1) რეპარაციები 6

არასწორად შეწყვილებული ფუძეების რეპარაცია (mismatch repair)

რეპლიკაციის შემდეგ ყოველთვის აქვს ადგილი ფუძეების არასწორ
შეწყვილებას, თუმცა, ასეთი შეწყვილებების რიცხვი უმნიშვნელოა. შესწორება
მაინც უნდა მოხდეს ძველი ჯაჭვის - მატრიცის - მიხედვით, ანუ სარეპარაციო
სისტემას უნდა გააჩნდეს ძველი და ახალი ჯაჭვების გარჩევის უნარი. ამისათვის
უნდა მოხდეს ძველი ჯაჭვის მონიშვნა მეთილირების რეაქციის მეშვეობით.
E.Coli-ში ეს სარეპარაციო სისტემა სულ მცირე 12 ცილისაგან შედგება, რომლებიც
ფუნქციონირებენ ჯაჭვის გარჩევის პროცესში და, ან თვითონ რეპარაციის
პროცესში და მათ განეკუთვნება: Dam მეთილაზა, MutH, MutL, MutS ცილები, დნმ
ჰელიკაზა, SSB ცილა, დნმ-პოლიმერაზა III, ეგზონუკლეაზა I, ეგზონუკლეაზა VII, RecJ
ნუკლეაზა, ეგზონუკლეაზა X და დნმ ლიგაზა.
MutS ცილას ძალუძს ამოიცნოს 8 შესაძლებელი არასწორად შეწყვილებული
ფუძეებიდან 7 (არასწორი ც-ც წყვილის გარდა).
ჯაჭვების გარჩევის პროცესი ფერმენტ Dam მეთილაზაზეა დამოკიდებული. Dam
მეთილაზა ააქტივებს დნმ-ის N6 მდგომარეობაში ადენინის ყველა იმ ფუძეების
მეთი-ლაციას, რომლებიც გვხვდება შემდეგ თანამიმდევრობაში (5')გათც.
რეპარაციას ადგი-ლი აქვს მეთილირებული თანამიმდევრობიდან 1000 წყვილი
ფუძის მანძილზე.
5’-გათც თანამიმდევრობისა და არასწორად შეწყვილებული ფუძეების ამოცნობა
MutH და MutS ცილების სპეციალიზებული ფუნქციაა. MutL და MutS ცილები
წარმოქმნიან კომპლექსს არასწორად შეწყვილებულ ფუძესთან. შემდეგ ის
მოძრაობს დნმ-ის გასწვრივ სანამდე ის არ შეხვდება MutH ცილას, რომელიც
დაკავშირებული გათც თანამიმდევრობის ჰემიმეთილირებულ ჯაჭვთან. MutH ცილა
წყვეტს არამე-თილირებულ ჯაჭვს და იწყება პროცესი ამ ჯაჭვის დეგრადაციისა და
ხელახალი სწორი სინთეზის.
სარეპარაციო კომპლექსის მოქმედება დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელ
მხარეს არის არასწორად შეწყვილებული ფუძეები მოთავსებული:
როდესაც არასწორად შეწყვილებული ფუძეები გახლეჩის საიტის 5’ მიმართუ-
ლებითაა, არამეთილირებული ჯაჭვი დესპირალიზაციას განიცდის და დეგრადირ-
დება 3’→5’ მიმართულებით გახლეჩიდან და სეგმენტი ჩაინაცვლება ახალი დნმ-
ით. ამ პროცესისათვის აუცილებელია შემდეგი ცილების კომბინირებული
მოქმედება: დნმ ჰელიკაზა II-, SSB ცილა, დნმ-პოლიმერაზა III, ეგზონუკლეაზა I ან
ეგზონუკლეაზა X (ორივე ხლეჩს დნმ-ს 3’→5’ მიმართულებით) და დნმ ლიგაზა.
თუ არასწორად შეწყვილებული ფუძე გათც თანამიმდევრობის გახლეჩის საიტის
3’ მხარეს არის მოთავსებული რეპარაციის სქემა იგივეა, 5’-გათც
თანამიმდევრობისა და არასწორად შეწყვილებული ფუძეების ამოცნობა MutH და
MutS ცილების სპეციალიზებული ფუნქციაა. MutL და MutS ცილები წარმოქმნიან
კომპლექსს არასწორად შეწყვილებულ ფუძესთან. შემდეგ ის მოძრაობს დნმ-ის
გასწვრივ სანამდე ის არ შეხვდება MutH ცილას, რომელიც დაკავშირებული გათც
თანამიმდევრობის ჰემიმეთილირებულ ჯაჭვთან. MutH ცილა წყვეტს
არამეთილირებულ ჯაჭვს და იწყება პროცესი ამ ჯაჭვის დეგრადაციისა და
ხელახალი სწორი სინთეზისა. ოღონდ ამ შემთხვევაში ეგზონულეაზურ რეაქციას
ახორციელებს ეგზონულეაზა VII ან (რომელიც დნმ-ის დეგრადაციას ახორციელებს
ორივე მიმართულებით) ან RECJ ნუკლეაზა (რომელიც დნმ-ის დეგრადაციას
ახორციელებს 5’→3’ მიმართულებით).
ენერგეტიკული თვალსაზრისით არასწორად შეწყვილებული ფუძეების
რეპარაცია განსაკუთრებით ძვირადღირებულ პროცესს წარმოადგენს .
ყველა ეუკარიოტულ უჯრედს გააჩნია ბაქტერიული MutS და MutL ცილების
(მაგრამ არა MutH ცილის) ანალოგიური ცილები. ადამიანებში ამ გენების
მუტაციები იწვევენ მემკვიდრული სიმსივნეებისადმი-მგრძნობიარე სინდრომის
განვითარებას.
ეუკარიოტებში MutS ცილის მთავარ ჰომოლოგებს წარმოადგენს MSH2, MSH3 და
MSH6 ცილები.
MSH2 და MSH6 ცილების ჰეტეროდიმერები უმთავრესად უკავშირდებიან ერთეულ
არასწორად შეწყვილებულ ფუძეებს და ნაკლებად უკავშირდებიან უფრო გრძელ
არასწორად შეწყვილებულ ფუძეებს. უმეტესწილად, 2-6 წყვილამდე არასწორად
შეწყვილებულ თანამიმდევრობებს უკავშირდება MSH2 და MSH3 ცილების
ჰეტეროდიმერები ან ორივე ტიპის ჰეტეროდიმერების ტანდემი.
MutL ცილის ჰომოლოგს უმთავრესად წარმოადგენს MLH1 და PMS1
(პოსტმეიოზური სეგრეგაციის) ცილების ჰეტეროდიმერი. ისინი უკავშირდებიან და
ასტაბილიზირებენ MSH კომპლექსებს.
ეუკარიოტებში არასწორად შეწყვილებული ფუძეების რეპარაციაში არ
მონაწილე-ობს გათც თანმიმდევრობა.
რეპარაცია ფუძეთა ამოჭრით
ყველა უჯრედები ხასიათდება ე.წ დნმ-გლიკოზილაზების არსებობით. ამ
ფერმენტებს ადენინისა და ციტოზინის დეზამინირების პროდუქტების ამოცნობის
უნარი აქვთ. დნმ-გლიკოზილაზები დაზიანებულ ფუძეს აშორებს Nგლიკოზიდური
ბმის გახლეჩვით. დნმ-ში ამ რეაქციის შედეგად წარმოიქმნება აპურინული ან
აპირიმიდინული საიტი, რომელიც აღინიშნება როგორც AP საიტი.
ბაქტერიებს, როგორც წესი, მხოლოდ ერთი ურაცილ დნმ-გლიკოლაზა გააჩნია,
ადამიანებს კი, სულ მცირე, 4. ამ უკანასკნელებს სხვადასხვა სპეციფიკურობა
გააჩნი-ათ. ადამიანებში ყველაზე უფრო ფართოდ გავრცელებულია ურაცილ
გლიკოლაზა UNG, რომელიც ასოცირებულია რეპლისომასთან და ის აშორებს
რეპლიკაციის პრო-ცესში თიმინის მაგივრად შემთხვევით ჩართულ ურაცილს.
ადამიანებს გააჩნიათ სპეციალური ფერმენტი hSMUG1, რომელიც აშორებს
რეპლიკაციის ან ტრანსკრიფციის დროს ერთჯაჭვიან დნმ-ში გაჩენილ ურაცილის
ნაშთებს.
ადამიანის ორი სხვა დნმ-გლიკოლაზები, TDG და MBD4, აშორებენ გუანინთან
შეწყვილებულ ურაცილის ან თიმინის ნაშთებს.
დნმ-ის ფუძეები განსაკუთრებით მგრძნობიარე არიან ჟანგბადის რეაქციული
სახეობების (ზეჟანგი, სუპეროქსიდი, ჰიდროქსირადიკალი) მიერ გამოწვეული
ჟანგვითი დაზიანებების მიმართ.
დაჟანგული გუანინის პროდუქტს წარმოადგენს 8-ოქსოგუანინი (7,8-დიჰიდრო-8-
ოქსოგუანინი).
8-ოქსოგუანინს შეუძლია წარმოქმნას სტაბილური 8-ოქსოგუანინი (სინ) - ადენინი
(ანტი) ფუძეთა წყვილები; დნმ პოლიმერაზები ამ წყვილს სწორად აღიქვამენ;
ხოლო შეწყვილებას 8-ოქსოგუანინი (ანტი) - ციტოზინი (ანტი) კი არასწორად
ადამიანებში ფუძეთა ამოჭრის პროცესში დნმ გლიკოლაზები OGG1 და MUTYH
მონაწილეობენ. OGG1 აშორებს 8-ოქსოგუანინს წყვილიდან 8- ოქსოგუანინი(ანტი) –
ციტოზინი(ანტი) და MUTYH აშორებს ადენინს წყვილიდან 8- ოქსოგუანინი(სინ) –
ადენინი(ანტი). ორივე წარმოქმნის AP საიტს დნმ-ში. AP საიტის წარმოქმნის შემდეგ
ადგილი აქვს დეზოქსირიბოზ-5-ფოსფატის მოშორებას; ეს პროცესი AP ენდო-
ნუკლეაზით იწყება, რომელიც ხლეჩს AP საიტის შემცველ დნმ-ის ჯაჭვს; შედეგად
ხდება AP საიტის შემცველი დნმ-ის სეგმენტის მოშორება. დნმ-პოლიმერაზა I
აშორებს დნმ-ის ამ ნაწილს (5'→3' ეგზონუკლეაზური აქტივობით) და ცვლის მას
ახლით; დნმ-პოლიმერაზა I-ის დისოციაციის შემდეგ დარჩენილი ჭდე აღდგება
დნმ-ლიგაზით.
რეპარაცია ნუკლეოტიდების ამოჭრით
დაზიანებები, რომლებიც იწვევენ ძლიერ გადახრებს დნმ-ის სპირალურ სტრუქ-
ტურაში, ნუკლეოტიდების ამომჭრელი სისტემით სწორდებიან.
მულტისუბერთეულოვანი ფერმენტი აჰიდროლიზებს ორ ფოსფოდიესთერულ
კავშირს სპირალური სტრუქტურის გადახრის ორივე მიმართულებით. ამ ორმხრივი
ჩაჭრის შედეგად, პროკარიოტებში ადგილი აქვს 12-13 ნუკლეოტიდური თანამი-
მდევრობის ამოჭრას. ხოლო ეუკარიოტებში, მათ შორის, ადამიანებშიც,
წარმოიქმნება 27-29 ნუკლეოტიდის სიგრძის ფრაგმენტი. ამ ფრაგმენტების
ამოჭრის შედეგად წარმოქმნილი ნაპრალი პროკარიოტებში ამოივსება დნმ-
პოლიმერაზა I-ის, ხოლო ადამიანებში - დნმ-პოლიმერაზა  (ეტა)-ს მეშვეობით.
ჭდეები კი დნმ-ლიგაზათი აღდგება.
ნუკლეოტიდების ამოჭრით მიმდინარე რეპარაციის მთავარი ფერმენტი E.Coli-ში
სამი სუბერთეულისაგან შედგება, რომლებიც uvrA, uvrB და uvrC გენების
პროდუქტებს წარმოადგენენ. აქედან გამომდინარე, ფერმენტს ABC ექსინუკლეაზა
ეწოდება. ეს ფერმენტი, ენდონუკლეაზისგან განსხვავებით, დნმ-ის ჯაჭვს ორგან
წყვიტავს.
uvrA და uvrB ცილების კომპლექსი (A2B) ახორციელებს დნმ-ის სკანირება-
შემოწმებას და უკავშირდება დაზიანებულ საიტს. uvrA ცილების დიმერი შემდეგ
ჩამოშორდება და ტოვებს uvrB-დნმ-ის მყარ კომპლექსს. ამ საფეხურიდან
პროცესში ერთვება uvrC ცილაც. ის უკავშირდება uvrB-ს და ეს უკანასკნელი
ახორციელებს 3’ მხრიდან მე-5 ფოსფოდიესთერული კავშირის ჩაჭრას. შემდეგ
საფეხურზე უკვე uvrC ჭრის მე-8 ფოსფოდიესთერულ კავშირს 5’ მხრიდან.
წარმოქმნილი 12-13 ნუკლეოტიდიანი თანამიმდევრობა შორდება uvrD ჰელიკაზას
მეშვეობით. წარმოქმნილი ნაპრალი ივსება დნმ-პოლიმერაზა I-ის მეშვეობით და
ჭდეები აღდგება დნმ-ლიგაზათი.
ადამიანებში ეს პროცესი ბაქტერიული სქემის ანალოგიურად მიმდინარეობს,
თუმცა ამ შემთხვევაში კომპლექსი 16 პოლიპეპეტიდისაგან შედგება.
პირდაპირი რეპარაცია
პირდაპირი რეპარაციის დროს დაზიანებები ფუძის ან ნუკლეოტიდის
მოშორების გარეშე სწორდება.
მაგალითად, დნმ ფოტოლიაზების მიერ ციკლობუტანური პირიმიდინური
დიმერების პირდაპირი ფოტორეაქტივაცია. რეაქციის შედეგად ისევ
პირიმიდინური მონომერები წარმოიქმნება. დნმ-ფოტოლიაზები არ გვხდებიან
პლაცენტარული ძუძუმწოვრების (მათ ადამიანიც განეკუთვნება) უჯრედებში.
პირდაპირი რეპარაციის მეორე მაგალითს O6-მეთილგუანინი (ალკილირებით
გამოწვეული დაზიანება) წარმოადგენს. ის ციტოზინის მაგივრად თიმინთან
წარმოქმნის წყვილებს და ამრიგად, რეპლიკაციისას გ-ც წყვილის ნაცვლად ა-თ
წყვილის წარმოქმნას აქვს ადგილი. სარეპარაციო ფერმენტს O6-მეთილგუანინ-
დნმ-მეთილტრანსფერაზა წარმოადგენს. მიმდინარეობს O6-მეთილგუანინ-დნმ-
მეთილ-ტრანსფერაზათი კატალიზებადი O6-მეთილ-გუანინიდან მეთილის ჯგუფის
გადატა-ნა თავისივე პოლიპეპტიდური ჯაჭვის ცისტეინის ნაშთზე. გადატანის ეს
რეაქცია ფერმენტის მთლიან ინაქტივაციას იწვევს, ადგილი აქვს ფერმენტის
"თვითმკვლე-ლობას".
შეცდომისკენ მიდრეკილი რეპარაცია
 ყველა აქამდე განხილულ შემთხვევებში დნმ-ის ერთი ჯაჭვი ინტაქტური იყო.
თუმცა არსებობს გარკვეული დაზიანებები, მაგალითად, გაწყვეტა ორივე ჯაჭვში,
კროსლინკინგი ორივე ჯაჭვისათვის, დაზიანება ერთ ჯაჭვში, როდესაც მეორე
ჯაჭვიც დაზიანებულია ან არ არსებობს. ასეთი დაზიანებები ხშირად წარმოიქმნება,
როდესაც რეპლიკაციური ჩანგალი მოხვდება არა-რეპარირებულ დნმ -ის
დაზიანებასთან. ასეთი დაზიანებები და დნმ-ის კროსლინკინგი შეიძლება
გამოიწვიოს მაიონიზებელმა რადიაციამ ან ოქსიდაციურმა სტრესმა.
შეჩერებული ბაქტერიული რეპლიკაციური ჩანგლის შემთხვევაში არსებობს
რეპარაციის ორი მიმართულება. მეორე ჯაჭვის უქონლობისას, რეპარაციისათვის
აუცილებელი ზუსტი ინფორმაცია უნდა მოვიდეს ჰომოლოგიური ქრომოსომიდან .
ამრიგად რეპარაცია უნდა მოიცავდეს ჰომოლოგიურ რეკომბინაციას .
რეპიარაციის მეორე მიმართულებას წარმოადგენს შეცდომისაკენ მიდრეკილი
ტრანსლეზიური დნმ-ის სინთეზი. ბაქტერიებში ეს პროცესი წარმოადგენს სტრეს-
პასუხს დნმ-ის ინტენსიურ დაზიანებაზე. ასეთ პასუხს SOS პასუხი ეწოდება.
SOS ცილებია: uvrA და uvrB ცილები, რომლებიც უჯრედში ნორმაშიც გვხვდება,
UMuD და UMuC (unmutable, არამუტირებადი) ცილები.
UMuD ცილა SOS რეგულირებადი პროცესით იხლიჩება უფრო მოკლე ფორმად,
რომელსაც UMuD’ ეწოდება. ის წარმოქმნის კომპლექსს UMuC ცილასთან,
რომელიც წარმოადგენს დნმ პოლიმერაზა V-ს, რომელსაც ძალუძს ისეთი
დაზიანების მქონე დნმ-ის რეპლიკაცია, რომელიც ჩვეულებრივ, დაამუხრუჭებდა
რეპლიკაციას. საკმა-ოდ ხშირად დაზიანების ადგილას შეუძლებელია ფუძეთა
სწორი შეწყვილება, სწო-რედ ამიტომ, ტრანსლეზიური რეპლიკაცია შეცდომა
მიდრეკილია.
დნმ პოლიმერაზა V-ის გარდა, ტრანსლეზიური რეპლიკაცია საჭიროებს RECA
ცილას, SSB-ს და დნმ პოლიმერაზა III-ის ზოგიერთ სუბერთეულს. SOS პასუხის დროს
ადგილ აქვს დნმ პოლიმერაზა IV-ის ინდუქციას. ამ ფერმენტის მიერ წარმოებული
რეპლიკაციის პროცესი ასევე შეცდომა-მიდრეკილია.
ბაქტერიულ დნმ პოლიმერაზა IV-სა და დნმ პოლიმერაზა V-ს არ გააჩნიათ
საკორექციო ეგზონუკლეაზური აქტივობა. ამ ფერმენტების ანალოგები თითქმის
ყველა ორგანიზმში გვხვდება.
ძუძუმწოვრებს გააჩნიათ სხვადასხვა, დაბალი სიზუსტის მქონე დნმ
პოლიმერაზები, რომლებიც ტრანსლეზიური პოლიმერაზების ოჯახს განეკუთვნე -
ბიან.
მაგ., დნმ პოლიმერაზა  (ეტა)-ს ძალუძს ციკლობუტანური თ-თ დიმერების
გასწვრივ სინთეზი. ამ შემთხვევაში მუტაციას ადგილი არ აქვს, რადგან ეს
ფერმენტი, მიუხედავად ამ დაზიანებისა, მაინც ახერხებს ახალ ჯაჭვში შესაბამისი
ადენინების ჩართვას.
 ძუძუმწოვრებში დაახლოებით 130 გენია, რომლებიც აკოდირებენ დნმ-ის
რეპარაციის პროცესში მონაწილე ფერმენტებს. მათი ფუნქციის დაკარგვა
პათოლო-გიის განვითარების წინაპირობა შეიძლება გახდეს.
ჯაჭვების გაწყვეტის რეპარაციები
მაიონიზირებელი რადიაციითა და სხვა აგენტებით წარმოქმნილ გაწყვეტებს
ახასიათებთ დეგრადირებული შაქრები და ფუძეები, რომელთა მოშორებაც აუცი-
ლებელია.
უმაღლეს ეუკარიოტებში ერთ-ჯაჭვიანი გაწყვეტები ამოიცნობა ფერმენტით
პოლი (ადფ-რიბოზა) პოლიმერაზა I-ით. ერთ-ჯაჭციან გაწყვეტებთან
დაკავშირებამდე ეს ფერმენტი აქტივირდება და ასინთეზირებს პოლი-ადფ-
რიბოზას. ამ რეაქციისთვის სუბსტრატს ნად+ წარმოადგენს.
ფერმენტი პოლი-ადფ-რიბოზა ჯაჭვებს უერთებს თავის თავს
(ავტომოდიფიკაცია) და სხვა ბირთვულ ცილებს. მათ შორის, ჰისტონებსა და
რეპარაციის პროცესში მონაწილე ცილებს. ამ მოდიფიკაციებით იცვლება
ქრომატინის სტრუქტურა, მოიზიდება რეპარაციის პროცესში მონაწილე სხვა
ცილებიც. (მაგ.XRCC1 ცილა). რეპარაციის შემდეგ პოლი-ადფ-რიბოზა
დეგრადაციას განიცდის.
2) რა არის გენის ექპრესია
გენის ექსპრესია არის გენის აქტივაცია, როცა გენი ასრულებს თავის
ფუნქციას, აკოდიროს თავისი პროდუქტი.
3) პოსტ-ტრანსლაციური და პოსტ-ტრანსკრიფციული მოდიფიკაციები
ეს მოდიფიკაციები სპეციალურიფერმენტების ზემოქმედების შედეგად
ხდება. იგი შეიძლება მდგომარეობდეს გარკვეულ ამინომჟავათა შორის
დისულფიდური ბმების წარმოქმნაში (რაც მოლეკულის გარკვეული ფორმის
დაფიქსირებას უწყობს ხელს), ან რიგი ფუნქციონალური ჯგუფების
მიერთებაში, (მაგ: აცეტატის, ფოსფატის, ლიპიდების,ნახშირწყალბადების),
რამდენიმე ამინომჟავის „ამოჭრაში“ და წარმოქმნილი ჯაჭვების
დისულფიდური ბმებით შეკავშირებაში და სხვა.

4) ცილის დეგრადაცია
დეგრადაციისას ხდება გამოუსადეგარი ცილების მოშორება და
ამინომჟაცების რეციკლიზაცია. დეგრადაცია სელექციური პროცესია.
ბაქტერიებსა და ეუკარიოტებში სწრაფად განახლებადი ცილებისთვის
არსებობს დეგრადაციის ატფ-დამოკიდებული ციტოზოლური სისტემები.
ხერხემლიანებში გვხვდება მეორე სისტემაც, რომელიც ფუნქციონირებს
ლიზოსომებში.ლიზოსომებში ძირითადად ის ცილები დეგრადირდება,
რომლებსაც ახასიათებთ ნახევარცხოვრების გრძელი პერიოდი.
 E.Coli-ში დეფექტური და სწრაფად განახლებადი ცილებსათვის ასრსებობს
დეგრა-დაციის ატფ-დამოკიდებული პროტეაზა - Lon. თითოეული პეპტიდური
ბმის გახლეჩისათვის 2 მოლეკულა ატფ-ის ჰიდროლიზია საჭირო. როგორც
კი ცილის ჰიდროლიზით პატარა არააქტიური პეპტიდები მიიღებიან,
პროტეოლიზის პროცესს ატფ-დამოუკიდებელი სხვა პროტეაზები
ამთავრებენ.
ეუკარიოტებში ატფ-დამოკიდებული პროტეოლიზის მთავარი
კომპონენტია 76 ამინომჟავურ ნაშთიანი ცილა უბიქვიტინი. იგი
სადეგრადაციო ცილებს კოვალენტურად უკავშირდება. ამ დაკავშირებას
საფეხურებრივად ააქტივებს სამი ფერმენტი - E1, E2, E3. შემდგომში ცილები
ატფ-დამოკიდებული კომპლექსით - პროტეოსომით განიცდიან
დეგრადაციას.
პროტეოსომა წარმოადგენს დიდ ცოლოვან კომპლექსს და ცნობილია,
როგორც 26S პროტეოსომა. იგი შეიცავს ორი ტიპის სუბკომპლექსს: კასრის
ტიპის გულოვან სუბერთეულსა (20S) და რეგულატორულ ნაწილაკებს (19S)
კასრის ორივე მხარეს.
• გულოვანი მხარე შედგება 4 რგოლისაგან. გარეთა რგოლი შედგება
7 სუბერთეულისგან, ხოლო შიდა რგოლი - 7;
• რეგულატორული ნაწილაკი 18 სუბერთეულს შეიცავს თითოეულ
ბოლოზე.

5) რნმ და დნმ პოლიმერაზები

დნმ პოლიმერაზა
ყველა დნმ პოლიმერაზას გააჩნია 3’>5’ ეგზონუკლეაზური აქტივობა. ამ
თვისების მეშვეობით, დნმ-პოლიმერაზებს რეაქციის დროს შეუძლიათ „უკან
წამოსვლა“, არა-კომპლემენტურად დამატებული ფუძის ჰიდროლიზი და
სწორი ფუძის ჩაშენება. ამ აქტივობას საკორექციო აქტივობას უწოდებენ.
E. coli-ში გვხვდება სამი მთავარი ტიპის დნმ-პოლიმერაზა: I, II და III. E.Coli-ში
მიმდინარე პოლიმერაზული აქტივობის 90%-ზე მეტი დნმ-პოლიმერაზა I-ის
წილზე მოდის, თუმცა ამ ფერმენტს არ ძალუძს დნმ-ის რეპლიკაცია. იგი
ხასიათდება დაბალი პროცესიულობით (16-20 ნუკლეოტიდი/წამში). დნმ-ის
რეპლიკაციას მთავარ ფერმენტს დნმ-პოლიმერაზა III წარმოადგენს.
რეპლიკაციის ჩანგალზე ამ ფერმენტის ორი მოლეკულა მუშაობს და
თითოეული თითო ახალ ჯაჭვს აწყობს. მას ახასიათებს მაღალი
პროცესიულობა და პოლიმერიზაციის სიჩქარე - 250-1000 ნუკლეოტიდი/წამ-
ში. იგი შედგება სულ მცირე 10 სუბერთეულისგან.
დნმ-პოლიმერაზა I-ის მთავარ ფუნქციას წარმოადგენს რეპლიკაციისა და
რეკომბი-ნაციის შემდგომ დაშვებული შეცდომების გასწორება. ეს ფუნქცია
განპირობებულია მისი უნიკალური ფერმენტული აქტივობით, რომელიც არ
ახასიათებს არცერთ სხვა დნმ-პოლიმერაზას. ეს არის 5’>3’ ეგზონუკლეაზური
აქტივობა.
დნმ პოლიმერაზებს დნმ-ის სინთეზი მარტო 5'-დან 3' მიმართულებით
შეუძლიათ, რაც სირთულეს ქმნის რეპლიკაციის დროს. დნმ-ის ორმაგი
სპირალი ყოველთვის ანტიპარალელურია, ანუ ერთი ჯაჭვი 5'-3'
მიმართულებისაა, მეორე კი 3'-5'. ამის გამო, ორი ახალი ჯაჭვიც ერთმანეთის
ანტიპარალელურია და ისინი სხვადასხვან-აირად უნდა წარმოიქმნას.
რეპლიკაციის ჩანგლისკენ 5'-3' მიმართულებით განლაგებული ახალი
ჯაჭვის წარმოქმნა ადვილია. იგი უწყვეტად სინთეზდება, რადგან დნმ-
პოლიმერაზა იმავე მიმართულებით გადაადგილდება, საითაც რეპლიკაციის
ჩანგალი. უწყვეტად სინთეზირებულ ახალ ჯაჭვს მოწინავე ჯაჭვი ეწოდება.
მეორე ახალი ჯაჭვი, რომელსაც რეპლიკაციის ჩანგლიდან 5'-3'
მიმართულება აქვს, უფრო რთული ასაწყობია. იგი ნაწილ-ნაწილ
სინთეზდება, რადგან ჩანგალი წინ გადაადგილდება და დნმ-პოლიმერაზას
(რომელიც ჩანგლის საპირისპიროდ მიემარ-თება) უწევს, მოშორდეს ჯაჭვს
და თავიდან დაუკავშირდეს ახლად გახსნილ დნმ-ს. ამ მეორე, ნაწილ-ნაწილ
აწყობილ ჯაჭვს ჩამორჩენილი ჯაჭვი ეწოდება.
დნმ-პოლიმერაზას მიერ ნაწილ-ნაწილ წარმოქმნილ უბნებს ოკაზაკის
ფრაგმენტე-ბი ეწოდება. წამყვანი ჯაჭვის სინთეზს სულ ერთი პრაიმერი
სჭირდება დასაწყისში, ჩამორჩენილ ჯაჭვს კი - ახალი პრაიმერი ოკაზაკის
თითოეული ფრაგმენტისთვის.
დნმ-ის რეპლიკაციის უპრობლემოდ წარმართვას სხვა ცილები და
ფერმენტებიც ესაჭიროება. ერთ-ერთი ცილაა მცოცავი მომჭერი, რომელიც
დნმ-პოლიმერაზა III-ის მოლეკულებს აფიქსირებს რეპლიკაციის პროცესში.
იგი რგოლის ფორმის ცილაა და უზრუნველყოფს, რომ ჩამორჩენილი ჯაჭვის
დნმ-პოლიმერაზა ოკაზაკის ახალი ფრაგმენტის სინთეზის დაწყებისას
ბირთვში არ გატივტივდეს და რეპლიკაციის ჩანგალს არ მოშორდეს.
ტოპოიზომერაზა ასევე მნიშვნელოვან როლს ასრულებს დნმ-ის
რეპლიკაციაში. იგი უზრუნველყოფს, რომ დნმ-ის გახსნისას რეპლიკაციის
ჩანგალის მიღმა მდებარე ორმაგი სპირალი ზემდატად არ ჩაიხვეს. იგი
სპირალს დროებით ჩაჭრის, სანამ ძლიერ დაგრეხილი ორმაგი ჯაჭვი ცოტა
არ გასწორდება და შემდეგ ისევ აწებებს შეუქცევადი დაზიანების თავიდან
ასაცილებლად.
და ბოლოს, თუ გვინდა, რომ დნმ-ს ახალ ჯაჭვში რნმ-პრაიმერები და
ნაპრალები არ იყოს, ცოტა დალაგებაც საჭიროა. დნმ-პოლიმერაზა I რნმ-
პრაიმერებს ამოჭრის და ჩაანაცვლებს დნმ-ის მოლეკულებით, ამის შემდეგ
დარჩენილ ნაპრალებს (ინგ. Nick) კი დნმ-ლიგაზა აწებებს (აღადგენს
ფოსფოდიესთერულ კავშირებს).
• ჰელიკაზა დნმ-ის ორმაგ სპირალს ხსნის რეპლიკაციის ჩანგალთან.
• დნმ-დამკავშირებელი ცილები დნმ-ის ჯაჭვებს უკავშირდებიან
ჩანგალთან და ხელს უშლიან მათ ისევ ორმაგ სპირალად დახვევას.
 • ტოპოიზომერაზა რეპლიკაციის ჩანგალს წინ უძღვის, რათა თავიდან
აიცილოს დნმ-ის სუპერსპირალიზაცია (ზედმეტად ჩახვევა).
• პრაიმაზა დნმ-ის ჯაჭვის კომპლემენტარულ რნმ-ის პრაიმერებს
წარმოქმნის.
• დნმ-პოლიმერაზა III აგრძელებს პრაიმერებს და მათ 3' ბოლოზე ახალ
ნუკლეოტიდებს ამატებს დნმ-ის ახალი მოლეკულის წარმოსაქმნელად .
• რნმ-პრაიმერებს დნმ-პოლიმერაზა I აშორებს და მათ დნმ-ის
მონაკვეთებით ანაცვლებს.
• დნმ-ის ფრაგმენტებს შორის ნაპრალებს დნმ-ლიგაზა აწებებს.

რნმ პოლიმერაზა
რნმ-პოლიმერაზა — ფერმენტი, რომელიც ახორციელებს რნმ-ის
მოლეკულების სინთეზს. ჩვეულებრივ, რნმ-პოლიმერაზას უწოდებენ დნმ-
დამოკიდებულ რნმ-პოლიმერაზებს, რომლებიც დნმ-ის მატრიცაზე
ასინთეზირებენ რნმ-ის მოლეკულებს, ანუ ახორციელებენ ტრანსკრიპციას .
რნმ-პოლიმერაზების კლასის ფერმენტები ძალიან მნიშვნელოვანია
უჯრედების ფუნქციონირებისთვის, ამიტომ ისინი ყველა ორგანიზმსა და
ბევრ ვირუსში არსებობს.
რნმ პოლიმერაზები
ეუკარიოტებს ახასიათებთ 3 სახის რნმ-პოლიმერაზა: რნმ-პოლიმერაზა I, II
და III.
მათ ახასიათ განსხვავებული სპეციფიკა პრომოტორებისადმი, რაც
განაპირობებს მათ განსხვავებულ ფუნქციებს:
• რნმ-პოლიმერაზა I ააქტივებს მხოლოდ ერთი ტიპის რნმ-ის,
პრერიბოსომული რნმ-ის, სინთეზს, რომელიც წინამორბედია 28S, 18S და 5.8S
რიბოსომული რნმ-ებისა. ამ ფერმენტის პრომოტორები ცვალებადია
სახეობების მიხედვით;
• რნმ-პოლიმერაზა II ააქტივებს მ-რნმ-ისა და ზოგიერთი სხვა
სპეციალიზე-ბული ფუნქციების მქონე რნმ-ის სინთეზს. ეს ფერმენტი
ამოიცნობს ათასობით სხვადასხვა პრომოტორს, რომელთაგანაც ბევრს
მსგავსი თანამიმდევრობები ახასიათებს. ეს თანამიმდევრობები
ტრანსკრიფციული ფაქტორების დაკავშირე-ბის ადგილებს წარმოადგენენ.
ტრანსკრიფციული ფაქტორები ცილოვანი მოლეკულებია, რომლებიც
არეგულირებენ რნმ-პოლიმერაზას დაკავშირებას პრომოტორთან .
პრომოტორების ზოგიერთი საერთო უბნების თანამიმდევ-რობები შეიცავს
თათა კოლოფს, რომელიც უკავშირდება -30 რეგიონსა და Inr (Initiator)
თანამიმდევრობას, რომელიც მოთავსებულია +1 რეგიონში, რნმ-ის
სინთეზის სტარტის ადგილზე;
• რნმ-პოლიმერაზა III ააქტივებს 5S რ-რნმ-ის, ტ-რნმ-ებისა და სხვა
მცირე ზომის სპეციალიზებული რნმ-ების სინთეზს.
6) რა არის პრომოტორი
 რნმ პოლიმერაზას დაკავშირებას დნმთან და ტრანსკრიპციის ინიციაციას
ადგილი აქვს დნმ-ის სპეციფიკურ საიტებზე, რომლებსაც პრომოტორები
ეწოდებათ. პრომოტორები დნმ-ის მატრიცაზე დასინთეზირეზებელი რნმ-ის
ახლოს არიან ლოკალიზებული. ტრანსკრიპციის ინიციაციის რეგულაცია,
ფაქტიურად, რნმ-პოლიმერაზას პრომოტორთან დაკავშირების
რეგულაციაა.პრომოტორები ცვალებადობენ მათი ნუკლეოტიდური
თანმიმდევრობის მიხედვით და ეს ზეგავლენას ახდენს მათთან რნმ-
პოლიმერაზას დაკავშირების პროცესზე.
7) რა არის ოპერონი
პროკარიოტულ მატრიცულ რნმ-თა უმრავლესობა პოლიცისტრონულია და
გააჩნია მხოლოდ ერთი პრომოტორი. გენების კლასტერის, პრომოტორისა
და დამატებითი თანამიმდევრობის ერთობლიობას ოპერონი ეწოდება.
ლაქტოზის ოპერონის მეტაბოლიზმში მონაწილე 3 გენი
კოორდინირებულად განიცდის რეგულაციას, ესენია:
• β-გალაქტოზიდაზას გენი, რომელიც ლაქტოზას შლის გლუკოზამდე
და გალაქტოზამდე;
• გალაქტოზიდ-პერმეზას გენი, რომელსაც ლაქტოზა უჯრედში
შემოაქვს.
• A ცილა - ეს გენი კოდირებს ცილას, რომელსაც შეუძლია ბაქტერიულ
უჯ-რედში მოხვედრილი ლაქტოზის აცეტილირება.
ოპერატორი - ოპერონში შემავალი თანამიმდევრობა.
თითოეულ ზემოთ ნახსენებ გენს წინ უძღვის ტრანსლაციის სიგნალი,
რომელიც მ-რნმ-ს რიბოსომისკენ წარმართავს და აკავშირებს მასთან.
ლაქტოზას არარსებობისას, Lac-ოპერონის გენები რეპრესირებულია და
უჯრედში გალაქტოზიდაზას მხოლოდ რამდენიმე მოლეკულა გვხვდება.
მუტაციები ოპერა-ტორში, ან I გენში იწვევენ Lac-ოპერონის გენთა
პროდუქტის კონსტიტუციურ სინთეზს. I გენი აკოდირებს Lac-რეპრესორს,
რომელიც ოპერატორს უკავშირდება და ამუხრუჭებს ტრანსკრიფციის
პროცესს.
ლაქტოზას თანაობისას ხდება Lac-ოპერონის ინდუქცია. ინდუქტორის
მოლეკულა რეპრესორის სპეციფიკურ საიტს უკავშირდება, იწვევს მის
კონფორმაციულ ცვლილე-ბებს, რის შედეგადაც რეპრესორი
ოპერატორიდან დისოციაციას განიცდის. ამ სისტე-მაში ინდუქტორს
ალოლაქტოზა წარმოადგენს.
8) ედიტინგი, კეპირება, სპლაისინგი, პროცესინგი
რნმ-ის ედიტინგი არის კო- ან პოსტ-ტრანსკრიფციური პროცესი, რომლის
დროსაც ხდება ნუკლეოტიდური თანამიმდევრობის ცვლილება გენომში
კოდირებულ თანა-მიმდევრობასთან შედარებით.
აპოლიპოპროტეინი B-ს ორი ფორმა არსებობს აპო B-100 (გრძელი
მოლეკულა) და აპო B-48 (წაჭრილი მოლეკულა). მათ გარდა ედიტინგის
პროცესის ნორმალური წარმართვისთვის სხვა დამხმარე ცილოვანი
ფაქტორებიცაა საჭირო, რომლებიც წარ-მოქმნიან კომპლექსს -
ედიტოსომას.
აპო B-100 და აპო B-48 ლიპიდებს უკავშირდებიან და ლიპოპროტეინულ
ნაწილა-კებს წარმოქმნიან.
ედიტინგის პროცესს აკატალიზებს ფერმენტი - ორჯაჭვიანი რნმ ადენოზინ
დეამი-ნაზა.
ეუკარიოტული მ-რნმ-ის კეპირება
ჩამოყალიბებული ეუკარიოტული მ-რნმ-ის ორივე ბოლო
თავისებურებებით ხასიათდება. მას 5’ ბოლოზე 7-მეთილგუანოზინის ნაშთი
გააჩნია. აღნიშნული ნაშთი მ-რნმ-თან დაკავშირებულია 5',5'-
ტრიფოსფატური კავშირით. მას ხშირად "კეპს" უწოდებენ. 5’-კეპი იცავს მ-
რნმ-ს ნუკლეაზების დეგრადაციისაგან. ის აგრეთვე მონაწილეობს
სპეციფიკურ კეპ-დამაკავშირებელ კომპლექსთან დაკავშირებაში და
აგრეთვე ტრანსლიაციის ინციაციის დროს მ-რნმ-ის დაკავშირებაში
რიბოსომებთან.
კეპის წარმოქმნის პირველ ეტაპზე, გტფ-ის მოლეკულა ტრანსკრიფტის
ბოლო 5' ტრიფოსფატს უერთდება. შემდეგ საფეხურზე ხდება გტფ-ის
მეთილაცია N-7 მდგომარეობაში. მეთილის ჯგუფების დონორს S-
ადენოზილმეთიონინი წარმოად-გენს. ყველა ამ რეაქციას ადგილი აქვს
ტრანსკრიფციის ძალიან ადრეულ საფეხუ-რებზე – პირველი 20- 30
ნუკლეოტიდის დამატების შემდეგ. კეპირების სამივე ფერმენტი და მათი
საშუალებით ტრანსკრიტის 5’ ბოლო თვითონ დაკავშირებული არიან რნმ
პოლიმერაზა II-ის CTD რეგიონთან, სანამდე კეპი დასინთეზდება. ამის
შემდეგ კეპირებული 5’ ბოლო ჩამოშორდება კეპირების ფერმენტებს და
უკავშირდება კეპ-დამაკავშირებელ კომპლექსს.
3’ ბოლოს სტრუქტურა.
3' ბოლოზე ეუკარიოტული მ-რნმ-ების უმრავლესობა 80-250 ადენილატის
კუდის არსებობით ხასიათდება. ამიტომ, ამ ბოლოს პოლი(ა)-კუდს
უწოდებენ. ამ კუდს რამოდენიმე სპეციფიკური ცილოვანი მოლეკულა
უკავშირდება. პოლი(ა) კუდი და მასთან ასოცირებული ცილები,
სავარაუდოდ, იცავენ მ-რნმ-ებს დეგრადაციისაგან.
პოლი(ა) კუდის დამატება მრავალსაფეხუროვანი პროცესია:
• ტრანსკრიფტი გრძელდება იმ წერტილის მიღმა, სადაც პოლი(ა)
კუდის დამატება ხდება. შემდეგში ის იხლიჩება ამ კუდის დამატების
ადგილზე. გახლეჩას ახორციელებს რნმ პოლიმერაზა II-ის CTD რეგიონთან
ასოცირებული დიდი ფერმენტული კომპლექსის ენდონუკლეაზა;
• გახლეჩით წარმოიქმნება თავისუფალი 3’- ჰიდროქსილის ჯგუფი,
რომელიც განსაზღვრავს მ-რნმ-ის ბოლოს და რომელსაც იმწამსვე ემატება
ადენილატის ნაშთები. რეაქციას აკატალიზებს ფერემენტი პოლიადენილატ
პოლიმერაზა;
 ფერმენტი არ საჭიროებს ყალიბს, მაგრამ საჭიროებს გახლეჩილ მ-რნმ-ს
როგორც ფალიას.
რნმ-ის სპლაისინგი
პირველადი ტრანსკრიფტებიდან ინტრონები სპლაისინგს განიცდიან და
დარჩენი-ლი ეგზონები ერთმანეთს უერთდება ჩამოყალიბებული
ფუნქციური რნმ-ის წარმოქ-მნით.
ეუკარიოტული მ-რნმ-ების უმრავლესობის ეგზონები 100-200
ნუკლეოტიდის ზომისაა; ინტრონების ზომები უფრო დიდი ცვალებადობით
ხასიათდება; 50-20000 ნუკლეოტიდი. უმაღლესი ეუკარიოტებისა და, მათ
შორის, ადამიანის გენების დნმ-ის უმეტესი ნაწილი ინტრონებით არის
წარმოდგენილი.
ინტრონები 4 ჯგუფის სახით გვხდება. I და II ჯგუფის ინტრონები
სპლაისინგის მექანიზმებით განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან , მაგრამ
გააჩნიათ ერთი უცნაური საერთო თვისება – ისინი არიან თვით-
სპლაისირებადი – ანუ ცილოვანი ფერმენტები ამ პროცესში არ
მონაწილეობენ.
ორივე ჯგუფის ინტრონების სპლაისინგი მაღალენერგეტიკული
კოფაქტორების (მაგ. ატფ) გარეშე მიმდინარეობს და მოიცავს ორ
ტრანსესთერიფიკაციულ რეაქციას.
ინტრონების მესამე, ყველაზე დიდი, ჯგუფი, რომლებიც გვხვდება
ბირთვული მ-რნმ-ების პირველად ტრანსკრიფტებში, მეორე ჯგუფის
ინტრონთა მსგავსად, სპლაისინგს განიცდის მარყუჟის წარმოქმნის გზით.
მაგრამ ამ შემთხვევაში თვით-სპლაისინგს ადგილი არ აქვს. სპლაისინგის
რეაქციები საჭიროებს სპეციალიზებული ცილა-რნმ კომპლექსების –
სპლაისოსომების არსებობას.
მეოთხე ჯგუფის ინტრონები ზოგიერთ ტ-რნმ-ში გვხვდება. აქ სპლაისინგი
ატფ-ის ენერგიას და აგრეთვე სპეციალურ ენდონუკლეაზას საჭიროებს .
სპლაისინგის ენდონუკლეაზა წყვეტს ინტრონების ბოლოებთან
ფოსფოდიესთერულ კავშირებს და და ორი ეგზონი ერთმანეთს უერთდება.
შეერთების რეაქცია მსგავსია დნმ-ლიგა-ზური რეაქციისა. სპლაისოსომის
ინტრონები მხოლოდ ეუკარიოტებში გვხვდება, თუმცა სხვა ინტრონები (I და
II ჯგუფის) გვხვდება აგრეთვე ბაქტერიებში და ბაქტერიების ვირუსებში.
9) ტრანსლაცია
ტრანსლაცია არის ცილის სინთეზის პროცესი.
ცილის სინთეზი მიმდინარეობს რიბოსომებზე.
სტადიები
• ამინომჟავების აქტივაცია;
• ინიციაცია;
• პოლიპეპტიდური ჯაჭვის ელონგაცია;
• ტერმინაცია;
• პოლიპეპტიდური ჯაჭვის დახვევა და პროცესინგი.
რნმ პროცესინგი
სინთეზის შემდეგ ბაქტერიული რნმ-ის მოლეკულების უმრავლესობა და
ეუკარი-ოტული უჯრედების რნმ-ის ფაქტობრივად ყველა მოლეკულა
პროცესინგს (დამუ-შავებას) განიცდის. რნმ-ის ახლადდასინთეზებულ
მოლეკულას პირველადი ტრანსკრიფტი ეწოდება.
ეუკარიოტული მ-რნმ-ების პირველადი ტრანსკრიფტები როგორც წესი
მოიცავს მთლიან ერთ გენს. გენები შედგება სპეციალური უბნებისაგან -
ინტრონებისაგან, რომლებიც არ შეიცავენ ინფორმაციას ამინომჟავური
თანამიმდევრობების შესახებ და ეგზონებისაგან, რომლებიც ახორციელებენ
ამინომჟავური თანამიმდევრობის კო-დირებას. პროცესს, რომლის დროსაც
პირველადი ტრანსკრიფტიდან ხდება ინტრო-ნების მოშორება, ეგზონების
შეერთება და ჩამოყალიბებული მ-რნმ-ის წარმოქმნა - სპლაისინგი -
ეწოდება. ყველა რნმ-ის საბოლოო პოსტსინთეზური მოდიფიკაცია მისი
დეგრადაციაა. ყველა რნმ ექვემდებარება ამ ბედს და იცვლება რნმ-ის
ახლადდასინ-თეზებული მოლეკულებით.
ამინომჟავების აქტივაცია
ამინომჟავების აქტივაცია მიმდინარეობს ციტოზოლში და არა რიბოსომებზე.
ამ დროს 20 სხვადასხვა ამინომჟავიდან თითოეული უკავშირდება
სპეციფიკურ ტ-რნმ-ს. ტ-რნმ-ის მოლეკულის ერთი ნაწილი უკავშირდება
სპეციფიკურ ამინომჟავას, ხოლო მეორე ნაწილი მ-რნმ-ში ამოიცნობს
ნუკლეოტიდურ თანამიმდევრობას, რომელიც ამ ამინომჟავას კოდირებას
ახდენს. ამ ესთერიფიკაციის რეაქციას აკატალიზებს ფერმენტები
ამინოაცილ-ტ-რნმ სინთეტა-ზები. თითოეული ფერმენტი სპეციფიკურია
მხოლოდ ერთი ამინომჟავისთვის და მისი შესაბამისი ერთი ან მეტი ტ-რნმ-
სთვის. რეაქციის შედეგად წარმოიქმნება ამინო-აცილ-ტ-რნმ, რომლის
სფეციფიკურობასაც მისი ტ-რნმ განსაზღვრავს. ცილის ამინომჟავური
თანამიმდევრობა ტრიპლეტური კოდონების თანამიმდევ-რობით
განისაზღვრება.
64 სხვადასხვა ტრიპლეტიდან, 61 აკოდირებს ამინომჟავას, ხოლო
დარჩენილი სამი - უაა, უაგ, უგა - არ შეიცავს ინფორმაციას ამინომჟავების
შესახებ. მათ უწოდებენ სტოპ ან ნონსენს კოდონებს. ისინი წარმოადგენენ
სიგნალს პოლიპეპტიდური ჯაჭვის სინ-თეზის შეწყვეტის შესახებ.
კოდონი აუგ წარმოადგენს ინიციაციის კოდონს. ის იძლევა
პოლიპეპტიდური ჯაჭ-ვის სინთეზის დაწყების შესახებ სიგნალს. თუ აუგ
მოთავსებულია პოლიპეპტიდური ჯაჭვის შიგნით, მაშინ ის აკოდირებს
ამინომჟავა მეთიონინს.
თითოეულ ამინომჟავას შეესაბამება ერთზე მეტი კოდონი. გამონაკლისს
წარმო-ადგენს მხოლოდ მეთიონინი და ტრიპტოფანი. ტრიფტოფანი არის
მნიშვნელოვანი ამინომჟავა, რომელიც მონაწილეობს ცილის ბიოსინთეზში.
იგი საჭიროა ცილების, ფერმენტების, ნეიროტრანსმიტერების წარმოებისა
და შენარჩუნებისთვის. მას აკოდი-რებს კოდონი უგგ.
 ტ-რნმ შეიცავს სამი ნუკლეოტიდისგან შემდგარ თანამიმდევრობას,
ანტიკოდონს. ანტიკოდონი ამოიცნობს მ-რნმ-ის გარკვეულ
თანამიმდევრობას და უკავშირდება მას.
ხშირად, კოდონ-ანტიკოდონის ურთიერთქმედებისას, პირველი ორი
ნუკლეოტი-დის დაკავშირება უოტსონ-კრიკის კლასიკური წყვილებით
ხდება, ხოლო მესამე წყვილი შედარებით სუსტ წყალბადურ ბმებს
წარმოქმნის. კოდონების მესამე წყვილი „ქანაობს-მერყეობს“. კოდონის
პირველი ორი ნუკლეოტიდი განსაზღვრავს კოდონ-ანტიკოდონის
ურთიერთქმედებას. ვინაიდან მესამე წყვილის დაკავშირება სუსტია, ცილის
სინთეზის დროს შესაძლებელი ხდება ტ-რნმ-ის კოდონიდან ადვილი დისო-
ციაცია.
თუ ამინომჟავას რამდენიმე კოდონი შეესაბამება, მაშინ ისინი უმთავრესად
მესამე ნუკლეოტიდით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან.
ინიციაცია
პოლიპეპტიდური ჯაჭვის ინიციაცია იწყება N-ბოლოდან, ანუ ამინომჟავების
მიერ-თება ხდება პირველი საწყისი ამინომჟავის და შემდგომ, პეპტიდის,
თავისუფალ COOH ჯგუფთან.
ბაქტერიებში პოლიპეპტიდის სინთეზის ინიციაციისთვის აუცილებელია:
• 30S რიბოსომული სუბერთეული;
• დასასინთეზირებელი პოლიპეპტიდის შესაბამისი მ-რნმ;
• საინიციაციო ფმეთ-ტ-რნმფმეთ;
• ინიციაციის ცილოვანი ფაქტორები: IF-1, IF-2, IF3
• 50S რიბოსომული სუბერთეული;
• Mg2+ იონები.
საინიციაციო კომპლექსის წარმოქმნა 3 სტადიად მიმდინარეობს:
(1) 30S რიბოსომული სუბერთეული უკავშირდება IF3 ინიციაციის
ფაქტორს, რომელიც აფერხებს რიბოსომული სუბერთეულების
ერთმანეთთან დროზე ადრე დაკავშირებას;
(2) მ-რნმ ისეთნაირად უკავშირდება 30S რიბოსომულ სუბერთეულს, რომ
მ-რნმ-ის საინიციაციო კოდონი - აუგ - შეუღლებულია 30S რიბოსომული
სუბერთეულის განსაკუთრებულ უბანთან. მათ სწორ ფიქსაციას მ-რნმ-ის
განსაკუთრებული საინიციაციო სიგნალი, შაინ-დელგერნოს
თანმიმდევრობა განაპირობებს.
რიბოსომებს ამინოაცილ-ტ-რნმ-ის დაკავშირების სამი საიტი გააჩნიათ: A, P
და E. საინიციაციო აუგ კოდონი P საიტს უკავშირდება. ეს უბანი
ერთადერთია, რო-მელსაც ფმეთ-ტ-რნმფმეთ შეიძლება დაუკავშირდეს.
უკანასკნელი E საიტიდან „დაცლილი“ ტ-რნმ-ები ტოვებენ რიბოსომას.
ფაქტორი IF-1 A საიტს უკავშირდება და ინიციაციის დროს აფერხებს ტ-რნმ-
ის დაკავშირებას.
 ინიციაციის მეორე სტადიაზე წარმოქმნილ კომპლექსს უერთდება კიდევ
ერთი ახლადწარმოქმნილი კომპლექსი, რომელიც შედგება IF-2, გტფ-ისა და
ფმეთ-ტ-რნმფმეთ -სგან. ეს კომპლექსი უკავშირდება საინიციაციო კოდონს.
(3) ინიციაციის მესამე სტადიაზე ეს დიდი კომპლექსი ურთიერთქმედებს
50S რიბო-სომის სუბერთეულთან. ამ დროს გტფ ჰიდროლიზს განიცდის
გდფ-მდე და არაორგანულ ფოსფატამდე, ორივე მათგანი ტოვებს ამ
კომპლექსს. ინიციაციის ფაქტორებიც ტოვებენ რიბოსომას და შედეგად
გვრჩება ფუნქციურად აქტიური
70S რიბოსომა, რომელსაც საინიციაციო კომპლექსი ეწოდება. ეს კომპლექსი
უკვე მზად არის ელონგაციისთვის.
ელონგაცია
ყოველი ამინომჟავის მიერთება მზარდ პოლიპეპტიდურ ჯაჭვზე სამ სტადიად
მიმდინარეობს და ციკლი მეორდება იმდენჯერ, რამდენი
ამინომჟავისაგანაც არის შემდგარი ჯაჭვი.
ელონგაციისათვის აუცილებელია:
• საინიციაციო კომპლექსი;
• ამინოაცილ ტ-რნმ;
• სამი ელონგაციის ფაქტორი: EF-Tu, EF-TS, EF-G;
• გტფ.
ელონგაციის I სტადიაზე წარმოიქმნება სამმაგი კომპლექსი, რომელიც
შედგება ამინოაცილ-ტ-რნმ-სგან, EF-Tu და გტფ-საგან. ეს კრებული
უკავშირდება 70S საინიციაციო კომპლექსის A უბანს, რასაც გტფ-ის
ჰიდროლიზი სდევს თან. შემდგომ EF-Tu-გდფ ტოვებს რიბოსომას და
რეგენერირებს.
ელონგაციის II სტაიაზე ახალი პეპტიდური ბმა წარმოიქმნება იმ
ამინომჟავებს შორის, რომელთა შესაბამისი ტ-რნმ განლაგებულია P და A
უბანში. ამ რეაქციას აკატალი-ზებს პეპტიდილ ტრანსფერაზა.
ელონგაციის III სტადიაზე რიბოსომა ერთი კოდონით წინ გადაადგილდება,
მ-რნმ-ის 3’ ბოლოსკენ. რიბოსომის გადაადგილებას მ-რნმ-ის გასწვრივ
ტრანსლოკაცია ეწოდება. ამ პროცესისთვის აუცილებელია EFG ფაქტორი
(ტრანსლოკაზა). აუცილებელი ენერგია მიიღება გტფ-ის მეორე მოლეკულის
ჰიდროლიზით.
ეუკარიოტებში ცილის სინთეზი იგივენაირად მიმდინარეობს. ელონგაციის
სამი ფაქტორია: ეუკარიოტული ელონგაციის ფაქტორი 1 ალფა, 1ბეტაგამა,
ეუკარიოტული ელონგაციის ფაქტორი 2. ეუკარიოტულ რიბოსომებს არ
გააჩნიათ E საიტი.
ტერმინაცია
ელონგაციის სტადია მანამდე მიმდინარეობს, სანამ რიბოსომა მ-რნმ-ის
მიერ კოდირებულ ბოლო ამინომჟავას არ ჩართავს პოლიპეპტიდურ ჯაჭვში.
პოლიპეპტი-დური ჯაჭვის სინთეზის დამთავრებაზე - ტერმინაციაზე -
სიგნალს იძლევა ერთ-ერთი შემდეგი ტრიპლეტიდან: უაა, უაგ, უგა. ის
 მოთავსებულია ბოლო ამინომჟავას კოდონის შემდეგ. ამ ტრიპლეტებს სტოპ
კოდონებს უწოდებენ.
როგორც კი სატერმინაციო ტრიპლეტი A უბანში მოხვდება მოქმედებას
იწყებს ტერმინაციული ფაქტორები: RF1, RF2 da RF3. ეს ფაქტორები იწვევენ:
• ტერმინალური პეპტიდილ ტ-რნმ-ის კავშირის ჰიდროლიზს;
• P უბნიდან პოლიპეპტიდისა და „ცარიელი“ ტ-რნმ-ის
გამოთავისუფლებას;
• 70S რიბოსომის დისოციაციას 30S და 50S სუბერთეულებად.
RF1 ამოიცნობს უაგ და უაა ტერმინაციულ კოდონებს, ხოლო RF2 - უგა და
უაა კოდონებს. RF1 ან RF2 ფაქტორი უკავშირდება სატერმინაციო კოდონს და
აიძულებს პეპტიდილტრანსფერაზას, რომ მზარდი პოლიპეპტიდური ჯაჭვი
გადაიტანოს ამინომჟავას მაგივრად წყლის მოლეკულაზე.
ეუკარიოტებში გვხვდება მხოლოდ ერთი ტერმინაციული ფაქტორი eRF,
რომელსაც სამივე ტერმინაციული კოდონის ამოცნობის უნარი აქვს.
პოლიპეპტიდური ჯაჭვის დახვევა და პროცესინგი
ცილის აქტივობისთვის საჭიროა მისი ნატიურ კონფორმაციაში არსებობა.
ზოგიერთ შემთხვევაში, ტრანსლაციის დამთავრების შემდეგ,
პოლიპეპტიდურ ჯაჭვს მანამ არ შეუძლია ნატიური კონფორმაციის მიღება,
სანამ ის პროცესინგს არ განიცდის. პროცესინგის ამ რეაქციებს
პოსტტრანსლაციური მოდიფიკაციები ეწოდებათ.
10) ტრანსლოკაცია
რიბოსომის გადაადგილებას მ-რნმ-ის გასწვრივ ტრანსლოკაცია ეწოდება.
ეს ხდება ცილის სინთეზის ელონგაციის მესამე სტადიაზე.
11) ტრანსკრიპცია
ტრანსკრიპცია არის დნმ-იდან რნმ წარმოქმნა.
მთავარი ფერმენტია რნმ პოლიმერაზა.
ტრანსკრიპციის შედეგად 3 მთავარი კლასის რნმ წარმოიქმნება:
1. მესენჯერული რნმ (მ-რნმ) - გენებში კოდირებული პოლიპეპტიდური
ჯაჭვების ამინომჟავათა თანამიმდევრობის ინფორმაცია რიბოსომისაკენ
მიაქვს;
2. ტრანსფერული რნმ (ტ-რნმ) - ადაპტორული მოლეკულაა, რომელიც მ-
რნმ-ში კოდირებულ ინფორმაციას კითხულობს და ცილის სინთეზის
პროცესში შესაბამისი ამინომჟავა გადააქვს მზარდ პოლიპეპტიდურ ჯაჭვზე;
3. რიბოსომული რნმ (რ-რნმ) - ცილებს უკავშირდება და წარმოქმნის
ცილის სინთეზის რთულ აპარატს - რიბოსომებს.
რნმ-ის სინთეზის პროცესიც 3 სტადიას მოიცავს: ინიციაცია, ელონგაცია და
ტერმინაცია.
ინიციაცია
რნმ-პოლიმერაზა უკავშირდება დნმ-ის სპეციფიკურ უბნებს - პრომოტორებს.
ისინი წარმართავენ ტრანსკრიფციას მომიჯნავე უბნებიდან. პრომოტორების
თანამიმდევ-რობები განსხვავებულია; იმ ნუკლეოტიდურ წყვილს,
რომლიდანაც რნმ-ის სინთეზი იწყება აქვს რიგითი ნომერი +1.
E.Coli-ში რნმ-პოლიმერაზას დაკავშირება ხდება რეგიონში, რომელიც
შემო-ისაზღვრება სასტარტო წერტილამდე 70 წყვილი ფუძეთი ზემოთ და
სასტარტო წერტილიდან 30 წყვილი ფუძეთი ქვემოთ. ამრიგად, მათი
ნომრებია +70 და -30.
ბაქტერიების პრომოტორში გვხვდება ორი კონსენსური თანამიმდევრობა
რნმ-ის სინთეზის დაწყების წერტილიდან 10 და 35 წყვილი ნუკლეოტიდით
წინ (-10; -35 რეგიონებში) ეს თანამიმდევრობები მნიშვნელოვანია σ70
სუბერთეულთან ურთი-ერთქმედებისათვის.
კონსენსური თანამიმდევრობა გვხვდება ზოგიერთი აქტიურად
ტრანსკრიპირება-დი გენების -40 და -60 მდგომარეობებს შორის. მას
ეწოდება UP ელემენტი (Upstream Sequence). UP ელემენტს უკავშირდება რნმ
პოლიმერაზას α სუბერთეული. პრომო-ტორთან რნმ-პოლიმერაზას
დაკავშირების ეფექტურობა და ტრანსკრიფციის ინიცია-ცია
დამოკიდებულია ამ კონსენსურ თანამიმდევრობებზე, მათ შორის მანძილსა
და ტრანსკრიფციის სტარტიდან მათ დაშორებაზე. აღნიშნულ უბნებში
მომხდარი მუტაციები მნიშვნელოვნად ამცირებენ რნმ-პოლიმერაზის
დაკავშირების უნარს.
პრომოტორთან რნმ-პოლიმერაზას დაკავშირდება ორ საფეხურად ხდება:
პირველ საფეხურზე პოლიმერაზა დნმ-ს უკავშირდება და წარმოქმნის ე.წ.
„დახუ-რულ კომპლექსს“ (დნმ ინტაქტურია და ინარჩუნებს ორჯაჭვიან
სტრუქტურას) ხოლო შემდეგ უკვე წარმოქმნის „ღია კომპლექსს“, რომლის
დროსაც დნმ ასევე ინტაქტურია, მაგრამ ნაწილობრივ დესპირალიზებულია
12-15 წყვილი ფუძის სიგრძეზე (-10 რეგიონიდან +2,+3-ის ჩათვლით). შემდგომ
ტრანსკრიფციის ინიციაცია მიმდინარე-ობს კომპლექსის შიგნით და
კომპლექსი გარდაიქმნება ელონგაციურ ფორმად, რის შედეგადაც იგი
გადაადგილდება პრომოტორიდან.
ამ მეორე საფეხურის შემდეგ იწყება რნმ-ის სინთეზი. რნმ-პოლიმერაზის σ
სუბერთეული მხოლოდ ფერმენტის პრომოტორთან ზუსტად
დაკავშირებისთვის არის საჭირო. რნმ-ის შემადგენლობაში რამოდენიმე
ნუკლეოტიდის ჩართვის შემდეგ ის შორდება რნმ-დნმ-ის კომპლექსს.
ელონგაცია და ტერმინაცია
რნმ-ის სინთეზის ელონგაცია გარკვეულ თანამიმდევრობებამდე
მიმდინარეობს. შემდგომ ეს თანამიმდევრობები დნმ-სგან ახლად
დასინთეზირებული რნმ-ის დისოციაციას იწვევენ. ეს პროცესი ეუკარიოტებში
კარგად არაა შესწავლილი.
E.Coli-ში არჩევენ, სულ მცირე, ორი კლასის დამამთავრებელ,
ტერმინაციურ სიგნალს, ანუ ტერმინატორებს. პირველ კლასს ეკუთვნიან ρ
(რო) ცილა დამოკიდებული, ხოლო მეორეს ρ-დამოუკიდებელი
ტერმინატორები.
 ρ-დამოუკიდებელი ტერმინატორები ხასიათდებიან ორი სპეციფიკური
ნიშნით:
• მათი უბანი, რომელიც მდებარეობს რნმ-ის სინთეზის დამთავრებამდე
15-20 ნუკლეოტიდით წინ, ხასიათდება თვითკომპლემენტური სარჭისებური
სტრუქ-ტურით;
• საყალიბო დნმ-ის ბოლოში რიგი ადენილატების არსებობა,
რომლებიც ურიდი-ლატებში ტრანსკრიპირდებიან სარჭისებური
სტრუქტურის 3’ ბოლოს წინ.
სავარაუდოდ, სარჭისებური სტრუქტურის არსებობა ტრანსკრიფციურ
კომპლექსში იწვევს ფერმენტის მოქმედებაში პაუზას და შლის რნმ-დნმ-ის
ჰიპრიდს; ეს ჰიბრიდუ-ლი კომპლექსები ა-უ ფუძეების არასტაბილურ
კომბინაციას შეიცავს, რასაც საბოლო-ოდ მოჰყვება ტრანსკრიფციული
კომპლექსის სრული დისოციაცია.
ρ-დამოკიდებული ტერმინატორები ხასიათდებიან მხოლოდ სარჭისებური
სტრუქტურის არსებობით. მათ საყალიბო ჯაჭვში განმეორებადი
ადენილატები არ აქვთ, მაგრამ ახასიათებთ ცა-თი მდიდარი
თანამიმდევრობები, რომელსაც ეწოდება Rut-რუტ ელემენტი.
ρ ცილა უკავშირდება რნმ-ს სპეციფიკურ დაკავშირების საიტებზე და
მოძრაობს 5’→3’ მიმართულებით სანამდე ის არ მიაღწევს ტერმინაციურ
საიტთან შეჩერებულ ტრანსკრიპციულ კომპლექსს. აქ ის
გამოანთავისუფლებს რნმ-ის ტრანსკრიფტს.
ρ ცილა ხასიათდება ატფ-დამოკიდებული რნმ-დნმ-ჰელიკაზური
აქტივობით, რომლის საშუალებითაც ხორციელდება მისი გადაადგილება
რნმ-ის გასწვრივ და ატფ ჰიდროლიზდება ρ ცილის მიერ ტერმინაციის
პროცესში.
12) რეპლიკაცია
დნმ-ის სინთეზი შეიძლება დაიყოს სამ სტადიად: ინიციაცია, ელონგაცია
და ტერმინაცია.
ინიციაცია
რეპლიკაციის საწყისი, რომელსაც OriC ეწოდება, 245 წყვილი ფუძისგან
შედგება. ამ 245 წყვილი ფუძისგან ყველაზე მნიშვნელოვანია ორი ტიპის
განმეორება:
• 3-ჯერ განმეორებადი 13 წყვილი ფუძე;
• 4-ჯერ განმეორებადი 9 წყვილი ფუძე (DnaA ცილის დამაკავირებელი
საიტები).
ამ განმეორებებს უწოდებენ „კონსენსურ თანამიმდევრობებს“.
ინიციაციის სტადიაში მონაწილეობს სულ მცირე 9 ფერმენტი და
ცილოვანი ფაქ-ტორი, რომლებიც დნმ-ის სპირალს შლიან და ამზადებენ
შემდეგი სტადიებისთვის. ინიციაციის მთავარი კომპონენტია DnaA ცილა. ამ
ცილის 4-5 მოლეკულისგან შემ-დგარი კომპლექსი უკავშირდება
რეპლიკაციის საწყისის (OriC) 9 წყვილ ფუძიან გან-მეორებას. შემდგომ ატფ-
დამოკიდებულ რეაქციაში, რომელშიც მონაწილეობს ჰისტო-ნის მსგავსი
ცილა HU, DnaA ცილა ამოიცნობს 13 წყვილ ფუძიან განმეორებას და იწვევს
მის დენატურაციას და ღია კომპლექსს წარმოქმნის. ამ უბანს შემდგომ DnaC
ცილის მეშვეობით უკავშირდება DnaB ცილა. DnaB ცილა არის ჰელიკაზა და
მისი ორი მოლეკულა იწვევს დნმ-ის ორივე მიმართულებით გაშლას, რითაც
წარმოქმნის ორ რეპლიკაციურ ჩანგალს. დნმ-ის დაცალკევებულ ჯაჭვებს
SSB ცილები (ერთ-ჯაჭვიანი დნმ-დამაკავშირებელი ცილები) უკავშირდებიან
და აფერხებენ ჯაჭვების ხელახალ რენატურაციას. ამასთან ერთად, ემატება
დნმ-გირაზაც (ტოპოიზომერაზა II), რითაც მცირდება დნმ-ის გაშლით
გამოწვეული ტოპოლოგიური სტრესი.
დნმ-ის რეპლიკაცია უჯრედული ციკლის განმავლობაში მხოლოდ
ერთხელ ხდება. ეს პროცესი მხოლოდ ინიციაციის სტადიაზე ექვემდებარება
რეგულაციას. რეპლიკა-ციის ინიციაციის დროზე მოქმედებს დნმ-ის
მეთილირება და ურთიერთქმედება ბაქ-ტერიულ პლაზმურ მემბრანასთან.
დნმ-ის OriC თანამიმდევრობა მეთილირდება Dam მეთილაზით.
რეპლიკაციის დაწყებისას დნმ ჰემიმეთილირებულია: მშობელ ჯაჭვს
გააჩნია მეთი-ლირებული OriC თანამიმდევრობა, ხოლო
ახლადდასინთეზირებულს არა. ჰემიმე-თილირებული OriC რეგიონი
დროებით უკავშირდება პლაზმურ მემბრანას, ხოლო გარკვეული დროის
შემდეგ გამონთავისუფლდება და უნდა განიცადოს მთლიანი მეთილირება
Dam მეთილაზით, სანამ მას კვლავ არ დაუკავშირდება DnaA ცილა.
შესაამისად, ინიციაციის სტადიაზე DnaA ცილაც მონაწილეობს რეგულაციაში.
მისი კომპლექსი ატფ-თან აქტიურია, ხოლო ადფ-თან არააქტიური.
ცილები და მათი ფუქციები:
• DnaA ცილა - ამოიცნობს OriC თანამიმდევრობას, იგივე რეპლიკაციის
საწყისს და იწვევს მის სპეციფიკურ უბნებში ორმაგი სპირალის გაშლას;
• DnaB ცილა, იგივე ჰელიკაზა - დნმ-ის გაშილა;
• DnaC ცილა - აუცილებელია DnaB ცილის რეპლიკაციის საწყისთან
დასაკავში-რებლად;
• HU - ჰისტონის მსგავსი ცილა, ინიციაციის სტიმულატორი;
• SSB ცილები - ერთჯაჭვიან დნმ-თან დაკავშირება;
• დნმ-გირაზა, იგივე ტოპოიზომერაზა II - დნმ-ის გაშლით გამოწვეული
ტოპო-ლოგიური სტრესის რელაქსაცია;
• Dam მეთილაზა - OriC რეგიონში გათც თანამიმდევრობის
მეთილირება.

ელონგაცია
ელონგაციის ფაზა შედგება ორი პროცესისგან, მოწინავე და
ჩამორჩენილი ჯაჭვების სინთეზისგან.
მოწინავე ჯაჭვის სინთეზი პირდაპირია და იწყება მოკლე რნმ-ის ფალიას
სინთე-ზით. ფალია წარმოიქმნება რეპლიკაციის საწყისთან და ამ რეაქციას
ააქტივებს ფერ-მენტი პრაიმაზა. შემდგომ ფალიას დნმ-პოლიმერაზა III
დეზოქსირიბონუკლეოტი-დებს უმატებს. მოწინავე ჯაჭვის სინთეზი
მიმდინარეობს უწყვეტად, რეპლიკაციური ჩანგლიდან განსაზღვრულ
მუდმივ მანძილზე.
ჩამორჩენილი ჯაჭვის სინთეზი მიმდინარეობს მოწინავე რეპლიკაციური
ჩანგლის მოძრაობის საპირისპიროდ, წყვეტილად, ოკაზაკის ფრაგმენტების
წარმოქმნით. თავ-დაპირველად, ხდება რნმ ფალიას სინთეზი, რომელსაც
ასევე დნმ-პოლიმერაზა III ამატებს დეზოქსირიბონუკლეოტიდებს. DnaB
ჰელიკაზა და DnaG პრაიმაზა წარმოქმ-ნიან პრაიმოსომას, რეპლიკაციური
კომპლექსის ფუნქციურ ერთეულს. დნმ-პოლიმერაზა III თავის ერთ
პოლიმერაზულ გულს იყენებს მოწინავე ჯაჭვის უწყვეტი სინთეზისათვის,
ხოლო მეორე ციკლირებს ერთი ოკაზაკის ფრაგმენტიდან მეორემდე
ჩამორჩენილ ჯაჭვზე. ჩამორჩენილ ჯაჭვზე DnaB ჰელიკაზა რეპლიკაციურ
ჩანგალთან აშორებს დნმ-ის ჯაჭვებს და მას დროდადრო უკავშირდება
პრაიმაზა, რომელიც წარ-მოქმნის რნმ ფალიებს. ამის შემდეგ ახალი
ფრაგმენტი სინთეზირდება. როდესაც ახალი ოკაზაკის ფრაგმენტის სინთეზი
მთავრდება, რეპლიკაცია ჩერდება და დნმ პო-ლიმერაზა III-ის
პოლიმერაზული გულის სუბერთეულები დისოცირდებიან და უკავშირდებიან
ახალ დამჭერს, რაც ახალი ოკაზაკის ფრაგმენტის სინთეზის ინიცია-ციას
იწვევს.
მთლიან ცილოვან კომპლექსს, რომელიც პასუხისმგებელია დნმ-ის
კოორდინირე-ბულ სინთეზზე რეპლიკაციურ ჩანგალთან, რეპლისომა
ეწოდება. იგი ხასიათდება დნმ-ის სწრაფი სინთეზით (1000
ნუკლეოტიდი/წამში).
ოკაზაკის ფრაგმენტების სინთეზის დამთავრების შემდეგ დნმ-
პოლიმერაზა I-ით (5’>3’ ეგზონუკლეაზური აქტივობა) ხდება რნმ-ფალიების
მოშორება და დნმ-ის ჩაშენება, ხოლო დარჩენილი ჭდეები ივსება დნმ-
ლიგაზით. დნმ-ლიგაზა წარმოქმნის ფოსფოდიესთერულ კავშირს დნმ-ის
ერთი სეგმენტის 3’ ბოლოს ჰიდროქსილის ჯგუფსა და მეორე სეგმენტის 5’
ბოლოს ფოსფატს შორის (აუცილებელია ფოსფატის აქტივაცია
ადენილირებით). ვირუსებსა და ეუკარიოტებში არსებული დნმ-ლიგაზები ამ
მიზნისთვის იყენებენ ატფ-ს, ხოლო ბაქტერიების დნმ-ლიგაზები - ნად-ს.
ცილები და მათი ფუნქციები:
• DnaB ცილა (ჰელიკაზა) - დნმ-ის გაშლა, პრაიმოსომის კომპონენტი;
• DnaG ცილა (პრაიმაზა) - რნმ-ფალიების სინთეზი, პრაიმოსომის
კომპონენტი;
• დნმ-პოლიმერაზა III - ახალი ჯაჭვის სინთეზი;
• დნმ-პოლიმერაზა I - ფალიების მოშორება, მათი დნმ-ით ჩანაცვლება;
• დნმ-ლიგაზა - ჭდეების ამოვსება;
ტერმინაცია
რეპლიკაციის დროს E.Coli-ის დნმ-ის წრიული ფორმა შენარჩუნებულია.
შესაბამი-სად, რეპლიკაციის დამთავრებისას დგება მომენტი, როცა ორი
რეპლიკაციური ჩანგა-ლი ერთმანეთს უნდა შეხვდეს. ეს ტერმინალური
რეგიონები შეიცავენ მრავალჯერ განმეორებად 20 წყვილი ფუძის
თანამიმდევრობას, რომელსაც Ter ეწოდება. Ter თანამიმდევრობები
წარმოქმნიან „ხაფანგს“, რომელშიც ხვდება რეპლიკაციური ჩანგალი. Ter
თანამიმდევრობები წარმოადგენენ Tus ცილის დაკავშირების საიტს. Ter-Tus
კომპლექსს ძალუძს მხოლოდ ერთი რეპლიკაციური ჩანგლის გაჩერება.
მეორე რეპლიკაციური ჩანგალი ავტომატურად ჩერდება, როდესაც ეჯახება
პირველ გაჩე-რებულ ჩანგალს. ეს თანამიმდევრობები აჩერებენ ზე-
რეპლიკაციას, იმ შემთხვევაში, თუ რეპლიკაციურ ჩანგლებს შორის არ არის
თანხვედრა.
საბოლოოდ, მიიღება ორი ტოპოლოგიურად ურთიერთდაკავშირებული
წრიული ქრომოსომა. ასეთი სახით დაკავშირებულ წრიულ დნმ-ებს
კატენანები ეწოდებათ. E.Coli-ში მათ დაცილებას ესაჭიროება
ტოპოიზომერაზა IV (II ჯგუფის ტოპოიზომე-რაზა). დაცალკევებული
ქრომოსომები შემდგომში შვილეულ უჯრედებში ხვდებიან.

დნმ-ის რეპლიკაცია ეუკარიოტებში

ეუკარიოტული უჯრედების დნმ-ის მოლეკულები ბაქტერიულებთან
შედარებით გაცილებით უფრო დიდი ზომით ხასიათდებიან და ისინი
ორგანიზებულნი არიან რთულ ნუკლეოპროტეინულ სტრუქტურებში -
ქრომატინში. იდენტიფიცირებულია რეპლიკაციის საწყისი, რომელსაც
ეუკარიოტებში აუტონომიურად რეპლიკაცირებადი თანამიმდევრობები
(ართ) ან რეპლიკონები ეწოდებათ. ართ ელემენტები დაახ-ლოებით 150
წყვილი ფუძისგან შედგება.
ეუკარიოტული რეპლიკაციური ჩანგლის მოძრაობის სიჩქარე
პროკარიოტულთან შედარებით დაახლოებით 20-ჯერ უფრო ნაკლებია (50
ნუკლეოტიდი/წმ). ადამიანის ქრომოსომაში რეპლიკაცია მიდის ორი
მიმართულებით და მრავალი რეპლიკაციური საწყისიდან, რომლებიც
ერმანეთიდან დაახლოებით 30 000-300 000 წყვილი ფუძითაა დაშორებული.
მრავალი რეპლიკაციური საწყისის არსებობა უნივერსალური თვისე-ბაა
ეუკარიოტული უჯრედებისათვის. ადრეულ S ფაზაში უმთავრესად
ეუქრომატინი განიცდის რეპლიკაციას. უფრო გვიან S ფაზაში
ჰეტეროქომატინის რეპლიკაციას აქვს ადგილი, ხოლო ცენტრომერული და
ტელომერული დნმ-ები ბოლოში განიცდიან რეპლიაკცაის.
ყველა ეუკარიოტულ უჯრედში რეპლიკაციის ინიციაციისათვის
აუცილებელია მულტისუბერთეულოვანი ცილოვანი კომპლექსი
რეპლიკაციის საწყისის ამომცნობი კომპლექსი (რსაკ, ინგლ. Origin
Recognition Complex), რომელიც ამოიცნობს ართ ელემენტს. განსხვავებით
ბაქტერიული უჯრედებისაგან ეუკარიოტული რეპლიკო-ნები მხოლოდ
ერთხელ აქტივდებიან უჯრედული ციკლის განმავლობაში. ეს მიიღწევა ორი
ცილის, CDC6 და CDT1, მეშვეობით. ისინი სინთეზდებიან G ფაზაში და
უკავშირდებიან ართ-ს მხოლოდ ამ ფაზაში.
შემდგომ იტვირთება ჰეტეროჰექსამერი – მინიქრომოსომის
შემანარჩუნებელი ცილები (MCM2-იდან MCM7-მდე). მინიქრომოსომის
შემანარჩუნებელი ცილების კომპლექსი წარმოადგენს რგოლის ფორმის
რეპლიკაციურ ჰელიკაზას, რომელიც ანალოგიურია ბაქტერიული DnaB
ჰელიკაზასი. მაგრამ ეს ჰელიკაზური აქტივობა დათრგუნულია CDC6 და CDT1
ცილებით. S ფაზის დასაწყისში საიკლინ დამოკიდებული კინაზა (CDK)
ახდენს CDC6 ცილის ფოსფორილირებას და მის შემდგომ დეგრადაციას , ან
მის ექსპორტს ბირთვიდან. CDT1 ცილაც ასევე განიცდის ინჰიბირებას, რაც ამ
უბანთან სხვა ცილების (MCM2- MCM7) დაკავშირებისა და ჰელიკაზური
აქტივობის ინიციაციის საშუალებას იძლევა.
ეუკარიოტული უჯრედები ისევე, როგორც ბაქტერიები სხვადასხვა ტიპის
დნმ-პოლიმერაზების არსებობით ხასიათდება. ბირთვული დნმ-ის
რეპლიკაციაში მონაწი-ლეობენ დნმ-პოლიმერაზები α და δ. დნმ-
პოლიმერაზა α მულტისუბერთეულოვანი კომპლექსია და ხასიათდება
მსგავსი აგებულებით ყველა ეუკარიოტულ უჯრედში. ერთ-ერთ სუბერთეულს
გააჩნია პრაიმაზული აქტივობა და უდიდესი სუბერთეული (180 კდა)
ხასიათდება პოლიმერაზული აქტივობით. ამავე დროს დნმ-პოლიმერაზა α-ს
არ ახასიათებს 3’→5’ საკორექციო აქტივობა და, შესაბამისად, ის არ არის
შესაბამისი ფერმენტი მაღალი სიზუსტით დნმ-ის რეპლიკაციისათვის.
ნავარაუდევია, რომ დნმ პოლიმერაზა  მონაწილეობს მხოლოდ მოკლე
ფალიების (დნმ-ის ან რნმ-ის) სინთეზში. ამ ფალიების დაგრძელება
შემდეგში ხდება დნმ პოლიმერაზა δ−თი. ეს ფერმენტი ასოცირებულია და
სტიმულირდება ცილით, რომელსაც ეწოდება პროლიფერირებადი უჯრედის
ბირთვული ანტიგენი. ეს ცილოვანი მოლეკულა დიდი რაოდენობით
გვხდება პროლიფერირებად უჯრედებში. პროლიფერირებადი უჯრედის
ბირთვული ანტიგენის სამ-განზომილებიანი სტრუქტურა საკმაოდ დიდ
მსგავსებას იჩენს დნმ პოლიმერაზა III-ის β სუბერთეულთან და მისი
ფუნქციაც β სუბერთეულის ფუნქციის მსგავსია: წრიული დამჭერის
წარმოქმნა, რომელიც აძლიერებს პოლიმერაზას პროცესიულობას. დნმ
პოლიმერაზა δ−ს გააჩნია 3’→5’ საკორექციო ეგზონუკლეაზური აქტივობა და,
სავარაუდოდ, ახორცილებს როგორც მოწინავე ასევე ჩამორჩენილი ჯაჭვის
სინთეზს. ეუკარიოტულ უჯრედებში იდენტიფიცირებულია აგრეთვე
ფერმენტი დნმ პოლიმერაზა ε, რომელიც უნდა მონაწილეობდეს დნმ-ის
რეპარაციის პროცესებში. ეს ფერმენტი ასევე გვხვდება რეპლიკაციური
ჩანგლის შემადგენლობაში და შეიძლება თამაშობდეს დნმ პოლიმერაზა I-ის
ანალოგიურ როლს: ოკაზაკის ფრაგმენტების მოშორება ჩამორჩენილი
ჯაჭვიდან.
 ეუკარიოტული დნმ-ის რეპლიკაციაში აგრეთვე სხვა ორი ცილოვანი
კომპლექსი მონაწილეობს. რეპლიკაციური ცილა A (ინგლ. RPA)
ეუკარიოტული ერთჯაჭვიანი დნმ-ის დამაკავშირებელი ცილაა და ის
ბაქტერიული SSB ცილის ანალოგია. რეპლიკაციის ფაქტორი C (ინგლ. RPC)
წარმოადგენს დამჭერის დამტვირთველს და აადვილებს აქტიური
რეპლიკაციური კომპლექსის აწყობას. ხაზობრივი ეუკარიოტუ-ლი
ქრომოსომების რეპლიკაციის ტერმინაცია მოიცავს ტელომერების სინთეზს .
13) ლაკ ოპერონის გენები, მარეგულირებელი ცილები
ლაკ ოპერონი ეს არის გენთა ერთობლიობა რომელსაც ჩვენ ვხვდებით
ექოლიში ( ეშერიხია კოლიში). იგი შედგება ლაკ ზეტი, ლაკ იგრეკი და ლაკ
ეი გენებისგან, რომლებიც მონაწილეობენ ლაქტოზას მეტაბოლიზმში. ეს
გენები ერთი პრომოტორის მიერ კონტროლრდება და ერთ ი-რნმ-ად
ტრანსკრიბირდება. ლაკ ოპერონის გენები აკოდირებს ცილებს, რომლებიც
ეხმარება უჯრედს ლაქტოზას გამოყენებაში.
ლაკ Z - არის დაშლაზე პასუხისმგებელი გენი, წარმოქმნის ფერმენტს
რომელიც შლის ლაქტოზას მონოსაქარიდებად.
ლაკ Y - აკოდირებს მემბრანაში ჩაშენებულ გადამტან ცილას, რომელსაც
ლაქტოზას უჯრედში შეტანა ევალება. ანუ მას აქვს შეწოვის ფუნქცია.
ლაკ A - აკოდირებს ფერმენტს, რომელიც ტრანსაცეტილაზას სახელითაა
ცნობილი. იგი სპეციფიკურ ქიმიურ ჯგუფს სამიზნე მოლეკულებს
უკავშირდება. არარის ბოლომდე შესწავლილი.
ლაკ ოპერონში არის ასევე სხვა საიტებიც.
რეგულატორული საიტები>>პრომოტორი( რნმ-პოლიმერაზას დაკავშირების
უბანია, ფერმენტისა, რომელიც ტრანსკრიფციას ასრულებს.)
ოპერატორი( უარყოფითი მარეგულირებელი უბანი, სადაც ინჰიბიტორი
უნდა დაკავშირდეს, ინჰიბიტორი იქნება ლაკ რეპრესორის მოლეკულა)
გვაქვს ასევე დამატებითი
კეპ საიტი ( დადებითი მარეგულირებელი უბანი,კატაბოლიზის აქტივატორი
ცილა) ამ საიტს უკავშირდება გარკვეული ცილები, რომლებიც ააქტივებს,
ტრანსლაციის პროცესს.
ლაქტოზის არარსებობის შემთხვევაში, ლაკ რეპრესორი ჩვეულებრივ
დაუკავშირდებაა ოპერატორს და შესაბამისად რნმ პოლიმერაზა ვეღარ
დაუკავშირდება, აღარ წავა ტრანსლაციის პროცესი, შესაბამისად აღარ
ექსპრესირდება ამ ოპერონში მოთავსებული გენები, აღარ წარმოიქმნება ის
ფერმენტები, რომლებიც მოქმედებენ ლაქტოზის მეტაბოლიზმში.

როცა ლაქტოზა გვაქვს, შესაბამისად საჭირო იქნება ფერმენტები, რომ

დაიშალოს ლაქტოზა, შეიწოვოს და მოხდეს მეტაბოლიზმი ლაქტოზისა.
ლაქტოზას გააჩნია იზომერი ალოლაქტოზა, რომელიც უკავშირდება ლაკ
რეპრესორს და ახდენს მის ინაქტივაციას. პრომოტორზე დაკავშირდება რნმ
 პოლიმერაზა, მოახდენს ტრანსლაციას, მოხდება გენთა ექსპრესია და
დაიწყება ლაქტოზის მეტაბოლიზმი.
მარეგულირებელი ცილები სხვა ცილებთან დამაკავშირებელ დომენებს
შეიცავენ. მათ მიეკუთვნება: რნმ-პოლიმერაზა, სხვა მარეგულირებელი
ცილები, ან მათი ასლები. მრეგულირებელი ცილები დნმ-ზე ძირითადად
პალიდრომებს უკავშირდებიან.
Lac რეპრესორი 4 იდენტური სუბერთეულისაგან შემდგარი ტეტრამერია.
მის შესაბამის I გენს საკუთარი პრომოტორი გააჩნია. Lac-რეპრესორის დნმ-
სთან დაკავშირების უბანი პალინდრომს წარმოადგენს. Lac-რეპრესორის
თითოეული სუბერთეულის დაკავშირება სპირალი-ღუნი-სპირალი მოტივის
საშუალებით წარმო-ებს.
ბევრი მარეგულირებელი ცილა დნმ-ს დიმერების სახით უკავშირდება. მათ
შორის არიან ტრანსკრიფციული ფაქტორებიც. ისინი წარმოადგენენ
ეუკარიოტული გენების აქტივატორებს. ტრანსკრიფციულ ფაქტორებს
გააჩნიათ აგრეთვე ცილა-ცილა ურთიერთქმედების დომენები, რომლებიც
დიმერების წარმოქმნაში მონაწილეობენ. დომენების სახეებია: ლეიცინის
ელვა და ფუძე სპირალი-მარყუჟი-სპირალი.
სამი დამატებითი ცილა-ცილოვანი ურთიერთობის დომენი: გლუტამინით
მდიდარი, პროლინით მდიდარი და მჟავა დომენები.

14) დნმ-ის ფორმები

A ფორმით დნმ უმთავრესად წარმოდგენილია წყლის ნაკლები

შემცველობის ხსნა-რებში ან დნმ-რნმ ჰიბრიდულ სპირალებში. ის არის
მარჯვნივ დახვეული სპირალი. სპირალში, ფუძეთა წყვილები 0.26 ნმ-ითაა
დაშორებული (B ფორმის შემთხვევაში 0.34 ნმ-ია). ერთი მთლიანი ხვეულა
2.8 ნმ—ზეა წარმოდგენილი და ის 11 ნუკლეოტიდურ წყვილს (B ფორმის
შემთხვევაში 10.5 წყვილი და 3.4 ნმ) შეიცავს.
დნმ-ის Z ფორმა უფრო განსხვავებულია. ის მარცხნივ დახვეულ სპირალს
წარმოადგენს. სპირალში, ფუძეთა წყვილები 0.38 ნმ-ითაა დაშორებული და
ერთი დიდი ხვეულა 12 წყვილ აზოტოვან ფუძეს შეიცავს და ზიგზაგისებური
ფორმისაა. იგი შედგება მონაცვლეობით განლაგებული პირიმიდინ-პურინის
თანამიმდევრობე-ბისგან. დიდ და მცირე ღარებს შორის განსხვავება
ძალიან მცირეა და შეიძლება ითქვას რომ ეს ფორმა ერთ ღარს შეიცავს.
15) ტელომერაზა, ტელომერები
ტელომერები წარმოადგენენ ეუკარიოტული ხაზობრივი ქრომოსომის
ბოლოებზე მოთავსებულ სპეციალიზებულ სტრუქტურებს. ისინი შედგებიან
მოკლე ოლიგონუკ-ლეოტიდური თანამიმდევრობების მრავალი ასლისგან.
ეს თანამიმდევრობებია თx-გy ერთ ჯაჭვზე და, შესაბამისად, აx-ცy მეორეზე. X
და Y-ის მნიშვნელობა 1-4-მდე მერყეობს. თ-გ ჯაჭვი უფრო გრძელია, ვიდრე
ა-ც .
 ფერმენტი ტელომერაზა ქრომოსომის ბოლოებს ტელომერებს ამატებს,
რითიც თა-ვიდან იცილებს რეპლიკაციის პროცესში ქრომოსომის
დამოკლებას. ტელომერაზა შედგება ცილოვანი და რნმ-ოვანი
კომპონენტებისგან.
ფაქტობრივად, ტელომერაზა უკუტრანსკრიფტაზაა, რომელიც შინაგანი
რნმ-ის კომპლემენტური დნმ-ის ჯაჭვის სინთეზს აწარმოებს.
უკუტრანსკრიფტაზასგან განსხვავებით, ტელომერაზა ახორციელებს
მხოლოდ თავისი, მოკლე რნმ-ის კოპირე-ბას. ტელომერის სინთეზისათვის
აუცილებელია მხოლოდ ქრომოსომის 3’ ბოლო, რომელსაც იგი იყენებს
როგორც ფალიას და სინთეზი მიმდინარეობს 5’>3’ მიმართუ-ლებით.
16) პოსტტრანსლაციური ცვლილებები

17) ინტრონები,ეგზონები

ინტრონები არის ნუკლეოტიდების თანმიმდევრობა გენებში ეგზონებს

შორის. ეს ნუკლეოტიდური თანმიმდევრობა არ შეიცავს ცილებს და ეს
ნიშნავს, რომ ინტრონები არ არის დაუყოვნებლივ მნიშვნელოვანი ცილის
სინთეზის პროცესისთვის. როდესაც მესენჯერული RNA (mRNA) ჯაჭვი იქმნება
დნმ -ის ტრანსკრიფციის გზით გენში, ინტრონების ნუკლეოტიდური
თანმიმდევრობა გამორიცხულია. ინტრონები გენის არაკოდირებული
თანმიმდევრობაა, ხოლო ეგზონები-კოდირების მიმდევრობა

18) G ქუაფრილექსი

ტელომერული გუანინით მდიდარი დნმ-ის თანამიმდევრობები წარმოქმნიან

4 ჯაჭვიან სპირალურ სტრუქტურას - G ქუადრიპლექსს. ეს სტრუქტურები
წარმოიქმნე-ბიან მრავალი G-ტეტრადების ერთმანეთზე ზედდებით. გუანინს
აქვს გელების სპონტანურად წარმოქმნის უნარი. G ქუადრიპლექსის გული
წარმოადგენს ოთხი გუანინისგან შემდგარ კვადრატს. ტეტრადები
ერთმანეთს უკავშირდებიან კვადრა-ტის თითოეული მხრიდან ორი
წყალბადური კავშირით და ასევე უკავშირდებიან ცენტრში არსებულ
მონოვალენტურ კათიონს. თითოეული კათიონი 8 გუანინთან
ურთიერთქმედებს.
19) ტ-რნმ-ის ფუქნცია
• თითოეულ ამინომჟავას, სულ მცირე, ერთი, ზოგიერთს კი 2 ან მეტი ტ-
რნმ შეესა-ბამება. მინიმუმ 32 ტ-რნმ-ია საჭირო ყველა ამინომჟავური
კოდონის ამოცნობის-თვის.
• ზოგიერთ ტ-რნმ-ს აქვს ერთზე მეტი კოდონის ამოცნობის უნარი.
• ტ-რნმ-თა 5’ ბოლოზე გუანილის მჟავას ნაშთია, ხოლო 3’ ბოლო
წარმოდგენილია სამი ნუკლეოტიდისგან შემდგარი თანამიმდევრობით: ც-ც-
ა.
 • ტ-რნმ-ს სამყურას ფორმა აქვს.
ტ-რნმ-ში, სულ მცირე, 4 შტო განირჩევა:
• ამინომჟავური (აქცეპტორული) შტო - იერთებს სპეციფიკურ
ამინომჟავას;
• ანტიკოდონური შტო - შეიცავს ანტიკოდონს;
• დიჰიდროურიდილის შტო - შეიცავს ნუკლეოზიდს -
დიჰიდროურიდინს;
• მეოთხე შტო - შეიცავს ნუკლეოტიდებს - რიბოთიმიდინსა და
ფსეუდოურიდინს;
• დამატებითი შტო - გვხვდება გრძელ ტ-რნმ-ებში.
20) პოლიადენილირება