a 600la fõ'
10'4 wNHdih
fuu wNHdifha .eg¨ úi`§u i`oyd ùÔh iólrK l%uh Ndú; lrkak'
1. lñi 3l ñ, remsh,a 1200la kï tjeks lñi 5l ñ, fidhkak'
2. iudk fõ;k ,nk lïlrejka wg fokl=g Èklg f.jQ l=,sh remsh,a 7 200la
kï lïlrejka ;=kafofkl=g Èklg f.úh hq;= l=,sh fidhkak'
3. mßudKhg w¢k ,o is;shul fikaáógr 5lska ógr 25l ÿrla oelafõ kï
fikaáógr 8lska oelafjk ÿr m%udKh fidhkak'
4. isis,a îu ksIamdokd.drhl we;s hka;%hlska meh 5l § îu fnda;,a 7 500la
ksIamdokh flf¾ kï meh 7l § ksIamdokh flfrk fnda;,a .Kk fidhkak'
5. fmd;a fj<|ie,l iEu ñ,§ .ekSul § u 8%l jÜgula ysñ fõ kï
remsh,a 1 200l fmd;a ñ, § .kakd mqoa.,fhl= úiska fmd;a i`oyd f.jkq
,nk uqo, fidhkak'
rgj,a lSmhl Ndú; jk uqo,a tall yd tu uqo,a tall i|yd tla;rd Èkhl
úksuh wkqmd;sl YS% ,xld remsh,g idfmalaIj my; olajd we;'
fuys úksuh wkqmd;slh f,i oelafjkafka wod< úfoaY uqo,a tall tll YS% ,xld
remsh,aj,ska jákdluhs'
9
rg úfoaY uqo,a tallh úksuh wkqmd;slh
^remsh,a&
weußldj weußlka fvd,¾ 151.20
tx.,ka;h iag¾,ska mjqï 185.90
hqfrdamh hQfrda 160.60
cmdkh fhka 1.33
bkaÈhdj bka§h remsh,a 2.26
fi!È wrdìh fi!È ßhd,a 40.32
isx.mamQrej isx.mamQre fvd,¾ 107.30
^2017-03-05 Èk wka;¾cd,h weiqfrka&
ksoiqk 2
tx.,ka;fha ixpdrhl fhfok mqoa.,fhla iag¾,ska mjqul úksuh wkqmd;shl
remsh,a 185la jQ Èkl remsh,a 74 000l uqo,la iag¾,ska mjqïj,g udrelr .kshs'
Tyqg ysñjk iag¾,ska mjqï .Kk fldmuK o@
remsh,a 185l jákdlu = iag¾,ska mjqï 1
1
remsh,a tll jákdlu = iag¾,ska mjqï
185
1
remsh,a 74 000l jákdlu = iag¾,ska mjqï × 74 000
185
= iag¾,ska mjqï 400
1
^fuys § oYu wdldrhg fkdyrjd ;nd .;a úg iq¿ lsÍu myiq fõ&'
185
tuksid" ysñjk iag¾,ska mjqï .Kk 400ls'
10
10'5 wNHdih
by; j.=fõ oelafjk úksuh wkqmd;sl Ndú;fhka my; wNHdifha fhfokak'
1. úfoaY rgl fiajfha fhfok mqoa.,fhl=f.a udisl jegqm weußlka fvd,¾
1500la kï Tyqg ysñjk jegqm" YS% ,xld remsh,aj,ska fldmuK o@
2. cmdkfhka wdkhkh lrk rEmjdyskS hka;%hl ñ, fhka 12 500la kï
rEmjdyskS hka;%fha jákdlu YS% ,xld remsh,aj,ska fldmuK o@
3. jeäÿr wOHdmkh i`oyd tlai;a rdcOdkshg hk YsIH;ajOdßfhl=g uilg
,efnk §ukdj iag¾,ska mjqï 2500 kï tu uqo, YS% ,xld remsh,aj,ska fidhd
olajkak'
4. ;Sre nÿ rys; fj<`oie,l úlsKSug ;snQ hQfrda 750la jákd lS%vd NdKavhla
ñ, § .ekSu i`oyd f.úh hq;= uqo, YS% ,xld remsh,aj,ska fldmuK o@
6. YS% ,xldfjka isx.mamQrejg wmkhkh l< remsh,a 600 880la jákd ksñ we`ÿï
f;d.hla i`oyd ,efnk isx.mamQre fvd,¾ .Kk fldmuK o@
11
11 .Klh
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² úoHd;aul .Kl hka;%fha =, %, x2 yd x hk h;=re y`ÿkd f.k Ndú;
lsÍug yelshdj ,efí'
.Klh
wd§ ld,fha isg u .Kkh lsÍï i`oyd ñksid úiska úúO WmlrK Ndú; lr we;'
tf`âr hq.fha § ;ud i;= i;=ka ixLHdj .Kka .ekSu i`oyd .,aleg fhdodf.k
we;' miqj bß we`§u u.ska tu ld¾hh lr we;' fï i`oyd ueámqjre fhdodf.k we;s
njg idlaIs we;' ls%'mQ' 1000 § muK Bðma;= cd;slhka úiska .Kkh lsÍï i`oyd
wenlih kï WmlrKhla fhdodf.k we;' 15jeks ishjfia § oekg Ndú; lrk
wdldrfha wenlih Ök cdlslhka úiska ksmojd we;' 17jeks ishjfia úiQ fcdaka
fkamsh¾ úiska ixLHd ;Sre iys; WmlrKhla ksmoúh' th zzfkamsh¾ ;SreZZf,i
ye`Èkafõ'
mqrdK Bðma;= wenlih kQ;k wenlih
m%xY cd;sl íf,aia meial,a (Blaise Pascal 1623 - 1662) úiska hdka;s%lj ls%hd lrk
.Kl hka;%hla ksmoù h' 1833 j¾Ifha § bx.S%is cd;sl pd,aia nefíÊ (1791 - 1871)
úiska jvd ÈhqKq .Kl hka;%hla y`ÿkajd fok ,È' fuu hka;%h mokï lr.ksñka
úÿ,sn,fhka ls%hd;aul jk mß.Klh ìys úh' bf,lafg%dksl úoHdfõ ÈhqKqj;a
iu. j¾;udkfha Ndú; jk l=vd m%udKfha .Kl hka;% ksmoùu werôKs'
ON - hka;%h
x 2
- ixLHdjl j¾.h ils%h
,nd .ekSu lsÍu
OFF - hka;%h
- ixLHdjl wls%h
j¾.uQ,h lsÍu
,nd .ekSu
AC - o¾Yk
;srh yd
1 2 3 4 5 6 u;lh
7 8 9 0 . kej;
ixLHdxl yd oYu ;s; ieliSu
+ – × ÷
uQ,sl .‚; l¾u
% - m%;sY; ,nd .ekSu
13
11.1 .Klh Ndú; lr .Kkh lsÍï lsÍu
.Klh Ndú;fhka .Kkh lsÍï isÿ lsÍfï § kshñ; wkqms<sfj<lg h;=re
ls%hd;aul l< hq;= h'
ksoiqk 1
27 + 35 ys w.h ,nd .ekSug h;=re ls%hd;aul l< hq;= ms<sfj< fufia h'
ON 2 7 + 3 5 = 62
ksoiqk 2
208 – 159 ys w.h ,nd .ekSug h;=re ls%hd;aul l< hq;= ms<sfj< fufia h'
ON 2 0 8 – 1 5 9 = 49
ksoiqk 3
5.25 × 35.4 ys w.h ,nd .ekSug h;=re ls%hd;aul l< hq;= ms<sfj< fufia h'
ON 5 . 2 5 × 3 5 . 4 = 185.85
ksoiqk 4
5.52 ÷ 6 ys w.h ,nd .ekSug h;=re ls%hd;aul l< hq;= ms<sfj< fufia h'
ON 5 . 5 2 ÷ 6 = 0.875
.Kkh lsÍula wjidkfha ms<s;=r ,nd.ekSfuka miq .Klh wls%h lsÍu i`oyd OFF
h;=r ls%hd;aul l< hq;= h' ke;fyd;a fjk;a .Kkh lsÍula wdrïN l< hq;=
wjia:djl § AC h;=r ls%hd;aul lsÍfuka uq,a .Kkh lsÍfï f;dr;=re ish,a,
uld oeñh yels h'
ksoiqk 5
my; oelafjk iq¿ lsÍï i`oyd h;=re ls%hd;aul l< hq;= wkqms<sfj< olajkak'
i. 53 + 42 – 25 ii. 35 × 45 ÷ 21
ON 5 3 + 4 2 − 2 5 = 70
AC 3 5 × 4 5 ÷ 2 1 = 75
14
11'1 wNHdih
h;=re ls%hd;aul l< hq;= wkqms<sfj< olajñka .Klh Ndú;fhka iq¿ lrkak'
15
11.2 úoHd;aul .Klfha % h;=r Ndú; lsÍu
m%;sY; .Kkh lsÍfï § % h;=r Ndú; fõ' fndfyda .Klj, = h;=r u; u
% igykaj we;s w;r SHIFT h;=r ls%hd;aul lr = h;=r tîfuka % h;=r
ils%h fõ'
ksoiqk 1
480lska 25% la fiùug my; ms<sfj<g h;=re ls%hd;aul l< hq;= h'
%
ON fyda AC 4 8 0 × 2 5 SHIFT = = 120
ksoiqk 2
2 m%;sY;hla f,i olajuq' ta i`oyd my; ms<sfj<g h;=re ls%hd;aul l< hq;= h'
8
%
ON 2 ÷ 8 SHIFT = = 25
ksoiqk 3
re 2500 lska 35%la fiùug my; ms<sfj<g h;=re ls%hd;aul l< hq;= h'
%
ON 2 5 0 0 × 3 5 SHIFT = = 875
ksoiqk 4
.ul ck.ykh 550la fõ' bka 66 fofkl= mdi,a <uqka h' mdi,a hk <uqka .Kk
.fï uq¿ ck.ykfha m%;sY;hla f,i fiùug my; ms<sfj<g h;=re ls%hd;aul
l< hq;= h'
%
ON 6 6 ÷ 5 5 0 SHIFT = = 12
11'2 wNHdih
1. h;=re ls%hd;aul l< hq;= wkqms<sfj< olajñka .Klh Ndú;fhka iq¿ lrkak'
5. ksu,af.a udisl jegqm remsh,a 35000la fõ' bka re 7000la b;sß lsÍfï .sKqul
;ekam;a lrhs' Tyq b;sß l< uqo, jegqfmka fldmuK m%;sY;hla o@
6. <uqka 650la bf.k .kakd mdi,l <uqka 143la ix.S;h yodrhs' ix.S;h bf.k
.kakd <uqka m%udKh mdif,a YsIH ixLHdfõ m%;sY;hla f,i olajkak'
ksoiqk 2
4.12 ys w.h ,nd .ekSug h;=re ls%hd;aul l< hq;= wkqms<sfj<
AC 4 . 1 x2 = 16.81
ksoiqk 3
52 × 122 ys w.h ,nd .ekSug h;=re ls%hd;aul l< hq;= wkqms<sfj<
AC 5 x2 × 1 2 x2 = 3600
ksoiqk 4
mdohl È. 6cm jQ iup;=ri%hl j¾.M,h fiùu i`oyd h;=re ls%hd;aul l< hq;=
wkqms<sfj< ,shkak'
iup;=ri%fha j¾.M,h = 6 × 6 cm2 ksid
ON 6 x2 = 36
2. h;=re ls%hd l< hq;= wkqms<sfj< olajñka .Klh Ndú;fhka w.h fidhkak'
a. 3 × 52 b. 32 × 42 c. 3.52
d. 42 + 32 e. 102 − 62 f. 102 − 32 × 5
ksoiqk 2
ON 4 4 5 2 1 = 211
ksoiqk 3
ON 5 . 2 9 = 2.3
18
11'4 wNHdih
1. h;=re ls%hd l< hq;= wkqms<sfj< olajñka úoHd;aul .Klh Ndú;fhka my;
oelafjk ixLHdj, j¾.uQ,h fidhkak'
a. 64 b. 81 c. 2704
d. 3356 e. 3500 f. 362404
2. h;=re ls%hd l< hq;= wkqms<sfj< olajñka my; ixLHdj, w.hka fidhkak'
a. 49 b. 121 c. 625
d. 20.25 e. 5.76 f. 0.1225
wu;r oekqug
42 + 32 ys w.h ,nd .ekSu i`oyd h;=re ls%hd;aul l< hq;= wkqms<sfj<
ON ( 4 x2 + 3 x2 ) = 5
ñY% wNHdih
1. h;=re ls%hd l< hq;= wkqms<sfj< olajñka úoHd;aul .Klh u.ska iq¿ lrkak'
3. ksu,af.a jegqm 12%lska jeä lrk ,È' jeä lsÍug fmr ksu,af.a jegqm
re 45200la kï jeä l< miq ksu,af.a jegqm fldmuKo@
4. a = 1.332 fõ kï a ys w.h fidhkak'
o¾Yl
Tn óg by; fYa%Ksj, § 21, 22, 23 wdÈ ixLHdj, n, ms<sn`o j Wf.k we;' tajdfha
w.hka fufia fiúh yels h'
21 = 2
22 = 2 2 = 4
2.
3
= 2 2 .2 = 8
. ..
.
tfia u" x1, x2, x3 wdÈ ùÔh ixfla; iys; n, ms<sn`oj;a Wf.k we;' tajd o my;
mßÈ úysÿjd ,súh yels h'
x1 = x
x2 = x x
x. .
3
=x x x
. .
. .
tfia u" ixLHd yd ùÔh moj, n, .=K ù we;s úg o tajd úysÿjd ,súh yels wdldrh
Tn Wf.k we;' ksoiqkla f,i"
tfia u" (xy)2 wdldrfha .=Ks;hl n,h" x2 y2 f,i n,j, .=Ks;hlska oelaúh yels
nj;a xy wdldrfha fn§ul n,h xy f,i oelaúh yels nj;a Tn Wf.k we;'
2 2
20
mqkÍlaIK wNHdih
1. w.h fidhkak'
i. 25 ii. (– 3)2 iii. (– 4)2
2 2
25 ys 2 kej; kej;;a miajdrhla o .=K jk ksid" tajd .=K ùfï § 2 kej; kej;;a
3 + 5 = 8 jdrhla .=K fõ'
ta nj fufia ,shd oelaúh yels h'
23 25 = 23 + 5 = 28.
21
n, folla .=K lsÍfï § tu n, foflys o¾Yl fol tl;= l< yels jkafka" .=K
lsÍug kshñ; n, fol u tl u mdofhka mj;sk úg nj isys ;nd .ekSu jeo.;a
h' iq¿ ù ,efnk ;ks n,fhys mdoh o tu fmdÿ mdoh u fõ'
ta wkqj" x3 x5 ys .=Ks;h ,nd .ksuq'
x3 yd x5 tl u mdohla hgf;a mj;sk ksid" .=Ks;h ,nd .ekSug o¾Yl tl;= l<
yels h'
x3 x5 = x3 + 5
= x8
fuh o¾Yl kS;shla f,i fufia oelaúh yels h'
am an = am + n
fuu kS;sh ´kE u n, .Kklg úia;SrKh l< yels h' ksoiqkla f,i
am an ap = am + n + p
fuu kS;sh" m%ldYk iq¿ lsÍfï § fhdod .kakd whqre fuu ksoiqkaj,ska meyeÈ,s
lr .ksuq'
ksoiqk 1
iq¿ lrkak'
(i) x2 x5 x (ii) a2 b2 a2 b3 (iii) 2x2 3x5
i. ii.
x
2
x
5
x=x 2+ 5+1 ^x = x ksid&
1 a2 b2 a2 b3 = a2 a2 b2 b3
= x8 = a2 + 2 b2 + 3
= a4 b5
= a4 b5
iii.
2x2 3x5 = 2 x2 3 x5
= 2 3 x2 x5
= 6x2 + 5
= 6x7
n, .=K lsÍfï § o¾Yl kS;sh fhdod .ksñka my; wNHdifha ksr; jkak'
12'1 wNHdih
4.
iq ¿ lrka
k'
i. x3 x6 v. 5p2 2p3
ii. x2 x2 x2 vi. 4x2 2x 3x5
iii. a3 a2 a4 vii. m2 2n2 m n
iv. 2x3 x5 viii. 2a2 3b2 5a 2b3
5. xm xn = x8 hk iólrKh i;H ùu i`oyd mg yd ng .; yels tla w.h hq.,hla
3 yd 5 fõ' tjeks Ok ksÅ,uh w.h hq., ish,a, u ,shkak'
6. a2 + a3 = a5 hk m%ldYkh" wi;H jk ays w.hl=;a" i;H jkafka kï i;H jk
ays w.hl=;a ,shd olajkak'
x
x x x x x
túg" x2 =
5
x x x
=x x x
= x3
23
. . . x2 = x3 fõ' ,jfha we;s n,fha o¾Ylh 5 o" yrfha we;s n,fha o¾Ylh 2 o jk
5
x
úg" fn§fuka ,efnk ms<s;=f¾ x mdoh hgf;a u o¾Ylh 5 – 2 = 3 fõ'
tneúka x5 . x2 = x5 – 2
.
= x3
f,i myiqfjka iq¿ l< yels h'
iudk mdo iys; n, fn§fï § Ndclfha o¾Ylfhka" NdcHfha o¾Ylh wvq lr tu
mdoh hgf;a u olajkq ,efí'
a . a = a
m n m –n
.
fuh o o¾Yl ms<sn`o kS;shla f,i isys ;nd .ekSu jeo.;a h' m%ldYk iq¿ lsÍu
i`oyd fuu kS;sh fhdod .kakd whqre ksoiqka u.ska úuid n,uq'
ksoiqk 1
iq¿ lrkak'
c. a a
3 2
a. x5 x2 . x3 b. 4x8 . 2x2 a
.
2
(x5 x2) . x3 = x5 + 2 . x3 4x8 a3 a2 = a3 + 2 – 1
.
8 .
4x 2x = 2
2
.
= x7 – 3 1
2x a
= x4 = a4
= 2x8 – 2
= 2x6
12'2 wNHdih
1. o¾Yl kS;s fhdod .ksñka iq¿ lrkak'
x7
i. a5 . a3 ii. 2 iii. 2x8 . x3 iv. 4p6 . 2p3
.
2m x 4x
24
2. am . an = a8 hk iólrKh i;H ùu i`oyd m yd ng .; yels Ok ksÅ,uh
.
w.h hq., myla ,shkak'
3. A ;Srh ;=< we;s tla tla ùÔh m%ldYkhg iudk jk ùÔh m%ldYkh B ;Srfhka
f;dard m%ldYk fol u ' = ' ,l=Kq fhdod kej; ,shkak'
A
B
2a5 . 2a2
.
a
a6 . a4
.
a2
a7 a2
a6
a3
a3
a
4a5 a
4a3
12.3 RK o¾Yl
x5 . x2 = x3 nj fmr fldgfia § wms y`ÿkd .;af;uq'
.
1 1
th x x x x x = x3 f,i úysÿjd ,sùfuka o ,efnk nj oksuq'
x1 x1
ta wdldrhg x2 . x5 iq¿ lruq'
.
x x x x x x x
= 1 3 = x – 3
x
x2 . x5 i`oyd (i) yd (ii) l%u foflka u ,eî we;s W;a;r fol iudk úh hq;= h'
.
tuksid" 1 3 = x – 3 úh hq;= h' fuys § yrfha we;s n,fha o¾Ylfha ,l=K fjkia ù
x
,jhg meñK we;s nj wjfndaO lr .kak'
25
1
ta wdldrhg u x3 = f,i o ,súh yels h' fuu kS;sh fufia oelaúh yels h'
x –3
1
xn = –n
x
ta wkqj
a –m = 1m am = 1–m a–m = an (n, folg u by; ,laIKh
a a a–n am tljr fh§fuka)
úÔh m%ldYk iq¿ lsÍu i`oyd o¾Ylj, fuu ,laIKh fhdod .; yels h' th my;
ksoiqkaj,ska oelafõ'
ksoiqk 1
w.h fidhkak'
i. 2–5
ii. 1–2
5
1 1
i. 2–5 = ii. = 52
25 5–2
1
= = 25
2 2 2 2 2
1
= 32
ksoiqk 2
2x
2x – 2 2x3 = 2 x – 2 2 x3
2x – 4 2 x –4
1
= 2 x 2 2 x ^ x – 2 = 1 2 yd 1– 4 = x 4 f,i .ekSfuka&
4 3
21 x x x
2x7
=
x2
= 2x7 – 2
= 2x5
26
12.3 wNHdih
1. Ok o¾Yl iys; j ,shkak'
i. 3– 4 ii. x – 5 iii. 2x – 1 iv. 5a – 2 v. 5p2q –2
a m
vi. 1– 5 vii. 3– 2 viii. x2x– 4 ix. 2b– 3 x. (2n)– 2
x a
p x –2 –2
xi. t xiv. 2x
–2
xii. xiii.
m q –2 2y –2 3y
2. w.h fidhkak'
i. 2– 2 ii. 1– 2
iii. 2 – 7 iv. (– 4)– 3 v. 3–2
4
3– 2
vi. 5– 2 vii. 10 – 3 viii. 4– 2
5
3. iq¿ lr ms<s;=re Ok o¾Yl iys; j ,shd olajkak'
a2
i. a – 2 a – 3 ii. a2 a –3 iii. a–5 a–8 iv. 2a– 4 3a2 v. 3x – 2 4x – 2
vi. 10x2
–5
viii. (2p) 4(2p)
–2 3
vii. 4x 2 x
–3 –5
5x 2x (2p)
x5 . x5 = x5 – 5 = x0
.
x x x x x
= 1
x5 . x5 l%u folg u iq¿ l< úg ,efnk W;a;r iudk úh hq;= ksid x0 = 1 fõ'
.
27
ksoiqk 1
iq¿ lrkak'
0
i. x 2x ii. x x
0 7 5 2
x a
0
x x = 1 x7 ÷ x2
0 7 x x2
5
=1 ^jryka ;=< we;s uq¿ m%ldYkh u
x2 a mdoh ù tys o¾Ylh 0 ksid tys
= 1 x7 – 2 w.h 1 fõ&
= x5
Y=kH o¾Ylh we;=<;a n, iys; m%ldYk iq¿ lsÍu" my; oelafjk wNHdih u.ska
;yjqre lr .ksuq'
12.4 wNHdih
1. iq¿ lrkak'
iii. a a3
2
i. x8 . x8
ii. (2p)4 (2p)– 4
.
a a4
p3 p5 p x x –4 x6
iv. y 6y
4 2 –2
v. vi.
y p p
6 3
y –2 y8 y – 6
2. w.h fidhkak'
0 2 0
i. 20 3 ii. (– 4)0 iii. x + 1 iv. x 2 v. 50 + 1
y y
0
vi. 2 vii. (2ab)0 – 20 viii. (abc)0
3
28
n,hl n,hla f,i mj;sk m%ldYkhla iq¿ lsÍfï § tajdfha o¾Yl tlsfkl .=K
lrkq ,efí' fuh o o¾Yl kS;shla f,i ie,fla'
tkï" (am)n = am n
= amn
ksoiqk 1
iq¿ lrkak'
i. (a5)2 a ii. (p3)4 (x2)0 iii. (2x2y3)2
n,hl n,h we;=<;a m%ldYk iq¿ lsÍu my; oelafjk wNHdih u.ska ;yjqre lr
.ksuq'
12.5 wNHdih
1. w.h fidhkak'
v. x 2 vi. a 2
53 3 2
vii. m 2
3 –2
viii. (p –2)– 4
x b n
ix. (a0)2 a
29
ñY% wNHdih
1. w.h fidhkak'
i. 53 52 ii. 53 . 52 iii. 50 × 5 × 52
.
vi. 5 2 52
3 –1
iv. (5–1)2
v. {(52)0}4
(5 )
vii. 52 . 102
viii. 5 10 5 10
2 3 –1 –2
.
2. iq¿ lrkak'
(4p2)3
i. (2x5)2 ii. (2ab2)3 iii. 2x (3x2)2 iv.
(2p2q)2
v. (2p ) vi. (2a2)2 (3b2)2
2 3
3pq 5b3 2a
idrdxYh
² am an = am + n
² am . an = am – n
.
1
² xn = –n
x
² (am)n = am n = amn
² x Y=kH fkdjk úg" x0 = 1 fõ'
30
13 jgehSu yd úoHd;aul wxlkh
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² úoHd;aul wxlkh y`ÿkd .ekSug yd ñ,shk l,dmh f;la ixLHd úoHd;aul
wxlkfhka ,sùug
²² úoHd;aul wxlkfhka oelafjk ixLHdjla idudkH wdldrhg yrjd ,sùug
²² ixLHdjla jgehSfï § Ndú; lrkq ,nk kS;s y`ÿkd .ekSug
²² fok ,o ixLHdjla wdikak oyhg" wdikak ishhg" wdikak oyig iy fok
,o wdikak oYuia:dkhlg jgehSug
²² jgehSu wdYs%; .eg¨ úi`§ug
yelshdj ,efnkq we;'
ye`Èkaùu
vhsfkdairhka óg wjqreÿ 140 000 000lg muK by; mDÓúh u; Ôj;a jQ
i;a;aj úfYaIhla nj úoHd{hkaf.a u;hhs'
yhsv%cka mrudKqfõ mrudKql wrh 0.000 000 000 053 m fõ'
iQ¾hhdf.a isg mDÓúhg we;s ÿr 149 600 000 000 m muK fõ'
wdf,dalh .uka .kakd fõ.h ;;amrhg óg¾ 299 790 000 la muK fõ'
by; oelafjkafka f;dr;=re oelaùfï § ixLHd fhdod f.k we;s wjia:d y;rlss'
tajdhska wjidk f;dr;=re foflka" iQ¾hhdf.ka ksl=;a jk wdf,dal lsrKhla
mDÓúhg <`.d ùug .; jk ld,h .Kkh lruq'
tu ld,h = ;;amr 149 600 000 000 ÷ 299 790 000
31
fuu tla tla ixLHdfõ we;s b,lalï .Kk jeä ksid th È.ska o jeä h' tu ksid
tajd ,shd oelaùug jeä bvla hkakd fiau by; .Kkh lsÍu o wiSre fõ' .Kl
hka;%hla Ndú; lsÍfï § mjd tys o¾Yk ;Srfha oelaúh yels b,lalï .Kk iSñ;
neúka fuu .Kkh lsÍu i`oyd idudkH .Kl hka;%hla fhdod .ekSu o wmyiq
fõ' tneúka fujeks ixLHd ,shd oelaùug yd tajd we;=<;a .Kkh lsÍï myiq lr
.ekSug tajd fjk;a wdldrhlg ,sùfï wjYH;djla u;= fõ'
fuu mdvfuka" fujeks ixLHd Ndú;hg myiq wdldrfhka ,súh yels l%uhla
ms<sn`oj bf.k .ksuq' ta i`oyd" óg fmr W.;a" Bg wod< lreKq u;la lr .ekSu
msKsi my; mqkÍlaIK wNHdifha fhfouq'
mqkÍlaIK wNHdih
2. my; oelafjk ixLHd" Bg my<ska we;s j.=fõ § we;s Wmfoiaj,g wkqj ta ;=<
we;=<;a lrkak'
5.37, 87.5, 0.75, 4.02, 1.01, 10.1, 4575, 0.07, 9, 12.3, 2.7, 9.9
32
13.1 úoHd;aul wxlkh
by; m%jD;a;sfha i`oyka jk" b,lalï yhlska hq;a ixLHdj ,súh yels wdldr
lsysmhla my; oelafõ'
i. 700 × 1000 700 × 103
ii. 70 × 10 000 70 × 104
iii. 7 × 100 000 7 × 105
7 × 105
10ys n,h
1 fyda 1;a 10;a w;r
ixLHdj
fï wdldrhg 1 fyda 1 iy 10 w;r ixLHdjl yd 10ys n,hl .=Ks;hla f,i ,shd
oelaùu úoHd;aul wxlkh f,i ye`Èkafõ'
280 000 ys uq,a b,lalï fol 1;a 10;a w;r ixLHdjla f,i ,shQ úg" 2.8 ,efí'
33
ksoiqk 1
my; oelafjk ixLHd úoHd;aul wxlkfhka ,shkak'
i. 20 000 ii. 4240 iii. ñ,shkh iv. 3.47 v. 34.7
vi. 6 vii. 289.325 iv. 2491.32
34
2. my; oelafjk ixLHd" úoHd;aul wxlkfhka ,shkak'
a. 200
f. 340 000
b. 254
g. 6581200
c. 1010
h. 7.34
d. 5290
i. 18.5
e. 74300 j. 715.8
3. YS% ,xldj ms<sn`oj jeo.;a lreKq lsysmhla my; oelafõ' tu lreKqj,g wod<
ixLHd" úoHd;aul wxlkfhka olajkak'
msÿre;,d., lkafoa Wi óg¾ 2524ls'
isxyrdc jkdka;rfha j¾.M,h fylagdr 9300ls'
uyje,s .f`.a È. lsf,daóg¾ 335ls'
YS% ,xldfõ N+ñ m%udKh j¾.lsf,daógr 65610ls'
10 000 = 104
1000 = 103
100 = 102
10 = 101
1 = 100
1 1
0.1 = 10 = 101 = 10−1
0.75, 1g wvq ixLHdjls' th 1;a 10;a w;r ixLHdjla weiqfrka ,shd oelaùfï § 7.5
f,i ,shd 10ka fnÈh hq;= h' th isÿ lrk wdldrh" .Ks;dkql+,j fufia ,shd
oelaúh yels h'
35
0.75 × 10 = 7.5 ksid
7.5
0.75 = 10
7.5
= 101 (10 = 101 ksid)
1
= 7.5 × 10−1 ( 101 = 10−1 ksid)
fï wkqj" 0.75 ixLHdj" 1 fyda 1;a 10;a w;r ixLHdjl;a" 10ys n,hl;a .=Ks;hla
f,i ,shd olajd we;'
igyk: 0;a 1;a w;r ixLHdjla úoHd;aul wxlkfhka ,sùfï §" 10ys n,fha
o¾Ylh jkafka RK ksÅ,hls'
ksoiqk 1
my; oelafjk ixLHd úoHd;aul wxlkfhka ,shkak'
36
13.2 wNHdih
1. my; § we;s j.=j msgm;a lr f.k iïmQ¾K lrkak'
1g wvq ixLHdj 1;a 10;a w;r ixLHdjla úoHd;aul wxlkh
weiqfrka ,shQ úg
4.1 4.1 4.1 × 10−2
a. 0.041 100 = 102
b. 0.059
c. 0.0049
1.35 1.35 ......... × 10−4
d. 0.000 135 10000 = 104
e. 0.000 005
f. 0.000 003 9
g. 0.111345
I l%uh II l%uh
5.43 × 104 = 5.43 × 10000 5.43 hkak 104 ka tkï 10 000 ka .=K
= 54 300 jk ksid" oYu;s; ia:dk y;rla
∴ 5.43 × 10 = 54 300
4
ol=K;a mig hñka 54 300 ,efí'
54 300
= 54 300
37
my; oelafjkafka ;j;a ksoiqkls' th" 10ys n,fha o¾Ylh RK ixLHdjla f,i
we;s wjia:djls'
I l%uh II l%uh
1
5.43 × 10−4 = 5.43 × 104 104 ka fnok ksid 5.43 ys oYu ;s; ju;a
= 5.43 ÷ 10000 mig ia:dk y;rla hñka 0.000 543 ,efí'
= 0.000543
0 .000543
ksoiqk 1
my; oelafjk ixLHd idudkH wdldrhg yrjkak'
1
i. 8.9 × 103 = 8.9 × 1000 ii. 8.9 × 10−3 = 8.9 × 103
= 8900 8900. = 0.0089 0.0089
fuys §" ksoiqkla f,i 8.9 × 103 hkak tla jru 8900 f,i ,súh yels h' fuys §
l< hq;af;a .=K lsÍfï §" 10 n,fhys o¾Ylh f,i Ok ixLHdjla we;s úg" tu
ixLHdjg iudk ia:dk .Kkla oYu ;s; ol=Kq mig f.k hEuhs' ^wjYH kï ìkaÿ
o fhdoñka&' .=K lsÍfï§ 10 n,fhys o¾Ylh f,i iDK ixLHdjla we;s úg" tu
ixLHdjg iudk ia:dk .Kkla oYu ;s; jï mig f.k hd hq;=h'
13.3 wNHdih
1. úoHd;aul wxlkfhka olajd we;s my; oelafjk ixLHd idudkH wdldrhg
mßj¾;kh lsÍug wod<j ysia;eka iïmQ¾K lrkak'
1
i. 5.43 × 103 = 5.43 × ........ iv. 5.99 × 10−2 = 5.99 × 10...
= ............
5.99
=
.......
ii. 7.25 × 105 = ........ × ........ = 0.0599
= ............
ixLHd jgehSu
m%jD;a;sfha i`oyka m%o¾Ykh keröug i;s wka;fha meñKs msßi i`oyd ksl=;a l<
m%fõY m;% .Kk 2483ls' ta wkqj" m%o¾Ykh kerUQ ksjerÈ krUkakka ixLHdj
2483ls' m%jD;a;sfha i`oyka jk 2500 hk ixLHdj 2483g wdikak yd myiqfjka u;l
;nd .; yels fuka u hï úfYaI;ajhla we;s w.hla jk w;r th ikaksfõokfha
§ m%udKj;a fõ'
ixLHd;au; w.hla jgehSu hkafkka woyia jkafka tu ixLHd;aul w.h Bg
wdikak jYfhka iudk jk ir," jd¾;d lsÍug myiq fyda hï úfYaI;ajhla we;s
fjk;a w.hlska ksrEmKh lsÍuhs' ixLHd jghk wdldr yd úê .Kkdjla we;'
bka lsysmhla ms<sn`o oeka wjOdkh fhduq lruq'
39
13.4 wdikak 10g jgehSu
hï ixLHdjla" Bg wdikak u 10fha .=Kdldrfhka ksrEmKh lsÍu ye`Èkafjkafka
zzwdikak 10g jgehSuZZ hkqfjks' fï ms<sn`o j Tn 6 fYa%KSfha § Wf.k we;'
by; i`oyka m%o¾Ykhg meñKs krUkakka .Kk jk 2483, wdikak 10g jghuq'
2483 ixLHdj 2480 yd 2490 hk 10fha .=Kdldr fol w;r msysgk w;r th jvd;a
wdikak jkafka 2480gh' ta wkqj" 2483 hkak wdikak 10g jgehQ úg ,efnkafka
2480hs'
fuh jvd;a idOdrK f,i i,ld fufia úia;r l< yels h'
2481, 2482, 2483 yd 2484 hk ixLHd wdikak 10g jeghQ úg ,efnkafka 2480hs'
thg fya;=j" tu ixLHd ish,a,gu jvd;a wdikak 10fha .=Kdldrh 2480 ksid h'
tfia u" 2486, 2487, 2488 yd 2489 hk ixLHd wdikak 10g jeghQ úg ,efnkafka
2490hs' thg o fya;=j by; wdldrfha u h'
b;sß ù we;s 2485 ixLHdj 2480 yd 2490 hk 10fha .=Kdldr folg u iuÿßka
msysáh;a" th wdikak 10g jgehQ úg th" Bg jeä wdikak w.h jk 2490 f,i
iïuq;shla jYfhka .kq ,efí'
wjidk jYfhka" 2480 wdikak 10g jgehQ úg th 2480 u nj;a 2490 i`oyd th
2490 u nj;a meyeÈ,s h'
ksoiqk 1
i. 273 ii. 1428 iii. 7196 w.h wdikak oyhg jghkak'
13.4 wNHdih
1. my; ±lafjk tla tla ixLHdj wdikak 10g jghkak'
a. 33 b. 59 c. 85
d. 247 e. 306 f. 1514
g. 1895 h. 3008 i. 4010
j. 12 345 k. 234 532 l. 997 287
40
3. wdikak 10g jgehQ úg 140 ,efnk ish¨ u mQ¾K ixLHd ,shkak'
ksoiqkla f,i" 7346 ixLHdj 7300 yd 7400 hk 100fha .=Kdldr fol w;r
msysgk kuq;a th jvd;a wdikak jkafka 7300gh' tuksid" 7346 wdikak 100g
jgehQ úg 7300 ,efí' tfia u" 7675 wdikak 100g jgehQ úg ,efnkafka 7700hs'
fmdÿfõ ie,l+ úg" 7300 isg 7349 f;la ^tajd o we;=¿j& ixLHd wdikak 100g
jgehQ úg 7300 ,efnk w;r 7350 isg 7400 f;la ^tajd o we;=¿j& ixLHd wdikak
100g jgehQ úg 7400 ,efí'
ó<`.g" wdikak 1000g jgehSu i,ld n,uq' ksoiqkla f,i" 41 873 wdikak
1000g jgehQ úg 42 000 ,efí' thg fya;=j 41 873 hkak 41 000 g jvd 42 000
g jvd;a wdikak ùuhs'
jgehSfï § isÿ jkafka l=ulaoehs hkak oeka Tn yg meyeÈ,s h' ksoiqka lsysmhla
oeka i,ld n,uq'
2425
2425 hkak 2400 yd 2500 hk ishfha .=Kdldr fol w;r msysghs' tu
.=Kdldr fol yßueo w.h jk 2450g jvd 2425 wvq h' tneúka 2425 jvd
wdikak jkafka 2400g f,i ie,lsh yels h'
41
²² 2485 wdikak 100g jghuq'
2485
2485 hkak 2400 yd 2500 hk ishfha .=Kdldr fol w;r msysghs' tu
.=Kdldr fol yßueo w.h jk 2450g jvd 2485 jeä h' tneúka 2485
jvd;a wdikak 2500g f,i ie,lsh yels h'
ta wkqj 2485 wdikak 100g jgehQ úg 2500 ,efí'
2450
2450 hkak 2400 yd 2500 hk ishfha .=Kdldr fol w;r msysghs' tu
.=Kdldr fol yßueo w.h jkafka o 2450 h' jeghSfï § iïuq;shla f,i
yßueo w.h jeä .=Kdldrhg jghkq ,efí'
2485
2485 hkak 2000 yd 3000 hk oyfia .=Kdldr fol w;r msysghs' tu
.=Kdldr fol yßueo w.h jk 2500g jvd 2485 wvq h' tneúka 2485
jvd;a wdikak jkafka 2000g f,i ie,lsh yels h'
2754
2754 hkak 2000 yd 3000 hk oyfia .=Kdldr fol w;r msysghs'
tu .=Kdldr fol yßueo w.h jk 2500g jvd 2754 jeä h' tneúka 2754
jvd wdikak 3000g f,i ie,lsh yels h'
ta wkqj 2754 wdikak 1000g jgehQ úg 3000 ,efí'
12500
12 500 hkak 12 000 yd 13 000 hk oyfia .=Kdldr fol w;r msysghs'
tu .=Kdldr fol yßueo w.h jkafka o 12 500hhs' jeghSfï § iïuq;shla
f,i yßueo w.h jeä .=Kdldrhg jghkq ,efí'
uq,ska u" oYuia:dk tlla iys; ixLHdjla wdikak mQ¾K ixLHdjg jghk wdldrh
i,ld n,uq'
12.7 wdikak mQ¾K ixLHdjg jghuq'
yßueo
12.7 fomi msysá mQ¾K ixLHd 12 yd 13hs'
43
12.1, 12.2, 12.3 yd 12.4 hk ixLHd jvd;a wdikak jkafka 12g ksid" tu ixLHd
wdikak mQ¾K ixLHdjg jgehQ úg 12 ,efnk w;r 12.6, 12.7, 12.8, 12.9 jvd;a
wdikak jkafka 13g ksid" tu ixLHd wdikak mQ¾K ixLHdjg jgehQ úg 13 ,efí'
;j o by; fldgiaj, mßÈ u" 12.5 wdikak mQ¾K ixLHdjg jgehQ úg 13 f,i
iïuq;shla f,i ie,fla' ta wkqj 12.7 wdikak mQ¾K ixLHdjg jgehQ úg 13 fõ'
tfiau"
fuys § jghk kS;sh o by; fldgiaj, mßÈu fõ' 3.71, 3.72, 3.73, 3.74 hk
ixLHd jvd;a wdikak jk oYuia:dk tlla iys; ixLHdj 3.7 ksid tu ixLHd tla
oYuia:dkhlg jgehQ úg th 3.7 fõ' tfia u" 3.75, 3.76, 3.77, 3.78, 3.79 ixLHd
oYuia:dkhlg jgehQ úg 3.8 fõ' fï wkqj" 3.74 m<uq oYuia:dkhg jgehQ úg
3.7 ,efí'
ksoiqk 2
ii. 3.796 hkak 3.79 yd 3.80 w;r msysghs' 3.796 jvd wdikak 3.80g ksid
wdikak fojk oYuia:dkhg jgehQ úg 3.80 ,efí'
44
13.6 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla ixLHdj wdikak mQ¾K ixLHdjg iy wdikak m<uq
oYuia:dkhg jghkak'
i. 5.86 ii. 12.75 iii. 10.43 iv. 123.79
v. 8.04 vi. 13.99 vii. 101.98 viii. 100.51
2. π ys w.h 3.14159... fõ' fuu w.h
ñY% wNHdih
1. my; oelafjk tla tla ixLHd ldKav wdfrdayK ms<sfj<g ,shkak'
2. Èklg remsh,a 1230 ne.ska §ukd ,nk lïlrefjda 250la lïy,l fiajh
lr;s'
i. Tjqkaf.a §ukd fjkqfjka Èklg jeh jk uqo, fidhkak'
ii. 1230 yd 250 úoHd;aul wxlkfhka ,shkak'
iii. by; (ii) ys úoHd;aul wxlkfhka ,shk ,o ixLHd fhdod .ksñka Èklg
jeh jk uqo, fidhkak'
iv. by; (i) yd (iii) § ,o ms<s;=re ii`od n,kak'
45
3. f;a lïy,l Èkl ks I a m dokh 1500 kgls ' Èk 30l udihl ks I a m dokh
4.5 × 104 kg nj fmkajkak'
4. my; oelafjk j.= iïmQ¾K lrkak'
a.
m%ldYkh m%ldYkfha ixLHd wdikak jgehSfuka miq
mQ¾K ixLHdjg jgehQ úg m%ldYkfha wdikak
w.h
59.2 × 9.97 60 × 10 600
8.4 × 5.7 8×6 48
12.3 × 11.95 .......... ×........ .........
10.15 × 127.6 .......... ×........ .........
459.7 × 3.51 .......... ×........ .........
109.5 × 4.49 .......... ×........ .........
b.
idrdxYh
46
14 m: yd ks¾udK
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² uQ,sl m: y;rla y`ÿkd .ekSug
²² f¾Ldjlg ,ïn f¾Ldjla ks¾udKh lsÍug
²² ir, f¾Ld LKavhl ,ïn iuÉfþolh ks¾udKh lsÍug
²² fldaK ks¾udKh lsÍug yd msgm;a lsÍug
²² m: yd ks¾udK wdY%s; .eg¨ úi`§ug
yelshdj ,efnkq we;'
m:
Tng ksÍlaIKh l< yels p,s; lSmhla my; olajd we;' tajdfha .uka u. ms<sn`o
j wjOdkh fhduq lrkak'
47
14.1 uQ,sl m:
oeka wms uQ,sl m: y;rla ms<sn`o j wjOdkh fhduq lruq'
1. wp, ,laIHhlg ksh; ÿrlska msysgk ,laIHj, m:h
l%shdldrlu 1
mshjr 1: fikaáógr 5la muK È. ldâfndaâ
;Srejl fofl<jrg wdikakj l=vd isÿre A O
folla ilia lr tajd O yd A f,i kï lr
.kak'
wp, ,laIHhlg ksh; ÿßka tlu ;,hl msysá ,laIHj, m:h jD;a;hls'
ksoiqk 1
48
O
m:h
l%shdldrlu 2
A B
A B
A B
49
mshjr 4: leä br u; fjk;a ´kE u ,laIH lSmhla ,l=Kq lr tu tla tla
,laIHhg A yd B ,laIHj, isg we;s ÿr uek ,shkak'
P1
P2
A B
P3
ksoiqk 2
§ we;s P yd Q ,laIH folg iuÿßka jQ ,laIHhkaf.a msysgqu olajk m:h o<
rEmhl olajkak' ta u; jQ ,laIH 5la P1 , P2, P3 , P4 , P5 f,i kï lrkak'
P Q
m:h
P1
P2
P Q
P3
P4
P5
50
14'1 wNHdih
1. my; i`oyka tla tla p,s;hg wod< m:h o< rEmhl olajkak'
c.
§ we;s rEmfha we;af;a ;sria fmd<fõ
tlsfklg 50mla ÿßka jQ ksjdi folls'
ksjdi fol ^A yd B ,laIH& w;r yß ueÈka A B
;dmamhla bÈ l< hq;= j we;' ;dmamh bÈ
l< hq;= ia:dkh o< rEmigykla weiqfrka
olajkak'
51
2. § we;s rEmfha P yd Q hkq ;sria fmdf<dfõ
tlsfklg ógr 25la ÿßka jQ .ia folls'
i. tla tla .fia isg ógr 15la ÿßka c, lrduhla
P 25 m Q
iú l< hq;= j we;' m: oekqu wkqj lrduh
iúl< yels ia:dk o< rEmigykla weiqfrka olajkak'
ii. .ia fol w;r yß ueÈka ldKqjla lemSug wjYH kï ldKqfõ msysàu o<
rEmigyklska olajkak'
P
>
3. rEmfha mßÈ 50ol fldaKhla we`o rEmfha mßÈ PQR f,i
kï lrkak'
Q yd Rg iuÿßka PQ ndyqj u; msysá ,laIHh
fidhd.kakd wdldrh Tnf.a m: ms<sn`o oekqu o
Ndú;fhka o< rEmigykl ,l=Kq fldg tu ,laIHh Q 50 R
S f,i kï lrkak'
C kï lKqjla isgúh hq;= h' C ys msysàu fjk fjk u o< rEm foll olajkak'
52
l%shdldrlu 1
mshjr 1: wNHdi fmdf;a ir, f¾Ld LKavhla we`o th AB f,i kï lrkak'
A B
mshjr 2: AB f¾Ldj u; ir, odrh ;nd thg iam¾Y jk fia úys; p;=ri%fha
odrhla my; rEmfha oelafjk mßÈ ;nkak' mßudKh weiqfrka ABg
fikaáógr 3la ÿßka jQ ,laIHh ,l=Kq lr th P f,i kï lr .kak'
10
9
8
7
6
5
4
3
P 2
1
A1 2 3 4 5 B 6 7 8 9 10 11
mshjr 3: úys; p;=ri%fha msysgqu fjkia lr ABg fikaáógr 3la ÿßka jQ ;j;a
,laIH lSmhla ,l=Kq lrkak'
10
9
8
7
6
5
4
P Q R 3
2
1
A1 2 3 4 5 B 6 7 8 9 10 11
l%shdldrlu 2
mshjr 1: úksúo fmfkk lvodishl ^f;,a lvodishla jeks& rEmfha mßÈ ir,
f¾Ld hq.,hla we`o tajd OA yd OB f,i kï lrkak'
A
O X
B
mshjr 3: by; we`È ;s;a br u; ,laIHhla ,l=Kq lr th P1 f,i kï lrkak'
úys; p;=ri%h Ndú;fhka P1 isg OAg yd OBg ,ïn f¾Ld we`o tu
,ïn f¾Ldj, È. uek ,shkak'
A
O X
P1
B
54
mshjr 4: OX f¾Ldj u; ;j;a ,laIH lSmhla my; rEmfha mßÈ ,l=Kq lr P2,
P3, ... wdÈ jYfhka kï lrkak' tu tla tla ,laIHfha isg OA yd OBg
,ïn f¾Ld we`o tajdfha o È. uek ,shkak'
A
O X
P3 P2 P1
B
>
>
mshjr 5: AOX yd BOX uek OX f¾Ldj ms<sn`o j ,nd .; yels ks.ukh o ,shd
olajkak'
>
by; l%shdldrlu wkqj AOB iudk fldaK follg fjka lrk f¾Ldj OX nj;a"
OX f¾Ldj u; ´kE u ,laIHhl isg OA yd OB g we;s ÿr iudk nj;a meyeÈ,s
fõ'
>
>
;j o" OA yd OB f¾Ld iïmd; jk mßÈ lvodish keuQ ksid" AOX yd BOX fldaK
iudk fõ'
>
ksoiqk 1
P
OP yd OQ hkq O ykaÈfhka fomig úysfok ud¾.
folls' tu ud¾. folg iu ÿßka yd O ykaÈhg ógr
Q
20la ÿßka oekaùï mqjrejla iú l< hq;= j we;' m: O
ms<sn`o oekqu Ndú;fhka" oekaùï mqjrej iúl< hq;=
ia:dkh fidhd .kakd wdldrh rEm igyklska
olajkak'
oekaùï mqjrej iúl, hq;= ia:dkh N f,i olajuq'
P N
m
20
>
55
14'2 wNHdih
1. ir, f¾Ld LKavhla we`o XY f,i kï lrkak' thg X
fikaáógr 4la ÿßka msysá ,laIHj, m:h o< rEmhl
olajkak' Y
2. isiqfjla ir, f¾Çh ud¾.hl ñgla .ik ,o úIalïNh
fikaáógr 20la jQ frdaohla lrljdf.k hhs' frdaofha
flakaøfha m:h o< rEmhl olajkak'
4. bvul jQ ógr 50la È. PQ kï ldKqjla rEmfha oelafõ' PQ
ldKqjg ógr 10la ÿßka o" P yd Q fofl<jrg iu ÿßka o c,
lrduhla iúl< hq;= j we;' c, lrduh iú l< hq;= ia:dkh/
ia:dk o< rEmhl olajkak'
l%shdldrlu 1
mshjr 1 : wNHdi fmdf;a ir, f¾Ld LKavhla we`o th PQ f,i kï lrkak'
PQg msg;ska ,laIHhla ,l=Kq lr th L f,i kï lrkak'
L
P Q
mshjr 2 : L isg PQg we;s ÿrg jvd jeä ÿrla wrh f,i f.k L flakaø lrf.k
PQ f¾Ldj fþokh jk fia pdmhla w`Èkak' fþok ,laIH X yd Y
f,i kï lrkak'
L
P X Y Q
mshjr 3 : X yd Y ,laIH tl tlla flakaø lr .ksñka tlu wrhla we;s j"
tlsfkl fþokh jk fia ;j;a pdm folla rEmfha oelafjk mßÈ
w`Èkak' fþok ,laIHh M f,i kï lrkak'
L
P X Y Q
M
mshjr 4 : L yd M ,laIH hd lr tu hd lrk f¾Ldj PQ f¾Ldj fþok ,laIHh
>
P X D Y Q
M
57
>
by; ks¾udKh wjidkfha § LDP = 90o nj Tng ,efnkakg we;' tkï LD hkq
PQ f¾Ldjg L ,laIHfha isg we`È ,ïnh fõ'
l%shdldrlu 2
mshjr 1 : ir, f¾Ldjla we`o th AB f,i kï lrkak' th u; ,laIHhla ,l=Kq
lr P f,i kï lrkak'
A P B
mshjr 2 : ljlgqjg PAg jvd wvq wrhla f.k P flakaø lrf.k PA yd PB f¾Ld
LKav lemS hk fia pdm folla w`Èkak' fþok ,laIH L yd M f,i
kï lrkak'
A L P M B
mshjr 3 : ljlgqjg" mshjr 2 § .;a wrhg jvd jeä wrhla f.k L yd M flakaø
lrf.k tlsfkl lemS hk fia pdm folla w`Èkak' ^fþok ,laIHh
N f,i kï lrkak'
A L P M B
>
A L P M B
>
X Y
YX f¾Ldj Èla lr by; § y`ÿkd .;a l%uhg u fuu ks¾udKh lrkak'
X Y
4. ir, f¾Ld LKavhl ,ïn iuÉfþolh ks¾udKh lsÍu
ir, f¾Ld LKavhl uOH ,laIHh yryd tu f¾Ld LKavhg ,ïnj jQ f¾Ldj" ,ïn
iuÉfþolh f,i wms ye`ÈkajQfhuq'
ir, f¾Ld LKavhla we`o th XY f,i kï lrkak' fuu f¾Ldfõ ,ïn iuÉfþolh
ks¾udKh lsÍu i`oyd my; mshjr Tiafia l%shdldrlfï ksr; fjuq'
l%shdldrlu 3
X Y
X Y
mshjr 2 : by; mßÈ u X yd Y flakaø lr .ksñka ;j;a pdm folla tlsfkl
fþokh jk fia w`Èkak' fþok ,laIHh" XY f¾Ldfjka P msysá me;a;g
úreoaO me;af;ka ,nd .kak' fþok ,laIHh Q f,i kï lrkak'
59
P
X Y
Q
ie'hq' m<uqjk mshjf¾ § yd fojk mshjf¾ § wr iudkj .ekSu wjYH fkdfõ'
Q
>
B C
A B
P
60
3. ´kE u iq¿ fldaKsl ;%sfldaKhla we`o th PQR f,i kï lrkak'
i. P isg QR f¾Ldjg ,ïn f¾Ldjla ks¾udKh lrkak'
ii. Q isg PR f¾Ldjg ,ïn f¾Ldjla ks¾udKh lrkak'
iii. R isg PQ f¾Ldjg ,ïn f¾Ldjla ks¾udKh lrkak'
5 cm
130x
Y 5 cm Z
ii. Y isg XZ f¾Ldjg ,ïn f¾Ldjla ks¾udKh lr th XZ yuqjk ,laIHh
D f,i kï lrkak'
iii. XD yd ZD uek ,shkak'
5. È. 6 cm yd m<, 4 cm jk fia RcqfldaKdi%hla ks¾udKh lrkak'
6. a. PQ = 10 cm jk fia PQ ir, f¾Ld LKavhla w`Èkak'
b. PB = 2 cm jk fia PQ f¾Ldj u; B ,laIHh ,l=Kq lrkak'
c. Bys § PQg ,ïn f¾Ldjla ks¾udK lrkak'
d. BA = 6 cm jk fia by; we`È ,ïn f¾Ldj u; A ,laIHh ,l=Kq lr ABQ
;%sfldaKh iïmQ¾K lrkak'
e. BQ f¾Ldfõ ,ïn iuÉfþolh ks¾udKh lr th AQ fþokh lrk
,laIHh O f,i kï lrkak'
f. O ,laIHh flakaøh lr OA wrh we;s jD;a;h w`Èkak'
fok ,o fldaKhla iudk fldaK follg fjka lr oelaùu i`oyd w`Èkq ,nk
f¾Ldj tu fldaKfha fldaK iuÉfþolh f,i y`ÿkajkq ,efí'
>
61
l%shdldrlu 1
A
X
Y
B
O P
Y
B
>
>
mshjr 3 : OP hd lrkak' AOP yd BOP uek tajd iudk jkafka oehs mÍlaId
lrkak'
A
X
O
P
Y
B
>
>
by; l%shdldrlu wjidkfha § Tng AOP = BOP nj meyeÈ,s jkakg we;' tkï
>
62
14.5 fldaK ks¾udKh
fldaKudkh Ndú;fhka úúO fldaK we`§ug fï jk úg wms bf.k f.k we;af;uq'
tfy;a ir, odrh yd ljlgqj muKla Ndú; lr .ksñka úfYaI fldaK lSmhla
ks¾udKh l< yels h' 8 fYa%KSfha § ljlgqj Ndú;fhka iúê Ivi%hla ks¾udKh
l< whqre kej; u;la lr .ksuq'
B
fuys § we`oSug wjYH Ivi%fha mdohl È.g iudk C
È.la wrh f,i f.k jD;a;hla we`o th u; by;
wrh u we;sj pdm ,l=Kq lrk ,È'
tu pdm jD;a;h lmk ,laIH" jD;a;fha flakaøhg
rEmfha mßÈ hd lrk ,È' D O A
túg f.dvkef.k iumdo ;%sfldaKhl tla
fldaKhla 60o ls'
>
>
l%shdldrlu 2
OA ndyqjla jk fia Oys § 60ol fldaKhla ks¾udKh lsÍug we;ehs is;uq'
mshjr 1 : ir, f¾Ld LKavhla wNHdih fmdf;a we`o th OA f,i kï lrkak'
O A
mshjr 2 : O flakaø lrf.k my; rEmfha oelafjk mßÈ OA fþokh jk fia
pdmhla w`Èkak' fþok ,laIHh X f,i kï lrkak'
O X A
mshjr 3 : ljlgqfõ by; wrh fjkia fkdlr X flakaø lrf.k m<uq pdmh lemS
hk fia ;j;a pdmhla w`Èkak' tu fþok ,laIHh Y f,i kï lrkak'
63
Y
O X A
>
mshjr 4 : O yd Y ,laIH hd lr wjYH mßÈ Èla lr .kak' AOY uek 60o oehs
mÍlaId lrkak'
O X A
by; ks¾udKfha § ,enqKq OXY ;s%fldaKh iumdo fõ' thg fya;=j fufia meyeÈ,ss
l< yels h'
OX yd OY hkq flakaøh O jk jD;a;fha wr ksid OX = OY fõ'
tfia u" XO yd XY hkq flakaøh X jk jD;a;fha wr ksid XO = XY fõ'
fï wkqj" OX = XY = OY fõ'
tkï" OXY ;s%fldaKh iumdo fõ'
tuksid" tys iEu fldaKhla u 60o ne.ska fõ'
>
l%shdldrlu 2
OA ndyqjla jk fia Oys § 120ol fldaKhla ks¾udKh lsÍug we;ehs is;uq'
mshjr 1 : ir, f¾Ld LKavhla we`o th OA f,i kï lrkak'
O A
O P A
64
mshjr 3 : ljlgqfõ by; wrh fjkia fkdlr P flakaø lrf.k" rEmfha
oelafjk mßÈ uq,a pdmh fþokh jk fia l=vd pdmhla we`o tu fþok
,laIHh Q f,i kï lrkak' by; wrh fjkia fkdlr Q flakaø lr
;j;a l=vd pdmhla uq,a pdmh fþokh jk fia we`o fþok ,laIHh R
f,i kï lrkak'
R Q
O P A
>
mshjr 4 : OR hd lr wjYH mßÈ Èla lrkak' AOR uek n,kak'
R Q
O P A
>
>
o
fuys § AOR = 120o ùug fya;=j fufia h' by; idlÉPd l< mßÈ AOQ = 60 fõ'
>
30ol fldaKh
>
O A
65
90ol fldaKh
P
I l%uh
AO f¾Ld LKavhg Oys È ,ïn f¾Ldjla ks¾udKh
>
lrkak' AOP = 90ols'
O A
II l%uh
B
o
30 30o
lrkak' AOB = 90o fõ'
o
60
O A
I l%uh
>
O P
II l%uh
60ol fldaKhla we`o th iuÉfþo lrkak' túg ,efnk tla 30ol fldaKhla
kej; iuÉfþo lrkak'
>
66
Q
o
15
o
15
o
30
O P
fok
,o fldaKhla msgm;a lsÍu
>
l%shdldrlu 3
B
A O Q P
>
>
mshjr 1 : ´kE u fldaKhla we`o AOB f,i kï lr .kak' AOB msgm;a l< hq;=
PQ ndyqj o we`o .kak'
B
Y
A X O Q K P
67
mshjr 3 : ljlgqjg XY ÿr wrh f,i f.k K flakaø lrf.k uq,a pdmh fþokh
jk fia l=vd pdmhla we`o fþok ,laIHh L f,i kï lrkak'
L
Q K P
>
l%uhlska& AOB yd QPL iudk oehs mÍlaId lrkak'
Q K P
14'4 wNHdih
1. i. fikaáógr 8la È. ir, f¾Ld LKavhla we`o th PQ f,i kï lrkak'
ii. PQ ndyqjla jk fia Pys § 60ol fldaKhla ks¾udKh lrkak'
iii. QP ndyqjla jk fia Qys § 60o l fldaKhla ks¾udKh lrkak'
68
5. i. fikaáógr 10la È. OA ir, f¾Ld LKavhla w`Èkak'
>
ii. AOB uyd fldaKhla jk fia BO ndyqj w`Èkak'
iii. OP = 7 cm jk mßÈ OA u; P ,laIHh ,l=Kq lrkak'
>
>
iv. APC = AOB jk fia OA j,ska B msysá me;af;a u C msysgk mßÈ PC f¾Ld
LKavhla ks¾udKh lrkak'
B
O P A
K
>
6. i. ´kE u iq¿ fldaKhla we`o th KLM f,i kï lrkak'
>
>
ñY% wNHdih
69
>
3. i. rEmfha oelafjk mßÈ ABP uyd fldaKhla we`o .kak'
P
A B
>
>
idrdxYh
² hï wjYH;d tlla fyda lsysmhla imqrd,k mßÈ we;s ,laIH l=,lhg m:hla
hehs lshkq ,efí'
uQ,sl m:
² wp, ,laIHhlg ksh; ÿßka tlu ;,hl msysá ,laIHj, m:h jD;a;hls'
² ,laIH follg iuÿßka msysá ,laIHj, m:h jkafka tu ,laIH fol hd
lrk f¾Ldfõ ,ïn iuÉfþolhhs'
70
15 iólrK
fuu mdvu wOHhkh lsÍfuka Tng
² jryka iys; ir, iólrK úi`§ug
² Nd. iys; ir, iólrK úi`§ug
² tla úp,Hhl ix.=Kl iudk jQ iu.dó iólrK úi`§ug
yelshdj ,efnkq we;'
ir, iólrK
ir, iólrK úi`§u iïnkaOj Tn óg by; bf.k.;a lreKq kej; isysm;a lr
.ekSu i`oyd my; wNHdifha fhfokak'
mqkÍlaIK wNHdih
my; oelafjk iólrK úi`okak'
a. x + 12 = 20 b. x – 7 = 2 c. 5 + m = 8
d. 2x = 16 e. – 3x = 6 f. 2p + 1 = 5
x 2p
g. 3b – 7 = 2 h. =3 i. =5
2 3
j. m – 1 = 8 k. 2 (x + 3) = 11 l. 3 (1 – x) = 9
5
jryka fhdod .ekSfï § uq,ska u iq¿ jryk;a fojkqj i`., jryk;a f;jkqj
fldgq jryk;a fhdod .ekSu fndfyda úg isÿ flf¾'
71
—lsishï ixLHdjlg ;=kla tl;= lr tys fo.=Kfhka tlla wvq lsÍfuka ,efnk
ixLHdfõ mia .=Khg folla tl;= l< úg 47g iudk fõ'˜, f,i § we;s f;dr;=re
weiqfrka iólrKhla f.dvk`.d úi`ok wdldrh fidhd n,uq'
ixLHdj x f,i .;a úg"
tu ixLHdjg 3la tl;= l< úg ,efnk m%ldYkh
x + 3 fõ'
tu m%ldYkfha fo.=Kh iq¿ jryka Ndú;fhka
2 (x + 3) f,i ,súh yels h'
tu m%ldYkfhka 1la wvq l< úg ,efnk m%ldYkh
2 (x + 3) – 1 fõ'
túg ,eî we;s m%ldYkfha mia.=Kh ,sùu i`oyd i`., jryk { } Ndú;
lsÍfuka
5{2 (x + 3) – 1} ,efí'
tu m%ldYkhg 2la tl;= l< úg 5{2 (x + 3) – 1} + 2 ,efí'
túg ,efnk m%ldYkh 47g iudk nj § we;s ksid"
5{2 (x + 3) – 1} + 2 = 47 ,efí'
oeka fuu iólrKh úi`od ixLHdfõ (xys) w.h fidhuq'
uq,ska u iq¿ jryk bj;a lsÍfuka
5{2x + 6 – 1} + 2 = 47
f,i ,efí' fuh iq¿ l< úg
5{2x + 5} + 2 = 47
oeka i`., jryk bj;a lsÍfuka
10x + 25 + 2 = 47
iólrKfha fomiska u 27 ne.ska bj;a lsÍfuka
10x + 27 – 27 = 47 – 27
tkï" 10x = 20 ,efí'
iólrKfha fomi u 10ka fn§fuka
10x 20
10 = 10
x = 2 ,efí'
fï wkqj wod< ixLHdj 2 fõ'
;jÿrg;a jryka iys; iólrK úi`§u wdY%s; úIh lreKq ;yjqre lr .ekSu i`oyd
ksoiqka lSmhla wOHhkh lruq'
72
ksoiqk 1
2{3 (2x – 1) + 4} = 38 úi`okak'
2{3 (2x – 1) + 4} = 38
3 (2x – 1) + 4 = 19 ^fomiu 2ka fn§fuka&
6x – 3 + 4 = 19 ^iq¿ jryk bj;a lsÍfuka&
6x + 1 = 19
6x + 1– 1 = 19 – 1 ^fomiskau 1la wvq lsÍfuka&
6x = 18
6x 18
6 = 6 ^fomiu 6ka fn§fuka&
x=3
ksoiqk 2
5{4 (x + 3) – 2 (x – 1)} = 72 úi`okak'
5{4 (x + 3) – 2 (x – 1)} = 72
5{4x + 12 – 2x + 2} = 72 ^iq¿ jryk bj;a lsÍfuka&
5{2x + 14} = 72
10x + 70 = 72 ^i`., jryk bj;a lsÍfuka&
10x + 70 – 70 = 72 – 70 ^fomiska u 70 la wvqlsÍfuka&
10x = 2 ^fomiu 10ka fn§fuka&
10 10
1
x=
5
15.1 wNHdih
my; oelafjk iólrK úi`okak'
a. 2{2 (x – 1) + 2} = 18 b. 5{3 (x + 2) – 2 (x – 1)} = 60
c. 6 + 2 {x + 3 (x + 2)} = 58 d. 5{2 + 3 (x + 2)} = 10
e. 2 {3 (y – 1) – 2y} = 2 f. 7x + 5 {4 – (x + 1)} = 17
x – 10 fõ'
5
fjka lrk ,o f.dvj,a .Kk 12la nj § we;s ksid
x – 10 = 12 f,i ,súh yels h'
5
oeka fuu iólrKh úi`od x ys w.h fidhuq'
x – 10 = 12
5
iólrKfha fomi u 5ka .=K lsÍfuka
5 x – 10 = 12 5
5
x – 10 = 60 ,efí'
iólrKfha fomig u 10 ne.ska tl;= lsÍfuka
x – 10 +10 = 60 +10
x = 70 ,efí'
fï wkqj fjf<kaod úlsKSug f.k wd wU f.ä .Kk 70 ls'
Nd. we;=<;a iólrK úi`ok wdldrh ;jÿrg;a ;yjqre lr .ekSu i`oyd ksoiqka
lsysmhla wOHkh lruq'
ksoiqk 1
x+3
2 = 15 úi`okak'
x+3
2 = 15
x+3
2 2 = 15 2 ^fomi u 2ka .=K lsÍu&
x + 3 = 30
x + 3 – 3 = 30 – 3 ^fomiska u 3la wvq lsÍu&
x = 27
74
ksoiqk 2
y y
– = 9 úi`okak'
2 3
y y
– =9
2 3
y y
6 –6 = 9 6 ^yrfha we;s 2 yd 3ys l=vd u fmdÿ .=Kdldrh jk 6ka
2 3
fomi u .=K lsÍu&
3y – 2y = 54
y = 54
ksoiqk 3
m
2 – 1 = 10 úi`okak'
3
m
2 – 1 = 10
3
2 m
= 10 ^fomi u 2ka fn§u&
2 3 –1
2
m
–1=5
3
m
– 1 + 1 = 5 + 1 ^fomig u 1la tl;= lsÍu&
3
m
=6
3
m
3
= 6 3 ^fomi u 3ka .=K lsÍu&
3
m = 18
igyk: iólrK úi`§fï § tla tla mshjf¾ l< iq¿ lsÍu by; mßÈ jryka ;=<
úia;r lr ,sùu wjYH fkdfõ'
15.2 wNHdih
my; i`oyka tla tla iólrKh úi`okak'
y+8
a. x – 2 = 4 b. = 5 c. 2a
3 +1=7
5 3
5b – 3 = 2 2p + 3 3m – 2
d. 2 e. = 5 f. =4
4 7
g. 3x + x = 7 h. 2m – 3m = 1 i. 4 3x – 1 = 12
2 4 3 5 2
1 2a m–3 x+1 x
j. = 2 k. + 1 = 4 l. + 3 = 8
3 3 –3 2 2
y+1 y–3 1 x+3 x+1
m. + = n. – =2
2 4 2 2 3
75
15.3 iu.dó iólrK úi`§u
ir, iólrK úi`§fuka w{d; w.h fidhd .kakd wdldrh óg fmr fYa%KSj, §
fuka u by; fldgiaj, § o bf.k .;suq'
fuu mßÉfþofhka w{d; folla iys; iólrK úi`ok wdldrh wOHhkh lruq'
ixLHd foll ftlHh 6 f,i § we;ehs is;uq'
tu ixLHd fol x yd y f,i .;fyd;a"
x + y = 6 f,i iólrKhla f.dvke`.sh yels h' kuq;a tu.ska x yd y ys w.hka
wkkHj lsj fkdyels jk w;r x yd y i`oyd .e<fmk w.h hq., lsysmhla my;
j.=fõ oelafõ'
x y x+y
–1 7 6
0 6 6
1 5 6
2 4 6
3 3 6
4 2 6
5 1 6
6 0 6
ksoiqk 1
x+y=6
x – y = 2 iu.dó iólrK hq.,h úi`okak'
úi`§u myiqlr .ekSu i`oyd by; iólrK 1 yd 2 f,i kï lruq'
x+y=6 1
x–y=2 2
I l%uh
fuu l%uh —wdfoaY l%uh˜ f,i kï l< yels h'
2 iólrKfha x Wla; lsÍfuka
x = 2 + y f,i ,súh yels h'
fuu x ys w.h 1 iólrKhg wdfoaY lsÍfuka
2+y+y=6
2 + 2y = 6
2 – 2 + 2y = 6 – 2
2y = 4
2y 4
2 =2
y=2
77
II l%uh
fuu l%uh —tla úp,Hhla bj;a lsÍfï l%uh˜ f,i kï l< yels h'
x+y=6 1
x–y=2 2
2m + n = 10 1
m–n=2 2
1 + 2 ka, 2m + n + m – n = 10 + 2
3m = 12
3m 12
3 = 3
m=4
78
m = 4 1 g wdfoaYfhka"
2 4 + n = 10
8 + n = 10
n = 10 – 8 m=4
n = 2 n=2
ksoiqk 3
2a + b = 7
a + b = 4 úi`okak'
2a + b = 7 1
a+b=4 2
fuys b w{d;fhys ix.=Kl iudk fõ' túg" b rys; iólrKhla ,nd .ekSug kï
tla iólrKhlska wfkl wvq l< hq;= h'
x + 2y = 11
x – 4y = 5 úi`okak'
x + 2y = 11 1
x – 4y = 5 2
fuys uq,ska we;s x w{d;fha ix.=Kl iudk fõ' tuksid" x bj;a jk mßÈ iólrK
fol wvq lruq'
1 – 2 , x + 2y – (x – 4y) = 11 – 5
x + 2y – x + 4y = 6
6y = 6
6y 6
6 = 6
y=1
79
y = 1 1 g wdfoaYfhka"
x + 2 1 = 11
x + 2 = 11
x + 2 – 2 = 11 – 2
x=9
15.3 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla iu.dó iólrK hq.,h úi`okak'
a. a + b = 5 b. x + y = 8 c. m + 2n = 7
a – b = 1 2x + y = 2 m – n = 1
d. 4c – b = 7 e. 2a + 3b = 16 f. 3k + 4l = 4
4c – 2b = 2 4a + 3b = 26 3k – 2l = 16
g. x + 3y = 12 h. 3m – 2n = 10
– x + y = 8 – 3m + n = – 14
2. ixLHd foll ftlHh 10 o tu ixLHd fofla wka;rh 2 o kï tu ixLHd fol
x yd y f,i f.k iu.dó iólrK hq.,la f.dvk`.d úi`§fuka tu ixLHd
fol fjk fjk u fidhkak'
3. mEka folla yd mekai,la ñ,§ .ekSug hk úhou remsh,a 40la o" mEka folla
yd mekai,a ;=kla ñ,§ .ekSug hk úhou remsh,a 60la o fõ' mEkl ñ,
remsh,a p o mekai,l ñ, remsh,a q o f,i f.k iu.dó iólrK hq.,hla
,shd úi`§fuka mekai,l yd mEkl ñ, fjk fjk u fidhkak'
80
16 ;s%fldaKhl fldaK
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
o
²² —;s%fldaKhl wNHka;r fldaK ;=fkys ftlHh 180 fõ'˜ hk m%fïhh
Ndú;fhka ir, .eg¨ úi`§ug
²² —;s%fldaKhl mdohla Èla lsÍfuka iEfok ndysr fldaKh tys wNHka;r iïuqL
fldaK foflys ftlHhg iudk fõ˜ hk m%fïhh Ndú;fhka ir, .eg¨
úi`§ug
yelshdj ,efnkq we;'
ir, f¾Ld wdYs%;j óg fmr § Tn bf.k we;s cHdñ;sl m%;sM, lSmhla kej;
u;la lruq'
a b
A B
O
² ir, f¾Ld folla fþokh ùfuka iEfok m%;suqL fldaK iudk fõ'
A C
D B
>
>
>
>
81
² iudka;r f¾Ld wdYs%; fldaK
A
Q
a
d c b
C B
n k l
m
P
D
AB CD fõ'
² c = k yd d = l (taldka;r fldaaK)
² a = k, b = l, d = n, c = m (wkqrEm fldaaK)
² d + k = 180o yd c + l = 180o (ñ;% fldaK)
a
q
p
s
b c r
a + b + c = 180o p + q + r + s = 360o
a q
r
p
c s
b
a + b + c = 360o p + q + r + s = 360o
82
by; § y`ÿkd.;a lreKq ;jÿrg;a ;yjqre lr.ekSu i`oyd § we;s mqkÍlaIK
wNHdi ud,djg ms<s;=re imhkak'
mqkÍlaIK wNHdih
o
o o o 110 o
120 x x x
A O B A O B
b. rEmfha ,l=Kq lr we;s f;dr;=re wkqj a, b yd x u.ska olajd we;s fldaK tl
tll úYd,;ajh fidhkak'
o
55 L
A a B
P x b
Q
M
O
>
>
>
o
o 45
55
O
B P
>
o
85
D 80
o
C
83
e. rEmfha olajd we;s f;dr;=re wkqj xoys w.h fidhkak'
o
x
o
150
o
110
b a
B A
>
>
l%shdldrlu 1
B
mshjr 1 :- wNHdi fmdf;a ´kE u ;s%fldaKhla we`o ABC b
f,i kï lrkak' (tys wNHka;r fldaK
a, b, c f,i olajd we;')
a c
C
A
84
Q
mshjr 3 :- OP ndyqjla jk mßÈ yd O Ys¾Ih jk fia
>
ljlgqj yd ir, odrh Ndú;fhka CAB
>
(a) Oys msgm;a lrkak' (POQ f,i
rEmfha olajd we;') a
P
O
Q
mshjr 4 :- OQ ndyqjla jk fia yd O Ys¾Ih jk R
>
Q
R
mshjr 5 :- OR ndyqjla jk fia yd O Ys¾Ih jk
>
m%fïhh: ;s%fldaKhl wNHka;r fldaK ;=fkys ftlHh 180o la fõ'
85
ksoiqk 1
B
2x
75
o
x
A C
>
>
rEmfha ,l=Kq lr we;s f;dr;=re wkqj ABC ;s%fldaKfha ACB yd ABC fidhkak'
75o + 2x + x = 180o
3x = 180o − 75o
3x = 105o
o
x = 105
3
= 35o
>
∴ ACB = x = 35o
>
ksoiqk 2
ta wkqj" ;s%fldaKfha wNHka;r fldaK ;=k 40o, 60o yd 80o fõ' iEu fldaKhla u
90o g jvd l=vd neúka fuh iq¿ fldaKsl ;s%fldaKhls'
86
16.1 wNHdih
1. my; § we;s tla tla rEmfha ,l=Kq lr we;s f;dr;=re wkqj l=vd bx.S%is wlaIrh
^isïm,a wl=re& u.ska olajd we;s fldaKj, úYd,;ajh fidhkak'
i. ii.
o
60 a
o o
x o 25
o
110
70
iii. iv.
52o a
o
25
a
78o b
c
a 50
o
v. vi. vii.
o
m 65
105
o y
x
o
28 o
x 130
o
x 125
x x
y
B
A
>
>
>
>
87
P
3. PQR ;s%fldaKfha QR mdoh u; S ,laIHh msysgd
Q o
>
>
35 we;af;a QPS = RPS jk mßÈh' PQS = 35o yd
>
>
PRS = 55ols'
S
>
o (i) QPR ys úYd,;ajh fidhkak'
55
>
(ii) PSR ys úYd,;ajh fidhkak'
R
>
>
>
>
>
>
>
4. XYZ ;s%fldaKfha X + Y = 115o ls' Y + Z = 100o ls' X , Y yd Z ys úYd,;aj
fidhkak'
5. ;s%fldaKhl wNHka;r fldaK w;r wkqmd;h 1 : 2 : 3 fõ' tys tla tla fldaKfha
úYd,;ajh fidhd th fldaK wkqj l=uk j¾.fha ;s%fldaKhlaoehs fya;= iys;j
,shd olajkak'
6. ;s%fldaKhl tla wNHka;r fldaKhla 75o ls' b;srs fldaK fol w;r wkqmd;h
1 : 2 fõ' tu fldaK foflys úYd,;aj fjk fjk u fidhkak'
B C D
we;' túg ;s%fldaKhg msg;ska iEfok ACD fldaKh ;s%fldaKfha ndysr fldaKhla
f,i ye`Èkafõ'
>
>
ACD ndysr fldaKhg noaO fldaKh jkafka ACB h' ;s%fldaKh ;=< jQ" ndysr
fldaKhg noaO fkdjQ fldaK fol wNHka;r iïuqL fldaK f,i ye`Èkafõ'
>
ta wkqj fuu rEmfha ACD ndysr fldaKhg wkqnoaO jQ wNHka;r iïuqL fldaK
>
>
88
oeka ;j;a wjia:djla i,ld n,uq'
Z
K
k
l m
X Y
L M
rEmfha oelafjk KLM ;s%fldaKfha wNHka;r fldaK k, l, m f,i olajd we;' tys
mdo Èla lsÍfuka ndysr fldaK ;=kla ,eî we;'
>
l%shdldrlu 1
P
p
q
Q R S
89
mshjr 2: by; § y`ÿkd.;a wNHka;r iïuqL fldaK" wdia;r f,i lemqï ;,hlska
lmd fjka lr .kak'
p
q
mshjr 3: lmd fjkalr.;a wNHka;r iïuqL fldaK wdia;r fol ndysr fldaKhg
iumd; jk mßÈ ;nd w,jd .kak'
P
p
p
q q
Q R S
q m
Q R S
m
= p + q fõ'
>
>
>
90
fuh m%fïhhla f,i my; mßÈ oelaúh yels h'
oeka fuu m%fïhh weiqfrka .eg¨ úi`ok whqre ksoiqka u.ska úuid n,uq'
ksoiqk 1
x
o
25
ksoiqk 2
§ we;s rEmfha x yd y f,i olajd we;s fldaKj, úYd,;aj fidhkak'
A B
O
P y 150
O
C x 20
Q D
91
16.2 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla rEmfha bx.S%is wl=re u.ska olajd we;s fldaK w;ßka
;s%fldaKhl ndysr fldaK jk tajd f;dard ,shkak'
i. ii.
c tu
e b
d a
p
qx s
2. my; oelafjk tla tla rEmfha bx.S%is wlaIrj,ska olajd we;s fldaKj,
úYd,;aj fidhkak'
i. ii.
o o
70 75 138
o
o
x 53 a
iii. iv.
o
o
60
50 a o
135
m
x
v. vi
x a
b
o
78
o
35
o
52
92
vii. viii.
m y
n 80
o
o o
80 128
o
45
x
o
50
>
i. BAP fidhkak' o
o
80
>
>
>
>
T R S Q
93
ñY% wNHdih
>
>
1. KLM ;s%fldaKfha M yd L ys fldaK iuÉfþol
O ys § yuqfõ' K = 70o ls' LOM ys úYd,;ajh fidhkak'
>
>
O
A
o o
2. § we;s rEmfha APD = 140 yd PDC = 85 ls'
>
>
>
ABQ fidhkak' P D
Q B C
idrdxYh
94
17 iQ;%
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² iQ;%hl wvx.= ´kE u mohla Wla; lsÍug;a"
²² iQ;%hl tla úp,Hhla yer wfkla úp,Hj, w.h § we;s úg w.h fkdokakd
úp,Hfha w.h fiùug;a
yelshdj ,efnkq we;'
iQ;% ye`Èkaùu
>k jia;=jl we;s odr" Ys¾I yd uqyqK;a .Kk ms<sn`o j we;s Ths,¾ iïnkaOh
iQ;%hla f,i" Tn 8 jk fYa%Ksfha § W.;af;a h'
fujeks tlsfklg iïnkaO rdYSka lsysmhl ^folla fyda Bg jeä .Kkl& iïnkaOh
olajk iólrK ziQ;%Z f,i ye`Èkafõ'
iQ;%j, we;s rdYSka úp,Hh f,i ye`Èka fõ' iQ;%hla iudk ,l=Kska tla mfil
^idudkHfhka jï mi& fndfyda úg tla mohla muKla we;s mßÈ ,shd oelafõ'
iQ;%hl tla mil we;s rdYshg ^mohg& tu iQ;%fha Wla;h hehs lshkq ,efí' fï
wkqj" by; E = V + F – 2 ys Wla;h E fõ'
95
;j;a iQ;%hla i,ld n,uq'
WIaK;ajhla uekSfï § WIaK;ajh fi,aishia wxYlj,ska fyda *erkayhsÜ wxYl
j,ska fyda m%ldY l< yels h' WIaK;ajh uksk fuu tAll j¾. fol w;r iïnkaOh
my; ±lafõ'
F = 9 C + 32
5
fuys F u.ska WIaK;ajh *erkayhsÜj,ska o C u.ska th fikaáf.a%âj,ska o
oelafõ' fuu iQ;%fha Wla;h F fõ'
96
ksoiqk 1
v = u + at iQ;%fha a Wla; lrkak'
fuys a úp,Hh fjk;a úp,Hhla u.ska .=K ù (t u.ska) we;' tys § uq,ska isÿ l<
hq;af;a tu at moh Wla; lsÍuhs'
v = u + at
fomiska u u wvq lsÍfuka
v − u = u + at − u
v − u = at
oeka a Wla; lsÍu i`oyd fomi u t j,ska fnod iq¿ lsÍfuka"
v−u at
t =t
a= v−u
t
f,i a Wla;h iys; iQ;%h ,efí'
ksoiqk 2
S = n (a + l) iQ;%fha n Wla; lrkak'
2
S = n (a + l)
2
fuys" Wla; l< hq;= n úp,Hh 2ka fn§ we;s w;r (a + l) hkafkka .=K ù we;' tu
ksid" iólrKfha fomi u 2ka .=K fldg (a + l) j,ska fnÈh hq;= h'
fomi u 2ka .=K lsÍfuka
n (a + l)
2S = 21 21
2S = n(a + l)
2S = n (a + l) 1
a+l (a + l) 1
2S = n
a+l
n= 2S
a+l
97
ksoiqk 3
l = a + (n − 1)d iQ;%fha n Wla; lrkak'
l = a + (n − 1)d
fuys Wla; l< hq;= úp,Hh jk n foi fyd`Èka wjOdkh fhduq lrkak' ol=Kq mi
we;s m%ldYkh iE§ we;af;a n j,ska 1la wvq ù (n − 1) ,eî"
(n − 1) hkak d j,ska .=K ù" (n − 1)d ,eî"
wjidkfha (n − 1)d g a tl;= ùfuks'
n Wla; lsÍu i`oyd l< hq;af;a" by; oelafjk mshjr ;=fkys fh¥ .Ks; l¾uj,
m%;sf,dau ^tkï" wvq lsÍfuys m%;sf,dauh tl;= lsÍu f,i" .=K lsÍfuys m%;sf,dauh
fn§u f,i" wdÈ jYfhka& w. isg uq,g isÿ lsÍu h' fjk;a whqßka lsjfyd;a" iqÿiq
mßÈ m%;HlaI fhdod .ksñka n Wla; lsÍu h' ta wkqj" uq,ska u" iQ;%fha fomiska u
a wvq fldg iq¿ lruq'
l = a + (n − 1)d
l − a = a + (n − 1)d − a
l − a = (n − 1)d
oeka" fomi u" d j,ska fnod iq¿ lruq'
l − a = (n − 1)d1
d d
1
l−a = n−1
d
wjidk jYfhka fomig u 1la tl;= fldg iq¿ lruq'
l−a +1 = n−1+1
d
l−a +1 = n
d
n= l−a +1
d
fuu iQ;%fhys ol=Kq mi fmdÿ yrhla ,efnk mßÈ iq¿ l< yels jqj;a tfia lsÍu
wjYH u fkdfõ'
17.1 wNHdih
1. C = 2πr iQ;%fha r Wla; lrkak'
2. a = b − 2c iQ;%fha c Wla; lrkak'
3. v = u + at iQ;%fha t Wla; lrkak'
98
4. y = mx + c iQ;%fha
i. c Wla; lrkak'
ii. m Wla; lrkak'
5. a = 2 (b + c) iQ;%fha c Wla; lrkak'
9
6. F = C + 32 iQ;%fha C Wla; lrkak'
5
7. l = a + (n − 1)d iQ;%fha
i. a Wla; lrkak'
ii. d Wla; lrkak'
y
8. ax + = 1 iQ;%fha y Wla; lrkak'
b
1 1 1
9. R = + r iQ;%fha r2 Wla; lrkak'
r1 2
at
11. P = a − t iQ;%fha a Wla; lrkak'
17.2 wdfoaYh
iQ;%hl tla úp,Hhl yer wfkla úp,Hj, w.hka § we;ehs is;kak' túg tu
w.hka iQ;%hg wdfoaY lsÍfuka" w.h fkdokakd úp,Hfha w.h fiúh yels h'
YS¾I 6la yd uqyqK;a 5la we;s ir, odr muKla we;s >k jia;=jl odr ixLHdj
fidhuq'
by; i,lk ,o
E=V+F–2
iQ;%fhys V yd F ys w.hka ms<sfj<ska 6 yd 5 kï ^rEmfha oelafjk ;s%fldaKdldr
ms%iauh fuu wjia:djg WodyrKhls&" túg E fiúh yels h' V = 6 yd F = 5 w.hka
iQ;%fhys wdfoaY l< úg E = 6 + 5 – 2
=9
f,i ,efí'
ta wkqj" >kjia;=fõ odr .Kk 9ls'
;j;a ksoiqka lsysmhla i,ld n,uq'
99
iQ;%hl we;s úp,Hj,g § we;s w.hka wdfoaY lr fkdokakd úp,Hhl w.h
fiùfï § wkq.ukh l< yels l%u folla we;' tlla kï iQ;%h ;sfnk wdldrhg
u ;nd f.k § we;s w.h wdfoaY lsÍuhs' fojeks l%uh jkafka w.h fiùug
wjYH úp,Hh Wla; lr bkamiq § we;s w.h wdfoaY lr w.h fiùuhs' fï wdldr
foflkau iQ;%hl fkdokakd úp,Hhl w.h fidhk whqre úuid n,uq'
ksoiqk 1
uqyqKka 7la iy Þr 12la we;s >k jia;=jl YS¾I ixLHdj fidhkak'
fuys § Ndú; l< hq;= jkafka E = V + F – 2 iQ;%hhs' tu iQ;%fha F yd E ys w.hka
§ we;' fiúh hq;af;a Vys w.hhs' tu Vys w.h fiùu l%u follg isÿ l< yels h'
tla l%uhla kï E = V + F – 2 ys § we;s w.hka wdfoaY fldg ,efnk iólrKh
Vi`oyd úi`§uhs' wfkla l%uh kï" uq,ska u tu iQ;%fha V Wla; fldg bka miq
E yd F ys w.hka wdfoaY fldg iq¿ lsÍuhs' tu l%u fol u i,ld n,uq'
ksoiqk 2
5
C = 9 (F – 32) iQ;%h Ndú;fhka 35o C hkak *erkayhsÜj,ska fidhkak'
fuys C u.ska fi,aishia WIaK;ajh o F u.ska *erkayhsÜ WIaK;ajh o § we;s nj
i,lkak'
5
C = 9 (F – 32)
C = 35 wdfoaYfhka
100
35 = 5 (F – 32)
9
35 9 = 5 (F – 32)
35 9 = F – 32
7
51
63 = F – 32
63 + 32 = F
95 = F
F = 95
17.2 wNHdih
1. a = (b + c) –2 iQ;%fha b = 7 iy c = 6 kï a ys w.h fidhkak'
5
2. C = 9 (F – 32) iQ;%fha F = 104 kï C ys w.h fidhkak'
ñY% wNHdih
1. P = C (1 + r ) iQ;%fha
100
(i) r Wla; lrkak'
(ii) P = 495, C = 450 kï r ys w.h fidhkak'
y–c
2. m iQ;%fha
x =
(i) x Wla; lrkak'
(ii) y = 20, c = – 4 iy m = 3 kï x ys w.h fidhkak'
3. ax = bx – c iQ;%fha
101
bx + c
4. a = iQ;%fha
b
(i) b Wla; lrkak'
(ii) a = 4, c = 5 iy x = 3 kï b ys w.h fidhkak'
8. y = mx + c iQ;%fha
(i) m Wla; lrkak'
(ii) y = 8, x = 9 iy c = 2 kï m ys w.h fidhkak'
102
18 jD;a;hl mßêh
fuu mdvu wOHhkh lsÍfuka Tng
²² úúO l%u Ndú;fhka jD;a;hl úIalïNh fiùug;a
²² iq;% Ndú;fhka jD;a;hl mßêh yd w¾O jD;a;hl mßñ;sh fiùug;a
²² jD;a;hl mßêh wdYs%; .eg¨ úi`§ug;a
yelshdj ,efnkq we;'
jD;a; ms<sn`o j Tn úiska bf.k f.k we;s lreKq isysm;a lr .ekSu i`oyd my;
i`oyka wNHdi ud,djg ms<s;=re imhkak'
mqkÍlaIK wNHdih
C
A B
O ,laIHh wrh A
O
OA úIalïNh
BC Q
OB flakaøh
PQ cHdh B P
2.
i. wrh 5 cm jk jD;a;hl úIalïNfha È. lSh o@
ii. úIalïNh 7 cm jk jD;a;hl wrh lSh o@
iii. wrh r jQ jD;a;hl úIalïNh d kï d yd r w;r iïnkaOh oelafjk
iólrKhla ,shkak'
103
jD;a;hl úIalïNh yd mßêh uekSu
rEmfha oelafjkafka 25 cmla È. lïìhl fl<jrj,a fol mEiaiSfuka idod we;s
jD;a;dldr j<,a,ls' lïìfha È. 25 cmla neúka j<,af,a mßñ;sh fyj;a mßêh o
25 cmla fõ'
fuu j<,af,a úIalïNh fldmuK oe hs tljr u ;SrKh l< fkdyels h' § we;s
jD;a;hl úIalïNh fiúh yels úúO l%u y`ÿkd.ekSu i`oyd my; ls%hdldrlïj,
fhfokak'
l%shdldrlu 1
mshjr 1: ljlgqj Ndú;fhka leu;s wrhla iys; jD;a;hla we`o tys flakaøh
,l=Kq lrkak'
104
(c)- úys; p;=ri% Ndú;fhka úIalïNh uekSu'
10 10
9 9
8 8
7 7
6 6
5 5
4 4
3 3
2 2
1 1
1 2 3 4 5 A6 7 8 9 B10 11 12 13 14 15 16
fjk;a l%u
105
jD;a;hl mßêh uekSu
ldishla jeks jD;a;dldr wdia;rhl mßêh fiùu i`oyd fhdod.; yels l%u ms<sn`o
j wjfndaOhla ,nd .ekSu msKsi my; oelafjk ls%hdldrlïj, fhfokak'
l%shdldrlu 2
1. kQ,a lene,a,l i,l=Kla fhdod t;ekska wdrïN lr tu
kQ, ldish jgd we`§ isák fia tla jghla iSrefjka T;d
.kak' jgh wjika jQ ;ek o kQf,a i,l=Kla fhdod
i,l=Kq fol w;r ÿr uek .ekSfuka mßêh ,nd .kak'
l%shdldrlu 3
jD;a;dldr uqyqK;a we;s øjH lSmhla imhd f.k by; § y`ÿkd.;a l%u Ndú;fhka
mßêh yd úIalïNh uek my; j.=j iïmQ¾K lrkak'
øjH úIalïNh d mßêh c c
oYuia:dk follg
d
1. ldâfndaâj,ska
lmd .;a jD;a;dldr
wdia;rhla
2. re' 2 ldish
3. áka mshkla
4. ixhqla; (CD)
;eáh
106
c
by; ls%hdldrlfï § i`oyd ,enqK w.hka hy¿jkaf.a ms<s;=re iu`. o iiod
d
n,d Tfí ks.ukh ,shkak'
c
by; ls%hdldrlfï § Tng ish¨ jD;a; i`oyd ys w.h f,i 3.14 fyda Bg wdikak
c d
w.hla ,efnkakg we;' ys w.h ´kE u jD;a;hla i`oyd ksh; nj .Ks;{hka
d c
úiska fidhdf.k we;' ta wkqj jD;a;hla i`oyd wkqmd;h ksh; w.hla jk
d
w;r th π hk ixfla;fhka olajkq ,efí' tu w.h oYuia:dk follg wdikak
22
jYfhka 3.14 jk nj;a th Nd. ixLHdjla jk g wdikak jYfhka iudk
7
nj;a ikd: ù we;' fï wkqj"
c
= π
d
tkï"
c = πd
f,i o iQ;%hlska ,shd oelaúh yels h' fuh jD;a;hl úIalïNh yd mßêh w;r
iïnkaOh oelafjk iQ;%hls' tfia u" wrh yd mßêh w;r iïnkaOh oelafjk
iQ;%hla o fufia ,nd .; yels h'
d = 2r neúka c = π × 2r
tkï"
c = 2πr
c = πd
c = 2πr fõ'
ksoiqk 1
22
wrh 7 cm jk jD;a;hl mßêh fidhkak' π ys w.h i`oyd fhdokak'
7
mßêh c = 2πr
22 ×17
= 2×
7
= 44
∴ mßêh 44 cm fõ'
107
18'1 wNHdih
22
1. my; i`oyka ñkqï we;s jD;a;j, mßêh fidhkak' π ys w.h i`oyd
7
fhdod.kak'
7
i. wrh 7 cm
2m
v. wrh
ii. úIalïNh 21 m vi. úIalïNh 28 cm
iii. wrh 10.5 cm vii. wrh 15.4 cm
1 1
2 m viii. úIalïNh 3
9m
iv. úIalïNh17
w¾O jD;a;hl jl% f¾Ldfõ È." pdm È. f,i ye`Èkafõ' th" jD;a;fha mßêfhka
yß wvls' ta wkqj"
1 1
wrh r jk w¾O jD;a;fha pdm È. = × (2πr)
2
= πr
w¾O jD;a;hl mßñ;sh fiùu i`oyd fuu pdm È.g úIalïNh tl;= l< hq;= nj
rEmh wkqj meyeÈ,s h' ta wkqj"
w¾O jD;a;fha mßñ;sh = πr + 2r
ksoiqk 1
22
rEmfha oelafjk w¾O jD;a;fha mßñ;sh fidhkak' π ys w.h i`oyd fhdod.kak'
7
1
úIalïNh d jQ w¾O jD;a;fha pdm È. = πd
2
11
1 × 22 × 213
∴ úIalïNh 21 cm jQ w¾O jD;a;fha pdm È. = 2 7 21 cm
1 1
= 33
∴ rEmfha mßñ;sh = 33 + 21 = 54 cm
108
ksoiqk 2
wrh 14 cmla yd úIalïNh 14 cmla jQ w¾O jD;a; follska iukaú; rEmhla fuys
oelafõ' tys mßñ;sh fidhkak'
1
wrh r jQ w¾O jD;a;fha pdm È. × 2πr fõ'
2
14 cm
1 2
1 × 2 × 22 × 14 cm = 44 cm
∴ wrh 14 cm jQ w¾O jD;a;fha pdm È. = 7
1 2
1
1
úIalïNh d jQ w¾O jD;a;fha pdm È. = πd 11
2 2
∴ úIalïNh 14 cm jQ w¾O jD;a;fha pdm È. = 1 × 22 × 14 cm = 22 cm
1 2
7
1
∴ rEmfha mßñs;sh = 44 + 22 + 14 cm
= 80 cm
18'2 wNHdih
i. r = 14 cm ii. d = 7 cm
2. my; § we;s tla tla rEmfha w`ÿre lr we;s fldgfia mßñ;sh fidhkak'
22
rEmigykaj, oelafjk jl% fldgia w¾O jD;a; fõ' π ys w.h f,i .kak'
7
i. ii. iii.
7 cm
7 cm
5 cm 10.5 cm
14 cm
109
18.3 jD;a;hl mßêh wdYs%; .eg¨
ksoiqk 1
∴ jg 1l§ hk ÿr = 2.2 m
ksoiqk 2
c = 2πr neúka
22
2× × r = 66
73
r = 66 × 7 × 1
22 2
1
110
21
=
2
= 10.5 cm
18'3 wNHdih
fuu wNHdifha wjYH úg § π ys w.h i`oyd 22 fhdod.kak'
7
1. w¾O jD;a; 2la ixhqla; lr ilia lr we;s wdia;rhla
rEmfha oelafõ' úis;=re NdKavhl weiqreï fmÜáfha
we,ùu i`oyd ilia lr we;s fuu wdia;rh jfÜg
4.2 cm
rkajka mdg kQ,la we,ùug fhdað; h' 1.4 cm
10.5 cm 15 cm 10.5 cm
40 cm
25 cm
2.
a a a a
2 4 8
rEmfha oelafjk w¾O jD;a;dldr iels,s 4lska hq;= wegjqu ieliSug wjYH
22
lïìj, È. 135a nj fmkajkak' π ys w.h i`oyd fhdokak'
28 7
3. w¾O jD;a;dldr fldgia iys; lvodis r`ojk lgqjla rEmfha wdldr ñkqï
iys;j ieliSug fhdað; h' ta i`oyd wjYH hlv lïìfha È. fidhkak'
3.5 cm
1.4 cm
0.7 cm 2.1 cm
2 cm
idrdxYh
112
19 mhs;.ria iïnkaOh
fuu mdvu wOHhkh lsÍfuka Tng"
²² RcqfldaKsl ;s%fldaKhla weiqfrka mhs;.ria iïnkaOh f.dvke.Sug
²² mhs;.ria iïnkaOh wdYs%; .eg¨ úi`§ug
yelshdj ,efnkq we;'
RcqfldaKsl ;s%fldaKh
;s%fldaKhl tla fldaKhl úYd,;ajh 90o jQ úg th RcqfldaKsl ;s%fldaKhla f,i
ye`Èkafõ' ;s%fldaKfha RcqfldaKhg iïuqLj ^bÈßfhka& msysá mdoh ^úYd,; u
mdoh& l¾Kh f,i o wfkla mdo fol RcqfldaKh wka;¾.; mdo f,i o ye`Èkafõ'
my; oelafjk ABC RcqfldaKsl ;s%fldaKh ie,l+ úg
A
>
ABC = 90o
AC l¾Kh fõ'
AB yd BC RcqfldaKh wvx.= mdo fõ'
B
C
l%shdldrlu 1
my; oelafjk rEmfha we;s ish¨ RcqfldaKsl ;s%fldaK y`ÿkdf.k" § we;s j.=j
iïmQ¾K lrkak'
;s%fldaKh l¾Kh RcqfldaKh
D C
wvx.= mdo
AOB AB AO, BO
......... ......... .........
......... ......... .........
......... ......... .........
O ......... ......... .........
......... ......... .........
A B
113
19'1 mhs;.ria iïnkaOh
.S%isfha úiQ mhs;.ria kï .Ks;{hd úiska RcqfldaKsl ;s%fldaKhl mdoj, È.
w;r iïnkaOh bÈßm;a lrk ,È' fuu iïnkaOh ls%hdldrlula weiqfrka wjfndaO
lr .ksuq'
l%shdldrlu 1
4 cm
3 cm R
Q
oeka my; oelafjk mßÈ tla tla iup;=ri%j, j¾.M,h .Kkh lruq'
P 25 cm2
16 cm 2
5c
4 cm
m
Q 3 cm R
9 cm2
114
oeka my; wdldrhg fuu j¾.M, w;r iïnkaO;djla mj;sk nj ksÍlaIKh
lrkak'
by; olajd we;s mhs;.ria iïnkaOh j¾.M, weiqfrka olajd we;;a" th ;s%fldaKfha
mdoj, È. weiqfrka ir,j ,shd oelaúh yels h' ta flfiaoehs úuid n,uq'
Q c cm R
115
ksoiqk 1
PR2 = PQ 2 + QR 2
PR 2 = 82 + 62
= 64 + 36
8 cm
= 100
PR = 100 = 10
∴ PR È. 10 cm fõ'
Q 6 cm R
19'1 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla RcqfldaKsl ;s%fldaKj, § we;s mdoj, È. wkqj
mhs;.ria iïnkaOh ,shd olajkak'
(i) (ii) y
p
a z
x
(iii) (iv) x cm
L M
10 cm
6 cm 3 cm
y cm
8 cm
N
116
2. my; oelafjk tla tla rEm igykg wod< j Bg my;ska oelafjk m%ldYkj,
ysia;eka mqrjkak'
C B R
B C
3. my; oelafjk tla tla rEmigyfka we;s ish¨ RcqfldaKsl ;s%fldaK y`ÿkd
f.k" tu ;s%fldaK i`oyd mhs;.ria iïnkaOh ,shd olajkak'
X Q
D C
P P
Y Q Z A B
i. ii.
117
4. rEmfha oelafjk RcqfldaKsl ;s%fldaKhg wod< j Bg my;ska oelafjk
m%ldYkj, ysia;eka iïmQ¾K lrkak'
A
13 cm
12 cm
C 5 cm B
mhs;.ria iïnkaOh Ndú;fhka úi`Èh yels .eg¨ lsysmhla fj; oeka wms wjOdkh
fhduq lruq'
ksoiqk 2
;dmamh BA u.ska o" ,S oKav AC u.ska o oelajQ úg my; mßÈ o< igykla wmg
we`o .; yels h'
118
A
5m
4m
C B
ABC RcqfldaKsl ;s%fldaKhg mhs;.ria iïnkaOh fh§fuka
AC 2 = AB 2 + BC 2
52 = 42 + BC 2
25 = 16 + BC 2
∴ BC 2 = 9
BC = 9 = 3
∴ ;dmamfha mduq, isg ,S oKavg we;s ;sria ÿr 3 m fõ'
19'2 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla rEmfha bx.S%is wlaIrfhka olajd we;s mdoj, È.
fidhkak'
i. ii. 12 cm
iii.
m
5 cm
4 cm
9 cm
y y 10 cm 8 cm
iv.
q
8 cm 10 cm
p 9 cm
119
2. my; oelafjk tla tla rEmfha mßñ;sh fidhkak'
i. D ii.
S
A 13 cm R
6 cm 3 cm
P 4 cm Q
B 8 cm C
iii. iv.
U D
4 cm 5 cm
10 cm
A C
E
5 cm 13 cm
S T
6 cm V 15 cm
B
3.
i.
D C
ABCD frdïnifha BD = 16 cm, AC = 12 cm jk
úl¾K Oys È RcqfldaKslj tlsfkl iuÉ
O fþokh fõ' frdïnifha mßñ;sh fidhkak'
A B
ii.
D C
120
iii.
>
R l< OR f¾Ldjg Sys § jD;a;h yuq fõ' ORP = 90o,
P Q PQ = 12 cm yd OR = 8 cm kï
S
i. RQ È.
ii. jD;a;fha wrh
iii. RS È.
fidhkak'
>
ñY% wNHdih
1.
y
LKavdxl ;,hl msysá A = (4, 5) yd
B
^10" 13& B = (10, 13) ,laIH w;r flá;u ÿr fidhkak'
A
^4" 5&
x
O
121
3. 16 m Wi fldälKqjla isria j ;nd .ekSu i`oyd tys uqÿkg iú l< È.
wdOdrl lïìhla lKqfõ mduq, isg 12 m ÿßka ;sria fmdf<djg iïnkaOlr
we;s w;r Bg m%;súreoaO ÈYdfjka jQ wfkla lïìh" lKqfõ mduq, isg 9 m ÿßka
yd fmdf<dfõ isg 12 m Wiska lKqfjys .eg.id we;' fï i`oyd Ndú; lrk
,o lïìj, uq¿ È. fldmuK o@
4. ;o l=Kdgqjla ksid
.ila lvdjeà we;s
9m whqre rEmfha oelafõ'
lvdjeàug fmr .fia
Wi fidhkak'
12 m
idrdxYh
A
AC 2 = AB 2 + BC 2
a c c2 = a 2 + b 2
B C
b
122
20 m%ia;dr
fuu mdvu bf.kSfuka Tng
² Y%s; y`ÿkd .ekSug
² y = mx yd y = mx + c wdldrfha Y%s;j, m%ia;dr we`§u yd tys ,laIK y`ÿkd
.ekSug
² ir, f¾Çh m%ia;drhl wkql%uKh yd wka;#LKavh y`ÿkd .ekSug
² ax + by = c wdldrfha iólrKj, m%ia;dr we`§ug
² tlsfklg iudka;r jQ m%ia;drj, wkql%uK w;r iïnkaOh y`ÿkd.ekSug
yelshdj ,efnkq we;'
m%ia;dr ms<sn`o Tn fmr fY%aKsj, § W.;a lreKq isysm;a lr .ekSu i`oyd my;
wNHdifha fhfokak'
mqkÍlaIK wNHdih
123
20.1 Y%s;
úúO rdYSka w;r iïnkaO;d wmg fkdfhl=;a wjia:dj, § yuq ù we;' my;
oelafjk rdYSka fol w;r iïnkaO;dj fyd`Èka ksÍlaIKh lrkak'
tla;rd mn¿ j¾.hl .a?uhl ñ, remsh,a 10la hehs is;uq' tu j¾.fha mn¿ úúO
m%udK lsysmhl ñ, .Kka my; oelafõ'
mn¿ (g) ñ, ^re&
1 1 10 = 10
2 2 10 = 20
3 3 10 = 30
4 4 10 = 40
fuys mn¿ m%udKh x yd tu mn¿ m%udKhg wkqrEm ñ, y f,i .ksuq'
fï wkqj mn¿ .a?ï x m%udKhl ñ, remsh,a 10x nj meyeÈ,s h' mn¿ .a?ï x
m%udKhl ñ, remsh,a y j,ska oelajqjfyd;a" y = 10x f,i ,súh yels nj o meyeÈ,s
h'
fuu iïnkaO;djfha x u.ska ksrEmKh jk rdYsh jk mn¿ m%udKfha úúO w.hka
lsysmhla x wlaIh Tiafia ,l=Kq lr Bg wkqrEm y rdYsh ksrEmKh lrk ñf,ys
úúO w.hka y wlaIh Tiafia ,l=Kq lsÍfuka my; wdldrfha m%ia;drhla ,nd .;
yels h'
y
50
40
30
20
10
1 2 3 4 5 x
y = 10x f,i bÈßm;a l< Y%s;fha iajdh;a; úp,Hh ksrEmKh lrkq ,nk x ys
o¾Ylh 1 neúka th talc Y%s;hla f,i y`ÿkajhs'
talc Y%s;hla § we;s úg my; wdldrhg tys x ys w.hkag wkqrEm y w.hka ,nd
.; yels h'
ksoiqk 1
my; olajd we;s talc Y%s;hkays § we;s x w.hkag wkqrEm y w.hka .Kkh lr
mámdá.; hq., f,i ,shd olajkak'
20.1 wNHdih
my; oelafjk Y%s;j, § we;s tla tla x w.hg wkqrEm y ys w.h fidhd mámdá.;
hq., f,i ,shd olajkak'
125
,nd .;a mámdá.; hq., my; oelafjk LKavdxl ;,h u; ,l=Kq lsÍfuka
y = 3x Y%s;fha m%ia;drh my; wdldrhg ,nd .; yels h'
y
6 P
5
3x
4
y=
3
2
1 x wlaIfha Ok ÈYdj
–5 –4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4x
–1
–2 iq¿ fldaKh
–3
–4
Q
–5
–6
l%shdldrlu 1
1. a. § we;s y = mx wdldrfha Y%s; m%ia;dr.; lsÍug w.h j.=j iïmQ¾K lr" wod<
m%ia;dr tl u LKavdxl ;,hl we`o olajkak'
1
(i) y = x (ii) y = +3x (iii) y = + x
3
x –2 0 2 x –1 0 1 x –3 0 3
y ____ ____ +2 y –3 ____ ____ y ____ ____ +1
b. § we;s y = mx wdldrfha Y%s; m%ia;dr.; lsÍug w.h j.=j iïmQ¾K lr" wod<
m%ia;dr tl u LKavdxl ;,hl we`o olajkak'
(i) y = – x (ii) y = – 3x (iii) y = – 1 x
3
x –2 0 2 x –1 0 1 x –3 0 3
y ____ ____ –2 y ____ 0 ____ y 1 ____ ____
y y = 3x
y=x
1
y= x
3
0 x
y = –3x
y
y = –x
1
y=– x
3
0 x
y y
2
2
y=
x
1
y=
–x
–2 –1 0 1 x
0 1 2 x
–1
y = x Y%s;fha m%ia;drfha wkql%uKh y = –x Y%s;fha m%ia;drfha wkql%uKh
1 fõ' ñka woyia jkafka x ys
w.h tall tllska jeä jk úg – 1 fõ' ñka woyia jkafka x ys w.h
Bg wkqrEm j y ys w.h o tall tall tllska jeä jk úg y ys w.h
tllska jeä jk nj h' Bg wkqrEm j tall tllska wvq jk
nj h'
128
ksoiqk 1
§ we;s tla tla Ys%;fha m%ia;drfha wkql%uKh" m%ia;drh we`§fuka f;drj ,shkak'
i. y = 2x
ii. y = – 5x
1
iii. y = – x
2
i. wkql%uKh ^m& = 2
ii. wkql%uKh ^m& = – 5
1
iii. wkql%uKh ^m& = –
2
ksoiqk 2
i. y = 2x
x –2 –1 0 1 2
+2x 2 – 2 2 – 1 2 0 2 1 2 2
y –4 –2 0 2 4
(– 2, – 4) (– 1, – 2) (0, 0) (1, 2) (2, 4)
y = –3x
x –2 –1 0 1 2
– 3x – 3 – 2 – 3 – 1 – 3 0 – 3 1 – 3 2
y 6 3 0 –3 –6
(– 2, 6) (– 1, 3) (0, 0) (1, – 3) (2, – 6)
129
by; mámdá.; hq., tl u LKavdxl ;,hl ,l=Kq l< úg my; wdldrfha
m%ia;dr ,efí'
y
6
y = 2x
y = –3x 5
4
3
2
1
–5 –4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4x
–1
–2
–3
–4
–5
–6
–7
–8
ii. x = 2.5 jk úg y ys w.h ,nd .ekSug x = 2.5 f¾Ldj we`o ^r;= j¾Kfhka olajd
we;&" tla tla m%ia;drh fþokh jk ,laIHfha y LKavdxl ,nd .; hq;= fõ'
130
20.2 wNHdih
1.
l3 y
l2 i. y = 3x ii. y + 2x = 0
l4 3
l1 iii. 2y – x = 0 iv. y + x = 0
2
u.ska oelafjk Y%s;hka ksrEmKh lrk
m%ia;dr l1, l2, l3, l4 w;=ßka f;dard ,shkak'
x
2. tla Èkl isx.mamQre fvd,rhl ñ," Y%S ,xld remsh,a 100la úh' isx.mamQre
fvd,¾ m%udKh x f,i o Bg wkqrEm Y%S ,xld remsh,a m%udKh remsh,a y o f,i
.;aúg y = 100x f,i iïnkaOhla ,súh yels h'
i. by; Ys%;fha m%ia;drh we`§u i`oyd iqÿiq w.h j.=jla ms<sfh, lrkak' ^x
i`oyd 1, 2, 3, 4 hk w.hka fhdod .kak&
ii. by; Y%s;fha m%ia;drh we`o olajkak'
iii. by; we`È m%ia;drh weiqfrka isx.mamQre fvd,¾ 4.5l jákdlu Y%S ,xld
remsh,aj,ska ,nd.kak'
iv. Y%S ,xld remsh,a 250la isx.mamQre fvd,¾ fldmuK fõ o hkak m%ia;drh
Ndú;fhka fidhkak'
3. my; m%ldY w;=ßka ksjerÈ m%ldY bÈßfhka zZ ,l=K o jerÈ m%ldY bÈßfhka
zZ ,l=K o fhdokak'
i. y = mx wdldrfha Y%s;hl mys ,l=K u.ska f¾Ldfõ ÈYdj ;SrKh fõ' ^'''''&
ii. y = mx wdldrfha Y%s;hl m%ia;drh § we;s úg" y wlaIh u; iuñ;sh
Ndú;fhka y = – mx m%ia;drh ks¾udKh l< fkdyels h' ^'''''&
iii. uQ, ,laIHh yryd .uka lrk ir, f¾Ldjl uQ, ,laIHh yer th u;
msysá fjk;a ,laIHhl y LKavdxlh yd x LKavdxlh w;r wkqmd;h tys
wkql%uKhg iudk fõ' ^'''''&
iv. (– 2, 3) ,laIHh 2y + 3x = 0 f¾Ldj u; msysgk uq;a 2y – 3x = 0 f¾Ldj u;
fkdmsysghs' ^'''''&
v. y = mx wdldrfha m%ia;dr iEuúg u (0, 0) ,laIHh yryd fkdhhs' ^'''''&
131
1 1
4. i. x i`oyd – 6, – 3, 0, 3 yd 6 hk w.hka f.k y = x, 3y = 2x, y = – 1 x ys
3 3
m%ia;dr we`§u i`oyd w.h j.= f.dvk.kak'
ii. by; m%ia;dr tlu LKavdxl ;,hl we`o olajkak'
iii. y = 1 f¾Ldj by; m%ia;dr ;=k fþokh lrk ,laIH ;=fkys x LKavdxlh
,shd olajkak'
x –6 –3 0 3 6
y 4 ____ ____ –2 ____
132
fuu w.h j.=j ;=<ska ,nd.;a mámdá.; hq., LKavdxl ;,hl ,l=Kq l< úg
,efnk m%ia;drh my; mßÈ fõ'
7
6
5
+1
3x
4
y=
3
2
1
–5 –4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4x
–1
–2
–3
–4
–5
–6
133
ksoiqk 1
y = x – 2 Y%s;fha m%ia;drh iqÿiq w.h j.=jla ms<sfh, lr we`o olajkak' m%ia;drh
weiqfrka
i. wka;#LKavh
ii. x = 2.5 jk úg y ys w.h
1
iii. y = – jk úg x ys w.h
2
fidhkak'
y=x–2
x –1 0 1 2 3
y=x–2 –3 – 2 –1 0 1
3
2 – 2
y =x
1
–2 –1 0 1 2 3 4x
–1
–2
–3
–4
i. wka;#LKavh (c) = – 2.
1
ii. x = 2.5 jk úg y = .
2
1 1
iii. y = – jk úg x = 1 .
2 2
ksoiqk 2
i. y = – 2x + 5
ii. y + 3x = – 2
134
i. y = – 2x + 5 iólrKh y = mx + c wdldrh fõ'
ta wkqj wkql%uKh (m) = – 2,
wka;#LKavh (c) = 5
ii. y + 3x = – 2 iólrKh uq,ska u y = mx + c wdldrhg ilia lr .ksuq'
túg" y = – 3x – 2 fõ'
ta wkqj wkql%uKh = – 3
wka;#LKavh = – 2
ksoiqk 3
y = 2x y = 2x + 1 y = 2x – 3
x –1 0 1 x –1 0 1 x –1 0 1
y –2 0 2 y –1 1 3 y –5 –3 –1
y
+1
5
y = y = 2x
4
2x
y = 2x ys"
3
3
wkql%uKh = 2;
2x –
2 wka;#LKavh = 0.
y=
1
y = 2x + 1 ys"
wkql%uKh = 2;
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4 x
–1 wka;#LKavh = +1.
–2 y = 2x – 3 ys"
–3 wkql%uKh = 2;
wka;#LKavh = –3.
–4
–5
135
m%ia;drj, iólrK ksÍlaIKfhka by; m%ia;drj, wkql%uK iudk nj meyeÈ,s
h' m%ia;dr ksÍlaIKfhka tajd tlsfklg iudka;r nj Tng ksÍlaIKh l< yels
h'
ta wkqj Ys%; foll fyda lsysmhl wkql%uK iudk fõ kï tu ir, f¾Çh m%ia;dr
tlsfkl iudka;r jk nj meyeÈ,s fõ'
ksoiqk 1
x 3 y
–
2 x+3
–2 3 6
– –2+3
2
0 3 3
– 0+3
2
2 3 0
– 2+3
2
4 3 –3
– 4+3
2
136
(– 2, 6) (0, 3)(2, 0)(4, – 3)
y
9
3x 8
+
2y 7
=
6 6
5
4
3
2
1
–5 –4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4x
–1
–2
–3
–4
–5
–6
igyk(
² 3x + 2y = 6 m%ia;drh" y wlaIh (0, 3) ,laIfha § fþokh lrk nj;a tu
,laIHfha y LKavdxlh" 3x + 2y = 6 iólrKfha x ys ix.=Klhg iudk
nj;a ksÍlaIKh lrkak'
² 3x + 2y = 6 m%ia;drh x wlaIh (2, 0) ,laIfha § fþokh lrk nj;a tu
,laIHfha x LKavdxlh" 3x + 2y = 6 iólrKfha y ys ix.=Klhg iudk
nj;a ksÍlaIKh lrkak'
² 3x + 2y = 6 m%ia;drh we§fï § j.= Ndú; fkdlr (0, 3) yd (2, 0) ,laIH hd
lsÍfuka o m%ia;drh we`Èh yels h' tkï" x = 0 § y ys w.h yd y=0 § x ys
w.h jYfhka wlaI fþokh lrk ,laIH ,nd .ekSfuka'
137
20.3 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla iólrKh u.ska oelafjk Y%s;hka ys m%ia;dr we`§ulska
f;dr j wkql%uKh yd wka;#LKavh ,shd tu m%ia;dr x wlaIfha Ok ÈYdj
iu`. jdudj¾:j idok fldaKh iq¿ fldaKhla o" uyd fldaKhla o hk j.
,shd olajkak'
2 1
(a) i. y = x + 3 ii. y = – x + 4 iii. y = x – 2 iv. y = 4 + 2 x
3
2
(b) i. 2y = 3x – 2 ii. 4y + 1 = 4x iii. x + 2y = 6
3
3. my; oelafjk f;dr;=re weiqfrka tla tla ir, f¾Ldfõ iólrKh ,shd
olajkak'
wkql%uKh (m) wka;#LKavdxlh (c) Y%s;fha iólrKh
i. + 2 –5 y = 2x – 5
ii. –3 +4
1 –3
iii. –
2
3 +1
iv.
2
v. 1 0
x –2 –1 0 1 2
y ________ ________ –2 ________ –8
138
5. x i`oyd iqÿiq w.hka f;dard f.k my; oelafjk tla tla Y%s;hkays m%ia;dr tlu
LKavdxl ;,hl we`o olajkak'
1 1
i. y = x ii. y = – 2x + 2 iii. y = x+1 iv. y = – x–3
2 2
6. my; oelafjk tla tla iólrK u.ska oelafjk Y%s;j, m%ia;dr" x ys w.h – 4
isg + 4 mrdih ;=< we`o olajkak'
a. – 3x + 2y = 6 yd 3x + 2y = – 6
b. y + 2x = 4 yd – 2x + y = – 4
y B
3 y=x
2
<
1
< Q
A –2 –1 0 1 2 < 3 4x
–1
–2
–3
P
–4
ñY% wNHdih
1. my; oelafjk tla tla m%ldYh i;H kï" th bÈßfhka zZ ,l=K o wi;H kï
zZ ,l=K o fhdokak'
139
iii. y = mx + c wdldrfha Y%s;hl m%ia;drh uQ, ,laIH yryd .uka lsÍug
c = 0 úh hq;= u fkdfõ' (............)
2. my; oelafjk m%ia;drj, o< igyka Wmfhda.S lr f.k wod, Y%s;j, iólrK
,shd olajkak'
i. ii.
y wkql%uKh = 2 y
wkql%uKh = – 3
0 x 0 x
iii. iv.
y 3 y –1
wkql%uKh = wkql%uKh =
2 3
4 3
0 x 0 x
v. vi.
y y
3
wkql%uKh = wkql%uKh = – 2
4
0 0 x
–2
x
–4
140
3. my; oelafjk tla tla Y%s;h ksrEmKh lrk m%ia;drfha o< igyk f;dard
olajkak'
7
6
l3
5
4
l4
3
2 l5
1
–5 –4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4x
–1
–2
–3
l1
–4
–5
l2
Y%s;h
i. y = 3x – 4
ii. y = – 2x + 1
iii. y = – x – 5
iv. y = – 3x + 3
v. y = + 3x
4
4. 4x + py = 10 ir, f¾Ldfõ wkql%uKh – fõ'
3
i. pys w.h fidhkak' ii. wka;#LKavh ,shd olajkak'
iii. by; f¾Ldjg y wlaIh yuqjk ia:dkh yryd hk wkql%uKh – 2 jk ir,
f¾Ldfõ iólrKh ,shd olajkak'
idrdxYh
141
fojk jdr mqkÍlaIK wNHdih
I fldgi
(x−3)0
3. iq¿ lrkak'
(2x−1)2
A
6. ABCD u.ska ksjil isria ì;a;shl me;s fmkqu
fmkakqï flf¾' A yd D ,laIHj,g iuÿßka yd B
isg 10 m ÿßka jQ ,laIHfha n,anhla iúlsÍug D
15 m
wjYH kï Bg iqÿiq ia:dkh o< igykla u.ska
olajkak'
B 12 m C
A
8. rEmfha § we;s f;dr;=re weiqfrka x yd yys w.h fidhkak'
y
D
x
y
x x
C B
142
9. V = I (R + r); r Wla; lrkak'
E
A 6 cm
B
y
A
12. AB f¾Ldfõ wkql%uKh 3 fõ kï my;
2
LKavdxl w;ßka l=uk LKavdxl AB u;
msysghso@
1 1 1
(1, −5), (−1, −1), ( , −3), (− , 1)
3 3
x
0
B
13. .xj;=ßka wdmodjkag ,la jQ ck;djg iyk ie,iSu msKsi úfoaYSh rgl isák
YS% ,dxlslhka lKavdhula furgg weußlka fvd,¾ 25000 l uqo,la mß;Hd.
jYfhka ,nd ÿks' tys jákdlu YS% ,xld uqo,ska fldmuKo@
^weußlka fvd,¾ 1 = YS% ,xld re 150 f,i .kak&'
A
>
fidhkak'
E
B D
C
143
II fldgi
1.
x −2 −1 0 1 2
y −5 ....... −1 ....... 3
i. x, t, y, m ys w.hhka fidhkak'
>
>
(b) my; oelafjk rEmfha DBF yd BDE fldaKj, iuÉfþol AysÈ yuqfõ'
F
B A
C E
D
>
>
>
>
BCD
iii. by; (i) yd (ii) m%;sM, weiqfrka BAD = 90o −
>
nj fmkajkak'
2
144
3. (a) my; § we;s m%ldYk iq¿lr ms<s;=r Ok o¾Yl iys;j m%ldY lrkak'
1
(a−3)2 × (b 2 )8 x3 × (2y)2 × t3
(i) (ii) 1
(a2× b3)−2 (2y0)3 × x−2 × (t− 2 )2
x .... × y .... 1
x × y....
....
2
x2 y....
(x .... × y ....).... y−3 x....
x .... ÷ y ....
x .... × y1....
5. tla tla m%ldYk" .Klh Ndú;fhka iq¿ lsÍfï § wjYH h;=re ls%hd;aul
lrk whqre ,shd olajd tys jákdlu o .Klh weiqfrka ,nd.kak'
7 cm
3.5 cm
A B
6 cm
8. rEmfha oelafjk AB yd CD
hkq tlsfklg ,ïnl jQ Rcq A
ud¾. folla jk w;r AP yd AQ
o rEmfha olajd we;s mßÈ jQ Rcq 12 km
ud¾. folls' A ys msysá l¾udka;
Yd,dfõ ksIamdÈ; j¾. follska
hq;a NdKav .nvd lsÍug" B isg C P B Q D
10 km
iu ÿßka msysá P yd Q .nvdfol
Ndú; lrhs' P yd Q w;r ÿr 10 km fõ' wvqu m%jdyk msßjehla orñka tlu
f,dß r:hlska A isg P yd Q .nvd i`oyd NdKav m%jdykhg Tn f;dard
.kakd ud¾.h fya;= iys;j olajkak'
146
h
9. (a) A = (a + b) iQ;%fha a Wla; lrkak' A = 70, h = 10, b = 8 úg ays w.h
2
fidhkak'
(b) úi`okak'
(i) 2m + 3n = 6
2m − 7n = −14
(c) úi`okak'
i. 2x + 3 { 2 (x + 2) + 3 (x − 4)} = 10
2(x + 1) x−1
ii. −5=
3 3
(2x − 1)
iii. 3 1 + = 2 ( 3 − x)
3
10. i. ì;a;r ÿisul ñ, re 186la fõ kï ì;a;r 25l ñ, fidhkak'
ii. fmg%,a ,Sgrhl ñ, re 117la fõ' tla;rd fudag¾ nhsisl,hlska 180 km
ÿrla .uka lsÍug fmg%,a ,Sg¾ 3la wjYH fõ' 330 km ÿr hdug wju
jYfhka fldmuK uqo,l f;,a ,nd .; hq;= o@
iii. iag¾,ska mjqï 5000l uqo,la ;u foudmshkaf.a wjYH;d i`oyd úfoaY rgl
fiajh lrk orejl= úiska tjk ,È' tys jákdlu YS% ,xld remsh,aj,ska
fldmuKo@ ^ iag¾,ska mjqï 1 = YS% ,xld re 190 f,i i,lkak&'
147
mdßNdIsl Yío ud,dj
w
wp, ,laIHh epiyahd Gs;sp Fixed point
w{d;h njupahf;fzpak; Unknown
wkql%uKh gbj;jpwd; Gradient
wkqf,dau iudkqmd;h Neu;tpfpjrkd; Direct Proportion
wka;#LKavh ntl;Lj;Jz;L; Intercept
wNHka;r fldaK mff;Nfhzq;fs; Interior angles
wrh Miu Radius
wdfoaYh gpujpaply; Substitution
W
Wla;h vOtha; Subject
R
RcqfldaKh nrq;Nfhzk; Right angle
RcqfldaKsl ;s%fldaKh nrq;Nfhz Kf;Nfhzp Right angled triangle
l
l¾Kh nrk;gf;fk; Hypotenuse
.
.=K lsÍu ngUff;y; Multiplication
>
>klh rJuKfp Cuboid
>kldNh
P
fþokh ,ilntlL; jy Intersection
;
;s%fldaKh Kf;Nfhzk; Triangle
o
o¾Ylh Rl;bfs; Index
o¾Yl kS;s Rl;b tpjpfs; Rules of indices
O
Odß;dj nfhs;ssT Capacity
k
ks¾udKh mikg;G Construction
ksh; ÿr khwhj; J}uk; Constant distance
m
m:h xOfF; Locus
m%fïhh Njw;wk; Theorem
148
m%;HlaI ntspg;gil cz;ikfs; Axioms
mßêh gupjp Circumference
mhs;.ria iïnkaOh igjfu]; njhlu;G Pythagorean relations
m%ia;drh tiuG Graph
n
n,h tY Power
fn§u tFjj;y; Division
h
h;=r rhtp Key
h;=re mqjrej rhtpg;gyif Key board
r
rdYsh fzpak; Quantity
rdYs fzpak; Quantities
,
,ïnh nrqF; jJ; Perpendicular
,ïn iuÉfþolh ,Urkntl;br; nrq;Fj;J Perpendicular bisector
j
úfoaY uqo,a ntspehl;Lg;gzk; Foreign currency
úoHd;aul wxlkh Scientific notation
úYalïNh tpl;lk; Diameter
ùÔh wdldrh ml;rufzpj tbtk; Algebraic form
jD;a;h tl;lk; Circle
Y
Ys%;h
rhu;G Function
i
i;Hdmkh tha;g;Gg;ghu;j;jy; Verify
iu.dó iólrK xUq;fik rkd;ghLfs; Simultaneous equations
iuÉfþolh ,U$whf;fp Bisector
iudk ÿr rk J}uk; Equal distance
iudkqmd;h tpfpjrkd; Proportion
iudka;r rkhe;juk; Parallel
iudka;r f¾Ld rkhe;juf;NfhLfs; Parallel lines
ir, f¾Ldj Neu;NfhL Straight line
ir, iólrK vspa rkd;ghLfs; Linear equations
iQ;%h #j;jpuk; Formula
149
mdvï wkql%uh
fm<fmdf;a mßÉfþoh ld,Éfþo .Kk
1 jdrh
1. ixLHd rgd 03
2. oaúuh ixLHd 03
3. Nd. 05
4. m%;sY; 06
5. ùÔh m%ldYk 05
6. ùÔh m%ldYkj, idOl 05
7. m%;HlaI 04
8. ir, f¾Ld" iudka;r f¾Ld wdY%s; fldaK 07
9. øj ñkqï 03
2 jdrh
10. wkqf,dau iudkqmd; 06
11. .Klh 02
12. o¾Yl 03
13. jgehSu yd úoHd;aul wxlkh 05
14. m: yd ks¾udK 09
15. iólrK 06
16. ;%sfldaKhl fldaK 09
17. iQ;% 02
18. jD;a;hl mßêh 05
19. ffm;.ria iïnkaOh 04
20. m%ia;dr 04
3 jdrh
21. wiudk;d 03
21. l=,l 07
23. j¾.M,h 05
24. iïNdú;dj 05
25. nyq-wi%j, fldaK 05
26. ùÔh Nd. 03
27. mßudK rEm 08
28. o;a; ksrEmKh yd w¾:l:kh 10
150
.Ks;h
9 fYa%Ksh
III fldgi
ISBN 978-955-25-0365-8
ii
Y%S ,xld cd;sl .Sh
iii
wms fjuq tl ujlf. orefjda
tl ksjfiys fjfikd
tl mdge;s tl reêrh fõ
wm lh ;=< ÿjkd
wdkkao iurfldaka
iv
v
kshdukh yd wëlaIKh
mS' tka' whs,mafmreu - wOHdmk m%ldYk flduidßia ckrd,a
wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
fufyhùu
ví,sõ' ta' ks¾u,d mshiS,s - flduidßiaa ^ixj¾Ok&" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
iïnkaëlrKh
;kqcd ffu;%S ú;drK - iyldr flduidßia" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
à'ã'iS' l,aydÍ .=Kfialr - ksfhdacH flduidßia" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
^2020 kej; uqøKh&
ixialdrl uKav,h
wdpd¾h ã' fla' u,a,j wdrÉÑ - fcHaIaG lÓldpd¾h" le,‚h úYajúoHd,h
wdpd¾h frdfïka chj¾Ok - fcHaIaG lÓldpd¾h" fld<U úYajúoHd,h
wdpd¾h k,ska .fkaf.dv - fcHaIaG lÓldpd¾h" YS% chj¾Okmqr úYajúoHd,h
YS%ud oikdhl - iyldr wOHlaI" .‚; wxYh" wOHdmk wud;HdxYh
Ô' mS' tÉ' c.;a l=udr - fcHaIaG lÓldpd¾h" cd;sl wOHdmk wdh;kh
tia' rdfÊkaøï - lÓldpd¾h" cd;sl wOHdmk wdh;kh
;kqcd ffu;%S ú;drK - iyldr flduidßia" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
f,aLl uKav,h
wdpd¾h fÊ' r;akdhl - fcHaIaG lÓldpd¾h" fld<U úYajúoHd,h
fla' hQ' tia' fidaur;ak - lÓldpd¾h" fudrgqj úYajúoHd,h
tÉ' tï' tA' chfiak - .=re WmfoaYl" ^úY%dñl&
jhs' ù' wd¾' ú;dru - .=re WmfoaYl" l,dm wOHdmk ld¾hd,h" foys´úg
ví' tï' ví' iS j,sisxy - .=re WmfoaYl" l,dm wOHdmk ld¾hd,h" lE.,a,
wð;a rKisxy - .=re WmfoaYl" l,dm wOHdmk ld¾hd,h" fydaud.u
wkqr ã' ùrisxy - .=re WmfoaYl" ^msßfjka&" ud;r Èia;%slalh
ví,sõ' tï' ã' ,d,a úfÊldka; - .=re fiajh" Ydka; f;dauia úoHd,h" .,alsiai
î' tï' ìfidaueKsfla - .=re fiajh" u,shfoaj nd,sld úoHd,h" l=reKE.,
tï' refíre .=Kfialr - úÿy,am;s" ^úY%dñl&
fujka î' onf¾rd - .=re fiajh" iS' ví,sõ' ví,sõ' lkakka.r úoHd,h
tka' jd.SIuQ¾;s - wOHdmk wOHlaI ^úY%dñl&
wd¾' tia' B' mqIamrdcka - iyldr wOHdmk wOHlaI ^úY%dñl&
tï' tia' tï r*S;= - .=re WmfoaYl ^úY%dñl&
hQ' úfõlkd;ka - .=re fiajh ^úY%dñl&
NdId ixialrKh
ch;a mshoiqka - ksfhdacH m%Odk Wm l¾;D" is¿ñK
fidaÿm;a lshùu
ã' hQ' YS%ldka; tÈßisxy - .=re fiajh" f.dv.u iqNdr;S uydud;H uyd úoHd,h"
msgljr ks¾udKh
wd¾' tï' rð; iïm;a - mß.Kl iydhl" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j
vi
mgqk
msgqj
21.
wiudk;d 1
22.
l=,l 9
23.
j¾.M,h 28
24.
iïNdú;dj 42
25.
nyq wi%j, fldaK 51
26.
ùÔh Nd. 65
27.
mßudK rEm 78
28. o;a; ksrEmKh yd w¾:l:kh 92
mqkÍlaIK wNHdi 111
mdßNdIsl Yío ud,dj 117
mdvï wkql%uh 119
vii
iïmdol uKav, igyk
úIh ks¾foaYfha 9 fYa%Kshg wod< úIh fldgia bf.k .ekSug ñka fmr
fYa%Ksj, § Tn W.;a hï hï úIh lreKq wjYH fõ' tneúka tu fmr oekqu
isys lsÍu msKsi mqkÍlaIK wNHdi iEu mßÉfþohlu wdrïNfha oelafjhs'
tajd u.ska 9 fYa%Kshg wod< úIh fldgia i|yd Tnj iQodkï flfrkq we;'
iïmdol uKav,h
viii
21 wiudk;d
tfia u" x < 3 hkafkka xg .; yels w.hka 3g jvd wvq jk nj;a" x 3 hkafkka
xg .; yels w.hhka 3g iudk fyda Bg wvq jk nj;a oelafõ'
ksoiqkla f,i" x > 3 wiudk;dfõ úi`ÿï l=,lh jkafka 3g jeä ish¨ ixLHd
l=,lhhs' tu wiudk;dfõ ksÅ, úi`ÿï l=,lh jkafka {4, 5, 6, ... } l=,lhhs'
úi`ÿï ish,a, l=,lhla f,i oelaùu .Ks;fha § jeo.;a jqj;a ksÅ, úi`ÿï
oelaùfï § tu úi`ÿï muKla ,shd oelaúh yels h'
ksoiqkla f,i" by; x > 3 wiudk;dfõ ksÅ, úi`ÿï 4, 5, 6, ... f,i ,shd oelaúh
yels h'
úÔh mohla wvx.= wiudk;djl úÔh mohg .; yels ish¨ w.hhka fyda tu
w.hhka wh;a jk l=,lh tu wiudk;dfõ úi`ÿï l=,lh f,i ye`Èkafõ'
1
fkdñf,a fnod yeÍu i|yd h'
wiudk;djl úi`ÿï l=,lh yd tu úi`ÿï ixLHd f¾Ldjla u; ksrEmKh lrk
wdldrh ms<sn`oj óg fmr W.;a lreKq my; oelafjk ksoiqka u.ska kej; isysm;a
lr .ksuq'
ksoiqk 1
x > 3 wiudk;dj i`oyd
i. ksÅ,uh úi`ÿï l=,lh ,shkak'
ii. ksÅ,uh úi`ÿï ixLHd f¾Ldjl olajkak'
i. {4, 5, 6, 7, 8, ...}
ii. –1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
ksoiqk 2
x 1 wiudk;dj i`oyd
i. ksÅ,uh úi`ÿï l=,lh ,shkak'
ii. ksÅ,uh úi`ÿï l=,lh ixLHd f¾Ldjla u; olajkak'
(i) {..., – 3, – 2, – 1, 0, 1}
(ii)
–3 – 2 –1 0 1 2 3
ksoiqk 3
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4 5
ksoiqk 4
x – 2 wiudk;dfõ úi`ÿï l=,lh ixLHd f¾Ldjla u; ksrEmKh lrkak'
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4 5
ksoiqk 5
– 3 < x 3 1 wiudk;dfõ úi`ÿï l=,lh ixLHd f¾Ldjla u; ksrEmKh lrkak'
2
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4 5
2
mqkÍlaIK wNHdih
1. my; oelafjk tla tla wiudk;dfjys ksÅ,uh úi`ÿï l=,lh ixLHd f¾Ldjla
u; ,l=Kq lrkak'
1
i. x > 2 ii. x – 1 iii. x < 4 iv. x – 2.5 v. x > 1
2
2. tla tla ixLHd f¾Ldj u; ksrEmKh lr we;s úi`ÿu iys; wiudk;dj ,shd
olajkak'
i. –3 –2 –1 0 1 2 3
ii. –3 –2 –1 0 1 2 3
iii. –3 –2 –1 0 1 2 3
iv. –3 –2 –1 0 1 2 3
3. my; oelafjk tla tla wiudk;dfõ úi÷ï l=,lh ixLHd f¾Ldjl ksrEmKh
lrkak'
–1 0 1 2 3 4 5 6 7
ksoiqk 2
x – 3 1 wiudk;dj úi`od úi`ÿï ixLHd f¾Ldjl ksrEmKh lrkak'
x–3 1
x – 3 + 3 1 + 3 ^fomig u 3la tl;= l< úg&
x 4
–1 0 1 2 3 4 5 6 7
fuys § 4g jeä fyda iudk ish¨ úi`ÿï olajd we;' tu úi`ÿïj,g" ksÅ, úi`ÿï
muKla fkdj 4.5, 5.02 wdÈ w.hka o we;=<;a jk nj isys ;nd .ekSu jeo.;a h'
ksoiqk 3
nE.hlg oeñh yels Wmßu ialkaOh lsf,da.a?ï 6ls' ksu,a lsf,da.a?ï 1 ne.ska jQ
iy,a melÜ x m%udKhla o lsf,da.a?ï 1la ne.ska jQ iSks melÜ 2la o nE.hg ouk
,§' fuu f;dr;=re" x + 2 6 wiudk;dj u.ska oelaúh yels h'
i. fuu wiudk;dj úi`okak'
ii. ksu,ag nE.hg oeñh yels Wmßu iy,a melÜ .Kk fldmuK o@
i. x + 2 6
x+2–2 6–2
x 4
fuu lreKq ie,ls,a,g f.k by; wdldrfha wiudk;djla úi`ok wdldrh my;
ksoiqka u.ska meyeÈ,s lr .ksuq'
ksoiqk 1
–1 0 1 2 3 4 5 6 7
6
ksoiqk 2
3x 12 wiudk;dj úi`okak'
3x 12
3x 12
3 3
x 4
ksoiqk 3
– 5x 15 wiudk;dj úi`okak'
– 5x 15
– 5x 15
^RK ixLHdjlska fn§fï § wiud;dj fjkia fõ&
–5 –5
x –3
ksoiqk 4
x
< 2 wiudk;dj úi`okak'
3 x
3 < 2 3 ^fomi u 3ka .=K lsÍu&
3
x<6
ksoiqk 5
7
21'2 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla wiudk;dj úi`od" ksÅ,uh úi`ÿï ,shkak'
i. 2x > 6 ii. 3x 12 iii. – 5x 10 iv. – 7 x < – 35
x x
v. –2x > – 5 vi. 1 vii. – 2 viii. – 2x < 4
2 4 3
2. my; oelafjk tla tla wiudk;dj úi`od úi`ÿï ixLHd f¾Ldjl ksrEmKh
lrkak'
i. 4x > 8 ii. 7x 21 iii. – 3x 3 iv. – 2x < – 6
x x 1 1
v. 1 vi. < – vii. 2x 4 viii. – 3x < –
3 6 6 3 5 6
b. wIdka <`. we;af;a remsh,a 5 ldis muKla kï Tyq <`. ;sìh yels wju uqo,
fidhkak'
idrdxYh
² wiudk;dj fomi u tl u Ok ixLHdjlska .=K lsÍfuka fyda fn§fuka
wiudk;dj fjkia fkdfõ'
² wiudk;djl fomi tl u RK ixLHdjlska .=K lsÍfuka fyda fn§fuka
wiudk;dj fjkia fõ' tkï" > ,l=K < ,l=K njg;a" ,l=Kq ,l=K
njg;a wdÈ jYfhka fjkia fõ'
8
22 l=,l
fuu mdvu wOHhkh lsÍfuka Tng"
²² mßñ; l=,l yd wmßñ; l=,l y`ÿkd .ekSug
²² fok ,o l=,lhl Wml=,l ,shd oelaùug
²² ;=,H l=,l" iu l=,l" úhqla; l=,l yd i¾j;% l=,l y`ÿkd .ekSug
²² l=,l foll fþokh yd l=,l foll fï,h y`ÿkd .ekSug
²² l=,l wkqmQrlh y`ÿkd .ekSug
²² fjka rEmigyka u.ska l=,l ksrEmKh lsÍug
yelshdj ,efnkq we;'
l=,l ye`Èkaùu
4
2 8
6
9
O
mqkÍlaIK wNHdih
1. my; i`oyka tla tla tl;=j l=,lhla oehs ks¾Kh lrkak'
2. my; i`oyka tla tla l=,lh wjhj iys;j ,shd" tys wjhj .Kk ,shd
olajkak'
iv. D = {0;a 20;a w;r we;s m%:ul ixLHd foll .=Ks;hla f,i ,súh yels
ksÅ,};
4. wNsY+kH l=,lh ,efnk l=,l ;=kla by; y`ÿkajd ÿka m<uq wdldrfhka
^tkï" úfYaI ,laIKhla iys;j) ,shd olajkak'
10
22.1 mßñ; l=,l" wmßñ; l=,l" iul=,l yd ;=,H l=,l
ksoiqk 1
11
ksoiqk 2
igyk:- iEu iul=,l hq.,hla u ;=,H l=,l jk kuq;a iEu ;=,H l=,l
hq.,hla u iul=,l fkdúh yels h'
22'1 wNHdih
1. my; olajd we;s l=,lj,ska mßñ; l=,l yd wmßñ; l=,l fjka lr ,shkak'
i. A = {0 isg 50 f;la 5 .=Kdldr}
ii. B = {ksÅ,}
iii. C = {0 yd 1 muKla fhdod f.k ,súh yels ixLHd}
iv. D = {25265 ixLHdj ie§ we;s b,lalï}
v. E = {m%:ul ixLHd fkdjk Ok ksÅ,}
2. my; olajd we;s tla tla l=,lh wjhj iys;j ,shd olajd" tkhska iul=,l
hq., yd ;=,H l=,l hq., ish,a, ,shd olajkak'
12
Q = {zijiZ jpkh ie§ we;s wl=re}
R = {0 isg 10 f;la T;af;a ixLHd}
S = {3693 ixLHdj ie§ we;s b,lalï}
T = {bx.S%is fydaäfha iajr wl=re}
V = {zmjkZ jpkh ie§ we;s wl=re}
3. mßñ; l=,l i`oyd WodyrK 3la ,shkak'
∩
∩
ksoiqk 1
∩
13
ksoiqk 2
ksoiqk 3
14
ksoiqk 4
22'2 wNHdih
1. A = {2, 5, 8, 10, 13} l=,lfhyss Wml=,l 8la ,shkak'
15
ε
ksoiqk 1
ε
1 3
2
A
4 6
5 7
A B
16
ε ε
A B A B
ε ε
A B A B
17
ksoiqk 1
A B
ksoiqk 2
ε
1
A 3 9 B
2 5 11
7 13
18
(i) A∩B (ii) B A úg A∩B (iii) A = B úg A∩B
∩
ε ε ε
A B A B
A
B
B A úg A∩B = B A = B úg A∩B = A = B
A B
A 2 4 1 3 B
6 8 5 7
A∩B = O
19
∩
ksoiqk 1
ksoiqk 2
20
(ii) B A úg A B
∩
(i) A B
∩
∩
ε ε
A
A B B
A úg A B = A
∩
B
∩
(iii) A = B úg A B (iv) A∩B = O
∩
ε ε
B
A
A B
A = B úg A B = A =B
∩
ksoiqk 3
ε
5 8
A 6 2 13 B
10 4 7
9
21
ksoiqk 4
ε
1 P
4 2
3 Q
5
22'4 wNHdih
1. P, Q yd R l=,l"
f,i w¾: oelaù we;' my; oelafjk tla tla l=,lh wjhj iys; j ,shd olajkak'
22
3. my; oelafjk fjka rEmigyk i,lkak'
ε
6
2 3 1
A 5 4 B
9 7 8
my; oelafjk tla tla l=,lh wjhj iys;j ,shd olajkak'
i. A
ii. B
iii. A B
∩
iv. A∩B
ksoiqk 1
23
ksoiqk 2
ksoiqk 3
ε ε
A B A B
ε
2 6
(A B) 4 (A∩B)
5 15
∩
∩ P 7 Q
12 10 20
18
24
22'5 wNHdih
i. A ii. B iii. C
iv. A∩C v. (A∩B) vi.
∩
ε
13
2 7 10
X 8 14 Y
11 21 17
5 20
9
25
ñY% wNHdih
1. my; i`oyka f;dr;=re § we;s fjka rEmigyfkys olajkak'
ε
ε ={1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, }
P ={2, 4, 6} P Q
Q ={1, 5, 8}
a. P∩Q
b. P Q
∩
c. P
d. Q
2. my; oelafjk l=,lj, wjhj § we;s fjkarEm igyfka olajkak'
ε
ε ={2, 3, 4, 5, 7, 8, 10, 12 }
X 4 Y
P ={2, 4, 10}
10
Q ={3, 4, 8, 10}
i. A iv. A∩B
ii. B v. A B
∩
iii. ε vi. A
26
idrdxYh
² wjhj .Kk ksYaÑ; ixLHdjlska m%ldY l< yels l=,l mßñ; l=,l fõ'
² wjhj .Kk wiSñ; jQ l=,l wmßñ; l=,l f,i ye`Èkafõ'
² iudk wjhj we;s l=,l iul=,l f,i ye`Èkafõ'
² wjhj wiudk jqj o wjhj .Kk iudk l=,l ;=,H l=,l f,i ye`Èkafõ'
² hï wjia:djl § ie,ls,a,g n`ÿka jk wjhj ish,a, wvx.= l=,lh i¾j;%
l=,lh f,i ye`Èkafõ'
27
23 j¾.M,h
j¾.M,h
mDIaGhla me;sÍ we;s m%udKh oelafjk rdYshla f,i j¾.M,h ye`Èkaúh yels h'
ta wkqj iup;=ri%dldr wdia;rhl" RcqfldaKdi%dldr wdia;rhl yd ;s%fldaKdldr
wdia;rhl j¾.M,h fiùu ms<sn`oj 7 yd 8 fYa%Ksj,§ Tn Wf.k we;' ta ms<sn`oj
kej; isysm;a lr .ksuq'
tall a
tall a
tall a
me;a;l È. tall a jQ iup;=ri%dldr wdia;rhl
j¾.M,h j¾. tall A f,i .;a úg A = a2 fõ'
tall h
wdOdrl mdohl È. tall a jk yd Bg wkqrEm ,ïn
Wi tall h jk ;s%fldaKdldr wdia;rhl j¾.M,h
j¾. tall A f,i .;a úg A = 1 × a × h fõ'
tall a 2
28
Tn Wf.k we;s fuu lreKq ;jÿrg;a ;yjqre lr .ekSu i`oyd my; oelafjk
mqkÍlaIK wNHdifha fhfokak'
mqkÍlaIK wNHdih
1. my; oelafjk tla tla ;, rEmfha j¾.M,h fidhkak'
i ii iii
4 cm 5 cm
5 cm 6 cm 10 cm
iv v vi
3 cm
6 cm
9 cm
3 cm 4 cm
8 cm 7 cm 10 cm
12 cm
29
iudka;rdi%hl j¾.M,h
PQ SR yd PS QR fõ'
PQ = SR yd PS = QR fõ'
S R
P Q
A B
A Y B
iudka;rdi%fha wdOdrlh AB f,i .;a úg AB wdOdrlh yd thg iïuqL mdoh jk
DC tlsfkl iudka;r fõ' tu f¾Ld fol w;r ,ïn ÿr rEmhg wkqj XY fõ' XY
hkq AB wdOdrlhg wkqrEm ,ïn Wi fõ' ;j o BC wdOdrlh f,i .;a úg BC yd
AD iudka;r f¾Ld w;r ,ïn ÿr" rEmhg wkqj PQ fõ' PQ hkq BC wdOdrlhg
wkqrEm ,ïn Wi fõ'
30
iudka;rdi%hl j¾.M,h fiùu i`oyd iQ;%hla f.dv k`.k wdldrh my;
ls%hdldrlu weiqfrka jgyd .ksuq'
l%shdldrlu 1
rEmfha oelafjk mßÈ fldgqrE,a lvodishl Rcq fldaKdi%hla w`oskak' tys È. tall
a f,i o m<, tall h f,i o i,luq'
D C
tall h
A tall a B
mshjr 2: fjk;a fldgqrE,a lvodishl by; ñkqï u iys; RcqfldaKdi%hla we`o
th lmd .kak'
mshjr 3: lmd.;a RcqfldaKdi%h f.k rEmfha oelafjk mßÈ w`ÿre lr we;s fldgi
lmd bj;a lr .kak'
a
mshjr 4: lmd.;a ;s%fldaKdldr fldgi rEmfha mßÈ msysgqjd wNHdi fmdf;a
w,jdf.k iudka;rdi%hla ,nd .kak' th ABPQ f,i kï lrkak'
^úys; p;=ri% Ndú;fhka iïuqL mdoj, iudka;r nj mÍlaId lr ABPQ
iudka;rdi%hla nj ;yjqre lr .kak&'
Q P
hb
A a B
A a B
= 1 × a × h + 1 × a × h
2 2
ah ah
= 2 + 2 = 2ah
2
= ah
P 10 cm Q
K 11 cm L
tuksid" 8 × h = 48
h = 48
8
h = 6
tkï" h = 6 cm fõ'
23'1 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla iudka;rdi%fha j¾.M,h fidhkak'
i. ii. iii.
13 cm
3 cm 10 cm 8 cm
7 cm
12 cm 20 cm
5 cm
D C
2. 6 cm ABCD iudka;rdi%fha mßñ;sh 52 cm kï"
iudka;rdi%fha j¾.M,h fidhkak'
A 15 cm B
33
3. § we;s iudka;rdi%fha j¾.M,h 35 cm2 kï" hys w.h
fidhkak' h
9 cm
5 cm
S R
4. PQRS iudka;rdi%fha j¾.M,h 105 cm2 kï PQ mdofha
3 cm
È. .Kkh lrkak'
P Q
N M
5. i. KLMN iudka;rdi%fha j¾.M,h fidhkak' h
ii. hys w.h fidhkak' 5 cm 10 cm
K 12 cm L
D C
F E
34
my; rEmfha oelafjk ;%mSishfï AB yd DC mdoj, È. ms<sfj<ska tall a yd tall
b f,i o tu iudka;r mdo fol w;r ,ïn ÿr tall h f,i o .ksuq'
D b C
A B
a
D b C
h h
A B
a
= 1 × AB × h + 1 × DC × h
2 2
= 1 × h × (AB + DC)
2
= 1 × (AB + DC) × h
2
= 1 × (a + b) × h fõ'
2
;%mSishul j¾.M,h = 1 ×
iudka;r mdo foflys iudka;r mdo w;r
×
2 Èf.ys tl;=j ,ïn ÿr
35
ksoiqk 1
ABCD ;%mSishfï j¾.M,h fidhkak'
D 6 cm C
8 cm
A 11 cm B
ksoiqk 2
h Q
P
8 cm PQRS ;%mSishfï j¾.M,h 70 cm2 kï hys w.h fidhkak'
12 cm R
∴ h = 7 cm fõ'
36
23'2 wNHdih
1. my; i`oyka tla tla ;%mSishfï j¾.M,h fidhkak'
13 cm 5 cm
8 cm
2. rEmfha olajd we;s ;%mSishfï j¾.M,h 88 cm2 kï" hys w.h
fidhkak' h
14 cm
cm
3. rEmfha olajd we;s ;%mSishfï j¾.M,h 60 cm kï xys w.h 2 11 x
fidhkak'
cm
13
4. my; oelafjk tla tla ;%mSishfï a wl=ßka olajd we;s È. fidhkak. tla tla
;%mSishfï j¾.M,h my;ska § we;'
i. a ii.
4 cm 18 cm
a
5 cm
9 cm
4m 4m
l%shdldrlu 2
mshjr 1 : wrh 6 cmla muK jQ jD;a;hla lvodishl we`o .kak'
mshjr 2 : flakaøh yryd ir, f¾Ld we`§u u.ska jD;a;h yels ;dla l=vd flakaøsl
LKav .Kklg ^16la muK& fjka lr .kak' ^wr follska yd pdm
fldgilska jgjk fldgi flakaøsl LKavhla fõ&'
mshjr 3 : jD;a;fhka wvla j¾K lr" rEmigyfka olajd we;s wdldrhg ish¨
fldgia ms<sfj<ska wxl lr .kak'
4 5
3 6
2 7
1 8
1 8
2 7
3 6
4 5
2πr = πr
2
8
1 2 3 4 5 6 7 8
r
8 1 2 3 4 5 6 7 8
πr
lvodis wmf;a fkd.sh fyhska" jD;a;fha yd RcqfldaKdi%fha j¾.M, iudk úh
hq;= h' jD;a;fha wrh r f,i f.k" my; oelafjk mßÈ RcqfldaKdi%fha j¾.M,h
fidhkak'
1
,efnk RcqfldaKdi%fha È. = jD;a;fha mßêh × 2
= 2πr × 1
2
= πr
,efnk RcqfldaKdi%fha m<, = r
39
ksoiqk 1
wrh 14 cm jQ jD;a;dldr wdia;rhl j¾.M,h fidhkak'
23'3 wNHdih
40
2. my; oelafjk j¾.M, iys; jD;a;j, wr .Kkh lrkak'
4. my; oelafjk tla tla rEmfha w`ÿre lr we;s fldgfia j¾.M,h fidhkak'
i. ii.
7 cm
10.5 cm
14 cm
25 cm
idrdxYh
41
24 iïNdú;dj
fuu mdvu wOHhkh lsÍfuka Tng
² iiïNdù mÍlaIK y`ÿkd .ekSug
² lsishï iiïNdù mÍlaIKhlg wod< ksheÈ wjldYh ,shd oelaùug
² iu fia NjH m%;sM, y`ÿkd .ekSug
² iu fia NjH m%;sM,hl iïNdú;dj fiùug
iu fia NjH m%;sM, iys; isoaêhl iïNdú;dj fiùug
yelshdj ,efnkq we;'
ldishla Wv oeóu i,luq' fuys § ldish Wv oeuQ úg ,eìh yels m%;sM, ish,a,
mÍlaIKh lsÍug fmr lsj yels h' tkï" m%;sM, úh yelafla isri ,eîu fyda w.h
,eîuhs' tfy;a" isri me;a; ,eîu fyda w.h me;a; ,eîu fyda hk m%;sM, foflka
ljr m%;sM,h isÿ fõ oehs ksYaÑ;j u lsj fkdyels h' ;j o fuu mÍlaIKh fuu
;;a;aj hgf;a u ´kE u jdr .Kkla o lsÍug yels h' mÍlaIKh kej; kej;
l< úg ,efnk m%;sM,j, rgdjla o wfmalaId l< fkdyels h' fuu ,laIK iys;
mÍlaIKj,g iiïNdù mÍlaIK hehs lshkq ,efí'
iiïNdù mÍlaIKhl my; i`oyka fmdÿ ,laIK we;'
² tl u ;;a;ajhka hgf;a mÍlaIKh ´kE u jdr .Kkla lsÍug yels ùu
² mÍlaIKfhka ,eìh yels m%;sM, ish,a, u" mÍlaIKh lsÍug fmr lsj yels ùu
² mÍlaIKfhka ,eìh yels m%;sM,h mÍlaIKh lsÍug fmr ksYaÑ;j u lsj
fkdyels ùu
² ,efnk m%;sM,j, rgdjla wfmalaId l< fkdyels ùu
1 isg 6 f;la wxl ,shd we;s iunr >kldldr odÿ leghla Wv oud" Wvg yeÍ
jefgk me;af;a we;s wxlh igyka lr .ekSfï mÍlaIKfha§ o mÍlaIKh ´kE u
jdr .Kkla l< yels w;r" ,efnk m%;sM,j, rgdjla wfmalaId l< fkdyels h'
,eìh yels ish¨ m%;sM, okakd kuq;a mÍlaIKh isÿ lsÍug m%:u ,eìh yelafla
l=uk m%;sM,h o hkak ksYaÑ;j u lsj fkdyels fõ' tneúka" odÿ leghla Wv oud
,efnk m%;sM, ksÍlaIKh lsÍu iiïNdù mÍlaIKhls'
42
24'1 wNHdih
1' my; oelafjk mÍlaIK ie,ls,a,g f.k" tajd iiïNdù mÍlaIK kï bÈßfhka
—˜ ,l=K o" iiïNdù mÍlaIK fkdfõ kï bÈßfhka —˜ ,l=K o fhdokak'
mÍlaIKh iiïNdù / iiïNdù
fkdjk
1. 1 isg 4 f;la wxl fh¥ iunr p;=ia;,hla Wv
oud fïih iam¾Y lrk me;a; igyka lsÍu
24'2 wNHdih
my; oelafjk tla tla mÍlaIKhg wod< ksheÈ wjldYh ,shkak'
i. ks,a" r;=" l¿ iy fld< hk j¾Kj,ska hq;= i¾jiu tla mEkla ne.ska we;s
nE.hlska wyUq f,i mEkla f;dard .ekSu
ii. 5 isg 15 f;la wxl ,shQ iudk m%udKfha yd yevfha ldâm;a we;s nE.hlska
ldâm;la bj;g f.k" tys wxlh igyka lr .ekSu
44
iii. rEmfha oelafjk ;eáh lrljd B;,h kj;sk
wxlh igyka lsÍu
24'3 wNHdih
my; i`oyka tla tla mÍlaIKhg wod< m%;sM, iu fia NjH fõ oehs ,shkak'
i. iúê iunr p;=ia;,hl me;s y;f¾ r;=" ks,a" ly iy fld< hk j¾K
wdf,am lr we;' fuh Wv oud jefgk me;af;a j¾Kh igyka lr .ekSu
v. tl iudk m%udKfha r;= meye;s ldâm;a 3la yd ks,a meye;s ldâm;a 4la we;s
nE.hlska wyUq f,i .;a ldâm;l j¾Kh igyka lsÍu
A B
vi. iudk flakaøsl LKavj,g fnod ;sriaj iú lr we;s
H C
jD;a;dldr ;eáfha flakaøfha iú lr we;s o¾Ylh ^B;,h&
G D lrljd kej;Sug bv y< úg B;,h kejf;k ia:dkhg
F E wkqj wlaIrh igyka lsÍu
tkï"
f;dard.;a m%;sM,hl 1
=
iïNdú;dj iiïNdù mÍlaIKfha ksheÈ wjldYfha uq¿ m%;sM, .Kk
fuf,i" iunr odÿ leghla Wv oeófï isoaêh i,lkak' fuys f;dard.;a wxlhla
1
,eîfï iïNdú;dj fõ'
6 1
WodyrKhla f,i" wxl 3 ,eîfï iïNdú;dj =
6
46
oeka brÜfÜ ixLHdjla ,eîfï isoaêh i,lkak' fuu isoaêfha iïNdú;dj fufia
.Kkh l< yels h' brÜg ixLHd 3la yd T;af;a ixLHd 3la we;s neúka fuu
3
isoaêfha m%;sM, iu fia NjH fõ' tuksid brÜg ixLHdjla ,eîfï iïNdú;dj =
6
fõ'
ta wkqj"
iu fia NjH m%;sM, iys; iiïNdù mÍlaIKhl m%;sM, tllska fyda lsysmhlska
fyda ieÿï,;a hï isoaêhl iïNdú;dj fuf,i oelaúh yels fõ'
n (A)
p (A) =
n (S)
ksoiqk 3
fkdkeUqre ldishla Wv oud Wvg yeÍ jefgk me;a; ksÍlaIKh lrk
mÍlaIKhl §"
n (A)
iii. P (A) =
n (S)
1
P (A) =
2
47
ksoiqk 4
1, 2, 3, 4 hkqfjka uqyqK;aj, ,l=Kq l< fkdkeUqre p;=ia;,dldr odÿ leghla Wv
oud fïifha iam¾Y jk me;af;a wxlh igyka lsÍfï mÍlaIKhl §
50
25 nyq-wi%j, fldaK
fuu mdvu bf.kSfuka Tng
² nyq-wi%hl wNHka;r fldaK wdY%s; cHdñ;sl .eg¨ úi`§ug;a
² nyq-wi%hl ndysr fldaK wdY%s; cHdñ;sl .eg¨ úi`§ug;a
² iúê nyq-wi% wdY%s; .eg¨ úi`§ug;a
yelshdj ,efnkq we;'
ir, f¾Ld LKav ;=klska fyda Bg jeä .Kklska ixjD; jQ ;, rEmhla nyq-wi%hla
f,i ye`Èkafõ' W;a;, nyq-wi% yd wj;, nyq-wi% f,i m%Odk jYfhka nyq-wi%
j¾. folls'
bka iuyr nyq-wi% tajdfha mdo .Kk wkqj iqúfYaI kïj,ska y`ÿkajkq ,efí'
ta wkqj mdo 3la" 4la" 5la" 6la ne.ska we;s nyq-wi% ms<sfj<ska ;%sfldaKh" p;=ri%h"
mxpdi%h" Ivi%h f,i ye`Èkafõ'
Tn úiska nyq-wi% ms<sn`o Wf.k we;s by; i`oyka lreKq ;jÿrg;a ;yjqre lr
.ekSu i`oyd fuu mqkÍlaIK wNHdi ud,djg ms<s;=re imhkak'
51
mqkÍlaIK wNHdih
1. § we;s rEm w;=ßka W;a;, nyq-wi% f;darkak'
3. my; § we;s tla tla rEmfha bx.S%is wl=rlska olajd we;s wNHka;r fldaKj,
úYd,;aj fidhkak'
i. ii. iii. iv.
a
70x 2x 120x 110x
y
x
70x x 1 5
x
a 4
a
v. vi. vii.
100x 3x a
a 2a
2a a
a 60x
2x
52
25.1 nyq-wi%hl wNHka;r fldaKj, ftlHh
p;=ri%hl wNHka;r fldaKj, ftlHh fiúh yels whqre uq,ska u i,ld n,uq'
Q
P p q
w r
a
Od b
c
vu
S s
t
R
§ we;s rEmfha" O hkq PQRS p;=ri%h ;=< jQ ´kE u ,laIHhls' PO, QO, RO yd
SO hd lsÍfuka ;%sfldaK 4la ,eî we;'
;%sfldaKhl wNHka;r fldaKj, ftlHh 180o neúka"
(p + q + a) + (r + s + b) + (t + u + c ) + (v + w + d) = 180o 4
. . . (p + q + r + s + t + u + v + w) + (a + b + c + d) = 720o
a, b, c yd d hkq O ,laIHh jgd fldaK jk ksid a + b + c + d = 360o ls'
. . . p + q + r + s + t + u + v + w = 720o – 360o
= 360o
oeka wms mdo n .Kkla we;s nyq-wi%hl wNHka;r fldaKj, ftlHh i`oyd n
weiqfrka m%ldYkhla ,nd .ekSu msKsi my; l%shdldrlfï ksr; fjuq'
53
l%shdldrlu 1
my; § we;s j.=j msgm;a lr f.k iïmQ¾K lrkak'
nyq-wi%h rEmh ;%sfldaK wNHka;r fldaK
.Kk ftlHh
............ ....................................
Ivi%h
............ ....................................
ima;di%h
............ ....................................
wIagdi%h
............ ....................................
mdo n we;s nyq-wi%h
by; l%shdldrlu wkqj Tng mdo n .Kkla we;s nyq-wi%hl wNHka;r fldaKj,
ftlHh 180o n – 360o f,i ,efnkakg we;'
180o n – 360o hk m%ldYkh u;l ;nd .ekSug myiq jk mßÈ fufia ilia l<
yels h'
l%shdldrlu 2
1. § we;s rEmh weiqfrka j.=j iïmQ¾K lr ,shkak'
F
E
G D
B
O
A
OABC 4 p;=ri%h 2 o
180 .... = ......
OABCD .............. .............. .............. .............................
OABCDE .............. .............. .............. .............................
OABCDEF .............. .............. .............. .............................
OABCDEFG .............. .............. .............. .............................
i. by; j.=jg wkqj mdo n .Kkla we;s nyq-wi%hl tla YS¾Ihla wfkla YS¾Ij,g
hd lsÍfuka ,efnk ;%sfldaK .Kk n weiqfrka ,shkak'
ii. mdo n we;s nyq wi%hl wNHka;r fldaKj, ftlHh 180o (n − 2) u.ska ,efnk
nj fmkajkak'
igyk: ft;sydisl jYfhka .;a l," úfYaIfhka .S%l cd;sl hqla,Sâ jeks .Ks;{hka
úiska" fldaKj, úYd,;aj RcqfldaK weiqfrka m%ldY flßKs' ksoiqka
f,i" ir, f¾Ldjla u; fldaKhl w.h RcqfldaK 2la f,i;a p;=ri%hl
wNHka;r fldaKj, tl;=j RcqfldaK 4la f,i;a m%ldY flßKs' ta wkqj"
mdo n we;s nyq-wi%hl wNHka;r fldaKj, ftlHh RcqfldaK 2n – 4 la
f,i;a m%ldY l< yels h' tfia jqj;a" fldaK uekSu i`oyd wm úiska wxYl
fhdod.kakd fyhska RcqfldaKhla hkq 90o la nj wmg yqremqreÿ fyhska"
nyq-wi%hl wNHka;r fldaKj, ftlHh 90o (2n – 4) fyda 180o (n – 2) fyda
Bg ;=,H m%ldYhlska Tng myiq mßÈ u;l ;nd .; yels h'
55
nyq-wi%hl wNHka;r fldaKj, ftlHh 90o (2n – 4) fyda 180o (n – 2) u.ska fiúh
yels h'
ksoiqk 1
kjdY%hl wNHka;r fldaK ftlHh fidhkak'
mdo n we;s nyq-wi%hl wNHka;r fldaKj, ftlHh = 180o (n – 2)
. . . mdo 9la we;s nyq-wi%hl wNHka;r fldaK ftlHh = 180o (9 – 2)
= 180o 7
= 1260o
ksoiqk 2
rEmfha ,l=Kq lr we;s f;dr;=re wkqj x ys w.h fidhkak' 145
o
o
150
= 180o 5 140
o
= 900o
x
.
. . 145 + 150 + 135 + x + 130 + 140o + xo = 900o
o o o o o o
130
700o + 2x = 900o
2x = 900o – 700o
2x = 200o
o
x = 200
2
= 100o
ksoiqk 3
nyq-wi%hl wNHka;r fldaKj, ftlHh 1440o ls' tys mdo .Kk fidhkak'
mdo .Kk n kï wNHka;r fldaK ftlHh = 180o (n – 2)
. . . 180o (n – 2) = 1440o
1440o
n – 2 = 180
n–2 =8
n = 10
. . . mdo .Kk = 10
56
25'1 wNHdih
1' my; i`oyka tla tla nyq-wi%fha wNHka;r fldaKj, ftlHh fidhkak'
i. mxpdi%h ii. wIagdi%h iii. oajdoYdi%h iv. mdo 15la we;s nyq-wi%h
2. ima;di%hl wNHka;r fldaK 4la 100o" 112o" 130o yd 150o fõ' b;sß fldaK
iudk fõ' bka tll w.h fidhkak' B
3. ABCD p;=ri%fha wNHka;r fldaKj, iuÉfþol OysÈ yuq fõ' bb
A a
i. a + b + c + d ys w.h fidhkak' a o
80
ii. a + b ys w.h fidhkak' O
iii. c + d ys w.h fidhkak' c
c C
>
B C D
ABC ;%sfldaKfha BC mdoh Èla lsÍfuka ,efnk ir, f¾Ldj u; D ,laIHh ,l=Kq
>
lr we;' CD f¾Ld LKavh yd AC mdoh ndyq jk fia we;s ACD fuu ;%sfldaKfha
ndysr fldaKhls'
my; rEmfha oelafjk mßÈ AC mdoh E f;la Èla lsÍfuka o ndysr fldaKhla ,efí'
>
th BCE fõ' A
B C D
57
E
>
m%;suqL fldAK iudk neúka fuu BCE ndysr fldaKfha úYd,;ajh ACD ndysr
fldaKfha úYd,;ajh u fõ' fuu ;s%fldaKfha C ,laIHfha § we`È ndysr fldaKhla
>
f,i fuu fldaK foflka ´kE u tlla .; yels h' tfy;a" DCE ndysr fldaKhla
f,i ye`Èkafjkafka ke;'
;%sfldaKfha A yd B YS¾Ij, § o by; mßÈ ndysr fldaK we`o oelaúh yels h'
by; mßÈ u" p;=ri%hl ndysr fldaK o w¾: oelaúh yels h'
S
R A
B
>
PQRS p;=ri%fha SR mdoh A f;la Èla lsÍfuka QRA f,i ndysr fldaKhla o QR
>
mdoh B f;la Èla lsÍfuka SRB f,i ndysr fldaKhla o ,efí' m%;suqL fldaK
iudk neúka by; ndysr fldaK fol iudk fõ'
>
58
l%shdldrlu 3
mshjr 1 : lvodishl mxpdi%hla we`o tys ndysr fldaK a, b, c, d, e f,i kï lr
.kak'
a
b
e
c
mshjr 2 : lemqï ;,hla f.k ndysr fldaK wdia;r f,i ^flakaøsl LKav
wdldrhg& lmd fjka lr .kak ^flakaøsl LKav we`§fï § tlu wrh
fhdod .ekSu u.ska ,efnk wjidk ksuejqu ukd f,i ,efí&'
a b c d e
a
O
b
mshjr 4 : Ivi%hla yd ima;di%hla i`oyd o by; mshjr isÿ lrkak'
ksoiqk 1
o
45
§ we;s mxpdi%fha x f,i olajd we;s ndysr fldaKfha
úYd,;ajh fidhkak' 80
o
. o o o o
. . x + 45 + 80 + 60 + 90 = 360 o
x + 275o = 360o
x = 360o – 275o o
x = 85o 60
ksoiqk 2
80 B
o
§ we;s rEmfha ,l=Kq lr we;s f;dr;=re wkqj A
i. x ys w.h fidhkak o
ii. y ys w.h fidhkak 70
3y
G
x C
o
80 x 2y
F E D
i. EFG ;s%fldaKfhys wNHka;r fldaKj, ftlHh = 180o
. . . 80o + x + x = 180o
2x = 180o – 80o = 100o
o
x = 100
2
x = 50o
60
ii. ABCDEG Ivi%fha ndysr fldaKj, ftlHh = 360o
. . . 70o + 80o + 3y + 2y + x + x = 360o
70o + 80o + 5y + 50o + 50o= 360o
5y = 360o – 250o
o
y = 110
5
y = 22o
ksoiqk 3
p;=ri%hl ndysr fldaK 2 : 2 : 3 : 3 wkqmd;hg we;' tys tla tla ndysr fldaKfha
úYd,;ajh fjk fjk u fidhkak'
ndysr fldaKj, ftlHh = 360o
fldaK 4 w;r wkqmd;h = 2 : 2 : 3 : 3
. . . l=vd fldaKh = 360o 2 = 72o
10
3
úYd, fldaKh = 360o 10 = 108o
∴ ndysr fldaK 72o" 72o" 108o yd 108o fõ'
25'2 wNHdih
2. my; i`oyka tla tla nyq-wi%fha bx.%Sis wlaIr/ wlaIrh u.ska olajd we;s
fldaKfha/fldaKj, úYd,;aj fidhkak'
(i) (ii) (iii)
x 60
o a
o y a
50
a
120
o a
a
a b
a
61
(iv) (v)
b o
70
b x o
o
115 40
x
a
y
o o o o
3. p;=ri%hl ndysr fldaK x , 2x , 3x yd 4x f,i olajd we;'
i. tla tla ndysr fldaKfha úYd,;ajh fidhkak'
ii. wNHka;r fldaKj, úYd,;aj ,shkak'
4. mxpdi%hl ndysr fldaK 1 : 1 : 2 : 3 : 3 wkqmd;hg mj;S' tys tla tla ndysr
fldaKfha úYd,;ajh fidhkak'
5. oajdoYdi%hl ndysr fldaK tlsfklg iudk fõ' bka tla fldaKhl w.h
fidhkak'
6. ndysr fldaK tlsfklg iudk jk nyq-wi%hl tla ndysr fldaKhla 18o ls' tu
nyq-wi%fha mdo .Kk fidhkak'
D
P Q
PQRST mxpdi%fha mdo ish,a, iudk fõ' tfy;a wNHka;r
fldaK ish,a, tlsfklg iudk fkdfõ' tneúka fuu R
mxpdi%h iúê fkdfõ'
T S
D C
fuu ABCD RcqfldaKdi%fha wNHka;r fldaK ish,a,
iudk fõ; kuq;a mdo wiudk fõ' tu ksid th iúê
nyq-wi%hla fkdfõ'
A B
62
iuyr iúê nyq-wi% i`oyd úfYaI kï o we;' iúê ;s%fldaKhlg iumdo ;s%fldaKhla
hehs lshkq ,efí' tfiau" iúê p;=ri%hlg iup;=ri%hla hehs lshkq ,efí'
ksoiqk 1
iúê Ivi%hl ndysr fldaKhl úYd,;ajh fidhd" tu.ska wNHka;r fldaKhl
w.h fidhkak'
ndysr fldaK 6 ys ftlHh = 360o
o
. . . ndysr fldaKhl úYd,;ajh = 360 = 60o
6
360o
ii. tuksid" nyq-wi%fha mdo .Kk = = 12
30o
25'3 wNHdih
1. iúê mxpdi%hl ndysr fldaKhl úYd,;ajh fidhd" tu`.ska wNHka;r fldaKhl
úYd,;ajh fidhkak'
2. mdo 15la we;s iúê nyq-wi%hl ndysr fldaKhl úYd,;ajh fidhd" tu`.ska
wNHka;r fldaKhl úYd,;ajh fidhkak'
o
3. i. ndysr fldaKhl úYd,;ajh 120 jQ iúê nyq-wi%hl mdo .Kk fidhd" tu
nyq-wi%h y`ÿkajk iqúfYaI ku ,shkak'
63
ii. ndysr fldaKhl úYd,;ajh 90o jQ iúê nyq-wi%h y`ÿkajk iqúfYaI ku fya;=
iys;j ,shkak'
iii. ndysr fldaKhl úYd,;ajh 40o jQ iúê nyq-wi%h y`ÿkajk ku ,shkak'
4. iúê nyq-wi%hl wNHka;r fldaKh tys ndysr fldaKh fuka y;r .=Khls' tu
nyq-wi%fha"
i. ndysr fldaKhl úYd,;ajh fidhkak'
ii. wNHka;r fldaKhl úYd,;ajh fidhkak'
iii. mdo .Kk fidhkak'
5. iúê nyq-wi%hl ndysr fldaKh i`oyd .; yels úYd,;u w.h lSh o@ tu
wjia:dfõ tu nyq-wi%h y`ÿkajk ku l=ula o@
idrdxYh
² mdo n we;s nyq-wi%hl ndysr fldaK ftlHh 360o ls'
² mdo n we;s nyq-wi%hl wNHka;r fldaK ftlHh = RcqfldaK (2n – 4)
64
26 ùÔh Nd.
fuu mdvu bf.kSfuka Tng
²² ùÔh Nd. y÷kd .ekSug
²² ksÅ,uh yr iys; ^yrh iudk/ wiudk& yd ùÔhuh yr iys; ^yrh iudk&
ùÔh Nd. tl;= lsÍug yd wvq lsÍug
yelshdj ,efnkq we;'
ixLHd;aul Nd. tl;= lsÍug yd wvq lsÍug;a" ùÔh m%ldYk iq¿ lsÍug;a tajdfha
jryka bj;a lsÍug yd idOl fjka lsÍug;a wm Wf.k we;' W.;a oE u;lhg
kxjd .ekSu i|yd my; ±lafjk mqkÍlaIK wNHdifha fhfokak'
mqkÍlaIK wNHdih
1. iq¿ lrkak'
i. 1 − 1 ii. 3 − 2 iii. 4 − 3 − 1
2 4 4 3 5 10 3
= 1 × − 1 = 3 × − × 4 = 4 × − 3 × − 1 × 10
2×2 4 4×3 3×4 5×6 10 × 3 3×
= − 1 = − = − − 10
4 12 30
= = =
4 12 30
= ÷5
30 ÷ 5
=
6
65
3. my; ±lafjk ùÔh m%ldYk iq¿ lrkak'
a. 2x + 3x b. 3y − y
c. 5a + 4a + a d. 5x + 3y + x + 3y
e. 3y + 2 − y − 2 f. 4n −1 + 5 −2n
g. −3y + 2 − y − 3 + 2y h. 5xy − 6xy + 3x + y
5. my; ±lafjk tla tla m%ldYh i;H kï zzZZ ,l=K o wi;H kï zzZZ ,l=K
o bÈßfhka we;s fldgqj ;=< fhdokak'
66
ùÔh Nd. ye¢kaùu
hï Nd.hl yrfhys fyda ,jfhys fyda foflys u fyda ùÔh mohla fyda ùÔh
m%ldYkhla we;a kï tu Nd.h ùÔh Nd.hla f,i ye`Èkafõ'
ksoiqk 1
² ,jfhys muKla ùÔh mohla iys; ùÔh Nd. 5la ,shkak'
x , 3x , 7y , 6mn , 2t2
2 5 20 3 5
² ,jfhys ùÔh m%ldYk;a yrfhys ùÔh mo;a iys; ùÔh Nd. 5la ,shkak'
x + 1 , 2a + b , 3a + d , 2x − 1 , 4x2 y − a2
2x c 4a c b
² ,jfhys ùÔh mo;a yrfhys ùÔh m%ldYk;a iys; Nd. 5la ,shkak'
x , a 3c , 4xy a2
, ,
2x +5 5b + d a + b 5x − 3 a − b
² yrh iy ,jh hk foflys u ùÔh m%ldYk iys; ùÔh Nd. 5la ,shkak'
x+1 x+y 3x − 4 4m − 3n 4x − y
2x − 1, 3x +2y , x +1 , 5m + 2n , 2x + 3y − 4
67
26.1 ksÅ,uh yr iys; ùÔh Nd. tl;= lsÍu yd wvq lsÍu
ksÅ,uh yrhla yd ,jhla iys; Nd. tl;= lsÍu yd wvq lsÍu isÿ l< wdldrhg u
ùÔh Nd. tl;= lsÍu yd wvq lsÍu l< yels h'
ksoiqk 1
ksoiqk 2
ksoiqk 3
4x
iq¿ lrkak 15 + 7x − 2x '
15 15
4x 7x 2x 11x − 2x (Nd. foflys u yrh iudk ksid)
15 + 15 − 15 = 15
9x
= 15 = 3x (9 yd 15ys uyd fmdÿ idOlh jk 3ka fn§fuka)
5
ksoiqk 4
= 2b + 3 − b − 2
7
= 2b − b + 3 − 2
7
b+1
=
7
ksoiqk 6
= 2c + 1
4
26'1 wNHdih
1. iq¿ lr" ms<s;=r ir, u wdldrfhka olajkak'
a + a 3d 2d 2t t
a. b. + c. −
5 5 15 15 3 3
7k 3k
d. − e. 3k + 2k + k f. 5h − 2h − h
8 8 7 7 7 9 9 9
x 3x p 4q 5p
g. 7v − 3v + v h. − i. − −
10 10 10 8 8 9 9 9
69
2. iq¿ lr" ms<s;=r ir, u wdldrfhka olajkak'
a. 3y + 1 + 2y + 2 b. 4m − 1 + 3m − 2 c. 5n + 3 + 2n − 1
5 5 7 7 8 8
d. 5c − 2 + 3c + 4 e. 6d + 1 − 2d − 3
10 10 10 10
f. 3x + 1 − 2x − 3 + x + 4
6 6 6
26.2 wiudk ksÅ,uh yr iys; ùÔh Nd. tl;= lsÍu yd wvq lsÍu
fuys § x + 3x jeks wiudk ksÅ,uh yr iys; ùÔh Nd. iq¿ lsÍu ms<sn`o j wms
6 4
i,ld n,uq' fujeks Nd. iq¿ lsÍu o ixLHd;aul Nd. iq¿ l< wdldrhg u isÿ l<
yels h' § we;s Nd.j, yrhkaf.a fmdÿ .=Kdldrhla fmdÿ yrh f,i .; yels h'
tfy;a tu yrj, we;s ixLHdj, l=vd u fmdÿ .=Kdldrh fmdÿ yrh f,i
.ekSfuka iq¿ lsÍu myiq fõ'
ksoiqkla f,i" by; Nd. foflys yrj, we;af;a 6 yd 4 hs' tajdfha l=vd u fmdÿ
.=Kdldrh 12 fõ' tuksid" tla tla Nd.fha yrh 12 ,efnk mßÈ uq,ska u ilid
.; hq;= h' x ys yrh 12 ,eîu i`oyd tys yrh yd ,jh 2ka .=K l< hq;= h' ^fuu
6
2 ,efnkqfha 12 ka nj ksÍlaIKh lrkak&' tfia u" 3x ys yrhg 12 ,eîu i`oyd
6 4
tys yrh yd ,jh 3ka .=K l< hq;= h ^fuys 3 ,efnkqfha 12 ka nj ksÍlaIKh
4
lrkak&' ta wkqj" § we;s Nd. fol iq¿ lsÍu i`oyd fufia ,súh yels h'
x + 3x = 2 × x + 3 × 3x
6 4 2 6 3 4
fuu Nd.j, yr yd ,j iq¿ l< úg fufia ,efí'
2x 9x
12 + 12
oeka" Nd. foflys u tl u fmdÿ yrh we;s ksid" th fufia ,súh yels h'
2x + 9x
12
11x
fuh iq¿ l< úg 12 ,efí'
11x
fï wkqj" x + 3x = 12 f,i iq¿ l< yels h'
6 4
70
ksoiqk 1
2y + y iq¿ lrkak'
5 4
2y + y = 4 × 2y + 5 × y (5 yd 4ys l='fmd'.=' 20 ksid fmdÿ yrh 20 jk
5 4 4×5 5×4
fia ;=,H Nd. ,nd .ekSu)
= 8y + 5y
20 20
= 13y
20
ksoiqk 2
2t − t iq¿ lrkak'
3 2
2t − t = 2 × 2t − 3 × t (3 yd 2ys l='fmd'.=' 6 ksid fmdÿ yrh 6 jk fia
3 2 2×3 3×2
;=,H Nd. ,nd .ekSu)
= 4t − 3t
6 6
t
=
6
ksoiqk 3
3v − 4v + 3v iq¿ lrkak'
2 5 4
3v − 4v + 3v = 10 × 3v − 4 × 4v + 5 × 3v (2, 4 yd 5 ys l='fmd'.=' 20 ksid
2 5 4 10 × 2 4×5 5×4
fmdÿ yrh 20 jk fia ;=,H
Nd. ,nd .ekSu)
= 30v − 16v + 15v
20 20 20
29v
=
20
= 7x + 5
6
ksoiqk 5
5y − 1 3y − 2
−
6 4
5y − 1 3y − 2
− = 2 (5y − 1) − 3 (3y − 2) (4 yd 6ys l='fmd'.=' = 12 fõ)
6 4 2×6 3×4
= 2 (5y − 1) − 3 (3y − 2)
12 12
2 (5y − 1) − 3 (3y − 2)
=
12
10y − 2 − 9y + 6
= (2ka yd − 3ka .=K lr jryka
12
bj;a lsÍu)
y+4
=
12
72
ksoiqk 6
3m + 2n 2m − n 3m − 2n
− − iq¿ lrkak'
5 10 15
= 6 (3m + 2n) − 3 (2m − n) − 2 (3m − 2n) (5,10, 15ys l='fmd'.=' 30 fõ)
6×5 3 × 10 2 × 15
= 6 (3m + 2n) − 3 (2m − n) − 2 (3m − 2n)
30 30 30
18m + 12n − 6m + 3n − 6m + 4n
=
30
6m + 19n
=
30
26'2 wNHdih
1. iq¿ lr" ms<s;=r ir, u wdldrfhka olajkak'
a. a + a b. b + b c. 5x − x
3 6 4 12 3 6
5y
d. 3y − e. a + a f. c − c
4 16 2 3 3 4
5m
g. 3n + n h. 3d + 2d i. − 3m
7 5 10 15 6 10
a. a + a + a b. c + 3c + 2c
2 3 4 5 10 15
x − 2x 3n
c. 3x + d. − 3n − n
5 6 15 4 8 2
a. 2a + 3a − 2 b. 2b − 1 + 3b
5 6 8 12
3t
c. 3c + 2 + 2c − 1 d. 5t − 3 −
6 9 10 15
e. 2m − n − 3m + n f. 3y + 1 + 2y − 1 + 4 − y
12 9 10 5 20
3x − y 2x + y 5x − 2y 3y + 2 y−1
g. + − h. − − 2y − 3
4 6 3 3 4 8
73
26.3 iudk ùÔh yr iys; ùÔh Nd. tl;= lsÍu yd wvq lsÍu
2 1
fujeks ùÔh Nd. i`oyd ksoiqkla f,i" + oelaúh yels h' fuu Nd.j,
5x 5x
yr ùÔh mo jqj;a tajd iudk ksid" idudkH Nd. iq¿ lrk wdldrhg u iq¿ lsÍu
l< yels h' ta wkqj"
2 1
+ = 2+1
5x 5x 5x
3
=
5x
f,i iq¿ l< yels h'
ksoiqk 1 ksoiqk 2
4 2 5 1
+ iq¿ lrkak' − iq¿ lrkak'
7m 7m 6n 6n
4 2 5 1
+ = 4+2 − = 5−1
7m 7m 7m 6n 6n 6n
6 4
= =
7m 6n (fmdÿ idOlh
2 jk 2ka fnod
=
3n ir, lsÍu)
ksoiqk 3
3a 1 a
+ − iq¿ lrkak'
4b 4b 4b
3a 1 a
+ − = 3a + 1 − a (fmdÿ yrh 4b fõ)
4b 4b 4b 4b
= 2a + 1
4b
ksoiqk 4
3 2
+ iq¿ lrkak'
x+1 x+1
fuys yrj, ùÔh m%ldYk we;;a tajd iudk ksid by; mßÈ u iq¿ l< yels h'
3 2
+ = 3+2
x+1 x+1 x+1
5
=
x+1
74
ksoiqk 5
7 4
− iq¿ lrkak'
x−3 x−3
7 4
− = 7 − 4 (fmdÿ yrh x − 3 fõ)
x−3 x−3 x−3
3
=
x−3
26'3 wNHdih
1. iq¿ lr" ms<s;=r ir, u wdldrfhka olajkak'
a. 5 + 2 b. 8 + 2 c. 3 − 1
a a x x y y
4 2 1
d. − e. 3 + 2 f. + 5
3y 3y 5t 5t 2k 2k
5
g. 7 + 3 − 1 h. 8 − 4 − 1 i. + 2 + 1
2n 2n 2n 3v 3v 3v m m m
j. 8 − 8 + 8
7xy 7xy 7xy
2. iq¿ lr" ms<s;=r ir, u wdldrfhka olajkak'
5 2 8 3 4 6
a. m + 3 + m + 3 b. n + 5 + n + 5 c. a + b + a + b
4x x+y 9h 7h − 2 3x + y 2x + 4y
d. x + 2y + x + 2y e. x + y − x + y f. x − 3y − x − 3y
26.4 yrfha yd ,jfha ùÔh m%ldYk iys; ùÔh Nd. iq¿ lsÍu
ksoiqk 1
5x 3x
+ iq¿ lrkak'
2x + 1 2x + 1
5x 3x
+ = 5x + 3x (fmdÿ yrh 2x + 1 fõ)
2x + 1 2x + 1 2x + 1
8x
=
2x + 1
75
ksoiqk 2
7y 2y
− iq¿ lrkak'
3y − 1 3y − 1
7y 2y
− = 7y − 2y (fmdÿ yrh 3y − 1 fõ)
3y − 1 3y − 1 3y − 1
5y
=
3y − 1
ksoiqk 3
2x − 1 3x + 2
+ iq¿ lrkak'
5x + 1 5x + 1
2x − 1 3x + 2
+ = 2x − 1 + 3x + 2 (fmdÿ yrh 5x + 1 fõ)
5x + 1 5x + 1 5x + 1
= 2x + 3x − 1 + 2
5x + 1
5x + 1
=
5x + 1
= 1
ksoiqk 4
9m − 1 3m 2m + 1
+ − iq¿ lrkak'
5m − 1 5m − 1 5m − 1
9m − 1 3m 2m + 1
+ − = 9m − 1 + 3m − (2m + 1) (wvq lrk ùÔh
5m − 1 5m − 1 5m − 1 5m − 1
m%ldYk jryka ;=< ,súh hq;= h)
= 9m − 1 + 3m − 2m − 1 (− ,l=Kska .=K lr
5m − 1
jryk bj;a lsÍu)
10m − 2
=
5m − 1
= 2(5m − 1) (,jfha fmdÿ idOlh fjka lr ,shd
(5m − 1) iq¿ lsÍu )
= 2
76
26'4 wNHdih
iq¿ lr" ms<s;=r ir,u wdldrfhka olajkak'
a. k + 2 b. 2h − h
3k − 1 3k − 1 5h − 2 5h − 2
c. 3t − 1 d. 2k + 1 − k − 2
3t − 1 3t − 1 5k + 1 5k + 1
2y y
e. − + 1 f. 2a + 1 − 3a − 3
3y +2 3y +2 3y +2 5a − 2 5a − 2 5a − 2
g. 8m + 10 − 4m + 1 + 2m h. m − m−n − m−n
2m + 3 2m + 3 2m + 3 m+n m+n m+n
77
27 mßudK rEm
fuu mdvu bf.kSfuka Tng"
²² È.xYh y÷kd .ekSug"
²² È.xYh yd ÿr § we;s úg ;sria ;,hl msysàïj, mßudK rEm we`o" fkdokakd
rdYs fiùug
yelshdj ,efnkq we;'
27.1 È.xYh
È.xYh hkq ;sria ;,fha msysàula" ÈYdjla weiqfrka oelaùug fhdod .kakd ;j;a
ñkquls'
A ,laIHfha isg B ,laIHfha È.xYh hkq A ,laIHfha isg W;=re ÈYdfjka mgka
f.k olaIsKdj¾;j B msysá ÈYdjg yeÍfï § ,efnk fldaKhhs'
my; oelafjkafka A yd B ys fjkia msysàï lsysmhla i`oyd È.xY fmkajd we;s
wdldrhhs' È.xYh oelaùfï § iEu úg u ixLHdxl ;=klska olajd we;s nj o
ksÍlaIKh lrkak'
i. W ii. W
B
o
8
B
62o
A A
A isg Bys È.xYh 008o A isg Bys È.xYh 062o
W
iii. W iv.
B
o
135
A
A
300o
B
A isg Bys È.xYh = 135o A isg Bys È.xYh 300o
78
È.xYh ieu úg u 360o g jvd wvq w.hla .kakd neúka Wmßu jYfhka ;sìh
yelafla ixLHdxl ;=kls' tneúka È.xYh ixLHdxl ;=klska iukaú; jk fia ,shd
oelaùu idudkH isß;hs' N%uK fldAKh 1o, 2o, ..., 9o hk È.xY 001o, 002o, ..., 009o
f,i o 10o, 11o, ..., 99o hk È.xY 010o, 011o, ..., 099o f,i o ,shkq ,efí'
fï wkqj È.xYh"
i. W;=re ÈYdfõ isg uekSu wdrïN flf¾'
ii. uekSfï § N%uKh olaIsKdj¾;j isÿ flf¾'
iii. ixLHdxl ;=klska iukaú; jk fia ,shkq ,efí'
ud,sudjla u.ska W;=re ÈYdj myiqfjka y`ÿkd .; yels neúka kdúl yd .=jka
.ukd.uk lghq;=j, § fuu ñkqu nyq,j Ndú; lrkq ,efí' my; oelafjk
ksoiqka wOHhkh lsÍfuka È.xYh ms<sn`o wjfndaOh mq¿,a lr .; yels h'
ksoiqk 1
ÈYdj È.xYh
o
W;=r 000
090o
n ke
kef.kysr
ol=K 180o
ngysr 270o
o
ii.
W
j B ÈYdj È.xYh
o
Bidk 045
.sksfldk 135o
n ke
ksß; 225o
jhU 315o
ks .s
o 79
ksoiqk 2
A isg Bys È.xYh 065o ls' fuu f;dr;=r o< rEm igykl olajd B isg A ys È.xYh
fidhkak'
o
A isg Bys È.xYh 065 la ksid Ays § we`È W;=re ÈYdfõ isg AB f;la olaIsKdj¾;j
N%uKh ùfï § iEfok fldaKh 65ols'
W
65o
A
oeka" B isg Ays È.xYh fiùu i`oyd B isg W;=r oelafjk f¾Ldjla we`o" tu f¾Ldj
B jgd BA ÈYdj olajd olaIsKdj¾;j N%uKh ùfï § iEfok fldaKh fiúh hq;= h'
W W
W W
115o
B B isg A ys È.xYh B
oelafjk fldaKh
65o 65o
A A
80
27'1 wNHdih
1. my; oelafjk tla tla wjia:djkays X isg Yys È.xYh fidhkak'
X
150o X n
18o 42o 40o X 20o
Y
Y X
X o
Y
2. fldaKudkh Ndú;fhka fldaK uek .ksñka my; oelafjk tla tla È.xYh rEm
igykla u.ska olajkak'
i. E isg Fys È.xYh 005o ls' iv. J isg Hys È.xYh 270o ls'
o
ii. P isg Qys È.xYh 075 ls' v. C isg Dys È.xYh 310o ls'
o
iii. M isg Nys È.xYh 105 ls'
81
27.2 fldaK ukqj
È.xYh yd ÿr weiqfrka ;sria ;,fha msysàula úia;r l< yels h' ta i`oyd È.xYh
fidhd .ekSug fldaK ukqjla Ndú; l< yels h'
fldaK ukqj
ßðf*daï ;yvqj
ksoiqkla f,i"
A kï ia:dkhl isg B kï ia:dkhl msysàu úia;r l< hq;= hehs is;kak'
² bka miq ilid .;a fldaK ukqj fïih u; ;nd ^;sria ;,hla u;& W;=re
ÈYdjg —0˜ mdGdxlh jk fia ilid .kak'
² îu ngh ;=<ska n,ñka B ia:dkh ksÍlaIKh l< yels jk fia ngh N%uKh
lr olaIsKdj¾; N%uK fldAKh uek .kak' th wxl ;=klska iukaú; jk fia
,shd .;a úg wjYH ia:dkfha È.xYh ,efí'
² ñkqï máhla wdOdrfhka fldaK ukqj we;s A ia:dkfha isg msysàu úia;r l<
hq;= B ia:dkhg ÿr uek .ekSfuka" È.xYh yd ÿr weiqfrka wjYH ia:dkfha
msysàu úia;r l< yels h'
82
my; rEmh u.ska A ia:dkfha isg B, C yd D ia:dkj, È.xY ,shkak'
ksoiqk 1
85 o
o
20 m
A
5 B
14 fldia .i
225
o
D m
18
25
m
<s|
C fmd,a .i
ksÍlaIKh È.xYh ÿr
l< foa
fldia .i (B) 085
o
20 m
fmd,a .i (C) 145o 25 m
<s`o (D) 225o 18 m
83
oeka" my; wNHdifha ksr; jkak'
27'2 wNHdih
1. fuys oelafjkafka mdi,a ìul o< ie,eiauls'
W
mdi,a
f.dvke.s,a,
kd .i
10 m
m
11
12 m
o
48
wdmkYd,dj 82o
o
50
ld¾hd,h
2
m
1
f.aÜgqj
P
o
Q i. P jrdfha isg R jrdhg Q yryd hd;%d lsÍug
54 150 km
ii. P isg R jrdhg fl<ska u hd;%d lsÍug
200 km
wjYH ud¾. úia;rhla È.xYh yd ÿr weiqfrka
olajkak'
R
3. fld<U isg tla;rd .=jka f;dgqm<la n,d mshdir lsÍug kshñ; .=jka hdkhl
kshuqjl=g Wmfoia ,eî we;af;a fld<U isg 020 È.xYhlska 100 kml ÿrla
o
hdkdj mojd" bka wk;=rej 080 È.xYhlska ;j;a 100 kml ÿrla hdkh mojk
o
f,i h'
84
i. fuu f;dr;=re o< igykl olajkak'
ii. tu .=jka f;dgqmf<ys isg fld<Ug tu ud¾.fha u mshdir lsÍu i`oyd
kshuqjdg Èh hq;= ud¾. úia;rh ,shd olajkak'
wr
kao
kao
ri
wr
sg
wxl 2010 ork msUqf¾
len,s wxl 2
wä
md
r
h
d¾.
1
du
uy
2
sg
qj i
we<
;dg
mrKj;a;
,f
len,s wxl 4
mßudKh 1 : 1000
mßudKh 1 : 3300000
iEu mßudK rEmhl u th we`o we;s mßudKh fuka u W;=re ÈYdj o igyka lr
we;' mßudK rEmhl oelafjk mßudKfhka ^wkqmd;fhka& oelafjk oE l=ula o
hkak meyeÈ,sj f;areï .ekSu b;d jeo.;a h'
mßudKhg we`o we;s rEmhl mßudKfhka" mßudK rEmfha ia:dk folla w;r
ÿfrys;a ienE ia:dk fol w;r ÿfrys;a wkqmd;h oelafõ' ksoiqkla f,i"
1 : 500 000 mßudKfhka woyia jkafka mßudK rEmfha 1 cmlska 500 000 cm l
ienE È.la oelafjk njhs' fjk;a whqrlska mejiqj fyd;a" mßudK rEmfha iEu
1
,laIH folla w;r u we;s ÿr tu ,laIH fol w;r we;s ienE ÿfrka
500 000
mx.=jla njhs' ;j o fikaáógr 500 000la lsf,daógr 5lg iudk jk neúka
85
mßudK rEmfha 1 cmlska oelafjk ienE È. 5 km la f,i o mejish yels h'
oeka" ;sria ;,hl mßudK rEmhla w`Èk whqre ksoiqka lSmhla weiqfrka i,ld
n,uq'
ksoiqk 1
;s%fldaKdldr ìï fldgil YS¾I A, B yd C fõ' fuu ìï fldgi ;=< msysá P kï
ia:dkfha isg YS¾Ij, msysàï my; oelafjk mßÈ fõ'
P isg
² 000o È.xYhlska yd 30 m ÿßka A msysgd we;'
² 120o È.xYhlska yd 40 m ÿßka B msysgd we;'
² 220o È.xYhlska yd 45 m ÿßka C msysgd we;'
fuu f;dr;=rej,g wkqj mßudK rEmhla we`o" tys mßñ;sh fidhkak'
1 mshjr: lvodisfha W;=re ÈYdj my; oelafjk mßÈ ol=Kq mi by<ska igyka
lrkak'
2 mshjr: § we;s f;dr;=rej,g wkqj" my; oelafjk mßÈ o< igykla w`Èkak'
N
A
30 m
o
P 120
100o
45 m
40 m
B
C
3 mshjr: 30m, 40m, 45m hk ÿr m%udK oelaùu i`oyd fikaáógr 1lska ógr
10la oelafjk mßÈ" tkï 1:1000 f,i mßudKh f;dard .kak' ^fuys §
mßudKh f;dard .; hq;af;a rEmh we`Èh hq;= lvodisfha m%udKhg iß,k
mßÈ h' tfiau" 1000 jeks úfYaI ixLHd f;dard .ekSfuka mßudK rEmh
mÍlaId lrkakl=g ienE È. ms<sn`oj hï jegySula myiqfjka ,nd .;
yels h&'
4 mshjr: fuu mßudKhg wkqj § we;s tla tla È. i`oyd mßudK rEmfha oelaúh
hq;= È. .Kkh lrkak'
1
PA = 3000 × cm = 3 cm
1000
1
PB = 4000 × cm = 4 cm
1000
1
PC = 4500 × cm = 4.5 cm
1000
86
>>
>>
BPC = 100o, APB
BPC APB = 120o
5 mshjr: mßudKh iys; ir, odrhla yd fldaK udkh Ndú; lrñka mekaif,ka
my; oelafjk mßÈ mßudK rEmh w`Èkak'
² m<uqj 3 cm È. AP f¾Ld LKavh isriaj w`Èkak'
² PA iu. olaIsKdj¾;j 120o la idok 4 cm jk PB f¾Ld LKavh w`oskak'
² PB iu. olaIsKdj¾;j 100o la idok 4.5 cm jk PC f¾Ld LKavh w`Èkak'
² AB, BC yd AC f¾Ld LKav w`Èkak'
A N N
A
3 cm
3 cm
o
P 120
o
120 4c
P 100
o
m
cm
o
100 4c
m
4.5
cm
B
4.5
B
C
1 mshjr: my; oelafjk mßÈ § we;s f;dr;=rej,g wkqj o< igyk w`Èkak'
2 mshjr: lvodisfha P ,laIHhla ,l=Kq fldg" P isg W;=re ÈYdj isriaj by<g
,l=Kq lrkak'
87
N N N N
N N
110o 110o
Q Q
125 125
km km km km
0 R 48o 0 R
48o 10 10
P P
² P isg Q ys È.xYh 048o neúka Pys § W;=f¾ isg PQ fj; olaIsKdj¾; N%uK
fldaKh 48o ls'
² Q isg R ys È.xYh 110o neúka Qys È W;=f¾ isg QR fj; olaIsKdj¾; N%uK
fldaKh 110o ls'
5 cm 5 cm
cm
4
m
4c
48o R R
P
o
6 mshjr: PRys È. uekak úg48th 7.7 cm nj;a NPR uekak úg th 82o nj;a
>
fmfkkq we;'
88 P
>
6 mshjr: PRys È. uekak úg th 7.7 cm nj;a NPR uekak úg th 82o nj;a
fmfkkq we;'
27'3 wNHdih
1. L jrdfhka K jrdh fj; f.dia J kï jrdh fj; hd;%d l< kejl .uka ud¾.
fhys o< igykla fuys oelafõ'
J
i. fuu o< igykg wkqj my; i`oyka oE fidhkak' N
km
(a) L isg Kys È.xYh
150
(b) K isg Jys È.xYh
(c) 1 cmlska 50 km la oelafjk mßudKhg wkqj K
200
LK yd KJ ÿr m%udK mßudK rEmfha oelaùug km 70o
.; hq;= È. m%udK L
>
>
89
3. mdi,l fldä lKqjl isg 025o l È.xYhlska yd 10m ÿrlska ld¾hd,h o fldä
lKqfõ isg 310o l È.xYhlska yd 12m ÿßka nqÿ ue`ÿr o msysghs'
i. by; f;dr;=re olajk o< igykla w`Èkak'
ii. 1 cmlska 2m oelafjk mßudKh f.k tys mßudK rEmhla w`Èkak'
iii. mßudK rEmh weiqfrka ld¾hd,h yd nqÿ ue`ÿr w;r flá u ÿr fidhkak'
iv. ld¾hd,fha isg nqÿ ue`ÿf¾ msysàu úia;r lrkak'
4. .=jka kshuqfjla A .=jka f;dgqmf<a isg 150o l È.xYhla Tiafia 80 kml ÿrla
;u hdkh me§fuka wk;=rej t;eka isg 200o l È.xYhla Tiafia ;j;a 150 km
l ÿrla mojd B .=jka f;dgqm< fj; <`.d úh'
(i) by; f;dr;=re oelafjk o< igykla w`Èkak'
(ii) iqÿiq mßudKhla f.k mßudK rEmhla we`§fuka"
2 cm kdk ldurh
2.5 cm ksok ldurh - 3
.nvd ldurh .rdch
3 cm 3 cm 3.5 cm 2.5 cm
90
6. ieKfl<s N+ñhla yryd ngysr isg kef.kysr foig jeà we;s Rcq ud¾.hl u;
isákd u.sfhla" 115o l È.xYhlska fldä lKqjla ksÍlaIKh lrhs' t;eka isg
220 mla kef.kysr foig .uka l< úg tu fldä lKqj Tyqg 210o È.xYhlska
Èia úh'
i. fldä lKqfõ isg u.shd wjika ksÍlaIKh ,nd .;a ia:dkfha msysàu úia;r
lrkak'
ii. mßudK rEmhla we`§fuka fldä lKqfõ isg ud¾.hg we;s flá u ÿr
fidhkak'
7. my; oelafjkafka 1 : 1 000 000 mßudKhg w`Èk ,o YS% ,xldfõ ud¾. is;shulska
Wmqgd .kakd ,o fldgils' fuys ;o r;= mdáka olajd we;af;a A fYa%Ksfha uyd
ud¾. fõ'
mqkÍlaIK wNHdih
1. mdi,a ls%lÜ lKavdhulg wh;a lS%vlhkaf.a jhia ^wdikak wjqreoaog jeghQ úg&
my; oelafõ'
15, 16, 15, 16, 16, 18, 17, 18, 17, 16, 18
fuu o;a;j,"
i. mrdih
ii. ud;h
iii. uOHia:h
iv. uOHkH
fidhkak'
2. tla;rd udihl uq,a i;s fol we;=<; ld,.=K uOHia:dkhla úiska /ia lrk
,o tla tla ojfia jeä u WIaK;ajh ^fi,aishia wxYlj,ska& my; oelafõ'
26, 28, 28, 29, 27, 28, 29, 30, 31, 28, 30, 31, 32, 27
fuu o;a;j,"
i. mrdih
ii. ud;h
iii. uOHia:h
iv. uOHkH
fidhkak'
92
28.1 wiuQys; ixLHd; jHdma;s
§ we;s wuq o;a; Ndú; lr wmg wjYH f;dr;=re ,nd .ekSfï §" o;a; iqÿiq mßÈ
ilia lr .; hq;= fõ' WodyrKhla f,i o;a; je,l uOHia:h jeks ksrEmH
w.hla fiùug o;a; wdfrdayK fyda wjfrdayK ms<sfj<g ilia lr .; hq;= h'
wvq o;a; ixLHdjla we;s úg §" o;a; myiqfjka wfrdayK fyda wjfrdayK ms<sfj<g
ilia lr .; yels h' tfy;a" o;a; ixLHdj jeä wjia:dj, § tfia ilia lsÍu
;rula wmyiq fõ' tjeks wjia:dj, § j.= Ndú; flf¾'
tla;rd mka;shl isiqka msßila mÍlaIKhlg ,nd .;a ,l=Kq my; oelafõ'
42, 70, 68, 68, 56, 62, 74, 74. 74, 56, 62, 85, 91, 91, 74, 74, 56, 68, 68, 68, 74
igyk: m%.Kk ,l=K Ndú; lsÍfuka fuu j.=j jvd;a myiqfjka yd ksjerÈj
ilia lr .; yels jkq we;'
42 / 1
56 /// 3
62 // 2
68 //// 5
70 / 1
74 //// / 6
85 / 1
91 // 2
fuys 42 hk w.h tla jrla o 56 hk w.h ;=ka jrla o wdÈ f,i fh§ we;' fuf,i
hï w.hla fh§ we;s jdr .Kk tu w.fha ixLHd;h f,i ye`Èkafõ'
93
ta wkqj 42 ys ixLHd;h 1 o
56 ys ixLHd;h 3 o
62 ys ixLHd;h 2 o wdÈ f,i fõ'
fuf,i tla tla w.h yd Bg wkqrEm ixLHd;h weiqfrka ilik ,o j.=jla
wiuQys; ixLHd; jHdma;shla f,i ye`Èkafõ' my; oelafjkafka by; o;a; iuQyh
oelaùug ieliQ wiuQys; ixLHd; jHdma;sh hs'
,l=Kq YsIH ixLHdj
(ixLHd;h&
42 1
56 3
62 2
68 5
70 1
74 6
85 1
2
91
wiuQys; ixLHd; jHdma;shl o;a;j, ud;h
o;a; iuQyhl jeä u jdr .Kkla fhfok w.h tu o;a; iuQyfha ud;h nj Tn
Wf.k we;' by; j.=fõ ixLHd; ;Srefõ jeä u ixLHd;h 6 fõ' ixLHd;h 6g
wkqrEm w.h 74 fõ' tkï" fuu o;a;j, ud;h 74 fõ'
wiuQys; ixLHd; jHdma;shl uOHia:h
o;a; iuQyhl uOHia:h hkafkka woyia jkafka o;a; wdfrdayK fyda wjfrdayK
ms<sfj<g ilia l< úg yß ueog fhfok w.h nj Tn Wf.k we;'
fuys o;a; 21la we;' ta wkqj o;a; wdfrdayK fyda wjfrdayK ms<sfj<g ieliQ úg
yß ueo msysgk w.h jkafka 11 jk w.hhs' oeka 11 jk w.h l=ula oehs hkak
fiúh hq;= h' th fidhk whqre úuid n,uq'
by; j.=fõ"
1 jk w.h 42 o
2 jk w.h 56 o
3 jk w.h o 56 u jk nj o
'
'
'
6 jk w.h 62 jk nj o ksÍlaIKh lrkak'
94
,l=Kq ixLHd;h
ixLHd;j, tl;=j
42 1 1
56 3 3+1 = 4
62 2 2+3+1 = 6
68 5 5 + 2 + 3 + 1 = 11
70 1
74 6
85 1
91 2
21
21 + 1
2
22
2
95
wiuQys; ixLHd; jHdma;shl uOHkHh
o;a; iuQyhl uOHkHh fiùug o;a;j, ftlHh o;a; .Kfkka fnÈh hq;= nj
8 fYa%Ksfha § Tn Wf.k we;'
my; wiuQys; ixLHd; jHdma;shlska olajd we;s o;a;j, uOHkH fidhk whqre
úuid n,uq'
fuys 42 hk w.h tla jrla o 56 hk w.h ;=ka jrla o wdÈ f,i we;' uOHkH
fiùu i`oyd uq¿ o;a;j, tl;=j fiúh hq;= h'
ta i`oyd my; wdldrfha j.=jla fhdod .ksuq'
,l=Kq ixLHd;h
f fx
42 1 42 × 1 = 42
56 3 56× 3 = 168
62 2 62 × 2 = 124
68 5 68 × 5 = 340
70 1 70 × 1 = 70
74 6 74 × 6 = 444
85 1 85 × 1 = 85
91 2 91 × 2 = 182
21 1455
o;a;j, tl;=j = 1455
1455
o;a;j, uOHkH =
21
= 69.29
≈ 69 ( wdikak mQ¾K ixLHdjg jeghSfuka)
igyk( uq¿ o;a; ixLHdj brÜfÜ ixLHdjla jk úg yß ueo msysgk o;a; foflys
ia:dk ms<sfj<ska o;a; ixLHdj iy o;a; ixLHdj + 1 u.ska ,efí'
2 2
97
36 36
b. yß ueo ia:dk = yd +1
2 2
= 18 yd 19
yßueo msysgk w.h fol jkafka 18 jk w.h yd 19 jk w.hhs'
24 + 24
∴o;a;j, uOHia:h =
2
48
=
2
= 24 kg
iii. YsIHhl=f.a ixLHd;h
ialkaOh f f ×x
x (kg)
20 3 60
21 3 63
22 4 88
23 6 138
24 7 168
25 4 100
26 6 156
27 3 81
o;a;j, tl;=j 36 854
c. o;a;j, tl;=j = 854
o;a; ixLHdj = 36
854 kg
∴o;a;j, uOHkH =
36
= 23.72 kg (wdikak fojk oYuia:dkhg)
98
28'1 wNHdih
1. tla;rd ld,.=K uOHia:dkhla úiska 2016 foieïn¾ udifha Èkl jeä u
WIaK;ajh ^fi,aishia wxYl& ms<sn`oj /ia lr .;a f;dr;=re iuQyhla my;
oelafõ'
28 26 28 28 29 30 28 26 27 27
28 26 25 24 24 25 25 26 27 28
28 27 26 28 27 28 29 30 28 27 27
i. fuu o;a;j, mrdih fldmuK o@
ii. fuu o;a;j, ud;h" uOHia:h yd uOHkHh fiùu i`oyd wiuQys; ixLHd;
jHdma;shla f.dvk.kak'
iii. ixLHd; jHdma;sh weiqfrka o;a;j, ud;h fidhkak'
iv. by; § we;s WIaK;ajj, uOHia:h fidhkak'
v. by; § we;s WIaK;ajj, uOHkHh .Kkh lrkak'
5 3 4 6 2 3 4 5 3 4 6 5 3 4
4 2 4 3 5 3 3 4 2 5 3 2 4 3
3. jHdmdr ia:dkhl Èkm;d jeh jQ úÿ,s tall .Kk ms<sn`o f;dr;=re my;
wiuQys; ixLHd; jHdma;sfhka oelafõ'
Èkl§ jeh jQ úÿ,s 8 9 10 11 12 13 14
tall .Kk
Èk .Kk 3 5 8 6 4 3 1
99
4. .%dóh frday,l ndysr m%;sldr wxYfhka Èkm;d m%;sldr ,nd .;a frda.Ska ixLHdj
ms<sn`o /ia lr .;a f;dr;=re weiqfrka ilia l< wiuQys; ixLHd; jHdma;shla
my; oelafõ'
100
my; oelafjkafka tjeks iuQys; ixLHd; jHdma;shls'
mka;s ixLHd;h
m%dka;rh
10 - 19 3
20 - 29 6
30 - 39 5
40 - 49 2
10 - 19 hk mka;s m%dka;rhg § we;s o;a; iuQyfha 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17,
18, 19 hk w.hhka .kakd o;a; wh;a h'
10 - 19 mka;s m%dka;rhg w.hhka 10l o;a; we;=<;a l< yels neúka fuu mka;s
m%dka;rfha ;ru 10 f,i ie,fla' b;sß mka;s m%dka;r o ta wdldrh u fõ'
oeka wms iuQys; ixLHd; jHdma;shla ilik wdldrh ms<sn`oj wmf.a wjOdkh
fhduq lruq'
o;a;" mka;s m%dka;r hgf;a j.=.; lsÍfï §" m<uqj mka;s m%dka;rhl ;ru fyda
mka;s m%dka;r ixLHdj ;SrKh l< hq;= fõ'
o;a; ldKav l< hq;= mka;s m%dka;rj, ;ru ;SrKh lr we;s úg my; mshjr
wkq.ukh lr mka;s m%dka;r ixLHdj ,nd .; yels h'
101
62
10
102
igyk( fuys § m<uq mka;s m%dka;rh 20ka wdrïN l< o wjYH kï 21ka jqj o
wdrïN l< yels h' túg mka;s m%dka;r 21 - 30, 31 - 40, 41 - 50 wdÈ f,i
,efí'
oeka tla tla mka;s m%dka;rhg wh;a o;a; .Kk m%.Kk ,l=Kq weiqfrka j.=.;
lruq'
o;a; ldKav l< hq;= mka;s m%dka;r ixLHdj ;SrKh lr we;s úg my; mshjr
wkq.ukh lr mka;s m%dka;rhl ;ru ,nd .; yels h'
• o;a;j, jeä u w.hfhka o;a;j, wvqu w.h wvqlr o;a;j, w.h mrdih
fidhd.kak'
• w.h mrdih wjYH mka;s ixLHdfjka ^mka;s m%dka;r ixLHdj 10 jvd wvqùu
iqÿiq h& fnokak'
• túg ,efnk w.fha wdikak jeä fyda iudk mQ¾K ixLHdj mka;s m%dka;rfha
;ru f,i .kak
fuu o;a; u fhdod f.k mka;s m%dka;r 5la iys; iuQys; ixLHd; jHdma;shla
f.dvk.k whqre úuid n,uq' uq,ska u mka;s m%dka;rhl ;ru fidhd .ksuq'
o;a;hkaf.a mrdih = 83 – 21
= 62
103
mka;s m%dka;r .Kk 5 f,i .ekSug wjYH neúka"
62
mka;s m%dka;rhl ;ru = 5
= 12.4
13 (wdikak jeä mQ¾K ixLHdjg)
ta wkqj mka;s m%dka;rhl ;ru 13 jQ mka;s m%dka;r 5la iys; iuQys; ixLHd;
jHdma;shla ,efí'
31 31 31 32 32
32 32 33 33 34
34 34 35 36 36
38 39 39 40 41
104
igyk( iuQys; ixLHd; jHdma;s ieliSfï § o;a;j, iajNdjh i,ld mka;s
m%dka;r ilia l< hq;= nj u;lfha ;nd .kak'
105
28'2 wNHdih
1. 2017 ckjdß udifha § kssjdi fhdackd l%uhl tla tla ksfjila úiska jeh l<
úÿ,s tall m%udK ms<sn`oj ukq lshjkakl= úiska /ia lrk ,o o;a; iuQyhla
my; oelafõ'
63 68 75 54 56 58 85
90 73 63 76 62 69 78
50 74 64 58 88 85 72
71 53 82 68 73 67 75
74 67 69 62 66 74 70
84 72 69 59 67 78 72
by; olajd we;s o;a; weiqfrka iuQys; ixLHd; jHdma;shla f.dvk.kak'
2. mdi,l 9 fYa%Ksfha <uhs msßila .Ks;h m%Yak m;%hlg ,nd .;a ,l=Kq iuQyhla
my; oelafõ'
34 27 45 12 63 35 54 29
42 68 73 54 26 11 63 54
33 69 62 38 53 48 63 61
60 44 67 61 79 65 47
106
28.3 iuQys; ixLHd; jHdma;shl ud; mka;sh yd uOHia: mka;sh
fiùu
ksoiqk 1
35 + 1
2
...
107
ksoiqk 2
28 28
2 2
28'3 wNHdih
1. f,d;/hs m;a wf,úlrejl= 2016 ud¾;= udifha Èkm;d wf,ú l< f,d;/hs m;a
ixLHd ms<sn`o igykla my; oelafõ'
380 390 379 402 370 385 397 386 377 405
400 381 390 375 392 384 391 385 387 395
390 393 373 386 378 395 379 396 395 391
373
i. Èkl § jeäfhka u wf,ú jQ f,d;/hs m;a .Kk fldmuK o@
ii. Èkl § wvqfjka u wf,ú jQ álÜ m;a .Kk fldmuK o@
iii. o;a;j, w.h mrdih fidhkak'
iv. ;ru 6 jQ mka;s m%dka;r fhdod .ksñka o;a; j.=.; lr iuQys; ixLHd;
jHdma;shla f.dvk.kak'
108
v. j.=j weiqfrka
a. ud; mka;sh fidhkak'
b. uOHia:h mka;sh l=ula o@
2. 2016 m<uq jdrfha Èk 30la ;=< mdi,a mqia;ld,hlska neyer f.k hEu i`oyd
ksl=;a l< fmd;a ixLHd ms<sn`oj o;a; iuQyhla my; oelafõ'
27 20 33 37 40 25 15 29 33 32
29 32 25 36 16 35 37 28 34 27
41 36 40 28 27 23 32 33 24 38
i. o;a;j, mrdih fldmuK o@
ii. fuu o;a; weiqfrka 15 - 19, 20 - 24, ... f,i ;ru 5la jQ mka;s m%dka;r
fhdod .ksñka iuQys; ixLHd; jHdma;shla f.dvk.kak'
iii. j.=j weiqfrka Èklg fmd;a 30la fyda Bg jvd ksl=;a l< Èk .Kk fidhkak'
iv. fmd;a 25;a 29;a w;r ixLHdjla ksl=;a l< Èk .Kk fldmuK o@
v. ud; mka;sh l=ula o@
vi. ffokslj neyer f.khEu i`oyd ksl=;a l< fmd;a ixLHdfõ uOHia:h
wvx.= mka;s m%dka;rh l=ula o@
ñY% wNHdih
1. fmd,a j;a;l f.ä lvk jdrhl § tla tla .ilska lvk ,o f.ä .Kk
weiqfrka my; i`oyka wiuQys; ixLHd; jHdma;sh ilia fldg we;'
f.ä .Kk ixLHd;h
8 3
10 5
12 8
13 7
14 5
15 2
109
2. ;=kS ,E,s ilia lsÍu i`oyd ñ, § .;a rn¾ l`oka f;d.hl jg m%udKh
^fikaáóg¾j,ska& uek ,nd .;a o;a; iuQyhla my; oelafõ'
i. by; o;a; weiqfrka mka;s m%dka;r 8la iys; iuQys; ixLHd; jHdma;shla
f.dvk.kak'
ii. ud; mka;sh fidhkak'
iii. uOHia: mka;sh fidhkak'
110
;=kajk jdr mÍlaIKh
I fldgi
2. –4 –3 –2 –1 0 1 2 3
ixLHd f¾Ldfõ ksrEms; wiudk;d l=ulao@
ε
3.
wjq: 13g wvq msßñ <uqka (M)
<uqka (S)
D L C
10 cm
5. 18 cm ABCD iudka;rdi%fha BC = 20 cm,
BL = 10 cm yd DM = 18 cm fõ'
m
M
ABCD iudka;rdi%fha mßñ;sh
20 c
fidhkak'
A B
6. 1 isg 20 f;la wxl ,shk ,o ldâm;a iuQyhla w;=ßka wyUq f,i bj;g
.ekSfï § ,efnk ldâmf;a i`oyka wxlh ;s%fldaK ixLHdjla ùfï iïNdú;dj
fidhkak'
111
x 110
o
o
50
9. iúê nyqwi%hl wNHka;r fldaKhl w.h ndysr fldaKhg jvd 150o lska
jeäfõ' tu nyq wi%fha mdo .Kk fidhkak'
12.
B
A 140o
112
mqkÍlaIK wNHdih - ;=kajk jdrh
II fldgi
1. (A) § we;s fjka rEm igyfka oelafjk l=,l" yd hk ixfla; iqÿiq mßÈ
∩
Ndú; lr my; ysia;eka iïmQ¾K lrkak'
ε
5
i. 4 Q ii. 7 Q 2
Q
iii. P ε iv. P Q 1 4
8 P
v. P∩Q P 7
6
9 3
(B) i. n(P') ,shd olajkak'
ii. Q' g ,súh yels Wm l=,l .Kk fldmuK o@ bka y;rla ,shd olajkak'
(C) ε = {1 isg 20 f;la .Ks; ixLHd}
A = {1 isg 20 f;la 3 ys .=Kdldr ixLHd}
B = {1 isg 20 f;la 2 ys .=Kdldr ixLHd}
i. by; l=,l ;=fkys wjhj ,shd olajkak'
ii. iqÿiq mßÈ by; l=,l fjka rEm igykla weiqfrka ksrEmKh lrkak'
2. mdi,l msysá wdmk Yd,djl Èk 50l § wf,ú jQ lsß melÜ .Kk my;
oelafõ'
31 34 38 40 44 43 45 47 45 50
53 52 58 55 54 53 61 63 65 66
66 68 64 63 66 67 62 63 66 70
71 73 74 75 76 72 73 72 74 81
82 82 82 83 83 84 8 85 92 96
113
3. (a) my; oelafjk rEmj, j¾.M, .Kkh lrkak'
(i) (ii) G > F
<<
10 cm 3.5 cm E D 10 cm
<<
<<
6 cm
<<
A 7 cm B > C
10 cm
15 cm
4. ^1& iúê nyq-wi%hl wNHka;r fldaKhl w.h ndysr fldaKhl w.hg jvd
100ola jeä fõ kï"
i. ndysr fldaKhl w.h fidhkak'
ii. mdo .Kk fidhkak'
^2& iúê nyq-wi%hl wNHka;r yd ndysr fldaKh w;r wkqmd;h 3 : 1 kï
wNHka;r fldaK ish,af,a ftlHh fidhkak'
^3& nyq-wi%hl wNHka;r fldaKj, ftlHh tys ndysr fldaK ftlHh fuka
mia.=Khla fõ kï tys mdo .Kk fidhkak'
^4& tla;rd nyq-wi%hl wNHka;r fldaK y;rl w.hka ms<sfj<ska 160o" 140o"
130o" 110o jk w;r tys b;sß ndysr fldaK ish,a, wxYl 30o ne.ska fõ kï
tu nyq-wi%fha mdo .Kk fidhkak'
n n
m
x
y
y
D
^6& ABCD iúê mxpdi%hls'
E x x C i. tla YS¾I fldaKhl w.h fidhkak'
ii. x ys w.h fidhkak'
iii. EC yd AB f¾Ld iudka;r jk nj fmkajkak'
A B iv. t ys w.h fidhkak'
114
5. A i. x – 1 < – 3 ; wiudk;dj úi`od ksÅ,uh úi`ÿï l=,lh ixLHd f¾Ldjl
olajkak'
ii. 2x > – 2 ; wiudk;dj úi`od ish¨ úi`ÿï ixLHd f¾Ldjl olajkak'
3
i. m + 1 – 1 + 2m + 3m + 2
3 2 4
ii. a + 5 – 2 – a + a a+ 3
a+3 3+a
6. A. ;sria ìul msysá A, B, C kï ,laIH 3ys o< msysgqu oelafjk igykla fuys
olajd we;'
N
C
N i. A isg B f.a È.xYh fidhkak'
75 m
70 x
ii. B isg A f.a È.xYh fidhkak'
N 50
x
A 85 m iii. C isg A f.a È.xYh fidhkak'
20x
40 m
B
B. W;=re - ol=Kq ÈYdjg fhduq jQ Rcq ud¾.hl msysá A ,laIHfha isg mdf¾ jïmi
jQ mdi,a N+ñhl msysá c, l=¿K Èia jkqfha 230ol È.xYhlsks' A isg ud¾.h
Tiafia 140 m ol=Kq ÈYdjg meñK B ,laIHfha isg c, l=¿K ksÍlaIKh l<
úg tys È.xYh 300la úh'
115
7. my; oelafjkqfha tla;rd nexl=jlg meñKs .KqfoKqlrejka ixLHdj yd
Èk .Kk ms<sn`o f;dr;=re h'
.KqfoKqlrejka .Kk 65 66 67 68 69 70 71 72
Èk .Kk 2 5 8 10 12 8 6 4
116
mdßNdIsl Yío ud,dj
w
wmrsñ; l=,l Kbtpy; njhilfs; Infinite sets
wNHka;r fldaKh mff;Nfhzk; Interior angle
wiudk;d rkdpyp Inequality
wyUq mÍlaIK vOkhw;Wg; gupNrhjid Random experiments
W
Wml=,l cgnjhilfs; Sub sets
l
l=vdu fmdÿ .=Kdldrh nghJ klqF; fSs ;rpwpJ Least commom multiple
l=,l wkqmQrlh epug;gpj; njhil Compliment of sets
l=,l fþokh njhil ,ilntl;L Intersection of sets
l=,l fï,h njhil xd;wpg;G Union of sets
p
p;=ri%h ehw;gf;fy; Quadrilateral
;
;sria ;,h fpilj;jsk; Horizontal Plane
;=,H l=,l rktYj; njhilfs; Equivalent sets
;=,H Nd. rktYg; gpd;dk; Equivalent fractions
;%mSishu ruptfk; Trapezium
;s%fldaKh Kf;Nfhzp Triangle
o
olaIsKdj¾; tyQ;Rop Clockwise
o;a; juT Data
È.xYh jpirNfhs; Bearing
ÿr J}uk; Distance
k
ksheÈ wjldYh khjpup ntsp Sample space
m
mxpdi%h Iq;Nfhzp Pentagon
117
mka;s m%dka;r tFg;ghapilfs; Class Intervals
mßñ; l=,l KbTs;s njhilfs; Finite sets
msysàu mikT Location
fmdÿ yrh nghJg; gFjp Common Denominator
n
ndysr fldaKh Gwf;Nfhzk; Exterior angle
j
úhqla; l=,l %l;lw;w njhilfs; Disjoint sets
úYd, fõ ngupJ Greater than
ùÔh Nd. ml;rufzpjg; gpd;dk; Algebraic fractions
jD;a;h tl;lk; Circle
u
ud,sudj jpirawpfUtp Compass
,
,jh njhFjp Numerator
I
Ivi%h mWNfhzp Hexagon
i
ixLHd; jHdma;sh kPbwd; guk;gy Frequency distribution
iul=,l rk njhilfs; Equal sets
iu fia NjH m%;sM, rkkha; epfoj;jf;f Equally likely outcomes
iudk fõ rkd; Equal
iudka;rdi%h ,izfuk; Parallelogram
ir, f¾Çh ixjD; Neu;Nfhl;Lj; Rectilinear closed plane
iúê nyqwi%h xOq;fhd gy;Nfhzp Regular polygons
isoaêh epfo;r;rp Event
y
yrh gFjp Denominator
118
mdvï wkql%uh
fm<fmdf;a mßÉfþoh .=reud¾f.damfoaYfha ld,Éfþo
mdvï wxlh .Kk
1 jdrh
1' ixLHd rgd 2.1 03
2' oaúuh ixLHd 1.3 03
3' Nd. 3.1 05
4' m%;sY; 5.1 06
5' ùÔh m%ldYk 14.1, 14.2 05
6' ùÔh m%ldYkj, idOl 15.1, 15.2 05
7' m%;HlaI 23.1 04
8' ir, f¾Ld" iudka;r f¾Ld wdY%s; fldaK 21.1, 21.2, 21.3 07
9' øj ñkqï 11.1 03
2 jdrh
10' wkqf,dau iudkqmd; 4.1 06
11v .Klh 6.2 02
12' o¾Yl 6.1 03
13' jgehSu yd úoHd;aul wxlkh 1.1, 1.2 05
14' m: yd ks¾udK 27.1, 27.2 09
15' iólrK 17.1, 17.2 06
16' ;%sfldaKhl fldaK 23.2, 23.3 09
17' iQ;% 19.1 02
18' jD;a;hl mßêh 7.1 05
19' ffm;.ria iïnkaOh 23.5 04
20' m%ia;dr 20.1 04
3 jdrh
21' wiudk;d 18.1 03
21' l=,l 30.1 07
23' j¾.M,h 8.1 05
24' iïNdú;dj 31.1 05
25' nyq-wi%j, fldaK 23.4 05
26' ùÔh Nd. 16.1 03
27' mßudK rEm 13.1, 13.2 08
28' o;a; ksrEmKh yd w¾:l:kh 28.1, 29.1 10 119
120