Journal XXXV

The XXXVI International Scientific Symposium "Multidisciplinary Studies of the Turkish World"
The 25th of March 2023 ISBN: 978-605-72481-0-7 Eskishehir / Türkiye
The XXXVI International Scientific

Symposium
"Multidisciplinary Studies of the
Turkish World"
dedicated to the 125th anniversary of the famous Turkologist
Amin Abid Gultekin
Proceedings Book
The 25th of March 2023
Eskishehir / Türkiye
---1---
The XXXVI International Scientific Symposium
"Multidisciplinary Studies of the Turkish

World", dedicated to the 125th anniversary of the famous
Azerbaijani poet Amin Abid Gultekin
© BU KİTABIN HER TÜRLÜ YAYIN HAKKI KAFKARS EĞITIM YAYINLARI’NA AİTTİR. TÜM HAKLARI SAKLIDIR. KİTABIN
TAMAMEN VEYA BİR KISMI 5846 SAYILI YASANIN HÜKÜMLERİNE GÖRE, KİTABI YAYINLAYAN FİRMANIN ÖNCEDEN İZNİ
OLMADAN ELEKTRONİK, MEKANİK, FOTOKOPİ YA DA HERHANGİ BİR KAYIT SİSTEMİYLE ÇOĞALTILAMAZ,
YAYINLANAMAZ,DEPOLANAMAZ.
Editör: Doç. Dr. Ilkin GULUSOY
(T.C. Kafkas Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü)
Baskı : 1
UZUN DİJİTAL MATBAA, SONÇAĞ YAYINCILIK MATBAACILIK

TESCİLLİ MARKASIDIR. İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı No.: 48/48 İskitler
06070 ANKARA (312) 341 36 67
www.uzundijital.com - uzun@uzundijital.com
1. Baskı Yılı : Mart, 2023

ISBN : 978-605-72481-0-7
KAFKARS EĞİTİMYAYINLARI
Adres : Kafkas Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi B Blok Zemin Kat-KARS
Tel 0474 225 20 57
GSM 0535 082 16 16
e-mail : kafkarsyayincilik@hotmail.com
---2---
Editor-in-Chief:
Ilkin GULUSOY
PhD, Associate Professor of the Department of Modern Turkic Languages and Literatures
Kafkas University / Türkiye
Organizing Group
Eskishehir Osmangazi University / Türkiye
Scientific and Educational Center «Elger» / Azerbaijan
Department of Modern Turkic Languages and Literatures, Kafkas University / Türkiye
Research Center of Caucasus and Central Asia, Kafkas University / Türkiye
Chairman of the Organizing Committee
Ellada GERAYZADE
Honorable Professor of the International Personnel Academy (UNESCO)
PhD, Associate Professor of the Department of Modern Turkic Languages and Literatures
Kafkas University / Türkiye
Organizing Committee
Hacali NECEFOGLU
Professor, Doctor of Sciences, Head of the Research Center of Caucasus and Central Asia, Kafkas University
/ Türkiye
Medine SİVRİ
Professor, Doctor of Sciences, Eskişehir Osmangazi University / Türkiye
Ferzane DEVLETABADİ
PhD, Associate Professor, Eskişehir Osmangazi University / Türkiye
Gül Mükerrem ÖZTÜRK
PhD, Associate Professor, Rize Recep Tayyip Erdoğan University/ Türkiye
Arzu YETİM
PhD, Lecturer, Eskişehir Osmangazi University / Türkiye
Zeynep KÖSTELOĞLU
PhD, Lecturer, Eskişehir Osmangazi University / Türkiye
Sudan ALTUN
PhD, Lecturer, Kafkas University / Türkiye
Halil ÖZDEMİR
Research Assistant, Siirt University / Türkiye
Tamar KHVEDELIANI
Professor, Dr., Grigol Robakidze University / Georgia
Amil ASGAROV
PhD, Associate Professor, Nakhchivan State University / Azerbaijan
Aygun SARDAROVA
PhD, Associate Professor, Azerbaijan State Agrarian University /Azerbaijan
Afag RAMAZANOVA
PhD, Associate Professor, Folklore İnstitute, ANAS / Azerbaijan
Joshkun ZEKİ
PhD, Associate Professor, Kafkas University / Türkiye
Mujkan Mammadzada
PhD, Azerbaijan State Physical Culture and Sports Academy / Azerbaijan
Ulviyya HUSEYNOVA
PhD, Leading Researcher of Baku State University /Azerbaijan
Turkan JALILOVA
Senior Lecturer, Ganja State University / Azerbaijan
Nubar BAYRAMOVA
Senior Lecturer, Deputy Dean of Pedagogy of Guba Branch in Azerbaijan State Pedagogical
University/Azerbaijan
Konul GULIYEVA
PhD, Lecturer, Department of Modern Turkic Languages and Literatures of Kafkas University/Türkiye
---3---
Ekin AKTÜRK
PhD, Lecturer, Department of Modern Turkic Languages and Literatures of Kafkas University/Türkiye
Elman GERAYZADE
Director of Scientific and Education Center “ELGER” / Azerbaijan
Vafa KARIMOVA
Vice Director of Scientific and Education Center “ELGER” / Azerbaijan
Scientific Board
Prof. Dr. Anna DIBO (Russia)
Prof. Dr. Meri LOMIYA (Georgia)
Prof. Dr. Engin KILICH (Türkiye)
Prof. Dr. Abbasali VAFAI (Iran)
Prof. Dr. Peggy Simcic BRØNN (Norwey)
Prof. Dr. Gulnazi GALDAVA (Georgia)
Prof. Dr. Pekka KORVENMAA (Finland)
Prof. Dr. Carina JAHANI (Sweden)
Prof. Dr. Samal TULEUBAYEVA (Kazakhstan)
Prof. Dr. Remzi DEVLETOV (Russia)
Prof. Dr. Dulatbey KIDIRBEKULI (Kazakhstan)
Prof. Dr. Juliboy ELTAZAROV (Uzbekistan)
Prof. Dr. Roin MALAKMADZE (Georgia)
Prof. Dr. Danuta CHMIELOWSKA (Poland)
Prof. Dr. Amantay SHARIP (Kazakhstan)
Prof. Dr. Asif HACILI (Azerbaijan)
Prof. Dr. Andrey MELKOV (Russia)
Prof. Dr. Davoud ESPARHAM (Iran)
Prof. Dr. Saadat KARIMI (Sweden)
Prof. Dr. Asghar MOSLEH (Iran)
Prof. Dr. Atilla JORMA (North Makedonia)
Prof. Dr. Nizami JAFAROV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Adiba PASHAYEVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Rafig NOVRUZOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Flora NADJI (Azerbaijan)
Prof. Dr. Hacalı NECEFOGLU (Türkiye)
Prof. Dr. Teymur ILYASLI (Azerbaijan)
Prof. Dr. Rafig IMRANI (Türkiye)
Prof. Dr. Asmed MUKHTAROVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Gulnara MURTAZAYEVA (Russia)
Prof. Dr. Zahra MURADOVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Kamal JAMALOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Yusif SAFAROV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Indira DZAGANIA (Georgia)
Prof. Dr. Abbas GUVALOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Tahira MAMMAD (Azerbaijan)
Prof. Dr. Ramiz ASKER (Azerbaijan)
Prof. Dr. Bedirhan AHMADOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Shushana PUTKARADZE (Georgia)
Prof. Dr. Maharram MAMMEDLI (Azerbaijan)
Prof. Dr. Mahire HUSEYNOVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Fariz AMIROV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Gocha KUCHUKHIDZE (Georgia)
Prof. Dr. Inga SHAMILISHVILI (Georgia)
Prof. Dr. Irada NURIYEVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Vagif SEYIDOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Janbakhısh NAJAFOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Knyaz ASLAN (Azerbaijan)
---4---
Prof. Dr. Tarikh DOSTIYEV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Rovshan HUMBATALIYEV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Firadun IBRAHIMOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Rinat QADIYEV (Russia)
Prof. Dr. Saadat SULTANOVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Fuad SADIGOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Dilgam ISMAYILOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Bahruz BEKBABAYI (Iran)
PhD, Associate professor Ellada GERAYZADE (Türkiye)
PhD, Associate professor Shahin KHALAFOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Yagub MAMMEDOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Olga KLIMKINA (Ukraine)
PhD, Associate professor Elmira FARAJULLAYEVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Gasem PURHASAN (Iran)
PhD, Associate professor Nazile ABDULLAZADE (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Vladimir TISHIN (Russia)
PhD, Associate professor Alsu NIGMATULINA (Russia)
PhD, Associate professor Chulpan CHETIN (Türkiye)
PhD, Associate professor Maryam YAKUBOVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Irina MATVEYEVA (Russia)
PhD, Associate professor Maria ISAKSSON (Norwey)
PhD, Associate professor Gulkhanim ISMIHANOVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Mahammad MAMMADOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Farhad EMINOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Khatira MAHARRAMOVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Aygun SARDAROVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Sevinj BABAYEVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Alakbar JABBARLI (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Mahila SHAHMURADOVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Fakhraddin GULIYEV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Elmira NAGIYEVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Obidjon SHOFIYEV (Uzbekistan)
PhD, Associate professor Sadakat ABBASOVA (Türkiye)
PhD, Associate professor Nazim IBADOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Elnara AHMADOVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Haqiqat YUSİFOVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Sahil JAFAROV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Afina BARMANBAY (Türkiye)
PhD, Associate professor Farhad EMİNOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Dursun ADIGOZALOVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Tanzila Aliyeva (Azerbaijan)
PhD, Dr. Muhammed Ibrahim HAMOOD (İraq)
PhD, Dr. Ali SHAMIL (Azerbaijan)
PhD, Dr. Leyla MAJIDOVA (Azerbaijan)
PhD, Dr. Joshkun ZEKİ (Türkiye)
PhD, Dr. Onur KURUKAYA (Türkiye)
PhD, Dr. Konul GULIYEVA (Türkiye)
PhD, Dr. Ekin AKTÜRK (Türkiye)
PhD, Dr. Muhammad ÇITGEZ (Türkiye)
PhD, Dr. Sarkhan JAFAROV (Azerbaijan)
The XXXVI International Scientific Symposium "Multidisciplinary Studies of the Turkish
World", dedicated to the 125th anniversary of the famous Azerbaijani poet Amin Abid Gultekin"
was held in Eskishehir / Türkiye on the 25th of March 2023. Scientists from 6 different countries
(Azerbaijan, Türkiye, Georgia, Ukraine, Kazakhstan, Australia) took part at the conference.
---5---
CONTENTS / İÇİNDEKİLER / MÜNDƏRİCAT
AMIN ABID GULTEKIN – 125 / AMİN ABİD GÜLTEKİN - 125 / ƏMİN ABİD
GÜLTƏKİN - 125
ƏMİN ABİDİN ƏDƏBİYYAT TARİXÇİLİYİ KONSEPSİYASI VƏ ƏDƏBİYYAT
TARİXLƏRİ……………………………………………………………………………………….. 10
Bədirxan Əhmədli (Azərbaycan)
EMİN ABİD GÜLTEKİN’İN ŞİİRLERİNDE VATAN, MİLLET VE İSTİKLAL………………... 17
İlkin GULUSOY, Habibe AY (Türkiye)
LITERARY STUDIES AND FOLKLORE/ EDEBİYAT BİLİMİ VE FOLKLOR /
ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ VƏ FOLKLOR
ANADOLU’DAN AVRUPA’YA KURULAN GÖNÜL KÖPRÜSÜ. YUNUS’TAN LUTHER’E
ÇAĞRI……………………………………………………………………………………………... 23
Medine SİVRİ (Türkiye)
GÖZLERLE SAKLANAN TARİH (KEVSER RUHİ’NİN “KEHRİBAR KADINLAR” VE
“SAÇLARI DELİ ÇORUH”UNDA)………………………………………………………………. 27
Tamar KHVEDELİANİ (Gürcisatan), Sudan ALTUN (Türkiye)
К ИСТОРИИ ИЗДАНИЯ И ПЕРЕВОДОВ «КАЛИЛЫ И ДИМНЫ» У РАЗЛИЧНЫХ 34
НАРОДОВ МИРА............................................................................................................................
Тулеубаева Самал Абаевна (Казахстан)
GÖSTERGEBİLİM YÖNTEMİYLE MOLLA NASREDDİN DERGİSNİN RESİMLERİNİ
OKUMAK…………………………………………………………………………………………. 39
Ferzane Devletabadi (Türkiye)
TÜRK VE AZERİ ÇOCUK EDEBİYATINDAN ÖRNEK METİNLERLE GÖRELİK
İLKESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ…………………………………………………………….. 43
Zeynep KÖSTELOĚLU (Türkiye)
NEWMARK’IN ÇEVİRİ YÖNTEM VE STRATEJİLERİ KONTEKSTİNDE “EL KIZI”
ROMANININ GÜRCÜCE ÇEVİRİSİNDE HALK KÜLTÜR UNSURLARI…………………… 46
Gül Mükerrem ÖZTÜRK (Türkiye)
ANADOLUYA SIĞMAYAN QÜRUR. RƏŞAD NURİ GÜNTƏKİN YARADICILIĞI………… 51
Qədimova Həqiqət Kərim qızı (Azərbaycan)
LİRİK BEN VE VATAN KARŞILAŞMASI (Abbas Sehhet ve Mehemmed Hâdi‘ye Ait İki Şiir
Örneğinde)…………………………………………………………………………………………. 52
Afina BARMANBAY (Türkiye)
“AİLE” İMAJI OĞUZ KAĞIN'IN TEO-KOZMOGONİK ŞECERESİNİN FOLKLOR
METİNLERİNİN RESTORASYONUNDA EN ÖNEMLİ UNSUR 56
OLARAK...............................
Aynur FERECOVA (Azerbaycan)
ELÇİN POEZİYASI VƏ FOLKLOR................................................................................................ 58
Əliyeva Tənzilə Səttar qızı (Azərbaycan)
YER ANA- GÖK BABA: TÜRK VE AMERİKAN YERLİLERİ MİTOLOJİLERİNDE DOĞA... 61
Arzu YETİM (Türkiye)
MUSA KALANKATUKLUNUN” ALBAN TARİXİ” ƏSƏRİDƏ BƏZİ TÜRK MƏNŞƏLİ
ADLAR.............................................................................................................................................. 66
Mehdiyeva Gülbəniz Hacıbaba qızı (Azərbaycan)
ƏNVƏR MƏMMƏDXANLI YARADICILIĞININ SƏNƏTKARLIQ XÜSUSİYYƏTLƏRİ........ 69
Quliyeva Azadə Əliağa qızı (Azərbaycan)
ABŞ “KİÇİK NƏSR”İNİN NƏZƏRİ-İDEOLOJİ ƏSASLARI......................................................... 74
Məcidova İlahə Adil qızı (Azərbaycan)
LINGUISTICS / DİLBİLİM / DİLÇİLİK
СОЦИОЛИНГВИСТИКА И КОГНИТИВНАЯ ЛИНГВИСТИКА КАК НАУКИ В
СОПРИКОСНОВЕНИИ С ЧЕЛОВЕЧЕСКОЙ КУЛЬТУРОЙ…………………………………. 77
Гусейнова Гюльрух Насиб гызы, Алекперова Кубра Исмаил гызы (Азербайджан)
KİŞVƏRİ ŞEİRLƏRİNDƏ DİL VƏ ÜSLUB……………………………………………………… 80
Əliyeva Lilpar Qəşəm qızı, Hüseynova Zita Nüsrət qızı, Abdullayeva Günay Şəmsəddin qızı
(Azərbaycan)
---6---
DİGƏR ELMLƏR SİSTEMİNDƏ DİLÇİLİYİN ASPEKTLƏRİ VƏ BÖLMƏLƏRİ...................... 83
Abdullayeva Samirə Əli qızı, Paşşanova Ülviyyə Nemət qızı (Azərbaycan)
İDİOMLAR VƏ İDİOMATİK İFADƏLƏR................................................................................... 85
Rəfiyeva Xuraman Əli qızı (Azərbaycan)
THE MEANING OF NEWS AND TYPES OF NEWS……………………………………………. 88
Qasımova Nigar Azad qızı (Azərbaycan)
"FOREIGN LANGUAGE" AS A SUBJECT IN THE EDUCATION SYSTEM.............................. 91
Maral Gasimova, Vafa Mukhtarova, Janana Asgarova (Azerbaijan)
PEDAGOGY AND PSYCHOLOGY / EĞİTİM VE PSİKOLOJİ BİLİMLERİ /
PEDAQOGİKA VƏ PSİXOLOGİYA
BƏDİİ MƏTNİN LİNQVİSTİK VƏ EKSTRALİNQVİSTİK TƏHLİLİ MƏSƏLƏLƏRİ……….. 94
Qurbanov Vaqif Tapdıq oğlu (Azərbaycan)
AZƏRBAYCAN DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ MÜASİR QİYMƏTLƏNDİRMƏNİN APARILMASI
METODİKASI.................................................................................................................................. 95
Məmmədova Könül Ələddin qızı (Azərbaycan)
TƏLİMDƏ MULTİMEDİYA TEXNOLOGİYALARINDAN İSTİFADƏ...................................... 98
Musayev Hikmət Oqtay oğlu (Azərbaycan)
XARİCİ DİLLƏRİN TƏDRİSİNDƏ LAYİHƏ METODUNUN TƏTBİQİNƏ DAİR……………. 100
Qəhrəmanova Zülfiyyə Sabir qızı (Azərbaycan)
HƏNDBOLÇULARIN ÇOXİLLİK HAZIRLIQ SİSTEMİNİN TƏŞKİLATİ STRUKTURU……. 103
Əliyeva Fəridə Eynulla qızı (Azərbaycan)
İDMANDA ANKETLƏŞDİRMƏ VƏ SORĞU ÜSULU………………………………………….. 105
Şamilova Nərmin Nizami qızı (Azərbaycan)
İNGİLİS DİLİ İXTİSASINDA TƏHSİL ALAN TƏLƏBƏLƏRİN NİTQİNİN İNKİŞAF
ETDİRİLMƏSİNDƏ LEKSİK ÇALIŞMALARIN ƏSAS 108
ROLU.....................................................
Şəfiyeva Günel Elxan qızı (Azərbaycan)
İDMANÇININ TAKTİKİ HAZIRLIĞI............................................................................................. 111
Quliyeva Səmayə Akif qızı qızı (Azərbaycan)
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ DƏRSLƏRİN YENİ ELMİ-DİDAKTİK ƏSASLARINA DAİR................... 114
Selemanova Aynur Astan qızı (Azərbaycan)
İBTİDAİ MƏKTƏBDƏ LAYİHƏ METODUNUN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİNDƏ ƏSAS
ÇƏTİNLİKLƏR…………………………………………………………………………………… 116
Maçanova Cavahir İsaxan qızı (Azərbaycan)
DİDAKTİK OYUN VƏ ƏYLƏNCƏLİ TAPŞIRIQLARIN XARİCİ DİL DƏRSLƏRİNƏ TƏSİRİ 119
Cabbarova Fidan Natiq qızı (Azərbaycan)
HISTORY, SOCIOLOGY AND POLITICAL SCIENCES / TARİH, SOSİOLOJİ VE
SİYASAL BİLİMLER / TARİX, SOSİOLOGİYA VƏ SİYASİ ELMLƏR
ЧЕРКЕССКО-РУССКАЯ ВОЙНА 1763-1864 ГГ.......................................................................... 121
Пилипчук Ярослав Валентинович (Украина)
AGAİN, ABOUT GRAKLİANİ IMAGES........................................................................................ 129
Gocha KUCHUKHIDZE (Georgia)
FROM THE HİSTORY OF THE DEVELOPMENT OF LİBERALİSM – FREEDOM
PHİLOSOPHY TO THE XVII CENTURY ENGLISH REVOLUTION.......................................... 139
İsmailov Dilgam Yunis oglu (Azerbaijan)
TEXNOKRATİYA VƏ TEXNO-MİLLİYƏTÇİLİK: NƏZƏRİ VƏ “CASE STUDY” TƏHLİLİ... 142
Tağızadə Elgün Vidadi oğlu (Azərbaycan)
KHOJALY PAGE OF AZERBAİJAN HİSTORY………………………………………………… 146
Leyla Majidova, Gafar Jafarli (Azerbaijan)
AVRASİYA NƏQLİYYAT DƏHLİZİ XARİCİ SİYASƏTİN PRİORİTET İSTİQAMƏTİ KİMİ.. 148
Qarayeva Lalə Xanlar qızı (Azərbaycan)
THE MAİN CHALLENGES FACİNG EUROPE AND THE EU………………………………… 151
Murad Bakhshaliyev (Australia)
AZƏRBAYCANLILARA QARŞI HƏYATA KEÇİRİLƏN KÜTLƏVİ QIRĞINLARIN “MOLLA
NƏSRƏDDİN” VƏ DİGƏR AZƏRBAYCANDİLLİ JURNALLARDA ƏKSİ.................................. 152
Pənahova Şövkət Eyvaz qızı (Azərbaycan)
---7---
"ARAB SPRING": A THREAT TO THE STABILITY OF REGIONAL AND
INTERNATIONAL SECURITY…………………………………………………………………... 155
Kubura Gurbanlı (Azerbaijan)
ABŞ-CƏNUBİ KOREYA AZAD TİCARƏT SAZİŞİ: AUDİOVİZUAL XİDMƏTLƏR VƏ
“EKRAN KVOTASI”........................................................................................................................ 160
İbadova Sevinc Tahir qızı (Azərbaycan)
THE RELATIONS OF RUSSIA AND ASEAN IN THE INTEGRATION PROCESSES IN
EURASIA: PROBLEMS AND PERSPECTIVES………………………………………………… 162
Elnara Hasanli (Azerbaijan)
JURUSPRUDENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS / HUKUK VE
ULUSLARARASI İLİŞKİLER / HÜQUQ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR
A REVIEW OF THEORETICAL APPROACHES TO THE MIDDLE EAST POLICY OF
TURKEY IN THE MODERN PERIOD…………………………………………………………… 165
Sultan Zahidov (Azerbaijan)
ДИПЛОМАТИЯ ЦИФРОВОЙ ЭРЫ…………………………………………………………….. 168
Сулейман-заде Ляман Сурхай кызы (Azərbaycan)
FINE ARTS / GÜZEL SANATLAR / İNCƏSƏNƏT
GƏNCƏ TEATRINDA TÜRK DRAMATURGİYASININ SƏHNƏ TƏCƏSSÜMÜ PROBLEMİ. 174
Ağayeva Məlahət Rəfail qızı (Azərbaycan)
AZƏRBAYCAN MULTİKULTURAL DİYAR – RUTULLAR...................................................... 177
Bayramova Nübar İsmayıl qızı (Azərbaycan)
NİZAMİ GƏNCƏVİ ADINA MİLLİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI MUZEYİNİN ƏDƏBİ-
MƏDƏNİ MÜNASİBƏTLƏRİN İNKİŞAFINDA ƏHƏMİYYƏTİ………………………………. 180
Yaqubəli Rəhimə Elşad qızı (Azərbaycan)
TECHNICAL SCIENCE / FEN BİLİMLERİ / TEXNİKİ ELMLƏR
OPTIMIZATION OF THE PLATE BRAKE DESIGN USED ON LIFTING MACHINES………. 184
Sevda Aliyeva (Azerbaijan)
AZƏRBAYCANIN CƏNUB BÖLGƏSİNİN GEOTERMAL SULARINDAN İSTİLİK
ENERGETİKASINDA İSTİFADƏNİN TƏDQİQİ……………………………………………….. 188
Babayeva Sevinc Şulan qızı, Abbaslı İlkin Bünyad oğlu (Azərbaycan)
EXPLORİNG THE IMPACT OF ICT ADOPTİON ON SERVİCE DELİVERY İN THE PUBLİC
SECTOR: A SCİENTİFİC ANALYSİS............................................................................................ 192
Nurlan Soltanov (Azerbaijan)
PVsyst PROQRAMI VASİTƏSİLƏ ZƏNGİLAN ŞƏHƏRİNDƏ GÜNƏŞ EELEKTRİK
STANSİYASININ PERFORMANS ANALİZİ……………………………………………………. 194
Babayeva Sevinc Şulan qızı, Sövzəliyev Şamil Nazir oğlu (Azərbaycan)
MİKROPROSESSORLU SİSTEMLƏRİN TEXNİKİ VASİTƏLƏRİNİN XARAKTERİK
XÜSUSİYYƏTLƏRİ........................................................................................................................ 197
Əliyev Elvin Natiq oğlu (Azərbaycan)
XAÇMAZ RAYONUNDA GEOTERMAL ENERJİDƏN İSTİFADƏNİN TƏDQİQİ…………… 200
Eyublu Tural Elşən oğlu (Azərbaycan)
ANALOQ-RƏQƏM VƏ RƏQƏM-ANALOQ ÇEVİRİCİLƏRİNİN İŞLƏMƏ PRİNSİPLƏRİ...... 203
Kəlpəliyev Məmmədağa İlqar oğlu (Azərbaycan)
NEFTÇIXARMA PROSESLƏRİNİN “NOİSE MONİTORİNG” VƏ İNTELLEKTUAL İDARƏ
OLUNMASI YOLU İLƏ NEFT HASİLATININ RENTABELLİYİNİN ARTIRILMASI............... 205
Zeynalov Vüsal Mübariz oğlu (Azərbaycan)
QAZLİFT QUYULARININ ƏSAS XARAKTERİSTİKASININ İDENTİFİKASİYASINA DAİR
SİMULYASİYA MODELİ................................................................................................................ 208
Əhmədov Turan İbrahim oğlu (Azərbaycan)
MECHANICS AND MATHEMATICAL SCIENCES / MATEMATİK- MEKANİK BİLİMİ
/ RİYAZİYYAT-MEXANİKA ELMLƏRİ
TENZOR HESABI VƏ ONUN XARAKTERİK CƏHƏTLƏRİ…………………………………... 211
Salmanova Günay Hüseyn qızı (Azərbaycan)
ECONOMICS / İKTİSADİ BİLİMLER / İQTİSADİ ELMLƏR
AZƏRBAYCANDA İNNOVASİYA SİSTEMİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ İNKİŞAF
---8---
PERSPEKTİVLƏRİ……………………………………………………………………………….. 214
Hacıyeva Aygün Alim qızı, Salıyeva Validə İsa qızı, Abbaszadə Nəsimi Əlipolad oğlu,
Məmmədova Maarifə Zeylim qızı (Azərbaycan)
ZƏNGƏZUR DƏHLİZİ: RİFAH VƏ PERSPEKTİVLƏR............................................................... 217
Bağırzadə Rauf Gündüz oğlu (Azərbaycan)
QARABAĞ İQTİSADİ ZONASINDA TURİZMİN İNKİŞAF ARAŞDIRILMASI
İSTİQAMƏTLƏRİ………………………………………………………………………………… 220
İspəndiyarov İlkin Tariyel oğlu (Azərbaycan)
THE POTENTIAL BENEFITS AND DRAWBACKS OF A GLOBAL MINIMUM WAGE
AND ITS IMPACT ON LABOR MARKETS AROUND THE 224
WORLD………………………………...
Firuza Haciyeva (Azerbaijan)
NATURAL SCIENCES / DOĞA BİLİMLERİ / TƏBİƏT ELMLƏRİ
Zn(II) p-METİLAMİNOBENZOATIN İZONİKOTİNAMİD KOMPLEKSİNİN SENTEZİ,
SPEKTROSKOPİK VE ANTİBAKTERİYELÖZELLİKLERİ…………………………………… 227
Özgür AYBİRDİ, Mustafa SERTÇELİK, Hacali NECEFOĚLU (Türkiye)
ИЗУЧЕНИЕ НЕКОТОРЫХ КЛЕТОЧНО-ГЕМАТОЛОГИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ У
ДОЛГОЖИТЕЛЕЙ И ИХ РОДСТВЕННИКОВ КАК МАРКЕРОВ СТАРЕНИЯ…………….. 230
Гашимова Улдуз Фаизи кызы, Зейналова Гюляр Эльман кызы (Азербайджан)
ФОТОХИМИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ НА ЭЛЕКТРОДАХ, МОДИФИЦИРОВАННЫЕ
ПРИРОДНЫМИ КРАСИТЕЛЯМИ……………………………………………………………… 232
Мамедова Шафа Ага гызы, Мамедова Айдан Джавид гызы (Азербайджан)
Ln2Se3 – Bi2Se3 (Ln – Ce,Tm) SISTEMLƏRINDƏ FAZA TARAZLIĞI......................................... 236
Məmmədova Səba Hüseynxan qızı, Sadıgov Fuad Mikayıl oğlu, Ismayılov Zakir İslam oğlu
(Azərbaycan)
LINE × ТЕСТЕР АНАЛИЗ МОРФОЛОГИЧЕСКИХ И ФРУКТОВЫХ БИОХИМИЧЕСКИЕ
ПРИЗНАКИ В ТОМАТЕ (SOLANUM LUCOPERSICON L.) И СПОЛЬЗОВАНИЕ ДИКИХ
РОДСТВЕННИКОВ В КАЧЕСТВЕ ТЕСТЕРОВ.......................................................................... 238
Гусейнзаде Гулара Азизага гызы, Гусейнова Джавахир Имран гызы, Шаммадова Нилуфар
Акбар гызы (Азербайджан)
EARTH SCIENCES, ECOLOGY AND GEOGRAPHY / YER, EKOLOJİ VE COĞRAFYA
BİLİMLERİ / YER ELMLƏRİ, EKOLOGİYA VƏ COĞRAFİYA
MÜƏSSİSƏLƏRDƏ EKOLOJİ RİSKLƏRİN ƏSAS ANLAYIŞLARI, NÖVLƏRİ VƏ
STRUKTURU................................................................................................................................... 246
Eminov Fərhad Bayram oğlu, Xəlilov İlqar Bəylər oğlu (Azərbaycan)
QLOBAL PROBLEMLƏRİN HƏLLİ KONTEKSTİNDƏ DAVAMLI İNKİŞAF LAYİHƏLƏRİ-
NİN KULTUROLOJİ TƏHLİLİ....................................................................................................... 248
Səlimov Mahir Məhəmmədəli oğlu qızı (Azərbaycan)
TƏHLÜKƏLİ İSTEHSALAT TULLANTILARININ YARANMASI, ZƏRƏRSİZLƏŞDİRİL-
MƏSİ VƏ TƏKRAR İSTİFADƏ OLUNMASININ TƏHLİLİ…………………………………… 254
Eminov Fərhad Bayram oğlu, Məhərrəmova Xatirə Cahangir qızı, Qurbanova Fidan Hidayət qızı
(Azərbaycan)
DƏYİŞƏN MÜHİT ŞƏRAİTİNDƏ ÇİN MƏNŞƏLİ VƏ YERLİ TUT SORTLARI İLƏ
YEMLƏMƏNİN TUT İPƏKQURDUNUN MƏHSULDARLIĞINA TƏSİRİ................................. 256
Adıgözəlova Dursun Miri qızı (Azərbaycan)
DAĞ MEŞƏLƏRİNDƏ YAMACLARIN SƏMTİNIN MEŞƏBİTMƏ ŞƏRAİTİNƏ TƏSİRİ........ 258
Rzayeva Gülxar Ayvaz qızı, Nəsirova Çiçək Abbas qızı (Azərbaycan)
AZAD İQTİSADİ ZONALARIN ÇİN TƏCRÜBƏSİ VƏ RUSİYA ÜÇÜN BU TƏCRÜBƏDƏN
İSTİFADƏNİN MƏQSƏDƏUYĞUNLUĞU.................................................................................... 262
Salmanova Rəfiqə Ceyhun qızı (Azərbaycan)
ŞAMAXI–İSMAYILLI RAYONUNUN MÜHƏNDİS-GEOLOJİ ŞƏRAİTİNİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ MƏQSƏDİLƏ HİDROGEOLOJİ ŞƏRAİTİN 264
TƏDQİQİ...................
Qaçayev Yusif Fərhad oğlu (Azərbaycan)
---9---
AMIN ABID GULTEKIN – 125 / AMİN ABİD GÜLTEKİN / ƏMİN ABİD GÜLTƏKİN - 125
ƏMİN ABİDİN ƏDƏBİYYAT TARİXÇİLİYİ KONSEPSİYASI VƏ ƏDƏBİYYAT TARİXLƏRİ

Bədirxan Əhmədli
Prof.Dr.
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu
20-ci yüzilin 20-30-cu illərində ictimai-siyası həyatda olduğu kimi, ədəbi mühitində də bir dəyişmə
baş verdi. Ədəbiyyat tarixi, dilçilik, tarixşünaslıq və b. sahələrdə Avropa metodlarının mənimsənilməsinə
meyil artdı. Ədəbiyyatımızın tarixi inkişafı ilə bağlı bir çox fakt və hadisələrin araşdırılması, klassiklərin
yaradıcılığı haqqında məqalələrin, ədəbiyyat tarixlərinin yazılması, ədəbi dövrləşdirmənin aparılması,
nəhayət elmi-nəzəri konsepsiyaların yaradılması məhz bu illərdə baş verdi1. Ədəbiyyatşünaslığın bir neçə
istiqamətində eyni vaxtda iş aparılımağa başlandı. Yəni yazıçı və şairlərimizin, filosoflarımızın ömür yolları,
əsərlərinin yaranma tarixi öyrənilməklə, əsərlərin ideya-estetik mayiyyəti təhlil edilməklə yanaşı, ədəbiyyat
tarixini bir sistem halına salmaq, ədəbiyyat tarixini formalaşdırmaqda da önəmli işlər görülürdü.
Firudin Köçərlinin bu illərdə çap olunmuş "Literatura Azerbaydjanskix tatar" (1903), "Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi materialları" (1925, 1926) kitabı 20-ci yüzilin ilk onilliklərində qələmə alınmışdı. Maliyyə
vəsaiti olmadığından çapı ləngimişdi. Bolşeviklər Azərbaycanı 1920-ci il 28 aprelində işğal etdikdən sonra
ilk güllələdikləri şəxslardən biri də Qazax Pedaqoji Seminariyasının müdiri, Müsavat Partiyası Qazax bölgə
təşkilatının rəhbəri Firudun Köcərli olmuşdu. Bolşeviklər Firudin Köçərlini düşmən kimi güllələsələr də,
bunu xalqdan gizlətmişdilər. Ali və orta ixtisas məktəblərində, ümumtəhsil ocaqlarında tədris vəsaiti
çatmadığından araşdırmalarını 1925-1926-cı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları adı altında nəşr
etdirməli olmuşlar.
Abdulla Surun ehtimal edilən min səhifəlik ədəbiyyat tarixindən yalnız bəzi parçalar qalmışdı. Salman
Mümtazın ayrı-ayrı şəxsiyyətlərlə bağlı əldə etdiyi əlyazmalar və bioqrafik məlumatlar da yeni ədəbiyyat
tarixini yazmaq üçün xammal material olaraq qalırdı. Əliabbas Müznibin Azərbaycan yazıçı və şairləri
haqqında yazdığı məqalələr, nəşr etdiyi kitablar ədəbiyyat tarixinin yazılması üçün zəngin qaynaq rolunu
oynayırdı. Lakin peşəkar, yəni elmi üsullarla ədəbiyyat tarixi hələ ki, yazılmamışdı. Bunları nəzərdə tutan Əli
Nazim 1925-ci ildə "Ədə- biyyatımız və ədəbiyyat tariximiz" məqaləsində yazırdı: "Nə ədəbi təhlilimiz, nə
tənqidimiz, nə ədəbiyyat tariximiz... -Heç biri yoxdur" (Nazim, 1925:1 yanvar). Onun bu sərt, bir az da
nihilist görünən fikri həmin dövrün ictimai-siyasi havasından doğurdu. Tənqidçiyə görə ədəbiyyat tarixinin
hələ ortaya çıxmaması, yaxud ortaya çıxan bədii nümunələrin isə elmi cəhətdən sistemli şəkildə obyektiv
qiymətini almamışdı.
20-ci illər ədəbi prosesinin yeni qüvvələri İsmayıl Hikmət, Əli Nazim, Əmin Abid, Bəkir Çobanzadə,
Atababa Musaxanlı, Cabbar Əfəndizadənin araşdırmalarında yeni tipli ədəbiyyat tarixinin yazılması və
ədəbiyyat tarixçiliyinin formalaşdırılması məsələləri başlıca yer tuturdu. Ədəbiyyat tarixinin yeni meyarlarla
yazılması üçün müəyyən şərait də vardı. Firudin Köçərli, Hüseyin Əfəndi Qayıbov, Salman Mümtaz,
Əliabbas Müznib və. b. kimi araşdırıcıların səyi nəticəsində müxtəlif dövrlərdə yaşamış ədəbi şəxsiyyətlər və
onların əsərləri haqqında yeni materiallar əldə edilmişdi. Artıq əldə olan materiallar elmi döviyyəyə daxil
etmək və mövcud ədəbiyyat tarixi ətrafında bir konsepsiya formalaşdırmağın vaxtı çatmışdı.
Seyid Hüseyn, Əmin Abid, Hənəfi Zeynallı, Mehdi Hüseyn, Əli Nazimin məqalələrində çağdaş
ədəbiyyatın qarşısında duran vəzifələr incələnirdi. Yeni meyarların əsasını elmilik, sistemlilik və nəzəri
yanaşma təşkil edirdi. Bu meyarlarla yazan müəlliflərin hamısının yazılarında Avropada ədəbiyyat tarixinin
bir elm dərəcəsinə gəldiyi vurğulanır və Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyinin də bu şəkildə formalaşdırılmasının
vacibliyi söylənilirdi. Artıq ədəbiyyat tariximizin bioqrafik statistikadan elm sahəsinə keçməsi ilə bağlı yalnız
nəzəri fikirlər səsləndirilmir,
1
Кочарлинский Ф. Литература азербайджанских татар. Тифлис, 1903, с. 54; Y.V.Çəmənzəminli. Azərbaycan ədəbiyyatına bir
nəzər. İstanbul, 1921; Köçərli Firudin. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, 2 cilddə, I c., Bakı, 1925; Köçərli Firudin.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, 2 cilddə, II c., Bakı, 1926; Əmin Abid. Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi. Birinci
kitab. Avtoqraf. Salman Mümtaz adına Azərbaycan Mərkəzi Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivi. Fond 170, siya. 1, sax. vah. 1-2;
Hikmət İsmayıl. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I kitab, Bakı, "Azərnəşr", 1928; Hikmət İsmayıl. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II
kitab, Bakı, "Azərnəşr", 1928; Köprülüzadə Mehmed Fuad. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi nasıl yazıla bilər? "Maarif və mədəniyyət",
1925, N2, s. 4; Köprülüzadə Mehmed Fuad. Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər. Bakı, "Azərnəşr", 1926; Ələkbərli Məmmədkazım.
Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, Azərnəşr, 1935 Musaxanlı Atababa. Yazı ədəbiyyatı. Ədəbiyyatdan iş kitabı. Bakı, Azərnəşr, 1928;
Nazim Əli. Ədəbiyyatımız və ədəbiyyat tariximiz. "Yeni yol", 1925, 1 yanvar; Şaiq Abdulla, Musaxanlı Atababa, Əfəndizadə
---
Cabbar. Ədəbiyyatdan iş kitabı. Bakı, Azərnəşr, 1928; Çobanzadə Bəkir. Azəri ədəbiyyatının yeni dövrü. ADETİ nəşriyyatı, Bakı,
"Azərnəşr", 1930; və s.
---
həm də bu sahədə müəyyən işlər görülürdü. Bəkir Çobanzadə ədəbiyyat tarixçisinin qarşısında duran
vəzifələri belə müəyyənləşdirirdi: "Ədəbiyyat tarixçisi müəyyən dövrdəki ədəbi cərəyanları, ədəbi zövq və
üslubları və bunların sinfi münasibətlərlə əlaqəsini meydana çıxarmaq yolunda çarpışır. O, həqiqi həyatı,
ölmüş, bitmiş deyil, bəlkə müəyyən dövrün həqiqi həyatını o zamanın şair və sənətkarlarının necə gördüklərini,
necə təsəvvür etdiklə- rini əvvala göstərməyə, sonra izah etməyə çalışır" (Çobanzadə, 2007:344).
20-ci illər ədəbiyyatşünaslığının görkəmli nümayəndəsi Əmin Abid ədəbiyyat tarixinin yazılması
məsələsinə xüsusi əhəmiyyət vermişdir. Türkiyədə Azərbaycan ziyalısının üzərinə düşdüyü iki böyük
missiyanı həyata keçirməyə çalışırdı: birincisi, xüsusi olaraq "Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi"
əsərini yazmaq, ikincisi, Azərbaycan mühacirlərinin içərisində vətənin müstəqilliyi və istiqlalı amalını
yaşatmaq. O, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yazılması zəruriliyini dərk edən və bu istiqamətdə sistemli
araşdırmalar aparanlardan biridir. Onun əldə olan ədəbiyyat tarixi materialları nəzəri fikirlərində irəli sürdüyü
konsepsiyaya uyğun şəkildə yazılmışdı. Əlimizdə olan ədəbiyyat tarixi materialları sistemlilik, ardıcılllıq,
elmilik baxımından Avropa metodlu ədəbiyyat tarixinin tələblərinə cavab verir. Ədəbiyyat tarixi ilə yanaşı
ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq məsələləri ilə də məşğul olurdu. Çünki ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqid
mövcud ədəbi materialları sistemləşdirir, onu elmi istiqamət və mərhələlərə ayırır, qiymət verir, eyni zamanda
çağdaş ədəbiyyatın qarşısında duran vəzifələri müəyyənləşdirir.
Bugünkü ədəbi tənqid sabahkı ədəbiyyat tarixinin istinad etdiyi ən etibarlı mənbələrdən olur. Bu
mənada Əmin Abidin bir çox fikirləri onun ədəbiyyat tarixi ilə bağlı müəyyən təsəvvürə və konsepsiyaya malik
olduğunu göstərir. Ədəbiyyat tarixinin yazılmasını zəruri və məsuliyyətli bir iş hesab etmiş, məqalə və
araşdırmalarında bu elmi prinsipi mümkün qədər gözləməyə çalışmışdır.
Bu cəhətdən İstanbul orta məktəb müəllimlərindən olan Rafət Evenin "Azərbaycan şairləri" ("Türk
yurdu" məcmuəsi, 1341, Eylul və Təşrini əvvəl nüsxələri) məqalələrindəki metodoloji səhvləri ilə bağlı
fikirlərini göstərmək olar. Əsasən "Riyazül-aşiqin" və "Təzkireyi Nəvvab" mənbələrindən istifadə edən
müəllifin ədəbiyyat tarixi haqqında söz demək, fikir söyləmək cəhdi Əmin Abidin sərt tənqidi ilə qarşılanır.
Əmin Abid yazırdı: "Me- tod bilmədigi və məlumatı olmadığı halda bir ədəbiyyat tarixi yazmaq qəbul
olacağını zənn edəcək dərəcədə za- vallı olan bu müəllim Xorasandan Bayburda qədər geniş bir ərazi tutan
ləhcəmizi və dolayısı ilə ədəbiyyatımızı çox kiçildərək "Qarabağ, Şirvan, Şəki" olmaq üzrə üç yerə ayırıb.
Məqalələrdə Vidadi, Vaqif, Ağabəyim ağadan gayət ibtidai bir surətdə bəhs ediliyor. Uzaqlarda oturub da bir
qaç kitab oxumaqla bir millətin ədəbiyyat tarixi yazılmayacağı fikrini bu hərəkət də bütün gülünclüyü ilə
göstəriyor" (Əmin, 2016: 51).
Əmin Abidin düşüncəsinə görə ədəbiyyat tarixinin yazılmasında ciddilik və məsuliyyətlilik əsas
şərtlərdəndir. Ədəbiyyat tarixi hər hansı bir ədəbi prosesin inştirakçısı olaraq bu ədəbiyyata xüsusi
metodoloji yanaşma ilə sistemli şəkildə araşdırıla bilər. Türkiyədən Azərbaycanda dərs deməyə dəvət edilən
İsmayıl Hikmətin "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" adlı əsəri barədə yazdığı "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi
ərafında" və tənqidçi Əli Nazimin "Azərbaycan ədəbiyyatı" məqaləsi haqqında "Zərərli tənqidlər", eləcə də
"Ədəbiyyat və elm" məqalələrində ədəbiyyat tarixinin yazılmasının metodoloji elmi prinsiplərini
aydınlaşdırmağa çalışır.
Özünün ədəbiyyat tarixi çoxcildliyi nəşrini gözləyərkən İsmayıl Hikmətin ədəbiyyat tarixi haqqında
fikirlərində problemə hərtərəfli yeni metodoloji meyarlarla baxır. Əsəri geniş təhlil edən ədəbiyyatşünas
onun qiymətini verməklə yanaşı, qüsurlarını da göstərir. Onun fikrincə, İsmayıl Hikmətin əsərində
Qaraqoyunlu zamanında feodalların bir-birilə etdiyi müharibə Qaraqoyunlu zamanınındakı "ədəbi
yaradıcılığın iqtisadi və ictimai səbəblərini" təyin edəməmişdir. Halbuki, "Azərbaycan türklərinin
ədəbiyyatını doğru öyrənə bilmək üçün təhlilləri mühəqqəq onların müəyyən istehsal şəraiti üzərində
qurduqları ictimai həyatın tarixi ilə bərabər yürütmək lazımdır" (Əmin, 1929:46, sayı 1).
Əmin Abidin bu əsərə iradları çoxdur, ancaq əsas iradlarından biri əsərin mahiyyətcə "...təzkirəçiliyi"
keçməkdə çətinlik çəkməsidir ki, bu da ədəbiyyat tarixinin yazılması üçün çox ciddi faktordur. Əmin Abid
feodalizm dövrünün "ədəbiyyat tarixi" olan təzkirəçiliyə pis baxmır, sadəcə olaraq indiki zamanda onun
müasir ədəbiyyat tarixçiliyi konsepsiyasına uyğun gəlmirdi və Avropa ədəbiyyatşünaslığının inkişaf etdiyi
bir dövrdə təzkirəçilikdən çıxmağın yollarını arayırdı.
Onun ədəbiyyat tarixçiliyi təfəkküründə yeni metodoloji meyillər başlıca yer tuturdu. Doğrudur, bunu
çox zaman marksist metodologiya ifadəsi ilə qeyd edirdi. Elə İsmayıl Hikmətin ədəbiyyat tarixini
dəyərləndirərkən bu termindən istifadə edir. Bunu nəzərdə tutan ədəbiyyatşünas Nizaməddin Şəmsizadə
yazır: "Cəmiyyətin şəxsiyyət, tarixin təfəkkür üzərində təsir problemini həlledici amil, ədəbi-tarixi inkişafın
hərəkətverici qüvvəsi hesab etmək meyli Əmin Abidin yaradıcılığında əsas yer tutan ədəbiyyat tarixi
---
konsepsiyası üçün də çıxış nöqtəsi olmuşdur. Məhz bu, ədəbiyyat tarixçisi kimi Əmin Abidin iş üsulunu da,
araşdırmalarını da müasirlərindən fərqləndirirdi" (Şəmsizadə, 1998:127). Əmin Abidin "Zərərli tənqidlər"
məqaləsində isə Əli Nazimin "Azərbaycan ədəbiyyatı" araşdırmaına münasibət bildirərək yanlışlıqları 16
---
maddədə göstərir. (Əmin, 1929:10). Əmin Abidin ədəbiyyat tarixçiliyi konsepsiyasının əsasında çağdaş
metodoloji dəyərləndirmə dururdu. Bir neçə dil bilməsi və Qərb mənbələri ilə tanışlığı onun ədəbiyyat
tarixçiliyi təfəkkürünü formalaşdıran amillərdəndir.
Ədəbiyyat tarixinin yazılmasına da məhz bu prizmadan baxır, elmi-estetik meyarlarla yanaşırdı. Həm
"Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi", həm də ayrı-ayrı məqalələrində yeni ədəbiyyat tarixçiliyinin
konturlarını aydın görmək olar. Doğrudur, bəzən onun da ədəbiyyat tarixçiliyi yanaşmasında səhvlər olurdu,
yaxud nəzəri, estetik yanaşması praktikada istədiyi kimi həll olunmurdu. Lakin bütün bunlara rəğmən, yeni
ədəbiyyat tarixçiliyinin əsasını qoyanlardan biri kimi, onun ədəbiyyat tarixi və bu barədə nəzəri fikirləri
Avropa üsullu ədəbiyyat tarixinə nisbətən uyğun gəlirdi.
"Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi" çoxcildliyi və ayrı-ayrı görkəmli nümayəndələrinin
yaradıcılığı ilə bağlı portret oçerkləri bunu deməyə əsas verir. Əmin Abid İstanbul Darülfünunu bitirərkən
məzuniyyət tezi olaraq yazdığı araşdırma işi o dövrdə yazılan ədəbiyyat tarixlərinə nisbətən mövcud sxema-
tizmdən kənara çıxır. Lakin onun ədəbiyyat tarixi zamanında çap olunmadığından bu sahədə etdiyi yeniliklər
ədəbiyyatşünaslığımız tərəfindən qiymətləndirilməmiş qalmışdır. Əlyazması ərəb əlifbası ilə 400 səhifəyə
yaxın olan “Azəri türklərinin ədəbiyyatı”nı "Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi" kitabının sonuncu cildi
hesab etmək olar.
Əmin Abid Firudin Köçərlidən sonra İsmayıl Hikmətlə eyni vaxtda Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi və
ədəbiyyat tarixçiliyini formalaşdıran görkəmli fikir adamlarından biridir. Onun bir neçə cildlik ədəbiyyat
tarixi zamanında elmi dövriyyəyə daxil olmasa da, bu və ya digər şəkildə özündən sonra ədəbiyyat tarixçiliyi
mə- sələlərinə təsir etmək gücündə olmuşdur. Onun həm ədəbiyyat tarixi və ədəbiyyat tarixçiliyi ilə bağlı bir
çox məqalələri mətbuatda və elmi jurnallarda dərc edilmişdir. Azərbaycanda 30-50-ci illərdə yazılan
araşdırmalardan görünür ki, dövrün ədəbiyyatşünasları bu mənbələrdən xəbərdar olmuş, hətta yeri gəldikcə
istifadə (istinadlar verilməsə də!) etmişlər. 1957-60-cı illərdə çap olunmuş üçcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi" kitabında isə tədqiqatçının bir neçə məqaləsi ədəbiyyat siyahısına daxil edilmişdir. Bütün bunlar onu
göstərir ki, Əmin Abid repressiya olunsa da, onun ədəbiyyat tarixi və tarixçiliyi ilə bağlı konsepsiyası,
fikirləri elmi dövriyyədə olmuşdur.
"Azəri ədəbiyyatı tarixi" adlı araşdırması 1926-cı ildə İstanbul Universitetində görkəmli alim Mehmed
Fuad Köprülünün rəhbərliyi ilə müdafiə edilmişdir. Əmin Abidin bu əsəri özü tərəfindən "Azəri ədəbiyyatı
tarixi" və "Azəri-türk ədəbiyyatı tarixi" adlandırılmışdır. Əsərin üz qabığında "Azəri ədəbiyyatı tarixi" kimi
getmiş, ön sözdə isə "Azəri-türk ədəbiyyatı tarixi" şəklində yer almışdır (Əmin, 2016).
Məlumdur ki, ədəbiyyatşünas çoxcildliyinin birinci cildini "Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi"
adlandırmışdır (Əmin, 2016). Araşdırmalarında "Azəri ədəbiyyatı" və "Azərbaycan ədəbiyyatı" ifadələrindən
istifadə etmişdir ki, bunu müxtəlif dövrlərdə başqa ədəbiyyatşünaslar da işlətmişdir.
Türkiyədə İstanbul Universitetində yazdığı araşdırma isə üz qabığında "Azəri ədəbiyyatı tarixi", titul
vərəqində isə "Azəri-türk ədəbiyyatı tarixi" adlarından istifadə etməsi elmi rəhbəri Mehmed Fuad
Köprülünün təsiri ilə də ola bilərdi. Çünki Mehmed Fuad Köprülü Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında yazdığı
araşdırmalarını əsasən "Azəri ədəbiyyatı" adı ilə nəşr etdirirdi (Köprülüzadə, 1926).
Bakıya qayıtdıqdan sonra dərc etdirdiyi məqalələrində bu ifadələrdən paralel olaraq istifadə etmişdir. Bu
da onu göstərir ki, ədəbiyyat tarixinin adı hələ tam olaraq onda yəqinləşməmişdir. Hələ də nəşrini gözləyən
"Azəri- türk ədəbiyyatı tarixi" bir çox cəhətdən əhəmiyyətlidir. Məlumdur ki, Əmin Abidə qədər olan
ədəbiyyat tarixləri ədəbiyyatın ən qədim dövrlərindən başlayıb 19-cu yüzildə tamamlanırdı. Hətta dövrün ən
mükəmməl ədəbiyyat tarixçilərindən biri İsmayıl Hikmətin ədəbiyyat tarixi 17-ci yüzildə bitir. Əmin Abidin bu
əsəri isə özünün yaşadığı dövrü əhatə edir.
Dövrün ədəbiyyat tarixçiləri üçün qədim və orta yüzillər dövrünü qiymətləndirmək bir qədər asan olsa
da, müasir ədəbi hadisələri araşdırmaq və dəyərləndirmək o qədər çətindir. Çünki Əmin Abidin bu əsərinin
yazıldığı dövrdə ədəbi hadisələrə proletar baxışı, yaxud ideoloji meyarlar mühüm yer tuturdu. Həm də ədə-
biyyatda elə şəxsiyyətlər və hadisələr olmuşdur ki, onların yaradıcılığına birmənalı qiymət vermək həmin
dövrdə o qədər də asan deyildi.
Ümumiyyətlə, müasir ədəbi hadisələr və şəxsiyyətləri qiymətləndirmək həmişə çətin olmuşdur. Çünki
əldə olan bədii materialların hələ bir-iki onilliyi aşmayan bir zaman məsafəsində dəyərləndirmək
araşdırmaçıdan böyük istedad və uzaqgörənlik tələb edir. Bu işlə daha çox ədəbi tənqid məşğul olurdu, lakin
ədəbi tənqidin vəzifəsi həmin ədəbi hadisəni, şəxsiyyəti ədəbiyyat tarixçiliyi kontekstində dəyərləndirmək
deyildi. Bu üzdən əsas ağırlıq yenə də ədəbiyyat tarixçisinin üzərinə düşürdü.
---
Əmin Abidin "Azəri ədəbiyyatı tarixi" əsərinin ikinci əhəmiyyəti ədəbiyyatşünasın tərcümeyi-hal
materiallarından müəyyən mənada imtina etməsidir. Əgər F.Köçərlinin ədəbiyyat tarixi düşüncəsində başlıca
yeri ədəbi şəxsiyyətlər və onların tərcümeyi-hal kontekstində təqdimi əsas yer tuturdusa, Əmin Abidin bu
əsərində icmallar və təhlillər əsasında ümumiləşdirmələr və qənaətlər əsas xətti təşkil edir. Bu da ədəbiyyat
tarixinə və tarixçiliyinə yeni elmi yanaşmanı əks etdirirdi. Bununla Əmin Abid Azərbaycan ədəbiyyat
tarixini bioqrafik ədəbiyyat tarixindən qurtarıb elmi ədəbiyyat tarixinə yönəltməyə çalışırdı və müəyyən mənada
buna nail olurdu.
"Azəri ədəbiyyatı tarixi"nin üz qabığında yazılış tarixi 1924-cü il, əsərin sonunda isə 1925-1926-cı
illər yazılıb. Əsərin əlyazmasının üz qabığında yazdığı qeyddə "muhterem ustadım", - deyə üz tutduğu
müəllimi Mehmed Fuad Köprülüzadəyə yazır: "Bu gün kısmen takdim ettiğim ve Bakuda neşrine ictisar
edeceğim “Azeri-Türk Edebiyatı Tarihi” namındakı eser-i acizimi, Kafkas ve Azerbaycan gençliğinin
kalbinde sevimli bir yer tutan mübeccel isminize ithaf etmekle bahtiyarım. İstanbul-1924, Kafkaslı Emin
Abid" (Əmin, 1926).
Əmin Abidin "Azəri ədəbiyyatı tarixi" əsəri 20-ci yüzilin əvvəllərindən əsərin yazıldığı dövrə qədərki
bir mərhələni əhatə edir. Bu, ədəbiyyatşünasın çağdaş bədii düşüncəyə münasibətini, ədəbi hadisə və
şəxsiyyətlərə verdiyi dəyərləndirmələri qiymətləndirmək baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki biz
Əmin Abidin Azərbaycan ədəbiyyatının qədim dövrü və ayrı-ayrı klassik şəxsiyyətləri ilə bağlı araşdırmaları
ilə tanış olsaq da, müasiri olduğu ədəbiyyata münasibətini görməmişdik. Necə deyərlər, onun araşdırmaları
"Dədə Qorqud" dastanını, klassik ədəbiyyatı və Mirzə Fətəli Axundzadə yaradıcılığını əhatə edirdi. Bu
mənada araşdırmanın yaxın ədəbi prosesə həsr olunması araşdırmaçının müasir ədəbiyyata yanaşmasını üzə
çıxarmış olur. Əsər Əmin Abidin ədəbi prosesi dəyərləndirməsi və çağdaş ədəbi prosesi təşkil edən faktorları
üzə çıxarması baxımından da əhəmiyyətlidir.
Ədəbiyyatın inkişafında dövrün hadisələrini və mətbuatın inkişafını əsas götürən ədəbiyyatşünas Əli
bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Haşım bəy Vəzirovla yanaşı, Məhəmmədəmin Rəsulzadənin də həyat
və yaradıcılığı haqqında ayrıca oçerk yer alır. Məhəmmədəmin Rəsulzadənin mühacirətdə olduğu vaxt onun
fəaliyyətini işıqlandırmaq olduqca maraqlıdır. Ədəbiyyatşünas bir fəsli "Vətənpərvər şeir məktəbi" adlandırır
və bu çətir altında Məhəmməd Hadi və Əliabbas Müznibin yaradıcılığını araşdırır.
20-ci yüzilin əvvəllərində özünün yeni inkişaf mərhələsini yaşayan satira ədəbiyyatı isə Cəlil
Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Ömər Faiq Nemanzadə, Əli Nəzmi yaradıcılığı ilə təmsil olunur.
Araşdırmaçı Azərbaycan nəsrini "Hekayəçilik" adı altında araşdırır və Nəriman Nərimanov və Sultan Məcid
Qənizadənin yaradıcılığına nəzər yetirir. Dramaturgiya isə "Tamaşa ədəbiyyatı" termini ilə araşdırmaya cəlb
edilir. Burada Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hüseyin Cavid və Üzeyir Hacıbəyli
dramaturgiyası araşdırılır. Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Süleyman Sani Axundov uşaq ədəbiyyatı
kontekstində öyrənilir. Azərbaycan ədəbiyatında heca cərəyanına ayrıca fəsil həsr edir və Türkiyə
ədəbiyyatının milli poeziyaya təsiri nəticəsində heca təmayülünün güclənməsi və Əhməd Cavad yaradıcılığı
ilk dəfə olaraq dəyərləndirilir.
Əmin Abidin ədəbiyyat tarixinin strukturu yenidir; dörd hissəyə ayrılmış, hər hissə də müxtəlif
bölümlərə bölünmüşdür. Ayrıca yüzilin təhlili verilərkən, çox doğru olaraq, tarixi, ictimai hadisələri də təhlil
etməyə çalışır.
Bu, ədəbiyyatşünasın çağdaş bədii düşüncəyə münasibətini, ədəbi hadisə və şəxsiyyətlərə verdiyi
dəyərləndirmələri qiymətləndirmək baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Əsərin ilk bölümündə "İyirminci
yüzilə girərkən", "Siyasi vəziyyət", "İctimai və iqtisadi vəziyyət", Ədəbi vəziyyət: xalq ədəbiyyatı və klassik
ədəbiyyat", "Ümumi həyatda yeni təhavüllər", "İctimai müəssisələrdə inqilab və amilləri", "Siyasi təşkilatın
təkamülü", "Ədəbi hadisələrdə inkişaf" kimi yarımbaşlıqlardan istifadə etmişdir.
"Azəri ədəbiyyatı ümumtürk ədəbiyyatının bu vaxtadək işlənilməməsi şöbələrindən biri" kimi təqdim
edən araşdırmaçı çağdaş ədəbiyyatla bağlı məqalə və kitablar yazılmadığına diqqət çəkir. Azərbaycanın ictimai,
siyasi, iqtisadi vəziyyəti haqqında qısa xülasələrdən sonra ədəbi prosesi qiymətləndirir. Mirzə Fətəli Axundzadə
və Həsən Zərdabinin yeni ədəbiyyat yaratmaq yolundakı çabaları təqdir olunur, 1905-ci il inqilabının böyük
təsiri göstərilir.
Siyasi hadisələri təhlil edərkən bu hadisələr kontekstində Azərbaycanda da siyasi təşkilatların
yaranmasını önə çəkir: "Azerbaycan siyasetinin sosyalizm sahasında doğup ilerlemesi, sırf Rus, Ermeni
sosyalistlerini taklitten ileri geliyordu; programları Türklerin siyasi ve ictimai ihtiyaçlarından toplanmış
değildi. Halbuki onun yanında seyr-i tabiisine devam eden edebiyat, ahalinin temayülatına tercüman olarak,
vatanperver, halkçı ve istiklalci bir yol takib ediyordu. Demek oluyor ki siyasat ve edebiyat başka başka
---
yollardan ilerliyordu. Sosyalist teşkilatlar içinde "Hümmet" fırkası yavaş-yavaş kök salmağa başladı (Əmin,
1926:19).
"Müsavat" (1911) partiyasının yaranmasından sonra bədii düşüncədə də millətçi, xalqçı təmayülün
yaranmasını da bu amillərlə əlaqələndirir. Doğrudan da, bu zamandan başlayaraq vətənpərvərlik ədəbi
düşüncədə
---
daha geniş yer tutmağa başlayır. Ədəbiyyatşünas bu təmayül kontekstində bir fəsli "Vətənpərvər şeir
məktəbi" adlandırır və bu çətir altında Məhəmməd Hadi və Əliabbas Müznibin yaradıcılığını araşdıraraq belə
bir qənaətə gəlir ki, vətənpərvər ədəbiyyatı, məhəlli cəmiyyət doğurmuşdu. Məhəmməd Hadinin şeirlərində dil
etibarilə Əli bəy Hüseynzadəni təqlid etdiyini və təsiri altında olduğunu bildirir. Onun "Füyuzat"da dərc
edilən şeirlərinin dilinin çətin və anlaşılmaz olduğunu və bu dili anlayanların çox az olduğunu qeyd edərək,
"Fünun və maarif" şeirini bütünlüklə kitaba daxil edir. Ədəbiyyat tarixçisinin belə bir fikri bu gün də öz
qüvvəsində qalır: "Mehamed Hadinin taklid ettiği edebi lisan, sadece İstanbul Türkçesi olsaydı, büyük bir
muvaffakiyyete nail olacağı gibi Azeri lehçe-i edebisine de çok büyük hizmet etmiş olurdu. Fakat Osmanlı
Edebiyat-ı Cedide’si lisanını alarak bir takım gayr-ı menus lugatlar ile mümtezic bir şekilde kullanışı, halk
arasında imzasının geç ve güç tutunmasına sebep olmuştur. Seneler geçtikten sonra ancak münevver tabaka
arasmda şöhretini temin edebilmiştir" (Əmin, 1926:58).
Hadinin Türkiyədən qayıtdıqdan sonrakı yaradıcılığı ilə bağlı gəldiyi qənaətlər çağdaş
ədəbiyyatşünaslığımız üçün də maraqlıdır: "Hadi, Fikret teklitçiliği ile ikinci devre-i edebiyyesinde
orijinalitesini büsbütün kaybetmişti. O, Azeri edebiyatına artık şahsi mahsul veremiyor; Tefvik Fikretin
kafasıyla düşünüyor, Tevfik Fikretin lisanı ile yazıyordu; yalnız Fikretin felsefi telakkilerine tercüman
oluyordu. Bu Aralık 1914’te neşrettiği «Şükufe-i Hikmet» namındaki küçük manzum risâlesi tefelsüfünün iyi
bir eseridir" (Əmin, 1926:67).
Əmin Abid şairin Cümhuriyyət dövrü yaradıcılığına toxunmur, hâlbuki bu dövrdə şairin şeirlərində
mövzu, üslub və dil yenilənməsini görmüş olardı. Təhlillərdən görünür ki, ədəbiyyatşünas Məhəmməd
Hadinin yaradıcılığını yaxşı araşdırmış və onu ədəbiyyat tarixi nöqteyi nəzərindən təhlil edə bilmişdir. Hətta
şairin həyatının son dövrü haqqında da detallı bilgilri vardır. Şairin Türkiyə, Yunanıstan həyatı və oradan
çıxarıldıqdan sonra gəmidə başına gələn hadisələr, mənbə göstərilməsə də, dəyərli məlumatlardır. Buradan
aydın olur ki, şairin son günləri haqqında da kifayət qədər məlumatlara malik olmuşdur. Lakin Əmin Abid onun
ölüm tarixini 1919-cu ilin sonuna aparır. Doğrudur, bu məlumatın mənbəyi göstərilmir, bununla belə, müasir
ədəbiyyatşünaslığımızda onun ölüm tarixinin vaxtının müxtəlif aylar (1920-cu ilin yayı) göstərilməsi bu
məlumatı da şübhə altına almanı şərtləndirir.
Milli ədəbiyyatın inkişafında rus və osmanlı ədəbiyyatının da mühüm rol oynadığını bildirən müəllif
bu illərdə sənət hərəkatının formalaşdığına diqqət çəkir. Sovet dövrünün qısa ədəbiyyatını isə kommunizm
ədəbiyyatı adlandırır. Lakin sovet ədəbiyyatı yaranarkən ölkədən kənarda antikommuzim ədəbiyyatının da
yarandığını və onun əsas səciyyəsinin mübarizlik və istiqlalçılıq olması barədə doğru qənaətə gəlir. Nəzərə almış
olsaq ki, kommunizm və antikommunizm ədəbiyyatı hələ cəmi beşinçi ilini yaşayırdı, onda bu dəyərləndirmənin
əhəmiyyətini aydın başa düşmək olar.
Ədəbiyyatın inkişafında dövrün hadisələrini və mətbuatın inkişafını əsas götürən ədəbiyyatşünas
"Həyat", "Füyuzat", "İrşad", "Açıq söz" və s. qəzetlərin ədəbiyyatın və ictimai fikrin formalaşmasındakı rolunu
aydınlaşdırır. Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Haşım bəy Vəzirovla yanaşı, Məhəmmədəmin
Rəsulzadənin də həyat və yaradıcılığı haqqında ayrıca oçerk verir. Bu oçerklərdə ədəbi şəxsiyyətlərin tərcümeyi
halı ilə bağlı məlumatlar verir və yaradıcılıqlarını dəyərləndirir. Əli bəy Hüseynzadənin Türkiyədəki
yaradıcılığını təhlil edərkən "buraya gəldikdən sonra elə bir bədii əsər vücudə gətirmədiyi" qənaətinə gəlir.
Əli bəy Hüseynzadənin yalnız Çanaqqala zəfərinə həsr etdiyi "Altun biləzik" mənzuməsinin "Arslan arzu" adlı
bir parçasını nümunə gətirir:
Bir tepeye çıktı Orhan’ın kızı
Görünürdü Çanakkale boğazı
Süslerdi tepeyi rengin çiçekler
Ortada ateşin bir «Arslan Ağzı»
Titrerdi rüzgardan yaş yaprakları
Kımıldadı onun al dudakları
Seslendi nagehan su arslan ağzı
Dedi: Çiğnemedik bu toprakları
Burası mezarı bir kahramanın (Əmin, 1926:31).
Əmin Abid Əli bəy Hüseynzadə yaradıcılığını dəyərləndirərkən məqalələrinə yüksək qiymət verir,
lakin şeir yaradıcılığını yüksək sənət əsəri hesab etmir. Əslində Əmin Abid bədii əsərlərə ədəbiyyat tarixçiliyi
və nəzəri kontekstdən yanaşdığından bu qiyməti verməyə məcbur olur: "Ali Bey bu eserinde yeni bir kıyafetle
görünüyor; ilk defa olarak şiirde hece vezninin ve sade Türkçeyi tatbik ediyor. Hecede onun ne kadar ibtidai
olduğunu gös- termek için şu küçük nümune kafidir. Aynı zamanda manzume mevzu ve fikir itibariyle de
---
yeni ve kuvvetlu bir şey değil, Ali Bey’le beraber büyük muzafferiyyetin heyecanını duyan bir çok İstanbul
genç şairleri de aynı mevzuda manzumeler yazmışlar; itiraf etmeli: Ali Bey’in eseri bu genç yazılar yanında
bile sönüktür. Bundan
---
dolayı bu yazılarda Ali Bey şiirde bir mevki temin edemez" (Əmin, 1926:32). Doğrudan da, Əli bəy
Hüseynza- dənin bundan sonra əhəmiyyətli şeir yaradıcılığına rast gəlmirik.
Əmin Abid Azərbaycanda və Türkiyədə məşhur olan "türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq" üçlü
formuluna da münasibət bildirir və onun formalaşmasında rolu olan Əli bəy Hüseynzadənin bu formulu
ideya şəklində ortaya atdığı, lakin işləyib axıra çatdırmadığı nəticəsinə gəlir: "Hətta mərhum Ziya Göyalp
bəy üç ümdəsini daha ortaya atmadan əvvəl, Əli bəy 1906-cı ildə "Füyuzat" məcmuəsinə eyni fikirləri
istinadən bir- iki məqalə nəşr etmişdir. Fəqət "Avropa əlbisəsində" görmək istədiyi "dinli türkü" Doktor bir
çox yazılarıyla yaşatmış olsaydı Ziya Göyalpın Türkiyədə yaydığını Hüseynzadə Qafqasiyada vücudə
gətirmiş olacaqdı" (Əmin, 1926:40).
Əmin Abid burada açıq şəkildə Əli bəy Hüseynzadənin bu fikri bir ideya şəklində ortaya atdığını,
ancaq işləyib başa çatdırmadığını söyləyir. Ancaq görünür ki, Əmin Abidin özünün də Yusif Akçuranın "Üç
tərzi- siyasət" əsərindən məlumatı olmamışdır. Yoxsa, bu əsərin də adını çəkərdi. Cəmi bir neçə səhifə sonra
Əmin Abid Məhəmmədəmin Rəsulzadə və onun redaktoru olduğu "Açıq söz" qəzetindən bəhs edir və onun
qəzetin başlığına Ziya Göyalpın "Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək" şüarını qoyduğunu yazır. Ətəkdə
isə aşağıdakıları qeyd edir: "Resulzade Mehmed Emin 1917 de "Müsavât" fırkasına intisab ettikten sonra bu
üçüz umde fırkaya da şiar ittihaz edilmiştir. Zaten Mehmed Emin'in bütün eserlerinde ve teşkilatçılığında
Ziya Gökalp'in tesiri bariz bir surettedir. Mehmed Emin'in intisâb ettiği Müsavât fırkası Mehmed Ali
Resulzade, şair Ali Abbas Müznib, (Abbasqulu) Kazımzade, Tağı Nağıyef tarafından 1911 de tesis
edilmiştir"(Əmin, 1926:49).
Maraqlı cəhətlərdən biri Əmin Abidin əsərdə Məhəmmədəmin Rəsulzadənin yaradıcılığına ayrıca yer
verməsidir. İlk dəfə olaraq, Əmin Abidin əsərində Məhəmmədəmin Rəsulzadənin yaradıcılığı haqqında
oçerk verilir.
Nəzərə almış olsaq ki, əsər elə M.Ə.Rəsulzadənin Türkiyədə mühacirətdə baş yazarı olduğu "Yeni
Kafkasiya" dərgisində sovet Azərbaycanını və onun siyasi sistemini tənqid etdiyi bir zamanda yazılmışdır, bu
siyasi xadimin yaradıcılığına yer verməsini böyük cəsarət hesab etmək olar. M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətdə
olduğu vaxt onun fəaliyyətini işıqlandırmaq və bu əsərini Azərbaycanda nəşr olunmasını nəzərdə tutması
olduqca əhəmiyyətlidir.
Azərbaycan ictimai fikri və "Açıq söz" qəzetindəki fəaliyyətini dəyərləndirildikdən sonra İstanbulda
1923-cü ildən etibarən nəşr etdiyi "Yeni Kafkasya" adlı siyasi məcmuə nəşr etməsi üzərində dayanır:
"Tamamıyla siyasi mahiyyette olan mecmua bolşeviklere karşı Azerbaycan istiklâlini müdafaa etmek
gayesini takib ediyor. Yeni Kafkasya’dan başka İstanbul’da "Azerbaycan Cumhuriyyeti", "Esrimizin
Siyavuşu" namında iki eser de neşretmiştir. Gerek mecmuasında, gerek eserlerinde Mehmed Emin, daha
ziyade kendi gazetesi olan Açık Söz’den yani 1915 den sonra bizzât iştirâk ettiği cereyana çok ehemiyyet
veriyor; 1905 ten beri Azerbaycan’ın siyası ve edebi ihtilâllerinin büyük hizmetleri sevkeden şahısların bir
çoğu meskut ve ehemiyyetsiz geçiliyor" (Əmin, 1926:51).
Əsərdə milli vətənpərvər ədəbiyyatın nümayəndəsi kimi Əliabbas Müznibin də portreti verilmişdir.
Qardaşı olmasına rəğmən, Əmin Abid onun yaradıcılığını obyektiv dəyərləndirməyə çalışır. Belə bir fikri maraq
doğurur ki, Əliabbas Müznib yaradıcılığa başladığı zaman Türkiyədə "Sərvəti-fünun" ədəbiyyatı Azərbaycana
güclü təsir etdiyi və Məhəmməd Hadi bu təsirdən bəhrələndiyi halda, nədənsə Əliabbas Müznib bu cərəyana
qoşulmadı və içindən çıxdığı mühitdən ilham aldı. Əliabbas Müznibin "Hüriyyəti-bəşəriyyə" əsəri ilə
Məhəmməd Hadinin "Firdovs- ilham"ını müqayisə edərək Əliabbas Müznibin əsərinin "mövzu və duyuş
etibarilə" daha milli və azəri olmasına baxmayaraq, Məhəmməd Hadinin əsəri qarşısında "pək ibtidai" hesab
edir. Əliabbas Müznibin Sibir həyatının yaradıcılığına təsirini araşdıran Əmin Abid onun Sibirdə yazdığı
şeirlərini yeni və əhəmiyyətli hesab edərək bir neçə nümunə gətirir. Çar Nikolaya xitabən yazdığı qitədə
deyilir:
Sağ ol cihana şehametli şahımız var ol
Güzel güzel yaşarık saye-i medarında.
Sibirya’da beni karla, soukla dondurdun
Gördüm seni yanasın yangından mezarında. (Əmin, 1926:105)
20-ci yüzilin əvvəllərində özünün yeni inkişaf mərhələsini yaşayan satira ədəbiyyatına ("Mizah
ədəbiyyatı") ayrıca bir bölüm həsr edən ədəbiyyatşünas bu cərəyanın nümayəndəsi kimi Cəlil Məmmədqu-
luzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Ömər Faiq Nemanzadə, Əli Nəzmi yaradıcılığına müraciət edir. C.Məmmədqu-
luzadənin həm "Molla Nəsrəddin"dəki felyetonları, həm də nəsrini araşdırır. Lakin C.Məmmədquluzadə
dilini və üslubunu qiymətləndirərkən "Onun yazıları yüksek sanat, yüksek edebiyat mefhumundan çok
---
uzaktır, mev- zularında istihza, nükte-pervazlık esası olan yazıları lisan itibariyle çok basittir",-kimi
ziddiyyətli fikirlər
---
söyləyir. Eyni zamanda:"...Azeri halkının inkişaf-ı fikriyyesinâ büyük hizmetler yapmıştır",-deyə onun qiy-
mətini də verir. Əlbəttə, bu kimi fikirlər ona görə işlənir ki, hələ Cəlil Məmmədquluzadə ədəbi prosesdə
qəbul olunmur, bəzi tənqidçi və araşdırmaçılar onun əsərlərinin əhəmiyyətini tam olaraq dərk etmirdilər.
Əmin Abid Azərbaycan ədəbiyatında heca cərəyanına ayrıca fəsil həsr edir və Türkiyə ədəbiyyatının
milli poeziyaya təsiri nəticəsində heca təmayülünün güclənməsi və Əli Yusif, Cəfər Cabbarlı, Əhməd Cavad,
Gülsüm xanım (Umgülsüm nəzərdə tutulur, çünki bir səhifə sonra Ümmi Gülsüm kimi qeyd edir-B.Ə., Ə.Ş.),
Bədri Se- yidzadə və b. yaradıcılığı təhlilə cəlb edilir. Araşdırmada ilk dəfə olaraq sovet dövrü Azərbaycan
ədəbiyyatına da münasibət bildirilir. Cəfər Cabbarlı yaradıcılığından bəhs edərkən "Araz çayı" pyesinin adını
çəkir və onun Hüseyin Cavidin təsiri altında yazdığını, hecadan daha çox əruzu işlətdiyini yazır.
Əli Yusifdə isə Mehmet Əmin Yurdaqulun təsiri hiss edildiyi və hissiyyata çox fikir verdiyi qənaətinə
gəlir. Cəfər Cabbarzadə, Əli Yusif və Ümgülsümün şeirlərindən nümunələr gətirir.
Əmin Abidin "Azəri ədəbiyyatı tarixi" əsərinin səkkizinci bölümü kommunizm dövrünün ədəbiyyatına
həsr edilmişdir. Bu isə cəmi bir neçə ili əhatə edir. Bu dövrün ədəbiyyatının hələ yeni doğulması, hətta
romanının belə yaranmadığına diqqət çəkir. Yazılan ilk nümunələrin satirik şeir olması ədəbiyyatşünası belə
bir nəticəyə gəlməyə vadar edir: "Bu sahada şiir yazanlar Türkçenin imlasını doğru bilmeyecek derecede
avam olmalarıdır. Avam nazımlar şüphesiz yüksek bir edebiyat yaratamaz; bunlar ancak avam seviyyesile-
de bir takım şeyler dizebilirler. Avam ise mizahı daha çok sever" (Əmin, 1926:242). Bu cür şeirlər Əmin
Abidi ona görə razı salmır ki, bu tənqidlər və şeirlərin mövzusu çarizm zamanından qalmadır. Lakin bu
dövrdə ən çox yazanlardan birinin Məmməd Səid Ordubadi olduğu, onun da satira sahəsində Sabiri
"müqəllidindən başqa" bir şey olmadığı və kommunizm dövründə heç bir yenilik göstərmədiyi deyilir.
Əmin Abid "Azəri ədəbiyyatı tarixi" əsərinin sonuncu bölümünü "Kontrbolşevizm cərəyanları", "İstiqlal və
mücadilə ədəbiyyatı" adlandırır. Bu bölümdə ədəbiyyatşünas əsasən Gültəkinin yaradıcılığından danışır.
Məlumdur ki, Gültəkin elə Əmin Abidin mühacirətdəki gizli imzasıdır. Ona görə də özünün yeni bir cərəyana
aid etməsi tamamilə təbiidir. Onun Gültəkinin şeirləri haqqında "...gerek şeklen, gerek ruhen Türkiye ve
Azerbaycanda devam eden edebi nümunelerde tamamiyle ayrı ve yenidir. Bir defa lisan, bu vakte kadar
yetişmiş Azeri şairlerininkine benzemeyecek derecede; bugünkü İstanbul Türkçesine hemen hemen
yaklaşmıştır"(Əmin, 1926:254),- qənaəti, fikrimizcə, doğrudur. Bir ədəbiyyatşünas kimi, onun Gültəkin
şeirləri ilə bağlı gəldiyi qənaətləri bugünkü ədə- biyyatşünaslığımız üçün də olduqca qiymətlidir.
Əmin Abidin fikrincə, Gültəkinin şeirlərindəki yeniliklər bununla məhdudlaşmır. Azərbaycan
ədəbiyyatında ibtidai bir şəkildə olan heca vəzni onun mühacirətdə dərc edilən şeirlərində ilk dəfə olaraq
qüvvətli bir şəkil almış və bu cəhətdən hal-hazırda Türkiyədə heca sahəsində ən çox iləriləyən şairlərdən geri
qalmaz. İkinci tərəfdən, Azər- baycan şeirinə yeni-yeni şəkillər vermişdir. Bu vaxta qədər əgər hecanın yalnız
qoşma və mürəbbe forması işlənilirdisə, Gültəkin ilk dəfə olaraq sərbəst və futurist şeir tərzini gətirmişdir.
Üçüncüsü, ruslar tərəfindən işğal edilən Azərbaycan istiklalını ilk dəfə açıqdan-açığa müdafiə etmək cəsarətini
göstərmişdir (Əmin, 1926:255). Onu da əlavə edək, olsun ki, Əmin Abid 1923-cü ildə İsmayıl Hikmətin
Azərbaycanda yazdığı sərbəst şeirlərdən məlu- matı olmamışdır. Bu barədə apardığımız araşdırmalarda sərbəst
şeirin tarixini 1923-cü ilə İsmayıl Hikmətə bağlamışıq (Əhmədov, 2015:262-263). Belə görünür ki, İsmayıl
Hiikmətlə eyni vaxtda mühacirətdə Gültəkin də sərbəst şeirlər yazmışdır.
Əmin Abidin bu əsərində Azərbaycan türklərinin adət-ənənələri həm hakim Sovet ideologiyasının,
həm də osmanlıçılıq və keçmişi inkarçı düşüncə tərzinin təsiri altında xor görülmüş və həqarətə məruz
qalmışdır. Sovetlər Birliyində və Türkiyədə baş verən dəyişikliklərin güclü təsiri altında olan araşdırıcı
haqqında bəhs etdiyi şair və yazıçıları bəzən əsassız yerə tənqid atəşinə tutmuşdur.
Əmin Abidin "Azəri ədəbiyyatı tarixi" əsərinin ədəbiyyatşünaslığımızdakı yeri və mövqeyi müəyyən
olunmaqla yanaşı, müəllifin ədəbiyyat tarixi konsepsiyasının cizgilərini görmək mümkündür. Əli Şamil
yazır: "Emin Abid’in İstanbul Darülfünununda Azerbaycan Türklerinin Edebiyat Tarihi eserinin son cildini
savundu- ğunu başka kaynaklar da tasdik etmiştir. Servet-i Fünun, Türk Yurdu ve Maarif ve Medeniyet
dergilerinde yayımlanan makaleleri ve bu makalelerin editörlerinin kayıtları da bunu ispatlar. Bu olaydan
80 yıl geçmesine rağmen Emin Abid’in Azerbaycan Türklerinin Edebiyatı Tarihi adlı eseri ne Türkiye’de, ne
de Azerbaycan’da (1997 yılında Osman Fikri Sertkaya, Emin Abidin Azerbaycan Türklerinin Edebiyatı
Tarihi eserini baskıya ha- zırladığını söylemiştir) yayımlanmamıştır" (Hüseyinoğlu, 2012:172).
Əmin Abidin "Azəri ədəbiyyatı tarixi" əsərinin əhəmiyyəti onun təhlillərinin müasirliyində,
sistemliliyində, yanaşmalarının konseptuallığında, sonrakı sovet ədəbiyyatşünaslığımızda gözlənilməyən (və
ya gözlənilməsi mümkün olmayan!) obyektivliyindədir. Əlbəttə, onun yanaşmalarında bəzi qüsurlar da yox
deyil. Nəzərə almaq lazımdır ki, Əmin Abidin bəhs etdiyi ədəbiyyat ideoloji cərəyanlar kontekstində inkişaf
---
edirdi,
---
siyasi hadisələr hələ tam olaraq durulmamışdı. Ona görə bu ədəbi, tarixi hadisələrə qiymət vermək çox çətin
idi. Buna baxmayaraq, əsərin ədəbiyyat tarixçiliyində önəmli yer tutduğunu söyləmək olar. Onun peşəkar
təhlillər əsasında gəldiyi nəticələrin bir çoxu ədəbiyyatşünaslığın sonrakı inkişaf prosesində özünü tamamilə
təsdiqləmiş- dir.
Qaynaqlar
1. Çobanzadə Bəkir. (2007). Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə, III c., Bakı, "Şərq-Qərb", 344 s.
2. Əhmədov Bədirxan. (2003). Bir istiqlal yolçusu...(Əmin Abid: həyatı, mühiti, yaradıcılığı), Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2003, 205 s.
3. Əhmədov Bədirxan. (2015). 20-ci yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı. Mərhələrər, istiqamətlər, problemlər. Bakı, Elm və təhsil, 552 s.
4. Əmin Abid. ( 2016). Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi (Tərtibçi, çapa hazırlayan və ön söz müəllifləri B.Əhmədov və
Ə.Şamil). Bakı, "Elm və təhsil", 240 s.
5. Əmin Abid. (1929). Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ətrafında. "İnqilab və mədəniyyət", sayı 1, s. 45-47
6. Əmin Abid. (1998) Zərərli tənqidlər. "İnqilab və mədəniyyət", 1929, N10,
7. Əmin Abid. (1926). Azəri ədəbiyyatı tarixi. Əlyazması, Əziz Merhan tərəfindən türkcəyə köçürülmüşdür. İstanbul, şəxsi
arxivimizdə.
8. Hüseyinoğlu Ali Şamil. (1999). Emin Abidin hekayesi ile ilgili kesin cizgiler. “Bilge” dergisi, (Ankara) sayı 21, səh.23-26.
9. Hüseyinoğlu Ali Şamil. (2012) Azerbaycan Edebiyatı tarihinin Yeni Metodla yazılmasında Emin Abidin Rolu. Türkiye, Bilig,
sayı 60, 169-191
10. Köprülüzadə Mehmet Fuad.(1926) Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər. Bakı, "Azərnəşr"
11. Nazim Əli. (1925). Ədəbiyyatımız və ədəbiyyat tariximiz. "Yeni yol", 1 yanvar
12. Şahbazov Əli. (1926). İstanbul Darülfünunda azəri ədəbiyyatı tarixi. (Türkiyə məktubarı). "Yeni fikir" qəzeti, 9 yanvar
13. Şəmsizadə N. (1998) Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı. Bakı, 290 s.
EMİN ABİD GÜLTEKİN’İN ŞİİRLERİNDE VATAN, MİLLET VE İSTİKLAL

İlkin GULUSOY
Doç. Dr.
Orcid id: 0000-0002-0768-9803
Habibe AY
Yüksek Lisans Öğrencisi
Orcid id: 0000-0003-3330-3684
Kafkas Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Kars, Türkiye
Özet. Azerbaycan Edebiyatının istiklâl şairlerinden olan Emin Abid Gültekin, yazmış olduğu eserleri
ile Sovyet yönetimine tepkisiz kalmamış, kalemiyle adeta savaş açmıştır. Abid’in milli tefekkürle yazmış
olduğu şiirlerinde özellikle hürriyet, istiklal, vatan, bayrak temalarının tesiri yoğun bir şekilde
hissedilmektedir. Sovyet rejiminin Azerbaycan’da yer edinmesini, yönetimde söz sahibi olmasını kesin bir
biçimde reddeden Abid, kaleme almış olduğu yazılarında milliyetçi bir duruş sergileyerek Azerbaycan’ın
bağımsızlık ruhuna uygun eserlerle ülkesinin içinde bulunduğu durumu, ülkesine karşı olan bağlılığını ve
hürriyete duyduğu özlemini anlatmaya gayret göstermiştir.
Çalışmada Emin Abid Gültekin’in vatan, millet ve istiklal uğruna verdiği mücadeleden
bahsedilmektedir.
Anahtar Sözcükler: Emin Abid Gültekin, Edebiyat, Şiir, Vatan, Millet, İstiklal
Giriş
Zeynelabidin Mütteliboğlu Ahmedov 2 Kasım 1898’de Azerbaycan’ın Bakü şehrinde doğmuştur. İlk
eğitimini annesi Reyhan Hanım’ın kadınlar ve çocuklar için açtığı kursta almış, daha sonra Bakü’deki III.
Aleksandr Erkek Lisesinde devam etmiştir. Burada eğitim aldığı zamanda Abid, Abid Mütelliboğlu, Abid
Mütellibzade, Gozgurab Bey gibi imzalarla şiir, hikâye ve makaleler yayımlamıştır. Daha sonra makalelerde
ve resmi belgelerde “Emin Abid” imzasından istifade etmiştir. İsminin önüne “Emin” adını koymasının
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Mehmet Emin Resulzade’ye olan saygısından ileri geldiği
öne sürülür (Bkz. Hüseyinoğlu, 2002: 254; Ahmedov, 2007: 4). Adı Zeynalabdin olsa da, “Mekteb”
dergisinde Abid imzası ilə makale ve şiirler yayımlatması onun gelecekte de resmi belgelerde adının Abid
şeklinde yazılmasına sebep olmuştur (Ahmedova, 2022: 36).
1918’de İstanbul’a giden Abid, Darülmuallimin’de öğrenim görmüş, 1921’de eğitimini
tamamlayarak Bakü’ye dönmüştür. Fakat Bakü’de karşılaştığı manzara iç açıcı olmamıştır. Sovyet
hükümetinin Azerbaycan’da başa geçmesinden sonra Azerbaycan halkının kendi milli değerleri, sanatı ve
edebiyatı bir takım yenilikçi düzenlemeler adı altında yok edilmeye başlanmıştır. “Birkaç ay sonra tekrar
İstanbul’a dönen Abid, burada, bağımsızlık ateşini yakan Mehmet Emin Resulzade’yle gönül birliği yaparak
mücadelelerini içtimaî ve siyasi mazmunlu şiirler ve makaleler yoluyla anlatmaya başlar. Bu şiirler önce
Yeni Kafkasya dergisinde yayımlanır, daha sonra 1928’de “İstiklal Uğrunda” mecmuasında, 1948’de
---
“Buzlu Cehennem”
---
kitabında yayımlanır. Emin Abid, bir yandan istiklal haykırışlarını “Azerbaycanlı Gültekin” imzasıyla Yeni
Kafkasya’da dile getirirken diğer yandan Mehmet Fuat Köprülü’nün danışmanlığında “Azerbaycan
Türklerinin Edebiyat Tarihi”ni yazmakla meşgul olur. Bunun için İstanbul kütüphanelerinin yanında
Erzurum, İran, Budapeşte, Viyana kütüphanelerine giderek çalışmalar yapar. Yapılan çalışmalardan bazıları
Servet-i Fünun, Türk Yurdu, Hayat, Maarif ve Medeniyet, Azerbaycan’daki Maarif İşçisi dergilerinde
yayımlanır” (Akın, 2018: 567).
1926’da M. F. Köprülü’nün danışmanlığında tezini savunan Emin Abid aynı yıl içinde fakültede
birlikte okuduğu, kendisi gibi şair olan Nafie Hanım’la evlenir. Daha sonra birlikte Bakü’ye dönerler. Abid
bu dönüşünde Sovyet idaresi tarafından hoş karşılanmamıştır. Bu süre içerisinde öğretmenlikle beraber
makale yazarlığı yapar ve okullarda çeşitli konferanslar verir.
1927-28 yıllarında KGB, Azerbaycan’daki ilmi teşkilatlardan, okullardan devlet idarelerinden milli
düşünceli aydınları uzaklaştırmış, bu durumdan Emin Abid de zarar görmüş ve işten çıkarılmıştır. Daha
sonra zor da olsa Guba, Ağdam, Kürdemir şehirlerinde öğretmenlik yapmayı ve ilmi çalışmalarını devam
ettirmeyi başarmıştır. 1934-1937 yıllarında Sovyet Hükümeti, İlimler Akademisi Azerbaycan Şubesinde
önemli çalışmalar yapan Emin Abid’e ilmi derece verilmesi kararlaştırılmışsa da KGB’nin engellemesiyle
hükümet için tehlikeli olduğu belirtilmiş ve işten çıkarılmıştır. Emin Abid, 1938’de İsmailli İlçesinin
Yenikent köyünde gözaltına alınır. Eşi Nafie Hanım ise Türkiye’ye dönmek isterken 11 Ağustos’ta
Batum’daki Türkiye Konsolosluğunda gözaltına alınır. Kısa bir sorgulamadan geçen Emin Abid, vatana
ihanetle suçlanarak 21 Ekim 1938 tarihinde 21.30 sularında kurşuna dizilerek katledilir (Hüseyinoğlu, 2011:
70).
Emin Abid Gültekin’in Eserlerinde Vatan, Millet ve İstiklal
Azerbaycan’ın önemli şair, yazar, dilbilimcilerinden olan Emin Abid, gerek yazdığı şiirleriyle gerek
makaleleri ile dönemin siyasi durumunu eleştirmiştir. Azerbaycan Cumhuriyetinin haksız yere Sovyet rejimi
tarafından işgal edilmesi vatanından uzakta olan şairi derinden sarsmıştır. Bu haksız ihtilale şiddetle karşı
çıkan şair, memleketinin bu üzücü durumuyla ilgili çeşitli şiir ve yazılar yazmıştır. Eserlerinin ana temasını
oluşturan milli şuur, vatanına duyduğu sevgi ve hürriyet inancı duyguları şairin neredeyse kaleme almış
olduğu bütün mısralarında kendini hissettirmektedir.
İstanbul’da yazdığı serbest tarzdaki şiirlerini içeren Buzlu Cehennem, Sovyet etkisini eleştirmesiyle
dikkat çeker. Bakü’ye döndüğünde bedii güzelliğin vezin, nazım şekli, kafiye ve dil ile ortaya çıkabileceğini
iddia etmesini, edebiyattaki Sovyet etkisine meydan okuma arzusuyla açıklanabilir (Aydoğan, 2019).
“Aslında bu dönemde yazdığı makalelerde serbest şiir konusunda olumlu düşüncelere sahip olduğu
görülmektedir.” (Cavanşir, 2013: 8).
Azerbaycan’ın haksız yere işgalini kabul edemeyen Emin Abid, bu isyanını şiirleriyle dile getirir.
Şiirlerinde daha çok içeriğe önem veren şair, sosyal ve siyasi konuların haricinde hürriyet arzusunu ve
Azerbaycan milletinin bu yoldaki kutlu mücadelesini anlatmaktan, gençleri bu kutlu davada
yüreklendirmekten büyük bir kıvanç duyar. “Bayrağım ve İstiklalim”, “Buzlu Cehennem”, “Sevgili Bakü”,
“Bir Turan Yolcusu Diyor Ki” adlı eserleri, şairin milli duygularını bir sel gibi coşturduğu şiirlerindendir.
Emin Abid’in “Vatanım ve Aşkım” adlı şiiri iki farklı duyguyu tek başlık altında buluşturan nadir bir
çalışmadır. Şair bu şiirinde bir yandan vatanına olan sevgisini, kalbinde yanan hürriyet ateşinin sıcaklığıyla
haykırırken diğer yandan da Sovyet rejimini açık bir şekilde tehdit etmektedir. Bu yapılan zulmün,
haksızlığın karşılıksız kalmayacağı, asırlar geçmiş olsa bile tarihin hafızasından kolaylıkla silinmeyeceği,
nesilden nesle aktarılacağını da özellikle belirtmektedir. Abid, şiirinde kendisi de dahil olmak üzere
Azerbaycanlı yurttaşlarının hürriyet uğruna mücadelesinin topla tüfekle bastırılamayacağını, kalplerinde
taşıdıkları iman ve inancın düşmanın silahından daha büyük olduğunu vurgular. Bu inancın, bedenleri
ruhlarını terk etmiş olsa bile kaybolmayacağını da aktarır.
Ey yurdumun üstünde titreyen gölge,
Bil ki, mahkumsun elbet sen de ölmeğe.
O sevimli vatana saldırdığın gün
Tarihimin göğsüne saplandı süngün;
Ben yaptığın vahşeti unutsam bile
Tarihim bildirecek nesilden nesle..
Topunla, tüfeğinle beni korkutma,
Bugün nişan aldığın kalbi unutma!
Vücut yıkarsın, iman öldüremezsin,
Sen git demir hisarlar arkasına sin!
Eğer sevmek günahsa; ben
---
günahkarım; Ben aşikim, maşukam:
gözel diyarım.
---
Eğer ben bir mücriysem, mücrim aşkımdır,
Başarırsan, ey düşman, gel aşkımı kır (Gültekin, 1999: 33)
“Turan Elleri” şiiri de yüksek milli his ve şuurla yazılmıştır. Pantürkist şairin bu şiiri adeta onun
kendi milli duygularına ışık tutan bir fener gibidir. Şiirinde Türklere ve Türkçülüğe olan inancı tamdır.
Ülküsü ve ülkesi için bir uyanış beklemektedir. Bu uyanışın da yine Türklerin sayesinde olacağını
düşünmektedir:
İrmaqlar yerində qanlar çağlıyor,
Bülbüllər ötüşməz, sızlar, ağlıyor,
Lalənin bağrını dikən dağlıyor,
əğyarə keçdi həp canan elləri.
Bağlar xərab oldi bahar çağında,

Çiçək görünməyür Türkün bağında.
Obasında, çölündə, yaylağında
Məzarlığa bənzər Turan elləri (Gültekin, 1999: 92).
“Kılıcım ve Başım” adlı şiirine baktığımızda Rus Bolşevikinin hainlikle memleketini işgal
etmesinin, bayrağına, özgürlüğüne kastetmesinin şairin milli duygularını coşturduğu görülmektedir. Türk’ün
şanlı mazisini unutmuş olan düşmana kendini hatırlatmaktan asla geri kalmayan şair adeta kükrer; “Türk’üm,
kılıcım başında parlar, Türk’üm, sana daima galip geldim, Türk’üm, sana karşı var kinim.” diye haykırır.
Şairin son dizeleri intikam kokmaktadır. Geçmişte milletinin başına gelen zulümler adeta kanayan yarasıdır,
fakat şimdi intikam vakti gelmiştir Uzun zamandır bu anı bekleyen Azerbaycan askeri bütün varlığıyla artık
cenk meydanındadır:
Bin zülmlə düşmən öz elimdə
Davranmadadır hilala qarşı...
Boyunda kəfən kılıç əlimdə
Çıxdım ölümə, zəvalə qarşı...
Fikrimdə doğan məlalə qarşı.
Ey düşmən, əya, ləinü qəhhar,

Qorxutma bəni ölümlə, zinhar.
Vəqta ki, məmatdır həyatım,
Yoxluqla edərmi xof zatımə
Türkəm, kılıcım başında parlar.
Türkəm, sana bir ədövvi-əkbər,

Türkəm, sana daima müzəffər,
Vardır sana qarşı intiqamım.
Həp kılıcla öz əlimi dəldim,
Gəldim, kılıcım, başımla gəldim (Gültekin, 1999: 75).
Bakü'de gurbette ölen Türklere ithafen yazılan “İntikam” şiiri, bir yandan Bakü’de ölen gurbetçilerin
ruhunu överken diğer yandan da bağımsızlığın düşmediğini, sancağın yere inmediğini haberdar ederek umut
aşılar. Bütün bu olanların intikamının alınacağının da daha şimdiden sözünü verir:
Ey zülmət içrə xabə dalan nuri-sayədar,
Ey aləmi-digərdə koşan ruhi möhtəşəm.
Uç, uç, yücel səmalərə, pürşüvqü iftixar,
Uç kəhkəşani-fitrətə, yüksəl də bas
qədəm.
Artıq dağıtdı qaili dəhşət avəri,

Övladın imdi axtarıyor ərşə məqam.
Mümkün degil unutmaq o məzlum Türkləri,
Titrər gözdə bariqeyi-kinü intiqam...
Düşmən layı himməti-islami yırtaraq.
Basmun yetim elləri, etdikcə paymal,

Batmaz bununla Türklük, əvət, batmadı hilal.
---
Hüzni burax, burax da fəqət şatəraz bax.
---
Övladının əlində bu gün seyfi-intiqam,
Həp sütut ilə parlayur, ey “namdar atam!” (Gültekin, 1999: 74).
28 Mayısta Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesi büyük bir coşku ile karşılanmıştır. Bununla
ilgili birçok makale ve şiir kaleme alınırken Emin Abid de “Azerbaycan İstiklali” adlı bir şiir yazar. Şiirde
Azerbaycan’ın işgali sırasındaki kederli günlerinden ve nihayet kazanmış olduğu bağımsızlığından
bahsedilmektedir. Bağımsızlık mücadelesi sırasında verilen savaş ve zafere duyulan inanç duygusu adeta
vatansever şairin mısralarından şahlanıp köpüren bir ırmak gibi Azerbaycan halkının yüreğine akar:
…Çok zaman vahşilikte viran bağrımız yandı!
Biz bir şeye vurgunduk, candan bir şey sevmiştik,
Yurtlarımız yanarken bu cananla biliştik.
Yıllarca biz aradık onu Şark‘ın kızında,
Dalgaların içinde, kılıçların ağzında;
Yıllarca hasretiyle bin dert içinde yandık,
Yıllarca bir adını ruha teselli sandık,
Bu sevmemiz bizlere galiba çok görüldü.
Süngülerin ucuyla ta kalbimiz söküldü
O canan busesine uzanan her yanağa
Kızıl kurşunlar vurdu birer ateşin damga.
Hasretle ağlayanlar sürüldü Sibirya’ya
Hakaretle tükürüldü gökte parlayan aya;
Lakin bizim aşkımız gönlümüzde bir
seldi
Bize yol gösteren şey bir mukaddes emeldi,
O emel ki doğmuştu milli hayat içinden...
Buyruk alındı yerin ta yedi kat içinden,
Savrulan kılıçlara çıplak göğüsle çıktık
Babamızın kabrinde yükselen haçı yıktık,
çiğnedik tahtımızdan bizi yıkan kuvveti,
Vahşeti ezdi iman kuvveti, kan kuvveti
Doğdu bir ay şeklinde sevdiğimiz istiklal,
Sevin ey nazlı hilal, sevin ey şanlı hilal!
Evet gönüller coştu bir sevincin gücüyle
Istiklal sevinciyle, istiklal sevinciyle...
İstiklal, o yaşayan milletin kalbinde can
İstiklal, o saadet, hayat, zafer, şeref, şan (Gültekin, 1999: 31).
“Kork” şiirinde şair onu hakir, güçsüz görüp türlü türlü oyunlarla ezmeye çalışan, bu ithamlarla algı
yaratan Rus Bolşevikine nefretini kusar. Diğer şiirlerinde olduğu gibi imanını, milli şuurunu ve hürriyet
inancını süngü olarak gösterir. Şanlı mazisini hatırlatmaktan geri durmaz, milliyeti ile övünür:
Yaklaşma ey zalim kahreder seni,
Kalbimden yükselen figanımdan kork!
Getirme yurduma sen desiseni,2
Her şeyden pak olan vicdanımdan kork!
Asırlardan beri viransın deme,

Karşımda bir fakir insansın deme,
Gölgesinden korkan düşmansın deme,
Bu yılmak bilmeyen imanımdan kork!
Azmin bir kılıçtır hançer istemem,

Yurduma yabancı bir er istemem,
Senin gibi asla rehber istemem,
Bana yol gösteren Kur’an’ımdan kork!
Heybetli asırlar aşan Türk’üm ben,

Yatakta ölene şaşan Türk’üm ben,
---
2
gizli hiylə, oyun
---
Dünyaya sığmayıp taşan Türk’üm ben,
Gittikce büyüyen Turan’ımdan kork (Gültekin, 1999: 41).
Şair “Milli Mahnı” adlı eserinde varoluşunun gayesini vatana hizmet etmekle açıklar. Kendini
ülkesinin daimi askeri olarak görür ve milletinin hizmetçisi olarak niteler. Bütün benliğini istiklaline hediye
eder. Onun için ülkesi kendi canı dâhil olmak üzere diğer bütün her şeyden kutsaldır. Şair bu şiirinde
vatanına ve hürriyetine olan tutkusunu bir kez daha gururla tekrarlar:
Xudam3 məni yaratdı,
Yoxdan var etdi.
İslam qoyub adımı,
Vətənə qurban etdi.
Türk oğlu, türk oğluyam,

Millət vətən quluyam.
Düşmənin qarşısında
Vətənin zor qoluyam.
Əsgərlikdir vəzifəm,
Hazıram cəngə gedəm.
Millət, vətən uğrunda
Qırmızı qanlar tökəm.
Qanlı kəfən boynumda,

Bazubəndim qolumda.
Zülfüqarım belimdə,
Allahu əkbər dilimdə.
Əlvida bacı, ana,

Dua edin siz bana
Xətər4 tapsın5 düşmənim,
Abad olsun vətənim. (Gültekin, 1999: 80).
“Türkün Semasından Kanlar Damlıyor” şiirinde de şair işgal altında olan yurduna duyduğu
üzüntüden kalbinin hasta olduğunu belirtmektedir. Azerbaycan semalarından kanların damladığını söyleyen
Emin Abid, yitip giden her canın ardından vatanın yeniden öksüz kaldığını dile getirir. Bu yüzden kalbine
derman isterken aslında kendisi için değil ülkesi için bir kurtuluş çağrısı yapar:
Bu bir səs deyir hər kəs, ey düşkün ellər,
Yaralandı qəlbim bir çarə istər.
Türkün səmasından qanlar damlıyor,
Könüllər titriyor, gözlər ağlıyor.
Öksüz Vətən artıq bayquş yuvası,
Sızıldıyor, axıra qvamı, xası.
Sinələr gül rəngli qanla bəzəndi,
Döşlər yarələrlə süslü düzəndi.
Yarələrə kılıc, xəncər soxulmaz,
Məlhəmlər yerinə zəhər qoyulmaz.
Koş öksüzə, kömək elə, dil yetir,
Bir şirindil, sınıq könüllər tikir (Gültekin, 1999: 96).
“Arxasız vətənə düşmən yaraşır” şiiri Emin Abid’in şüphesiz en dokunaklı şiirlerinden bir
başkasıdır. Yüce Türklüğü hak ettiği şana ulaşamamışken bir anda yerin dibine alçaltılmıştır. Bunun kederi
şairin yüreğini paramparça etmiştir. Kışı bile bahar olan can Azerbaycan’ının şimdilerde baharı hazana
dönmüş, evleri viran olmuştur, ölüm, yokluk ve acı memleketin dört bir yanında baş vermişken şairin
ağlamaktan kan çanağı olan gözleri susmayı kabul etmemektedir. Bütün bu acılara şahit olan şair bu zor
zamanlarda memleketinin öksüzlüğüne, kimsesizliğine de şahit olmuştur:
Ağlamaq istəyür qanlı gözlərim,
3
tanrı
4
zarar
5
bulsun
---
Qanlı olur da həp qəmli sözlərim.
Türklük həqir oldu yüksəlməmişkən,
Qovuldu alçağə yüksəkliklərdən.
Bahar dünyaları xəzan adlandı,
Doğma yaşıl yurdlar yakıldı, yandı.
Bəladır, gövşənlər həp batdı, dağıldı,
Bayquşlar hər yanə uçdu, yayıldı.
İmdi eşidilən qorxulu səslər,
Hər bir yerə ölüm, yoxluq, şər edər.
“Ağla gözüm, ağla, hicran yaraşır,
Arxasız Vətənə düşman yaraşır” (Gültekin, 1999: 93).
Sonuç
Azerbaycan edebiyatının önemli simalarından olan Emin Abid Gültekin, Sovyet rejiminin ülkesini
istila ettiği sırada yurtdışında olmasına rağmen bayrağını, istiklalini ve ülküsünü kalemiyle her zaman
savunmuştur. Sovyet baskısı altında kalan Azerbaycan halkının çektiği çileleri, haksızlıkları sert bir dille
eleştiren şair, kaleme almış olduğu şiirlerinde içinde yanan hürriyet ateşini her zaman sıcak tutmuştur. Emin
Abid Gültekin kaleme aldığı bütün dizelerde yüce Türk milletinin hiçbir zaman esaret altında
tutulamayacağını, her bir Türk ferdinin akıl, bilim ve zekâsı ile birçok zorluğun üstesinden geleceğini ve
esaretten kurtuldukları gün er ya da geç intikamlarını alacağını kesin bir şekilde belirtmiştir. Hürriyet ve
İstiklali için kaleme aldığı her şiirinde düşmanı sözleriyle vuran, halkını müdafaa eden şair uzun süre bu
mücadelesine devam etmiştir.
Ülkesine döndükten kısa bir süre sonra kurşuna dizilmesi Türk milleti için büyük bir kayıp olmuştur.
Kaleme almış olduğu şiirleri ve yazılarıyla kalplerde yaktığı hürriyet meşalelerinin ışığı bugün de
Azerbaycan ve Türkiye başta olmak üzere diğer bütün Türk halklarının gençlerine milli şuur ve istiklal
konularında yol göstermeye devam etmektedir.
Kaynakça
1. Ahmedov, B. (2007). Emin Abid. Seçilmiş Eserleri, Qarp Neşriyat, Bakı.
2. Ahmedova, Ü. (2022). Emin Abid ve “Mekteb” Jurnalı. // The XXIX International Scientific Symposium “Turks and the
World: Problems of Mutual Relations”, dedicated to the 220th anniversary of Mirza Kazembek 30 August 2022, Kars, Ertem
Kafkas Yayıncılık, s.34-37.
3. Akın, Ü. (2018). Yeni Kafkasya Dergisi’nde Emin Abid Üzerine Bir İnceleme. ASEAD 5 (12), s.565-594.
4. Aydoğan, Betül (2019), Emin Abid. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/emin-abid. (Erişim tarihi: 20.03.2023)
5. Cavanşir, C. (2013). “Rəsulzadənin sevimli şairi, Azərbaycanın ilk “qorqudşünası” Araşdırma”Adalet Gazatesi, s.8.
http://www.anl.az/down/meqale/adalet/2013/may/311882.htm (erişim tarihi:18.01.2023).
6. Gültekin, Emin Abid. (1999). Buzlu Cehennem, “Güneş” Neşriyyatı, Bakı.
7. Hüseyinoğlu, A. Ş. (2002). Türk Edebiyatı Araştırmacısı Emin Abid, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı 14, s.253-263.
8. Hüseyinoğlu, A. Ş. (2011). Çocuk yazarı-Emin Abid. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 2, C. 11, s.
65-78.
---
LITERARY STUDIES AND FOLKLORE/ EDEBİYAT BİLİMİ VE FOLKLOR /
ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ VƏ FOLKLOR
ANADOLU’DAN AVRUPA’YA KURULAN GÖNÜL KÖPRÜSÜ

YUNUS’TAN LUTHER’E ÇAĞRI
Medine SİVRİ
Prof. Dr.
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü
Orcid id: 0000-0002-9407-9308
Abstract. The aim of this study is to trace the philosophy of Yunus Emre, who lived at the end of the
13th century and in the first quarter of the 14th century and was one of the most eminent authors of Turkish
Sufi literature. The overall aim of this study is to examine Yunus Emre’s philosophy, what he left to the
cultural heritage of humanity, how he laid the foundation stones of the bridge of the heart to be built from
Anatolia to Europe, and the values he brought to that period in terms of Erdoan Alkan’s long story titled
“Call to Luther From Yunus”. The similar conditions and results created by the power and religion wars that
took place in thirteenth or fourteenth-century Anatolia and sixteenth-century Europe and the indirect
relationship between Anatolia and European enlightenment are evaluated comparatively through Yunus
Emre and Martin Luther. In the light of the sociological and historical criticism of how the East-West
relationship was established and through which channels the cultural transmission took place, this research
focuses on the basis of the philosophy and depths of the poems of the great Turkish scholar Koca Yunus,
who has made the Turkish language a “flag voice” in the words of Fazıl Hüsnü Dağlarca and has become
public knowledge. This movement of thought, which was conveyed from Turkestan to Anatolia in the durgah
of Ahmet Yesevi by Hacı Bektaş Veli and other volunteers, fermented in the heart of wisdom and still
continues to enlighten humanity even today.
Keywords: Yunus Emre, Martin Luther, Enlightenment, Anatolia, Europe
İnsanlık günümüz koşullarına gelene değin hem Avrupa’da, hem Anadolu’da hem de dünyanın farklı
coğrafyalarında çok önemli ve badireli aşamalardan geçerek bulunduğu noktaya ulaşmıştır. “Avrupa’da,
Ortaçağda her anlamda karanlık bir dönemden geçilirken, skolâstik felsefenin ve kilise baskısının sıkı
kurallarıyla boğuşulurken, cadı avlarına çıkılırken ve din adına, Allah adına, engizisyon mahkemelerinde
insanlar suçlu ya da suçsuz yere yargılanırken, Anadolu’da ekonomik anlamda parlak bir dönem
olmamasına karşın, bu dönem kültürel ve felsefi açıdan tam bir çiçek açma dönemidir ve çok geniş bir
coğrafyada etkileri görülecek çok önemli aydınlar ve düşünürler yetişmiştir. Bu dönem aynı zamanda on
altıncı yüzyılda Avrupa’da yaşanacak aydınlanma döneminin de ön adımları olmuştur” (Sivri, 2012: 136).
Kat edilen bu sancılı süreçten sonra bugün artık 4G hatta 5G endüstrisinden söz edilmeye başlanmış ve
insanlık tarım devrimi, sanayi devrimi ve iletişim-bilişim devrimini tamamlayarak bir sonraki aşamaya
geçemeye hazırlanmaktadır. Yapay zekânın insanlığı nereye götüreceği ise bir muammadır. Zira bu gelişimin
hızına koşut olarak bilinç aynı düzeyde gelişmemektedir. Bilimsel araştırmalar ilerledikçe madde ve mana
âleminin birlikteliği, insanın ve evrenin özünün bir olduğu çeşitli bilimsel çalışmalarla da ortaya konmaya
başlanmıştır. Başlangıçtan bu yana önce insanın kendini tanıması gerektiği üzerinde çok durulmuş ve bugün
bunun nedeni çok iyi kavranmıştır. Bir mikro kozmos olan insanın kendisi Hacı Bektaş Veli’nin tabiriyle
okunacak en büyük kitaptır. Kadim kültürün içinde yaşamış bilgeler, filozoflar ve arifler de söylemleriyle ve
yaşam biçimleriyle hep bu görüşü desteklemişlerdir. Çok katmanlı yapısını keşfeden ve benliğinin farkına
varan insan farkındalığını geliştirmiş, insan-ı kâmil olma yolunda epey yol kat etmiştir. Bu kâmil insanlardan
biri de 13. yüzyıl Anadolu topraklarında yaşamış Yunus Emre’dir.
Bu çalışmada, Erdoğan Alkan’ın gerçek yaşamdan hareketle yazdığı ve Yunus Emre’nin ve Martin
luther’in hayatını ayrıntılarıyla işlediği Yunus’tan Luther’e Çağrı adlı romanında ya da yazarın kendi
tabiriyle uzun hikâyede Yunus Emre’nin Anadolu aydınlanmasındaki yerine, insanlığa armağan ettiği
düşünsel derinliğe ve Anadolu’dan Avrupa’ya nasıl bir gönül köprüsü kurduğuna değinilmektedir. Tarihsel
ve sosyolojik eleştirinin ışığında yapılacak bu çalışmada amaç insanın ve evrenin özünü kavramış Yunus
Emre’nin düşün dünyasını romandan hareketle irdelemek, yer verilen şiirlerinin iç katmanlarına girmek ve
Anadolu’da 13. yüzyılda yaşanan aydınlanmanın domino taşı etkisiyle nasıl tüm Avrupa’yı da etkisi altına
aldığını göstermektir.
Ankara’da, 2010 yılında, Arkadaş Yayınları’ndan yayınlanan roman ya da uzun hikâye, 49 bölümden
ve 158 sayfadan oluşur. İlginç bir açıklama yazısı ile başlayan ve bu fikir üzerine oturtulan romanda Erdoğan
---
Alkan, Yunus Emre ile İtalyan Dante arasında belli başlı açılardan kimi koşutluklar kurar, her iki şair ve
düşünürün de kendi dillerine ve düşün dünyalarına katkılarına değinerek Avrupa aydınlanması üzerine
yakaladığı bir ipucunun izini sürer. Poètes d’Aujourd’hui (Günümüz Şairleri) adlı büyük bir yayınevinin
sahibi ve Louis Aragon, Pablo Neruda, René Char, Paul Eluard ve Nâzım Hikmet gibi büyük şairlerin yakın
dostu Pierre Seghers’in, Halbout du Tanney ve Güzin Dino ile birlikte çevirilerini yapıp L’Amour Sublime
(Yüce Aşk) adıyla yayınladıkları Yunus Emre kitabında şunları söylediğini bizimle şu şekilde
paylaşmaktadır:
“Yunus’un şiirleriyle Batı dünyası ilk kez, 1438 ve 1458 yılları arasında Osmanlı zindanında yatan
bir İtalyan sayesinde karşılaştı. Bu İtalyan’ın çevirilerini 16. Yüzyılın başlarında Martin Luther, Erasmus ve
Sebastian Frank kendi dillerine aktararak Avrupa’ya tanıttı. Şöyle bir soru akla geliyor: Rönesans’ın bu üç
hümanistinin zihinlerine, onları zincirlerinden kurtaran düşüncenin ilk tohumlarını, onlardan yüz küsur yıl
önce yaşayan bu genç Türk şairi, bu genç Türk dervişi mi attı acaba?” (Alkan, 2010:6)
Bu soru romanın yazılışının ana çıkış noktası olmuş ve Avrupa edebiyatı ve kültürünü çok yakından
tanıyan, özellikle Fransız edebiyatına son derece hâkim Erdoğan Alkan romanını bu düşünceyi temele
koyarak kurgulamıştır. Aslında Pierre Seghers tarafından dillendirilen bu düşünce hem Türk kültür tarihi
açısından hem de Avrupa kültür tarihinin gelişimi açısından son derece önemli bir şeydir. Ezber bozan
türünde ve kendi geçmişimize tekrar dönüp yeniden bir değerlendirme yapmamızı zorunlu kılan bir
yaklaşımdır. Tarihi geçmişimizi ve kültür dünyasına katkılarımızı yeniden masaya yatırmak ve onu hak ettiği
bir biçimde insanlık kültür havuzuna kazandırmak elzemdir.
Her şeyi gören, her şeyi bilen ve her yerde olan anlamına gelen tanrısal bakış açısıyla ve üçüncü tekil
şahıs, o yani elöyküsel anlatım tekniğiyle yazılan roman zaman zaman monologlar zaman zaman da
diyaloglar şeklinde okura sunulmaktadır. Bir şekilde Luther’in okuması için eline ulaşan İtalyan tacirin
tuttuğu günlüklerden okuduklarıyla bir taraftan da Luther’in yaşadıklarıyla eş zamanlı olarak olayların
anlatıldığı romanda Anadolu ve Avrupa iç içe geçmiş mekânlar olarak sunulur.
Roman, genç Martin Luther ve arkadaşı Antonio’nun Saksonya Prensi Friedrich’in şatosunda bir
görüşmeye gitmeleriyle başlar. Şato sıradan bir mekân değildir ve romanda özellikle seçilmiştir. Mihail
Bakhtin’e göre, 17. yüzyılın sonuna doğru ortaya çıkan ve romanslarda karşılaşmayı mümkün kılan şato
tarihsel yoğunluğu olan bir kronotoptur. Şato bu anlamda çok katmanlı, yığışmalı bir zamansal mekândır ve
tarihsel geçmişin verilerini de içinde barındırır. Bu nedenle Bakhtin, şatonun bu özelliğini şöyle vurgular;
“Şatonun zamanının tarihselliği, şatonun tarihsel romanın gelişiminde bir hayli önemli bir rol oynamasını
olanaklı kıldı. Şatonun kökleri uzak geçmişte yatmaktadır, yönelimi geçmişe doğrudur. Kabul edilmelidir ki,
şatoda zamanın izleri bir ölçüde çok eski, müzevari bir nitelik taşır” (Bakhtin, 2001: 319-320). Geçmişin
izlerini taşıyan ve eşyaya da sirayet eden çok sayıda yaşanmışlıkları ile şato bu anlamda yazara tarihsel bir
roman kurgusu yaratmada önemli bir katkı sunmaktadır. Ayrıca Michel Foucault’nun tabiriyle çok katmanlı
ve birçok zamanı, mekânı, deneyimi, yaşanmışlıkları ve olayları içinde barındıran heterotopik 6 bir mekân
olarak da değerlendirebileceğimiz şatonun, roman başlangıcında yer alması bir tesadüf değildir. Zira roman
kahramanı Luther’in yaşadığı dönem Ortaçağdır ve tarihi olaylar da o dönemde geçmektedir. Çok önemli
kararların alındığı karşılaşmalar mekânı olarak bu şatoda o dönemde başlayacak ruhban sınıf, aristokrasi ve
halk arasındaki karşıtlıkların ilk fitil ateşini bizzat Prens Friedrich’in ağzından duyarız: “Üç kişinin arasında,
ayakta, saygın konuklarına Roma’daki Papa’dan yakınıyordu Prens Friedrich: - Elini, kralların yetki alanına
sokmak istiyor bu adam. İsa Efendimiz bile, Sezar’ın hakkı Sezar’ındır, demiş” (Alkan, 2010:10) diyerek
patlak verecek fırtınayı ve Reformun yapılacağının ön duyurusunu yapmaktadır.
Şatoda o gün bir davet vardır ve son derece şık döşenmiş, hem Doğu’nun hem Batı’nın unsurlarıyla
donatılmış şatoda, dönemin ileri gelen soylu ve ruhban sınıfların da olduğu çok üst düzey davetliler
entelektüel bir atmosferde eğlenip sohbet etmektedirler. Klavsenli klasik müzik dinleyenler bir tarafta,
edebiyat ve güzel sanatlardan bahsedenler bir tarafta, bir tiyatro topluluğunun oynadığı oyunu seyreden
kadınlı erkekli gruplar da bir taraftadır. Erfurt’ta önemli bir buluşma için şatodan yaya yola olarak ayrılmak
zorunda kalan Luther yolda korkunç bir fırtınaya yakalanır ve kurtulursa kendini tümüyle tanrıya
adayacağına söz verdiği bu fırtınadan canını zor kurtarır. Martin, Meryem annesine ve İsa’ya verdiği sözünü
yerine getirebilmek için Erfurt’taki Augistin’ler Manastırı’nın başrahibiyle görüşür, felsefe doktoru olduğunu
söyler ve orda ders vermeye başlar. Genç Martin’in gelgitli ruh halinin işlenmesinde romanda dini rüyalar
ve sanrılar bir motif
6
Bkz. Foucault, M. (2000). “Başka Mekânlara Dair”, Seçme Yazılar 2 – Özne ve İktidar, çev. Işık Ergüden & Osman
Akınbay, Birinci Baskı, Ayrıntı Yayınları, ss. 291-302.
---
olarak kullanılmaktadır. Kutsal kitapları okuması gerektiği söylendiğinden ve kurtuluşunun onlara bağlı
olduğu kendisine sezgisel olarak bildirildiğinden yoğun olarak kutsal kitap okumaları yaptıkça uygulamalarla
kitaplardaki gerçekliklerin birbirinden çok farklı olduğunu görmeye başlar ve şüpheleri gittikçe artar,
söylenmeye başlar, soruları artar şöyle ki: “- Rahipler, papazlar günah çıkartıyor, parselleyip satıyorlar
Cennet’i. Tanrı’dan çok azizlere, ermişlere tapıyoruz. Bunların hiçbirinin Kutsal Kitap’ta yeri yok. Kutsal
kitaplarda olmadığı halde uygulanan bu kurallar paganist gelenekler, putperest gelenekler sayılmaz mı?
İsa’nın gerçek öğretisi nerde? Kilise’nin yüzyıllar boyunca sürdürdüğü, geveleyip durduğu sözlerde mi,
yoksa Tanrı’nın sözleri içeren kutsal kitaplarda, İncil’de mi?”(Alkan, 2010:13). Tüm bu sorunların
yanıtlarını da yine kendisi verir adeta bir öğreti gibi. Tanrı ile kul arasında aracının gereksizliğine, yalnızca
Tanrı’nın yardımıyla insanın kurtuluşa ereceğine, Cennet’in satılık bir yer olmadığına, çıkar için ibadet
edilmemesi gerektiğine, iyilik ve erdemin en önemli tapınma biçimi olduğuna, kendi dilinde ibadetin en iyisi
olduğuna, sevabın hayır yapmaktan geçtiğine olan inancını dile getirir Luther. Aziz Paul’ün yüreğinde ilk
ışığı yakan sözlerini hatırlar: “Tanrının tüzesi inançla ortaya çıkar. Tanrının sevdiği kişi inançla yaşayan
kişidir” (Alkan, 2010:14).
1510-1511 yıllarında 29 yaşındayken Roma, Vatikan’a rahip olarak giden Luther oradaki lükse ve
şatafata şaşırıp diğer rahiplere bundan yakınır: “Yoksul halk, köylüler ve köy papazları yiyecek ekmek
bulamazken Papa, piskoposlar, Vatikan rahipleri bolluk içinde yüzüyor. Tanrı’nın buyruğu bu mu?” (Alkan,
2010:15) dediği için oradakiler tarafından şeytan ilan edilen Luther yalnız bırakılır. Sonra Wittenberg
Manastırı’na din dersleri öğretmeni olarak atanır. Saint-Pierre Kilisesi’ni yaptırmak için Papa’nın yayınladığı
Indulgence (Günah Bağışlama Belgesi) adlı tapu belgeleriyle Cennet’i parsel parsel satmasına karşı çıkar
burada da. Günahları yalnız Tanrı’nın bağışlayabileceğini söyleyen Luther bu Indulgence’ın değersiz bir
kağıt parçası olduğunu ve ona itibar edilmemesi gerektiğini ilan eder ve sonunda Papa tarafından aforoz
edilir. Kitapları ve diğer kitaplar yaktırılır meydanlarda. Buna karşın Luther de başka bir meydanda
Indulgence tapularını, Papa’nın kendisini aforoz ettiği bildirisini ve diğer yobaz söylemlerin olduğu
bildirileri yakar. Bir tür ölüm emri olan ve kral Charles Quint’in de onayladığı bu afarozdan Luther’i
Saksonya Prensi Friedrich koruma altına alır ve gözlerden uzaktaki Wartburg’daki şatosuna gönderir. Orada
Rahip Antonio’nun Paul ile yolladığı İtalyan bir tacirin cezaevi anılarını yazdığı kitabı okumaya başladı ve
orada Yunur Emre’nin dizeleriyle ve Anadolu irfan ocaklarıyla tanıştı ilk kez: “Bir kez gönül yıktın ise/Bu
kıldığın namaz değil/Yetmiş iki millet dahi/Elin yüzün yumaz değil… Yol oldur ki doğru vara/Göz oldur ki
Hakkı göre/Er oldur alçakta dura/Yüceden bakan göz değil… Doğru yola gittin ise/Er eteğin tuttun ise/Bir
de hayır ettin ise/Birine bindir az değil” (Alkan, 2010:20). Bu ve buna benzer bir çok şiiri ve Anadolu irfanı
ile ilgili bilgileri, İtalyan’ın yaşam öyküsünü ve Anadolu’daki maceralarını, kafir ve zındık olarak görülüp
asılmaları için zindana atılan Yunus ve Cafer ile tanışmasını, onların düşüncelerini, tasavvufi anlayışını
okudukça Luther, kendi düşüncelerine, dinde yapmak istediği devrime ne kadar yakın olduğunu fark eder
(Alkan, 2010:24-25). Yunus’un tüm insanlık ailesini kucaklayan dizeleri, yetmiş iki millete bir nazarla
bakması, her şeyin temeline sevgiyi ve erdemi koyması, sahte mollaların ipliğini pazara çıkarması, Hakk’a
yürekten bağlılığı övmesi, özün ve sözün bir olması gerektiğini söylemesi, insanın önce kendini bilmesi ve
sonra da evreni tanımasının zorunluluğunu, amellerin temiz niyetle mümkün olduğunu, çalışıp, kazanıp
gönüllere girmenin, gönül kırmamanın, zahir ile batının ayırdına varmanın önemini vurgulamasını hayretle
okur İtalyan tacirin anılarında. Sabaha kadar elinden bu kitabı bırakmadan okuyan Luther, kendisine artık
yatması gerektiğini söyleyen Rahibeye şunları söyler: “Tasalanma rahibe, sağlığıma bir şey olmaz, Tanrı’nın
koruyucu kanatları altındayız. Büyük bir düşünür buldum, bir Türk şairi. Kafamda bazı karanlık noktalar
vardı, şimdi onlar iki yüz yıl önceden akıp gelen bir sesle aydınlanıyor” (Alkan, 2010:39). İnsanların dilinde
destan olan Yunus’un dizeleri böyle kaleme alınmıştır İtalyan tüccar tarafından. Anadolu’nun o zamanlar
içinde bulunduğu kargaşa, toplumsal ve ekonomik yapı da anlatılmıştır Şeyh Cafer’in gözünden. Sonra
Yunus’un nasıl bir gönül erine dönüştüğünün hikâyesini onun yanındaymış gibi yaşayarak öğrenir adeta.
Sonra Hacı Bektaş Veli’den, onun imar, iskân ve irfan ocağından, Rum diyarını nasıl gelip irşat ettiklerinden,
Taptuk Emre’nin ocağına gidip orda nasıl talip oluşundan, Türkistan ocağının öğretilerinden ve Anadolu’ya
taşınmasından, tasavvuf felsefesinin ana ilkelerinden, makro kozmos mikro kozmos birlikteliğinin
bilincinden haberdar olur Luther bu İtalyan tacir aracılığıyla. Zaten onun da kutsal olması gerekenlerle ilgili
sürekli sorguladığı şeylerdir bunlar. Yunus’un şeyhi Taptuk Baba bir akşam evrenin yaratılışını ve insan
bedeninin de heterotopik bir mekân olduğunu şöyle anlatır: “-Kimilerine göre Yeryüzü Evren’in merkezinde
durur. Göğün yedinci katında yıldızlar öğretmenin yöresindeki öğrenciler, Pir yöresindeki müritler gibi
göklerle birlikte dolanır, döner. Sıcaklığı, soğuğu, kuruluğu, yaşlığı göklerin dönüşü oluşturur. Bu dört
doğadan ateş, hava, toprak ve su meydana gelir. Canlı, cansız tüm varlıklar ve insan, Yaradan’ın parçasıdır.
Parçalar bir araya gelip Tanrı’nın birliğine kanıt oluşturur. Bir kimesne ya da bir kavim Hak’kın varlığını
---
ayırt edemez ve bütünleşme bilincinden yoksun ise o
---
kimesne ve o kavim birlik tapınımından ve birlik sevgisinden de uzaktır” (Alkan, 2010:66). Başka dinden ya
da inançtan olan insanların da Tanrı’yı yürekten sevmesi ve başkalarına zulmetmemesiyle Tanrı’nın sevgisini
kazanabildiğini ve tapınma şeklinin önemli olmadığını da konuşurlar bu cem meclisinde. Bir İyonya bilgini
Demokritos’un insanın özüne dair bilgileri bile paylaşılırmış. Tenin fani canın ölümsüz olduğu, Tanrı’nın
parçası olan canın da tıpkı Tanrı gibi şekilsiz ve nurani bir ışıktan oluştuğu buradan idrak edilirmiş. Tüm bu
şeyler Luther’in de sürekli üzerinde düşündüğü ve sorguladığı fikirlerdir. Tüm bu Tanrı, evren ve insan
birlikteliği düşüncesi yine Tapduk Emre’nin ağzından romanın 26.cı bölümünde tekrar vurgulanır. Tanrı’nın
âlemden ayrı olmadığını, insanda, hayvanda, ağaçta, otta, her nesnede var olduğunu, yaratılmışın yaratana
kavuşmak için can attığını, Hakk’a kavuşup onunla hemhal olunca tüm acılarından sıyrılıp gerçek huzura
erdiğini, bunun için de nefsi hırs, kin, kibir, riya ve tamahtan arıtmak ve aydınlatmak gerektiğini, ibadetin de
cennet ödülü ya da cehennem korkusuyla çıkar için değil gerçekten yürekten Tanrı sevildiği için yapılması
gerektiğini, gönül kirinden arınarak gönül aynasının parlatılmasıyla gerçek birliğin ortaya çıkarılabileceğini,
insanın can, din, inanç ve nefis adlı dört yoldaşı olduğunu, bunlardan üçünün dost nefsin ise insana düşman
olduğunu, dört öğeden yaratılan evrenin içinde Hakk’a kavuşmak ve yetkin insan olmak için şeriat, tarikat,
marifet ve hakikat adlı dört kapıdan geçmesinin zorunluluğunu ve daha başka birçok şeyi mürşidi
Tapduk’tan öğrenir Yunus ve onun aracılığıyla Luther (Alkan, 2010: 70-71).
Romanın içerisine Yunus ile şeyhinin kızı Bacım Sultan’ın sevdalanmasını bir kurgu olarak
yerleştiren ve aksiyon yaratan yazar buradan da insanın nasıl olması ve nasıl davranması gerektiğiyle ilgili
çıkarımlara fırsat sunmaktadır. Haklarında çıkan dedikoduları önlemek adına yapılan evlilik sonrası Yunus,
gerdek gecesinde el sürmeden Balım’a dost aşkını, dost öğretisini (dost hem Yaradan hem yaratılan, hem
Tanrı hem insandır) yaymak için oradan ayrılarak diyar diyar gezer. “Bir kez gönül yıktın ise bu kıldığın
namaz değil,/Yetmiş iki millet dahi elin, yüzün yumaz değil. /Yunus Emre der hoca, gerekse var bin hacca/
Hepisinden iyice bir gönüle girmektir” diyen Yunus Emre “Aşk imandır bize, gönül cemaat/ Dost yüzü
kıbledir, daimdir salat.” (Alkan, 2010: 75) dizesiyle de adeta gerçek inancın nasıl olması gerektiğine son
noktayı koyar. Hem Yunus Emre’ye hem de Luther’e göre yaratılanı yaratandan ötürü sevmeyi öğrenen,
kalıplardan ve ayrımcılıktan kurtulan ve nefsini arıtmayı başaran kişi kâmil insan olma noktasına ulaşandır.
Yunus “Ben gelmedim dava için, benim işim sevi için”, “Çün erde dirlik ola Hak ile birlik ola”, “Çalış,
kazan, ye yedir bir gönül ele getir, yüz Kâbe’den zeyrektir bir gönül ziyareti” (Alkan, 2010: 77) diyerek
kendi öz Türkçesiyle söylediği dizelerle insanlığa bir ana beslenme damarının yolunu açar ve Martin Luther
de onun bu davranışını, Arapça, Farsça değil de kendi öz diliyle sözünü söylemesini örnek alır ve Latince
anlamayan, bilmeyen halkın gerçek din ve inanç öğretilerini öğrenmeleri için İncil’i Almancaya çevirir.
Abdülbaki Gölpınarlı da Yunus Emre’nin Türkçe kullanımına nasıl önem verdiğine ve Farsçadan Türkçeye
geçişte çok önemli bir rol oynadığına eserinde dikkat çeker (Bkz. Gölpınarlı, 2006: XXXVİİ). Yunus
Emre’nin halkın sözcüsü olduğuna, onun dilini kullandığına, halkın ve Hakk’ın birlikteliğine önem verdiğine
Vecihi Timuroğlu da Yunus Emre Üzerine Bir Deneme adlı eserinde dikkat çeker (Bkz. Timuroğlu, 2004: 78-
93).
Luther Erasmus’a yazdığı bir mektubunda buna şu şekilde vurgu yapar: “İncil’i ve Kutsal Kitap’ı
ulusal dillerimize çevirirken nasıl bir dil kullanacağımızı bilemiyoruz değil mi. Işık bizlerden üç yüz yıl önce
yaşamış bir Türkmen dervişinden geldi. Halkın arasına girin. Köylünün, kentlinin, zanaatçının, küçük
esnafın, çiftçinin, çobanın ve gezgin hacıların kullandığı o dolambaçsız, canlı ve renkli dili yakalayın. Şair
ve düşünür Yunus okuryazar olmayan halkın bile belleğine inmeyi böyle başarmış.” (Alkan, 2010: 80).
Yazar roman kurgusunda Luther’in Reform düşüncelerini şekillendirirken, eski Tanrı algısının yerine
yenisini koyarken bu Türkmen Koca’sından ilham aldığına da yer verir (Alkan, 2010: 86-87).
“Beterdir yoksulluktan nicelerin varlığı/ Bunca varlık var iken geçmez gönül darlığı/Batmış dünya
malına bakmaz ölüm haline/Ermiş Karun malına dilinde düşvarlığı” (Alkan, 2010: 87-88) diyen Yunus’u
kendi iç sıkıntılarını anlamada rehber olarak alan Luther babasının isteği ile din, hukuk ve felsefe eğitimi
alır. Önceleri katı kuralları olan dogmatik din ve Tanrı anlayışı zamanla yerini daha sevgi merkezli,
kucaklayıcı ve evrensel bir bakışa bırakır. Çeşitli eserler yazan Luther yeni Tanrı, din ve inanç anlayışıyla
kitlesel bir dönüşümün öncülüğünü yaparak hızlı bir evrimsel dönüşüme vesile olur. Bu dünya öte dünya
birlikteliğinin insanın tekâmül yolculuğu için kaçınılmaz bir gereklilik olduğunun ayırdına varan Luther
yazarın söylemiyle “İnsanlar arasındaki cismani ve manevi, kutsallar ve kutsal olmayanlar şeklindeki, Kilise
mensupları ve sokaktaki adam, sıradan adam arasındaki ayrıma son verdi. “Felsefe ya da erdem aracılığıyla
anlayamaz Tanrı’yı insanlar “ diyor, “Ete, kemiğe büründüm, Yunus diye göründüm” dizesini ve buna
benzer dizeleri sık sık yineliyordu.” (Alkan, 2010: 93).
Her şeyden önce Yunus Emre’nin sevgi aşığı ve bir gönül insanı olduğunu dile getiren Hanri
Benazus Yunus Emre adlı eserinde onun “düşünce yapısında, anlayışında, anlatışında; öncelikler, içtenlikli
---
bir şekilde, olaylara hoşgörü ile yaklaşmak, karşımızdaki insanları anlamak ve onların olduğu gibiliğini
peşinen
---
kabullenmek ve kendi varlıkları içinde, kendi yansımalarımızı sunmak önemli yer almaktadır” diyerek
“hoşgörünün, anlayışın insanın gerçeklerini özümsemesi le mümkün olabileceğinin de” (Benazus, 2021: 77-
81) altını çizer.
Sonuç olarak Martin Luther ve yol arkadaşları halkın arasına karışıp yaşamın, insanın ve evrenin
sırrına “Anlam evine daldık/ Vücud seyrini kıldık/ İki cihan seyrini/ cümle vücudda bulduk” (Alkan,
2010:120) diyerek vakıf olan bu Türkmen Kocası’nın ve Anadolu Erenleri’nin açtığı irfan ocağının ilkelerini
içine sindirerek ve onu hâle dönüştürerek tüm yaşamı boyunca hurafelerden uzak, gönül darlığına düşmeden
sevgi temelli bir Tanrı anlayışı için mücadele eder, onun için söz söyler, yazar, üretir. Alkan romanının
tamamında o zamanın değerlerini kurgusuna yedirerek, Ahilik kurumuna ve öğretisine, Mevlana’ya, Molla
Kasım’a ve diğer ariflere yer vererek o zamanın güzelliğini ve önemini idrak ettirmeye çalışır okura.
Yunus Emre ve Martin Luther gibi bilge insanlar, insanın ve evrenin birlikteliğini idrak ederek bu
insan olma yolculuğunda ne yapmamız, nereye bakmamız ve neyi sorgulamamız gerektiğini bize
göstermişlerdir. İnsanın kendisinin de canıyla ve bedeniyle çok katmanlı bir yapıya sahip olduğunu, maddeyi
ve manayı özünde taşıyarak harmanladığını, insanın yüzünün ve gönlünün Tanrısallığın bir sembolü ve evi
olduğunu her halleriyle bize anlatmışlardır. Yunus Emre’de ve Martin Luther’de, insanın kendi katmanlarını
nasıl sayfa sayfa açarak ilerlediğine, kendi öz dilleriyle nasıl özlerine ulaştıklarına, aslında başka yerlerde
aradığımız Yunus’un da, Luther’in de bizde, özümüzde olduğuna şahit oluruz. İnsanın kendinden kendine
olan bu yolculuğunda yaşadığı iç depremlerle putlarını yıkarak şifalanabileceğini ve aydınlanabileceğini,
onların ruhundan açılan pencerelerinden böyle izleriz. Necip Fazıl Kısakürek’in Bizim Yunus şiirinde işaret
ettiği gibi Yunuslar ve Lutherler kör nefsin oklarını tahta kılıçlarla çelmişler, ölüm denilen perdeyi yırtarak
ebediyete yelken açmışlar, herkesi ve her şeyi aşkla sevmişler, zaman seline kement atarak dört unsurla bir
olmuş, sayıları silerek BİR’e yönelmişlerdir.
KAYNAKÇA
1. ALKAN, E. (2010). Yunus’tan Luther’e Çağrı, Arkadaş Yayınları, Ankara.
2. AVŞAR, Z. (2013). Nasihatler Kitabı, Risâletü’n Nushiyye, Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı’na ait yayın
hakları, Sistem Ofset, Ankara.
3. BAKHTİN, M. (2001). Karnavaldan Romana, çev. Cem Soydemir, der. Sibel Irzık, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
4. BENAZUS, H. (2021). Yunus Emre Bir Yunus Emre Olamadı Gitti… Kca Yunus, Aşık Yunus Miskin Yunus, Derviş Yunus ne
Diyeyim Sana?, Eskişehir Büyükşehir Belediyesi için İleri Kültür Sanat Yayıncılık tarafından basılmıştır, Eskişehir.
5. FOUCAULT, M. (2000). “Başka Mekânlara Dair”, Seçme Yazılar 2 – Özne ve İktidar, çev. Işık Ergüden & Osman Akınbay,
Birinci Baskı, Ayrıntı Yayınları, ss. 291-302.
6. GÖLPINARLI, A. (2006). Yunus Emre Hayatı ve Bütün Şiirleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
7. SİVRİ, M. (2012). Hacı Bektaş Veli Ve Yunus Emre Felsefesinden Hareketle Anadolu Ve Avrupa Aydınlanmasına
Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım. Alevilik Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2, Sayı:4, s. 136-148, Ankara.
8. TİMUROĞLU, V. (2004). Yunus Emre Üzerine Bir Deneme, Eskişehir Sanat Derneği Yayınları, Gülen Ofset Matbaacılık,
Eskişehir.
9. YAĞMUR, S. (2013). Yunus Emre Divanı, Dergâh Yayınları, İstanbul.
GENEL AĞ KAYNAKÇASI:
10. https://www.siirleri.org/siir/6321/bizim+yunus.htlm / Necip Fazıl Kısakürek : Bizim Yunus şiiri (siirleri.org) 18.03.2023 aktif
GÖZLERLE SAKLANAN TARİH

(KEVSER RUHİ’NİN “KEHRİBAR KADINLAR” VE “SAÇLARI DELİ ÇORUH”UNDA)
Tamar KHVEDELİANİ
Prof. Dr.
Grigol Robakidze Üniversitesi, Tiflis, Gürcistan
Orcid id: 0000-0002-7728-2558
Sudan ALTUN
Arş. Gör. Dr.
Kafkas Üniversitesi, Kars, Türkiye
Orcid id: 0000-0003-0227-4219
Abstract. It will never be easy for people to be exiled to leave their homeland. People who leave
their homeland leave with a handful of land. They say goodbye by hugging their trees and talking to their
homes. Because there is one truth they know for sure, that they will never be able to return to their homeland,
that is, to their own land. The expulsion of indigenous people from their lands is an act of unspeakable
cruelty and inhumanity. No one takes responsibility for the lives of people who have been exiled or
persecuted. Nobody cares about the fate of those little people who are neglected for the sake of grand
political-strategic plans. Based on the books “Kehribar Kadınlar” and “Saçları Deli Çoruh” by Kevser
Ruhi, one of the authors who
---
best described such a tragedy, the history of the Georgians, which is hidden from view, will be examined.
Migration is difficult. However, it is more difficult for human beings to not forget this pain.
Keywords: Literature, history, immigration, Kevser Ruhi, Kehribar Kadınlar, Saçları Deli Çoruh.
Kevser Ruhi, yazarlığıyla Türk ve Gürcü edebiyatlarına değeri ölçülemez bir hizmette bulunan
önemli yazar, şari ve çevirmen bir kadın aynı zamanda muhacirdir.
Ünlü yazar, tercüman, dilbilimci, Türkiye’deki Gürcü muhacirlerin torunudur (Gürcistan’da Ketevan
Khantadze olarak bilinir). Kevser Ruhi, edebi faaliyetleriyle birlikte Gürcü kültürünün tanınması için birçok
alanda çalışmaktadır. Ankara’da açılan kültür merkezinde Gürcüce öğretmiş, Gürcüce öğretim programı
üzerinde çalışmış, büyük çaba ve kararlılığıyla öyküler yazmış, Türk Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde
kabul edilen Yaşayan Diller ve Lehçeler içerisinde yer alan Gürcüce için kaynak hazırlanmasında rol almış
bir kişidir. Daha sonra Ruhi ve aynı fikirlerle ve ortak paydaşlarıyla büyük çaba harcayarak, Türk
ortaokullarında Gürcüce öğretimine gerekli izinler alınrak öğretim programına katkı sunmuştur. Ketevan,
Türkiye’de çok sayıda edebiyat ödülü sahibi ünlü bir nesir yazarıdır.
“Türkiye benim vatanım, anavatanım da Gürcistan’dır. Yazar, Gürcü dili benim dilim, tarihi dilimdir”
– sözleriyle ifade etmektedir.
Kevser Ruhi, Marmara Denizi yakınlarında Balıkesir ili Gönen ilçesinde doğdu. Bu yer ki,
anavatanlarından vatan hasreti, sınırsız kederi ve sevgi dolu kalplerini beraberinde getirdikleri yer olması
hasebiyle, uzun zaman önce Rus-Türk savaşı sırasında kaderin bir cilvesi ile Gürcüler oraya göç etmek
zorunda kalanların ilk yerleşim yeri konumundadır.
Yazar, yaratıcılığıyla hiç ayrılmadığı tarihi vatanını hasretle anarken diğer taraftan da Türkiye’de
doğduğunun altını çizmektedir. Anadolu topraklarını anlatırken Gürcülüğünden bahsetmese Kafkas dağlarını
inciteceğinden çekinmektedir adeta. Böylesi ince bir düşünce ancak derin, poetik bir ruha sahip olan bir
şahsiyetin aklına gelebilir.
Kevser Ruhi birçok kitabın yazarıdır, bu çalışmamızda onlardan ikisine Naci Girginsoy Ödülü’nü
kazanmış “Kehribar Kadınlar” ve Orhan Kemal Ödülü’nü kazanmış “Saçları Deli Çoruh” adlı eserleri
üzerinden tarihin gözlerde nasıl saklandığına şahitlik edeceğiz.
Kevser Ruhi’nin eserlerinin ana teması insandır. Günlük kaygıları, sorumlulukları, özenleri olan bir
insan. Bir kadın: bir çiçek kadar nazik, zayıf ama aynı zamanda cesur, iradeli, güçlü ve sabırlı, yaşlı gözlerin
arkasından gülümseyen, acıyı görmeyen ve aydınlık gözleri ile şefkat verendir.
Ve yine “Kehribar Kadınlar” ne anlama gelmektedir sorusunun cevabı: “Kadın ve kehribar, yazarın
ilginç bir edebi-poetik bir buluşudur. Kehribar şeffaftır, altın renkli, ılıktır, aynı zamanda mücevhere
dönüşmüş bir değerli taştır. Kadın aynı zamanda bize kehribarı hatırlatıyor, sıcacık, altın bir gülümsemeyle
aynı zamanda yüreğinde saplanan acı ve neşenin de taşıyıcısı...” diye yazıyor kısa öykü derlemesinin Gürcü
çevirmeni Makvala Kharebava (Ruhi, 2016: 3).
İşte, hayatın zorluklarına rağmen umudunu kaybetmeyen, yılmayan, ruhun sıcaklığını ve ışığını
koruyan, vatanında zorla söndürülen ocak ateşini kalbinde taşıyan Kevser Ruhi’nin romanlarının
kahramanları bu şekildedir. Kalplerinde taşıdıkları o ocak ateşini, yeni evlerinde büyük bir şenlik ateşine
dönüştürmüşlerdir. Sevdiğin bir eşyayı kaybetmeye alışmak zordur ama vatanını kaybetmek bin kat daha
zordur, hele kendi isteğinle kaybetmediysen...
Gürcülere kimse acımadı, kendi topraklarından kovuldular, “kadınlar, kehribar hayatını yaşamış
kadınlar, safir yürekleri, inci gülüşlü kadınlar... Hatuna, Dilamze, Gulnara, Setenai, Asya... dört sıraya
dizilip örgüleri omuzlarından sarkan, badem gözlü, karaca gibi esnek kızlar gitmişlerdir... Kaderleri, büyük
bir hüzünle bilinmez limanlara götürülen Batum’daki gemilere yükleniyordu.” (Ruhi, 2016: 8-9). Acıları
herkesinkinden farklıydı, kendilerinin de söylediği gibi: “tüm hayatlarını bir rüyada geçirdiler... Parıltıda
yavaş yavaş sararan ve kehribar gibi taşlaşan kadınlardı onlar” (Ruhi, 2016: 12).
Sürgün edilmiş Gürcüler vatanlarından, yurtlarından, babalarının, dedelerinin mezarlarından kolay
vazgeçemiyorlardı. “Bir ebeveyne veda eder gibi toprağı, evlerinin duvarlarını öpmüş, ağaçları okşamış ve
böylece vatana veda etmişlerdi, çünkü hayatlarının sonuna kadar gideceklerini ve bir daha geri
dönmeyeceklerini kesin olarak biliyorlardı.” (Khvedeliani & Altun, 2019: 53).
Belki yeni topraklarda daha güzel bir hayatları olur, belki de daha fazla imkana sahip olurlardı ancak
o zamanlarda bütün bunlar kimsenin aklına gelmemiş, umurlarında bile olmamıştı. Analarının eteğinden
zorla kopartılan annelerine yas tutmuşlardı yıllarca bu insanlar.
Sonra ise zorlu bir alışma sürecinden geçildi çünkü yeni memleketin topraklarının kendi vatanları
olması gerektiğinin ve bunun için belli bir bedel ödemeleri gerektiğinin farkındaydılar. Burada yaşamaya
layık olduklarını ispatlarcasına çok çalışmaları gerekecekti ki bunun bedelini de gözyaşlarıyla, yaralarında
kurumuş kanlarıyla, sonsuz acıyla ödeyeceklerdi… Borçlarını ödeyip acı dolu umutlarla yeni bir hayata bir
---
şekilde uyum
---
sağlamaya çalışacaklardı… “Bu toprakların bizim vatanımız olması için bedelini on kat ödedik, hem
kadınlar, hem erkekler... Sanırım borçlu kalmadık...” (Ruhi, 2016: 9) diyor Asya Gelini.
Muhacir kadınların kocalarından gizlice ağladıkları ve gözyaşlarını bakır sürahi veya testilerde
topladıkları söylenir. Temmuz ayında ise Kura nehrin kıyısına gider, birikmiş gözyaşlarını götürüp nehre
dökerlerdi. Böylece gözyaşlarının vatanlarına kadar gideceğini düşünür ve öyle ümit ederlerdi. Ayrıca
“düşüncelerini ve kederlerini Gürcistan’a hızlıca taşımak için Çoruh nehri o yüzden o kadar hızla akar”
(Khvedeliani, 2017: 96) bilirlerdi.
Kevser Ruhi’nin “Reyhan Kokusunu Kaybetti” adlı kısa öyküsü özellikle okuyucunun ilgisini çeken
eserlerden biridir. Ana karakter, genç yaşına rağmen hayattan bıkmış bir adamın adımlarıyla yürüyen
Ercan’dır. Uzağa boş, bir şey ifade etmeyen, soğuk bir bakışla bakar, insanların gözlerinin içine bakamaz,
neredeyse hiç konuşmaz ve her soruya aynı şekilde cevap verir – Ne? Evet!
Bir zamanlar hayat dolu, neşeli, bazen erik çalan, bazen akranlarıyla futbol oynayan, onlarla
cesaretin, özgürlüğün, adaletsizlikle mücadelenin sembolü olan “Harmandalı” dansını yapan Ercan, şimdi
bambaşka bir insana dönüşmüştür; soğumuş ruhlu ve yabancılaşmış bakışlı... Onun köyü de değişmiştir:
“mahallelere” bölünmüş, ıssız, birbirlerine düşman kesilmiş eski dostlar, akrabalar, kaşlarını çatmış gençler
ki birbirlerine göz çıkarmaya, kendi görüşlerini paylaşmayanların boğazlarını kesmeye hazır
konumundadırlar. Bir zamanlar “Harmandalı”nın ritmini takip eden, kartal bakışlı, adaletsizliğe karşı
başkaldırmış olanlar, bugün adaletsizliği haklı kılan bir güce dönüşmüşlerdir. Birilerinin siyasi çıkarlarına
hizmet eden, kendilerini solcu ve sağcı olarak görüp gönüllü olarak cesaretlerini, insanlıklarını, ilahi
kaynaklarını unutuvermişlerdir...
Bir gün Ercan’ı da tutuklamışlardır: “Yakışıklı, kocaman gülüşlü Ercan’ı ki çok istese bile
hoşnutsuzluğu gösteremezdi... O gün güneş batmıştı..”. (Ruhi, 2016: 21)
Bu güneş batışı tam altı yıl sürdü, sonra suçsuz görüldü ve serbest bırakıldı. Ancak Ercan eskisi gibi
değildi artık... Suskun, anlamsız bakışlı, ruhsuzlaştırılmış... Kahramanca “Harmandalı” dansını bir daha asla
yapamayacak bir adamdı... Hayır, belki ellerini açıp bir iki adım da atabilirdi fakat bu asla eski Harmandalı
olmayacaktı, tıpkı yeni Ercan’ın eski Ercan olmayacağı gibi.
Yazarın, ülkeyi ikiye bölen ve insanları birbirine düşman eden 1980 Eylül olaylarını bu romanda
hatırladığı zaten açıktır. Gençlere ise böylesi durumlarda hep “kurban” rolü atfedilir.
Siyaset insanları, günlük kaygılarla dolu hayatlarının içinde yutar. Dostluklar, birlikte geçirilen
çocuklukların tatlı hatıraları, iyi komşuluk, insanlık yerini siyasi görüşler almıştır. Herkes siyasetle ilgilenir,
bu işin uzmanı olmuş insanlar da aralarında Ercan gibileri de kendi içlerinde kapanmış, dilleri tutulmuş, yaşlı
bir adamın yorgun adımlarıyla yürüyen, uzaklara dönük boş bakışlarla, incinmiş yaratıklara dönüşmüşlerdir.
Siyasetin dışında kalan insanlar daha iyi, daha hoşgörülü, daha sıcakkanlı kalmayı başarmıştır. Aslında
siyasetin kazananı siyasetçidir, kaybedeni ise maalesef insanoğlu.
Yazar, köyde büyükannesiyle geçirdiği kedersiz çocukluk günlerini gözlerimizin önünde
canlandırarak kaleme almıştır: tavukların ötüşü, kıpkırmızı kiraz, vişnenin ekşi tadı, horozun kibirli adımları,
güneşin altında kıvrılan kedi, şahinin gökteki dansı... (Ruhi, 2016: 20).
Bundan tam 90 yıl önce Khatuna Ninenin kalbi ve hayatı ikiye bölünmüştür. Tam 90 yıl önce, bir
ailenin üyelerini, akrabalarını, arkadaşlarını birbirinden ayıran ve özlemini yavaş yavaş yıkıcı bir çığa
dönüştüren sınır ortaya çıkmıştır. Yazarın dediği gibi: her şey renk değiştirmiş, kelimeler farklı anlamlar
kazanmıştı. Örneğin Türkiye’de “sevgi”, “sevda”ya dönüşmüş, “sevda” ise Gürcistan’da “üzüntü”, “acı”
anlamında kullanılmaktadır. Aslında sevgiyi her zaman bir tür hüzün eşlik etmektedir. (Ruhi, 2016: 20)
Birçok defa dediğimiz gibi, Muhacirlik büyük bir trajedi fakat sadece muhacirler için değil,
topraklarında kalıp kalpleri ve ruhları ikiye bölünmüş, sürekli hasret ve dayanılmaz kederle dolu insanlar için
de trajik bir olaydır.
Muhacirler de ikiye bölünmüş bir varoluşa mahkum edilmiştir, böylelikle yabancılaşmanın
soğukluğunu direkt olarak hissedilmektedir.
Gürcistan’da, karşı taraftaki akrabalarına üzüntülerini veya sevinçlerini paylaşmak istediklerinde
köylünün tarlaya giderek yüksek sesle şarkı söylediğini aktarmak istediklerini: “Söylemek istediğimiz temel
şey tarlada çalışırken söylenen şarkılardı ki sanki havada kaybolur, ancak adresi asla şaşmaz gibiydi.”
(Ruhi, 2016: 28) sözleriyle açıklar.
Bir hikâyenin baş karakteri, Ömer Ağa Bey’in kızı Hatuna Nine, bir anka kuşu gibi defalarca
küllerinden yeniden doğmuş, anne ve babasından, akrabalarından ayrı kalmanın verdiği dayanılmaz gönül
yarası, uzun ömrünün ayrılmaz bir parçası olmuştur: “Zavallı babaannem, buradan akmaya başlayan ve
Gürcistan’a kadar akan nehri bile kıskanmış.” (Ruhi, 2016: 34). Karşı yakada yaşayanların acıklı
geçmişinden bile haberi olmayan çocuklar, “öbür yaka”dan nadiren gelen misafirleri büyük bir mutlulukla
---
karşılamışlardır.
---
“Gürcüstan, çocukluğumuzdan beri “gözlerimizi alamadığımız” bir diyardı. Geceleri o tarafa bakıp
sabahlardık...” (Ruhi, 2016: 22).
Hatuna Nine, kalbi ve hayatı sınır tarafından bölünmüş olanlardandı... İsa’ya da, Muhammed’e de
aynı derecede saygıyı gösteriyordu..” (Ruhi, 2016: 35) ve hayatının sonunda insanlara şu güzel sözleri
bırakmıştır: “Sevinçten başka bir şey hatırlamıyorum, hiçbir şey...” (Ruhi, 2016: 41)
Sürgüne gönderilecek insanların kendi vatanlarından kopmaları kolay olmamıştır. Sonradan
anlatılanlara göre giderken insanlar toprağı, evlerinin duvarlarını ve ağaçları öperek onlara sanki canlı birer
varlıklarmışçasına veda etmişlerdir. Çünkü kesin olarak bildikleri bir hakikat vardır ki o da vatanlarına yani
öz topraklarına bir daha asla dönemeyecekleridir. “Ülkemizde, toplumumuzda her şey olup biter, iyisiyle,
kötüsüyle, ama bir kez buradan gidenler tüm güzel şeyleri hatıra olarak aldılar, işte bu iyiliği hatırlayarak,
iyi örneklere dayanarak nesilleri yetiştirdiler. Bu yüzden vatanlarından ayrılmak zorunda kalan Gürcüler
atalarının sıcaklığını kalplerinde taşırlar ki halen bu eğilim devam etmektedir...” (Khvedeliani & Altun,
2019: 53)
Bütün bunlar iz bırakmadan geçmemiş, bu hüzün o insanların bakışlarına yansımıştır. Tüm çelişkili
duygular sonsuza dek gözlere gömülüdür: aşk, üzüntü, sevda, umut, cana yakınlık, neşe, mutluluk, inanç,
özlem, umutsuzluk, acı... Gözleri, ruhsal durumlarının aynası olmuştur.
Türkiye’deki Gürcüler gözleri ile tanınırlar, ben öyle duymuşum, sadece bir Gürcü’nün gözlerinde
bütün duygular aynı anda gizlidir. Bir bakışında bütün dünya görülür, sadece gözlerinin içine dikkatlice
bakmanız gerek. Bu sözlerin gerçekliğini doğrulamak istedim, onların gözlerinin içine baktım ve ikna oldum.
“Canım Feda Olsun Sana” adlı kısa öyküsü özellikle ilgiye değer. Ağır hasta olan babasını görmeye
giden bir kız, bahçede sürekli telaş içinde olan babasını hatırlar, karşılaştıklarında, babası “canım feda olsun
sana” diye hitap ederdi kızına ki bu sözler kızın iç dünyasına dünyanın bütün renklerini katardı, hayatı çok
daha doğal ve çekici hale gelirdi: “Canım sana feda” deyimin ne anlama geldiğini biliyor musun kızım? -
Biliyorum baba: “senin acıların, hüzünlerin bana” bu anlama geliyor. Ve kızın bilincinde çocukluk yılları,
babasının tatlı sesi ve erdemli sözleri bir film kareleri gibi geçip gider. Adeta geçmişte kalan ama
unutulamayan bir hatıra gibi. Fakat “unutulmamış” mı yoksa “unutulamamış” mı sorusu asla yâddan çıkmaz.
Ve şimdi bile ölmekte olan baba, kızına son anda aynı sözlerle vedalaşır: Canım feda olsun sana! O anda ise,
atalarının toprağını kaybedenlerin ağzından çıkan bu sözlerin çok daha derin ve anlamlı olduğu hissine
kapılır insan.
“Sürgün, hüzünlü geçmişini her yere yanında taşımaktır. Terk edilmiş toprakların hasreti, hiçbir
ilacın dindiremeyeceği dayanılmaz bir acıdır. Ruhun o terkedilmiş yeri özlüyor... Sanki bir parçan başka bir
yerde kalmış gibi yaşıyorsun, hayat iki kat daha zor, zor ve acıdır... En neşeli şarkılara bile hüzün
karışmıştır... Yeni bir dil öğreniyorsun ve varlığın bitmesin diye kendi dilini unutmamaya çalışıyorsundur.”
(Khantadze, 2015) Bir göçmenin hüznünü bundan daha iyi anlatmak mümkün değildir.
თვალებით შენახული ისტორია
(ქევსერ რუჰის “ქარვის ქალები” და “ჭოროხივით მოღელავდა შენი გრძელი თმები”)
ქევსერ რუჰი ერთ-ერთია მათ შორის, ვინც, თავისი შემოქმედებით, ქართულ და
თურქულ მწერლობას შეუფასებელი სამსახური გაუწია.
თურქეთში ცნობილი მწერალი, მთარგმნელი, ენათმეცნიერი, ქართველ მუჰაჯირთა
შთამომავალი ქევსერ რუჰი (მას საქართველოში ქეთევან ხანთაძის სახელით იცნობენ),
ლიტერატურულ საქმიანობასთან ერთად, ქართული კულტურის პოპულარიზაციისთვის
ძალიან ბევრს აკეთებს. იგი ქართულ ენას ასწავლიდა ანკარაში გახსნილ კულტურის ცენტრში,
მუშაობდა ქართული ენის სწავლების პროგრამაზე, მისი დიდი მცდელობითა და
მონდომებით თურქეთის საგანმანათლებლო სისტემაში ქართული ენის სასწავლო პროგრამა
დამტკიცდა, მოგვიანებით კი, ქეთევანისა და მისი თანამოაზრეების ძალისხმევით, თურქეთის
საშუალო სკოლებში ქართული ენის სწავლება ნებადართული გახდა და სწავლების
პროგრამაც დამტკიცდა. ამავე დროს ქეთევანი თურქეთში ცნობილი პროზაიკოსია, არაერთი
ლიტერატურული პრემიის მფლობელი.
„თურქეთი ჩემი სამშობლოა, დედა-სამშობლო კი საქართველო. ქართული ენა ჩემი
ენაა, ჩემი ისტორიული ენა, - აცხადებს მწერალი.
იგი მარმარილოს ზღვასთან ახლოს, გონენის რაიონშია დაბადებული, სადაც დიდი
ხნის წინ, რუსეთ-თურქეთის ომის დროს, ბედის უკუღმართობით, მუჰაჯირად ქცეული
---
ქართველები დასახლდნენ და სამშობლოდან იძულებით გადახვეწილებმა მათთვის ჯერ
კიდევ სრულიად უცხო მიწაზე თან ჩაიტანეს უსაზღვრო დარდითა და მიტოვებული
სამშობლოს სიყვარულით სავსე გული.
თავისი შემოქმედებით მწერალი ეფერება ისტორიულ სამშობლოს, რომელიც არასოდეს
მიუტოვებია, ის ყოველთვის აღნიშნავს, რომ დაიბადა თურქეთში, მაგრამ თავისი ქართველობა
რომ არ ახსენოს, კავკასიონის მთებს აწყენინებს, ასეთი ფიქრი, ჩემი აზრით, მხოლოდ ღრმა,
პოეტური სულის მქონე ადამიანს შეიძლებოდა გასჩენოდა.
ქევსერ რუჰი რამდენიმე წიგნის ავტორია, რომელთაგან ორ მათგანზე შევჩერდებით
ახლა: „ჭოროხივით მოღელავდა შენი გრძელი თმები”, რომლისთვისაც ორჰან ქემალის
სახელობის პრემია გადაეცა და „ქარვის ქალები”, რომელმაც ნაჯი გირგინსოის სახელობის
პრემია დაიმსახურა.
ქევსერ რუჰის ნაწარმოებების მთავარი თემაა ადამიანი. ადამიანი ყოველდღიური
დარდით, მოვალეობით, ზრუნვით. ქალი - ყვავილივით ნაზი, სუსტი, მაგრამ, ამავდროულად,
მამაცი, მტკიცე ნებისყოფის, სულით ძლიერი და მომთმენი, ცრემლიანი თვალების მიღმა
მომღიმარე, ტკივილის არდამნახვებელი და მზიანი მზერით მოალერსე.
მაინც რას ნიშნავს „ქარვის ქალები”? „ქალი და ქარვა ავტორის საინტერესო მიგნებაა.
ქარვა გამჭვირვალეა, ოქროსფერი, თბილი, ამავე დროს, ჟამჩაკირული ქვაა, სამკაულად
ქცეული. ქალიც ხომ ქარვას გვაგონებს, თბილია, ოქროსფერღიმილიანი, ამავე დროს, გულში
ჩაკირული ტკივილისა და სიხარულის მატარებელი...” წერს მოთხრობათა კრებულის
ქართველი მთარგმნელი მაყვალა ხარებავა (რუჰი, 2016: 3).
ასეთები არიან ქევსერ რუჰის ნოველების პერსონაჟები, რომლებმაც, მიუხედავად
ცხოვრებისეული სირთულეებისა, არ დაკარგეს იმედი, არ გატყდნენ, სულის სითბო და
სინათლე შეინარჩუნეს, სამშობლოში იძულებით ჩამქრალი კერიის ცეცხლი გულით ატარეს და
ახალ საცხოვრებელში დიდ კოცონად ააგიზგიზეს. ძნელია, შეეგუო საყვარელი ნივთის
დაკარგვას, მაგრამ ათასგზის უფრო მძიმეა სამშობლოს დაკარგვა, მით უფრო, თუ შენი ნებით
არ დაგიკარგავს...
არავის შებრალებია ქართველები, აყარეს საკუთარი მიწიდან, „ქალები, ქარვის
ცხოვრებაგამოვლილი ქალები, იაგუნდის გულიანები, მარგალიტის ღიმილიანები... ხათუნა,
დილამზე, გულნარა, სეთენაი, ასია... წავიდნენ ოთხ მწკრივად მხრებზე ჩამოშლილი ნაწნავებით ,
ნუშისთვალება, შველივით მოქნილი ასულები... ბათუმში გემებზე იტვირთებოდა მათი
ბედისწერა, რაც დიდ სევდად ჩაჰქონდათ უცნობ ნავსადგურებში” (რუჰი, 2016: 8-9). მათი
დარდი ყველასგან განსხვავებული იყო, როგორც თავად ამბობდნენ, მთელი ცხოვრება
სიზმარში გაატარეს... ქალები, რომლებიც ნათება -ელვარებაში თანდათან გაყვითლდნენ და
გაქვავდნენ, როგორც ქარვა (რუჰი, 2016: 12).
გადასახლებული ქართველები ასე ადვილად ვერ თმობდნენ სამშობლოს, სახლ-კარს,
მამა - პაპათა საფლავებს. „თურმე მიწას, სახლის კედლებს კოცნიდნენ, ხეებს ეფერებოდნენ
და ისე ემშვიდობებოდნენ, როგორც სულიერს, საკუთარ მშობელს, რადგან ზუსტად იცოდნენ,
რომ სამუდამოდ შორდებოდნენ და უკან ვეღარასოდეს დაბრუნდებოდნენ”. (რუჰი, 2016: 13).
იქნებ ახალ მიწაზე უკეთესიც ყოფილიყო ცხოვრება, იქნებ უფრო გამართლებოდათ,
მაგრამ მაშინ ამაზე არავინ ფიქრობდა, დედის კალთას მოწყვეტილები დედას გლოვობდნენ.
შემდეგ იყო შეჩვევა-შეგუების რთული პროცესი, რადგან იმასაც კარგად ხვდებოდნენ,
რომ ახალი ქვეყნის მიწა მათი მშობლიური უნდა გამხდარიყო და ამისთვის გარკვეული
საფასური უნდა გაეღოთ, თითქოს უნდა დაემტკიცებინათ, რომ აქ ცხოვრების ღირსნი
იყვნენ... და ისინიც იხდიდნენ, თვალზე შემშრალი ცრემლით, იარებზე შემხმარი სისხლით,
თვალებში უსაზღვრო ტკივილით... იხდიდნენ ვალს და ახალი ცხოვრებას ტკივილნარევი
იმედით ეგუებოდნენ, რაღაცნაირად ერგებოდნენ... „ეს მიწა ჩვენი სამშობლო რომ გამხდარიყო,
საფასური ათმაგად გადავიხადეთ, ქალებმაც და კაცებმაც... ვფიქრობ, ვალში არ
დავრჩენილვართ...” (რუჰი, 2016: 9) ამბობს ასია გელინო.
---
ამბობენ, რომ თურმე მუჰაჯირი ქალები ქმრებისგან მალულად ტიროდნენ და
ცრემლებს გუგუმებში (თუნგებში) აგროვებდნენ. ივლისის თვეში კი მდინარე მტკვრის
სანაპიროზე მიდიოდნენ, ეს დაგროვილი ცრემლი გუგუმებით მიჰქონდათ და მტკვარს
სამშობლოსკენ ატანდნენო, ამასაც ამბობენ: ჭოროხი იმიტომ მიედინება სწრაფად, რომ
ჩქარობს გურჯისტანში ჩაიტანოს მუჰაჯირთა ფიქრები და დარდიო (რუჰი, 2016: 15).
ქევსერ რუჰის ერთი ნოველა განსაკუთრებულად იზიდავს მკითხველის ყურადღებას -
„სურნელი დაეკარგა რეჰანს”. მთავარი მოქმედი გმირი ერჯანია, რომელიც, ახალგაზრდა ასაკის
მიუხედავად, ცხოვრებით დაღლილი კაცის ნაბიჯებით დადის, ცარიელი, არაფრისმთქმელი,
ცივი მზერით გაჰყურებს შორეთს, თვალს არ უსწორებს ადამიანებს, პრაქტიკულად არც
ლაპარაკობს, ყველა კითხვაზე ერთნაირად პასუხობს. - ჰა? -ჰო!”
ერჯანი, ოდესღაც მხიარული, სიცოცხლით სავსე ახალგაზრდა, თანატოლებთან ერთად
ხან ქლიავს რომ იპარავდა და ხან ფეხბურთს თამაშობდა, მათთან ერთად რომ ცეკვავდა
„ჰარმანდალის” - ვაჟკაცობის, თავისუფლების, უსამართლობასთან მებრძოლი აბრაგების
ცეკვას, ახლა სრულიად სხვა ადამიანად ქცეულიყო გაცივებული სულითა და
გაუცხოვებული მზერით... და მისი სოფელიც შეცვლილიყო: „უბნებად” დაყოფილი,
გაუკაცრიელებული, ერთმანეთთან დაპირისპირებული ყოფილი მეგობრები, ყოფილი
ნათესავები, წარბშეკრული ახალგაზრდები, რომლებიც მზად იყვნენ თვალი გამოეთხარათ,
ყელი გამოეჭრათ ყველასთვის, ვინც მათ პოზიციას არ გაიზიარებდა და ოდესღაც
„ჰარმანდალის” რიტმს აყოლილნი, არწივისებური მზერით, უსამართლობის წინააღმდეგ
ამხედრებულნი, დღეს თავად ქცეულიყვნენ უსამართლობის დამამკვიდრებელ ძალად,
ეწირებოდნენ ვიღაცის პოლიტიკურ ამბიციებს, მემარცხენე, მემარჯვენე შეხედულებების
გამტარებლებად მიიჩნევდნენ თავს და საკუთარი ნებით ივიწყებდნენ ვაჟკაცობას,
ადამიანობას, ღვთის შვილობას...
და ერთ დღეს ერჯანიც აიყვანეს „სახეგაბადრული, პირღიმილიანი ერჯანი, რომელსაც
შუბლის შეჭმუხვნაც არ შეეძლო, ძალიანაც რომ მოენდომებინა ... მზე ჩაესვენა იმ დღეს...
(რუჰი, 2016: 21).
ეს მზის ჩასვლა მთელი ექვსი წელი გაგრძელდა, შემდეგ უდანაშაულოდ სცნეს და
გამოუშვეს, მაგრამ ერჯანი ისეთი გახდა, როგორიც გახდა... დამუნჯებული, ცარიელი მზერით,
დაცარიელებული სულით... კაცი, რომელიც უკვე ვერასოდეს იცეკვებდა გმირულ
„ჰარმანდალის”... არა, იქნებ ხელიც გაეშალა და ერთი-ორი ნაბიჯი გადაედგა, მაგრამ ეს
არასოდეს იქნებოდა ძველი „ჰარმანდალი”, ისევე როგორც ეს ერჯანი ვეღარასოდეს იქნებოდა
ძველი ერჯანი.
ისედაც გასაგებია, რომ ამ ნოველაში მწერალი იხსენებს 1980 წლის სექტემბრის
მოვლენებს, რამაც ქვეყანა ორად გაყო და ერთმანეთს დაუპირისპირა. ახალგაზრდებს კი,
მსგავს ვითარებაში, ყოველთვის „მსხვერპლის” როლი ეკისრებათ ხოლმე.
პოლიტიკამ შთანთქა ადამიანები, მათი ყოველდღიური საზრუნავით სავსე ცხოვრება.
მეგობრობამ, ერთად გატარებული ბავშვობის ტკბილმა მოგონებებმა, კეთილმეზობლობამ,
ადამიანობამ გზა დაუთმო პოლიტიკურ შეხედულებებს დამორჩილებულ ადამიანებს,
პოლიტიკა ხომ ყველამ იცის, ამ საქმეში ხომ ყველა ექსპერტია და დარჩა ადამიანი ერჯანივით
ენაწართმეული, საკუთრ თავში ჩაკეტილი, მოხუცის დაღლილი ნაბიჯებით, შორეთისკენ
მიმართული ცარიელი მზერით, ციხეში ტრავმირებული უმოძრაო მარჯვენა ხელით. არადა,
პოლიტიკის გარეშე დარჩენილი ადამიანები ხომ უფრო კეთილები, შემწყნარებლები, უფრო
გულიანები არიან, პოლიტიკა ერთია, ადამიანური ურთიერთობები კი სხვა.
მწერალი თვალწინ გვიცოცხლებს სოფელში ბებიასთან გატარებული უდარდელი
ბავშვობის დღეებს: ქათმების კრიახი, ალისფრად მოელვარე ბალი, ალუბლის მომჟავო გემო,
მამლაყინწას მედიდური ნაბიჯები, მზის გულზე მოკალათებული კატა, ცაში შევარდნის
შეკრული კამარა... (რუჰი, 2016: 20).
ზუსტად 90 წლის წინ ორად გაიყო ხათუნა ბებოს გულიც და ცხოვრებაც. ზუსტად
90 წლის წინ გაჩნდა საზღვარი, რამაც გაღმა-გამოღმა მხარეს დატოვა ერთი ოჯახის წევრები,
---
ნათესავები, მეგობრები და პატარა მონატრება თანდათან დამანგრეველი ძალის ზვავად იქცა
(რუჰი, 2016: 20). როგორც მწერალი ამბობს: ყველაფერმა ფერი იცვალა, „ერთმა და იმავე
სიტყვებმაც განსხვავებული მნიშვნელობა შეიძინა. მაგალითად, „სიყვარული” თურქეთში
„სევდად” იქცა, „სევდას” კი საქართველოში „მწუხარების”, „დარდის” მნიშვნელობით
იყენებენ. თუმცა სიყვარულს ხომ მუდმივად თან ახლავს ერთგვარი სევდაც.
ჩვენ არაერთხელ აღვნიშნეთ, რომ მუჰაჯირობა დიდი ტრაგედიაა, მაგრამ არა
მხოლოდ გადასახლებულთათვის, ის ტრაგედიაა მისთვისაც, ვინც დარჩა თავის მიწაზე, მაგრამ
დარჩა ნახევარი გულით, გაორებული სულით, გამუდმებული მონატრებითა და გაუსაძლისი
მწუხარებით სავსე.
მუჰაჯირებიც განწირულები იყვნენ გაორებული არსებობისთვის, ეს განსაკუთრებით
ეხება მათ, ვინც პირადად იგრძნო გაუცხოების სუსხი, სიცივე.
საქართველოში ამბობენ, როცა გაღმა მხარეს დარჩენილი ნათესავებისათვის მწუხარების
ან სიხარულის გაზიარების სურვილი მოუვლიდათ, ყანაში გადიოდნენ და ხმამაღალი
სიმღერით ყვებოდნენ ამბებს: „ჩვენი მთავარი წერილები ყანაში მუშაობისას აჟღერებული
სიმღერები იყო, რომლებიც თითქოს სივრცეში იკარგებოდნენ , მაგრამ მისამართი არასოდეს
ეშლებოდათ” (რუჰი, 2016: 28).
ერთი მოთხრობის მთავარი გმირი ხათუნა ბებო, ომერ აღა ბეგის ქალიშვილი,
ზღაპრული ფენიქსის მსგავსად, მრავალგზის აღდგა ფერფლიდან, მშობლებთან და
ნათესავებთან დაშორებით გამოწვეული გაუსაძლისი გულისტკივილი კი მისი ხანგრძლივი
ცხოვრების თანამგზავრი გახდა: „ჩემს საბრალო ბებიას იმ მდინარისაც შურდა, რომელიც აქ
იღებდა სათვეს და გაღმა მხარეში მიედინებოდა” (რუჰი, 2016: 34). ბავშვები, რომლებმაც არც
კი იცოდნენ გაღმა-გამოღმა მცხოვრებთა სევდიანი ისტორია, სიხარულით ხვდებოდნენ „გაღმა
მხრიდან” იშვიათად მოსულ სტუმრებს, ეს ის მხარე იყო, რომელსაც, ბავშვობიდან
მოყოლებული, „ვერ ვაცილებდით თვალს... იქიდან, საით ცქერაშიც ვათენ-ვაღამებდით...”
(რუჰი, 2016: 22).
“ხათუნა ბებო ერთ-ერთი მათგანი იყო, ვისაც საზღვარმა გული და ცხოვრება ორად
გაუყო... რომელიც იესოსაც და მუჰამედსაც ერთნაირი პატივისცემით ეპყრობოდა ...” (რუჰი, 2016:
35) და რომელმაც სიცოცხლის მიწურულს ეს სიტყვები დაუტოვა ყველას: „სიხარულის გარდა
არაფერი აღარ მახსოვს, აღარაფერი...” (რუჰი, 2016: 41) .
„ჩვენს ქვეყანაში, ჩვენს საზოგადოებაში ყველაფერი ხდება, კარგიც და ცუდიც, მაგრამ
ვინც ოდესღაც აქედან წავიდა, მოგონებების სახით ყველფერი კარგი წაიღო, სწორედ ამ კარგის
გახსენებით, კარგი მაგალითით აღზარდეს თაობები, ამიტომაა, რომ საზღვარს იქითა
ქართველებს შორის ბევრი სწორედ წინაპართა, იმ გარდასული დროის სითბოს მატარებელია,
ჯერ კიდევ არიან ასეთები” (ხვედელიანი & ალთუნი, 2019: 53).
ყოველივე ამას უკვალოდ არ ჩაუვლია, ეს სევდა მათ გამოხედვაში აისახა. თვალებში
სამუდამოდ ჩაუსახლდათ მთელი სპექტრი ურთიერთსაწინააღმდეგო გრძნობებისა:
სიყვარული, მწუხარება, სევდა, იმედი, სითბო, ხალისი, ბედნიერება, რწმენა, მონატრება,
სასოწარკვეთილება, დარდი... თვალები გახდა მათი სულიერი მდგომარეობის გამომხატველი.
თურქეთში ქართველი თვალებით იცნობაო, - ასე მსმენია, - მხოლოდ ქართველის
თვალებში იბუდებს ერთდროულად ყველა გრძნობა, მთელი სამყარო ჩანს მათ ერთ
გამოხედვაში, მათ მზერაში, მხოლოდ თვალებში ყურადღებით ჩახედვააო საჭირო, -
დავინტერესდი, დავაკვირდი და დავრწმუნდი ამ სიტყვების ჭეშმარიტებაში.
ცალკე უნდა აღინიშნოს ნოველა „შენი ჭირიმე”. მძიმედ ავადმყოფი მამის სანახავად
მიმავალ გოგონას ახსენდება ეზოში მუდმივად მოფუსფუსე მამა, მათი ყოველი შეხვედრა,
„შენი ჭირიმე”- შემოეგებებოდა ამ სიტყვებით და გოგონასთვის მთელ სამყაროს ფერები
ემატებოდა, გაცილებით მშობლიური და მიმზიდველი ხდებოდა: „იცი, შვილო, რას ნიშნავს შენი
ჭირიმე? -ვიცი, მამი, შენი ჭირი მე, შენი დარდი მე, - ამას ნიშნავს...” და გოგონას გონებაში
კინოკადრებივით ჩაიქროლებს ბავშვობის ბედნიერი წლები, მამა, რომელიც ამ სიტყვებით
ეფერებოდა რაღაცას, წარსულში დარჩენილს, მაგრამ არდავიწყებულს. ისე, ნეტავ „არ -
---
დავიწყებულს” თუ „ვერ - დავიწყებულს?” ესეც საკითხავია! აი, ახლაც, მომაკვდავი მამა შვილს
უკანასკნელ წამს ამავე სიტყვებით ემშვიდობება: შენი ჭირიმე! და გიჩნდება განცდა, რომ ეს
სიტყვები გაცილებით ღრმა და მრავლისმთქმელია, წინაპართა მიწის დამკარგავთა ბაგეთაგან
წარმოთქმული.
„გადასახლება იმას ნიშნავს, რომ შენი სევდიანი წარსული ყველგან თან ატარო.
მიტოვებული მიწის მონატრება გაუსაძლისი სიმწარეა, რომელსაც არანაირი წამალი არ
ანელებს. შენი სული იმ მიტოვებულ ადგილს მისტირის... ისე ცხოვრობ, თითქოს შენი ნაწილი
სხვაგანაა დარჩენილი, ცხოვრება ორმაგად რთული, მძიმე და ნაღვლიანია... ყველაზე მხიარულ
სიმღერებსაც სევდა შერევია... ახალ ენას ეუფლები და ცდილობ, საკუთარი ენა არ დაივიწყო,
რომ შენს არსებობასაც ბოლო არ მოეღოს.” (ხანთაძე, 2015) ამაზე უკეთ შეუძლებელია
გადმოსცე ემიგრანტის სევდა.
KAYNAKÇA – REFERENCES - გამოყენებული ლიტერატურა
1. ÇİLOĞLU, F. (1993). Dilden Dine, Edebiyattan Sanata Gürcülerin Tarihi, İstanbul: Ant Yayınları.
2. KHVEDELİANİ, T. (2017). Edebi Mektuplar, Tiflis.
3. KHVEDELİANİ, T. & ALTUN, S. (2019). Gürcü Edebiyatı’nda Muhacirlerin Trajedisi, Bilim ve Eğitimin Güncel Sorunları
Sempozyumu, Bakü, Azerbaycan.
4. NİKOLEİŞVİLİ, A. (2012). Türkiye Gürcülerin Şiir Sanatları, Kutaisi.
5. NİKOLEİŞVİLİ, A. (2015). Türkiye’de Gürcü Sözlü ve Yazılı Edebiyatı, Kutaisi.
6. NİKOLEİŞVİLİ, A. (2016). Türkiye’nin Karadeniz Bölgesinde Yaşayan Gürcü Muhacirlerin Torunlarıyla Görüşmeler, Kutaisi.
7. RUHİ, K. (2011). Saçları Deli Çoruh, İstanbul: Gürer Yayınları.
8. RUHİ, K. (2004). Kehribar Kadınlar, İstanbul: Alkım Yayınevi.
9. ნიკოლეიშვილი, ა. (2014). თურქეთელ ქართველთა პოეტური შემოქმედება, ქუთაისი.
10. რუჰი, ქ. (2016). ქარვის ქალები, თბილისი.
11. რუჰი, ქ. (2016). ჭოროხივით მოღელავდა შენი გრძელი თმები, თბილისი.
12. ხვედელიანი, თ. & ალთუნი, ს. (2019). მუჰაჯირთა „ბედი უბედური” ალექსანდრე ყაზბეგის მოთხრობაში
„ელისო”, მუჰაჯირების იძულებით გადაადგილების 140 წლისთავისადმი მიძღვნილი სამეცნიერო
კონფერენცია, ისტანბული.
13. ხანთაძე, ქ. (ქევსერ რუჰი). (2015). ინტერვიუ, ახალი განათლება, № 8.
К ИСТОРИИ ИЗДАНИЯ И ПЕРЕВОДОВ «КАЛИЛЫ И ДИМНЫ»

У РАЗЛИЧНЫХ НАРОДОВ МИРА
Тулеубаева Самал Абаевна
доктор филологических наук, доцент, и.о. профессора кафедры востоковедения
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Казахстан
Orcid id: 0000-0003-0002-8401
Abstract: The article attempts to present an analysis of the editions and translations of the collection
"Kalila and Dimna". Particular attention is paid to Arabic editions and translations into the eastern languages
of the peoples of the Caucasus and Central Asia.
The book "Kalila and Dimna", a creation of Indian didactic literature, has spread throughout the world
through translations and transcriptions into various languages. Initially, translations were made into the
Pahlavi and Old Syriac languages. From the Pahlavi, the Persian Ibn al-Mukaffa (Ruzbih, a Persian by
origin) translated the book into Arabic. It was the Arabic version that served as the basis for translations
into other languages (Old Spanish, Latin, Hebrew, etc.). From the latter they were translated into the modern
languages of the West. As the researchers note, many translations were of a free nature, often performed in a
poetic form. As for the editions of the book, the translation of "Kalila and Dimna" became one of the first
printed books throughout Europe. The first edition in Arabic, prepared by S. de Sacy (1758-1838), also
appeared in Paris in 1816. Editions were made from it in the Arab countries (Egypt and Lebanon). In 1941, a
new critical
edition of the book was published in Cairo (A. Azzam and T. Hussein).
Key words: Arabic, fables, Kalila and Dimna, Panchatantra, manuscripts, Sanskrit, medieval
translations.
Средневековый сборник «Калила и Димна» – перевод санскритского сочинения апологической
литературы «Панчатантра», которое является предтечей всех басен мира, сначала был переведен на
пехлевийский язык около 570 г. придворным ученым и врачом Борзуем во время правления
сасанидского царя Хосрова I и затем с него на арабский Ибн аль-Мукаффой в VIII в. (750 г.). В стиле
---
индийской дидактики труд представляет собой нравственное поучение на языке животных, где
пороки людей и правителей повествуются эзоповым языком. Весьма интересна судьба
распространения этого произведения за пределами Индии, что свидетельствует о ценности книги на
Востоке. «Калила и Димна» является одной из немногих книг в мире, за обладание которой
состязались народы и стремились перевести ее на свои языки. Ввиду утери индийского оригинала (с
которого был осуществлен перевод на пехлевийский и тибетский языки) и пехлевийского перевода (с
которого были осуществлены переводы на древнесирийский (VI в.) и арабский языки; примечательно,
что ввиду утери первого перевода на древнесирийский язык, позже в X либо XI вв. был осуществлен
второй перевод; возможно, именно его с немецким переводом и введением Бенфея издал Бикелль в
Лейпциге в 1876 г.), в основном именно с арабской версии книги были осуществлены переводы на
другие языки мира (среднесирийский язык – в X-XI вв., греческий – 1080 г. (Симеон Сиф),
персидский – VI в. хиджры, еврейский – XII (раввин Юэль), латинский, староиспанский (1252) – XIII
в.), впоследствии с переводов на этих языках появились переводы на другие средневековые и
современные языки. С еврейского на латынь – Йуханна аль-Кабули под названием «Directorium
Humanae Vitae» инапечатан в 1480 г. На немецком перевод был издан в 1483 г. (вторая книга, которая
была напечатана в типографии И. Гутенберга после Библии). С латинской версии был сделан перевод
на итальянскийязык (Антон Франческо Дуни, 1552). В 1570 г. с него на английский (Томас Норт).
Среди переводов на французский самый известный – перевод А. Галлана (с турецкого языка,
выполненного Али Шельби), но он был неполный (первые 4 главы). Его закончил Карден в 1788 г.
Лафонтен в 1679 г. также представил свою версию книги «Калила и Димна». Изучению
древнесирийской версии посвящены труды А.В. Пайковой (Пайкова А.В.: 1964; Пайкова А.В.: 1967).
Таким образом, древнеиндийская «Панчатантра» через книгу «Калила и Димна» получила
свое второе рождение и распространилась по всему миру именно в виде переводов и различных
переложений. Сегодня сложно привести точное количество языков, на которые были осуществлены
переводы. Примечательно, что некоторые средневековые ученые указывают на несколько переводов
на арабский язык, помимо труда Ибн аль-Мукаффы. Другая проблема состоит в том, что существует
большое количество рукописей на арабском языке, хранящихся в различных музеях и библиотеках
мира и приписываемых Ибн аль-Мукаффе. Несмотря на все это, индийские басни превратились в
мировой бестселлер, как их сегодня называют современные исследователи.
Имеются сведения, что одна из рукописей «Калилы и Димны» была изготовлена в Египте
около 1310 г. и, считается, вероятно, самым старым манускриптом этого произведения, одного из
четырех известных арабских, относящихся к XIV в. Исследователи отмечают, что эта рукопись
является одним из относительно немногих арабских текстов, подлежащих иллюстрированию, и
содержит 73 миниатюры высокого художественного качества.
Что касается изданий «Калилы и Димны» на арабском языке, то впервые книга вышла в
Париже в 1816 г. благодаря стараниям известного французского востоковеда С. де Саси. Именно с
этой версии были сделаны последующие издания в арабских странах, в частности, в Египте –
(типографии «аль- Амирия» и «Булак») и Ливане. В правление Мухаммада Али труд печатался в
1249 и 1251 гг. по хиджре. В 1937 г. в Каире вышло в свет 37-е издание книги. В 1941 г. на свет в
типографии «‫ »المعارف دار‬появилось новое критическое издание труда, выполненное А. Аззамом и Т.
Хусейном (примечательно, что типография приурочила выход книги к своему 50-летию). В
настоящее время оно считается одним из самых авторитетных. В своем предисловии Т. Хусейн
отмечает, что это издание было осуществлено с использованием более древней рукописи VII в. по
хиджре, и что А. Аззам при поддержке типографии опирался на большое количество других
рукописей, тщательно сравнивая их между собой, более того, принимал во внимание и достижения
западных исследователей (Калила и Димна, на ар.яз.: 2014, с. 9). В Ливане «Калила и Димна» была
издана известным литератором и поэтом Халилем аль- Йазиджи (1856-1889) в 1884 г. в
типографии «‫»األدبية¶ المطبعة‬. Позже, в 1923 г. в Бейруте отцом Л. Шейху (1859-1927) была опубликована
еще одна версия, сопровожденная комментариями, с опорой на рукопись 739 г. по хиджре,
найденную в одном из монастырей Ливана (339 страниц). Л. Шейх сопроводил ее заметкой, что
данная рукопись является самой древней, с чем не согласны египетские
ученые.
Позже появились издания «Калилы и Димны» и в других арабских странах (Дамаске, 1959;
Алжире-Бейрут, 1973 и мн.др.).
Помимо арабских стран, книга на арабском языке также была издана в Дели в 1850 г. и в
Казани в 1910 г. (в издательстве «Миллят»). Казанская версия «Калиля и Димны» хранится в отделе
---
редких рукописей Научной библиотеки им. Н.И. Лобачевского Казанского федерального
университета,
---
состоит из 326 страниц и содержит подтекстный словарь на татарском языке (Гилемшин: 2022,
электронный ресурс).
Что касается путей проникновения «Калилы и Димны» в Европу и другие части мира, ее
переводов, переложений и исследований, то данный вопрос в достаточной степени нашел освещение
в мировой науке, хотя представленные сведения порой значительно разнятся. Во избежание повтора
не видим целесообразным останавливаться на нем. Известный российский арабист Б.Я. Шидфар в
этой связи замечает: «Наиболее полные данные об изданиях «Калилы и Димны» и посвященных ей
исследованиях содержатся в труде французского арабиста Шовена, но эта библиография за сто лет,
прошедших со времени появления книги Шовена, настолько увеличилась, что составит теперь
объемистый том, объединяющий работы на самых разных языках» (Ибн ал-Мукаффа: 1986). Мы
полностью разделяем это мнение и в данной статье предпринимаем скромную попытку внести свою
лепту в освещение истории переводов «Калилы и Димны» на некоторые языки мира, в частности,
народов Востока и в России (ввиду того, что некоторые переводы на восточные языки
осуществлялись с русскоязычной версии).
Касательно проникновения «Калилы и Димны» в Россию Б.Я. Шидфар пишет: «Особую
популярность «Калила и Димна» получила примерно через триста лет после своего появления, в XI
веке, когда к арабской литературе, особенно к ее художественной прозе, проявили интерес
ближайшие соседи арабов – византийцы. Около 1080 года византийский прозаик Симеон Сиф
перевел «Калилу и Димну» с арабского на греческий язык, дав ей название «Стефанит и Ихнилат»
(букв. «Увенчанный и Следопыт»), так как переводчик «этимологизировал» имена шакалов,
произведя имя Калила от
«иклиль» (араб. «венец»), а Димна – от слова, обозначающего «остатки кочевья». Греческий перевод
послужил основой для множества переложений и переводов на славянские языки, и уже в XII в. книга
«Увенчанный и Следопыт» пришла на Русь, где приобрела широкую известность как
нравоучительное зерцало. Древнерусские переводчики почитали ее наставлением в христианском
благочестии и даже утверждали, что автор – не кто иной как Иоанн Дамаскин, знаменитый
христианский богослов… На Руси интерес к басням «Калилы и Димны» не ослабевал вплоть до
нового времени. В конце XVIII века обратили внимание на то, что «Калила и Димна» – не столько
«поучительное», сколько обличительное сочинение. В 1762 году Борис Волков, «Академии наук
переводчик», перевел с латинского языка
«Политические и нравоучительные басни Пильпая, философа индийского». В 1889 году был
опубликован перевод с арабского «Калилы и Димны», выполненный М.В. Рябининым и М.О. Аттаей.
После Великой Октябрьской революции вышла обработка первой части «Калилы и Димны», а затем
и полный перевод И.П. Кузьмина и И.Ю. Крачковского (И.Ю. Крачковский переводил лишь то, что
не успел сделать И.П. Кузьмин – начало предисловия Бахнуда ибн Сахвана, предисловие Ибн аль-
Мукаффы, часть первой главы и заключение книги)» (Ибн аль-Мукаффа: 1986).
Есть и другое мнение, что основой для нового русского перевода («Политические и
нравоучительные басни Пильпая, философа индийского»; 1762 г.) стал не латинский перевод, а
французские издания 1724 и 1775 гг. (Энциклопедия литературных произведений: 1998, электронный
ресурс). В ЭСБЕ сообщается, что «из одной сербской рукописи видно, что в славянской обработке
сборник Бидпая появился не позже XIII ст. Из Болгарии он перешел в Россию, где усердно читался,
как об этом можно судить уже по одному тому, что и в настоящее время русские списки этого
памятника не составляют редкости… далее, в числе «Памятников древней письменности»
изданы: Ф. Булгаковым русская рукопись конца ХVII и начала XVIII в. («Стефанит и Ихнилат», СПб.,
1877) и А. Викторовым болгарско-русская рукопись конца XV в. вместе с двумя сербскими
рукописями, из коих одна относится к XIII-XIV в., а другая – к ХV («Стефанит и Ихнилат», Москва,
1871; к сему приложен обзор всех славянских рукописей). Остальные известные нам русские
рукописи писаны в XVII и в начале XVIII в. В прошлом столетии по одной французской переделке,
имеющей в своем основании персидскую версию Гуссейна Ваэзы, академический переводчик Борис
Волков перевел на русский язык «Политические и нравоучительные басни Пильпая, философа
индейского» (СПб., 1762; по этому переводу напечатана у Булгакова та часть сборника Бидпая,
которой обыкновенно недостает в русских рукописях) (ЭСБЕ: электронный ресурс). Здесь также
указано, что к русскому переводу 1889 г. приложены вступительная статья М. В. Рябинина,
примечания М. О. Аттая и синоптическая карта, наглядно изображающая распространение сборника
в литературах Европы и Азии).
После перевода И.П. Кузьмина и И.Ю. Крачковского, который был издан в 1957 г. (Калила и
---
Димна: 1957), в 1986 г. вышел перевод, сделанный Б. Шидфар (Ибн аль-Мукаффа: 1986).
На восточных языках «Калила и Димна» получает звучание с XII в.: «В то время как Западная
Европа осваивала отдельные элементы «Калилы и Димны», на Востоке популярность сочинения
---
стремительно увеличивалась. В 1144 году известный прозаик Низам ад-Дин Абу-ль-Маали переводит
книгу с арабского языка на персидский, «украсив» и усложнив текст в соответствии со вкусами
своего времени. Появляются десятки персидских переложений, прозаических и поэтических, новых
переводов на персидский язык, и каждый отмечен все большим количеством риторических красот и
ухищрений. Особенно отличается в этом отношении перевод Хусейна Ваиза Кашифи, содержащий
множество поэтических вставок, подобно санскритскому оригиналу. Вряд ли Кашифи был знаком с
санскритским текстом, очевидно, стихотворные отрывки – дань вкусам ценителей изящной
словесности. На турецкий язык «Калила и Димна» полностью впервые была переведена в XVI веке,
может быть, с персидского языка. Наиболее известна среди всех турецких переводов и переложений
книга «Хумаюн-наме». Узбекский и татарский переводы появились несколько позже, как и переводы
на языки народов Дагестана (начало – середина XIX в.). Чрезвычайно распространены обработки
«Калилы и Димны» и ее отдельных частей в Юго-Восточной Азии – Малайе, Индонезии, Кампучии и
других странах, и едва ли возможно перечислить переводы и переложения этой книги на разные
языки стран Дальнего Востока (Ибн аль-Мукаффа: 1986)».
Данные сведения, представленные Б.Я. Шидфар в ее предисловии к своему новому переводу
«Калилы и Димны», хотелось бы дополнить некоторыми деталями.
В X в. Рудаки перевел «Калилу и Димну» на персидский язык в стихотворной форме, однако,
от этого перевода сохранилось лишь небольшое количество стихов (Мухиддинов, электронный
ресурс). Затем появился и прозаический перевод на персидский, выполненный Абульали Насрулла
Мунши (1121 г.). Еще один персидский перевод «Калилы и Димны» был выполнен в 1144 г.
Низамеддином Насраллахом и послужил основой целого ряда переводов, в том числе и на тюркские
языки.
Между обработками прозой, которым «Калила и Димна» подверглась у новоперсов, обработка
Абул-Маали-Назар Алла (около 1150 г.) стала основанием знаменитой «Anvâri Johaili» («Светила
Канопуса») Гуссейна бен-Али (Хусейна Уаиза (Ваиза) Кашифи), названного Ал-Ваез (конец XV в.).
Сочинение Ал-Ваеза было введено в турецкую литературу Али-Челеби в 1540 г. под
заглавием «Humayun-nâmeh» («Царская книга»).
В Индии позже получили большое распространение именно персоязычные версии, особенно
«Anvâri Johaili», которые часто печатались как в персидском оригинале, так и в индийских
переложениях и др. (ЭСБЕ: электронный ресурс).
В конце XVI века вазир великого Могола Акбара (1556-1605) Абу-ль-Фазл обращается к одной
из персоязычных обработок «Калилы и Димны» и дает своему труду название «Ийар-и даниш
(Ayyâridânisch)» («Мерцало мудрости», или «Камень испытания мудрости»). Это сочинение было
переведено на хиндустани и урду. Так, пройдя причудливо-длинный и сложный путь, «Панчатантра»
вернулась в Индию (Башарин П.: электронный ресурс).
У татар сборник был распространен в разных формах и вариантах: как в оригинале, так и в
переводах (до середины XIX в. – в рукописях, а в конце XIX – начале XX вв. – в виде печатных
изданий). Среди переводов на татарский язык особо следует выделить версию Г. Файзханова
(«Кэлилэ вэ Димнэ»), который был издан в Казани в трех книгах в 1889-1891 гг. (в 1889 г. – две книги
и в 1891 г. – одна.) и хранится в фондах Научной библиотеки КФУ. Он был осуществлен на основе
арабского текста, напечатанного в Казани, о чем было упомянуто ранее (Гилемшин: 2022,
электронный ресурс). Изучению данного перевода посвящено исследование Н.Ф. Исмагилова «Роль
Г. Фаизханова в развитии татарского литературного языка на примере перевода «Калилы и Димны»,
который, в чатснсоти, указывает: «О проникновении «Калилы и Димны» в среду поволжских татар в
довольно ранний период свидетельствуют рукописи татарских переводов, хранящихся в рукописном
отделе библиотеки Санкт-Петербургского отделения Института востоковедения и в научной
библиотеке Казанского университета. Некоторые из них относятся, по всей видимости, к концу XVIII
века, другие
– к началу XIX столетия. Исследователь этих рукописей Дж. Зайнуллин считает, что существует
вероятность перевода «Калилы и Димны» на татарский язык уже в XIV-XV веках. Исследовав
рукописный экземпляр, хранящийся в Казанском университете, сравнив его с критическими
арабскими текстами (парижский 1816 года и бейрутский 1899-го) и установив довольно полную
идентичность, он приходит к выводу, что татарская рукопись – более ранний перевод и, вероятно,
единым источником для этих трех книг послужил другой, четвертый, более древний арабский
оригинал» (Исмагилов: электронный ресурс). Ученый также заключает, что «Г. Фаизханов написал
явно отличающееся от арабского оригинала введение, творчески переработав сюжет и тем самым
---
приблизив его к традициям,
---
которые издавна существовали в татарской литературе». Данный постулат приложим к большинству
переводов «Калилы и Димны» на различные языки мира.
В Азербайджане известен перевод Рагима Султанова (до 1989 г. возглавлял вафедру
ближневосточных языков факультета востоковедения Бакинского государственного университета,
также перевел «Кабуснаме», «Гюлюстан», «Ахлаги-насири», «Бахаристан» и «Сиясет-наме»).
На территории Армении отдельные басни «Калила и Димна» обнаруживаются уже в
средневековом сборнике «Лисья книга». В 1614 г. Акоп Тохатци осуществил перевод сборника
«Калила и Димна» на армянский язык. Перевод был сделан с латинского или польского языка.
Армянский перевод, сделанный с одного из западных вариантов, назывался «История семи
мудрецов». Народный и простой язык перевода сделал книгу очень популярной как в Армении, так и
в армянской диаспоре. Кроме многочисленных рукописей, перевод был издан 10 раз – впервые в
Константинополе в 1693 г., а через три года – в Ливорно. Позднее, с армянского текст был переведен
на русский, грузинский, французский и турецкий языки (Древнеармянская переводная литература:
электронный ресурс). По другой версии, переводчик (Акоп Токатеци – фамилия несколько изменена)
опирался на текст на персидском языке (Давронов: 2009, электронный ресурс).
В 1982 г. Н.Г. Чхеидзе защитила в Тбилиси кандидатскую диссертацию на тему «Грузинская
версия «Калилы и Димны» (Давида и Анонимов), в которой рассмотрела историю переводов и
переложения книги на грузинский язык. В частности, ею указывается: «Источником грузинской
версии является «Анвар-е Сохайли Ваэза Кашифи (ум. в 1504 г.), который обработал и переименовал
сборник…, и что этот памятник на грузинский язык начал переводить кахетинский царь Давид (ум. в
1602 г.). Однако он не успел его закончить; перевод попал к царю Вахтангу VI (ум. в 1737 г.),
который приказал анонимному персу продолжать работу; как выяснилось, он также не сумел довести
ее до конца, и перевод закончил некий армянин в Иране» (Чхеидзе: 1982, с. 3). В других источниках
сообщается, что закончить и обработать перевод ему помог его родственник, известный ученый-
лексикограф Сулха-Саба Орбелиани (1658-1725). В ЭСБЕ указано, что грузинский перевод,
сделанный в 1712-1717 гг. с персидской версии Гуссейн-Ваэзы грузинским царем Вахтангом VI в
сотрудничестве с монахом Саба (Сухан) Орбелиани, которому принадлежит перевод стихов, издан в
1886 г. в Тифлисе поl названием «Khilila da Damana» (ЭСБЕ: электронный ресурс). В Центральной
Азии «Калила и Димна», известная с древнейших времен, получила широкое хождение в нескольких
формах, в т.ч. и в переводах, которые осуществлялись с различных языков. В рукописном фонде
Института востоковедения АН Узбекистана хранится самый старый текст «Калилы и Димны»,
переписанный почерком сульс в начале XIV в. («Дома мудрости»: электронный ресурс). В 1966 г. в
Узбекистане был опубликован перевод С. Ганиевой, который неоднократно переиздавался, в т.ч. в
2018 г. (Ганиева: 2018). В 1988 г. в Ташкенте вышел поэтический перевод Фазыуллы Исаулы с
турецкого.
В Казахстане многие поэты и писатели XI-XX вв. включали ее мотивы и сюжеты в свои
произведения. Среди них – Шади Жихангерулы, Турмагамбет Изтлеуов, Майлыкожа Шотанулы,
Нуралы Нысанбайулы. Хорошо с этим сборником был знаком и Абай. Известен перевод с оригинала
на казахский религиозного деятеля С. Гылмани и Губайдуллы Ахметова, но они, к сожалению, до сих
пор находятся в рукописном виде и не опубликованы; также не известно, с какой рукописи и
источника они были переведены (Қазақ ертегілеріндегі «Кəлила мен Димна» сюжеттері: электронный
ресурс). Сабит Донентаев перевел в поэтической форме два рассказа «Бит пен Бүрге» и «Бір көлдегі
үш балық» и включил их в свой сборник «Уақ-түйек». В 1962 г. известный
литературовед С. Талжанов осуществил опосредованный перевод «Калилы и Димны» на казахский
язык с русского перевода И.Ю. Крачковского и И.П. Кузьмина («Кəлила мен Димна»: 1962).
На основании выше изложенного можно заключить, что ввиду своей значимости
«Панчатантра» в виде перевода на арабский язык – книги «Калила и Димна» завоевала себе вечную
славу. Поскольку ее первый перевод на пехлеви был осуществлен в вольной форме, данная тенденция
нашла отражение и в переводе на арабский и другие языки мира. Споры по поводу выбора формы
перевода существовали с древнейших времен: «На самых ранних этапах переводческой деятельности
проявлялись две разные тенденции. Исследователи полагают, что уже 2000 лет, со времен великого
писателя и оратора Рима Марка Тулия Цицерона (106-43 гг. до н.э.), первым противопоставившим
вольный и буквальный перевод, переводчики спорят, какой из них предпочтительнее, вольный или
буквальный, и что следует понимать под вольным и буквальным переводом» (Валеева: электронный
ресурс).
---
Полагаем, что с нахождением новых рукописей, в будущем будет продолжена работа по
осуществлению новых переводов «Калилы и Димны», изданию каталога имеющихся рукописей,
списков, переводов, переложений и исследований.
Также обращаем внимание на тот факт, что сведения, использованные нами в данной статье,
весьма разнятся от источника к источнику и поэтому носят сугубо относительный и
ознакомительный характер. Так обстояла судьба самого сборника с начала его миграции по миру.
Список использованной литературы
1. Башарин П. «Калила и Димна» является образцом персидской дидактики // http://www.museum.ru/N28587
2. Валеева Н.Г. Нормативные критерии стратегии перевода // https://www.sworld.com.ua/index.php/philosophy-and-
philology-411/linguistics-and-foreign-languages-in-the-world-today-411/10719-411-0582)
3. Ганиева С. Калила ва Димна. – Ташкент, 2018. – 297 с.
4. Гибб Х.А. Арабская литература (классический период). – М., 1960. – 196 с.
5. Гилемшин Ф.Ф. Эволюция языка кисса в системе татарского литературного языка во второй половине XIX – начале
XX века. Диссертация на соискание ученой степени доктора филологических наук. – Казань, 2022. – 476 с. //
https://www.dissercat.com/content/evolyutsiya-yazyka-kyssa-v-sisteme-tatarskogo-literaturnogo-yazyka-vo-vtoroi-polovine-
khikh
6. Давронов А.У. Таджикско - армянские литературные связи в новое время. Автореферат
диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. Душанбе – 2009 //
https://cheloveknauka.com/tadzhiksko-armyanskie-literaturnye-svyazi-v-novoe-vremya
7. «Дома мудрости» Багдада и Гурганджа в эпоху восточного ренессанса (IX-XII вв.) // http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/461
8. Древнеармянская переводная литература / Калила и Димна // https://ru.wikipedia.org/wiki
9. Ибн аль-Мукаффа. Калила и Димна. Перевод с арабского Б. Шидфар. – М., 1986. – 305 с.
10. Калила и Димна. Перевод И.Ю. Крачковского и И.П. Кузьмина. – М., 1957. – 278 с.
11. Калила ва Димна (Аз руи «Анвори Сухайли-и» Хусайн Воизи Кошифи). – Душанбе, 1978. – 304 с.
12. Пайкова А.В. Древнесирийская версия сборника «Калила и Димна» и ее значение. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Ленинград, 1967. – 24 с.
13. Пайкова А.В. Композиция сборника «Калила и Димна» (по древнесирийской версии) // Палестинский выпуск. Серия
11. История и филология стран Ближнего Востока. – М.-Л., 1964. – С.139-154.
14. Мухиддинов Т. Ш. «Мировая слава «Калилы и Димны» (на тадж. яз.) // https://cyberleninka.ru/article/n/mirovaya-slava-
kalily-i-dimny-na-tadzh/viewer
15. Қазақ ертегілеріндегі «Кəлила мен Димна» сюжеттері // https://articlekz.com/kk/article/22647
16. «Кəлила мен Димна» (Ауд. С. Талжанов). – Алматы, 1962. – 306 б.
17. Исмагилов Н.Ф. Роль Г. Фаизханова в развитии татарского литературного языка на примере перевода
«Калилы и Димны» // https://idmedina.ru/books/materials/?878
18. Чхеидзе Н.Г. Грузинская версия «Калилы и Димны» (Давида и Анонимов). Автореферат диссертации на соискание
ученой степени кандидата филологических наук. – Тбилиси, 1982.
19. Энциклопедия литературных произведений // Под ред. С.В. Стахорского. – М.: ВАГРИУС, 1998 //
https://classlit.ru/publ/zarubezhnaja_literatura/drugie_avtori/kalila_i_dimna_opisanie_knigi_iz_ehnciklopedii/62-1-0-1314.
20. ЭСБЕ / Бидпай // https://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Бидпай
.‫ ص‬221 – 2014. ،‫ – هنداوي‬.‫ تحقيق عبد الوهاب عزام وطه حسين‬.‫ عبد هلال ابن المقفع‬.‫ كليلة ودمنة‬21.
GÖSTERGEBİLİM YÖNTEMİYLE
MOLLA NASREDDİN DERGİSNİN RESİMLERİNİ OKUMAK
Devletabadi Ferzane
Doç. Dr.
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Türkiye
Orcid id: 0000-0002-2513-0704
Abstract. Molla Nasreddin, was the first successful humor magazine of colorful cartoons in the
Caucasus, was published in Azerbaijan Turkish by Jalil Memmedguluzade between 1906-
1931. Molla Nasredddin, a publication that questions the wrong traditions and customs in society, criticizes
bribery and corruption, wants to explain the real understanding of populism and democracy. The fact that
Molla Nasreddin is a visual magazine with cartoons increases its importance even more. We believe a new
perspective should be brought to the Turkish studies in the light of comparative literature. One of the
methods used to make sense of visual images and reveal the connotations of texts is semiotic analysis, which
has attracted a lot of attention recently. In this version of Molla Nasreddin, we have him as the hero narrator
in the most of stories. He examines these images with the semiotic method.
Keyword: Journal, Mullah Nasreddin, Semiotics, Ignorance, Education
Kafkasya’nın ilk resimli, yarı renkli ve mizah dergisi olan Molla Nasreddin, Celil Memmedguluzade
tarafından 1906-1918 yılları arasında Tiflis’te, 1921 yılında kısa bir süreliğine (8 sayı) Tebriz’de ve 1922-
1931 yılları arasında Bakü’de yayımlanmıştır. Mizahi bir tip olan Molla Nasreddin, 20. yüzyılın başlarında
tarihi, mizahi ve eleştirel bir gazete olarak Azerbaycan’da yayınlanmaya başlamıştır. Molla Nasreddin
---
dergisinin
---
kurucusu ve yazarı olan Celil Memmedguluzade’nin kendi ifadelerine göre, Azerbaycan Türkçesiyle yazılan
“Molla Nasreddin” sadece Azerbaycan halkı için değil, dünya Müslümanları için yaratılmıştır. Celil
Memmedguluzade “Molla Nasreddin” dergisinin kurucusu, modern realizm eleştirinin öncüsü ve “Molla
Nasreddin” ekolünün yaratıcısı olmuştur. Kafkasya’da ilk defa Azerbaycan Türkçesinde yazılan bu derginin
yazarları başta ünlü 19. yüzyıl Azerbaycan şairi Mirza Ali Akber Sabir, Aligulu Necefova, Muhammed Said
Urdubadi, Abdurrahim Hakverdiyev olmuştur. (Ariyenpur 1997: 40) Mirza Ali Akber Sabir, bu dergide
yazdığı satirik şiirlerle, bu edebî türün tam olarak gelişmesini sağlamıştır. (Caferoğlu 1991: 93) Fethali
Ahundzade’nin öğrencisi olan Celil Memmedguluzade’nin yazıları ve Mirza Ali Ekber Sabir’in sosyal ve
siyasî şiirlerinin yanı sıra Şmerling adlı Alman ressamın karikatürleri Molla Nasreddin’i diğer dergilerden
farklı kılmıştır. (Pervin 2001: 660) Celil Memmedguluzade’nin düşüncelerinin değişmesinde çok sevdiği ve
etkilendiği Puşkin, Gogol, Dostoyevski, Tolstoy, Çehov, Shekspeare, Schiller, Rousseau, Voltaire,
Montesguieu, Moliere, Emile Zola gibi Rus ve dünya klasiklerinin önemi büyüktür. (Gahramanlı 2015: 5)
Molla Nasredddin, toplumdaki yanlış gelenek ve görenekleri sorgulayan, rüşveti, fesadı eleştiren,
gerçek halkçılık ve demokrasi anlayışını anlatmak isteyen bir yayın olmuştur. Modern eğitimin önemini
vurgulamak isterken kadın ve kadının toplumdaki yerini hatırlatmış; eski ve modern eğitimin farkını sık sık
dile getirmiş; feodal ve din istismarını, devlet dairelerindeki bozukluk ve adaletsizliği eleştirmiş; istibdat
yönetiminin her türlü kanunsuzluğunu mizahî bir dille gözler önüne sermiştir. Celil Memmedguluzade,
yazılarını anlaşılır ve duru bir Azerbaycan Türkçesiyle yazmıştır. Molla Nasreddin dergisinin önemi çağının
ötesinde olmak ve bu dergide yayınladığı karikatürlerle diğer yayınlardan fark açmış ve Doğu coğrafyasının
ilk resimli dergisi olmuştur. Karikatürlerin çoğunda Türk Dünyasının mizahi tipi olan Nasreddin Hoca,
anlatıcı kahraman olarak bulunmaktadır.
19. ve 20.yüzyıl olan aydınlanma çağının ilk edebi türü olan gazetenin yeri ve katkısı diğer modern
edebi türlerden üstün olduğu ve bu edebi türün katkısının çağın düşünce hareketlerinde önemli olduğu
kaçınılmazdır. Fakat Molla Nasreddin dergisin resimli ve karikatürlü bir dergi oluşu, önemini bir kat daha
arttırmaktadır. Bu sebeple araştırmamızda “Molla Nasreddin” dergisinin/gazetesinin,
resimlerini/karikatürlerini göstergebilim yöntemiyle incelemeye çalışmaktayız. Celil Memmedguluzade
okuryazar oranının az olduğu bir çağda mizah içerikli resimlerle gazetesini zenginleştirmiş; ayrıca Türk
Dünyasının Nasreddin Hoca tipini seçerek ilkler arasında yer almıştır.
Türk Dünyası araştırmalarında, klasik metin inceleme tekniklerinin daha yaygın olduğunu
görmekteyiz. Karşılaştırmalı edebiyat ışığında Türk Dünyası araştırmalarına yeni bir bakışaçısı getirilmesi
gerektiği düşüncesindeyiz. Örneğin mit ve masal incelemelerinde Vladimir Propp’un metin çözümleme
kuramı bu alana yeni bir ufuk açtığı gibi A.J.Greimas’ın ve C. Bremond’un geliştirdikleri metin
çözümlemeleri dilbilimi, anlambilimi ve metin çözümlemesine soyut bir bakışaçısı sağlayabilir.
Görsel imgelerin anlamlandırılması ve metinlerin yan anlamlarının ortaya çıkarılması konusunda
kullanılan metotlardan biri de son dönemlerde oldukça ilgi gören göstergebilimsel çözümlemedir.
Göstergebilim metodu; resim, edebiyat, mimari, müzik gibi birçok farklı disiplin tarafından yapılan
araştırmalarda faydalanılan bir yöntem haline gelmiştir. Göstergeyi oluşturan, gösteren ve gösterilen
arasındaki ilişki ve göstergelerin yarattığı anlamsal bağı açıklamaya çalışan göstergebilim, metinlerin ve
nesnelerin örtük anlamlarını da açığa çıkarmada yardımcı olmaktadır. Göstergebilim; toplumsal kuralları,
davranış biçimlerini, modayı, işaret dilini, görsel ve devimsel dizgeleri içine alarak geniş bir alanı kapsayan
ve bu alanları inceleyerek her bir sistemin kendi içerisindeki kurallarını saptamayı ve bunları açıklamayı
amaçlayan bir bilim dalıdır (Vardar, 2001: 84). Bu kurama dayanarak bütün gösterge dizgelerinin
(resimlerin, mimari eserlerin, insanların yaptıkları törenlerin) birer anlamlama dizgesi oluşturduğunu
söyleyebiliriz. Gösterge: “bir başka şeyin yerini alabilmesini sağlayan özellikler taşıdığından kendi dışında
bir nesne, olgu, varlık belirtebilen öğedir. Algılanabilir nitelik taşıyan bu öğe bir tür uyarandır” (Vardar,
2001: 72).
Bir metin görüntüleri betimleyebilir. Ancak bunu yaparken, renkleri, biçimleri, oranları vd. söze
dönüştürür. Göstergebilimsel dizgenin değiştirilmesi, göstergelerarası işlem, metinlerarasılıkta olduğu gibi,
kimi dönüşümleri beraberinde getirir. Bir metin bir resmin başlığına gönderme yapar ya da anımsatır ve her
şey söze dökülür. Gönderge, çağrışım, anıştırma, eğretilme bu aktarma işlemi sırasında resimleri, görüntüleri
sözselleştirmenin değişik yolları olarak kullanılır. Alıntılama, gönderge işlemi iki yapıt arasında olası bir
ilişki kurulmasına olanak sağlar. Ancak bundan böyle alıntılayan yapıt alıntılanan yapıtı özgül bir biçimde
gösterir. Onu yeni, özgün bir bağlama sokar. Bir görüntü kökensel durumdan ayrı söylemsel bir yerde bir
görünüme sokulmuş olur. (Aktulum, 2011: 37)
Yapılan çözümlemeler doğrultusunda Molla Nasreddin dergisinin 7 April 1906 yılında çıkan 1.
sayısından başlayarak ilk 45 sayının kapak resimleri incelendi ve bu resimlerin göstergebilimsel açıdan düz
---
ve yan anlam okumaları belirtildi. Anılan metinde resimlere/karikatürlere göndermeler yapılmaktadır.
Gönderme
---
yapılan konuları da açıkça belirtilmektedir. Celil Memmedguluzade’nin yarattığı Molla Nasreddin tipini,
karikatürlerinin çoğunda anlatıcı kahraman olarak görmekteyiz.
Dergiye adını veren “Molla Nasreddin” tarihi Nasreddin hoca tipine metinlerarasılık bir gönderme
yapmakla birlikte anlatıcı Molla Nasreddin tipinin gazetenin her sayısının kapak sayfasında görmekteyiz.
Nasreddin hoca/Molla Nasreddin Türk dünyasının tarihi bilge, ermiş, aynı anda mizahi bir tiplemesidir.
Okur- yazar sayısının az olduğu bir dönemde Türk dünyasının hatta Doğu’nun ilk resimli gazetesi olan bu
yayın, hem eğitimli hem de yazıp okuması olmayanları hedef almaktadır. Her sayının içinde birçok resim
bulunmakta, fakat kapak resimlerin iç resimlerden farklı olduğunu; kapak resimlerinin hepsinde benzer
kareler seçildiğini ve mutlaka Nasreddin Hoca tipinin, bu karenin bir bölümünde yer aldığını görmekteyiz.
Bu sebeple araştırmamızda sadece derginin kapak resimlerini seçmeyi uygun gördük.
Her kapak sayfasında, kıyafetiyle ve duruşuyla değişmeyen bir tip olan Molla Nasreddin tipi
görülmekte. Her resimde olan Nasreddin Hoca tipi, sözselleştirmeden aydın tipini mizahi bir biçimde
çağrıştırır ve derginin asıl mesajını göstergesel yöntemle özetler. Kapakta yer alan sözsel gösterge olan
“Molla Nasreddin” ile görüntüsel gösterge olan Molla Nasreddin tipi bir bütün olarak karşımıza çıkar.
Toplumun insanlarından ayrı bir duruş sergileyen Nasreddin hoca tipi gibi “Molla Nasreddin” dergisi de
görevi sebebiyle çağın diğer gazetelerin den ayrılmaktadır. Görsel olarak ön plana çıkan bu derginin önemi
sözsel yönünden de ayrılmaktadır. Ayrıca her bir görselin altında da küçük bir açıklama veya şiir
eklenmektedir. Bu da görsel metni güçlendirmek amaçlıdır.
Görsellerdeki Nasreddin Hoca tipinin giyimi ve kuşamı, sol elindeki asası, sağ elinin pozisyonu,
bütün görsellerde konuşma halinde olan ve aynı anda halktan biri olmasına rağmen olayın dışında ve hakim
konumda bir düşünürü betimlemektedir. Derginin amacı görsel göstergeleri kullanarak olayların derinine ve
yan anlamlarına mizahi bir şekilde indiğidir. Bu resimleri karşılaştırdığımızda Nasreddin hoca tipinin, metnin
içindeki diğer imgelerden kopuk, önde ve aynı yüz ifadesiyle hatta alaylı bir gülüşle görmekteyiz. Çok az
metinde ise Nasreddin hoca daha uzaktan ve camın veya duvarın arkasında sadece kafası görülür şekilde
sanki o metnin içinde bulunmaması gerekir ve gizlice o alana dahil olmuş şekilde çizilmiştir.
Tüm kapaklarda derginin adı olan “Molla Nasreddin” başta olmak üzere resmin içinde Molla
Nasreddin görseli öznedir. Nesne ise onun bilgelik ve aydın duruşudur. Gönderen toplum, sosyal ve kültürel
cehalet ortamı; Gönderilen derginin okurları (halk) demektir. Resimlerein analizi ise:
Resim: 1 ve 2’de (sayı 1, 7 April 1906 ve sayı 3, 21 April 1906) metnin göstergesi, Doğu
toplumlarında, eğitimsizlik, cehalet konusudur. Her iki resimde de eğitim mekanının aydınlık olmaması,
hatta hayvanlarla aynı ortamda insanların bulunduğu (ahır), uyuyan insanlar ve kitapların yerlere atıldığı
veya havada uçuştuğunun göstergesidir. Kapalı mekan içinde gaflet uykusunda olan insanların pencereden
doğan güneşten habersiz oldukları bu kesitte dikkat çekmektedir.
Resim 3 ve 4’te (sayı 6, 12 May 1906 ve sayı 4, 28 April 1906) giyim ve kuşamlarıyla Batılı (züppe)
veya doğulu tipler yer almaktadır. Modernleşmenin sadece eğlence olduğunu sananlar, aydın tipi olan
Nasreddin Hoca’ya saldırdıkları gösterilmektedir. Bu iki resimde arka fon ya karanlıktır veya çok küçük bir
pencere resmedilmiştir. Görsel metnin (3) altında yazınsal bir metin bulunmakta. “Benuş bade-yi safi zidest-i
Mehr; Zedim pa be temeddün her ançi badabad” Güneşten bir saf mey iç çünkü medeniyete adım attık ne
olursa olsun.
Resim 5 ve 6’da (sayı 8, 26 May 1906 ve sayı 13, 30 İyun 1906) Nasreddin hocanın duruşu, kıyafeti
neredeyse aynı, fakat hep sol elinde olan asanın yerine “Molla Nasreddin” dergisini taşımaktadır. Derginin
asa yerine taşınması asa görevini imgeler. Tüm tiplerde aynı olan konuşma pozisyonundaki sağ elin parmak
işareti de değişkenlik gösterir. Sayı 8’in kapak metni İran ve Rusya arasında çekilen bir bariyerin ortasında
duran bilge Nasreddin hoca’dır. Bu kesitte Nasreddin Hoca dergisi her iki coğrafyanın siyasi meseleleri ile
ilgilendiğini göstermektedir. 13. sayının kesiti ise ortada gaflet uykusunda olan halktan bir şahısın, etrafında
dönemin aydın gazetelerinden olan soldan Ahter (İstanbul 1875), İrşad (Bakü 1905), Sur-i İsrafil (Tahran
1907), Hablülmetin’in (Kalkuta 1895) olduğu ve bu aydınların uyarılarından hatta dayaklarından bile
uyanmayan kişiyi gösterir. Görsel metni güçlendirmek için yazınsal metinde: “döymekden yoruldum, ağacım
sındı, ama bu biçare hab-ı gafletten ayılmadı/ dayak atmaktan yoruldum, sopam kırıldı ama bu zavallı gaflet
uykusundan uyanmadı” eklenmektedir. Sayı 33’de 13. sayının neredeyse aynı kesitini görmekteyiz. Tüm
aydın gazetelerin yazarları ve ortasında buluna “ünlü tabip olan meşrutiyet” gaflet uykusunda uyanan halka
su içirmektedir.
Resim 8’de (sayı 35, 1 Dekabr) Nasreddin Hoca, Müslüman dünyasının çocuk gelin geleneğini
eleştirmektedir. Sol elindeki baston ve uzattığı sağ eliyle durumun vahametini gösterir ve yazınsal metinle
destekleyerek “dört tane yetmez mi” diyerek Müslüman toplumlarının yanlış olan örf ve adeti sorgular.
---
Resim 9’da (sayı 38, 22 Dekabr) Azerbaycan Türkünün zorla ağzını açarak Fars, Arap Rus dillerini
ağzına yerleştirmeye çalışan bir kesitle karşılaşmaktayız. Yazınsal metinle desteklenen bu kesitte “Ay
kardeşler ben dilsiz bir halk değilim ki bu dilleri neden ağzıma sokuyorsunuz” demektedir. Nasreddin
hocanın bu kesitteki duruşu, kıyafeti ve bakışı değişmemektedir. Dönemin en büyük sorunu olan dil ve
asimilasyon konusunu eleştiren kesit 19. ve 20 yüzyılın kanayan yarası olarak gösterilmektedir.
Resim 10 ve 11’da (sayı 23, 8 Desambr- sayı 24, 15 Septambr) 19. yüzyılın en büyük kurtarıcısı olan
modern eğitime ve eğitimin simgesi olan kitap ve gazeteyi göstermektedir. 10. kesitte kitap satıcısı olan bir
alimin halktan birine zorla kitap satmaya çalıştığını, ama eli kolu dolu olan, ekmek ve erzaktan hurcunda yer
kalmayan kişi, kitaba para vermek istemediğini görmekteyiz. Yazınsal metinde ise “onu almıyorsan bunu al
daha iyi bir kitaptır hem de ucuzdur, çocukların okur” diyen alimin karşısında “Hacı beni affet bu tip boş
şeylere verecek param yok” diyen bir yazınsal metinle görsel metnin güçlendirildiği görmekteyiz. 11.
Resimde ise kıraathane ortamında tütün, çay ve oyun oynanırken gazete sayfaları ya bir kenarda atılı bir
vaziyette veya yemek tabağının altına sofra yerine serilmektedir. Görseldeki kalabalığın içinde kitap sever
tek kişi varsa da gazeteleri alıp kapıdan çıkmayı tercih etmektedir. Bu kesit yine giyim ve kuşamlarıyla
gösterilen Müslüman toplumun eğitimsizlik meselesini vurgulamaktadır.
Resim 10 ve 11’de Molla Nasreddin tipi diğer kesitlere karşın önde ve tüm vücuduyla
gösterilmemiştir. Nasreddin hoca, alaylı bir bakış ve gülümsemeyle pencerenin arkasından veya duvarın
kenarından gizlice bu olayı izlemektedir. Eğitimin önemsenmediği bir yerde utanç duyduğu veya bu haberi
gizlice vermek istediğini bu kesitle görmekteyiz.
Sonuç: Göstergebilimsel olarak tüm kesitlerde:
Özne: Molla Nasreddin / Nasreddin Hoca
Nesne: Bilge, Aydın, Eğitim
Gönderen: Nasreddin Hoca/Molla Nasreddin’in içinde bulunduğu halk veya toplum
Gönderilen: Nasreddin Hoca/Molla Nasreddin’in anlatıcı yazarlığı
Yardımcı: Halk, siyasetçiler, diğer dergiler
Engelleyici: Cehalet, Karanlık, Eğitimsizlik, Yanlış örf ve adet
KAYNAKÇA
1. Aktulum, K. (2011) Metinlerarasılık Göstergelerarasılık, Kanguru Yayınları: Ankara.
2. Ariyenpur, Y. (1997) Ez Saba Ta Nima (Tarih-i 150 Sal Edeb-i Farsî), Zevvar Yayınevi: Tahran.
---
3. Caferoğlu, A. (1991) Azerbaycan Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyatı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları: İstanbul.
4. Erkman, F. (2005) “Göstergebilime Giriş”, Multilingual yayınları: İstanbul.
5. Gahramanlı, N. (2015) “Danabaş Köyü’nün Öyküsü Hikâyesinde Sosyal Tenkit”, Avrasya Uluslararası Araştırmaları Dergisi,
C: 3, S. 6, Ocak, s. 1-9.
6. Mehmedov, E. (1974) “Celil Memmedkuluzade’nin hayatı ve içtimai faliyeti”: Bakü.
7. Pervin, N. (1997) Tarih-i Ruznamenegari-i İraniyan ve Diger Fasri-nevisan, Merkez-i Neşr-i Daneşgahî Yayınları: Tahran.
8. Vardar, B. (2001) Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri, Multilingual: İstanbul.
9. Zeynalov, N. (1973) “Azerbaycan Matbuat Tarihi”, ADU Yayınevi: Bakü.
TÜRK VE AZERBAYCAN ÇOCUK EDEBİYATINDAN ÖRNEK METİNLERİN GÖRELİK

İLKESİ BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ
Zeynep KÖSTELOĞLU
Dr. Öğretim Üyesi
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi,Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü,
Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Eskişehir, Türkiye
Orcid id: 0000-0002-0753-1811
Abstract. Depending on the developments and changes, the child as a concept has been redefined in
each period and its content has been detailed. Children's literature covers a long process that starts from the
birth. The learning process, which begins in the preschool period, passes to a different level with the child's
learning to read and write, thus forming the basis of literacy. A large part of the acquired knowledge is
provided by the continuity of the reading habit. For this reason, the role of children's literature in the
development of the child's imagination and becoming a productive individual in the future is undeniable.
During childhood, the intelligence of the individual develops rapidly, and during this development process,
literary works that are suitable for the child, that will develop their imagination and increase their vocabulary
are needed. These books should be suitable for the age of the child, affect the emotions and thoughts
positively, and provide the child with love of books. “suitability for children”, “child reality” and “children's
point of view” are the sine qua non of children's literature.
Sevim Ak is one of the authors who contributed the most to children's literature in Turkey. Reyhan
Yusifgizi is one of the well-known Azerbaijani children and youth literature writers. In this study, "Vanilla
Scented Letters" and "Aysu", which are the works of children's literature of both contemporary women
writers, will be evaluated comparatively in terms of the principle of suitability for children.
Keywords: Turkish children's literature, Azerbaijani children's literature, Vanilla Scented Letters,
Aysu, Suitability for Children Principle
GİRİŞ
Çocuk, bilindiği gibi uzun yüzyıllar üzerinde durulmayan bir kavram olarak karşımıza çıkar. Çocuk
dünya genelindeki bütün toplumlar için farklı amaçlarla dünyaya getirilmiş ve gerek ebeveynlerinin gerek
içinde bulunduğu toplumun değer yargıları bağlamında büyütülmüş bir birey olarak görülür. Özellikle çocuk,
soyun devamı veya yaşlılıkta/ ihtiyaç durumunda kendilerine bakabilecek hazırda bulunan bir kişi olarak
düşünülmüştür.
Türk dünyasına ait toplumlara bakıldığında çocuk konusunun edebiyat alanında çok fazla ele
alınmadığı görülür. Özellikle modern çocuk anlayışına kadar çocuk üzerine yapılmış çalışmaların azlığı
dikkat çeker. Bunun nedeni Türk toplumlarının daha çok atlı-göçebe kültürü ile yaşaması, çocukların sözlü
edebiyat ürünleri olan masal, ninni, destan gibi türlerle beslenmesi ve yazıya geçişin belli bir zaman
sürecinden sonra gerçekleşmesidir. Yerleşik düzene geçişin ardından modern anlamda çocuğa ait bir
edebiyat alanının var olma fikri de onsekizinci yüzyılı bulur. Bu zaman dilimine kadar çocuk edebiyatı
alanında yapılan çalışmaların azlığı çocuğa değer verilmediği anlamına gelmemelidir. Genel olarak
bakıldığında Türklerin gerek toplumda gerek aile içinde çocuğa bir saygınlık duyduğu bilinir. Ön Türk
kültüründe anaerkil bir toplum olarak yaşayan Orta Asya Türkler’inde çocuk ve kadın önemli bir değerdir ve
kadın karar vericiler arasında önde yer alır (Neydim, 2019: 25).
Çalışmanın amacı, biri Türk diğeri Azerbaycan çocuk ve gençlik edebiyatına ait olan iki kadın yazar
tarafından kaleme alınmış iki çocuk ve gençlik edebiyatı eserini çocuk gerçekliği bağlamında karşılaştırmalı
edebiyat biliminin verileri ışığında değerlendirmektir. Çağdaş çocuk ve gençlik edebiyatı yazarlarından
Sevim Ak’ın “Vanilya Kokulu Mektuplar” eseri ile Reyhan Yusifqızı’na ait “Aysu” adlı eserin çocuğa
görelik ilkeleri bağlamında karşılaştırmalı olarak ele alınması çalışmanın sınırlılığını oluşturmakla birlikte
Türk Dünyası edebiyatına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Çocuğa Görelik İlkeleri Bağlamında Eserlerin Değerlendirilmesi
---
Bir çocuk kitabının konusu, teması, anlatım biçimi ve karakterleri çok önemlidir. Kitabın içeriği
çocuğun ruhsal ihtiyaçlarını karşılamalı, çocuğun dil gelişimine katkı sağlamalı, sosyal ve duygusal
gelişimlerini desteklemeli, çocuğa kitap sevgisini aşılamalı, ilk edebi ve estetik değerleri vermeli, kitabın
eğlence ve bilgi kaynağı olduğunu öğretebilmeli, çocuğu yaşam gerçeklerine hazırlamalı ve çocuğun hayal
gücüne katkıda bulunmalıdır. Aynı zamanda eser çocuğun gelişim düzeyine uygun olmalıdır. Bir çocuk
kitabında yazarın aktarmak istediği tema net bir şekilde belli edilmelidir. Çocuğa görelik ilkeleri bağlamında
eserler içerik (tema, konu, karakterler, dil ve anlatım) başlıkları altında incelenecektir. Zamanın azlığı ve
sayfa sınırlılığı nedeniyle çalışmada tasarım (kağıt, sayfa düzeni, resimler) göz ardı edilmiştir.
“Vanilya Kokulu Mektuplar” ve “Aysu” Adlı Eserlerde Karakterler
Çocuk kitaplarında verilmek istenen değerler ve mesajlar büyük çoğunlukla karakterler üzerinden
işlenir. Bu nedenle çocuk kitabındaki karakterler oluşturulurken -özellikle ana karakterlerin- tüm ayrıntıları
düşünülmeli ve dikkat edilmelidir. Çocuğun eserdeki karakterlerle özdeşleşebilmesi için o kitaptaki
karakterlerin gerçeğe yakın ve kitabın hitap ettiği yaş kitlesine uygun olması beklenir. Çocuk, karakterlerle
bir bağ kurarsa kitap okuma eylemini haz alarak sürdürür ve kitap okumaya teşvik edilmiş olur. Aynı
zamanda kitaptaki karakterlerin sayısı da önemlidir. Kitapta çocuğun ilgisini dağıtacak kadar çok karakter
yer almamalıdır. Eserde yeterli sayıda karakter varsa verilmek istenen mesaj daha net bir şekilde anlatılır ve
böylece çocuğun karakteri örnek alması kolaylaşır.
“Vanilya Kokulu Mektuplar” isimli eserin ana kahramanı on bir yaşındaki Kıymık’tır. Kıymık’ın
annesiyle babası ayrılmıştır ve Kıymık bir süreliğine anneannesinin yanında kalır. “Aysu” adlı eserde ise
anlatıcı kahraman sekiz ila on yaşları arasında olduğu düşünülen bir kız çocuğudur. Aysu da tıpkı Kıymık
gibi büyükannesi ile yaşar. Ancak onun annesi vefat etmiştir, babası ise uzaktadır. Babası çalıştığı için her
zaman yanlarına gelemez. Her iki kahraman da kendi ebeveynleri ile yaşamayan çocuklardır. Anneannesinin
pintiliğinden sıkılan Kıymık onun yanında kalmayı istemezken Aysu’nun böyle bir serzenişi yoktur. Kıymık
istediğini yaptırma noktasında daha çok anneannesi ile çatışırken Aysu daha yumuşak ama daha ısrarcıdır:
“Aysu nƏnƏsinin fikrinin qƏti olduğunu başa düşdüyündƏn, onun qılığına girmƏyi qƏrara aldı: Can nƏnƏ,
yuxarıdakı otağı elƏ yaxşı düzƏltmişƏm ki. Qonaqlarım olacaq, orada oynayacağıq. NƏ olar, kilimi ver dƏ!
Qurban olum, nƏnƏ!” (Yusifqızı, 2019: 21).
Kıymık gibi Aysu da dürüst, çevresindeki her şeyi gözlemleyen, her şeye anlam yükleyen, akıllı,
gizemli olayları çözmeye meraklı, kafasına koyduğunu yapan ve hayal gücü çok kuvvetli bir çocuktur. Hatta
o, gökyüzünde her yirmi dört saatte gündüzden bir dakika çalan bir terzi olduğunu düşünür. “Güneş, kış
geceleri daha çok tembellik etsin diye tutmuş bu terziyi” (Ak, 2008: 10) der. Kıymık, gökyüzündeki terziye
ulaşabilmek için çevresindeki herkes adına bir dilekçe yazıp bu dilekçeleri birbirine bağlar, böylelikle
gökyüzündeki terziye ulaşabileceğine inanır. Aysu ise nenesi ile kırsalda yaşayan ve gerçekçi bakışın ağır
bastığı bir kurgu içinde yer alır. Bahçeli evin çardağını evden getirdiği eşyalarla donatarak komşu evin
çocukları olan Leyla ve FƏerid’i orada ağırlar. Birlikte deniz kıyısına, gezmeye, bisiklet sürmeye giderler.
Ancak bu mekânlarda başlarına gelen her olayın üstesinden kıvrak zekâsı ile Aysu gelir. Bu durum çocuk
gerçekliği açısından çok kabul edilebilir bir durum değildir. Komşudan alınan yumurtaları taşıyan ve
karşılaştıkları köpeği kovalayan, Leyla’nın doğum gününde havuza düşen çocuğu kurtaran ana kahraman
olan Aysu’dan başkası değildir. Ancak Aysu da gizemli olayları çözme konusunda Kıymık kadar meraklıdır.
Hatta komşu çocukları olan Leyla ve FƏrid ile köylerinde bulunan bir su kuyusunun dibinde yaşadığı
söylenen canavarı görmeye giderler (bkz. Yusifqızı, 2019: 63-68).
Sevim Ak’ın “Vanilya Kokulu Mektuplar” adlı eserindeki Kıymık yaratıcı, hareketli ve her şeyin
sebebini sorgulayan bir kahramandır. Bazen hayallerini gerçekleştirebilmek için çeşitli makineler yapmayı
planlar: “Ah, şöyle bir makine şu günlerde ne çok işime yarar! Düğmesine basacaksın, ağzını açacak.
Ağzından istediğin kağıdı, diyelim ki yazılı ya da ödev kağıdını vereceksin, kağıttaki tüm yanlışları
düzeltecek, bir de çikolata ikram edecek!” (Ak, 2008: 13).
Aysu da Kıymık kadar yerinde duramayan hareketli bir çocuktur. Kırsalda sürekli yürüyerek bir
yerlere gittiği, komşu çocukları ile köyde dolaştığı, nenesine yardım ettiği anlatılır. Ancak Kıymık’a göre
daha dünyaya ait hayaller kurar. Çorba yapmayı öğrenir. Doğum gününde arkadaşına el emeği boyunbağı
hediye eder: “ … Leyla arxaya çevrilib Aysunu gördü. GülƏ-gülƏ onun qarşısına gƏlƏrƏk hƏdiyyƏsini
aldı ve Aysunu öpüb tƏşƏkküretdi. (...) Ətrafdakılar yaxınlaşıb, boyunbağıya baxmağa başladılar. Onlardan
bƏzilƏri onun Aysunun Əl işi olduğuna şübhƏ edirdi” (Yusifqızı, 2019: 71-72).
Genel olarak bakıldığında yaklaşık aynı yaş grubunda olan Kıymık ve Aysu, örnek örnek
alınabilecek birer kahramandır. Yardımsever olmaları, çocuklara yardımseverliği aşılar. Hayal gücünün
kuvvetli olması ve tembellikten hoşlanmaması bu kitabı okuyan çocukları etkileyip, harekete geçirir. Ancak
Aysu karakteri ile toplumsal cinsiyet rollerinin de çocuk okura aşılandığı gözlemlenir. Her iki kahramanın
---
meraklı olması yeni
---
şeyler öğrenmesini sağladığı için eserleri okuyan çocuklara örnek olabilecek niteliktedir. Romanın başından
sonuna kadar Kıymık’ın ve Aysu’nun gelişimi, farklı bölümler içinde başlarından geçen değişik kurgularla
iyi bir şekilde verilir. Her iki eserde anlatılan olaylar oldukça gerçekçidir ve bu durum kitapla çocuk arasında
bağ kurulmasını kolaylaştırır.
“Vanilya Kokulu Mektuplar” ve “Aysu” Adlı Eserlerde Tema ve Konu
Türk çocuk ve gençlik edebiyatı ürünü olan “Vanilya Kokulu Mektuplar” adlı eserde insanları dış
görünüşüyle yargılamamak, hayatın kıymetini bilmek, ne olursa olsun geleceğe umutla bakmak, yaptığın işi
severek yapmak gibi temalar işlenmiştir. Romandaki ilk mektupta yer alan masal, insanın dünyada her şeye
sahip olsa da mutlu olamayabileceğini ve mutluluğun küçük şeylerde de bulunabileceğini Kral üzerinden
anlatır (bkz. Ak, 2008: 42). Aynı zamanda bu masalda insanları dış görünüşüyle yargılamamak gerektiği de
anlatılır. Masaldaki Kral, düş satın almak için gittiği kızın evine ilk girdiğinde kızın çirkin olduğunu düşünür
fakat kızla konuştukça bu düşüncesi tamamen değişir: “Kral, kızın önüne dökülmüş kıvır kıvır saçlarının
arasından güçlükle seçilen çipil gözlerine bakmış. İlk düşüncesi ‘Ne çirkin kız!’ olmuş”(Ak, 2008: 47). (…).
“Kral kızın konuşurken yüzünün aldığı şekillere sevgiyle bakmış, ‘Dünyanın en güzel ve akıllı kızı bu,’
demiş içinden” (Ak, 2008: 50).
Azerbaycan çocuk ve gençlik edebiyatına ait “Aysu” adlı eserde de benzer temaların işlendiği görülür.
Arkadaşlık kavramı, hayata umutla bakmak, azimli ve çalışkan olmak, yardımseverlik gibi konuların yanında
kültürel değerlerin de kurguların içinde yer aldığı fark edilir: “-SƏnƏ tort gƏtirmişik, - dƏ yƏ o, boşqabı
Aysuya uzatdı. Bu qayğıdan mütƏƏssir olan Aysu tƏşƏkkür etmeyi belə unudaraq, boşqabı alıb, stolun
üstünƏ qoydu vƏ tortdan iri bir hissə kəsərək ağzına dürtüşdürdü. Uşaqlar ikisi də ağzını ayırıb ona baxırdı.
Aysu ağzındakını çeynəyib udandan sonra başını tƏrpƏtdi: -Çox dadlıdır, sağ olun” (Yusifqızı, 2019: 22).
Türk kültüründe misafirperverlik ve birinin evine ilk gidildiğinde ikram götürülme geleneği ve ev sahibinin
teşekkür etmesi nazik ve düşünceli bir davranıştır. Ayrıca çocuk kahramanlar üzerinden toplumsal kurallar
da öğretilmektedir: “- Salam, nƏnƏcan! –Fərid bacısından fƏrqli olaraq salam vermƏyi unutmadı. ƏdƏb-
Ərkanla hal-Əhval tutdu (Yusifqızı, 2019: 34). Bir yere girince orada bulunan kişilere selam vermek örf ve
adetlerdendir.
Her iki eser de işlediği konular bakımından benzer olmakla birlikte Azerbaycan çocuk ve gençlik
edebiyatına ait eserin daha pragmatik kurgu ile kültürel yapının daha yoğun bir şekilde ele alındığı dikkat
çeker.
“Vanilya Kokulu Mektuplar” ve “Aysu” Adlı Eserlerde Dil ve Anlatım
Yazarların dili kullanma becerilerine bakıldığında her iki eserin de akıcı, sade ve anlaşılır bir üslupla
kaleme alındığı anlaşılır. Yazarlar, dilin günlük kullanım özelliklerinden yararlanmıştır. Eserler terimsel
kullanımdan ve karmaşık dizgelerden uzaktır. “Vanilya Kokulu Mektuplar” ve “Aysu” adlı eserler, ilahi
bakış açısıyla yazılmıştır. Yazar her olaya ve her şeye hâkim olmakla birlikte ara sıra okuyucuya bilgi
vermek için araya girer. Ancak bu durum “Vanilya Kokulu Mektuplar” adlı çalışmada daha dikkat çeker.
Kitaplarda çoğu zaman yazarlar verilmek istenen iletiyi pekiştirmek için sık sık karakterleri konuşturur.
Yazarların sık sık diyaloglara başvurması çocuk okuru şimdiki zamanda tutarak sanki olayların içindeymiş
hissini yaşatır. Aynı zamanda kahramanlarla kendilerini özdeşleştirmelerini kolaylaştırır.
Deyimler Ak’ın eserlerinin dil bütünlüğü içinde geniş bir yer kaplar. Ayrıca ikilemeler ve deyimlerle
çok sık karşılaşılır. Deyimler ve ikilemeler cümleyi daha ilgi çekici hale getirir, anlatımı zenginleştirir ve
güçlendirir: “Bakın nasıl da pişkin pişkin gülümsüyor şimdi! Dedektifliğinden söz açılacak ya, ağzı
kulaklarında. Kırk yıllık polis şefinde onun havası yok” (Ak, 2008: 9). Yusifqızı’nın eseri ise deyimlerden
daha uzaktır. Ek olarak sanatsal dilin yerine günlük dilin kullanımı daha çok dikkat çeker ve öğreticilik yönü
daha ağır basar. Yazar Ak, iletiyi masallar üzerinden vermeye çalışarak çerçeve anlatı tekniğini kullanır.
Çocukların düş/düşlem gücünü arttıran, onların hayal dünyalarına daha çok hitap eden bir dil kullandığı
anlaşılır. Her iki eser de konuların ele alınıp işlenişi bakımından tutarlıdır ve çocuğa düşünme becerisi
kazandırır.
SONUÇ
Türk edebiyatı ile Azerbaycan edebiyatı tarihsel süreç açısından değerlendirildiğinde gerek sosyal
gerek kültürel açıdan benzer özellikler sergiler. Her iki sahada da edebiyat dünyasındaki gelişmeler birbirini
etkilemiştir. Özellikle son yüzyılda ortaya atılan gelişmelerden biri de çocuk ve gençlik edebiyatı alanının
oluşmasıdır. Bu bağlamda Türk Dünyasına ait iki farklı eser değerlendirmeye alınmış ve görelik ilkesi
bağlamında incelenmiştir. Ancak incelemede tasarım bölümü bu çalışmanın dışında tutulmuş sadece içerik
açısından eserler karşılaştırmalı edebiyat biliminin verileri ışında ele alınmıştır. Çalışmaya katılan eserlerden
biri Türk çocuk ve genlik edebiyatına ait olan 2008 yılında Can Yayınları tarafından basılan “Vanilya
Kokulu
---
Mektuplar”, diğeri ise Azerbaycan çocuk ve gençlik edebiyatına ait 2019 yılında Altun Kitab NƏşrlƏr Evi
tarafından yayınlan “Aysu”’dur.
Her iki eserin ana kahramanları 8-10 yaş aralığındadır. Eserlerin konusu, teması, dili, anlatımı ve
karakterleri bu yaş aralığının gelişim özelliklerine uygundur. Her iki çalışmada da hayatın kıymetini bilme,
güzelliği ve iyiliği kendi içinde bulma, insanlara önyargı ile yaklaşmama gibi temel iletiler yer alır. Ayrıca
anlatıcı çocuk kahramanlar aracılığıyla yardımseverliğe, kitap okumaya, enstrüman çalmaya, resim yapmaya,
yazı yazmaya okur teşvik edilir.
Türk çocuk ve gençlik edebiyatına ait ürününün hayal kurdurma, empati yaptırma, akıl yürütme gibi
kavramları daha çok desteklediği görülür. Azerbaycan çocuk ve gençlik edebiyatı ürününde ise kültürel
değerler metin içinde daha fazladır. Dil ve anlatım akıcılığında Türk çocuk ve gençlik edebiyatın ait eserin
çocukların estetik zevkine daha yakın olduğu söylenebilir. Eserde tekrar edilen deyimler ve ikilemeler yer
alması anlatımı zenginleştirmiştir. Ek olarak eser hem gerçekçidir hem de içinde barındırdığı masallar
sayesinde gerçekçiliğin sıkıcılığından okuru uzaklaştırır. Azerbaycan çocuk ve gençlik edebiyatına ait
çalışma gerçeklik kurgusuna sıkı sıkıya bağlıdır.
Her iki eser de çocuk okurun farklı bakış açıları kazanmasını sağlar ve çocuğu düşünmeye iter.
Çocuk, kitabı okurken eğlenme ve öğrenme eylemlerini bir arada gerçekleştirir. Eserdeki kahramanlar kendi
sorunlarıyla yüzleşir ve bunların üstesinden gelirler. Böylelikle metinlerin çocuklara cesaret ve özgüven de
aşılamada yardımcı olabileceği söylenebilir. Türk dünyasına ait her iki çalışmanın da çocuklara okuma
alışkanlığı kazandırmada önemli derecede yardımı dokunabilir.
KAYNAKÇA
1. Ak, S. (2008), Vanilya Kokulu Mektuplar, İstanbul: Can Yayınları
2. Canlı, S. (2015), Türkçe Ders Kitaplarına Seçilecek Metinlerin Belirlenmesinde Çocuğa Görelik İlkesi, Dil Eğitimi ve
Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 98-123.
3. Çelik, H. Ve Fırat, H. (2020), Çocuk Hikaye ve Romanlarında Çocuk Gerçekliği: Sevim Ak Örneği, Uluslararası Türkçe
Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9 (1), 94-109.
4. Karaca, G. ve Temizyürek, F. (2017), Sevim Ak’ın Öykülerinin Çocuğa Görelik İlkesi Açısından İncelenmesi, Bartın
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6 (1), 177-195.
5. Neydim, N. (2019). Çocuk Edebiyatı. İstanbul: AUZEF.
6. Sever, S. (2017). Çocuk ve Edebiyat, Ankara: Tudem Yayınları
7. Sever, S. (2015). Çocuk Edebiyatı ve Okuma Kültürü, Ankara: Tudem Yayınları
8. Şimşek, T ve Yurt, S. U. (2016), Sevim Ak`ın Öykülerinin Eğitsel İletileri, Ana Dili Eğitimi Dergisi, 4 (4), 474-488.
9. Yusifqızı, R. (2019). Aysu, Bakı: Altun Kitab NƏşrlƏr Evi.
NEWMARK’IN ÇEVİRİ YÖNTEM VE STRATEJİLERİ KONTEKSTİNDE “EL KIZI”

ROMANININ GÜRCÜCE ÇEVİRİSİNDE HALK KÜLTÜR UNSURLARI
Gül Mükerrem ÖZTÜRK
Doç. Dr
Rize Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Türkiye
Orcid id: 0000-0003-1875-4954
Abstract. Translation is an action that takes place between two languages. Furthermore, the
translation offers a synchronous relationship between national cultures, as well as carrying all of humanity's
revealed values throughout history. Orhan Kemal's novel El Kızı (The Foreigner's Daughter) , one of the
works in contemporary Turkish literature that communicates Anatolia's local culture, is a remarkable work in
terms of showing the difficulty in transferring local cultural elements to another language due to the folkloric
elements it contains. The goal of this study is to compare Orhan Kemal's novel El Kızı (The Foreigner's
Daughter) and the target text "უცხო ქალი" (Ucxo Kali) using Peter Newmark's methods within the cultural
element and to disclose the translation strategy determinations. The novel in issue was translated into
Georgian by Niko Beridze and Brahim Goradze under the title "უცხო ქალი" (Ucxo Kali). The translation
techniques and strategies of translation scientist P. Newmark's classification of cultural components will be
used in the study's theoretical framework. The cultural elements selected from the source text will be
examined in the light of methods and strategies as comparisons in the application section of the study, and
the significance of which translation strategies are included in the translation of cultural elements will be
revealed by examining with examples.
Although the target text's language is Georgian, the study is notable in that the translators include
cultural elements specific to the target text while conveying local cultural elements specific to the source
text's language, and that they take into account different equivalences from time to time and reveal the effect
of their own local culture.
---
Keywords: Cultural words, Georgian translation, translation techniques, Newmark, El kızı.
Giriş
Orhan Kemal, yaşadığı yer olan Çukurova’yı, Adana’yı ve insanlarını yakından gözlemlemiş tanık
olduğu gerçek hayat sahnelerini ustalıkla eserlerine taşıyan yazarlardan biridir. Orhan Kemal’in bir diyalog
ustası olduğu El Kızı romanı da dahil olmak üzere yapıtlarından Anadolu Türkçesini özellikle de
romanlarının mekanını oluşturan Çukurova yöresi ağız özelliklerinden yararlandığı görülmektedir.
Orhan Kemal’in Gürcüceye çevrilen önemli romanlarından biri olan El Kızı adlı roman, Türkçeden
Gürcüceye İbrahim Goradze ve Niko Baramidze tarafından çevrilerek 1990 yılında Batum’da Sabçota Açara
Yayınevi tarafından neşredilmiştir.
Orhan Kemal’in birey-toplum ilişkisine, gelin-kaynana ve aile ilişkisine, mahalle hayatına ve kadının
toplumdaki yerine temas eden El Kızı adlı roman İbrahim Goradze ve Niko Baramidze tarafından “Ucxo
Kali” (უცხო ქალი) adıyla Gürcüceye çevrilmiştir. Ele aldığımız bu çalışmada öncelikle kültürel unsurların
çevirisine değinilecek ve daha sonra kaynak metinden seçilen yerel kültüre ait öğeler erek metindeki
karşılıkları kültürel unsurlar ışığında tetkik edilecek ve kuramsal çerçevede Peter Newmark’ın kültürel
unsurların sınıflandırmasına ait çeviri yöntem ve stratejilerinden faydalanılacaktır.
1. Çeviride Kültürel Unsurlar
Çeviri, iki dil arasında doğrudan iki kültür arasında gerçekleşir. Çeviri kavramı, kültürel bir
değişkendir. Çeviri etkinliği, farklı kültürlerde farklı kavramsal gösterenlere sahiptir, çünkü her ulus
anlamını kendine göre anlar. Kavramlar arasındaki farklılıklar göstergebilim düzeyinde de görülür. Birbiriyle
karşılaştırıldığında çeviri kavramını ifade eden sözcüksel birimler birbirinin eş anlamlısı dahi olmayabilir.
Dünya dillerinde çevirinin kavramsal gösterenlerinin göstergebilimsel çağrışımları da farklıdır.
Küreselleşmenin ardından çeviribilim, kültürel çalışmalar bağlamında incelenmektedir.
Çevirinin kültür aktarımı, yani insanlığın daha da gelişmesi için önemli olan kültürlerin karşılıklı
paylaşımı ile aynı olduğuna inanıy (Pancikidze, 1988:72). Böylece Kültür “her çeviri işleminin alımlamasını
yöneten uzlaşımları belirler. Yani, kültür metnin yorumunu yönlendirir” (Akdağ, 2010:91).
Bu bağlamda her toplumun kendine özgü bir yaşayış bir düşünce tarzı, bir medeniyeti vardır ve her
dil belli bir medeniyet ortamında belli bir toplumsal çevrede işlevini sürdürür. Bireylere kendine ait duygu ve
düşünce modeli sunar. Onun için, diller sadece içyapı yönünden değil, dış ortamları bakımından da
birbirlerinden ayrılırlar. Bu bağlamda Gürcüce ve Türkçe gibi birbirinden çok farklı iki dil arasında yapılan
çeviride yukarıda sözünü ettiğimiz nedenlerden ötürü bilgi kaybı yaşanması muhtemeldir. Ancak bu
durumda, iletişimsel eşdeğerlik yönünden baktığımızda, bir dile ya da kültüre özgü farklı konularla
içeriklerinin, hedef dildeki okura en kolay anlayabileceği şekilde iletilmesi gerekmektedir.
2. Newmark’ın Çeviri Yöntem ve Stratejileri
Newmark’ın çeviri kuramı, gerçekte çeviri eğitimine işaret etmektedir. Newmark’a göre kültürü,
metin tahlili, çeviri süreci ve kültürel ögelerin çeviri sürecine etkisini ele almak suretiyle kültür ve çeviri
arasındaki ilişkiyi incelediği A Textbook of Translation (1988) adlı eserinde “hayat tarzı ve bunun belirli bir
dil kullanan toplumdaki tezahürü” şeklinde ifade etmektedir (Newmark, 1988: 94). Bununla birlikte, çeviride
kullanılan yöntemleri açıklama yoluna gider ve kaynak dil ile metin bağlamında dilsel birimlere
yoğunlaşarak örneklerle açıklamalar sunar. Bu doğrultuda sergilediği kaynak dili ve metni ön planda tutan
yaklaşımı, kendisinin hem dilbilimsel hem de kaynak odaklı bir bakış açısına sahip olduğunu gösterir.
Newmark için iyi bir çeviri yapabilmenin ön koşulu kaynak metni ve kültürü iyi analiz edebilmektir.
Dolayısıyla, çeviride kültüre özgü ortaya çıkan sorunlar kaynak kültürün veya dilin anlaşılmamasının bir
sonucudur. Çeviride kültür odak noktası haline geldiğinde, sık sık “kaynak ve erek diller arasındaki kültürel
boşluk ya da mesafeden kaynaklanan çeviri sorunları” ile karşılaşılır (Newmark, 1988: 94). 1988 yılında
yayımladığı A textbook of Translation adlı kitabında yer alan Translation Methods adlı yazısında V
diyagramından bahsetmektedir. (Newmark, 1988:45) V diyagramını şu şekilde ifade edebiliriz:
Kaynak Dil Odaklı Hedef Dil Odaklı
Sözcüğü Sözcüğüne Çeviri Uyarlama
Bağımlı Çeviri Serbest Çeviri
Sadık Çeviri Deyimsel Çeviri
Anlamsal Çeviri İletişimsel Çeviri
Ana hatlarıyla ele alındığında, kaynak metinde yer alan kültürel unsurlara ait kavramların hedef dilde
karşılığının bulunmasına dikkat çeken ve kaynak metnin anlaşılmasına ve çözümlenmesini önemsediğini
söyleyebiliriz. Bu bağlamda, Newmark çeviri sürecinde yukarda belirttiğimiz sınıflandırmaların yanı sıra
kültürel unsurların çevirisine yönelik tespitlerine değinerek kullanılan kültürel eşdeğerini kullanma, işlevsel
çeviri, sözcüğü sözcüğüne çeviri, çıkarma, yerlileştirme, aktarım, açıklama/açımlama, ekleme, uyarlama vb.
---
yöntemlerden de bahsetmektedir (Newmark, 1988: 68-91). Newmark kitabında (1988) şu çeviri
yöntemlerinden bahsetmektedir. Bunlar şu şekildedir: Sözcüğü sözcüğüne çeviri (Word-for-word
Translation), Birebir Çeviri (Literal Translation), Bağımlı / Sadık Çeviri (Faithful Translation), Anlamsal
Çeviri (Semantic Translation), Uyarlama (Adaptation), Serbest Çeviri (Free Translation), Deyimsel Çeviri
(Idiomatic Translation), İletişimsel Çeviri (Communicative Translation): Yukarda bahsettiğimiz çeviri
yöntemlerinin yanı sıra P. Newmark’ın çeviri süreçlerinden ve stratejilerinden kısaca bahsedecek olursak
eğer; Newmark’ın sunmuş olduğu çeviri stratejileri şu şekildedir: Aktarma (Transference), Yerlileştirme /
Doğallaştırma (Naturalization), Kültürel Eşdeğerlik (Cultural Equivalent), İşlevsel Eşdeğerlik (Functional
Equivalent), Betimleyici Eşdeğerlik (Descriptive Equivalent), Çok Bileşenli Tahlil (Componential Analysis),
Eş Anlamlılık (Synonymy), Öykünme / Alıntılama (Through-translation / Calque / Loan Translation), Yer
Değiştirme (Shifts
/ Transposition), Düzenleme (Modulation), Makul / Kabul Gören Standart Çeviri Yapma (Recognized
Translation), Ödünçleme / Telafi (Compensation), Redaksiyon ve Genişletme (Reduction and Expansion),
Açımlama (Paraphrase), Çift Süreç Kullanma (Couplets), Notlar, Eklemeler ve Açıklamalar (Notes,
Additions, Glosses), Eksiltme / Çıkarma (Deletion).
3. “El Kızı” Adlı Roman ile “უცხო ქალი” (Ucxo Kali) Adlı Romanının Gürcüce Çevirisinin
Karşılaştırmalı Analizi
Çalışmanın bu bölümünde kaynak metinde yer alan kültürel unsurlar belirlenerek hedef metinle
karşılaştırmalı olarak incelenecek olup Newmark’ın kültürel unsurlar sınıflandırılmasına başvurulmuştur.
“Ne de olsa çeviri, birden fazla sesi içerdiğinden doğası gereği söylemseldir. Kültür çalışması gibi, çeviri
çalışması da bir ses çoğunluğunu gerektirir. Benzer şekilde kültür çalışması, her zaman çeviriyi oluşturan
düzenleme ve çözümleme sürecinin incelenmesini içerir” (Bassnet, 1998: 38-139).
Çalışmayı temel alan kaynak metin olarak El Kızı romanının Sabçota Açara tarafından 1990 yılında
Batum baskısı esas alınmıştır. İnceleme kısmında ise İbrahim Goradze ve Niko Baramidze çevirmenlerin
çevirisi “HM” olarak bahsedilmiştir.
Kaynak metni ve hedef metni oluşturan kültürel unsurlar çerçevesinde karşılaştırmalı ele alınarak
incelenmiş ve buna ilişkin örnekler aşağıda yer almaktadır:
Örnek 1:
KM: “Bir şey işittik büyük hanım, çok canımız sıkıldı. Mazhar Bey bir bar kızının uğruna Nazan
Hanım’ı terk mi ediyor? diyorlar. Beynimden vurulmuşa döndüm. Ayol, nereden çıkardınız bunu? Benim
hiçbir şeyden haberim yok. Gül gibi karısını ne diye terk etsin, bana gülüverdiler!” (Kemal, 1980, s.168).
HM: “ყველა ერთსა და იმავეს მეუბნება, დიდო ხანუმ, ძალიან შევწუხდით, მაზჰარ ბეი
თურმე ვიღაც ბარის ქალის გულისთვის ნაზან ხანუმს ეყრება. ეს რომ გავიგე, თავში ტყვია
მომხვედროდა, ისე შემხვედრს ვუხსნიდი. ისინი კი ჩუმ-ჩუმად დამცინოდნენ” (Kemal/İbrahim
Goradze & Niko Baramidze (çev.), 1990, s.136).
Yukarıdaki örnekte, KM’de geçen “Beynimden vurulmuşa döndüm” ifadesi hedef kültürd
anlaşılabilecek şekilde “თავში ტყვია მომხვედროდა/tavşi tkvi momxvedroda” olarak çevrilmiştir.
Dolayısıyla çevirmenlerin kaynak kültüre özgü öğeyi birebir çeviri yöntemi ile çevirmeleri kültürel
eşdeğerlik stratejisini benimseme yaklaşımının olduğu söylenebilir.
Örnek 2 :
KM: “Düşündü, uzun uzun düşündü, annesinin niçin, neye içerlediğine cevap bulamadı.
Tek cevap, olsa olsa, gelinini kıskanmasıydı. Hemen hemen bütün kaynanalar gibi, ‘Dağdaki gelmiş,
bağdakini kovuyor!’ gibilerden, el kızının oğlunu çekip almasına içerliyordu” (Kemal, 1980, s. 41).
HM: “მაზჰარმა ბევრი იფიქრა, ბევრი იმსჯელა, მაგრამ დედის განაწყენების მიზეზი
მაინც ვერ გაიგო.
თუმცა მიზეზი ალბათ ის გახლდათ, რომ დედამთილი ვერ იტანდა რძალს. სხვა
დედამთილებივით მასაც ის აწუხებდა, გარედან მოსული რძალი შვილს მაცლის ხელიდანაო ...”
(Kemal/İbrahim Goradze & Niko Baramidze (çev.), 1990, s. 34).
Kültürel unsur kapsamında bahsedilebilecek bir diğer örnek de yukarıda yer almaktadır. Bu örnekte
“Dağdan gelip bağdakini kovmak” ifadesinin HM’de “გარედან მოსული რძალი შვილს მაცლის
ხელიდანაო/garedan mosuli rdzali şvils matslis khelidanao” şeklinde aktarılarak kaynak kültüre özgü
olguyu uyarlama çeviri yöntemi benimsenerek işlevsel eşdeğerlik stratejisi kullandığı söylenebilir. Ancak
bahsedilen ifadenin hedef dildeki karşılığı “გარეულმა შინაური გააგდო/gareulma şinauri gaagdo”
şeklinde olup çevirmenlerin hedef dil okuru tarafından anlaşılmasını sağlamak için hedef dile aktardığı çeviri
Newmark’ın “işlevsel eşdeğerliği” stratejisi olarak değerlendirilebilir.
---
Örnek 3:
KM: “Bar karıları böyledir. Candan dost ararlar kendilerine. Barda güler söylerler amma, yalnız
kaldılar mı da dut yemiş bülbüle dönerler. Düşün ha düşün…” (Kemal, 1980, s.155).
HM: “ბარის ქალები ასეთები არაიან, მეგობარს არ გაწირავენ! მართალია, სამუშაო
საათებში მხიარულობენ. იცინიან, კისკისებენ, კლიენტებს ამხიარულებენ. მაგრამ, როგორც კი
მარტონი დარჩებიან, თუთა ნაჭამ ბულბულებს დაემსგავსებიან ხოლმე. ფიქრებში
ჩაიძირებიან და” (Kemal/İbrahim Goradze & Niko Baramidze (çev.), 1990, s. 125).
Yukarıdaki örnekte KM’de verilen “dut yemiş bülbüle dönmek” ifadesi HM’de “თუთა ნაჭამ
ბულბულებს დაემსგავსებიან ხოლმე/ Tuta naçam bulbulebs daemsgavsebian” şeklinde çevrilmiştir.
Ancak hedef dildeki karşılığı “სიტყვა გაუშრა&ენა ჩაუვარდა / sitkva çauvarda & ena çauvarda” şeklinde
mevcuttur. Çevirmenlerin hedef dildeki karşılığını vermek yerine birebir çeviri yöntemi yolu seçerek eş
anlamlılık çeviri stratejisi kullanıldığı ifade edilebilir.
Örnek 4:
KM: “Ne yapayım diyor, karımda yıllar yılı arayıp da bulamadığımı onda buldum. Düşünüyorum,
haksız değil. Gönül bu Ferman dinler mi? Sen kadın olup kocanı avucunun içine alamazsan, suç benim mi?”
(Kemal, 1980, s.159).
HM: “რა უნდა ვქნაო, მითხრა, რაც წლების მანძილზე ცოლისგან ვერ ვნახე, იმ ქალში
ვიგრძენიო... ამ საქმეს ახლა რომ ვუკვირდები, მაზჰარი არ ტყუის. გულისა და გრძნობის
ამბავია... გულს კი ვერაფერს უბრძანებ !... შენ რომ ქალი ხარ და ქმარს ვერ ასიამოვნებ... ხელში ვერ
დაიჭერ და ვერ დაიმორჩილებ, ესეც ჩემი ბრალია?” (Kemal/İbrahim Goradze & Niko Baramidze
(çev.), 1990, s. 128).
KM’de geçen “Gönül bu Ferman dinler mi?” ifadesi Gürcü dilinde tam karşılığı olmamakla birlikte
HM’de “გულს კი ვერაფერს უბრძანებ!/ guls verapers ubrdzaneb” şeklinde çevrilmiştir. Bu ifadenin
çevirisinde çevirmenler birebir çeviri yöntemi anlayışı benimseyerek kültürel eşdeğerlilik stratejisini tercih
etmiştir.
Örnek 5:
KM: “O, çok iyi kalpli bir kızdır, dedi. Ciğerlerinden hasta. Başından acı bir macera geçmiş kocası
bir oyuncu kıza kapılıp kendisini terk etmiş de… “Olabilir. Her koyun kendi bacağından asılır” (Kemal,
1980, s.198).
HM: “ძალიან გულკეთილი ქალია, - მიუხვდა ბარის პატრონი, -ფილტვებით არის
დაავადებული. ბევრი სიმწარე აქვს გამოვლილი. მისი ქმარი ვიღაც მოცეკვავა, ქალს
გადაჰკიდებია და ეს მიუტოვებია.. “შესაძლებელია. ყველა ცხვარი თავისივე ფეხით ჩამოიკიდება
ჩანგალზე…” (Kemal/İbrahim Goradze & Niko Baramidze (çev.), 1990, s. 160).
Her dilin kendine has atasözü mevcuttur. Bunların sağlıklı bir şekilde çevrilebilmesi için hedef dilin
iyi bilinmesi gereklidir. Bu bağlamda, KM’de yer alan “Her koyun kendi bacağından asılır” ifadesi hedef
dilde anlaşılabilecek şekilde “ყველა ცხვარი თავისივე ფეხით ჩამოიკიდება/kvela tskhvari tavisive
pekhit çamoikideba” olarak çevrilmiştir. Çevirmenlerin diğer örneklerde de görüldüğü üzere birebir çeviri
yöntemi yolunu seçerek kültürel eşdeğerlik stratejisi kullandıkları ifade edilebilir.
Örnek 6:
KM: “Kendinin de evladı vardı. O da günün birinde kaynana olacaktı. Onun için eziyet etmemeliydi.
Ah almanın iyi bir şey olmadığını biliyordu. ‘Alma mazlumun ahını, çıkar aheste aheste…’ diye bir söz
vardı” (Kemal, 1980, s.117).
HM: “ნაზანსაც ხომ ჰყავს შვილი, ჰოდა, ერთ მშვენიერ დღეს ისიც დედამთილი გახდება.
რძალს არ გაამწარებს, რადგან კარგად იცის, რომ ყოველგვარი შურისძიების უებარი წამალი
თვით შურისძიებაზე უარის თქმა არის” Kemal/İbrahim Goradze & Niko Baramidze (çev.), 1990, s. 94).
KM’de verdiğimiz örnekte “Alma mazlumun ahını, çıkar aheste aheste” ifadesi HM’de
“ყოველგვარი შურისძიების უებარი წამალი თვით შურისძიებაზე უარის თქმა არის/kovelgvari
şurisdziebis uebari tsamali tvit şurisdziebaze uaris tkma aris” şeklinde verilerek çevrilmiştir. Ancak hedef
dildeki karşılığı “სისხლი სიხლით არ მოიბანება/Siskhli siskhlit ar moibaneba” ifadesiyle verilmektedir.
Çevirmenlerin hedef dildeki tam karşılığını başka bir ifadeyle ve anlamsal çeviri yöntemi yolu seçerek
kültürel eşdeğerlilik çeviri stratejisi kullanarak verdiğini söyleyebiliriz.
Örnek 7:
---
Ana gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz: İnsanlar içinde bize anne kadar candan bağlı dost yoktur. Kelimesi
kelimesine çevirisi: “დედაზე უფრო ახლობელი და ბაღდადზე უფრო მშვენიერი და
თვალწარმტაცი მხარე არსად არ არის / dedaze upro aklobeli da bağdadze upro mşvenieri da
tvaltsarmtatsi mkhare arsad ar aris.”
KM: “İtikatsızlık iyi şey değil. İtikatsızlıktan her türlü fenalık doğar. Dinle beni Mazhar: Ana gibi
yar, Bağdat gibi diyar olmaz! Sen işinde gücündeyken, karın olacak küp uçuran, avuç dolusu paralar
sarfederek büyücülere eşek dilleri yazdırıyor sana eşek dilleri!” (Kemal, 1980, s.98).
HM: “ადამიანი ურწმუნო არ უნდა იყოს. რწმენის დაკარგვა ყოველგვარი უბედურების
საწინდარია, ჩემო მაზჰარ. მისმინე, შვილო, დედაზე უფრო ახლობელი და ბაღდადზე უფრო
მშვენიერი და თვალწარმტაცი მხარე არსად არ არის. შენ შენი საქმითა ხომ დაკავებული, აქ კი
ეს შენი შერეკილი ცოლი კუდიანებთან იმდენ ფულს ხარჯავს შენი მოჯადოებისათვის, რომ...”
Kemal/İbrahim Goradze & Niko Baramidze (çev.), 1990, s. 79).
Bir diğer örneğimizde de KM’ de yer alan “Ana gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz” atasözünün Gürcü
dilinde tam bir deyim karşılığı olmamasına rağmen bu deyime yakın bir deyime başvurulduğunu ve bu
deyimin HM’de içerik olraak az da olsa yansıtıldığını söyleyebiliriz. Böylelikle çevirmenler hedef metni
hedef okura daha anlaşılır bir şekilde “დედაზე უფრო ახლობელი და ბაღადზე უფრო მშვენიერი და
თვალწარმტაცი მხარე არსად არ არის/dedaze upro aklobeli da bağdadze upro mşvenieri da
tvaltsarmtatsi mkhare arsad ar aris” şeklinde aktararak ve kaynak metnin de içeriğini korumayı göz önünde
bulundurarak birebir çeviri yöntemini uyguladıkları söylenebilir.
Örnek 8:
KM: “Aliye ananın kafasından Nazan geçti. Köprüyü geçene kadar ayıya dayı demeli, sakalına göre
tarak vurmalıydı. Hani hiç te yüzüne güldüğü yok..” (Kemal, 1980, s.250).
HM: “ალიე ანა დაფიქრდა. ქალს ისევ ნაზანი დაუდგა თვალწინ. როგორ მივუდგე? სანამ
ხიდზე გახვიდოდე დათვს ბიძა უნდა დაუძახო და მიეფერო. სავარცხელიც კაცს წვერის
მიხედვით უნდა შეურჩიო... არა, ასე არ ივარგებს... დისშვილისთვის ერთხელაც არ გამიღიმია
და გული არ გადამიშლია” (Kemal/İbrahim Goradze & Niko Baramidze (çev.), 1990, s. 23).
Son olarak verdiğimiz bu örnekte ise KM’de verilen “Köprüyü geçene kadar ayıya dayı demeli,”
ifadesi HM’de “სანამ ხიდზე გახვიდოდე დათვს ბიძა უნდა დაუძახო და მიეფერო/sanam khidze
gaxvidode datvs bidza unda daudzakho da miepero” şeklinde verilerek çevrilmiştir. Ancak hedef dildeki
karşılığı ise “დათვი რომ მოგერევა ბაბაი დაუძახეო/datvi rom mogereva babai daudzakheo” ifadesiyle
verilmektedir. Çevirmenlerin hedef dildeki deyim karşılığını vermeden anlamsal çeviri yöntemi yolu seçerek
kültürel eşdeğerlilik çeviri stratejisi kullandığı ifade edilebilir. Ayrıca KM’ yer almayan ifadelerin HM’de
“არა, ასე არ ივარგებს/ara, asear ivargebs” ifadesinde olduğu gibi hedef metne eklenerek ekleme stratejisi
uygulandığı görülmektedir.
Sonuç
Bu çalışmada, Orhan Kemal’in El Kızı romanındaki kültürel unsurların çevrisine yoğunlaşılmış ve
Newmark’ın kültürel unsurların çeviri yöntem ve stratejilerinden yararlanılarak hangisinin ağırlıklı olarak
kullanıldığına ilişkin tespitte bulunulmaya çalışılmıştır. Çalışma bulguları kültürel unsurların çevirisinde
kaynak metnin kültürel ve dilsel farklılığını ve çeşitliliğini yansıtacak şekilde çeviride “kültürel eşdeğerlilik”,
“eşanlamlılık” ve işlevsel eşdeğerlik” stratejisinin ağırlıklı olarak tercih edildiğini ortaya koymuştur. Çeviri
süreci esnasında bağlamı bozmayacak şekilde sözcük eklemelerinin de yapıldığı kültürel unsur çevirilerine
de rastlanılmıştır. Böylece çevirmenlerin çeviriye farklı bir bakış açısıyla yaklaşımlarının ve çeviriyi
kültürler arası alışverişi arttırmada bir araç olarak nitelendirmelerinin bir yansıması olarak da algılanabilir.
Sonuç olarak, ele aldığımız metinlerin çevirisi bir kültürün bir başka kültüre açılmasına, birbirleriyle
karşılaştıklarında benzerlikleri ve farklılıklarını kıyasladıkları bir alışveriş ve dönüşüm yoluna girmesine
olanak sağlar. Gürcücede ve Türkçede yer alan bu kültürel öğelerini karşılaştırmalı olarak ele aldığımız bu
çalışma gösteriyor ki her toplumun kendine özgü kültürü, değerleri ve inanışı vardır. Bu maddi ve manevi
değerler vasıtasıyla söz kalıpları oluşturularak kültürün gelecek kuşaklara aktarılması ve varlığının nesiller
boyu korunmaya çalışılması her iki toplum için de ortak amacı taşımaktadır.
Kaynakça
1. Bassnett, S. (1998). “The Translation Turn in Cultural Studies”. Constructing Cultures. Essays on Literary Translation. (Der.
Susan Bassnett ve Andre Lefevere). Clevedon: Multilingual Matters. ss.123-140.
2. Göktürk, A. (2000). Çeviri: Dillerin Dili. İstanbul: Yapı Kredi Yayıncılık.
3. Kemal, O. (1980). El Kızı. Ankara: Tekin Yayınevi.
4. Köksal, D. (2005). Çeviri Eğitimi: Kuram ve Uygulama. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
---
5. Lortkipadnidze G. (1997). N. Chikovani: Gürcü Kültürünün Tarihi (Eski çağlardan XIX. yüzyılın ilk yarısının sonuna kadar) ( ნ.
ჩიქოვანი: ქართული კულტურის ისტორია (უძველესი დროიდან XIX საუკუნის პირველი ნახევრისბოლომდე), Tiflis:
Tiflis Devlet Üniversitesi Yayınları.
6. Morsy, T. A. (2019). Newmark’ın Çeviri Yöntem ve Stratejileri Bağlamında Teneke Romanının Arapça Çevirilerinde Yerel
Kültür Unsurlarının Aktarımı Üzerine Bir İnceleme. Turkish Studies. 14/4. ss. 2595-2624. Ankara.
7. Nedim, G. (1978). Çeviri Sorunları Özel Sayısı. Türk Dili Aylık Dil ve Yazın Dergisi. Cilt, XXXVIII, Sayı 322. Ankara.
8. Newmark, P. (1988). Textbook of Translation. Oxford: Pergamon Press.
9. Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation. New York – Londra – Toronto – Sidney – Tokyo: Shanghai Foreign Language
Education Press, Prentice Hall.
10. Newmark, P. (2010). “Translation and Culture”. Meaning in Translation. (Ed. Barbara Lewandowska-Tomaszcyk&Marcel
Thelen).
11. Orhan Kemal, El Kızı, çev. İbrahim Goradze & Niko Baramidze (Batum: Sabçota Açara, 1990), 22/399
12. Pancikidze. D. (1988). Çeviri teorisi ve Pratikliği. Tiflis: Ganatleba Yayınevi.
13. Türk Dil Kurumu, (2000). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
14. Yarmalı, E. S. (2002). Çeviri Tekniği Dilbilgisi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım (Genişletilmiş 4. Baskı).
15. Yazıcı, M. (2005). Çeviribilimin Temel Kavram ve Kuramları. İstanbul: Multilingual.
ANADOLUYA SIĞMAYAN QÜRUR. RƏŞAD NURİ GÜNTƏKİN YARADICILIĞI

Qədimova Həqiqət Kərim qızı
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, direktor müavini
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Zaqatala filialı
Abstract: Rashad Nuri Guntekin was born in Istanbul in 1889 in a military family. He received his
primary education at Canakkale secondary school. He completed his secondary education at Freler school in
Izmir. Then, in order to get a higher education, he entered the Faculty of Literature of Istanbul University
and completed his higher education in 1912.
Keywords: History, modesty, Turkish, world
Rəşad Nuri Güntəkin1889-cu ildə İstanbulda hərbçi ailəsində dünyaya gəlib. İbtidai təhsilini
Çanaqqala orta məktəbində alır. Orta təhsilini isə İzmirdəki Frerler məktəbində başa vurur. Sonra ali təhsil
almaq məqsədilə İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsinə daxil olur, 1912-ci ildə ali təhsilini başa
vurur. 1927-ci ilə qədər İstanbulda Beşiktaş İttihat və Tərəqqi, Fatih Vəqfi Kəbir məktəblərində, oğlanlar
liseyi, Ərənköy qızlar liseyində türk və fransız dillərindən dərs deyir. 1927-ci ildə maarif müfəttişi vəzifəsinə
təyin olunur. 1939-cu ildə Çanaqqaladan Türkiyə Böyük Millət Məclisinə millət vəkili seçilir. Bununla belə,
yaradıcılıq aləmindən ayrılmamaq üçün aktiv siyasətlə məşğul olmur. Daha sonra Türkiyənin Parisdəki
səfirliyində mədəniyyət attaşesi işləyir. 1950-ci ildə Türkiyənin UNESCO-da təmsilçisi təyin olunur.
İlk əsəri - “Əski Ahbap” adlı povesti 1917-ci ildə işıq üzü görür. Həmin dövrdən başlayaraq teatr
tənqidi, araşdırma və hekayə yaradıcılığı ilə məşğul olur. “Şair”, “Nədim”, “Böyük məcmua” kimi dərgilərdə
əsərlərini çap etdirir. İlk dəfə 1922-ci ildə hissə-hissə “Vaxt” (“Vakit”) qəzetində dərc olunan “Çalıquşu”
romanı yazıçıya böyük şöhrət gətirir.
Rəşad Nuri Güntəkin müxtəlif janrlarda 100-dən artıq əsərin müəllifidir. Onlardan 19-u romandır:
“Çalıquşu” (1922), “Gizli əl” (1922), “Damğa” (1924), “Dodaqdan qəlbə” (1925), “Axşam günəşi” (1926),
“Bir qadın düşməni” (1927), “Atəş gecəsi» (1942)“Qan davası” (1955) və s. romanlarda yazıçı Türkiyə
mühitinin qaranlıq səhifələrinə işıq tutur. Müəllifin hekayələri yeddi müxtəlif kitabda toplanıb. Xüsusilə
“Sönmüş ulduzlar” (1927), “Leyli ilə Məcnun” (1928) adlı hekayələri geniş oxucu marağı doğurub.
“Balıkəsir mühasibəçisi” (1953), “Tanrıdağ ziyafəti” (1955) kimi dram əsərləri də diqqətdən kənarda qalmır.
O həm də bədii tərcümə ilə məşğul olub. Migel de Servantesin “Don Kixot”, Alber Kamyunun
“Yad”, Emil Zolyanın “Həqiqət” romanlarını, habelə müxtəlif dünya yazıçılarının hekayələrini türkcəyə
çevirib. Lakin bir sıra əsərləri sağlığında işıq üzü görməyib. Ölümündən sonra yazıçının həyat yoldaşı
Hədiyə xanım əsərlərinin külliyatını nəşr etdirib.
Rəşad Nuri Güntəkin haqqında Türkiyədə kitablar, monoqrafik tədqiqatlar yazılıb. Türkiyədə elə bir
şəxs tapmaq olmaz ki, onun əsərlərindən hər hansı birini oxumasın, yaxud romanlarına çəkilmiş filmləri seyr
etməmiş olsun. O, hələ sağlığında ikən türk ədəbiyyatının canlı klassikinə çevrilmişdi.
Ədib yaratdığı obrazın mənəvi dünyasına daxil olur, onun hiss, həyəcan və yaşantılarını inandırıcı
cizgilərlə oxucuya təqdim edir. Qəhrəmanlarını xalqın içərisindən seçir. Məhz buna görə də o, daima geniş
xalq kütləsinin diqqət mərkəzində olub və sevilib.
Əsərlərində əsas konflikt kimi seçilmiş fərd və cəmiyyət qarşıdurması onun yaratdığı qəhrəmanların
taleyini müəyyənləşdirən ən mühüm amillərdən biridir. Romanlarının bir qismi qəhrəmanlarının dilindən
təsvir olunur. Üslubuna xas olan bu cəhəti özü belə səciyyələndirir: “Mən qəhrəmanlarımdan birini seçib
onun
---
dilindən danışmağa daha çox üstünlük verirəm. Bu zaman süjet pozulmur. Əksinə, əhvalatı anladan
qəhrəman vəhdəti mühafizə edir. Bunun bir yaxşı cəhəti də odur ki, romanda məsuliyyətin mühüm bir
qismini üstündən atmış olursan...”
Rəşad Nuri Güntəkinin dili ədəbi türkcənin ən mükəmməl örnəklərindən sayılır. Yazıçının dəst-
xəttinə xas olan sadəlik və təbiilik, danışıq dili ilə ədəbi dilin məharətlə qovuşdurulmasından yaranan
üslubunun özünəməxsusluğu diqqət çəkir.
Azərbaycan oxucuları onun “Çalıquşu”, “Dodaqdan qəlbə”, “Damğa”, “Yarpaq tökümü”,
“Dəyirman” romanları və bir sıra hekayələri ilə tanış olublar.
Onun yaradıcılığında “Çalıquşu” romanının özünəməxsus yeri var. Yazıçı əsərdə Qurtuluş savaşı
zamanı Anadolunu çoxlu insanları və bölgələri ilə canlandırmağa çalışıb. Roman Fəridə ilə Kamranın sevgisi
üzərində qurulsa da, müəllif bu sevgi fonunda Anadolu insanının mənəvi dünyasının mürəkkəbliyini açıb
göstərib. Beləliklə, türk ədəbiyyatında roman janrına xüsusi maraq oyandıra bilib. “Çalıquşu” romanı
ümumilikdə türk ədəbiyyatında nadir görülən bir şöhrət qazanıb və cəmiyyətin oxuyub-yazan hər təbəqəsi
tərəfindən sevilib.
Yazıçı əsərin baş qəhrəmanının - Fəridənin timsalında romantik və idealist türk qadını obrazını
özünəməxsus cizgilərlə yaradıb. Ədib müsahibələrinin birində deyib ki, “Çalıquşu” romanını yazmaqda
məqsədi xalqın gözündə oxumuş, təhsilli, sərbəst düşüncəli türk qızlarına simpatiya oyatmaq olub. Dodaqdan
qəlbə romanında kiçik yaşlarında çoxlu əziyyət vəməşəqqətlər yaşayan Hüseyn Kənanın həyatından bəhs
edir. Uşaqlığı çətin keçən Kənan məşhur bəstəkar ikən şan şöhrət onun başını gicəlləndirir, keçmişdəki
ağrılı- acılı illərinin intiqamını alırmış kimi əyləncəli,qayğısız bir həyat yaşamağa qərar verir.Bu yolda hətta
onun musiqisinə dəlicəsinə vurulan gənc,saf Lamiənin həyatını məhv etməkdən belə
çəkinmir.Yetim,köməksiz qızı həyatın axarına buraxaraq gələcəyi üçün xeyirli olacağını düşündüyü
Cavidanla ailə həyatı qurur.Lakin bu izdivac ona xoşbəxtlik gətirmir.Sonda yalançışan-şöhrət,zəngin həyat
tərzi onu bezdirir,əvvəlki həyatına qayıtmağı,hüzuru Lamiyənin sevgisində tapmağı çox arzulayır.Bu istək
onda xəstəlik halını alır.Lamiyəyə qovuşmaq istəsə də buna nail ola bilmir və həyatına intiharla son
qoyur.Lamiə isə həyatın bütün zərbələrinə baxmayaraq qızı Məbrurə ilə birlikdə öz namusunu qoruyub
yaşamağı bacarır və sonda həqiqi sevgisinə qovuşur. Dodaqdan qəlbə romanılirik-realist üslubdayazılsa da,
müəllif bu əsərdə dövrünün ictimai problemlərinə də biganə qalmamışdır Əsərdə öz məhəbbəti naminə
əzablara düçar olan Lamiənin məşəqqətli həyatı və məxsus olduğu cəmiyyətin ziddiyyətləri real bədii təsvirlə
verilmişdir.
“Yarpaq Dökümü” romanında Rəşad Nuri Güntəkin yaşadığı zaman üçün səciyyəvi olan ciddi sosial
problemi qaldıraraq onun bədii həllini verməyə çalışıb.Bu sosial problemin əsasında “türk cəmiyyətini saran
“əsri həyat” modasının mühafizakar bir ailədə yaratdığı sarsıntı və bu səbəbdən meydana gələn əxlaq
süqutudur. Bu süqutun təməlində pul və namus arasındakımünaqişə vardır..Sonunda pulun qələbəsiylə əxlaq
dəyərlərinin iflası romanı idarə edən fikiridir.
Roman müəllifin digər əsərləri ilə mövzu,problem və xarakter yaradıcılığı baxımından
səsləşir.Romanda müəllif sadə,namuslu həyat tərzi keçirən bir məmur ailəsinin sosial problem və əxlaq
düşkünlüyü üzündən çöküşünün səbəblərini aşkarlamağa çalışıb.Əsərin qəhrəmanı Əlirza bəyə xlaq
dəyərlərinə hədsiz dərəcədə bağlı olan mənəviyyat sahibidir/Lakin yaşadığı cəmiyyətlə Əlirza bəyin bağlı
olduğu əxlaqi dəyərlər arasında ziddiyyətlər var.
Rəşad Nuri Güntəkin yaradıcılığı çox zəngindir və onu bir yazıda əhatə etmək çətindir. Görkəmli
yazıçı ömrünün müdrik çağında ağır xəstəliyə - ağciyər xərçənginə düçar olur. Vaxtilə çətin həyat keçirən,
amma heç zaman qürurunu itirməyən yazıçı bundan çox təsirlənir. Ancaq həyatdan ümidini üzmür. Müalicə
olunmaq üçün Londona gedir. 1956-cı il dekabrın 13-də orada vəfat edir. Nəşi İstanbula gətirilərək
Qaracamaat qəbiristanlığında dəfn edilib.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1. Rəşad Nuri Güntəkin. (2006). Çalıquşu. – Bakı: Şərq-Qərb.
LİRİK BEN VE VATAN KARŞILAŞMASI

(Abbas Sehhet ve Mehemmed Hâdi‘ye Ait İki Şiir Örneğinde)
Afina BARMANBAY
Doç.Dr.
Kafkas Üniversitesi, Kars, Türkiye
Orcid id: 0000-0001-8038-6668
Abstract. The concept of "lyrical me", which is mostly called "poetic me" or "speaker", is used for a
person, character or entity that reflects the poet's voice by speaking in poetry. In general, the lyric me is
---
identified with the poet. In addition, the lyrical me has the power to reflect the feelings of someone or
directly
---
the reader. In our study, the intense emotional flood that emerged as a result of the lyrical me's encounter
with the homeland and the lyrical me's behavior patterns in the face of these feelings were analyzed. Abbas
Sehhet's "Tercüme-i Hâlim Yahut Hululu" and Mehemmed Hadi's "Ümit Sahne-i Temaşa-yı Yaşam
Ruhudur" were selected as the best exemplary texts on the subject. Based on these poems, a number of
questions were clarified: “What kind of feelings does the lyrical me experience when confronted with the
character of Vatan? Did the poets themselves or the characters perform the lyrical me?" etc.
Keywords: lyrical me, homeland, Abbas Sehhet, Mehemmed Hadi.
Giriş
“20. yüzyıl başlarında Rusya (1905), İran (1905-1907) ve Osmanlı’da (1908) başlanan meşrutiyet
ortamının etkisiyle Azerbaycan’da hız kazanan aydınlanma faaliyetleri eşliğinde vatan kavramı da yeni
boyutlara ulaşır” (Barmanbay, 2020: 14). Azerbaycan romantik edebiyatında görülmekte olan derin keder, o
dönem romantizmine özgü bir vatandaşlık kederidir. Birçok şiirde bu kederin ümide dönüştüğü de
görülmektedir, “bu değişken ruh hâllerine bazen aynı şiirin farklı dizelerinde bile rastlamak mümkündür”
(Erol, 2017: 52). Romantik eserlerde genellikle “büyük kahramanlıklar yapma, dünyayı değiştirip yeniden
kurma hayalleri içinde” yaşayan başkarakter, “gerçeklikle karşılaştıktan sonra, dünyayı değiştirmenin
mümkün olmadığını anlayıp, bunalıma düşer” (Yarullina Yıldırım, 2016: 20). Tüm bunalım ve karamsarlığa
rağmen Azerbaycan romantikleri vatanın parlak istikbaline olan inançlarını asla kaybetmemiş ve vatandaşlık
duyarlılığının çok ağır bastığından olmalı ki, lirik ben’in vatanın önüne geçmesine izin vermemişlerdir. Bu
dönem Azerbaycan romantik edebiyatının öncülerinden Abbas Sehhet ve Mehemmed Hâdi’nin eserlerinde
bu manzara daha net bir şekilde seyredilmektedir. 20. yüzyıl başlarında Azerbaycan edebiyatında lirik ben’in
vatan kavramı ile karşılaşması sonucu ortaya çıkan en güzel şiir örnekleri Abbas Sehhet’in “Tercüme-i
Hâlim Yahut Hululu” ve Mehemmed Hadi’nin “Ümit Sahne-i Temaşa-yı Hayatın Ruhudur” adlı eserleridir.
1. Abbas Sehhet’in “Tercüme-i Hâlim Yahut Hululu” Şiirinde Lirik Ben ile Vatan Karşılaşması
“Tercüme-i Hâlim Yahut Hululu” (Səhhət, 2005: 58) adlı şiir 1912 yılında büyük bir romantik
coşkuyla kaleme alınmıştır. Vatanın içler acısı durumu ve vatandaşların bu durumdan kurtulmak için hiçbir
çaba göstermemesi gibi hususlar, yüce idealler peşinde koşan lirik ben’i çileden çıkararak aklını yitirmek
safhasına getirmiştir. “İçtimai varlıkla şairin “ben”i arasındaki tezadı doğuran kederin mahiyetini, ona
kavuşmuş derin umut kıvılcımlarını müşahede etmek için tek “Tercüme-i Hâlim Yahut Hululu” şiiri zengin
materyal vermektedir. “Tercüme-i Hâlim…” hakikaten romantik bir kahramanının tercümeyi hâlidir”
(Talıbzadə, 1986: 94).
Aşk zinciri kırıldı, yol açın,
Ey uşaklar, hululu7 geldi, yol açın.
Od saçar ağzı, vücudu alışır,
Od tutar kim ona bir dem yanaşır.
Magzı8 bir saige9, bir volkandır, -
Gönlü niran10, emeli hüsrandır.
Uçurumlar, kayalar meskenidir,
Kanlı, müdhiş11 kuyular memenidir12.
Daldığı fikr-i derin deryalar,
Düştüğü eşk-i çetin sevdeler13.
Kalbi kan, hâli yaman, hane-harab14,
Gözyaşı içtiği su, bağrı kebap.
Sattığı cinsi büyük niyetler,
Aldığı nef-i fena töhmetler.
İstiklal mücadelesi yolunda karşılaştığı engellerin sertliği ve acımasızlığı karşısında lirik ben’in
düştüğü umutsuzluk ve çaresizlik birkaç mısrada maharetle ifade edilmektedir. Bu şiirde lirik kahraman ile
şair “ben”inin kavuştuğunu aşağıdaki mısralardan da görebiliriz:
Fikri âli, bedeni hâr-ü zelil,
7
Hululu – delirmiş (kimse).
8
Magz – beyin.
9
Saige – yıldırım.
10
Niran – nurlar, ziyalar. Ateşler, nârlar. Nurlar, ateşler.
11
Müdhiş – korkunç, dehşet verici.
12
Memen – sağlam. güvenilir, emin yer.
13
Sevde – karalık, siyahlık.
14
Hane-harab – evi yıkılmış, hâli perişan olmuş, sefil.
---
Adı Sehhet’ken özü hasta, elil.
Kanlı ellerle tıkanmış nefesi,
Bağırır, çıkmıyor amma ki sesi.
Çırpınır belki kurtarsın özünü,
Dinleyenler işitirler sözünü. (Səhhət, 2005: 58)
İrtica, lirik ben’in “ağzını kanlı elleriyle tıkamıştır”; her ne kadar haykırmaya çalışsa da sesi çıkmaz,
en yakınındakiler bile onu duymaz. Lirik ben, adının Sıhhat olduğunu söyleyerek kendisinin bu durum
karşısında bir hasta olduğuna dikkat çeker. Tüm hayal ve idealleri ile sosyal durum arasındaki keskin
tezatlar; Abbas Sehhet’i huzursuz eden, onun rahatını bozan, canını sıkan acı gerçeklik olarak ortaya
çıkmaktadır (Barmanbay, 2020: 43). Bu durumda hayal kırıklarına, can sıkıntılarına, bütün zorluklara, engel
ve baskılara rağmen şair, gerçek bir vatansever olarak pes etmez. Çünkü Şamil Veliyev’in belirttiği gibi,
Azerbaycan romantiklerinin eserlerine özgü “zayıf, tenha, kimsesiz, dilenci, garip, hasta, şikest 15 vs. gibi
kahramanlar da hayata inanç hissini yitirmez, saadeti uzun sürmeyen zehirli yakınların değil, uzak
cennetlerin hakikatlerini arzularlar” (Vəliyev Köprülü, 1999: 368). Abbas Sehhet de eserlerinde bu denli
çaresizlik ve umutsuzluk içinde kıvranmasına rağmen olup bitenleri kabullenip hazmederek teslim olmayı
aklından bile geçirmez. Şiirdeki lirik ben’in bu konudaki azim ve gayreti aşağıdaki mısralarla ifade
edilmektedir:
Şişe çeksez16 de diriyken etimi,
Atmaram17 ben vatan ü milletimi.
Mesleğim tercüme-yi hâlimdir:
Lutf-i hak gayeyi âmâlimdir. (Səhhət, 2005: 58)
“Diri diri etimi kesip şişe çekseniz de vatanımdan vazgeçmem” diyen şairin bu dizesi, Azerbaycan
edebiyatı tarihinde vatanın paha biçilmez değerini anlatan en güzel ifadelerdendir. Abbas Sehhet’in ister
kendi kişiliği isterse de şair kimliği, onun son nefesine dek kendi amaç ve gayesine, hakkın telkin ettiği
ideallerine sadık kaldığını göstermektedir. Şair, tamamen samimiyet ve içtenlikle ifade ettiği bu mısralarla
tam da kendi tercüme-yi hâlini kaleme almıştır denilebilir. Sehhet bu şiirinde, “vatanperverlik gibi ulvi, saf 18
bir hissi ifade ederek, özel hayatını gençlere, vatan evlatlarına örnek gösterir. Şair zulüm, istismar ve
adaletsizliğin hüküm sürdüğü bir devirde vatanının, halkının terakkisi namına gördüğü her bir işin, “büyük”
niyetlerinin mukabilinde fena şekilde töhmet altında bırakıldığı zamanlarda bile vatandan, halktan incinmez,
halka hizmet etme aşkıyla yaşar” (İsayev, 2001: 108). Kuşkusuz, vatanı sevmek yeterli olmayıp, vatanın ve
milletin işine yaramak da gerekir; Abbas Sehhet sırf bunu kastederek lirik ben karakterine bürünerek kendi
varlığını bir örnek gibi gençliğe sunar. Şairin yarattığı lirik ben, “vatan ve vatandaş probleminin, sanatkâr ve
zaman, hayal ve hakikat, ilişkilerinin yalnızca rasyonel felsefi esaslarını değil, hem de reel içtimai siyasi
mahiyetini açıklar, vaziyetten uğurlu çıkışın spektrumlarını ışıklandıran” millî bir liderdir (Vəliyev Köprülü,
1999: 369).
2. Mehemmed Hadi’nin “Ümit Sahne-i Temaşa-yı Hayatın Ruhudur” Şiirinde Lirik Ben ile Vatan
Karşılaşması
1914 yılında yazılmış “Ümit Sahne-i Temaşa-yı Hayatın Ruhudur” (Hadi, 2005: 231-232) şiiri,
Hâdi’nin kendini anlatan en hüzünlü, en karamsar ve en hazin eserlerindendir. Şiirden lirik ben kimliğine
bürünmüş Hâdi’nin kendisini tamamen vatana adamış olduğu görülmektedir. Şiir altı bentten oluşmaktadır.
İlk altılıkta “Ben bir güneşim, yerde ayandır lemeatım19, Şiirimde parıldar duruyor çehre-i zatım” diyen lirik
ben, yaşamının yokluklar içinde geçtiğini, asıl kimliğinin, kıymetinin ölümünden sonra bilineceğini söyler.
Kendisini feda etmekle vatanını kurtaracağına olan inancını şiirin ikinci bendinde lirik ben şöyle ifade eder:
Ben solmalıyım ta ki açılsın da baharım,
Ben sönmeliyim, şa’şaalansın da naharım20,
Ben ölmeden evvel vatanım oldu mezarım,
Erbab-ı zekâ düşmanıdır imdi diyarım.
Söndükte zekâ, ehl-i vatan ağlayacaktır,
Göz incisi- yaşlar o zaman parlayacaktır. (Hadi, 2005: 232)
Vatanında baharın açılması için lirik ben’in solması, gündüzün parlaması için lirik ben’in ölmesi
gerekiyor. Zaten ölmeden vatan ona mezar olmuştur; çünkü yurdu, zekâ erbaplarına düşman kesilmiştir. Bu
15
Şikest – engelli.
16
Çeksez – çekseniz.
17
Atmaram – bırakmam.
18
Saf – berrak, temiz.
---
19
Lemeat – parıltılar.
20
Şa’şaalansın da naharım – gündüzüm parlasın.
---
gidişle zekâ da sönecek, vatan evlatları o zaman ağlamaya başlayacaktır. Lirik ben, ölmeden önce vasiyetini
şöyle dile getirir:
En son dileğim: makberim olsun vatanımda,
Tendir vatanım, olmalı canım da tenimde.
Ruhum ki benim kalmayacak bu bedenimde,
Kuş şekline girsin, kanat açsın çimenimde.
Endamımı ağuş-i edem21 saklayacaktır,
Ferda-i mematımda22 adım parlayacaktır. (Hadi, 2005: 232)
Vatan, lirik ben’in vücududur; canı da vücudunda, yani vatanında olmalıdır. Bu yüzden lirik ben,
mezarının vatanında olmasını ister. Böylece, endamı yokluk kucağındayken ruhu bedeninden çıkıp vatan
topraklarında kuş gibi kanat çalacaktır, ismi de ölümünden sonra parlayacaktır. Lirik ben, son dileklerini
şöyle ifade eder:
Bahtım gibi olsun kefenim, yani siyahnak23,
Heykel dilemem, heykel-i kabrimdir o eflak24.
Millet ışık olsun, beni yutsun siyah hâk25,
Ancak dilerim kavmim ola sahib-i idrak.
İdraki olanlar, beni sonra ganacaktır26,
Bir kavmi dirilten de cihanda ganacaktır27. (Hadi, 2005: 232)
Kara bahtlı lirik ben, kefeninin de kara olmasını ister. Heykel dilemez, çünkü kabrinin heykeli
göklerdir. Kara toprağın kendisini yutmasına razıdır, yeter ki millet aydınlansın ve idrak sahibi olsun. Dirilişi
sağlayacak olanlar da zaten onlardır –idrak sahipleri. Vatan, lirik ben’in mezarına kucak açacağı için kendi
ölümüne kederlenmez:
Ben ölmeden evvel vatanımdır bana makber,
Çünkü vatanımdır, buna olmam ki mükedder!
Yurdum da anamdır, bütün evladı birader,
Ben isteyirem: olmalıdır hepsi münevver.
Kaldıkça kara ehl, ziyayı kovacaktır,
Bir gün gelecek, sehvini de anlayacaktır. (Hadi, 2005: 232).
Vatan – annedir, vatan evlatları – kardeşler. Bu yüzden lirik ben, bütün vatan evlatlarının mutlu ve
münevver olmasını arzu eder. Çünkü cahil halk, karanlıklar - cehalet içinde kaldıkça ziyayı, aydınlığı kovar.
Lirik ben, şiirin son bendinde mecazlar kullanarak emelleri hayatında nazlı dilber gibi parlayan, kâh görünüp
kâh da bulutların arkasına saklanan bir yıldıza benzetir ve o emellerin bir gün gerçek olacağına inancını dile
getirir:
Yıldızlar emel, leyli-hayatımda direhşan,
Dilber kimidir hande-yi mağrur ile handa.
Geh-geh açılır, geh oluyor perdede pünhan,
Bir işve verir, can alıyor, sonra gürizan.
Ol afet-i can bir gün olur ram olacaktır,
Dil bülbülü hembezm-i gülendam olacaktır. (Hadi, 2005: 232)
Şiirin bu bendinin tarafımızca sadeleştirilmiş şekli şöyledir:
[Yıldızlar ameldir, hayatımda parlayan
Dilber gibidir, mağrurca gülümseyen,
Kâh açılır, kâh örtüyle saklanır,
Bir işve verir, can alıyor, sonra da kaçar.
O güzel, bir gün olur teslim olacaktır,
Gönül bülbülü, o güzelle bir olacaktır.]
Gerçek kurtuluşu istiklal ve hürriyette gören lirik ben, o parlak geleceğin yakın olmasına derinden
inansa da o günleri görmenin kendisine nasip olmayacağını bildirir. Bu gibi eserler, Mehemmed Hâdi’nin sırf
“kendi rahatlığını bırakıp, umumin selamet ve emniyetini temin etmek uğruna” çalışmak amacıyla edebî
faaliyete
21
Ağuş-i edem – yokluk kucağı.
22
Ferda-i mematımda – ölümümden sonra.
23
Siyahnak – simsiyah.
24
Eflak – gökler.
25
Hâk – toprak.
26
Ganacaktır [qanmaq-anlamak, kavramak] – anlayacaktır, kavrayacaktır.
---
27
Ganacaktır [qanacaq-anlayış, düşünce] – anlayıştır, zihniyettir, düşüncedir.
---
başladığı hakkında tasavvur verir. Şairin hayat ve yaratıcılığının bütün sonraki yılları bunun hakikaten de böyle
olduğunu döne döne tasdik edecektir” (Mirəhmədov, 1985: 26).
Sonuç
20. yüzyıl başlarında Azerbaycan edebiyatında vatan kavramı tamamen yeni boyutlara ulaşmıştır. Bu
dönem romantik şiirdeki vatan kavramı, lirik ben’in kendisini de yenerek zirveye oturmuştur. Bu husus,
Azerbaycan romantik edebiyatının öncülerinden Abbas Sehhet ve Mehemmed Hadi sanatında daha çok
dikkat çekmektedir. Her iki şairin yaşam felsefesi vatanının, milletinin ve ümmetinin hürriyete kavuşmasıdır.
Abbas Sehhet’in “Tercüme-i Hâlim Yahut Hululu” ve Mehemmed Hâdi’nin “Ümit Sahne-i Temaşa-yı
Hayatın Ruhudur” adlı şiirleri, lirik ben ile vatan karşılaşmasını en etkili şekilde sergileyen edebî
örneklerdendir. Her iki eserde lirik ben, vatan karşısında müthiş fedakârlık sergileyerek kendi varlığını
vatana adamıştır. Vatan, lirik ben’den daha önemlidir. Lirik ben, vatanın istikbali için yaşamından
vazgeçmeğe seve seve hazırdır.
Ele aldığımız iki şiir, şairlerin yaşam felsefesini ve vatanseverliğini gösteren en önemli eserlerdir. Bu
bakımdan konu itibariyle birbirine çok yakındır. Hayatın anlamını vatanına, milletine ve ümmetine hizmette
gören Abbas Sehhet ve Mehemmed Hâdi’nin hem yaşam biçimi hem de edebî kişiliği dikkate alındığında, bu
şairlerin vatanla ilgili tüm duygu ve düşüncelerini lirik ben aracılığıyla ifade ettikleri belli olmaktadır.
Kaynakça
1. Barmanbay, Afina (2020). Azerbaycan Romantik Edebiyatında Vatan. Ankara: Bengü.
2. Erol, Ali (2017). Azerbaycan Romantik Şiiri’nde Santimantalizm (1905-1917). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of
Turkish World Studies, 17/1 Yaz-Summer, 51- 59.
3. Hadi, Məhəmməd (2005). Seçilmiş Əsərləri. Tərtib edənlər: Əliheydər Hüseynov, Əziz Mirəhmədov, Əbülfəzl Hüseyni. Ön
söz: Yaşar Qarayev. Bakı: Şərq-Qərb.
4. İsayev, İramin (2001). Abbas Səhhət və Xalq Maarifi. Bakı: Nurlan.
5. Mirəhmədov, Əziz (1985). Məhəmməd Hadi. Bakı: Yazıçı.
6. Səhhət, Abbas (2005). Seçilmiş Əsərləri. Tərtib, ön söz və izahların müəllifi: Kamal Talıbzadə. Bakı: Lider Nəşriyyat.
7. Talıbzadə, Kamal (1986). Abbas Səhhət. Bakı: Gənclik.
8. Vəliyev Köprülü, Şamil (1999). Füyuzat Ədəbi Məktəbi. Elmi redaktoru: Əflatun Saraçlı. Elmi məsləhətçi və ön sözün müəllifi:
Kamal Talıbzadə. Bakı: Elm.
9. Yarullina Yıldırım, Ramilya (2016). Tatar Nesri ve Romantizm Estetiği. İstanbul: Kesit.
“AİLE” İMAJI OĞUZ KAĞIN'IN TEO-KOZMOGONİK ŞECERESİNİN FOLKLOR

METİNLERİNİN RESTORASYONUNDA EN ÖNEMLİ UNSUR OLARAK
Aynur FERECOVA
Doç. Dr.
Azerbaycan Tekniki Üniversitesi, Azerbaycan
Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Folklor Enstitüsü
Orcid id: 0000-0002-9416-3235
Abstract: In every mythological system of thought, theogonic creation, which is part of cosmogonic
acts of creation in general, has an important role. The theogonic model of creation forms the core, the center
of the entire cosmogonic model of creation. Because the theogonic model of creation is sacred, it is repeated
in ordinary (profane) acts of creation. Acts of creation in Azerbaijani folklore are based on the Oghuz theo-
cosmogonic scheme of creation. In this respect, the theogonic creation in the Oguz epic includes five
generations: 1. God; Son of God (Oguz); 3. God's six grandchildren; 4. Twenty-four great-grandchildren of
God; 5. God's people. The connection of the Oguz people, consisting of 24 tribes, with God is ensured
through the Oguz theogonic model. God's six grandchildren, Sun, Moon, Star, Sky, Mountain, and Sea
Khans, unite nature and society. Whatever element of nature each of the six sons represents, each of the four
sons born to them is connected to the element of nature represented by their father. Oguz Kagan theogonic
family genealogy has been transformed into folklore. In this respect, the images of the Sun, Moon, Star, Sky,
Mountain, and Sea in Azerbaijani folklore are connected with the Sun, Moon, Star, Sky, Mountain, and Sea
khans in the theogonic genealogy of Oguz Khan.
Key words: Oghuz, folklore, theogonic, creation, divine.
Teogonik yaratılış, tüm yaratılış sisteminin çekirdeğini oluşturur. Yani tüm yaradılışın merkezinde
Tanrı'nın ya da tanrıların yaratılması yer alır. Diğer sıradan unsurların (insanlar, bitkiler, hayvanlar vb.)
yaratma eylemleri, yaratılışın o teogonik çekirdeği (merkezi) etrafında birleşir. Tanrı ile yaratıkları arasında
iletişim hatları vardır. Bu iletişim hatları, aile modeline göre düzenlenir. Yani bu ilişkiler aile ve şecere
---
bağlarıdır. Bu bakımdan Allah'ın ailesini oluşturan varlıkların her biri bir yaratılış çizgisini temsil
etmektedir. Bunu Oğuz Kağan teogonik aile şecere sisteminde daha net görebiliriz.
Oğuz Han, bilindiği gibi Tanrı Ay Kağan'ın gözünden doğmuştur. Araştırmacılar onu Oğuz'un annesi
olarak görür. Türk mitolojisi de dahil olmak üzere mitolojide Ay ve Güneş'in bir çift (kardeş, sevgili)
oluşturduğu dikkate alınırsa Oğuz'un babasının da Tanrı-Güneş kağan olduğu söylenebilir. Nitekim Türk
mitolojisinde Güneş, büyük bir tanrı ve kağan olarak kabul edilir. Böylece başlangıçta Tanrı'nın ailesi anne
(Ay), baba (Güneş) ve oğuldan (Oğuz) oluşur. Bu soy şeceresi iki kuşak içerir: ebeveyn ve çocuk.
Daha sonra Oğuz, göklerin ve yerin kızları ile evlenir. Bu evlilikten altı oğlu (Güneş, Ay, Yıldız,
Gök, Dağ, Deniz) dünyaya gelir. Bu aile şeceresi üç kuşağı kapsar:
1. Dede-nine: Güneş Tanrısı ve Ay Tanrısı;
2. Oğul (ve iki gelin);
3. Torunlar.
Daha sonra Oğuz'un altı oğlu evlenir ve her oğuldan dört erkek çocuk dünyaya gelir. Bu aile şeceresi
dört kuşağı kapsar:
1. Dede-nine (Güneş Tanrısı ve Ay Tanrısı);
2. Oğul (Oğuz ve iki gelin);
3. Torunlar (altı torun);
4. Yirmi dört torunun torunu (Oğuz Kağan'ın altı oğlundan doğan 24 torunun torunu) (Bayat,
1993:124-127).
Daha sonra her sonuçtan yeni insan nesilleri oluşur. Böylece Oğuz destanındaki teogonik yaratılış beş
kuşağı kapsar:
1. Tanrı (Güneş Tanrısı ve eşi Ay Kağan);
2. Tanrı oğlu (Oğuz Kağan);
3. Tanrı'nın torunları (6 torun);
4. Tanrı'nın torunlarının torunları (24 torun);
5. Tanrı`nın kavmi (24 torunun torunları bütün Oğuzların yaratılması).
Bu artzamanlı-tarihsel büyümede, Tanrı'nın oğlu, torunları ve torunlarının torunları önemli bir rol
oynar:
Oğuz Kağan Tanrı'nın oğlu olarak dünyaya gelir. Aynı zamanda ilk insan ve daha sonra doğacak tüm
insanların atası, babası ve dedesidir. Oğuz Kağan'ın evlenmesi ve altı oğlunun dünyaya gelmesiyle
yeryüzünde ilk aile doğmuş oldu.
Tanrı'nın altı torunu, teogonik bir yaratılış sisteminde doğayı ve toplumu birleştirir. Bunlar Güneş,
Ay, Yıldız, Gök, Dağ, Deniz hanlarıdır ve isimlerinden de anlaşılacağı üzere hem doğayı hem de toplumu
temsil ederler.
Tanrı`nın 24 torunun dünyaya gelmesi ile onlardan doğacak Oğuz milletinin yapısının temelleri
atılmış olur. Destan ve tarihi kaynaklar Oğuzların 24 boydan oluştuğunu söylemektedir. Tarih boyunca
büyüyen Oğuz Devleti, her zaman 24 haneli sistem esasına göre teşkilatlanmıştır. Tanrı'nın 24 torunlarının
torunu, bu anlamda 24 soy şeceresi hattı anlamına gelir. Böylece Allah ile başlayan teogonik yaratılış 24 sıra
yaratılışla tamamlanır ve tek bir sistem oluşturur. 24 kişilik bu sistemde 6 erkek çocuğunun özel bir işlevi
vardır.
Oğuz'un altı oğlunun her birinden dört erkek çocuk dünyaya gelir. Aynı zamanda bu 4 Oğuz boyu
demektir. Altı oğuldan her biri hangi doğa unsurunu temsil ediyorsa, onlardan doğan dört oğuldan her biri de
babalarının temsil ettiği tabiat unsuruna bağlı olacaktır. Örneğin, Gün Han'dan doğan dört oğul (kabile) -
Gün oğulları, Ay Han'dan doğanlar - Ay oğulları, Gök Han'dan doğanlar - Gök oğulları ve bezerleridir.
Böylece 24 Oğuz boyunda her bireyin açıkça bilinen bir şeceresi vardır. Her Oğuz, şecere hattıyla büyük ata
Oğuz Kağan'a ve onun aracılığıyla Büyük Tanrı'ya bağlıdır. Bu teogonik soy şeceresi, Oğuzların binlerce
yıldır tek bir topluluk halinde yaşamalarının, halk ve etnos olarak parçalanmamalarının temelini
oluşturmaktadır. Teogonik şeceresi kutsal olduğu için binlerce yıl Oğuzların zihninde yaşayarak millet olarak
varlıklarının ideolojik temelini oluşturmuştur.
Bununla birlikte, Azerbaycan folklorunda Oğuz teogonik şecere hattıyla incelenmesinin yukarıda
göründüğü kadar basit olmadığını not etmeliyiz. Burada çok karmaşık sorunlar var. İlk konu, Oğuz teo-
kozmogonik toplantılarının folklor metinlerine dönüştürülmesidir. Araştırmacıların da gösterdiği gibi, Oğuz
teo-kozmosogonik toplantıları da dahil olmak üzere teogonik toplantılar, folklor metinlerine
dönüştürülmüştür (Gafarlı, 2002:577).
İkinci konu, folklor imgelerinin doğasında var olan mitolojik metaforizmdir. Y. M. Meletinsky,
mitolojik metaforu sanatsal edebiyattaki metafordan ayırır ve bu metaforun anlamının, sosyal kavramları ve
---
ilişkileri çevreleyen doğal imgeler aracılığıyla sunmak ve tersine doğal ilişkileri sosyal ilişkilere kodlamak
olduğunu gösterir (Vagifkızı, 2013: 232).
Bu bilim adamının görüşünün basit anlamı, folklor-mitolojik metinlerdeki doğa imgelerinin aynı
anda toplumun imgelerini (anlayış ve ilişkiler) temsil etmesi ve toplum imgelerinin doğa imgelerini (unsurlar
ve olaylar) temsil etmesidir. Durum gerçekten böyle. Halk bilimi metinlerinde yer alan tüm hayvan ve cansız
nesne görselleri insanları temsil etmektedir. Ayrıca insan karakterleri arasındaki ilişkilerin kökeninde
doğadaki unsurlar arasındaki ilişki yatmaktadır. Örneğin, “Oğuzname” destanında Oğuz Kağan ile babası
Kara Han arasındaki çekişme, geceyle gündüzün, ışıkla karanlığın ilişkisini somutlaştırır. Yapılan
çalışmalarda Oğuz'un ışığın, tan yıldızının, şafağın, Güneş'in, Kara Han'ın ise karanlığın ve gecenin simgesi
olduğu oybirliğiyle belirtilmiştir.
Mitolojik metaforizm üzerine tipik bir metne dikkat çekelim: “Ülker Yıldızı” adlı metinde, Ülker
yıldızı nerede ölürse oradan da aşağıya doğru iner. Aşağı iner ve sonra yükselir. Yıldız kaydığında, kiminse
öldüğünü haber verir. Gökyüzünde herkesin kendi yıldızı vardır. İnsan öldüğünde yıldız iner ve uçar.
Uçtuktan sonra ölüler de ölüyor gibi görünür (Vagifkızı, 2013:36).
Bu metinde mitolojik bir metaforun ne olduğu açıkça anlatılmış gibi görünmektedir. Yani gökteki
her yıldız ve yeryüzündeki her insan “ikiz”dir. Yıldız-insanı, insan da yıldızı temsil eder.
Bütün bunlar, Oğuz teogonik toplantılarının restorasyonunda folklor-mitolojik metinlerdeki imge
metaforizminin dikkate alınması gerektiğini göstermektedir. Mitolojik metafor ile sanatsal düşüncedeki
metafor arasındaki farka gelince, sanatsal metaforda bir imgenin özelliklerinin başka bir imgeye aktarıldığı
ve onun tamamen yerini aldığı bilinmektedir. Mitolojik metaforda böyle bir ikame söz konusu değildir.
Örneğin, folklorda Güneş bir insan gibi konuşur. Aynı zamanda hem kendini hem de kişiyi aynı anda ifade
eder. Yani aynı anda hem Güneş hem de insandır.Mitik bir fikirle yaşayan bir kişi, onu hem Güneş hem de
bir insan olarak hayal eder. Burada, sanatsal bir metaforda olduğu gibi, iki imgeden birinin diğerinin yerini
alması gibi bir durum söz konusu değildir. Bu bakımdan “Oğuzname`nin Uygur versiyonunda tabiatı temsil
eden Oğuz Kağan'ın erkek çocukları aynı anda hem tabiatı hem de insanı temsil etmektedir. Bu da folklor
metinlerinde Oğuz teogonik aile şeceresinin izlerini görmemizi sağlar.
Oğuz Kağan'ın altı oğlundan biri Yıldız, diğeri Gök`tür. Gördüğünüz gibi bunlar astral bedenlerdir.
Bir yıldız aynı zamanda hem gök cismi hem de insandır. Aynı şekilde Gök de hem cenneti hem de insanı
ifade eder. Oğuz Kağan'ın teo-kozmogonik soy şeceresine ait folklor metinlerinin yeniden inşasında en
önemli unsur aile imajıdır. “Aile”, teogoni çalışmasında kilit bir unsurdur. Metinde bir ailenin varlığı bir soy
şeceresinin göstergesidir. Bir noktada, bu şecere Tanrı'dan gelen Oğuz teogonik şeceresi ile bağlantılı
olmalıdır.
Kaynakça
1. Bayat, Fuzuli (1993). Oğuz Epik Ananesi ve “Oğuz Kağan” destanı, Bakü: Sabah.
2. Gafarlı, Ramazan (2002). Mit, Efsane, Masal ve Epos (sözlü epik gelenekte türlerarası ilişki), Bakü: ADPU yayını.
3. Karabağ: Folklor Da Bir Tarihdir (2013). Derleyip düzenleyeni: L.Vagifkızı (Süleymanova), VI kitap, Bakü: Zerdabi LTD MMC.
4. Мелетинский, E.М. (1976). Поетика мифа, Москва: Наука.
TEYMUR ELÇİN POEZİYASI VƏ FOLKLOR

Əliyeva Tənzilə Səttar qızı
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-2055-7001
Abstract: Folk literature has an irreplaceable role in satisfying the moral and spiritual needs of the
young generation and in their education. Examples of folk literature have attracted the interest of children
with their sweetness, simplicity and charm. That's why the artists who wrote works for the little ones had to
learn from folklore and turn to it from time to time. The famous children's artist K. Chukovsky wrote that
"after many failures and hesitations, I came to the conclusion that the only compass for all writers is folk
poetry." One of the main sources of works of T. Elchin, which has a special role in the development of
children's poetry in Azerbaijani literature, is folk poetry. He seriously benefited from the genres of oral
literature, as well as the theme, plot, idea, and spirit. This benefiting had a great impact on the T. Elchin’s
poetry both in terms of quantity and quality, and gave it freshness, vitality and dynamism.
Key words: Folklore; genre; idea; plot; poetry, T. Elchin
Gənc nəslin mənəvi-ruhi ehtiyaclarının ödənilməsi və onların tərbiyəsində xalq ədəbiyyatının
əvəzedilməz rolu vardır.
---
Xalq ədəbiyyatı nümunələri özünün şirinliyi, sadəliyi və cazibədarlığı ilə kiçikyaşlıların maragına
səbəb olmuşdur. Şirin dil, ibrətamiz süjetlər, rəvan təhkiyə, dolgun obrazlar, yaddaqalan xarakterlər,
hadisələrdəki əlvanlıq, gözlənilməz məqamlar, daxili dinamika, bədii təsvir vasitələrinin bollugu, zəngin
fantaziya, zərif yumor, nikbin ruh xalq ədəbiyyatını uşaqlara sevdirir. Lakin folklor uşaqlar üçün təkcə
özünün maraqlı bədii nümunələri ilə deyil, həm də uşaq ədəbiyyatı üçün ən zəngin qaynaq rolunu oynaması
ilə əhəmiyyətlidir. Daha dogrusu, xalq yaradıcılıgı özünün yüksək ideyalılıgı və estetik dolğunluğu ilə uşaq
ədəbiyyatının əsas qaynaqlarından biri olmuşdur. Elə buna görə də balacalar üçün əsər yazan sənətkarlar
vaxtaşırı folklordan öyrənmiş və ona müraciət etməli olmuşlar. Görkəmli uşaq sənətkarı K. Çukovski yazırdı
ki, “çoxlu ugursuzluqdan və tərəddüddən sonra mən belə bir qənaətə gəldim ki, bütün yazıçılar üçün (istər
güclü, istərsə də zəif olsun) yeganə kompas xalq poeziyasıdır”. (Чуковский, 1981: s.78)
Azərbaycan ədəbiyyatında uşaq poeziyasının inkişafında xüsusi movqeyi olan T. Elçin
yaradıcılıgının əsas qaynaqlarından biri xalq yaradıcılıgıdır. O, şifahi ədəbiyyatın həm janrlarından, həm də
mövzu, süjet, ideya və ruhundan ciddi şəkildə faydalanmışdır.
Sənətkarın bəhrələndiyi folklor janrlarından biri nəğmələrdir. Onun bir sıra şeirlərinin adı da hətta
nəğmə ünvanlıdır. “Qış nəğməsi”, “Bip-bipin nəğməsi”, “Torağayın nəğməsi” və s. Şairin bir çox əsərləri
tonuna və ritminə görə nəgmə ahəngindədir. Bu poeziyanın “Elimizin, dilimizin nur çeşməsi” adlandırılması
da təsadüfi deyil.
Əgər sənətkarın “Gəl bahar”, Gözəl vətən”, “Tütəyim” və s. şeirləri lirik bir nəğməni xatırladırsa,
“Mən kiməm” şeiri birbaşa oyun-nəğmə janrında yazılmışdır. Şeirdə mətləbin ifadəsi üçün janrın
imkanlarından məharətlə istifadə edilmişdir. Həkim, bağban, neftçi, dərzi, xarrat, maşinist kimi peşə
adamlarının məşğuliyyətinin ən sadə və tipik detalları səmimi bir nəğmə ilə elə anlaşıqlı və poetik tərzdə
oxucuya çatdırılır ki, həm uşaq qəlbində bu peşələrə rəğbət yaranır, həm də şeirin belə bir tərzdə yazılması
onu daha tez yaddaşa hopdurur:
Bilirsiniz mən
kiməm? Balaca bir
həkiməm. Trubkanı
qulağıma, Bax, beləcə
taxaram. Xəstələrə,
bax beləcə,
Bax, beləcə baxaram. (Elçin, 1977: s.15)
Xalq təfəkkürünün yaratdığı bütün bədii nemətlərdə qeyd etdiyimiz kimi, bir şirinlik və uşaq
dünyasına bir yaxınlıq vardır. Məhz bu səbəbdən də folklor nümunələri gənc nəslin mənəvi-əxlaqi
keyfiyyətlərindən tutmuş bədii-estetik zövqünün tərbiyəsinə qədər çoxsaylı insani məziyyətlərə təsir göstərir.
Elə buna görə də “heç kəs xalqın pedaqoji dühası ilə müsabiqəyə girə bilməz”.
Mahnılar uşaqların bədii-estetik zövqünün formalaşmasnda müəyyən təsirə malkdir. Elə buna görə də
T. Elçin öz yaradıcılığında xalq mahnılarından da istifadə etmişdir. “Osvensim” poemasında Osvensimdə
zillət çəkən qəhrəman Xumarın faciəli və kədərli taleyi onun oxuduğu qəmli mahnıda bir növ meladiyalaşır:
Aman ovçu,
vurma məni,
Ayrı dağın
maralıyam.
Bu dağlarda
tora düşdüm,
Ürəyimdən
yaralıyam. (Elçin, 1979: s.76)
Göründüyü kimi, şair burada qəhrəmanın əhvali-ruhiyyəsinə müvazi olan xalq mahnısının müəyyən
yerlərini məqsədəuyğun şəkildə dəyişərək onu bədii obrazın dilinə çevirmişdir.
“Toğrul babanın nağıl ağacı” nağıl-poemasında da sənətkar oxşar bədii priyomdan istifadə edərək
sədaqətli və zərif qəlbli qızın ovqatını belə bir lirik mahnı ilə təzahür etdirir:
Tut ağacı boyunca,
Tut yemədim doyunca.
Sevgilim qayıdıbdır,
Görəcəyəm doyunca. (Elçin, 1981: s. 6)
T. Elçin şeirlərində bayatı janrınn bədii formasından da istifadə etmişdir. Ümumiyyətlə, bədii forma
T. Elçin yaradcılığında xeyli işləkdir. Bayatılar daha çox kədəri, niskili, həsrəti, hicranı ifadə edir. Uşaqlar
---
üçün yazılan bədii əsərlərdə isə, əsasən, nikbin ruh hakim olur. Çünki uşaqları həyatın ağrısı ilə
kədərləndirmək deyil, onun işıqlı tərəfləri ilə fərəhləndirmək lazımdır. Bu, onların mənəvi, ruhi aləminə
daha güclü təsir
---
göstərir. Bunu yaxşı dərk edən T. Elçin bayatıların mövzu və ideya xüsusiyyətlərindən deyil, bədii formasından
bəhrələnməyi daha münasib saymış və nəticə etibarı ilə düzgün hərəkət etmişdir:
Yaşar beş alma aldı,
Birini yolda saldı,
Birini mənə verdi,
Neçəsi ona qaldı? (Elçin, 1977: s. 60)
Əslində bu şeir məzmunca tapmacadır. Lakin şair bədii forma kimi bayatı janrını əsas götürmüşdür.
Xalq ədəbiyyatının kiçik yaşlılar üçün ən ümdə janrlarından biri də laylalardır. Belə bir qənaətə
tamamilə haqq qazandırmaq mümkündür ki, uşaq sənətinin şah əsəri layladır. Laylalarda anaların şairliyi və
bəstəkarlığı qovuşur. Anaların ruhu, ürəyi laylada uşağa keçir.
T. Elçinin “Analar və laylalar” silsilə şeirlərinin uğuru sənətkarın layla janrının imkanlarından
ustalıqla istifadə etməsi ilə bağlıdır. Bu silsuləyə “Ananın laylası”, “Turacın laylası”, “Delfinin laylası”,
“Qurbağanın laylası”, “Canavarın laylası”, “Kirpinin laylası” kimi maraqlı şeirlər daxildir. Hər biri mövzu və
ideyaca müstəqil olan bu şeirləri birləşdirən layla janrı və onun poetik sistemidir. Ümumi ideyanı isə belə
ifadə etmişdir:
Hər anaya –
öz balası,
Hər balaya –
öz laylası.
Gecələrin yuxusu var,
Gecələrin qorxusu var.
Gecələri oyaq qalır,
Layla çalır
Analar,
Hər biri öz dilində. (Elçin, 1969: s.71)
Laylalar kimi oxşamalar da T. Elçin yaradıcılığına təsir göstərmişdir. Bu da təbiidir. Çünki layla və
oxşamalar dünyaya göz açan körpələrin mənəvi-ruhi dünyasına zövq verən, onlarda lirik ovqat yaradan
estetik sərvətdir.
T. Elçin oxşamalardan bəhrələnərək janra bir başqa uğurlu ad da tapmış və bu tipli şeirlərini həmin
adla oxuculara təqdim etmişdir: “Sevməcələr”. Bu, sənətkar tərəfindən edilən yeni termin kəşfidir və yazılan
şeirlərin ruhunu, ideyasını daha mənalı edir. Şair sevimli kiçik qəhrəmanlarını sevməcə dili ilə bu cür
oxşayır:
Gün çıxdı, gündüz oldu,
Düzənlər dümdüz oldu.
Oyandı Günay balam,
Bir sevincim yüz oldu,
Ay balam, - Günay balam. (Elçin, 1995: s. 20)
Bu tipli şeirlərdə sənətkar oxşamaların həm ideia-məzmun, həm də forma gözəlliyini hifz edə
bilmişdir.
Şifahi ədəbiyyatın populyar janrlarından biri də tapmacalardır. Onlar bilavasitə uşaq folkloruna
daxildir və kiçik yaşlılar arasında geniş yayılmışdır. Uşaqların mənəvi-zehni qabiliyyətinin, agıl və
mühakiməsinin inkişafında tapmacaların böyük rolu vardır. Uşaq ədəbiyyatımızın tədqiqatçılarından olan Q.
Namazov yazmışdır: “Tapmacaların köməyi ilə uşaqlarda müəyyən əşya və hadisə haqqında tənqidi
mühakimə yürütmək vərdişi, əlamət və keyfiyyətlərə uyğun fəal nəticə çıxarmaq bacarığı, hazırcavablıq
tərbiyə olunur”. (Namazov, 2008: s.14)
T. Elçin müəllifli tapmaca janrının öz orijinallığı ilə seçilən nümunələrini yazmağa müvəffəq
olmuşdur. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında müəllifli tapmacalar azdır. Onun ən yaxşı nümunələrini
yaradanlardan biri T. Elçindir.Şairin üst-üstə 40-a qədər tapmacası vardır. Bunlardan çoxu “Tapmacalar”
silsiləsinə daxildir. Onun “Tapın görək”silsiləsində, habelə, ayrı-ayrı poemalarının daxilində də
tapmacalarına təsadüf edirik.
Müəllifin tapmacaları həm məzmun, həm də bədii keyfiyyəti ilə diqqəti cəlb edir:
Dörd armudum var idi,
Bacım dedi: Gəl bölək.
Dördü böldüm ikiyə,
Sən hesabla, biz bilək. (Elçin, 1977: s. 61)
---
T. Elçin folklorun yanıltmac, düzgü və uşaq oyunları, nağıl, dastan, atalar sözləri və məsəllərindən
də bol-bol bəhrələnmişdir. Beləliklə, elimizin, dilimizin nur çeşməsindən bəhrələnmə şairin poeziyasına həm
kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından böyük təsir göstərmiş, ona təravət, canlılıq və dinamiklik vermişdir.
Ədəbiyyat
1. Cəfər, Ə. (1992). Şair uğuru, alim sevinci //Xalq qəzeti. 19 avqust
2. Чуковский, К. (1981). Стихи и сказки. От двух до пяти. – Москва: Детская Литература. – 225 c.
3. Elçin, T. (1977). Şəkərim, duzum. – Bakı: Gənclik. – 224 s.
4. Elçin, T. (1979). Torağayın nəğməsi. – Bakı: Yazıçı. – 202 s.
5. Elçin, T. (1981). Toğrul babanın nağıl ağacı. – Bakı: Gənclik. – 62 s.
6. Elçin, T. (1969). Sözlər. Nəğmələr, nağıllar, laylalar. -Bakı: Gənclik. – 79 s.
7. Elçin, T. (1995). Babalar, nənələr, nəvələr. – Bakı: Gənclik. – 85 s.
8. Həsənli, B.(2015). Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. – Bakı: Müəllim. – 524 s.
9. Namazov, Q. (2008). Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. – Bakı: BDU. – 327 s.
10. Tapdıq, İ. (2002). Bahar ömürlü şair – T. Elçin //525-ci qəzet. № 48
11. Yusifoğlu, R. (2004). Ustad qələmində uşaq dünyası // Ədəbiyyat qəzeti, 26 mart
YER ANA- GÖK BABA: TÜRK VE AMERİKAN YERLİLERİ MİTOLOJİLERİNDE DOĞA28

Arzu YETİM
Dr. Öğr. Üyesi
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Türkiye
Orcid id: 0000-0001-7596-4101
Abstract. The cultures and belief systems of the Central Asian Turkish communities and Native
American tribes treasure all the animate and inanimate elements of nature, and there is an extremely tight
bond between man and nature in both cultures. In this context, human perception of nature and the meaning
attributed to nature elements are parallel in Turkish and Native American mythologies.
There is no hierarchical relationship among beings in nature in Turkish and Native American
communities. The concept of collective life in Native Americans is also seen in Turkish tribes, which are
hunter and nomadic communities like them. The aim of this study is to compare the place of nature in
Turkish and Native American mythologies by considering them in an archetypal context.
Key Words: Turkish, American, community, archetypal context, belief systems
Giriş
Orta Asya Türk topluluklarının ve Amerikan Yerlisi kabilelerinin kültürleri ve inanç sistemleri,
doğanın canlı cansız tüm unsurlarını içinde barındırmakta, her iki kültürde de insan ve doğa arasında son
derece sıkı bir bağ bulunmaktadır. Bu bağlamda, Türk ve Amerikan Yerlisi mitolojilerinde, insanın doğayı
algılayışının ve doğa unsurlarına yüklediği anlamın paralel olduğu görülmektedir. Bu çalışmada Türk ve
Amerikan Yerlisi mitolojilerinde doğanın yerinin arketipsel bağlamda ele alınarak karşılaştırılması
amaçlanmaktadır.
Türk ve Amerikan Yerlisi topluluklarında doğadaki varlıklar arasında hiyerarşik bir ilişki
bulunmamaktadır. Doğa, içinde var olan tüm varlıklarla bir bütün olarak düşünülmüş ve bu bütün içerisinde
bir uyum olduğuna inanılmıştır. Roux’nun da belirttiği gibi Altay inancında insan evrene aittir ve bu bilinç
beraberinde tüm yaşam biçimlerine saygıyı getirmektedir (Roux, 2005: 9). Amerikan Yerlilerine göre, doğa
ruhlarına, yani doğadaki varlıklara ait olduğuna inandıkları ruhlara saygılı davranmak son derece önemlidir.
Doğaya karşı yapılan herhangi bir saygısızlığın, insana hastalık veya şanssızlık getireceğine inanılmaktadır
(Lowenstein ve Vitebsky, 1997: 110).
Türk ve Amerikan Yerlisi topluluklarında insanın konumunu, doğayla ve kutsal varlıklarla olan
ilişkileri belirlemektedir. Türk topluluklarında ve Amerikan Yerlisi kabilelerinde Şamanizm, animizm ve
fetişizm ile beraber, ana inanç sistemi olmuştur. Animizmin, Gök tanrı inancıyla birleşerek Türk ve
Amerikan Yerlisi topluluklarında, doğanın kutsallaştırılmasını; canlı cansız doğada yer alan tüm varlıklara
saygı duyulmasını ve/veya tapılmasını beraberinde getirdiği söylenebilir. Roux, Türk toplumlarında doğanın
yerini Altay örneği ile belirtmektedir:
Altaylı için eşyanın hareketsizliği yalnızca görünüştedir. Aynı yaşam her yerde mevcuttur ve özdeş
olarak olmasa bile en azından birörneksel olarak hareket eder. İnsan tek canlı olamaz; ortaya çıktığını,
büyüdüğünü, kuruduğunu, yok olduğunu gördüğü bitki ve hayvanlarla bu ayrıcalığı paylaşmasını da bilemez
(Roux, 2003: 31).
28
Bu çalışma, “Türk ve Amerikan Yerlisi Mitolojilerinde İnsan-Doğa İlişkisi” başlıklı Yüksek Lisans Tezinden üretilmiştir.
---
Orta Asya Türk topluluklarının sahip olduğu bu bakış açısı ve onun sonucu olan yaşam biçimi pek
çok yönden Kuzey Amerika Amerikan Yerlilerinin doğaya karşı tutumlarıyla aynıdır. Versluis’e göre, “Her
ne kadar kabileler arasında farklılıklar görülse de Amerikan Yerlisi topluluklarının doğanın ruhsal varlıklar
tarafından yönetildiği inancı ortaktır. Dahası, neredeyse tüm Amerika’daki kabileler için ruhani anlamı olan
belirli hayvanlar, yer şekilleri ve diğer yeryüzü unsurları bulunmaktadır” (Versluis, 1994: 29). İnsan, hayvan
ve bitkilerin kardeş olarak görülmeleri, tüm canlıların kutsal çift olan Gök ve Yer’in çocukları olduğu
inanışından ileri gelmektedir.
Yer Ana Gök Baba
Türkler ve Amerikan Yerlilerinde evren tasarımının Gök-Yer (Yer/su) dikotomisine dayandığı
görülmektedir. Gök, her iki toplumda da yaratıcı, en yüce Tanrı olarak düşünülmüştür. Aşkınlığın ve
sonsuzluğun simgesi gökyüzü, doğal olarak Tanrılara özgü bir nitelik taşımaktadır. Gök yaratıcıdır;
yağmurlarıyla toprağa yaşam veren, yeryüzünü ve üzerindeki canlıları yaratan odur. “Yüce Ruh” olarak da
adlandırılan Gök (Gök Baba), Amerikan Yerlileri mitolojisinde tüm insanlara, hayvanlara, olaylara nüfus
etmektedir (Lowenstein ve Vitebsky, 1997: 30). Modoc ve Yakima kabilelerinin yaratılış mitlerinde olduğu
gibi başlangıçta yalnız olan Gök Tanrı, birden bire dünyayı ve üzerindeki canlıları yaratmıştır (Erdoes ve
Ortiz, 1984, 85: 177). Yaratılış mitlerinde başlangıçta gök ve sudan başka bir şey yokken Gök Tanrının
kendi başına veya bir başka canlının yardımıyla sudan toprak (veya çamur) çıkararak dünyayı ve sırasıyla
üzerinde yaşayan canlıları yaratması Türk ve Amerikan Yerlisi yaratılış mitolojilerinde ortak bir tema olarak
karşımıza çıkmaktadır. İnsan iki zıt kavram olan Gök ve Yer’in arasında yaratılmış veya bazı Amerikan
Yerlisi mitlerinde olduğu gibi yeraltındaki önceki bir dünyadan yeryüzüne çıkmıştır. Orhun abidelerinden
Kültigin Yazıtının doğu yüzünün ilk satırında, insanın bu düalizm arasındaki yeri “Üstte mavi gök (yüzü)
altta (da) yağız yer yaratıldığında, ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış” cümlesiyle yer almıştır (Tekin,1988:
9; Akt. Çoruhlu, 2002: 96).
Türklerde, fiziki bir varlık olarak kutsal kabul edilen gökyüzü ile Gök Tanrı iç içe geçmişlerdir. Eski
Türk topluluklarında tangrı, tenri, tengere, tangara, ture, tenegere gibi çeşitli şekillerde ifade edilen t engri
sözcüğü hem Gök hem de Gök Tanrı anlamına gelmektedir (Çoruhlu, 2002: 19). Gök bu bağlamda, Türk
kozmolojisinin temelini oluşturan Gök-Yer/Su-Atalar formülünün en kutsal parçasını oluşturmaktadır (bkz.
Esin, 2001: 19). Türklerin Gök Tanrı’sı gibi Amerikan Yerlilerinin Yüce Varlık’ının da “Deus Otiosus”
(Durağan Tanrı) olarak adlandırılabileceğini söyleyebiliriz. Yüce Varlık kesin bir biçimde tanımlanmamakla
birlikte bazı kabilelerde tamamen ortadan kalkmıştır (bkz. Hultkrantz, 1980: 15). Gökten inip dünyayı
yarattıktan sonra tekrar göğe yükselen Gök Tanrı, böylelikle ulaşılması güç ve kendisiyle iletişim kurabilmek
için büyük çabalar sarf edilmesi gereken bir tanrı olmuştur. Türklerde Gök Tanrı’ya "yükselmiş" (üze) denir,
Amerikan Yerlisiler de Yüce Varlık’ı aynı sözcükle adlandırmışlardır. Eliade, bu durumu üç kabileden aynı
anlama gelen sözcüklerle örneklemektedir:
Irakualar için orenda'sı olan her şeyin adı ohi'dir; ama ohi sözcüğünün anlamı "yüksekte olan"
demektir; aynı üstün yüce varlığa Oke adı altında da rastlıyoruz. Siular (Kuzey Amerika'daki "Ova Amerikan
Yerlisileri") büyüsel-dinsel güce (mana, orenda vb) wakan adını verirler, bu sözcük sessel olarak wakân,
wankân sözcüklerine çok yakındır ve bu sözcüklerin Dakota dilindeki anlamları da "yüksekte, yukarıda"dır;
güneşin, ayın, yıldırımın, rüzgârın wakan'ı vardır ve bu güç, Wakan'da kişileştirilir. Misyonerler Wakan'ı
"Efendi" olarak çevirirler, ama Wakan gökyüzünün daha çok şimşek olarak tecelli eden Yüce Varlığıdır
(Eliade, 2003: 62).
Gök Tanrı yükseklerde ve ulaşılmazken Yer Tanrıçası insanların çok yakınındadır. Bir annenin
çocuğunu bağrına basması gibi Yer tanrıçası da insanları ve tüm diğer varlıkları bağrına basmaktadır. Bu
nedenle Tanrıça Toprak Ana olarak adlandırılmaktadır (bkz. Leeming, 2021: 64-69). “Yüce Ruh bizim
babamızdır, ama yeryüzü annemizdir. Anamız bizi besler; toprağa diktiğimiz her şeyi bize geri verir”
(Lowenstein ve Vitebsky, 1997: 47). Wabanakis kabilesinden Büyük Şimşek’in alıntılanan bu sözleri,
Amerikan Yerlisi kozmogonisini özetler niteliktedir. Toprak, Türk ve Amerikan Yerlisi inanışlarında göğün
karşıtı bir kavram olarak yer almaktadır. Türk düalizmine göre;
Bu kâinatta, üstteki gök parlaktır, altta yağız yer karanlıktır. Güneş tanrısı parlaktır, ay tanrısı
karanlıktır. Ateş parlaktır, su karanlıktır. Er parlaktır, dişi karanlıktır. Bu yerli-göklü, dişili-erkekli (ilkeler)
kavuşursa, bütün canlı ve cansız, iki türlü varlık doğar, belirir. [...] Güneş ve ay karışıp, kavuşarak yol
almaktadır. Bundan ötürü, yazlı-kışlı dört mevsim olur. Dört mevsim içinde (her mevsim) yine ikişer zamana
ayrılıp sekiz `yeni gün' doğar (Esin, 2001, 23).
Türk düalizmi, iki ilkeyi birbirine düşman ve bir tarafın kötülüğün, diğerinin iyiliğin simgesi olarak
algılandığı İran düalizminden farklıdır. Türkler, doğanın her yönünü kutsal kabul etmekte ve bu doğa
güçleriyle uyum içinde yaşamanın gereğine inanmaktadırlar (bkz. a.g.e., 22). Bu nedenle, birbirinin karşıtı
---
olan gökyüzü ve yeryüzünden ilkinin iyiliği, ikincisinin ise kötülüğü temsil etmesi söz konusu değildir.
Türklerde, göğün daha önce sözünü ettiğimiz ulaşılmazlık, sonsuzluk gibi özelliklerinin yanı sıra, içinde
gerçekleşen yağmur, şimşek, rüzgâr gibi doğa olayları nedeniyle yeryüzünden daha üstün tutulduğu
söylenebilir.
Türk ve Amerikan Yerlisi mitolojilerinin her ikisinde Gök ve Yerin evli olduğu düşüncesi yer
almaktadır. Hartley Burr Alexander, Amerikan Yerlisilerde gök ve yerin evliliğine açıkça rastlandığını
söylerken (bkz. Alexander, 289), Jones ve Molyneux, Navaho Amerikan Yerlilerininin inancına göre Gök ve
Yer çiftinin bir kadının üzerine uzanmış bir erkek gibi algılandığını ve bu iki kozmik varlığın arasında birçok
katmandan oluşan bir boşluk bulunduğunu belirtirler (Jones ve Molyneux, 2004: 59).Eliade “kutsal çift”
olarak adlandırdığı yer ve gök ikilisine olan inanca Amerika Amerikan Yerlilerininden şu örnekleri
vermektedir:
Güney Kaliforniya'da gök, Tukmit; Yer, Tamaiovit olarak adlandırılır; Navaholarda Yadilqil
Hastqin (Gök Adam) ve eşi Nihosdzan Esdza (Yer kadın) vardır; Pavnilerde, Kuzey Amerika’da, Siularda,
Huronlarda (Irokuaların belli başlı kabilelerindendir)," Amil Adaları'nda Hopilerde, Zunilerde vb. bu
kozmik çifte rastlarız (Eliade, 2003, 245).
Bahaeddin Ögel ise, Kuzey Altay Türklerinin efsane ve masallarından verdiği örnekler için “Bu
metinlerde yer ile gök, tıpkı kutsal birer eş gibi görünürlerdi” belirlemesini yapmaktadır (Ögel, 2001b, 149).
“Gök tanrılarının döktüğü bereketli yağmurlar, güneş tanrının verdiği sıcaklık, ışık ile her şeyi toprak
yetiştirmektedir. Bitkileri, yaratıkları yaşatma şartlarını o taşımaktadır. Bunun içindir ki Türkler; Göğe (Ata),
Toprağa da (Ana), demişlerdir” (Uraz, 1994: 172).
Bağrında insanları, hayvanları ve bitkileri besleyen Toprak Ana, Algonquinler tarafından
“Büyükanne” olarak adlandırılmaktadır (bkz. Graves, 1968: 428). Yunanlılarda Demeter’in Gaia’nın yerini
alması gibi, Toprak Ana’nın yerini zamanla, Amerikan Yerlisilerde Mısır Tanrıçası/ Mısır Kız, Türklerde
Natigay (ve bazı yerlerde Umay) adlarıyla anılan tarım ve bereket tanrıçaları almıştır. Ataerkil toplum
düzenine geçilmesine rağmen toprağa olan saygı ve atfedilen kutsallık devam etmiştir. Amerikan Yerlisiler
ve Türkler gibi doğaya büyük saygı duyulan toplumlarda, Toprağı kazmanın veya gelişi güzel ekmenin
yasaklandığı görülmektedir.
Umatilla kabilesinin Amerikan Yerlisi kâhini Smohalla, müritlerine toprağı eşelemeyi yasaklar;
çünkü "Tarım için, annemizin bağrını yaralamak, kesmek, yırtmak ya da tırmalamak günahtır," der. Bu
tarım karşıtı davranışı da şu biçimde savunur: "Benden toprağı ekmemi mi istiyorsunuz? Annemin bağrına
bir bıçak mı saplayacağım yani? Benden toprağa eşeleme mi ve taşları ayıklamamı mı istiyorsunuz?
Annemin etlerini kemikler ortaya çıkana kadar kopartacak mıyım yani? Benden otları ve buğdayı toplamamı
ve sonra bunları satmamı mı istiyorsun, beyazlar gibi mi zengin olayım? Nasıl yolarım Annemin saçlarını?
( Mooney, 1896, 72; Akt. Eliade, 2003, 248-49).
Eliade, aynı inancın Türklerde de var olduğuna dikkat çekmektedir:“Altay halkları da otları
yolmanın büyük günah olduğuna inanırlardı, çünkü onlara göre yeryüzü, otlar yolunurken, tıpkı saçları ya da
sakalı yolunan bir insan gibi acı çekerdi” (Eliade, 2003, 249).
Ölülerin toprağa gömülmekle Toprak Ana’nın rahminden yeniden doğacağı inancına dayanarak,
Toprağın canlılık veren bir tanrıça olarak görüldüğü söylenebilir (bkz. Alexander, 2005: 289; Roux, 2003:
254
). “Kuzey Amerika’da Huronlar ölü çocukları yolların altına gömerler böylece çocuklar bu yoldan geçen
kadınların içine girerek yeniden doğabilirler” (Roux, 2003, 253). Benzer şekilde Türk topluluklarının
inançlarında da toprağın güç verdiği inancı yaygındır. Bu inanca bağlı olarak hasta kimseler ve zayıf doğmuş
çocukların toprağa yatırılmak suretiyle güçlenecekleri düşünülmektedir. “Yakutların Olonho hikâyelerinde,
zayıf doğan kahramanların toprağa bastırılarak ondan aldıkları gıdayla gürbüzleştikleri, güçlü bahadırlar
oldukları anlatılır” (Çoruhlu, 2003: 37).
Doğadaki Kutsal Yerler
Doğadaki her unsurun kutsal sayıldığı Türk ve Amerikan Yerlisi mitolojilerinde bazı yerler ve
bölgeler çeşitli nedenlerden daha ayrıcalıklı ve kutsal sayılmıştır. Türklerde bu inanış Yer/Su kültüyle
ilişkilidir. Yer- Su’dan (yeryüzünden) doğan, Yer-Su ruhları olarak bilinen, dağ, orman ve ırmaklarda (veya
göl) yaşayan bu ruhlar o mekânların sahipleri ve koruyucularıdır.
Altay Türklerinde ayin sırasında yer-sular hala anılır. Radloff, onlarda yer-su diye saygı gösterilen
yerin, bir ruhlar bileşkesi olarak tasarlandığını ve bu ad altında 17 ulu hanın toplandığını bildirir. Bunların
yaşadıkları yerler, genellikle dağ dorukları ve kaynak çevreleridir. Altaylılara göre, insanları yaratan ve kötü
varlıklardan koruyan da bu yer-su tanrılarıdır (Buluç, 2006: 6).
Ögel benzer biçimde: “Bu yerlerin yeri ve suyu, kutsal ruhlar tarafından temsil ediliyor ve
---
korunuyordu” demektedir (Ögel, 2001b: 148). Amerikan Yerlisi inancında Kutsal Yerler, ruhani dünyayla
iletişime geçilen yerlerdir. Bu nedenle kutsal yerlerin ve buralarda bulunduğuna inanılan ruhların rahatsız
---
edilmemesi gerekir (bkz. Versluis, 1994: 34–35). Kutsal sayılan yerlerde genellikle tapınma törenleri
düzenlenmekte, kurbanlar ve sunaklar sunulmaktadır. Öte yandan çok büyük bir kutsallık atfedilmesi
nedeniyle ayak basmanın yasak olduğu kutsal yerler de bulunmaktadır.
Hem ormanlık alan ve hem de ova Amerikan Yerlisileri, Rocky dağlarının doğusundaki bazı
olağanüstü doğal şekillenmeleri ruhların evi olarak ifade etmektedirler. Kanada’nın en batısındaki Mikmaklar
ruhların gezindiği yerlerden sakınırlar. Wind Irmağı civarında yaşayan Shoshoni halkı dağlardaki kaya
oymalarının tepelerdeki yarıklarda yaşayan ruhlar tarafından yapıldığına inanır. Yellowstone Parkı’nın
büyük bir bölümü, çevredeki ova kabilelerinden hiçbir Amerikan Yerlisi’nin sıcak su kaynaklarında yaşayan
ruhlar adına tören yapmadan yaklaşmaya cesaret edemediği bir yasak alandı (Hultkrantz, 1980: 60).
Kutsal yerler arasında dağların ayrıcalıklı bir konumu bulunmaktadır. Türk ve Amerikan Yerlisi
toplulukları için Kutsal dağlar, yeryüzünün merkezinde yer almakta ve dünyanın eksenini oluşturmaktadırlar.
Türk ve Amerikan Yerlisi toplulukları, yaşadıkları bölgelerdeki dağları kutsal saymışlar ve bu dağların bir
ruhu olduğuna inanmışlardır (Bkz. Çoruhlu, 2002, 34; Ögel, 2001b, 126; Alexander, 2005, 132; Hultkrantz,
1980, 60). En yüksek yer şekilleri olan dağlar, yeryüzünden gökyüzüne doğru yükselmeleri nedeniyle
tanrısal varlıklar olarak kabul edilmişlerdir. Hem yerle hem de gökle ilişkilendirilmişler, Türklerde Ülgen,
Amerikan Yerlisilerde Yüce Ruh/ Yüce Varlık olarak adlandırılan Gök Tanrı’ya yakınlıkları nedeniyle
törenlerin, sunakların mekânı olmuşlardır. Dağların, çadırların çatısını tutan direkler gibi göğü taşıdığı ve
yıkılmasını engellediği inancı bu topluluklar arasında yaygındır (Ögel, 2001b, 126; Alexander, 2005, 132).
Roux’nun belirttiği gibi; “Dikeyliğin güçlü simgesi, ormanlarda, karla kaplı, ulaşılmaz ve gizemli,
dorukları göklere varan ve dolayısıyla göğü alttan destekleyen ve evrenin merkezinde bulunan dağ Türk ve
Moğol efsanelerinde önemli bir rol oynamıştır” (Roux, 2002: 156). Türklerde kutsal sayılan pek çok dağ
bulunmakla birlikte, bunlar arasında en önemlisi Ötüken Dağı’dır. Ağaçlı bir dağ olan Ötüken, büyük Türk
devletleri tarafından devlet merkezi yapılmıştır (bkz. Çoruhlu, 2002: 34). Devleti ayakta tutan Ötüken
dağıdır, Hükümdarın Ötüken’de oturmasının ise zenginlik ve bereket getireceği inancı vardır (bkz. Roux,
2002: 158). Amerikan Yerlisi inanışında pek çok kutsal dağ bulunmakta, hemen her kabile yaşadığı
bölgedeki belirli dağların kutsallığına inanmaktadır. Kutsal Dağlara örnek olarak Navajo kutsal dağları
verilebilir. Navajolar, Yaratıcı’nın kendilerini, dört yönü temsil eden dört dağ arasına yerleştirdiğine
inanmaktadırlar. Bu dağlar günümüzdeki adlarıyla Blanca Dağı (doğu’nun kutsal dağı), Taylor Dağı
(güneyin kutsal dağı), San Francisco Tepesi (batının kutsal dağı) ve Hesperus Dağı (kuzeyin kutsal dağı)’dır.
Navajolar, dört kutsal dağın Yaratıcıyla ve doğayla uyum içinde yaşamalarına yardım ettiğine
inanmaktadırlar (bkz. https://navajocodetalkers.org/navajo-sacred-mountains/, 18.03.23).
Dağlar oluşumları yaratılış mitlerinde olağanüstü özellikler atfederek anlatılmıştır. “Altaylılara göre
dünyanın yaratılışından sonra ilk insan, ağzındaki toprağı tükürünce bundan dağlar meydana gelmiştir”
(Uraz, 1994, 172). Bir başka söylenceye göre ise Tengere Kayra Kan (Kara Han) yarattığı toprak üzerine bir
kuş gönderir ve bu kuşun toprağı gagalamasıyla oluşan çıkıntılar dağ olur (bkz. A.g.e., 173). Yakima
Amerikan Yerlilerininin yaratılış mitinde dağların yaratılışının yanı sıra bu dağlarda yaşayan ruhların
kökenine de yer verilmiştir. Yakima söylencesine göre Whee-me-me-ow-ah (Yukarıdaki Büyük Şef),
gökyüzünde yalnız yaşarken dünyayı yaratmaya karar verir ve suyun dibinden çıkardığı çamuru etrafa
saçarak yeryüzünü yaratır. Çamurun bir kısmını öyle yüksek tepeler ki bunlar donup dağları meydana getirir.
Yağmur yaratıldığında da bu dağların üzerinde donar ve yüksek dağların karı oluşmuş olur (bkz. Erdoes ve
Ortiz, 1984: 117-118). Yukarıdaki Büyük Şef, dünyayı yarattıktan sonra insanları da yaratır. Ancak insanlar
çok kavga ederler ve Toprak Ana’yı kızdırırlar. Toprak Ana onları cezalandırmak için dağları yerinden
oynatır ve insanlar dağların altında kalırlar. Bu insanların ruhları dağlarda yaşamakta, çocuklarını izlemekte
ve büyük değişimin yaşanacağı günü (kıyamet) beklemektedirler. O gün geldiğinde Yukarıdaki Büyük Şef
dağları alaşağı edecek ve burada yaşayan ruhlar kemiklerinden yeniden doğacaklardır (a.g.e., 118).
Yakimalar gibi Altaylılar da dağların sahibi olan ruhların varlığına inanmışlar ve onlar için kurban
kesmişlerdir (Uraz, 1994: 174).
Ögel’in de belirttiği gibi, Türk toplulukları dağların ve tepelerin bulunmadığı yerlerde “Oba”
adı verilen yapay tepecikler oluşturmuş ve ibadetlerini buralarda yapmışlardır.
Obalar, bozkırlarda topraklardan ve dağ geçitlerinde ise, taşların yığılması ile meydana getirilirlerdi.
En ufak bir tepecik bile bulunmayan geniş bozkırlarda, bu tepecikler kutsal bir dağ yerini tutar ve bunu
üzerine çıkılarak, ibadet ederlerdi. Bazı Orta Asya kavimleri ise, böyle bir tepe yerine sırf ibadet etmek için
bir çadır kurarlardı. Kurbanlarını bu çadır içinde sunarlar ve dualarını da aynı yerde yaparlardı. Bu sebepten
dolayı, böyle çadırlara da yine Oba adını verirlerdi (Ögel, 2001b: 133).
Taşların yığılmasıyla yapılan yapay tepeciklere Amerikan Yerlisi kabileleri arasında da
rastlanmaktadır. Müller daha önce alıntıladığımız üzere, Rio Grande, Navaho ve Hopi Amerikan
---
Yerlilerininin
---
kutsal saydığı Tsikomo dağının zirvesinde yapay bir tepeciğin yükseldiğini ve buranın dünyanın merkezi
sayıldığını aktarmaktadır (Müler, 2000: 93).
Dağlarla birlikte anılan ormanlar ve ağaçlık alanlar Amerikan Yerlilerinin ve Türklerin kutsal saydığı
yerlerdendir. İki ırmak arasında yer alan Ötüken ormanı Türkler için kutsal sayılan ormanlardan biridir.
Türkler bu ormanda yaşamış ve buradan ayrılmanın kendilerine kötülük getireceğine inanmışlardır (Uraz,
1994: 196). Orman, yoğunlukla avcılık ve toplayıcılıkla yaşamlarını sürdüren göçebe Türk toplulukları ve
Amerikan Yerlisi kabileleri için besin kaynağı olmuş, bu nedenle kutsal kabul edilmiştir. Ormanlar pek çok
av hayvanın barınağıdır. Bereketli bir av için ormana ve ormanın ruhuna sunaklar, saçılar düzenlenmektedir.
Türklerde, bu yerlere atfedilen kutsallık nedeniyle üzerinde avlanmanın, ağaç kesmenin yasak olduğu
ormanlık alanlar bulunmaktadır. Roux, “iduk” kelimesinin “kutsal” olarak çevrildiğini ancak Kaşgarlı
Mahmut’un bu kelimeye “serbest bırakılan” anlamına gelen bir kavram olarak yer verdiğini söylemektedir:
“Her ne kadar bu terim [iduk] adanmış hayvanlara, “mutlu ve kutsal” olan her şeye uygulanırsa da aynı
zamanda avlanmanın, balık tutmanın, ağaçları kesmenin yasak olduğu yer veya yerleri anlatmaktadır” (Roux,
2002: 139). Ormanlar ayrıca dağlar gibi inziva mekânları olmuşlardır. Kuzey Amerika Amerikan
Yerlilerininde koruyucu ruhunu kazanması için, “Ebeveynler çocuklarını ormanda belirli bir yere götürüp
orada yalnız başına bırakırlar” (Müler, 2000: 47).
Dağ, orman gibi toprakla ilişkili yeryüzü oluşumlarına atfedilen kutsallık ırmak, göl, kaynak gibi pek
çok şekilde var olan sular için de geçerlidir. Tüm diğer doğa unsurları gibi suyun da ruhu, diğer bir deyişle
hâkim-sahipleri vardır (Roux, 2002, 144). Bir Blackfoot mitine göre, fakir ve yetim bir çocuk ruhlardan
yardım dilemek için yüksek bir dağa, kayalara ve bir nehrin yanına gider ama ruhlardan bir işaret alamaz. En
sonunda büyük bir gölün kenarına gelir ve ağlamaya başlar. Bu gölde güçlü bir Su Ruhu yaşamaktadır. Su
Ruhu oğlunu görevlendirerek çocuğu yanına çağırtır ve ona bir hediye verir. Hediye çocuğun daha önce hiç
görmediği bir hayvan olan attır (Şerban, 2021: 347-348). Bu mitte su ruhlarının bulundukları bölgedeki su
hayvanlarının sahibi oldukları ve insanların yardım istedikleri kutsal varlıklar oldukları görülmektedir.
Bununla beraber alıntılanan mitte Türk mitolojisinde de yer alan sudan gelen at unsuru yer almaktadır. Türk
mitolojisinde sudan çıkan son derece güçlü atlarla ilgili bir mit bulunmaktadır (Uraz, 1994: 146).
Uygurlarda, Tamir, Selenga, Tola nehirleri kutsal sayılmıştır, bunun yanında Baykal Gölü de Türk
toplulukları için kutsaldır. ( Roux, 2002: 146). Uraz, volkanik dağlarda bulunan göllere Gök göl adı
verildiğini ve kutsal sayılan bu göllere at ve deve gibi kurbanlar verildiğini belirtmektedir (Uraz, 1994:182).
Salish Amerikan Yerlisileri, törenlerde söyledikleri şarkıları kendilerine Lochsa Irmağı’nın öğrettiğine
inanmakta, Apacheler ise bugünkü Arizona’daki kayalık vadilerin ve temiz su kaynaklarının, onlara doğru
yaşamayı öğreten Büyükanne ve Büyükbabaları olduğunu düşünmektedirler (Cousins, 1997: 499).
Türkler için, suyun saflık özelliği diğer özelliklerinden önde gelmektedir. Bu nedenle suyun
kirletilmesi pek çok Türk topluluğunda yasaklanmıştır. Akarsu, kaynak veya göl suyunu kap kacak
yıkayarak, bedeni yıkayarak veya dışkı yaparak kirletmek, Eski Türk toplulukları arasında bazen cezası ölüm
olacak kadar katı bir biçimde yasaklanmıştır (Roux, 2002: 144). Amerikan Yerlileri mitolojisinde yeryüzüne
minnettarlık göstermenin yolu, ona saygı duymak, kirletmemek, kaynaklarını israf etmemektir (Cousins,
1997: 500). Kuzey Amerika’nın Büyük Göller bölgesinde yaşayan Sokaogon kabilesi, en önemli beslenme
kaynağı olan yabani pirinci Pirinç Gölü’nden elde etmektedir. Yerüstü ve Yeraltı sularının Büyükanne
Yeryüzü’nü (Nookomis oki) temsil ettiğine inanan Sokaogon halkı için su kaynaklarının saflığını korumak
dini bir görevdir (Reynolds, 2003: 148).
Sonuç
Dünyadaki birçok mitolojide olduğu gibi, Türk ve Amerikan Yerlisi mitolojilerinde Göğün ve Yerin
birliktelikleriyle dünya üzerindeki canlılığı meydana getirdiklerine ve canlılara ihtiyaç duydukları besini
sağladıklarına inanılmıştır. Türkler ve Amerikan Yerlisilerde Gök-Yer dikotomisine dayanan evren
tasarımında gök, her iki toplumda da yaratıcıdır ve erkek olduğu düşünülmüştür. Yer ise, tüm canlıları
doğuran ve besleyen bir kadın olarak düşünülmüştür. Bu inancın sonucu olarak, bu iki yaratıcı unsurun
barındırdıkları oluşumlara da kutsallık atfedilmiştir. Her iki toplumda var olan yeryüzündeki her şeyin bir
ruhu olduğu inancı pek çok doğa unsuruna kutsallık kazandırmaktadır.
Avcı ve göçebe topluluklar olmaları nedeniyle Amerikan Yerlisi kabileleri, doğayı sahiplenilecek ve
çitlerle bölünecek bir mal olarak görmemişler, doğayı diğer tüm canlılarla paylaştıkları ortak bir yaşam alanı
olarak benimsemişlerdir. Amerikan Yerlisilerdeki bu mülkiyetsizlik kavramı onlar gibi avcı ve göçebe
topluluklar olan Türk boylarında da görülmektedir. Orta Asya Türk toplulukları için de, gök kubbe altındaki
her yer tüm canlılara aittir. Küresel iklim krizi ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan kuraklık, kıtlık, doğal
afetler gibi insan yaşamını derinden etkileyen unsurların çağımızın en öncelikli sorunu olduğu göz önüne
---
alındığında, Türk ve Amerikan Yerlisi mitolojilerinde doğanın algılanışının yol göstericiliği daha iyi
anlaşılmaktadır.
KAYNAKLAR
1. Alexander, H. B. (2005). Native American Mythology. New York: Dover Publications Inc.
2. Buluç, S. (2004). Şamanizm. // Erişim: http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/21.php, (13.03.2023).
3. Codruţ Ş. (2021) "Historicizing the Horse. The Case of Three Native American Myths". Meridian critic 2:343-350.
4. Cousins, E. (1997). Mountains Made Alive: Native American Relationships with Sacred Land. Cross Currents. New York:
Association for Religion& Intellectual Life. Winter 96/97, Vol. 46, Issue 4, s. 497-510.
5. Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
6. Eliade, M. (2003). Dinler Tarihine Giriş. (Çev.L. Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
7. Erdoes R. & Ortiz, A. (drl.) (1984). American Indian Myhts and Legends. New York: Pantheon Books.
8. Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
9. Hultkrantz, Ǻ. (1980). The Religion of the American Indians. (Çev. M. Setterwall), Berkeley: University of California Pres.
10. Jones, D.M. & Molyneaux B. L. (2004). Mythology of the American Nations: An Illustrated Encyclopedia of the Gods, Heroes,
Spirits, Sacred Places,
11. Rituals and Ancient Beliefs of the Noth American Indian, Inuit, Aztec, Inca and Maya Nations. New York: Hermes House.
12. Leeming, D. (2021). Tales of the Earth: Native North American Creation Mythology, UK: Reaktion Books.
13. Lowenstein, T. & Vitebsky, P. (1997). Mother Earth, Father Sky: Native American Myth. Amsterdam: Time Life Boks.
14. Müler, W. (2000). Amerikan Yerlilerinin Dinleri. (Çev. A. Kırım). İstanbul: Okyanus Yayıncılık.
15. Ögel, B. (2001). Türk Mitolojisi II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
16. Reynolds, G. C. (2003). A Native American Water Ethic. Transaciıons. Vol. 90, s.143–161.
17. Roux, J.P. (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (Çev. A. Kazancıgil). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
18. Roux, J.P. (2003). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. (Çev. A. Kazancıgil ve L. Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
19. Versluis, A. (1994). Elements of Native American Traditons. Rockport: Element.
MUSA KALANKATUKLUNUN” ALBAN TARİXİ” ƏSƏRİNDƏ BƏZİ

TÜRK MƏNŞƏLİ ADLAR.
Mehdiyeva Gülbəniz Hacıbaba qızı
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, baş müəllim
Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-2561-1591
Abstract: Musa Kalankatuklu's "History of Alban" has a special place in the history of the Turkic
peoples. Antrhoponyms of Turkic origin take up a special place in the historical monuments, rich in
Chabanku, Gavanshir, Viro, Dawdaq, Abaz, Asparox, Abikaz, onomastic units. The main goal of this article
is to find and reveal traces of such female names.
Key-words: Antrhoponyms, written article, etimologi, origin,analysis
M.Kalanktuklunun “Albaniya tarixi” kitabının onomastikası onun lüğət tərkibinin mühüm hissəsini
təşkil edir. Bu dövrdə yaranmış adlar maraqlı quruluşu ilə diqqəti çəkir. Belə ki, ilk baxışda sadə görünən bu
qədim antroponimlərin çoxu mürəkkəb quruluşa malikdir. Əsərdə xüsusi adların böyük bir qismi quruluşunu
və tələffüzünü qoruyub saxlamışdır.
Qeyd etmək istəyirdik ki, əsər boyu bəzən şəxsin iki və ya üç adı olduğuna rast gəlirik. Təbii ki, bu
şəxsin ilk adı ulu alban – qədim türk mənşəli olmasından irəli gəlir. Sonra xristian olduğundan verilən adlar.
Sonda isə islam dinini qəbul etdikdən sonra onlara verilən adlardır.Mənbənin 299- cu səhifəsində Çabanku
antroponimnə rast gəlirik.
Çabanku – “...Sonra Albaniyanın baş sipəhsaları Cavanko sonra çar nəslindən olan Vardan və onun
qardaşı Qavik, Vahtanqe Varazmaneyan -onların cədləri Mehranilər soyundan olan Vardan Kaç idi”
[9,s.299] Q.Qeybullayevə görə, Çabanku Cavanko şəxs adının qədim ermənicə yazılışıdır və türk - monqol
dillərində çaban, şaban, şeyban “knyaz” və “şahzadələr” üçün titul bildirən “ku” sözlərindən ibarətdir.
[12,s.83]. Farsca çoban və ərəbcə şaban sözləri ilə əlaqəsi yoxdur Çab “Qədim türk lüğəti”ndə - “şan”,
“şöhrət”, “məşhur” anlamında işlənib. Ça- bənzətmə ədatıdır, ban isə ərəb-fars lüğətində ilkin mənası söyüd
ağacı ikinci mənası isə qəddi-qamətli kimi verilmişdir. “ku”morfeminin izahını isə bir-neçə sətir yuxarıda
vermişik. (Ərəb və Fars sözləri lüğəti, 1985: I hissə, s 28)
Cavanşir – “Bu vaxt böyük knyaz Cavanşir dağ mahalına gedib ilin bayram günlərini şadlıqla və
mahir xalq mahnıları ustalarının arasında kecirmək istəyirdi” [9,145] Yuxarıda qeyd etdiyimiz Cavanşir
antroponiminin tərkibində də cav/çav/çaf kökü “şan”, “şöhrət”, “məşhur” anlamındadır. An şəkilçisinə
gəldikdə cəmlik və ya mənsubiyyətlik bildirən morfemdir [2,142] Qədim Türk lüğətində mənası məlum
olmayan Çava antroponimi vardır (Древнетюркский словарь, 1969: s.142). Qədim Türk lüğətinin 642 –ci
səhifədə cavan/cuvan gənc mənasında olan söz də vardır. “...M.Seyidova görə “...şir/şirt/sir/yar - işıq
mənasındadır” [16,297]. “Ərəb və fars sözləri lüğəti”ndə Şir sözünün fars mənşəli olduğu göstərilmiş və I
---
mənada erkək aslan, II mənada isə igid, qorxmaz olduğu verilmişdir (Ərəb və Fars sözləri lüğəti, 1985: s.
787]. “Qədim türk lüğəti”ndə isə bu sözə xüsusi mürəkkəb ad şəklində rast gəlirik: Şiri sanskrit dilində
mənası məlum olmayan xüsusi addır [2, 523].
Deməli, Cavanşir – “qorxmaz”, “igid”, “dövlətli”, “varlı”, “nurlu başçı”, “rəhbər”, “knyaz” həm də
bu antrponimin semantikasında şahzadə mənaları da cəmləşmişdir.
Viro –Lakin şah qəti and verdi ki, nə qədər ki, özü sağdır, Viro heç vaxt ölkəsinə qayıtmayıb
sarayda həbsdə olacaq, amma katolikos rütbəsi ondan alınmayacaq və onun gəlirləri müsadirə olunmayacaq
[9, s.172]. Musa Kalankatuklunun yazdığında məlum olur ki, Viro təkcə katalikos yox, həm də dövlət
xadimi,
diplomat, şair, misilsiz natiq, filoloq olub.
Bu ad “Qədim türk lüğəti”ndə (sanskrit dilindən) xüsusi isim kimi Viro/Viru (daki) şəklində
verilmişdir ((Древнетюркский словарь, 1969: s.639). Viro/Viru/Vruni-Varuna mənası naməlum, mənşəyi
sanskritcə olan xüsusi addır [2,s.634].Təəssüf ki, Vironun ədəbi irsindən, eləcə də bizə məlum olan başqa
alban yazıçılarının yaradıcılığından əlimizdə heç nə yoxdur. Ancaq bir şey aydındır: VII - VIII yüzilliklərin
başlanğıcı alban ədəbiyyatı və yazısının zirvə dövrü olmuşdu.
Dəvdək - “Elə bu vaxt bədii üslubu bilən, bilikli, şeir sənətində mahir və məşhur təfsirçisi Davdaq
adlı bəlağət ustası ayağa qalxdı” [9,s. 241].
“İndiyədək Davtak şəxs adı aydınlaşdırılmayıb. Fikrimizcə, bu ad türk mənşəlidir və türk dillərindəki
“tay”, “day” (Azərbaycan dilində dayı - ananın qardaşı və tək Azərbaycan dilində - “dək”) sözlərindən
ibarətdir. Türk dillərində tək (dək) sözü oxşarlıq, bənzərlik bildirir. Bu addakı “y” səsinin “v” kimi yazılması
aydın deyil” [12,s.50]. “Dək” morfemindən fərqli olaraq “dəv” morfeminin izahı bir az mübahisə yaradır.
Əgər Q.Qeybullayevin irəli sürdüyü müddəaya əsaslansaq, sözü dəvə tək kimi də anlamaq olar.Qeyd etmək
istərdik ki, türk dillərində tağay -dayı sözü mövcuddur. Sözün birinci morfemi Dəv/dev yəni div mənasında
olub nəhəng anlamındadır. M.Kaşğaridə “dayaq qoymaq” “dayaq vermək” mənasında olan taya sözü vardır.
[8,519]. Yenə M. Kaşğaridə oğuzca və onlara uyanların dilincə Dəvəy -dəvə sözü mövcuddur[8, 535]. Bu
söz dəv morfeminin fonetik tərkibinə uyğun gəlir. Düşünürük ki, Dəvdək sözündə div kimi yaxud dəvə kimi
nəhəngin dayağı və yaxud da nəhəng dayaq , arxa mənası vardır.
Abas – “Katolikos Abas. O, erməni təqviminin başlanğıcında katolikos kürsüsünü Çoladan Bərdəyə
köçürmüşdür [9, 37].
“Abas/Abaz adı qədim türklərdə çox geniş yayılmışdı. Türk tayfalarından birinin adı
abazdır” (Баскаков, 1985: c.226). Sonradan məlum olmuşdur ki, bu tayfa kiçik ordanın bir hissəsi olmuşdur.
Abas/Abaz şəxs adı tatarlarda da vardır. Lakin “Qədim türk lüğət”ində Abas antrotoponimi Abbaz şəklində
və ərəb mənşəli göstərilmişdir (Древнетюркский словарь, 1969: s.788)
Tədqiqatçıların fikrincə, “...eynən bu şəkildə xəzər tayfa adı abas/avas kişi adı kimi sonralar Abbasla
eyniləşdirilmişdir, halbuki Abas və Abbas mənşəyinə görə müxtəlif adlardır” [4,23]. Qədim Türk lüğətində
Aba morfemi əcdad anlamında verilmişdir [2, 1]. M.Kaşğaridə “Aba”morfemi haqqında belə verilmişdir: “
Aba morfemi,Karluq türkmənləri bu sözü “p” ilə apa deyirlər. Oğuzca “Ana” , Qıpçaqca “ayı” . Tibet dilində
“ata” deməkdir. Bu soz onlara ərəbcədən kecmişdir. Onlar Bəni- Sabit nəslindəndirlər. Yəməndən bir şəxs
turk olkəsinə qacıb gəlmiş, tibetlilər onun nəslindən torəmişlər” [7,150]. Qədim Türk lüğətində –z səsi isə
isimlərə artırılan şəkilçidir (Древнетюркский словарь, 1969: s.668). Deməli, Abaz/Abas antroponimi
əcdad, ana, ata valideyin mənasında dərk edilən sözdür.
Abikaz – “Mən, Albaniya çarı Vaçaqan və Bərdənin baş yepiskopu Şuphalişo, Qəbələnin yepiskopu
Manase, Haşunun yepiskopu Yunan, Uti vilatlərinin yepiskopları Ananiya və Sahaq Kalankatuk kəndinin
keşişi İosif, Bərdənin keşişi Toma, Göqçay keşişi Matte, Sazbaday keşişi Abikaz, Ayrmanuşay keşişi Urbat,
keşişlər Uovel, Pərmudə və Yaqub Arsax vilayətinin əyan və qəbilə başçıları, Kalankatuk qəbiləsinin başçısı
Bakur və bir çox başqaları mənim məclisimə Aquen adlı yaylağıma gəldilər” [9,120].
Abikaz türk sözü olan obuqaz “kiçik qardaş” mənası ilə çox bağlıdır [15,95]. N.A.Baskakova görə isə
koz/kaz morfemi quzu sözündəndir (Баскаков, 1985: c.130). Deməli, Abikaz antroponimindəki kiçik sözü
quzu sözü ilə daxili bağlantisi olduğundan quzu kimi kiçik qardaş mənasında dərk edilir.
Maraqlıdır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da da Kan-Abikaz antropinimi diqqəti cəlb edir [17,46].
M.Kaşğaridə Kan /qan mənasındadır[7, 241] Düşünürük ki, Kan- Abikaz antrponimi də qanla bağlı, quzu,
doğma, kiçik qardaş mənalarını əks etdirir.
Asparokos “Bu qanunları çarın vəzirləri Mutak, Tirazd, Asparokos, Şama, Bakur, Ratan, Arğeş,
Girdimanın sahibi Cəsur Vardan, Xurs, Bermusan, Xosken, patriarx Pivroq və Albaniyanın bütün əsilzadələri
qol çəkdilər və qanunları Albaniya çarı Vaçaqan öz möhürü ilə təsdiq etmişdir” [9, 125] .
“Asprakos (Albaniyada feodal adı, V əsr) adının sonundakı “os” şəkilçisi erməni dilinə yunanlardan
---
keçmiş adlıq hal şəkilçisidir. Asprak və Asparux türk adının ermənicə yazılışıdır. Asparux (Bolqar
---
hökümdarları Asparux,VII əsr) “aspar” və “uk” hissələrindən ibarətdir; aspar titul bildirən sözdür - qədim
türklərdə İşbari xan; uk-oğul, varis deməkdir” [14, 383].
Z.Budaqova və T.Hacıyevin “Azərbaycan dili kitabı”nda diqqəti cəlb edən bir məqama rast gəlirik:
“Asparoq / İşparoq- II əsrdə sarmat sərkərdələrinin adı, etnik mənşəyinə görə skif sayılı [6,129].
N.A.Baskakova görə, söz bu hissələrdən ibarətdir: eş / es (dost, yoldaş)+börü (canavar) və yəqin ki, +oq
(Баскаков, 1985: c.29).Yenə N.A.Baskakova müraciət edək: apraksa türk sözü olan apuraq/apuran
kəlmələrindən ibarət olub üç mənası var.1)sakit, diqqət; 2) dişsiz 3) ədəbaz sözləridir[1,95]. Hacıyev T.
yazır: Budaqov L. “Türk-tatar dillərinin müqayisəli lüğəti” kitabında bu sözün qazax və qıpçaq dillərinə aid
olduğunu qeyd edir.[5, 12]
Bütöv halda bu ad türk sozü olan “es” yəni ağıl, dərrakə mənasını verən Esbiroq kimi səslənmişdir.
Birok isə “yalnız biri” ümumi mənasının (yalnız ağıllı) kimi tərcümə olunan bir sözdür. Bu ad Şimali
Dağıstanda avar xanının adı Asparux ilə müqayisə oluna bilər [108,s.464]. Bir başqa mənbədə isə “Asparoğ /
İşbaroq - II əsrdə sarmat sərkərdəsinin adıdır. O, etnik mənşəyinə görə skif sayılır”[10,80] N.A.Baskakova
görə söz bu hissələrdən ibarətdir: “eş/es (dost, yoldaş) + börü (canavar) və yəqin ki, + oq” [1,30] yəni adın
birinci komponenti “dost” və “yoldaş” sözlərindən, ikinci komponenti isə “canavar” sözündən ibarətdir.
Lakin burada canavar – “vəhşi heyvan” mənasında deyil, igid türkləri təmsil edən “boz qurd” mənasında
verilmişdir. Oq/ög qədim türkcə “ana”, “doğma” deməkdir (Древнетюркский словарь, 1969: s.108).
“Qədim türk lüğəti”ndə isə “oq” kök morfeminin bir neçə mənası verilmişdir: 1) özül, dayaq; 2) mirasın 3)
təsdiq - ayrılma anlamı verən ədatdır və s. [2, 369] .Belə qənaətə gəlirik ki, “oq” kök morfeminin mənası
“möhkəm dayaq” anlamını verir. Yəni möhkəm, etibarlı, dost (türk olan dost) deməkdir. “Asprakos
(Albaniyada feodal adı, V əsr) adının sonundakı “os” şəkilçisi erməni dilinə yunanlardan keçmiş adlıq hal
şəkilçisidir. Asprak və Asparux türk adının ermənicə yazılışıdır. Asparux (Bolqar hökümdarları Asparux,VII
əsr) “aspar” və “uk” hissələrindən ibarətdir; aspar titul bildirən sözdür - qədim türklərdə İşbari xan; uk-oğul,
varis deməkdir [14, 383]. Deməli,
Asparoks türk mənşəli addır və mənası möhkəm dayaq kimi olan dost, doğma oğul və Türkün mifik rəmzi
olan boz qurd kimi ağıllı, cəsarətli, diqqətli deməkdir.
Kozis - “Oruz, Kozis, Aran (Ərən), Zober, Abukaz, Kazan, Esvaqen, Xurs, Sato, Davtak, Aratan,
Qemanasan, Xosken, Mide, Manas və başqaları” [9, s.46].
Kozis sözündəki Koz morfemi haqqında Baskakov N. A. yazır: Koza -koz-qozu-kozı (cəm halda) türk
dillərində quzu sözündəndir və bu sözdən digər ev heyvanlarının adları törəmişdir. Quzu-qoyun cinsinə yaxın
olan kozı, kozlenka sözündən kozel sözü əmələ gəlmişdir. Bu formada gedən prosesin sonunda isə digər ev
heyvanlarının adlarının yaranışını görürük. Məsələn, Kozel- osel.Bununla da belə qənaətə gəlirik ki, Kozlov
və Kozin soyadları tük mənşəlidir (Баскаков, 1985: c.130). Deməli, keçi mənasında olan Koza-kozel-kozı
sözü həm də dalaşqan, vuruşqan anlamındadır
Mənbədə antroponimlər şəxsin sinfi təbiəti, varlı və yoxsul zümrəyə mənsub olması, peşəsi,
məşğuliyyəti və s. haqqında müəyyən informasiya verir. Bu antroponimlərin yaranmasında və təşəkkülündə
rol oynamış dil vahidləri ən qədim fonetik, leksik, leksik - semantik və qrammatik elementləri özündə əks
etdirir. Bunların konkret olaraq Azərbaycan xalqının və Azərbaycan dilinin formalaşmasında iştirak etmiş
türk dillərinə məxsus vahidlərlə eyni olduğunu müəyyənləşdirmək mümkündür. Tədqiqat olunan
antroponimlərdə Albaniyada hökmranlıq etmiş bir çox türk etnosların, eləcə də həmin dövrlərdə bu əraziyə
yürüş etmiş barsillərin, peçeneqlərin, avarların, qıpçaqların dillərinə məxsus ünsürlərə də təsadüf etmək olur.
Mənbədəki antroponimlərin çox hissəsi eyni zamanda türkün poetik təfəkkürünü yaşadır. Mənbənin
antroponimlər sisteminə üslubi - linqvistik yöndən baxılarsa, türk təfəkkürünün süzgəcindəm keçmiş adlarda
dərin fəlsəfi - psixoloji məna ilə yanaşı emosionallıq, ekspressivlik, ahəngdarlıq və poetikliyin qaynayıb
qarışmış şəkildə olduğu aydınlaşacaqdır.
Ədəbiyyat
1. Баскаков Н.А. (1985). Имена собственные гуннов, булгар, хазаров, сабиров и аваров в исторических источниках. //
Советская тюркология, №4. – 129c.
2. Древнетюркский словарь. (1969). – M.: Изд. “Наука” Ленинградское отделение. – 677 с.
3. Ərəb və Fars sözləri lüğəti. (1985). I hissə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. – Bakı: Yazıçı.
–1035 s.
4. Əsgərov N. Areal türk onomastik vahidlərinin linqvistik xüsusiyyətləri, Bakı: Elm, 2005, 484 s.
5. Hacıyev T. Vəliyev K.H. Azərbaycacn dili tarixi, oçerklər və materiallar, Maarif nəşriyyatı, Bakı:1983, 186s.
6. Hacıyev T. Budaqova Z. Azərbaycan dili. Bakı: Elm, 1992, 199 s.
7. Kaşğari M. Divanü Lüğat-it-Türk. Təcümə edən: Ramiz Əskər, Bakı: Ozan, 2006, I cild, 400 s.
8. Kaşğari M. Divanü Lüğat-it-Türk. Təcümə edən: Ramiz Əskər, Bakı: Ozan, 2006, IV cild,760 s.
9. Kalankatuklu M. Albaniya tarixi. Müqəddimə, tərcümə, qeyd və şərhlər Z.Bünyadovundr, Bakı: “Elm” ,1993, 269 s.
10. Гасанов З. Царские скифы. Liberti Publiching hause, Nyu York, 2002,486с.
11. Гукасян В.Л. Древние тюркизмы в удинском языке, Известия АН Азербайджанской ССР. Серия литературы, языка
---
и искусства, 1978, № 2, с 66-80.
---
12. Qukasyan V. Qafqaz Albaniyası, Bakı: “Öyrətmən”1993,108s
13. Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Azərbycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı:1994, 248s.
14. Qeybullayev Q. Qarabağ etnik və siyasi tarixinə dair. Bakı: Elm, 1990, 248s.
15. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.т.I-IV, Спб, 1893. Атлас древностей Монголии. Издан по поручению
Имп. Академии наук В. В. 140
16. Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı: Yazıçı 1989, 496 s.
17. Tanıverdiyev Ə.V. “Kitabi- Dədə Qorqud” şəxs adları, Bakı: Elm 1999, 441s.
ƏNVƏR MƏMMƏDXANLI YARADICILIĞININ SƏNƏTKARLIQ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Quliyeva Azadə Əliağa qızı
Müəllim
33 saylı Ağdam tam orta məktəb
Orcid id: 0000-0003-3430-7636
Xülasə: XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri də xalq yazıçısı Ənvər
Məmmədxanlıdır. Onun şərəfli yaradıcılıq yolu özünəməxsus orijinal bədii nümunələrlə, roman, povest,
hekayə, tərcümələrlə və s. işıqlanmışdır. Ənvər Məmmədxanlı zəngin ədəbi irsə, tükənməz yaradıcılıq
istedadına malik bir sənətkardır. Ədibin əsərləri öz əhatə dairəsinə görə çoxtərəflidir. Böyük sənətkarın
yaradıcılığı keçdiyi həyat yolu qədər dərindir. Ənvər Məmmədxanlı yaradıcılığında insan həyatı, insan
taleləri həqiqi şəkildə, inandırıcı detallarla əks olunub. Onun əsərlərində real bədii lövhələr, təbiətin
gözəllikləri, təbiətə vurğunluq obrazlı şəkildə, poetik ifadələrlə canlandırılmışdır. Ənvər Məmmədxanlı
yaradıcılığı nəsrdə poetizmin ən gözəl nümunəsidir. Görkəmli yazıçı bütün yaradıcılığı boyu bədii təsvir və
ifadə vasitələrindən, geniş istifadə etmişdir. Ədəbi qaynaqlara, folklora dərindən bələd olan ustad sənətkar
yaratdığı əsərlərdə milli koloriti, ana dilinin incəliklərini mükəmməl şəkildə ifadə etmişdir.
Açar sözlər: yaradıcılıq, hekayə, nəsr, poetizm, obrazlı təhkiyə
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri də xalq yazıçısı Ənvər
Məmmədxanlıdır. Onun şərəfli yaradıcılıq yolu özünəməxsus orijinal bədii nümunələrlə, roman, povest,
hekayə, tərcümələrlə və s. işıqlanmışdır.
Ənvər Məmmədxanlı 1913-cü il fevralın 29-da Göyçay şəhərində dünyaya göz açmışdır. Onun həyat
yolu zəngin fəaliyyət dairəsi ilə seçilir. Ədib müxtəlif sahələrdə çalışsa da, yaradıcılıq fəaliyyətini daima ön
plana çəkmişdir. Onun Azərbaycan nəşriyyatında tərcüməçi, “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında ssenari
şöbəsinin rəisi, daha sonra isə həmin şöbənin baş redaktoru vəzifəsində çalışmağı bilavasitə yaradıcılıq yolu
ilə həmahəng səsləşir.
Ölməz sənətkar II Dünya müharibəsi dövründə geniş fəaliyyət proqramı ilə ədəbiyyat və
incəsənətimizi zinətləndirmişdir. O, cənub-qərb cəbhəsində “Qızıl ordu” cəbhə qəzetinin Azərbaycan
redaksiyasının xüsusi müxbiri kimi Stalinqrad, Şimali Qafqaz cəbhələrində, 416-cı diviziyada fəaliyyət
göstərmişdir.
1943-44-cü illərdə Azərbaycan Radio verilişləri Komitəsində redaktor kimi çalışmışdır. Həm Qafqaz
cəbhəsində, həm də hərbi xidmətə göndərildiyi İranda ədəbi fəaliyyətini davam etdirərək “Vətən yolunda”
(“Təbriz”) qəzeti redaksiyasında işləmişdir. Müharibədən sonra isə o, yenidən “Azərbaycanfilm”
kinostudiyasında fəaliyyətini davam etdirmişdir.
Yazıçı ədəbi fəaliyyətə 1930-cu illərdən başlamışdır. Onun qələmə aldığı “Şərqin səhəri” əsəri
oxucular tərəfindən sevilməklə yanaşı, o zamankı yüksək mükafata — SSRİ Dövlət mükafatına layiq
görülmüşdür.
Müharibə dövründə ədibin yaradıcılığı orijinal üslubu ilə seçilirdi. O, təkcə “Buz heykəl” əsəri ilə
özünə oxucu qəlbində əbədi heykəl qoydu. Onun “Analar yollara çıxdılar”, “Silahlı dağlar”, “Qərb
cəbhəsindən məktub “, “Qanlı möhür”, “Haralısan, əsgər qardaş”, “Od içində” və s. əsərləri müharibə illəri
yazdığı ən yaxşı əsərlərdəndir.
Ə.Məmmədxanlının ədəbi yaradıcılığı öz dil və üslubuna görə fərqlənir. Ədibin əsərlərində təbiət
təsvirləri o qədər canlı, bədiilik baxımından ifadəlidir ki, oxuyan hər kəs sanki təsvir olunanları öz gözləri ilə
görür. Bu əsərlərdə yurdumuzun təbii gözəllikləri, müharibənin dəhşətləri, cənublu soydaşlarımızın acı
həyatı öz əksini tapmışdır.
Ədibin yaradıcılıq üslubunda dil gözəlliyi heyranedicidir. Onun əsərlərində təbiət gözəlliyinin təsviri
bənzərsizliyi ilə seçilir. “Qızıl qönçələr” hekayəsində sanki rəssam fırçası ilə çəkilmiş lövhələr son dərəcə
canlı və təbii görünür. Eləcə də təbiət təsvirlərinin insan portretləri ilə həmahəng uyğunluğu mövzunun təsir
gücünü daha da artırır. ”Buz heykəl” əsərində ana fədakarlığına qoyulan əbədi heykəl nə zamandır ki, oxucu
qəlbini riqqətə gətirir.
---
Ədibin nisbətən iri həcmli əsərlərində daha geniş təbiət mənzərələri göz önündə canlanır. Ənvər
Məmmədxanlı yaradıcılığında rast gəldiyimiz canlı, həyati təsvirlər oxucunu özgə bir aləmə aparır. Həmin
əsərlərdə yaradılan bədii lövhələr, Azərbaycan təbiətinin əsrarəngiz gözəllikləri ədibin vətənsevərliyindən
xəbər verir. Oxucu bu səmimi duyğulara məftun olmaya bilmir. O, yaratdığı obrazları o qədər canlı və həyati
yaradıb ki, oxucu özünü hadisələrin içində hiss edir, sanki hadisələrin iştirakçısı olur.
Ənvər Məmmədxanlı Azərbaycan ədəbiyyatında, ədəbi fikir tarixində bənzərsiz yaradıcılığa malik
sənətkardır. Yaradıcılığına təkrar-təkrar bələd olduqca, əsərlərini oxuduqca onların sehrindən, cazibəsindən
çıxa bilməyən oxucu özünü hadisələrin içində hiss edir. Müəllif sevərək yaratdığı səhnələri oxucuya sevdirir.
Romantik, səmimi bəşəri duyğularla çulğaşan oxucu özünü əlçatmaz ucalıqda hiss edir.
Ölməz sənətkar əsərlərindəki insan talelərini bir yazıçı kimi elə yaradıb ki, oxucu, tamaşaçı onlara
biganə qalmır. Ədib həmin taleləri sanki özü yaşayır. Obrazların daxili düşüncələri, taleləri sanki ədibin öz
taleyi, öz düşüncələridir.
Həyatsevərlik, lirizm, vətənpərvərlik kimi bəşəri duyğular müxtəlif insan talelərini daima müşayiət
edir. Yazıçının ədəbi qəhrəmanlarında həyat eşqi güclüdür. Lirik hekayələrində kədərli taleli insanların da
həyata nikbin baxışlarının tükənməzliyini görürük. Onun qəhrəmanları son nəfəsə qədər mübarizə
əzmindədir. Həyatın dəhşətləri onları sarsıtmır. Bütün bunlar oxucuda müsbət hislər qalereyası yaradır.
Onun romantizmi realist köklərə, duyğulara bağlıdır. Yaradıcılıq yolunda həmişə onun idealı sadə
insan həyatı, bəşəri hislərin təcəssümüdür. İNSAN obrazlarının rəngarəngliyi çoxtərəfli müsbət düşüncələrin
təzahürü kimi oxucunu müqəddəs bəşəri duyğulara kökləyir. Təbiət təsvirləri insanı emosional duyğulara,
gözəlliklərdən zövq almağa yönləndirir, vətənə bağlılığı, qəhrəmanlığı və digər humanist hisləri gücləndirir.
Yaradıcılığındakı romantik pafos, realist-həyati duyğular onun ssenarisi əsasında həyat qazanan
filmlərdə də müşahidə olunur.
Ölməz sənətkarın kino sahəsində xidmətləri əvəzsizdir. O, 40-cı illərdən başlayaraq ədib qələmini
dramaturgiya sahəsində də sınamağa başlayır. Ədibin yüksək sənətkarlıqla qələmə aldığı “Şərqin səhəri”
pyesi XX əsr ədəbiyyatının aktual mövzularından idi. Bu əsər uzun müddət repertuardan düşməyərək neçə-
neçə sənətkarların formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
Əsərdə 20-ci illərin əvvəllərində Bakıda gedən ictimai-tarixi hadisələr real cizgilərlə verilmiş,
müxtəlif tarixi şəxsiyyətlərin portreti canlandırılmış, dünya imperializminin, xüsusən ingilislərin “Bakı” —
“neft” marağı əks olunmuşdur. Obrazların dilində verilən müxtəlif mühakimələr onların ziddiyyətli
mövqelərini açaraq oxucunu hadisələrdən düzgün nəticə çıxarmağa sövq edir. Əsərdə Tomson və Ağalarov
obrazlarının müqayisəsi buna sübutdur. Yazıçının dövrün tələbilə “mənfi” planda yaratdığı obraza belə əsl
məhəbbətini Bakı milyonçusu Ağalarov obrazının simasında görürük.
Ədibin ictimai və yaradıcılıq fəaliyyəti tarixində Cənub mövzusunun xüsusi yeri var. “Od içində”
pyesində isə 1945-46-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda gedən milli azadlıq hərəkatı və onun faciəli
sonluğundan bəhs edilir.
Yazıçının “Şirvan gözəli” əsəri öz lirizmi ilə seçilir. Əsərdə ədibin lirik duyğularla bərabər incə
komizminin də şahidi oluruq. Televiziya ekranlarında da müqtədir aktyor ansamblının təqdimatında
canlandırılan “Şirvan gözəli” əsəri oxucuya, tamaşaçıya bədii zövq verməklə yanaşı , onun nəzərlərini həyati
problemlərə yönəldir, nikbin yumoru ilə diqqəti cəlb edir.
Böyük yazıçının ssenarisi əsasında çəkilmiş “Babək” filmi də çoxmilyonlu tamaşaçının baxdıqca
baxmaq istədiyi incəsənət əsəridir. “Leyli və Məcnun” filminin ssenarisi, “Bəxtiyar” filmi, M.Hüseynlə birgə
işlədiyi “Fətəli xan” filminin ssenarisi və digər qiymətli sənət inciləri ədibə əbədi şöhrət, möhtəşəm abidədir.
Ədibin “Ay işığında” hekayəsində qocaman el sənətkarının obrazı canlandırılıb. Bütün həyat
hekayələri, başına gələnlərlə birlikdə reallıq nümunəsi olan müdrik sənətkar obrazı Aşıq Valeh əsərdə təbii
boyalarla təsvir edilib. Üzunömürlü, qəlbi daim yaratmaq, yaşayıb-yaşatmaq eşqilə vuran qoca aşıq
gəncliyini şagirdi Cəlalda görür. İnsanın maddi dünyasını onun mənəvi dünyası ilə birgə təsvir edən Ənvər
Məmmədxanlı Aşıq Valehin cavanlığa meydan oxuyan həyat eşqi, nəsihətləri ilə oxucunu heyran edir.
Əməyə məhəbbəti nəvə-nəticələrinə də tövsiyə edən qoca aşıq sənətdə mahir olduğu kimi, əməkdə də
yorulmazdır. Əməklə, iş- güclə başını qatan aşıq tükənməz sənət yanğısını sinəsində daşıyırdı. “O yanğı ki,
hər dəfə söz ilə musiqini bir- birindən ayrılmaz iki əkiz bacı kimi dünyaya gətirmişdi və qəlpə-qəlpə
ürəkdən qopan hər sözü cürə sazının sədası ilə gümüşləndirmişdi, səsinin uçarı ilə pərvazlandırmışdı,
sonra ağ bir quş kimi qaranlığı yaran bu nəğmələr getmişdi, eli-obanı gəzmişdi, ürəklərdə işıqlı iz
salmışdı və naxışlanmışdı, xalq yaddaşında həkk
olunmuşdu”. (Məmmədxanlı, 2005: s.90)
“Ay işığında” əsərində qocaman sənətkarın həyat eşqi, münasibətləri, sənətə və əməyə, övladlarına
məhəbbəti öz parlaq əksini tapıb. Əsərdə söz ilə musiqinin əkiz olduğu bir sənətdən, bu sənəti qəlbində
---
yaşadan
---
sənətkardan hörmətlə bəhs edilir. Aşıq Valeh və şagirdi Aşıq Cəlalın simasında ustad-şagird münasibətləri
yüksək bədii dillə ifadə edilib.
Əsərdə xalq ifadələrinə geniş yer verilib. Çobanalladan quşu, qoşa qovaq ağacları, tənha çinar, həsir
üstündə döşəkçə, bardaş qurmaq, qənşər, şagirdin ustadı qarşısında dizləri üstdə oturması, pərvanələrin,
işıldaquşların işığın başına dolanması, isaq-musaq quşlarının bir-birini çağırması, “pünhani qəbri öpmək”
ifadələri xalq dilinə uyğun təsvirlərdir. “Quyruğunu ələ vermirdi”, “əl-ayaq yığışandan sonra” kimi ifadələr
məşhur xalq deyimləridir.
Ədibin yaradıcılığında özünü göstərən poetizm, nəsrdə lirika bu əsərdə də aydın şəkildə nəzərə
çarpır: “Qoşa qovaqların yarpaqları balıq pulları kimi parıldayırdı”. (Məmmədxanlı, 2005: s.96)
Aşıq Cəlalla görüş, aşığın şagirdinə verdiyi qiymət onun sanki öz cavanlığına qayıtmasıdır. Əsərdə
xəyalların, arzuların təsviri ədibin qələmində elə ustalıqla, elə reallıqla baş verir ki, xəyal dünyasının bütün
rəng çalarları ilə göz önünə gətirilməsi oxucunu heyran edir.
“Qoca dönüb arxasına baxarkən gördüyü artıq röya deyildi, amma əvəzində bütün ömrü boyu
gördüyü bütün röyalardan daha əcaib idi — çünki ayın gümüşü ziyalarına qərq olmuş, kəlağayısı başından
sıyrılıb boynuna düşmüş, saçları çiyninə dağılmış ahugözlü bir qız gecənin bu aləmində gəlmişdi və başına
keçən əsrin qarı yağmış bir qoca qarşısında dayanmışdı”. (Ə.Məmmədxanlı, 2005: s.97)
Ancaq ədibin qələmində təsvir olunan xəyal boşluqlar deyil. Sazın sehri, musiqi gözəlliyi, sözün
qüdrəti neçə sənəti özündə birləşdirən aşıqlıq sənətinin Ənvər Məmmədxanlı qələmi ilə yaradılan qüdrətli
portretidir.
Əsərdə gerçəkliklə xəyalın təsəvvürdə müqayisəsi, insan və kölgəsi, lirik təzadlar: “qartal qanadlı
nəğmə” ilə “sınıq qanadları ilə sürünən nəğmə”lərin müqayisəsi yüksək sənətkarlıqla qələmə alınıb. Cavan
aşıq yaşlı aşığın gələcəyə inamıdır. Əsər boyu nikbin ruh hakimdir. Ustad aşıq şagirdinin onun yaradıcılıq
yolunu davam etdirəcəyinə inanır.
Təbiət təsvirlərinin ideal təzahürü Ənvər Məmmədxanlı yaradıcılığında bənzərsizdir.
“Sübhün şehi hopmuş yaz yollarında hələ toz yoxdu və bu yolların hər iki tərəfinə haşiyə çəkən yaşıl
otlar, sarı çiçəklər, qırmızı lalələr də yayın qızmar nəfəsindən hələ qovrulub yanmamışdı”. (Məmmədxanlı,
2005: s.91)
Oxucunu hislərin ağuşuna atan yazıçı onu düşündürür. Öz fikirlərini təlqin etməyi yox, oxucunun
müqayisələrdən nəticə çıxarmasını üstün tutur. Müqayisəli təsvirlərə üstünlük verən yazıçının əsərlərində
onun xalq sənətinin bütün incəliklərini bildiyi aydın görünür.
“...bu zümzümə elə bil toxunmaqda olan bir xalçanın çox davamsız iplikləri idi ki, tez-tez qırılırdı və
yaxud boş düyünlü ilmələri idi ki, çox tez çözülürdü”. (Ə.Məmmədxanlı, 2005: s.91)
Qoca aşıq obrazı ilə müəllif ürəyi həyat eşqilə döyünən bir sənətkarın parlaq obrazını verib. Babaları,
uluları unutmamaq, sənətkara, ağsaqqala hörmət ideyası əsər boyu hakimdir. Xalq aşığa xələt verir, onun
sənətini qiymətləndirir. Nəvələri Nağdalı, Mehralı babalarına məhəbbətləri, hörmətləri ilə keçmişi
unutmadıqlarını ifadə edirlər.
Ənvər Məmmədxanlının 1944-cü ildə qələmə aldığı “Ananın ölümü” əsərində həyat lövhələri həqiqi,
inandırıcı detallarla təsvir olunmuşdur. Bu hekayədə ana, onun iki yaşından tək böyütdüyü Murad, qonşu
qadınlar, ən yaxın qonşu — Məsmə arvad və onun nəvəsi real insan obrazlarıdır. Əsərdə ideyanın
çatdırılması üçün bu obrazların hər birinin özünəməxsus yeri vardır. Şam, üçkünc məktublar, abqora əzmək
üçün əl daşı, həsir, kilim və s. kimi əşya obrazları əsərin məzmununda mühüm yer tutur. Hekayədə
ananın və oğlunun tükənməz arzuları vardır. Lakin bu arzuların həyata keçməsinə əngəl olan müharibə
hadisələrin gedişini tam mənada dəyişir. Muradın fəaliyyət, iş yolu cəbhə ilə əvəz olunur. Ananın
intizarı, iztirabları, oğlundan nigarançılığı hekayə boyunca diqqət mərkəzindədir. Əsərdə müharibəyə aid
bəzi əşya obrazları da süjetdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, üçkünc məktublar, qara kağız —
müharibənin ümidverən və ya qorxunc xəbərlərini ifadə edən kağızlar xalqın əhval-ruhiyyəsini sözsüz belə
ifadə edir. Əsərin dilində işlənən sinonimlər silsiləsi dil və ifadə gözəlliyini gücləndirir. Əsərin məzmun
zənginliyi gözəl bədii dillə ifadə edilib.
Ədibin özünəməxsus üslubi xüsusiyyətlərə malik yaradıcılıq imkanı diqqəti cəlb edir. Doğma xalq
dilində rast gəlinən “ismarış”, “öyrəli”, “artırma”, “bardaş qurmaq” və s. ifadələr əsərin xalq ruhuna
yaxınlığından xəbər verir.
Digər əsərlər kimi “Karvan dayandı” əsəri də mövzu, dil, üslub cəhətdən olduqca maraqlı, zəngin bir
əsərdir. Müəllif qulaq asanları heyran edən gözəl bir səsin sehrindən bəhs edir. Dinləyənləri əsir edən bu səs
qalın meşənin dərinliyindən gəlir. Odunçu oğlunu xalqın sevimlisinə çevirən səs obrazı, ülvi məhəbbət, bu
məhəbbətə xalq hörməti gözəl bədii dillə verilib.
Əsərdə sadə insanların yaşayış tərzi ilə harın, qoluzorlu şəxslərin həyatı təzadlı şəkildə, birgə təsvir
---
edilib. Kəndin gözəli Çimnazın da hər kəs kimi dinlədiyi səs, musiqi odunçu oğlunun ülvi məhəbbətinin
---
səsidir. Çimnaz da bu səsə biganə deyildir. Dəstəsi ilə ovdan qayıdan Əlyar xanın bu səsi eşitməsi ilə hər şey
dəyişir. Kəndin, Çimnazın, odunçu oğlunun sakit həyatını acı günlər əvəz edir. Ədib xalqın həyatını,
məişətini təbii lövhələrlə əks etdirir. Əlyar xanın niyyətini duyan Çimnaz odunçu oğlunu xəbərdar etmək
üçün hövlnak meşəyə qaçır. Oğlan da, Çimnaz da xanın əsirinə çevrilir. Müəllif Əlyar xanın simasında
harınlığın, təkəbbürün ən qabarıq xüsusiyyətini təsvir edib. Təbiətin azad qoynunda səsi ilə hamını heyran
edən gənc sarayda, bər- bəzək içində oxumur. Onu oxumağa məcbur edə bilmirlər. Köləlikdən xilas olan
oğlan azadlıqda yenə də gözəl səslə oxuyur. Bu dəfə artıq xanın hərəmi olan Çimnaz özü onun dalınca adam
göndərir. Odunçu oğlu əvvəl buna sevinir. Sonra isə Çimnazın əvvəlki Çimnaz olmadığını bilərkən fikirləri
alt-üst olur.
Diyar-diyar dolaşan odunçu oğlu nəğmələri ilə dünyanı heyran qoyur. Əsərdə təbiət obrazı sevgi ilə
yaradılıb. Ümumiyyətlə, Ənvər Məmmədxanlı yaradıcılığında təbiət təsvirlərinə geniş yer verilib. Təbiət
lövhələrinin təsviri, təbiətə məhəbbət bütün əsərlərində olduğu kimi, bu əsərdə də ön plandadır.
Diyar-diyar gəzib dolaşan nəğməkar odunçu oğlunun bəstələdiyi mahnılar dildən-dilə düşür. Səsi ilə
karvanı dayandıran odunçu oğlu əhvalatı sanki xalq mahnılarının necə yarandığını isbat edən bir tarixdir.
Əsərdə “bir hovur”, “artırma”, “təkliyin qara quyusu”, “qara əl”, “gəncliyimin səsi”, “şələ” kimi xalq
ifadələri işlənmişdir. Zınqrov səsi, karvan, yollar yorğunu, dayanmayan karvan, qayıdan karvan, ulduzlara
çatan musiqi, ürəyi daşa dəyən nakam sevgi, ülvi məhəbbət — bütün bunlar gözəl bədii dillə canlandırılıb.
Ənvər Məmmədxanlı yaradıcılığında “Bakı gecələri” əsərinin özünəməxsus yeri var: “Anam
heybəmi ayın-oyunla doldururdu, atam doqqaz qabağında, qoşulu öküz arabasının yanında məni gözləyirdi”.
(Məmmədxanlı, 2005: s.15)
Bu sətirlər dialekt sözlərinin ədəbi dilə gətirilməsinin nümunəsidir. Zəngin həyat müşahidələri olan
böyük sənətkar əsərlərində gördüyü reallıqları inandırıcı detallarla təsvir edir. Müəllif nəyi, haranı təsvir
edirsə, oxucunu oraya aparır. Ədibin xəyal, təxəyyül dünyası gerçəklərə söykənir. Yazıçının yaradıcılığında
zaman və məkan anlayışı mücərrədlikdən uzaqdır. Odur ki, oxucu məhz Ənvər Məmmədxanlı yaradıcılığı ilə
həyatın gerçək üzünü görür və dərk edir. “Bakı gecələri” hekayəsində zaman və məkan təsviri uyğun
detallarla verilib. Uzaq dağ kəndi, yeddilik çıraq, qatar, yolasalma səhnəsi, atanın tapşırığı, ceyran sürüsü,
yovşanlı-sirkanlı düzlər — bütün bu təsvirlər oxucunu yormur. Əksinə, oxucunun maraq dairəsini əsərə
tuşlayır. Fayton, ucqar dağ kəndinin təsviri, Bakının təsviri — İçərişəhər, Ağşəhər, Qaraşəhər, Bayıl və s. ilə
əvəz olunur. Əsərdə kənd həyatı və şəhər həyatının müqayisəsi uyğun ştrixlərlə, təbii verilibdir.
Küləkli, izdihamlı, bəzən qorxulu, vahiməli Bakının — Abşeronun təsviri canlı boyalarla verilmişdir.
Kənd həyatından ayrılıb şəhərə təhsil dalınca gələn Yunis, Tutu xala, şəhərli qız Yaqut və anası, Tutu xalanın
əri — neftçi Əlimürsəl dayı ədibin sevərək yaratdığı obrazlardır. Müəllifin şəhərli, neftçi Əlimürsəl dayını
kənd ağsaqqalı Diyar kişi ilə müqayisə etməyi çox maraqlıdır. Bu əmək adamının hər biri torpağın dilini
bilən müdriklərdir.
“Bakı gecələri” povestində hadisələrin təsviri nə qədər geniş olsa da, əsərin əslində Cəfər Cabbarlı
dramaturgiyasında əvəzsiz yeri olan “Sevil” əsəri ilə məzmun bağlılığı var: çadra, kəlağayı, köhnə Bakı və
təyyarəçi qadın. Bütün bunlar “Bakı gecələri” əsərində Yaqut obrazının inkişafının Sevilə bənzərliyinin
sübutudur.
“Ayrıldılar” əsərində İlyas və Adilənin məhəbbəti, onların dünyaya baxışları, təzadlı fikirləri əks
edilib. Əsərdə Muxtar kişi, Xasayoğlu, Murad obrazları da maraqlı obrazlardır. Ancaq bu əsərdə təbiət də
bütün gözəllikləri ilə, bütün əzəməti ilə canlandırılmış xüsusi bir obrazdır. Əsərdəki at — Tərlan da
məhəbbətlə yaradılmış maraqlı surətdir. Muxtar kişinin dediyi “Köhlən atları köhnə kişilər minib o dünyaya
getdilər” — fikri çox böyük məna ifadə edir. Əsərdə İlyasla Adilənin ayrılığı Adilənin şəhərə gəlmək
qərarına səbəb olur. Lakin milislərə köməyə qoşulan İlyasın ölümündən xəbər tutan Adilə valideynlərinin
etirazına baxmayaraq, İlyasın arzuladığı kimi qayıtmağa qərar verir. Adilənin sonrakı taleyi əslində İlyasın
yarımçıq arzularının davamıdır. Ümumiyyətlə, ülvi hislərin tərənnümü Ənvər Məmmədxanlı yaradıcılığında
bənzərsizdir.
Ənvər Məmmədxanlı yaradıcılığında mayası əfsanələrdən yoğrulmuş “Əfsanəli dağlar” əsəri də
mühüm yer tutur. Hekayədəki Ovçu və Pəri obrazları həyati obrazlar olsa da, onların yaşayışında,
davranışında əfsanə motivləri üstünlük təşkil edir. Ovçunun real düşüncələri, həyata baxışı ilə Pərinin xəyal
dünyası xəfif bir təzad təşkil edir.
Əsərdə təsvir olunan hadisələr, təbiət lövhələri, obrazların keçirdiyi hislər metaforik dillə təşbehlərlə,
məcazlarla, müxtəlif bədii təsvir və ifadə vasitələrilə ifadə edilib. Əsər boyu izlənilən obrazlılıq olduqca
maraqlı lövhələrlə təsvir edilib. Hekayənin dili ana dilinin bütün incəliklərini özündə əks etdirir:
“Bir qədər uzaqlaşıb yolunu kəsən pöhrənliyi döşü ilə yardı, sonra dayandı, boynunu büküb yenə
geriyə baxdı”. (Məmmədxanlı, 2013: s.56)
---
Ədibin dili və üslubu canlı xalq dilimizin bütün çalarlarını qabarıq ifadə edir. Əsərdəki dil faktları,
müəllif və obrazların dilindəki ifadələr xalq dilinin incəliklərinin təcəssümüdür.
---
“Rəqsə başlayan qırmızı şölə, “dan şəfəqi”, “qucaq-qucaq ulduzlar”, “alov çırpınıb quş kimi qanad
çaldı”, “gözləri zülmət içində bir məşəl kimi alovlanırdı”, “gözlərində yuva salan qorxu”, “meşələr çalxanıb
uğuldayan bir dənizi andırırdı”, “dərə dibində canavarların gözləri çıraq kimi yanır”, “zərif bir duman içində
xumarlanan göl”, “başı üstündə gecə şərqisi oxuyan qovaq yarpaqları” və s. kimi ifadələr nəsrdə poetikanın
ən gözəl nümunələridir. Bu sətirlərdə nəsrin poeziyasını görürük. Obrazlı təhkiyə əsər boyu davam edir.
Ədibin təsvirləri onun obrazlı təfəkkürünün, lirik-poetik düşüncələrinin təzahürüdür. Bu isə ədibi bütün
yaradıcılığı boyu müşayiət edir.
“Axşam günəşi odlu bir quş kimi üfüqdə yarımdövrə vurub, qərbdəki Yasamal dalına endi”.
(Məmmədxanlı, 2013: s.57)
Ümumiyyətlə, Ənvər Məmmədxanlının dili ədəbi dilimizin bütün incəliklərini özündə əks etdirən,
yüksək ifadə xüsusiyyətlərinə malik zəngin bədii dildir. Onun yaratdığı təsvirlər rəssam fırçası ilə çəkilmiş
mükəmməl sənət əsərini xatırladır:
“Nazlı bir kəpənəyi andıran dan şəfəqi sərin və ipək qanadlarını Pərinin gözlərinə çəkir, qız ayılır,
gözləri qarşısında qızıl qanadlı bir dağ səhəri görür, sonra bu zərif kəpənək havada rəqs edərkən,
qanadlarından yerə qucaq-qucaq ulduzlar tökülür, axşama yaxın isə yorğun qanadlarını büküb qərbdəki
Yasamal üzərinə sərilir, orada batan günəşin sarı simli şüalarında çırpınıb göz qırpır, sonra yavaş-yavaş
əriyib yox olurdu”. (Məmmədxanlı, 2013: s.60)
Ədibin əsərlərindəki dil gözəlliyi bütün yaradıcığı boyu davam edir. Bütün əsərlərində olduğu kimi,
“Əfsanəli dağlar” əsərində də ifadə gözəlliyi məzmun gözəlliyi ilə həmahəngdir. Obrazlılığın yüksək bədii
ifadəsi ədibin yaradıcılığını daim ədəbi yüksəklikdə, poetizmin zirvəsində saxlayır:
“Pəri isə bu kəpənək – səhərlər arxasınca yüyürüb oynayan qayğısız bir körpə kimi idi. İndi ona elə
gəlirdi ki, günəş onu oyatmaq üçün doğur, ay ona gülümsəmək üçün göyün ortasında süzür, dağdan qopan
külək onun saçlarını oxşamaq üçün qanad açıb gəlir, dalğın gözlü axşamlar ona layla çalmaq üçün yer
üzərinə enir”. (Məmmədxanlı, 2013: s.60)
Ədibin dilindəki heyrətamiz ifadə gözəlliyi oxucunu məftun edir. Təbiətə məftunluq, dilimizin
gözəlliyinə heyranlıq yazıçı qələmindən oxucu ruhuna süzülür.
“Könlüm quşu padşahını axtaran bir dövlət quşu idi ki, nəhayət, gəlib sənin başın üstündə qanad
çaldı...” (Məmmədxanlı, 2013: s.65)
Ənvər Məmmədxanlı yaradıcılığı sinonimlər silsiləsi, təzadlı fikirlərin ifadəsi, həmcins üzvlərin
ahəngdarlığı, səslərin ahəngdar çalarları ilə obrazlılığın bütün səviyyələrdə göstəricilərini özündə əks edir.
Ədibin oxucunu dərin düşündürən yüksək məzmun gözəlliyinə malik əsərləri bədii gözəlliyi ilə oxucuya
zövq verir.
“O zaman sanki dağlar, meşələr üzərinə gümüş tozundan narın bir yağış səpələndi. Yuxarıda dağ
yalının üfüqü kəsdiyi cizgi üzərinə isə bir dəstə ağ ulduz qondu. Onlar bu ulduzları tuş tutub getdilər...
ulduzlar ürkmüş ağ göyərçinlər kimi yal belindən qopub yuxarı qalxdılar, bir-bir göy qübbəsinə sancılıb,
yenə öz doğma boşluqlarında göz qırpıb sayrışmağa başladılar”. (Məmmədxanlı, 2013: s.69)
Təbiətin möcüzəli, əsrarəngiz təsviri bütün təbii varlıqları incə detalları ilə obraza çevirir. Sənətin
qüdrətilə min naxışlı təbiət göz önünə gəlir. Poetik ifadələr, incə sözlərin ahəngi müəllifin dilində bütün əsər
boyu özünü göstərir. Hər bir obrazın daxili aləmini, incə hislərini ifadə edən sənətkar təbiətin də dilini
oxucuya çatdırır. Müəllifin qələmində canlı təbiət, qurumuş bir budaq belə böyük məna kəsb edir.
“Bir az aşağıda isə yaşıl meşəli təpələr arasına sığınmış kiçik bir dağ gölü sınmış ayna kimi ay
işığında bərq vururdu. Elə bil ulduzlar onun üzünə gümüş pərəkli bir duvaq salmış, başı üstündə yüksələn
heybətli dağlar keşiyində dayanmış, sahilində cərgələnmiş şümşad qamətli ağaclar əsrlik tamaşasına
durmuşdu”. (Məmmədxanlı, 2013: s.70)
Ənvər Məmmədxanlı yaratdığı incilərlə təkcə obrazlarına, əsərlərinə deyil, özünə də əzəmətli heykəl
qoymuşdur. O, yaratdığı obrazların dili ilə, yaratdığı obrazlara münasibətilə sənətkar qəlbinin lirik-emosional
hislərinin ifadəsini əks etdirmiş, əsrlərin sinəsini oxucuya açıb, göstərmişdir. Onun övladları yaratdığı
əsərləridir. Ədibin doğum gününün məhz 29 fevral tarixinə düşməsi də taleyin insan ömrünə vurduğu
naxışdır.
Özünəməxsus yaradıcılıq dəst-xətti olan Ənvər Məmmədxanlı yaradıcılığı yaşayıb yaratdığı dövrdə
olduğu kimi, indi də geniş oxucu kütləsi tərəfindən sevilir və seviləcəkdir. Onun vətənpərvər soykökü,
atasının milli təəssübkeşliyi Sovetlər dönəmində ailəni nə qədər təqibə məruz qoysa da, ədibin yaradıcılıq
qüdrətinə heç bir kənar qüvvə mane ola bilməmişdir. Əbədi oxucu — tamaşaçı sevgisi əbədiyyətə qovuşan
sənətkar ömrünə əsl mükafatdır.
Ənvər Məmmədxanlının mənəvi zənginliyinin ucalığı bugünkü yazarların idealı olmalıdır. Hər kəs
dilində, üslubunda, yazı mədəniyyətində onun yaradıcılığından öyrənməli, ondan örnək götürməlidir. Onun
---
əsərləri gənc nəslin təlim-tərbiyəsində mühüm rol oynayan sənət nümunələridir.
---
1. Məmmədxanlı Ə. (2005). Seçilmiş əsərləri. – Bakı: AVRASİYA PRESS. – 416 s.
2. Məmmədxanlı Ə. (2013). Seçilmiş əsərləri. – Bakı: Təhsil. – 184 s.
UOT: 821.111
(73)
ABŞ “KİÇİK NƏSR”İNİN NƏZƏRİ-İDEOLOJİ ƏSASLARI
Məcidova İlahə Adil qızı
Dissertant, müəllim
Azərbaycan Dillər Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-0858-2020
Abstract: A short story is a piece of prose fiction that typically can be read in one sitting and focuses
on a self-contained incident. Short stories have deep roots and the power of short fiction has been recognized
in modern society for hundreds of years. The genre of a short story was neglected until the second half of the
19th century. In general, when looking at the historical stages of development of the short story, it is
advisable to first look at the essence of the genre in order to eliminate the inconsistency between past and
present forms of this concept, to give a full idea of its genesis and essence. That’s why this article is devoted
to the etymology of the genre of short story in American literature. There were given some important and
useful ideas of outstanding critics and writers.
Key words: short story, theory, conceptualism, narrative structure, tradition, innovation
ABŞ ədəbiyyatında özünəməxsus bədii-estetik fenomen olan və ən aktual janrlardan biri hesab
olunan hekayə janrının yaranması və inkişafı Avropanın poetik ənənəsinə əsaslanır. Novellanın hələ İntibah
dövründən gələn tarixi təcrübəsi, mövcud janr qanunları, bütövlükdə Qərb mədəniyyətinə xas estetik
meyarlar və ədəbi-fəlsəfi prinsiplər Amerika ədəbiyyatına, həmçinin kiçik həcmli nəsr nümunələrinə də xas
idi. Lakin Amerikanın ictimai fikri, formalaşmaqda olan yeni həyat tərzi və həyat idealı, milli şüurun
qaynaqlandığı etnik-mədəni zəminin rəngarəngliyi, gerçəkliyin, hadisələrin fərqliliyi ilə müəyyənləşən
orijinal xüsusiyyətlər hekayənin həm genezisində və poetikasında, həm də funksiyalarında təzahür edirdi.
Professor Blis
Perriyə görə, “hekayə danışmaq ənənəsi ilk insanlar odun ərtafında toplaşanda başlayıb. Komparativ folklor
tədqiqatları göstərir ki, kainatı, ətraf aləmi dərk etməyin oxşarlığı, dünyaya baxışın universallığı instinktiv
səciyyəyə malik olmuşdur. Buna görə də, biz müasir ədəbiyyatı araşdırarkən şifahi ədəbi ənənələrin izlərini
təkzib edə bilmərik. Məsələn, C.Çoser və ona bənzər İtalyan ədiblərinin əsərlərində müasir ədəbiyyatdakı
orijinallığa, kreativliyə və bu kimi digər ölçü meyarlarına rast gəlindiyindən, C.Çoserin öz deyimi ilə “Köhnə
olmayan heç bir yenilik yoxdur” (Bliss, 2008: s. 302) desək səhv etmiş olmarıq.
Hekayə janrı ilə bağlı tez-tez rast gəlinən Şervud Anderson və “Ən yaxşı Amerikan hekayələri”
toplusunun müəllifi Edvard Cozef Obrayanın mülahizəsidir: “Hekayə çox uzun olmayan nəsr nümunəsidir.”
(Foley, 1952: s. 2) Bu tərifin üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, bu fikrə uyğun olmayan hekayə demək olar ki,
yoxdur. Digər tərəfdən isə, bu mülahizə hekayə janrının mahiyyətini tam şəkildə ifadə etməkdə acizdir.
E.C.Obrayanın fikrinə zidd olaraq “təhkiyənin uzunluğu onun dəyərini müəyyənləşdirmək üçün tək
meyar ola bilərmi” sualına Henri Devid Toronun cavabı məqbul hesab oluna bilər: “Problem hekayənin uzun
olması deyil, onu qısaltmaq üçün keçən vaxtın uzun olmasıdır” (Rüstəmov, 2017: s. 172).
Tarixi ziddiyyətlərlə dolu olan hekayə janrının inkişafına iki əsas xüsusiyyət təsir göstərmişdir. Bir
tərəfdən hekayə ədəbi fəaliyyətin əsas janrı kimi təlqin edilir, digər tərəfdən isə onun ədəbi kanonları
pozduğu qeyd edilirdi. Romanın yazılma texnikasını tədqiq edən Amerikalı nəsr ustası Edqar Allan Po belə
qənaətə gəlmişdir ki, “hətta çətin hesab olunan romanların uzunluğu da mahiyyətin aşkar edilməsi
baxımından məqsədə uyğun hesab edilmir. Əgər əsər “bir oturuşda” (at one sitting) oxunmursa nə qədər
mükəmməl olursa olsun bu onun keyfiyyətini aşağı salır. Diqqətli oxu zamanı dünyəvi maraqlar kitabdan
alınan təəssüratlara qarışaraq ya bir-biri ilə birləşir, ya da bir-birini inkar edir. Lakin oxu prosesindəki
fasilələr bütünlüyü və mükəmməlliyi dağıtmağa yönəlir. Hekayədə yazıçı öz məqsədini gerçəkləşdirməkdə
azaddır, çünki yorğunluq və fasilələr kimi kənar təsirlər olmadığından oxu prosesindəki qısa müddət ərzində
oxucunun ruhu yazıçının idarəsinə tabedir” (Cooper, 1917: s. 4).
Edqar Allan Ponun hekayə ilə bağlı qeyd etdiyi tərif bu janrın konseptualizminin aşkar olunması
baxımından daha uyğun hesab olunur: “Möhtərəm bir ədəbi sənətkar fikirlərini öz həyat təcrübələrinə
uyğunlaşdırmalıdır; lakin bu diqqətlə düşünülərək mütləq mükəmməllik və sadə təsirlə işlənməlidir; o
(sənətkar) daha sonra bu hadisələri həzm-rabedən keçirir və əsas məqsədini icra etmək üçün bu hadisələri
yaradıcılıq dühasına uyğun formada birləşdirir” (Poe, 1914: s. 31).
---
E.A. Ponun interpretasiyası müasir kiçik həcmli nəsrə (başqa sözlə hekayəyə) son dərəcə uyğun üç
nüansı diktə edir: Planlama və sənətkarlıq bacarığını ilkin mərhələ kimi qeyd edən yazıçı, daha sonra,
bütövlük (və ya tamlıq), qısalıq və təsirlilik kimi prisipləri vurğulayır.
Professor Henri Kenbi “İngilis dilində hekayə” adlı kitabında qeyd edir ki, “Edqar Allan Po
təhkiyədə bütün diqqəti kulimanisiyaya yönəltməklə öz əsərlərində uğur qazanıb, bu səbəbdən də oxucular
təhkiyənin yalnız bütöv təsirini görür və hiss edir. Əgər hekayə yazmaq üçün xüsusi yazı texnikası lazımdırsa
E.Po onu artıq kəşf edib” (Canby, 1909: s. 229).
Hekayə ustası kimi öz bacarığını sübut etmiş E.A.Po həmçinin poetik nümunələr də yazdığından bir
çox hallarda şeirlə hekayəni müqayisə etmişdir. Yazıçıya görə, bəzi şeirlər kimi hekayələr də qısa və lakonik
olmağına baxmayaraq “ikinci” dəfə oxunmağı tələb edə bilər. Birinci oxu mövzunun, fikrin və təhkiyənin
axınını müəyyənləşdirmək üçündürsə, ikincisi mütləq diqqətli oxu olub motiv, məqsəd və mənanı aşkar
etməyə xidmət etməlidir.
“Kiçik nəsr”in “kiçik məkanında” xarakterlərin inkişafı mümkün olmadığı təqdirdə, özünü ifadəsi
qüsursuz olmalıdır. Yalnız bir-biri ilə oxşar obrazlar və hadisələr məhdud çərçivəyə yerləşdirilə bilər. Bu
səbəbdən bir günə sığa biləcək sadə epizodlar, obrazlar, uyğun hadisələr və ya əhvalatlar kontekstə daha
uyğun hesab olunur. Geniş mənzərəli xəyallar silsiləsinə, epizodik əfsanələrə zidd olaraq kiçik həcmli nəsr
nümunələri şəxsi təcrübələri və bacarıqları göstərmək, “az sözlə çox şey ifadə edə bilmək” baxımından ən
məqsədəuyğun ədəbi forma hesab olunur. Bu baxımdan “kiçik nəsr”in təhkiyə quruluşunda qısalığın və
lakonikliyin qorunması əsas norma hesab olunur.
Alan Qardner və Loyd Smitə görə “norma olmadan qeyri-adilikləri dərk etmək mümkün deyil”
[Gardner, Smith, 1989: s. 9). Başqa sözlə, qeyri-adiliyi anlamadan və hiss etmədən normanı yaratmaq
mümkün deyil. Tədqiqatçı K.F. Rouson bu fikrə bir başqa aspektdən yanaşaraq qeyd edir ki, “kanonlaşma
təbii olaraq normanın yaradılması prosesidir, çünki o düşüncənin sərhədlərini və standartlarını tələb edir və
bu da normaya riayət etməyən yazıçılar üçün ciddi çətinliklər yaradır” (Rawson, 2010: s. 42).
Hekayəni digər kiçik həcmli nəsr nümunəsi hesab olunan nağılla müqayisə etdikdə iki vacib fərq
ortaya çıxır. Birincisi, mürəkkəblik dərəcəsi ilə əlaqədardır. Nağıl sadə təhkiyədən, əhvalatın başdan sona
düz xətli inkişafından ibarətdir. Hekayə isə daha intellektual və daha düşündürücü təhkiyəvi struktura
malikdir. İkinci əsas fərq isə istər nağıl, istərsə də hekayədə təhkiyənin həcmi məsələsi ilə əlaqədardır.
ad kimi müraciət etsək “kiçik həcmli nəsr” anlayışının daxilində nağıl, qısa hekayə və bu kimi həcmi
qənaətbəxş hesab olunan ədəbi janrları tapmaq mümkündür. Təhkiyənin həcm baxımından bölgüsünün
düzgün aparılması üçün kiçik həcmli nəsr və ya hekayə (short story, short fiction), novella və roman janrının
bölgüsü məqsədəuyğun hesab olunur (Curtler, 1960: s. 7).
Müasir “kiçik nəsr” necə olmalıdır? sualına “qısa, yazıçının şəxsi mülahizələrinə əsaslanan hadisənin
və ya xarakterin real təcəssümünün cəlbedici və anlaşıqlı nəql olunması” fikri ən uyğun cavab hesab olunsa
da, ədəbi sferada kiçik həcmli nəsrin bitdiyi novellanın başladığı yeri müəyyənləşdirmək olduqca
mürəkkəbdir. Məsələn, rus yazıçısı L.Tolstoyun “İvan İliçin ölümü” əsəri həm “kiçik nəsr” nümunəsi kimi,
həm də novella kimi qəbul edilə bilər.
Çağdaş Amerika ədəbiyyatında hekayə ustası sayılan C.K. Outsun fikrincə, “qısa hekayə
fantaziyanın yayılmasını yox, bir nöqtəyə fokuslanmağı təmsil edir” (Rüstəmov, 2017: s. 173). Başqa sözlə
desək, hekayədə hadisələrin bir-biri ilə əlaqələndirilməsi yox, hadisələr vasitəsilə mənanın və poetikliyin
qüvvətləndirilməsi əsas hesab olunur. Hekayənin statik süjeti obrazların düşüncə dinamikası ilə vəhdət təşkil
etməlidir.
Təxminən yüz il əvvəl tənqidi müqavimətlə qarşılaşan hekayə yazarları bu janrı ədəbi standartlara
uyğun olaraq bir qədər dəyişməyə müvəffəq olmuşdurlar. E.Ponun nəzəriyyəsindən əldə edilən
müvəffəqiyyət, qısa hekayənin müəyyən bir ədəbi növ olaraq qəbul edilməsinə gətirib çıxartdı və eyni
zamanda, onun komponentlərinin müəyyənləşdirilməsi O. Henri kimi məşhur yazıçılar tərəfindən işlənən bir
formaya çevrilməsinə səbəb oldu.
Ötən əsrin tənqidindən fərqli olaraq müasir dövrdə romanın, dramın və poeziyanın kölgəsində öz
mövcudluğunu davam etdirən hekayə janrının renesans yaşayacağı fikri aktualdır. 1989-cu ildə yazdığı
antologiyanın ön sözündə tənqidçi Patrisia Hampl qeyd edir ki, “ədəbiyyat zamanın tələbinə uyğun növləri
və janrları seçir. Bizim dövrümüz hekayə janrına xüsusi önəm verir və onun möhtəşəm formada
təkmilləşəcəyinə inanır. Günümüzün hekayəsi qısa olsa da, bəsit olmayan ədəbi janrdır” (Hampl, 1989: s. 7)
Janrın mahiyyətinin müəyyən edilməsində bir çox hekayələr müəllifi olan Tobias Vulfun da fikrinə
müraciət etmək məqsədəuyğun hesab olunur. T.Vulf müsahibələrinin birində qeyd etmişdir ki, “hər zaman
məndən niyə çox insanın hekayə oxumadığını soruşurlar. Biz zamanın qarışıqlığı içərisində yaşayırıq. Bu
(hekayə janrı) bizim mədəniyyətimizə ən uğun məntiqli ədəbi forma hesab oluna bilər. Mən düşünürəm ki,
---
bunun səbəbi insanların şeir oxumamasının səbəbi ilə eynidir. Çünki hekayə “tələbkardır”. Hekayənin
labirint
---
dünyasında sən ipucları, çıxış yolları tapmağa məhkumsan. Ən yaxşı hekayələr roman kimi qurulmadığından
insan bu “yoruculuqdan” qaçmağı üstün tutur. Hekayələrin sonluğu aydın deyil; onlar sizə hər şeyi demir,
sizi eyhamlarla təhkiyəni qurmağa və anlamağa sövq edir” (Tobias, www.salon. com/dec).
T. Vulfun fikrini əsas götürərək deyə bilərik ki, bu janrda yazılan əsərlərin sonluğunun dolğun olub-
olmaması mühüm əhəmiyyət kəsb etmir. Çağdaş hekayələrin çoxunda sonluq adətən obrazların şüurunda
yox, oxucunun şüurunda əks olunur. K.E. Porterin “O”, P. Boulzun “Uzaq epizod”, R. Bredberinin “Xəfif
yağışlar yağacaq”, T. Vulfun “Qarda ovçular” kimi hekayələri daha çox oxucu təxəyyülündə sonlandırıla
biləcək və oxucunun dünyaya baxışını dəyişə biləcək əsərlər hesab olunur.
Sonuç olaraq deyə bilərik ki, müasir hekayə XIX əsrin hekayə janrına yeni ədəbi formanın biçilməsi
ilə meydana çıxmışdır. Edqar Allan Ponun gerçəkliyin bütünləşdirilməsi ideyasından təsirlənərək yeknəsək
olmayan formaya əsaslanan bu estetik ədəbi janr daha sonra H. Melvil, N. Hotorn və H. Ceyms tərəfindən
məniməsənilərək Frank O’Connor və bu kimi yazıçılar tərəfindən “Amerikan incəsənətində ədəbi formaya”
çevrilmişdir. Edqar Allan Ponun hekayə ilə bağlı empirik təhlilləri bir əsr kimi böyük zaman çərçivəsində
atadan (E. A. Po, N. Hotorn, V. İrvinq, A. Çexov, G. Mopassan) oğula (E. Heminquey, C. Konrad, U.
Folkner,
D. Lorens, O. Henri, C. Coys) vərəsəlik prinsipi ilə keçərək çağdaş dövrə gəlib çatmışdır.
Ədəbiyyat
1. Canby H. S. (1909). The short story in English, New York, Henry Holt and Company, , 407p. URL:
https://archive.org/details/shortstoryineng00canbgoog/page/n226
2. Curtler G.C. (1960). The contemporary American short story (a study of “The Best American short stories”, 1950-1959). -
University of Richmond, Virginia. – 84 p.
3. Cooper L. J. (1917). A Theory of the Short Story, The North American Review // Vol. 205, No. 735 p. 274-286
4. Lloyd S., Gardner A. (1989). Uncanny American Fiction: Medusa’s Face. - New York: St Martin’s Press - p.186
5. Martha F. (1952). The Best American Short Stroies. - Boston, - p.314
6. Patricia H. (1989). Anthology of Short Fiction. - The Houghton Mifflin, 1st edition, - p. 1287.
7. Perry B. (2008). A Study of Prose Fiction, Echo Library. - 431p., https://archive.org/details/astudypoetry03perrgoog/page/n10
8. Poe E.A. (1914). Hawthorne`s Tales. - New York, Vol VII, - p. 154
9. Rawson, K.F. (2010).“Queering Feminist Rhetorical Canonization.” Rhetorica in Motion: Feminist Rhetorical Methods and
Methodologies. Ed. Eileen Schell and K. J. Rawson. - Pittsbourgh: University of Pittsburgh Press, - p. 39 – 52
10. Rüstəmov Q. (2017) Ədəbiyyatsız dünya. Dünya ədəbiyyatından seçmə esselər. - Bakı, - s. 295
11. Tobias W. The Salon Interview. // http://www.salon.com/dec96/interview2961216.html
---
LINGUISTICS / DİLBİLİM / DİLÇİLİK
СОЦИОЛИНГВИСТИКА И КОГНИТИВНАЯ ЛИНГВИСТИКА КАК НАУКИ В

СОПРИКОСНОВЕНИИ С ЧЕЛОВЕЧЕСКОЙ КУЛЬТУРОЙ
Гусейнова Гюльрух Насиб гызы
Доктор философии по филологии
Алекперова Кубра Исмаил гызы
Доктор философии по филологии
Orcid id: 0000-0001-6293-1511
Гянджинский государственный университет, Азербайджан
Abstract: This article discusses the interaction of sociolinguistics and cognitive linguistics and their
relationship with human culture. In the context of the study, it is emphasized how language and culture are
intertwined and how sociolinguistics and cognitive linguistics can be applied to understand and interpret
cultural phenomena. The article also discusses the implications of these interdisciplinary studies and how
they can be used to better understand how language and culture interact and shape each other. In addition, the
article provides examples of how sociolinguistics and cognitive linguistics have been used to study topics
such as the concept, multilingualism and language contacts.
Key words: sociolinguistics, cognitive linguistics, complex disciplines, language signs, cultural
realities.
С точки зрения языкознания, существует, бесспорно, очевидная связь между языком и
культурой, о чем было заявлено еще в начале XIX века в работах В. фон Гумбольдта. Впоследствии
данная корреляция изучалась в рамках этнолингвистики, антропологии, лингвистической прагматики,
социолингвистики и других дисциплин (Одегова, 2022: c. 14).
Человек стал самым важным связующим звеном между языком и культурой. Наука о языке
превратилась из закрытой и одномерной в интерактивную и сложную. Таким образом, на
сегодняшний день существует несколько точек зрения на изучение языка и культуры: в
этнолингвистике, в когнитивной лингвистике и в социолингвистике.
В настоящее время представители различных дисциплин активно занимаются проблемой
межкультурной коммуникации, понимая последнюю как «коммуникативный процесс (языковой и
неязыковой) между коммуникантами, обычно являющимися носителями разных культур и языков,
или иначе - специфический процесс взаимодействия между группой людей, принадлежащих к разным
культурам и языкам» (Сомова, 2009: c. 53).
Для успешного и целенаправленного развития коммуникативных навыков на межкультурном
уровне языковые нормы, традиции, обычаи, формы речи и невербальное поведение в различных
ситуациях общения рассматриваются и обобщаются в специализированных пособиях.
Отпечаток языковой «картины мира» можно найти в языке, жестах, искусстве, музыке,
ритуалах, обрядах, предметах, мимике, поведении людей и так далее. Картина мира формирует тип
отношения человека к существующей реальности  природе, другим людям,  который задает нормы
поведения человека в мире и определяет его отношение к жизни.
Модель мира понимается на рациональном, а не на эмпирическом уровне. Базовая
мировоззренческая универсалия человека фиксируется в модели мира. Она имеет статичную форму,
которая мало меняется, и использует бинарные функции, одна из которых является общим средством
описания семантики окружающей среды. В то же время картина мира специфична, поскольку
определяется особенностями деятельности людей, их образом жизни и национальными культурами.
Она может быстро меняться в зависимости от личных качеств человека.
Вопросы речевого поведения тесно связаны с социолингвистикой и общекультурными
процессами, протекающими в обществе. Использование языка, как важнейшего средства
коммуникации, помогает созданию необходимых социальных связей и организовать общение между
личностями, группами и сообществами, определить духовную атмосферу этого общения и
воздействовать на ситуацию (Гусейнли, 2022: с. 253). Имеет значение также владение человеком
несколькими языками и их диалектами. Различные стили речи также помогают упорядочить
восприятие диалоговой речи, оформить ее риторически и стилистически.
В 1920-х и 1930-х годах Э. Сапир и Б. Уорф сформулировали свою знаменитую гипотезу о
взаимосвязи между языком и культурой (Matuzkova, 2015: с. 69). Материальная и культурная картина
---
окружающего нас мира не является объективно универсальной; сходные явления накладываются на
разные картины мира благодаря различиям в мышлении, давая им свои оригинальные названия.
Существуют различные термины, обозначающие самобытность и особенности того или иного
народа: «народный дух», «национальное сознание», «национальная идентичность», «национальное
представление» (Н.А. Ерофеев).
Важной частью языкового и культурного багажа является также невербальное общение:
жесты, мимика, движения тела, паузы. Они имеют разные значения в разных культурах и часто
непонятны иностранцу, говорящему на другом языке. Жест, который является естественным в одной
стране, может восприниматься как угрожающий или неприличный в другой. Например, русские
жесты гораздо более экспрессивны, чем принятые в англосаксонской культуре, однако в
Великобритании и США проживает большое количество иммигрантов из стран Латинской Америки,
Италии, Восточной Европы и других стран, что делает коренных жителей более терпимыми к такой
форме общения.
По мнению В.А. Масловой, социолингвистика лишь в одном из своих аспектов исследует
вопросы взаимосвязи языка и культуры, наряду с проблемами язык-история, язык язык-этнос, язык-
церковь (Маслова, 2001: с. 11), а также, что языково-культурная проблематика социолингвистики
сводится к рассмотрению процессов влияния народной речи на литературный язык, взаимодействие
диалектов, фольклора и литературного языка. Подчеркивая социальную природу культуры, которая
проявляется в её взаимодействии с различными институтами социума, в котором она функционирует,
Н.Ф. Алефиренко не отрицает, что проблема взаимосвязи языка и культуры становится предметом
сразу двух лингвистических направлений - социолингвистики и лингвокультурологии (Алефиренко,
2010: с. 35-36). Итак, существует определенная несогласованность в освещении взаимодействие
языка и культуры в трудах по социолингвистике и лингвокультурологии.
Учитывая широкое понимание объекта анализа в социолингвистике и рассматривая язык в
разных обществах, В.И. Беликов и Л.П. Крысин отмечают, что социолингвистический подход изучает
функционирование языка: «Объект социолингвистики - язык в его функционировании. Насколько
язык функционирует в обществе, характеризующемся определенной социальной структурой,
настолько можно говорить о социолингвистике как о науке, изучающей язык в социальном
контексте» (Беликов, Крысин, 2001: с. 18).
Учитывая два уровня социолингвистических исследований - микро- и
макросоциолингвистику, каждый из которых имеет собственный объект изучения, Н.Б. Вахтин и Е.В.
Головко считают, что микросоциолингвистика исследует индивидуальную речь в социальном
контексте, а макросоциолингвистика - группу и её язык в этом же контексте (Вахтин, Головко, 2004:
с. 19).
Разграничив теоретическую и прикладную социолингвистики, отмечаем, что такая
дифференциация нужна с точки зрения логики развития науки, поскольку это научное направление
охватывает разные уровни научного познания. Если теоретическая основа социолингвистических
исследований вобрала наиболее устойчивые концепции о взаимодействии языка в обществе, то
второй уровень, анализируя проявления этого симбиоза, сегодня все еще составляет своеобразную
диффузную зону развития науки, где еще нет обоснованного внутреннего членения.
Итак, имеем основания считать, что объект анализа социолингвистики как направления и
учебной дисциплины представлен в широком и специализированном понимании без
унифицированного подхода. Разнобой взглядов в выделении объекта анализа прослеживаем и в
лингвокультурологии. Прежде всего, за объект взято взаимодействие язык-культура и исследование
этой взаимосвязи как единой системной целостности (Воробьёв, 2008: с. 32).
Со временем объектное поле лингвокультурологии было конкретизировано. Кроме языка как
транслятора культурной информации, в него вводят человека, который создает эту культуру,
пользуясь языком. По мнению В.А. Масловой, объект лингвокультурологии находится на границе
нескольких фундаментальных дисциплин - лингвистики, культурологии, этнографии и
психолингвистики (Маслова, 20016: с. 36).
Если свести объект лингвокультурологии к установлению обусловленностей культуры и
языка в зависимости от культурологической языковой компетенции человека, носителя этого языка и
этой культуры, то упускается из виду аспект дискурсивной деятельности: «Такое определение
объекта лингвокультурологии берет начало от гумбольдтовской концепции, согласно которой язык
принимает активное участие в важнейших сферах культурно-дискурсивной жизни: в восприятии и
понимании действительности» (Алефиренко, 2010: с. 17).
---
Действительно, объектом социолингвистики является язык в его функционировании. При
этом важно учитывать все факторы, которые могут влиять на использование языка - от различных
---
характеристик самих говорящих (их возраста, пола, уровня образования и культуры, вида профессии
и т.д.) до особенностей конкретного речевого акта. Проблема языково-культурных связей,
составляющая объект лингвокультурологии, выступает лишь одним из аспектов
социолингвистических исследований. В то же время каждая лингвокультурологическая проблема
может стать объектом социолингвистики, если её рассматривать как корреляцию между языком и
социумом. Например, определение культурной семантики социальных и территориальных диалектов
может стать объектом самостоятельного социолингвистического анализа.
Социолингвистическая интерпретация языковой компетенции воплощена в теории трех
уровней владения языком - собственно лингвистического (способность к перифразированию,
способность понимать сказанное, умение различать правильные и неправильные высказывания в
языке), семантического (понимание лексического значения слова, умение правильно согласовывать
содержание в высказывании) и национально-культурного (связь национально-культурных обычаев со
специфическим использованием языка и его выразительных средств). Лингвокультурология
сосредоточивается только на изучении последнего уровня владения языком. Поэтому объем
категории языковая компетенция в лингвокультурологии уже, чем в рамках социолингвистики.
Предметом когнитивной лингвистики является проблема роли языка в процессах познания и
осмысления мира, в проведении процессов его концептуализации и категоризации (подведение
явления, объекта, процесса и т.д. под определенную рубрику, категорию; образование и выделение
собственно категорий, то есть членение внешнего и внутреннего мира человека и упорядоченное
представление разнообразных явлений через сведение их к меньшему числу разрядов и
объединений), проблема соотношения концептуальных систем с языковыми, научной и обычной
(будничной) картин мира с языковой.
Когнитивная лингвистика возникает на базе когнитивизма в рамках современной
антропоцентристской парадигмы, что существенно расширяет горизонты лингвистических
исследований. В конце ХХ века появилась необходимость взглянуть на язык со стороны его участия в
познавательной деятельности человека (Грудева, 2020: с. 10). Информация, полученная в ходе
предметно-познавательной деятельности, поступает к человеку через различные каналы, но
предметом рассмотрения в когнитивной лингвистике является лишь та ее часть, которая отражается и
фиксируется в языковых формах. Основным семантическим понятием в когнитивной лингвистике
является "концепт".
В. М. Телия отмечает, что концепт - это всегда знание, структурированное в фрейм, а это
значит, что он отражает не только существенные признаки объекта, а все те, которые в данном
языковом коллективе заполняются знанием о сущности. Из этого следует, что концепт должен
получить культурно-национальную "прописку" (Телия, 1996: с. 96). Фразеологизмы как единицы
вторичного семиозиса, наиболее ярко выражают те или иные концепты.
Для лингвокультурологии, так же, как и для когнитивной лингвистики, характерны
концептуальные исследования. Считается, что предметом исследования когнитивной лингвистики
является когнитивный концепт, а предметом исследования лингвокультурологии - лингвокультурный
или культурный концепт. В лингвокультурологии концепт мыслится как «культурно-ментально-
языковое» образование, своего рода «сгусток культуры в сознании человека, то, в виде чего культура
входит в ментальный мир человека, тот «пучок» представлений, понятий, знаний, ассоциаций,
который сопровождает слово.
Как показал анализ научной литературы, иногда фразеологизмы на обозначение базовых
концептов культуры (например, концепт "судьба", "беда" и др.) сопоставляются с фразеологическими
единицами когнитивной сферы и тоже именуются концептами (например, концепт "мышление",
"память" и др.), что, на наш взгляд, является ошибочным. Соглашаясь с мыслью З. Д. Поповой о том,
что"концепт определяется как дискретная, объемная в смысловом отношении единица, единица
мышления или памяти, отражающая культуру народа (Попова, 2007: с. 34), все же, на наш взгляд,
целесообразно выделять концепт как составную единицу когнитивных процессов человека и, таким
образом, анализировать их отдельно.
Значительную роль в познании мира играет языковое сознание. Мы считаем, что языковое
сознание является отражением области собственно языковой. Здесь язык попадает в поле зрения,
выделяется как отдельный объект познания и осмысливается с целью сделать его образ ясным,
целостным, упорядоченным. В результате возникает система языковых знаний, идей, убеждений,
чувств, установок. Формируются также ценностное отношение, которое отражает значимость языка в
---
жизни человека, и оценочное отношение - что в языке является хорошим, правильным, полезным, а
что плохим, неправильным, вредным.
Отражая субъективный образ мира, языковое сознание реализуется в семантике
фразеологических единиц. Содержание фразы возникает в процессе речевой-мыслительной
деятельности в конкретный промежуток времени. Исследовав основные понятия и категории
когнитивной фразеологии, Н.Ф. Алефиренко приходит к выводу, что фразема - это когнитивно-
креативный продукт дискурсивной деятельности человека, главный элемент экспрессивно-образной
зоны языкового сознания человека (Алефиренко, 2010: с. 42).
Фразеологические единицы являются важной частью любого языка и могут использоваться
для отражения и сохранения культурных ценностей, верований и традиций.
Например, во многих странах принято использовать фразеологизмы для выражения
определенных эмоций, таких как гнев, радость или печаль. Точно так же фразеологизмы могут
использоваться для выражения культурных понятий и ценностей, таких как семья, верность и
справедливость. Кроме того, фразеологизмы могут использоваться для выражения определенных
убеждений и идей, таких как религия и политика. Используя фразеологизмы, язык может как
сохранять, так и выражать ценности, верования и традиции культуры.
Таким образом, язык является одновременно социальным и личным, и он реализует
«включение» человека в национальную культурную сферу. В то же время присутствие человека в
национальной культуре неразрывно связано с конкретной языковой системой как механизмом
сохранения и трансляции культурных символов, а также как средство и обрамление культурного
диалога.
Список использованной литературы
1. Алефиренко Н. Ф. (2010) Лингвокультурология: ценностно-смысловое пространство языка: учеб. пособ. – М.: Флинта:
Наука. – 288 с.
2. Багирова М. Г. и др. (2022) Проблемы и перспективы защиты языков в эпоху Индустрии 4.0 //Информационное общество.
– №. 6. – С. 73-83.
3. Беликов В. И., Крысин Л. П. (2001) Социолингвистика: учеб. для вузов. – М.: Рос. гос. гуманит. ун-т. – 439 с.
4. Вахтин Н. Б., Головко Е. В. (2004) Социолингвистика и социология языка: учебн. пособ. – СПб: Гуманит. Академия,
Изд- во Европ. ун-та в СПб. – 336 с.
5. Воробьёв В. В. (2008) Лингвокультурология: монография. – М.: РУДН.– 336 с.
6. Грудева, Е. А. (2020). «Картина мира» как многоаспектный термин когнитивной лингвистики. На пересечении языков и
культур // Актуальные вопросы гуманитарного знания. - № 1 (16). – С. 10-14.
7. Гусейнли С. Г.(2022) Социальная политика государства в сфере культуры речевого поведения //Актуальные вопросы
гуманитарных наук. – С. 253-257.
8. Маслова В. А. (2001) Лингвокультурология: учеб пособ. для студ. высш. учеб. заведений. – М.: ИЦ «Академия». – 208 с.
9. Одегова О. (2022) Глобализация языка и культуры: специфика и место в системе глобальных процессов современности.
– М.: Litres. – 167 с.
10. Попова З. Д. (2007) Когнитивная лингвистика. – М.: АСТ: Восток –Запад. – 314 с.
11. Сомова С. В. (2009) Взаимодействие языка и культуры в контексте диалога культур //Мир и политика. – №. 12. – С. 50-
57.
12. Телия В. Н. (1996) Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингво-культурологический аспекты. – М.:
Языки русской культуры. – 288 с.
13. Matuzkova O. P. (2015) English Identity as Linguocultural Phenomenon: Cognitive-Discursive Aspect //Cognition,
Communication, Discourse. – №. 11. – pp. 68-86.
UOT 92:155.4
KİŞVƏRİ ŞEİRLƏRİNDƏ DİL VƏ ÜSLUB
Əliyeva Lilpar Qəşəm qızı
Baş müəllim
Orcid id: 0000-0002-3295-4787
Hüseynova Zita Nüsrət qızı
Baş müəllim
Orcid id: 0000-0002-3350-4008
Abdullayeva Günay Şəmsəddin qızı
Baş müəllim
Orcid id:0009-0009-3138-0687
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti, Azərbaycan
Abstract: The article shows that Kishvari is one of the prominent and most noteworthy artists of the
15th century Azerbaijani literature. It is noted that the poet, who writes beautiful works in Persian, reflects the
---
turmoil of his time more in his poems in his native language. In his works, first of all, living vernacular
language is skillfully used.
In addition to the simplicity and clarity of language, Kishvari's poems also contain expressions and
compositions from Arabic and Persian languages. Kishvari often turns to these compositions at the request of
weight and rhyme. Although Kishvari's poems have some descriptive elements, one of the important
qualities characterizing his works is the skillful use of figurative idioms of the folk language. The poet, who
is well versed in the Alvan idioms of the folk language, uses these idioms locally to create natural-sounding,
heartfelt art pearls. Kishvari, like his predecessor Nasimi, a great thinker, was an artist who was well
acquainted with the life of the people and their rich language that has been passed down for thousands of
years. Native Turkish words have increased noticeably in his works. Kishvari is an artist worthy of special
study in terms of boldly bringing native Turkish words into poetry.
Key words: Kishvari, Nasimi, folk language, figurative idioms, idiomatic compositions, poetic plates,
phraseological combinations, vocabulary of the folk language, Turkish words, simplicity, clarity of the
language.
Kişvəri XV əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli və ən çox diqqətə layiq olan sənətkarlarından
biridir. Onun əsərlərində hər şeydən əvvəl canlı xalq dilindən ustalıqla istifadə olunur. Şair Həsənoğlu-
Nəsimi ənənələrinə sadiq qalaraq ana dilində yazıb yaratmağa üstünlük vermiş, xalqının dilində yazıb-
yaratmağı özünə borc bilmişdir. Fars dilində də yazmağı bacaran və bu dildə də gözəl əsərlər yazan şair
zəmanəsinin keşməkeşlərini daha çox ana dilində yazdığı şeirlərdə əks etdirmişdir.
Kişvərinin şeirlərində dil sadəliyi və aydınlığı ilə yanaşı ərəb və fars dillərindən gələn ifadə və
tərkiblər də vardır. Bəzən şair bunlarsız keçinə bilmir. Onun “Divan”ındakı ilk üç qəzəldə 21 izafət tərkibi
vardır. Bu tərkiblər aşağıdakılardır: pərtövi-sübhi-kəramət, şami-qiyamət, əngüşti-nədamət, səngi-məlamət,
guşeyi- meyxanə, cayi-iqamət, çeşmey-heyvan, şəkli-dəhan, kargahi-afəriniş, rişteyi-can, peyvəndi-miyan,
çeşmeyi- xurşid, behişti-cavidan, türreyi-şümşad, rəngi-ərğəvan, eyni-ədalət, mülki-həsti, bazari-gərm, kuyi-
ədəm, eybi-cəlalət, nişani-istiqamət. Bu cür tərkiblər şeiri müəyyən qədər ağırlaşdırsa da, bu tərkiblərsiz
Kişvəri də keçinə bilmir. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, Kişvəri bu tərkiblərə çox vaxt vəzn və qafiyənin
tələbi ilə üz tutur. Kişvərinin elə şeirləri vardır ki, onlarda bu cür mürəkkəb izafət tərkibləri yox kimidir.
Kişvərinin əsərlərinin 1984-cü il nəşrinin 62-ci səhifəsində iki qəzəl vardır. Buqəzəllərdən birində ancaq bir
izafət tərkibi vardırsa, ikinci qəzəldə on bir izafət tərkibi vardır. Həm də ikinci qəzəldəki izafət tərkibləri
daha çox şeirin rədifdən əvvəl gələn qafiyələrindədir. Fikrimizi təsdiq üçün ikinci qəzəli eynən örnək
gətiririk:
Ey əzəldən eşqün ilən əhdü peymanım mənim,

Ta əbəd sevdayi-zülfin munisi-canım mənim.
Şərhi-halimi bilur hər kim görür səndən irağ,

Ruyi-gərdalüd ilən çaki-giribanım mənim.
Dustlar qan ağlağay mən piri-hicrin halinə,

Lalə tək gər zahir olsa daği-pünhanım mənim.
Qılmaya badi-səba zülfin pərişan hər səhər,

Şami-hicran gər görə hali-pərişanım mənim.
Ağzıma süd əmzirən göz mərdümidür dəmbədəm,

Şərmsar etdi məni bu çeşmi-giryanım mənim.
Nola gər qul Kişvərinin halına qılsan nəzər,

Çünki səndən özgə yox heç kimsə sultanım mənim. (Kişvəri, 1984: s. 62)
Bu qəzəldəki izafət tərkibləri daha çox mövzu ilə, onun ifadə tərzi ilə bağlıdır. Eyni zamanda burada
canlı və obrazlı xalq dilindən gələn aforizm səviyyəsində olan ifadələr vardır. Səndən irağ halımı görən bilir,
dostlar qan ağlağay, ağzıma süd əmzirənkimi tərkiblər buna misal ola bilər.
Kişvərinin şeirlərində müəyyən qədər izafət tərkibləri olsa da, onun əsərlərini səciyyələndirən
mühüm keyfiyyətlərdən biri xalq dilinin obrazlı deyimlərindən məharətlə istifadə edilməsidir. Aşağıdakı
qəzəldə də bunun gözəl nümunələri ilə qarşılaşırıq:
Vəh ki, boldum sənsizin avarə, bilmən neyləyim,
---
Qalmışam bicarəvü bir carə bilmən neyləyim.
---
Zərreyi-sərkəştə mən, sən aftabi-ovci-hüsn,
Zəfliğdən qulluğuna varə bilmən, neyləyim.
Aşiq olan müddəinün minnətin çəkmək gərək,
Vəh ki, mən hər nakəsə yalvarə bilmən, neyləyim.
Qönçəyanlıq könlüm oldu qan ləbaləb hicrdin,
Lalətək bağrımdürür yüz parə bilmən neyləyim.
Xəlq der kim, ol vəfasızdur, bir özgə yar tut,
Ağrımaz barmağa əski sarə bilmən, neyləyim.
Kişvərinün başına səndən gəlürsə yüz bəla,
Hökmi-sultandır, anı qaytarə bilmən, neyləyim. (Kişvəri, 1984: s. 63)
Bu şeirdəki xalq dilindən kəlmə orijinal tapıntılar olduqca çoxdur. Aşiq sevgilisindən ayrı düşdüyü
üçün avara olmuşdur və bu dərdinə bir çarə bilmir, nə edəcəyini bilmir. Biçarə qalmışdır və bir çarə tapa
bilmir və bilmir neyləsin. Şeirin "bilmən neyləyim" rədifi özü də canlı xalq dilindən gələn uğurlu bir tapıntı
kimi diqqəti cəlb edir. Şair bu rədifi elə işlədir ki, əsərdəki fikrin ifadəsinə heç bir xələl gəlmir. “Ağrımaz
barmağa əski sarıya bilmərəm” kimi ifadə isə xalq dilinin incəliklərini şairin gözəl bildiyindən xəbər
verir.Aşağıdakı qəzəldə Kişvərinin xalq dilinə bələdliyi başqa cizgiləri ilə görünür.
Çeşmi-siyahuna, sənəma, sənci salmışam,
Qıl bir nəzər mana ki, qara gündə qalmışam.
Hər bixəbər sözilə səni tərk edərmiyəm,
Mən kim, iki cahanı verib sizni almışam.
Vəslin dəki gər olmasa, hicrinə həm xoşam,
Mən ol səməndərəm kim, od içrə olalmışam.
Hər xanda kim, dəhanün içun püstə söz demiş,
Qatlanmayıb mən ağzına daş ilə çalmışam.
Ey piri-meyfüruş, mana Xızri-rah bol
Kim, xəstə Kişvəri təki qatı munalmışam. (Kişvəri, 1984: s. 58)
Bu şeirdəki bir çox sözlərlə, ifadələrlə bərabər “qara gündə qalmışam”, “səni tərk edərmiyəm”, “mən
ol səməndərəm kim od içrə olalmışam”, “qatlanmayıb mən ağzına daş ilə çalmışam”, “qatı munalmışam”
kimi idiomatik tərkiblər ona xüsusi gözəllik və təbiilik verir. Xalq dilinin əlvan deyimlərinə yaxşı bələd olan
şair bu deyimlərdən yerli-yerində bəhrələnərək təbii səslənən, ürəkdən gəldiyi şübhə doğurmayan sənət
inciləri yaradır. Şeirin qafiyələri də çox maraqlıdır. Şair felin nəqli keçmiş formasından istifadə edərək yadda
qalan qafiyələr yaratmışdır.
Nəsimi şeirinin dil xüsusiyyətlərinə həssaslıqla yanaşan M.Quluzadə yazır: “Nəsiminin yaradıcılığında
ən böyük tarixi- mədəni əhəmiyyəti olan cəhət, onun Azərbaycan bədii dili üzərində qüdrətli bir çöz ustası
kimi işləməsi, onu qüvvətləndirməsi,zənginləşdirməsidir. Nəsimi ixtiraçı, novator bir şair kimi Azərbaycan
şeir dilini cilalamış, ona yeni keyfiyyətlər gətirmişdir.” (Quluzadə, 1973: s.15). Eyni sözləri Kişvəri haqqında
da söyləmək mümkündür. Kişvəri də öz növbəsində, öz dövründə Azərbaycan şeir dilinin zənginləşməsində,
cilalanmasmda xeyli iş görmüşdür. Şeirə canlı xalq dilindən gələn əlvan boyalar gətirmişdir.
M.Quluzadə Nəsimi dili üzərindəki müşahidələrini bir qədər də dərinləşdirərək yazır: ”XV əsrin
ortalarında ədəbi-elmi həyatda fars və ərəb dillərinin əsrlər boyu hakim olduğu şəraitdə böyük sənətkarlıqla
Azərbaycan xalq dilində şeir yaratmaq, bədii dilə canlı şifahi nitqin təsvir və ifadə vasitələrini gətirmək
Nəsiminin ən böyük yaradıcılıq qələbəsidir.” (Quluzadə, 1973: s.68) Yenə hörmətli alimin bu qeydləri eynən
Kişvəriyə də aid edilə bilər.
Kişvəri canlı xalq dilinin imkanlarından bacarıqla istifadə etməkdə bütün sələflərinin, o cümlədən
Nəsiminin işini davam etdirmişdir. Kişvəri də rəngarəng poetik lövhələr yaratmaq, insan hisslərinin təbii
ifadə və inikasına nail olmaq üçün xalq dilinin zəngin ifadə xəzinəsindən məharətlə bəhrələnmiş, dolğun
ifadələr, gözəl frazeoloji birləşmələr taparaq şeirə gətirmiş, özünə məxsus bir şeir dili yarada bilmişdir.
Kişvəri də böyük mütəfəkkir sələfi Nəsimi kimi, xalqın həyatına onun minillərdən keçib gələn zəngin
dilinə yaxşı bələd olan bir sənətkar olmuş, xalqın söz sərvətinə məhəbbət və hörmətlə yanaşmış, xalq dilinin
söz xəzinəsindən bəhrələnərək Azərbaycan bədii dilinə yeni gözəlliklər gətirmişdir. Q.Cahani yazır: “Milli
bədii fikir tarixində bir şair kimi Kişvərinin xidməti həmçinin şeirin poetik leksikonuna canlı xalq dilini
gətirməyə, poeziya dilinisadələşdirməyə, saflaşdırmağa və zənginləşdirməyə səyi ilə bağlıdır.” (Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi: altı cilddə, 2009: s. 355). Onun əsərlərində doğma türk sözləri hiss ediləcək qədər
artmışdır. İstər izafət tərkiblərinin sadələşməsi yönündən, istərsə də doğma türk sözlərinin cəsarətlə şeirə
gətirilməsi baxımından Kişvəri xüsusi öyrənilməyə layiq bir sənətkardır. Onun əsərlərindəki sürməli çeşm,
fərəh bürcü, eşqin vətəni, hər yeri, səadət günəşi, sərv boylu, könül bağı, mürüvvət çağı, dolu piyalə, şümşad
---
qamət, adəm
---
övladı, tilbə könül, əzəl günü, mələk sürətli insan, al yanaq, gədalıq şalı, cənnət laləsi, könül quşu, quş
yuvası, eşq odu, qara saç, aləmin varı, vəsməli qaş və s. tərkiblər Kişvərinin şeir dilinin sadələşməsindən
xəbər verməkdədir. Onun dilində işlənən keyik, uyxu, oymaq, bitik, yilan, ipləmək, şiş, qılğan, bağır,
bolmaq, qurtulmaq, mündaq, andaq, irmək, ayaq, qayğu, varmaq və s. sözlər isə Kişvəri şeirinin canlı xalq
dilinə nə qədər bağlı olduğunu bir daha nəzərə çatdırır. Bu istedadlı şairin əsərlərindəki doğma türk dilinə
bağlılıq onun sənətkarlığının əsas əlamətlərindən, təzahür və təsdiqindən biridir.
Ədəbiyyat
1. Kişvəri. (1984). Əsərləri. – Bakı.
2. Quluzadə M. (1973). Böyük ideallar şairi. – Bakı.
3. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi: altı cilddə. (2009). III c. – Bakı.
UOT: 811.111
DİGƏR ELMLƏR SİSTEMİNDƏ DİLÇİLİYİN ASPEKTLƏRİ VƏ BÖLMƏLƏRİ
Abdullayeva Samirə Əli qızı
Baş müəllim
Orcid id: 0009-000208398-0907
Paşşanova Ülviyyə Nemət qızı
Müəllim
Orcid id: 0009-0003-1889-2545
Abstract: All languages of mankind are a means of communication between people; their structure
and functioning are determined by the features of the structure and functioning of the human brain, organs of
speech and hearing, which are the same for all people. The emergence and development of languages also
depends on the basic patterns of socio-economic and cultural-historical development common to all peoples.
This leads to the presence in the systems of different languages of universal features, that is, those that are
found in every human language.
Key words: linguistics, divisions of linguistics, relationship of linguistics with other sciences,
theoretical knowledge, features of language
Dilçilik ümumi və xüsusi olaraq 2 hissəyə bölünür:
Ümumi dilçilik hər hansı bir dilə xas olan xüsusiyyətlərlə məşğul olur və müxtəlif dillərə tətbiq
oluna bilən nəzəriyyə qurur. O, dilin mahiyyətini və təbiətini müəyyən etməyə, dillərin mənşəyini və onların
inkişafı və fəaliyyət göstərməsinin ümumi qanunauyğunluqlarını öyrənməyə, dillərin təsnifatını verməyə
çalışır, həmçinin onların öyrənilməsi üsullarını işləyib hazırlayır.
Xüsusi dilçilik mənşəyinə və coğrafi mövqeyinə yaxın olan hər hansı bir dili və ya dillər qrupunu
hərtərəfli öyrənir. Məsələn, rus dilçiliyi rus dilini, roman dilçiliyi - əlaqəli roman dillərini (fransız, italyan,
ispan, rumın, moldavan və s.), alman dilçiliyi - alman dillərini (alman, ingilis, isveç, danimarka və s.)
Ümumi və xüsusi dilçilik bir-biri ilə sıx bağlıdır. Nəzəri biliklər konkret dillərin praktiki öyrənilməsi
prosesində doğulur. Bu tədqiqatların nəticələri ən mühüm ümumi nəzəri problemlərin müəyyən edilməsi və
başa düşülməsi üçün əsas rolunu oynayır. Öz növbəsində əldə edilən nəzəri nəticələr konkret dillərin
öyrənilməsinin prinsip və metodlarının təkmilləşdirilməsinə öz təsirini göstərir. Müəyyən bir dilin tarixini,
quruluşunu və fəaliyyətini daha yaxşı başa düşmək üçün ümumi mənşə və inkişaf qanunlarını, ümumiyyətlə
insan dillərinin quruluşunu və fəaliyyətini başa düşmək lazımdır: axı, hər bir dil bəşəriyyətin ümumi
linqvistik mənzərəsinin yalnız bir hissədir. Məhz buna görə də konkret bir dilin – alman, rus, ingilis, ispan,
ərəb, yapon və hər hansı digər dillərin öyrənilməsi mütləq şəkildə ümumi və ya nəzəri dilçiliyin nəzərdən
keçirdiyi nəzəri problemlərin öyrənilməsi ilə tamamlanır (Davies & Elder, 2004).
Buna görə də, ayrı-ayrı dillərin və dil qruplarının, yəni xüsusi dilçilik və dil nəzəriyyəsinin
öyrənilməsi daimi qarşılıqlı əlaqədədir: dilçilərin öyrəndikləri dillərdə tapdıqları dərhal qavranılır və dil
nəzəriyyəsinə daxil edilir; hər bir yeni nəzəri nailiyyət konkret dillərin öyrənilməsi praktikasına geniş şəkildə
daxil edilir, şərhlərdə və təriflərdə öz əksini tapır, dillərin öyrənilməsi və tədrisində dəyişikliklərə səbəb olur.
Dilçiliyi həm də nəzəri və tətbiqi dilçilik sahələrinə ayırmaq mümkündür
Nəzəri dilçilikdə dil haqqında əldə edilən ümumi, fundamental məlumatlar tətbiqi dilçilik tərəfindən
insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində praktik məqsədlər üçün istifadə olunur: tibbdə, psixologiyada,
texnologiyada, dillərin tədrisində, tərcümədə, savadsız xalqlar üçün yazı yaratmaqda, reklamda, mətnlərin
yoxlanılmasında və s. (Berns, Matsuda, 2006: s.394–405).
Dilçilik bir elm kimi bir sıra ayrı-ayrı fənləri özündə birləşdirir ki, bunlar arasında dilin daxili
quruluşunu öyrənən fənlər və dilin cəmiyyətdəki fəaliyyətini öyrənən fənlər var.
---
Dilçilik ümumi, xüsusi və tətbiqi olaraq bölünür.
Xüsusi dilçilik ayrı-ayrı dillərin öyrənilməsi ilə məşğul olur bu dillərə xas olan xassələri öyrənir
1. fərdi dillər (məsələn, rusşünaslıq, polyakşünaslıq, ingilis dili);
2. yaxın dillər qrupları (məsələn, slavyanşünaslıq, türkşünaslıq, almanşünaslıq, romanşünaslıq);
3. bir sıra müxtəlif və tez-tez ümumi tipli, lakin mütləq qohum olmayan dillərin olduğu müəyyən
coğrafi ərazilər (sahələr) (Qafqazşünaslıq, Balkanşünaslıq).
Ümumi dilçilik - dilin mahiyyətini, mənşəyi problemini və inkişafının ümumi qanunauyğunluqlarını,
fəaliyyətini araşdırır, həmçinin dillərin təhlili metodlarını işləyib hazırlayır. Onun vəzifəsi dilçiliyin istifadə
etdiyi anlayışları müəyyən etməkdir. O, dillər üçün ümumi olan xüsusiyyətləri ortaya qoyur və bütün (və ya
əksər) dillərə aid bir nəzəriyyə qurur. (Энциклопедический словарь юного лингвиста, 2006: s.544).
Ümumi dilçiliyə dilin ümumi qanunauyğunluqlarını müəyyən etmək üçün qohum və qohum olmayan
dillərin tarixi keçmişini öyrənən müqayisəli-tarixi daxildir. Ümumi dilçilik çərçivəsində vəzifəsi qohum
olmayan dilləri müqayisə etmək olan tipoloji dilçilik önə çıxır. Tipoloji dilçilik ümumi dil nümunələrini
müəyyən etmək üçün həm qohum, həm də qohum olmayan dilləri müqayisə edir. Məsələn, dil
universallarının müəyyən edilməsi (dillərin böyük əksəriyyəti üçün statik universallar və dünyanın bütün
dilləri üçün mütləq universallar). Mütləq universallar, məsələn: bütün dillərdə sait və samitlərə bölünmə var
və bütün dillərdə xüsusi adlar var və s.
Tətbiqi dilçilik - dilin öyrənilməsi ilə bağlı praktiki problemlərin həllində, eləcə də dilçilik
nəzəriyyəsinin digər sahələrdə praktiki istifadəsində ixtisaslaşır; linqvistik biliklərin praktikada tətbiqi.
(Məsələn, dilçiliyin tədrisi).
- bir dildən digər dilə tərcümə
- terminologiyanın inkişafı
- əlifbanın təkmilləşdirilməsi
Dilçilik müxtəlif elmlərlə bağlıdır:
Sosiolinqvistika dilin cəmiyyətdə fəaliyyəti ilə bağlı olan elmlərdən biridir. Sosiolinqvistika sosial
mühitin insanların dil və nitq davranışına təsirini öyrənən dilçiliyin xüsusi sahəsidir. Sosiolinqvistika
insanların dil vahidlərindən necə istifadə etməsi ilə maraqlanır: yaş, cins, insanın sosial vəziyyəti, onun
təhsili, ümumi mədəni səviyyəsi, yaşayış yeri və dildən kənar amillər dildən istifadənin xüsusiyyətlərinə necə
təsir göstərir.
Tarixlə, çünki bir dilin tarixi bir xalqın tarixinin bir hissəsidir. Tarix məlumatları dil dəyişikliklərinin
konkret tarixi mülahizəsini təmin edir, linqvistik məlumatlar xalqın mənşəyi, tarixin müxtəlif mərhələlərində
xalqın və onun cəmiyyətinin mədəniyyətinin inkişafı, təmaslar kimi tarixi problemlərin öyrənilməsində
mənbələrdən biridir. (Логический анализ языка. Концептуальные поля игры, 2006: s. 30-41].
Dilçiliyin etnoqrafiya ilə əlaqəsi dillərin və xalqların təsnifatında, milli şüurun dilində əksinin
öyrənilməsində də özünü göstərir. Bu tədqiqat sahəsi etnolinqvistika adlanır. Bu halda dil insanların dünya
haqqında təsəvvürlərinin ifadəsi kimi qəbul edilir.
Dilçilik həm də psixologiya ilə bağlıdır. Dilçilikdə psixoloji istiqamət psixi və digər psixoloji
prosesləri və onların nitqdə, dil kateqoriyalarında əksini öyrənir. Psixolinqvistika 20-ci əsrin ortalarında
yaranmışdır.
Təbiət Elmləri:
Fiziologiya ilə sıx bağlıdır. Dilçilik üçün Pavlovun birinci və ikinci siqnal sistemləri nəzəriyyəsi
xüsusilə vacibdir. Xarici mühitdən gələn təəssüratlar, hisslər və fikirlər ümumi təbii olaraq “heyvanlarla
ortaq olduğumuz reallığın ilk siqnal sistemidir”. İkinci siqnal sistemi mücərrəd düşüncə, ümumi anlayışların
formalaşması ilə bağlıdır. "Söz birinci siqnalların siqnalı olmaqla reallığın ikinci, xüsusən də bizim siqnal
sistemimizi təşkil edirdi."
Antropologiya. Antropologiya insanın və insan irqlərinin mənşəyi, insanın quruluşunun zaman və
məkanda dəyişkənliyi haqqında elmdir. Dilçilərin və antropoloqların maraqları iki halda üst-üstə düşür:
birincisi, irqlərin təsnifatında, ikincisi, nitqin mənşəyi məsələsinin öyrənilməsində.
Dilçiliyin fəlsəfə ilə əlaqəsi haqqında. Fəlsəfə dili təchiz edir. digər elmlər kimi, metodologiya da
təhlilin prinsip və üsullarının işlənib hazırlanmasına öz töhfəsini verir.
20-ci əsrin ikinci yarısında dilçiliyin bir sıra başqa yeni sahələri yarandı: bütöv mətnlərin təşkili və
fəaliyyətini öyrənən mətn dilçiliyi; dili insan psixikası ilə əlaqədə öyrənən psixolinqvistika; mövzusu dünya
haqqında biliklərin saxlanması və təşkili vasitəsi kimi dil olan koqnitiv dilçilik; dili kompüterlə ünsiyyətə
uyğunlaşdırmaq üçün onu öyrənən riyazi dilçilik, dilin müəyyən səslərinin insan tərəfindən qəbulunu
öyrənən fonosemantika, beynin nitq funksiyalarını öyrənən neyrolinqvistika, dilin xalqın təfəkkür və
davranışının milli xüsusiyyətləri və bir sıra başqa dil elmləri ilə əlaqəsi. (Yusifov, 2017: s. 58-65).
---
Bütün bu sahələr bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə mövcuddur və dili daha yaxşı başa düşməyə kömək
edir.
Ədəbiyyat
1. Davies A.& Elder C. (Eds.). (2004). Handbook of Applied Linguistics.
2. Berns, M., & Matsuda, P. K. (2006). Applied linguistics: Overview and history. In K. Brown (Ed.). // The Encyclopedia of
language and linguistics. – Oxford: Elsevier. – PP. 394–405
3. Энциклопедический словарь юного лингвиста. (2006). – М.: Наука,— 544 с.
4. Логический анализ языка. Концептуальные поля игры. (2006). — М.: Индрик, с. 30—41
5. Yusifov M. (2017). Linqvistik Tipologiya. – Bakı: Elm və Təhsil. – S. 58-65
FRANSIZ DİLİNDƏ İDİOMLAR VƏ İDİOMATİK İFADƏLƏR

Rəfiyeva Xuraman Əli qızı
Baş müəllim
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şəki filialı, Azərbaycan
Orcid: 0000-0001-9887-4619
Abstract: The written article is dedicated to the usage and teaching tecniques of idioms at the
French lessons. As is known idioms are a group of words that are used to denote something different than the
separate words it contains. So idioms are considered to be the main part of a spoken language as they play an
important part for enlarging word-stock of the appropriate language. In order to master the language well one
should know its idioms perfectly well. While teaching idioms at the French lessons both in the higher and
secondary schools a number of procedures are to be followed by the instructors and teachers. The article
chiefly deals with the definite methods of teaching idioms in the foreign languages. By using idioms of
different theme students make up situations, dialogues and monologues. It enables them to develop their
communicative skills and enlarge their outlook about the topic they learn. The above mentioned facts are
predicated through the examples taken from the phraseological and paremiological dictionaries.
Key words: the idioms, role of idioms in French lessons, role and place of idioms in teaching French
İdiomları və idiomatik ifadələri bilmədən fransız dilini yaxşı bilmək mümkün deyil. Onlar hər yerdə
istifadə edilir: jurnallarda və ya qəzetlərdə, televiziyada, radioda və hətta, danışıq dilində. İdiomlar
mədəniyyətin bir hissəsidir, heç kim nitqdə idiomları tanımaq, onların mahiyyətini başa düşmək bacarığı
olmadan xarici mədəniyyəti öyrənə bilməz.İdiomlar söz, ifadə və ya sabit ifadə kimi tanınır. Onlar müxtəlif
məna daşıyır, bəzən məcazi, bəzən də realdır. Minlərlə idiom var və onlar tez-tez baş verir və fransız dilində
də istifadə olunur. Hər hansı idiomun tarixinə nəzər saldıqda onun ilkin olaraq hərfi mənada işlətmək ucun
yarandığını, zaman kecdikcə məcazi və ya idiomatik məna kəsb etdiyini gormək olar. İdiomlarda millilik
güclüdür. İdiomların onların aid olduqları dilin daşıyıcılarının dünyagörüşü, təsəvvürləri, ətraf mühitə
münasibəti, etnik-fəlsəfi baxışları, məişəti, təfəkkür tərzi və s. ilə bağlılığını qeyd edən S.Əliyeva göstərir ki,
idiomların başqa dilə hərfən tərcümə oluna bilməməsi də əsasən bununla bağlıdır. Onun fikrinə görə,
frazeoloji vahidlərin hərfi tərcüməsi prosesində leksik-semantik baxımdan bir sıra çətinliklər ortaya çıxır.
İdiomların tərcümə oluna bilməməsi faktı özünü daha çox doğruldur. Əksərən onlar ya ekvivalent ilə
əvəzlənir, ya da leksemlərlə verilir [Əliyeva, 1999: s.100- 104]
Hər iki dildə onlar hərfi mənaları ilə işlənə bilər.İdiomlar fransız və bütün dillərdə ümumi ifadələr
və ya terminlər kimi işlənir. Onların mənası bəzən real olur, lakin onların populyar istifadəsi ilə başa
düşülə bilər. Bu araşdırmada azərbaycan və fransız dillərində insan təsvirləri ilə bağlı deyimlər semantik və
sintaktik xüsusiyyətlər baxımından araşdırılır.
Ümumiyyətlə, idiomların mənası hərfi olmayan söz və ya ifadələr, ümumi ifadələr və terminlər
qrupu kimi müəyyən edilir. Onlar ana dilini bilənlər tərəfindən asanlıqla başa düşülür, lakin xarici dil
öyrənənlər üçün asanlıqla başa düşülə bilməz. İdiomdakı sözlər adətən hərfi mənasından fərqli mənalara
malikdir və bu, fransız və azərbaycan dillərində eynidir. Onlar ümumiyyətlə cəmiyyətin həyat şəraiti və
onların təcrübələri haqqında məsləhətlər verir, həmçinin bir mədəniyyətin və ya cəmiyyətin bəzi əsas
ideyalarını, prinsiplərini və dəyərlərini əks etdirir. Bu ifadələr daha uzun olarsa idiom adlanır. Bütün ifadələr,
idiomlar daxil olmaqla dilin mədəni, sosial və tarixi fonunu bölüşür. Ədəbi müstəvidə onlar şəxsiyyətə,
cəmiyyətə, ölkəyə xasdır. İdiomlar sözlərdən ibarətdir, tam və ya qismən məcazi məna daşıyırlar. İdiomlar
leksik və qrammatik sabitliyə malik olub öz formalarında sabitlənirlər. İdiomda sözlərin yerini sinonimlər ilə
dəyişsək, deyimlər öz mənalarını itirər. Dilin frazeologiyası muxtəlif mənbələrdən olan sabit soz birləşmələri
hesabına zənginləşir. Bu mənbələr icərisində idiomlar oz quruluş və semanti-kasına gorə sabit soz
birləşmələrinin ən maraqlı qrupunu təşkil edir. Muasir fransız dili də zəngin idiomatik sistemə malikdir. Bu
dili işlədən hər bir şəxs bu və ya digər şəkildə idiomatik ifadələrlə qarşılaşır. Amma məlum olduğu kimi,
dilin luğət tərkibini təşkil edən sozlərin həqiqi mənaları ilə yanaşı, məcazi mənaları da coxluq təşkil edir.
---
İdiomlar danışıq zamanı mətnə xususi calarlıq,
---
rəngarənglik versə də, məna və qrammatikanın vəhdəti ilə onların tədqiqində cətinlik torədir. Sabit soz
birləşmələri və frazeoloji vahidlərin uzərində aparılan tədqiqatlar gostərir ki, onlar dili zənginləşdirir, nitqi
daha cəlbedici edir.
Məs:
1. 'Se creuser la tête', c'est ==> réfléchir très fort
Bu ifadəni azərbaycan dilinə tərcümə etsək ,,Çətin bir şeyi başa düşməyə çalışmaq kimi –baş
sındırmaq tərcümə olunur.Lakin idiom kimi ,,Çox fikirləşmək kimi tərcümə olunur.
2. ''Avoir un poil dans la main', c'est ==> être paresseux -'Əlində saçın olması' ==> tənbəl olmaq
3.'Appuyer sur le champignon', c'est ==> accélérer
'Göbələyin üstünə basmaq' ==> sürətləndirmək kimi tərcümə olunur
4. 'Tomber dans les pommes', c'est ==> s'évanouir
Huşunu itirmək==>ürəyi getmək,yayılıb yox olmaq
Avropa Şurası tərəfindən hazırlanan Ümumi Avropa Çərçivəsi bu ifadələrin, yəni idiomların tədrisini
dəstəkləyir.
İdiomlar gündəlik danışıq dilində istifadə olunan ifadələrdir. İdiomlar mədəniyyətin bir hissəsidir,
heç kim nitqdə idiomları tanımaq, onların mahiyyətini başa düşmək bacarığı olmadan xarici mədəniyyəti
öyrənə bilməz. İdiomları sözbəsöz tərcümə etdikdə onlar məna kəsb etmirlər. İdiomların hər birinin mənasını
cümlələrlə daha asan öyrənmək olur. Bu səbəbdən, onları başa düşməkdə və tərcümə etməkdə hər iki
prosesdə bəzi problemlər var. Dil vahidləri arasında formal və semantik cəhətdən əlaqənin itməsi nəticəsində
idiomatiklik yaranmış olur (Cəfərov, 1977: s.2-8). Fransız dilində idiomları anlamaq tələbələr üçün
çətinliklər yaradır. İdiomlar mənaca gözlənilməz olurlar. Bir çox idiomatik ifadələr, hissələrin mənaları ilə
müstəqil şəkildə ümumi məcazi mənalarına kömək etməklə ayrılıb təhlil oluna bilir. Çox ehtimal ki, fransız
dili öyrənən tələbələr də ifadədəki sözlərlə, hətta ifadənin özü ilə tanış deyillər. Adətən, onlar ilk öncə ədəbi
səviyyəni analiz etməli və dilin frazeologiyasını muxtəlif mənbələrdən olan sabit soz birləşmələri hesabına
zənginləşdirməlidirlər. Bu mənbələr icərisində idiomlar oz quruluş və semantikasına gorə sabit soz
birləşmələrinin ən maraqlı qrupunu təşkil edir. Muasir fransız dili də zəngin idiomatik sistemə malikdir. Bu
dili işlədən hər bir şəxs bu və ya digər şəkildə idiomatik ifadələrlə qarşılaşır. Amma məlum olduğu kimi,
dilin luğət tərkibini təşkil edən sozlərin həqiqi mənaları ilə yanaşı, məcazi mənaları da coxluq təşkil edir.
Onu da qeyd etmək istərdim ki, hal-hazırda dilin luğət tərkibində bir sıra sozlər oz həqiqi mənalarını
itirib, məcazi mənada daha cox istifadə olunur. Elə bu səbəbdən də bəzən dili oyrənənlər rast gəldikləri sozun
və ya birləşmənin idiomatik ifadə olduğunu bilmədiklərindən caşıb qalır. İdiomlar danışıq zamanı mətnə
xususi calarlıq, rəngarənglik versə də, məna və qrammatikanın vəhdəti ilə onların tədqiqində cətinlik torədir.
Sabit soz birləşmələri və frazeoloji vahidlərin uzərində aparılan tədqiqatlar gostərir ki, onlar dili
zənginləşdirir, nitqi daha cəlbedici edir. Movzunun aktuallığı ondan irəli gəlir ki, idiomların təhlilinə bir sıra
nəzəri və praktik məsələlər, yeniliklər cəlb olunmuşdur.
İdiomların digər frazeoloji birləşmələrdən fərqləndirilməsi, onların səciyyəvi cəhətlərinə gorə
təsnifatı, tərkibində idiom olan mətnin anlaşılması, idiomlarda baş verən leksik və qrammatik dəyişikliklərin
səbəbləri, sintaksis və semantikanın qarşılıqlı əlaqəsi cərcivəsində dəyişikliklərin izahı, insanın dunyəvi
bilikləri nəzdində bir cox idiomların yaranma səbəblərini, habelə onların mənasını əsaslandırmaq lazımdır,
yəni hərfi məna ilə idiomatik məna arasındakı əlaqəni araşdırmaq lazımdır.Bu xususiyyətlərin hər birinin
əsaslı tədqiqə ehtiyacı vardır və onların bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi idiomların ətraflı şəkildə oyrənilməsini
daha səmərəli edə bilər. İdiomların əsil (xalis) və leksik idiomlar kimi qruplaşdırılması onların səciyyəvi
xususiyyətlərini ayırd etmək ucun əhəmiyyətli hesab oluna bilər. İdiomların tərkib hissələri əsasında təhlilini
vermək və onlarda baş verən bəzi qrammatik dəyişikliklərin səbəbini aydınlaşdırmaq məqalənin əsas
istiqamətini təşkil edir. (Əliyeva, 1999: s. 55)
İdiomlar adətən kifayət qədər qeyri-rəsmidir və situasiyaya şəxsi komponent kimi daxil edilir. Onlar
bəzən kinayəli və ya yumoristik xarakter daşıyır. İdiomları bilmək fransız dilini yaxşı bilmək deməkdir.
Bütün məna yükü idiomun üzərinə düşür, onları bilmək isə dili bilməyin yüksək səviyyəsindən xəbər
verir. Bəzi idiomları nəzərdən keçirək:
1. Il peut dormir sur ses deux oreilles==> Il peut être tranquille- O, sakit yata bilər ==> Sakit ola bilər
2. Ça coûte les yeux de la tête ==> C'est hors de prix- Çox bahadır
3. Il a un cheveu sur la langue ==> Il a un défaut de prononciation- Dilində tük var ==> Tələffüz qüsuru var
4. Payer rubis sur l'ongle ==> Payer immédiatement Dırnaq üstü yaqut ödəyin ==> Dərhal ödəyin
5. Ça s'est passé entre chien et loup ==> C'est arrivé à la tombée de la nuit -İt və canavar arasında oldu ==> Gecə
vaxtı oldu
6. Il a une idée derrière la tête ==> Il a un projet mais ne le dévoile pas- Başının arxasında bir fikri var ==> Layihəsi
var, amma ortaya qoymur
---
7. Il tire le diable par la queue ==>Il a des soucis financiers Şeytanı quyruğundan çəkir ==> Maddi qayğıları var.
8. Il fait les quatre cents coups ==>Il mène une vie très agitée- O dörd yüz zərbə edir ==> Çox gərgin həyat sürür
Bu idiomlardan birinə diqqətlə baxsaq görərik ki,onların tərcüməsi tam başqa cür səslənir : . Il peut
dormir sur ses deux oreilles==> Il peut être tranquille- O, sakit yatmağı bilir ==> O sakit ola bilər. Hərfi,
sözbəsöz tərcümə etsək deyə bilərik ki,o qulaqları üstə yata bilər.Lakin O qulaqları üstə yata bilər ==> Sakit
ola bilər kimi tərcümə olunur.Lakin bu cümlə idiomatik ifadə olduğundan onu idiomatik ifadə kimi
tərcümə etmək lazımdır.
İdiomlar metaforik ifadələrdir, onlar digər terminlərdə ümumi təsəvvürə malikdir, bu, analoji fikir
ola bilər. İdiom həqiqi mənalı sözlərin qarşılığı olub, onu məcazi məna ilə bildirən sabit söz birləşmə-lərinə
deyilir [Abdullayev, 1998: s. 97].
İdiomların spesifik xüsusiyyətlərinin və səciyyəvi əlamətlərinin müəyyənləşdirilməsi onların həm
söz birləşmələrindən, həm də sözlərdən fərqlənən cəhətlərinin öyrənilməsi ilə bağlıdır. İdiomlar vahid bir
məna ifadə etməklə sözə bərabərdirsə, strukturuna görə söz və söz birləşmələri və cümlə ilə üst-üstə düşür.
M.M.Mirzəliyevanın “... Bir tərəfdən obrazlılıq, digər tərəfdən isə yenidən canlandırma frazeoloji vahidləri
müvafiq olaraq söz və sərbəst söz birləşmələrindən 11 fərqləndirən əsas əlamətlərdir. Buna görə də hökm
xarakterli sabit söz birləşmələrini (yəni, atalar sözlərini, eləcə də bəzi qanadlı sözləri) frazeologiyadan
uzaqlaşdırmaq, frazeologiyadan kənar etmək olmaz.fikrini, fikrimizcə, idiomlara da aid etmək olar. Bu
baxımdan dilçilikdə xüsusi “idiomatika” şöbəsinin mövcud olduğunu demək olar. Görünür, dil haqqında
elmin inkişafında elə bir səviyyənin olması zəruri idi ki, dilin idiomatik vahidləri idiomatika kimi müstəqil
tədqiqat obyektinə çevrilib möcvud olma haqqı qazansın.
Onlar dilin leksik vahidlərindən fərqli olaraq daha murəkkəb kommunikativ vahidlərdir. Semantik
cəhətdən idiomlar oz butovluyu ilə səciyyələnir, sintaktik cəhətdən isə bir-birinə uyğun olmayan muxtəlif
sozlərin qovuşmasına gorə fərqlənir. Dildə olan hər hansı dəyişiklik, eləcə də hər hansı dil vahidinin
meydana gəlməsi əvvəlcə nitqdə baş verir. N.D. Andreyevin göstərdiyi kimi, “nitqdə baş verən
dəyişikliklərin dildə heç də hər biri əks olunmur. Lakin dildəki hər bir dəyişiklikdən əvvəl nitqdə müəyyən
dəyişiklik baş verməlidir”. Hər bir idiomun ozunəməxsus yaranma tarixi vardır. Onlar xalqın həyat və
yaşayış tərzi, dini və etiqad movhumati təsəvvurləri, dunyagoruşləri, sənət və peşələri ilə əlaqəli yaranmış və
muasir dovrumuzdə belə yaranmaqdadır. Leksik sabitlik komponentlərin daimiliyinə, sintaktik sabitlik isə
tərkib üzvlərin sırasına görə dəyişilməz qalmasına əsaslanır. İdiomlar mənanın qüvvətlənməsi üçün müəllifin
istifadə etdiyi ən təsirli vasitələrdəndir. İdiomlar mətndə konkret mövzuya ifadəlilik verir. Onlar dilin leksik
vahidlərindən fərqli olaraq daha mürəkkəb kommunikativ vahidlərdir. Semantik cəhətdən idiomlar öz
bütövlüyü ilə səciyyələnir, sintaktik cəhətdən isə bir-birinə uyğun olmayan müxtəlif sözlərin qovuşmasına
görə fərqlənir. Hər bir idiomun özünəməxsus yaranma tarixi vardır. (Dəmirçizadə,1962: s.318)
Məs : 1. « Couper l’herbe sous le pied ! » 2.“Ayağınızın altından xalçanı kəsmək!” »
Heç vaxt kiminsə ayağının altından xalçanı çəkməyə çalışmayın, problemlə üzləşə bilərsiniz.
"Ayağınızın altındakı otları biçin" ən çox yayılmış fransız deyimlərindən biridir.
İdiomlar fransız danışıq dilində ifadəlilik vasitəsi kimi böyük rol oynayır və şagirdlərdə danışıq
nitqinin mənimsənilməsinə, leksikaya və sözlərin mənalarına və onları bütün nitq fəaliyyəti növlərində
istifadə etmək bacarığına yiyələnməyə maraq oyadan qiymətli pedaqoji üsullardır. Əks təqdirdə, cumlə
tərkibində rast gəldiyimiz sozun məcazi istifadəsini bilmiriksə, onun tərcuməsində cətinlik cəkəcəyik və
tərcumə duzgun olmayacaq. Buna gorə də idiomları və onları təşkil edən sozlərin həm həqiqi, həm də
məcazi mənalarını oyrənmək zəruridir. İdiomlar gündəlik danışıq dilində istifadə olunan ifadələrdir.
İdiomları sözbəsöz tərcümə etdikdə onlar məna kəsb etmirlər. İdiomların hər birinin mənasını cümlələrlə
daha asan öyrənmək olur. Bu səbəbdən, onları başa düşməkdə və tərcümə etməkdə hər iki prosesdə bəzi
problemlər var. Fransız dilində
idiomları anlamaq öyrənicilər üçün çətinliklər yaradır. Nitqi canlı ,obrazlı edən idiomik ifadələr üslubi
vasitələrdən biri olub,bədii dildə xüsusi üslubi vəzifə daşıyır.Yüksək təsir qüvvəsinə,obrazlı mənaya malik
olan idiomik ifadələr istər nitqimizi, istərsə də bədii əsərlərin dilini gözəlləşdirir. [Hümmətova, 2014:
s.289] İdiomik ifadələrin kompanentləri arasında qrammatik əlaqə hiss edilmie. Daha doğrusu, ifadəni
meydana gətirən leksik – qrammatik asılılıq silinmiş, mənaca parcalanmaz xüsusiyyət kəsb edərək söz
birləşməsi və cümlə şəklində formalaşmışdır. Milli xüsusiyyət daşıyan idiomik ifadələr xalqın ictimai
həyatı və tarixi ilə bağlı olaraq meydana gəlmişdir. Buna görə də onlaru başqa dilə hərfən tərcümə etmək
mümkün deyildir.
İdiomik ifadələr dilimizin qrammatik qanunları əsasında meydana gələn, ümumi mənası tərkib
hissələrinin təklikdə göstərilən mənası ilə düz gəlməyən, məcazi mənalı sabit söz birləşməsidir.
Ədəbiyyat
---
1. Əliyeva S. (1999). İngilis və Azərbaycan dillərində frazeoloji birləşmələrin leksik-semantik xüsusiyyətləi // Tədqiqlər. AMEA
Nəsimi ad.Dilçilik İnstitutu, № 1, –s.100- 104.
2. Cəfərov S. (1977). Müasir Azərbaycan dili. –Bakı: Maarif nəşriyyatı.
3. Abdullayev K.M. (1998). Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. – Bakı, – 281 s.
4. Dəmirçizadə Ə. (1962). Azərbaycan dilinin üslubiyyəti. – Bakı, –s.168
5. Hümmətova Ş.N. (2014). Müasir Azərbaycan dili. –Bakı: Elm və təhsil. – 347 s
THE MEANING OF NEWS AND TYPES OF NEWS

Qasımova Nigar Azad qızı
Müəllim
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-2458-2469
Abstract: News is a report of current events or recent happenings. There are different sources of news
and we can get news from radio, television, internet, newspapers etc. News can be about the events,
occasions that happened over the last twenty four hours. News articles become complete when they answer
to six important questions ( who, what, where, when, why and how), otherwise they become incomplete.
There are very important news values which define newsworthiness. These are timeliness, impact, proximity,
controversy, prominence, currency, oddity, emotion, usefulness, educational value. There are different
classifications of news. News can be divided into two categories : hard news and soft news. Hard news
include the news about serious issues such as news on politics, economy, news on national and international
affairs, crime news and so on. Soft news include news about less serious issues, such as news on sport,
fashion, movies, entertaining news etc. News can also be classified into national news, international news,
local news and regional news.
Key words: news, information, types of news, hard news, soft news, international news, local news,
regional news, national news, credibility of news, objectivity of news, news values.
All of you must be reading newspapers. Why is it called a newspaper? Because it contains news.
Have you ever thought about how we get news? There are various sources of news. You can hear it on the
radio, view it on a television channel, read it in a newspaper or surf it on internet in a computer. News is
something that you come across every day in your life. What makes news? John Bogart has given this
comment that became synonymous with news. When a dog bites man, that is not news, because it happens so
often. But if a man bites a dog, that is news. Though this may seem true, sometimes, when a dog bites a man
that can also become news. Suppose a dog bites a famous film star, it definitely makes big news. It is said
that the letters in the word “NEWS” is derived from the four directions as indicated here: N-north, E-east, W-
west, S- south. This shows that news can come from anywhere.
News is a report of a current event. It is information about something that has just happened or will
happen soon. News is a report about recent happenings in a newspaper, television, radio or internet. News is
something that is not known earlier. From all these, we can safely define news as a development that has
happened in the past 24 hours which was not known outside and which is of wide interest to the people and
that which generates curiosity among listeners. Let us consider a few examples. You have heard a news
broadcast on the radio. Twenty people died in a train accident. You don’t consider it as news concerning you.
Lots of accidents happen in various places every day. But after some time you hear that passengers in the
compartment which met with the accident are from your village. Now you become more alert. The news
becomes important for you. You are anxious to know the condition of passengers. Are they safe? Is anyone
hurt or hospitalized? This is the report of a current event, something that was not known, information of
recent events and happenings.
In the railway station, you might have noticed the board displaying the train timings. That is not
news. That is information. But information becomes news when news value is added to it. For example, if a
new train timetable is issued by the railways replacing the existing one with changes in train timings, that
becomes news.
You might have seen weather reports in the newspapers. It gives the day’s temperature or rainfall. It
does not make news. It becomes news when there is a sudden change in weather, or when heavy rains lead to
floods or when continuous absence of rain leads to drought. So information is different from news. News
should give something new to the readers, viewers or listeners.
It is generally said that if a news report provides answers to six questions, then it is a perfect news
item. These six questions include Who? What? Why? When? Where? How? Suppose you hear a news like
this. A boy is kidnapped while coming back from the school. Naturally the first question that arises in your
---
mind will be when it had happened and where? Then you are keen to know what the full story of the incident
was. Then you ask the question, why has it happened? Also you want to know about the kidnappers. Who
were they? And finally the news becomes complete only when you get from the news how the kidnapping
happened. Unless a news item satisfies all these six questions of the reader or listener, the news is
incomplete.
Journalists are the best judges about what is news and what is not. They take this decision based
on certain news values. The following are the main points to judge the newsworthiness.
1. Timeliness: News is something new. So timeliness is a great factor in deciding news. An incident that
happened one month back will not make news for today’s newspaper. Also timeliness varies from
publication to publication. For a newspaper, events that had happened on the previous day is news. But for a
weekly, events of the previous one week can make news. For a 24-hour television news channel, every
second is a deadline. They can break the news anytime. So their timeliness is different from that of a
newspaper.
2. Impact: Impact of an event decides its newsworthiness. When the tsunami waves struck several of the
world, thousands of people were affected. It became major news for the whole world. But if a cyclone kills
20 people in Bangladesh, it may not have any impact on other parts of the world. When dengue fever affects
100 people in Delhi, it makes news not only in Delhi but in other states also because the impact is more wide
and people become more alert about the news.
3. Proximity: “Bird flu spreading and hundreds of chicken dying in England”. Does it make news for you?
You may read it but do not worry about it. But bird flu spreading in Azerbaijan will make you alert. This is
because it is in your proximity. A plane crash in Russia will not be big news in our country, but if an aircraft
crashes in Azerbaijan, there will be headlines everywhere. So proximity decides the news.
4. Controversy: - People like controversies. Anything that is connected with conflicts, arguments, charges
and counter-charges, fights and tension becomes news. All of you might have heard of Kargil. It was a
conflict between India and Pakistan. It became great news all over the world. When terrorists crashed their
plane into the World Trade Centre in New York it was lead news everywhere.
5. Prominence: If a prominent person is involved in any event, it becomes news. If an ordinary person’s car
breaks down and he has to wait for ten minutes on the roadside till the vehicle is repaired it makes no news.
But if the Prime Minister’s car breaks down and his motorcade has to stop for five minutes it becomes news.
6. Currency: News is about current events. Suppose the Olympic Games are held in Azerbaijan. It becomes
news because everybody is interested in it. Likewise, when country leaders meet in Baku to formulate future
action plans, it becomes the current news. Similarly, if extreme cold weather continues for a week and fog
disrupts air, rail and road traffic, it becomes news.
7. Oddity: Unusual things makes news. Extraordinary and unexpected events generate public interest. You
might have seen box items in newspapers about such happenings. A man pulls a car by his hair, a woman
gives birth to triplets, a singer enters the Guinness Book by singing non-stop for 48 hours, the painting of a
famous artist is auctioned for a very expensive price. All such odd stories evoke much public interest.
8. Emotion: Stories of human interest make good news items. For example, the police rescue a school boy
kidnapped by mischief makers after a search of two weeks. The parents meet the boy in an emotionally
surcharged atmosphere. The story of this meeting with a photograph makes a good human interest report.
Doctors advise a girl in Baku to undergo a heart surgery urgently. But her parents cannot afford the
expenses. Heydar Aliyev Foundation offers help due to their public health program. The girl goes to Moscow
and undergoes surgery successfully. While going back she and her overwhelmed parents narrate their
experiences in Moscow. This makes a good human interest story.
9. Usefulness: Sometimes news items help the public in various ways. You must have noticed that weather
forecasters warn fishermen not to go to the sea for fishing on certain days because of rough weather.
Newspapers gives the phone numbers of police stations, hospitals, ambulance services etc. to help people.
You might have seen in newspapers, requests from relatives to donors of blood for a patient in a critical
condition.
Newspapers also raise funds from the public to help
victims of disasters and natural calamities, like tsunami and earthquake.
10. Educational value: News has also an educational value. In almost all newspapers, you can find columns
about educational and job opportunities. These guide you about different educational courses, career options
available, opportunities for higher studies etc. These news items help you to become more knowledgeable.
There are different classifications of news. The news can be classified to these types:
a) International news
---
b) National news
c) Regional news
d) Local news.
---
In addition to the above, in any day’s newspaper, you will find a variety of news items such as
reports about politics, about sports, about economy, about entertainment, about crime etc. News can further
be classified as hard news and soft news:
Hard news refers to the news stories that have a big impact at the society as a whole and need to be
reported urgently. They are factual stories with data, concerning events that are potentially available to
analysis. Examples include news on politics, crime, economics, international affairs, natural calamities, riots
etc.
Soft news on the other hand refers to the stories that provide other background information about
world events, human interest stories or entertainment news. Since these do not deal with serious subjects,
they are labelled as “soft”. Examples include sports news, celebrity news, or human interest stories that deal
with emotions.
The writing styles for both of these differ significantly, as the hard news stories are supposed to be
strictly objective, the journalist need not give his or her opinion on story, but should provide facts as they
are. However, soft news can be subjective, the journalist can give his or her opinion on stories.
Another key difference is about deadlines provided to journalists. A reporter covering a hard news
story is given a much tighter deadline, owing to the urgency of the coverage. Soft news can also be a timeless
feature. For example, an article on “The Benefits of Chocolate”, “Tips to Lose Weight” and so on can be
published at any given point of time. The writing style here is much more flexible.
Journalists not only collect information but verify them before printing. This is called cross-
checking. Journalists do it because they want their reports to be fair, objective and credible. By objectivity,
we mean without any bias. A journalist while reporting news is working under heavy pressure. There is
every likelihood of the journalist being influenced by some personal, political or corporate bias. So while
reporting, the journalist should keep away from such prejudices and present the story in as objective a way as
possible. Fairness is another quality required for a journalist. It is said that every story has two sides. While
presenting the story, the journalist should not take sides. If it is a story against an individual or an institution,
before writing the story, the journalist should seek their version also. The story should have a balance.
Credibility of news is the most important virtue for any publication or channel or radio service. A
reader trusts a newspaper mainly because of its credibility. If a newspaper continues to publish non-credible,
unfair and non-objective stories, readers will start rejecting that paper. A news item published by a paper will
be read by hundreds of thousands of people. If that news is wrong, a correction can be given the next day.
But many readers may not see that correction. The newspaper gets a bad reputation if it is not credible.
News is a powerful tool. It can be positive as well as negative. You may have read the news about a
school boy killing his classmate by shooting. This is shocking news; it is also negative news. You might
have seen such kind of news in newspapers. Two people died in a communal clash in a small town. This is
also negative news. This news can further provoke clashes in other parts of the country. Negative news
creates a negative impact. But if you closely watch the news stories in different newspapers, you will find
that there are the mix of positive and negative news stories. Students of a school visiting a nearby village and
offering them voluntary service in road building is a positive news. A charity organization helps to uplift the
condition of homeless children is another positive news. News can also be an instrument for development.
Most of the time it carries a message to the people. For example, news story such as “Government gives fee
concession to all students up to graduation”. It is a development news. This enhances the chances of
education for millions of students who cannot afford it and for those who are deprived of higher education.
Before the age of TVs, Radio, and the internet, newspapers dominated the media. Today, they remain
one of the most popular and accessible sources of information. But what is newspaper? A newspaper is a
publication that contains news and content of general and special interest. The printed publication comprises
folded sheets that display current news, correspondence, advertisements, and articles. This newspaper
definition confirms that newspapers are important sources of valuable information in day-to-day life. In
addition to this newspaper meaning, it is important to point out that typical newspapers report news and
events that have occurred over the last 24 hours.
Generally, the purpose of a newspaper is to inform and efficiently convey current information to the
target audience. Examples include The New York Times, The Washington Post, and The Wall Street Journal.
Several factors, such as the target audience and topics covered, influenced the circulation and readership of
newspapers. Nonetheless, with continued improvement in literacy levels, the circulation and readership of
newspapers have increased globally, although their popularity is on a decline due to the advent of the
internet. For nearly 400 years, newspapers have been integral sources of information.
---
Every day hundreds of different newspapers are published. The content and layout of each
newspaper reflects its target readership. The newspapers in United Kingdom can be divided into two
categories: Image led newspapers and text led newspapers. Image led newspapers include tabloids, however
text led newspapers include broadsheets. Tabloids are smaller in size than standard newspapers and they
focus on less “serious” content, especially celebrities, sports, and sensational stories. Broadsheets are
standard, full sized newspapers that take serious look at
major news stories.
There are a lot of differences between tabloids and broadsheets, so we can compare them easily.
Firstly, tabloids contain the mixture of fact and emotion, but broadsheets contain more fact than emotion.
Tabloids use shorter sentences, but broadsheets use longer sentences. In tabloids journalists use biased and
emotional language, however in broadsheets they use unbiased, impartial and clear language. In tabloids
stories are mixed together, but in broadsheets news stories are divided into clear sections. Tabloids use less
complex, simple vocabulary, broadsheets use difficult, complicated vocabulary. Tabloids focus on famous,
popular people, their private lives and scandals but broadsheets concentrate on major national and
international events. Furthermore, in tabloids and broadsheets the language is used differently. Tabloids use
informal language but broadsheets use more formal language. Most of the time tabloids focus on external
appearance but broadsheets describe personality of people and their position in society.
References
1. Joseph Turow “Media Today, an introduction to mass communication” Routledge, 3rd edition July 31, 2008.
2. Joseph Turow “Media Today, mass communication in a converging world” Routledge, 7th edition October 29, 2019.
3. Roger D. Wimmer, Joseph R. Dominick “Mass Media Research an introduction”, Wadsworth publishing Co Inc. 8th edition,
22 March, 2005.
4. Richard Campbell, Christopher R. Martin, Bettina Fabos “Media and Culture: An introduction to Mass Communication”,
Bedford/Saint Martin’s, 12th edition, 2019.
5. Stanley Baran “Introduction to Mass Communication Media Literacy and Culture” McGraw Hill, 12th edition, January 6, 2022
UOT: 811.111
"FOREIGN LANGUAGE" AS A SUBJECT IN THE EDUCATION SYSTEM
Maral Gasimova
Lecturer
Orcid id: 0009-0008-2220-6479
Vafa Mukhtarova
Lecturer
Orcid id: 0000-0002-1094-1758
Janana Asgarova
Lecturer
Orcid id: 0000-0003-1403-1580
Azerbaijan State Agrarian University
Abstract: A foreign language as a subject, unlike most academic disciplines that are aimed at
mastering the scientific knowledge of certain phenomena, certain laws that govern these phenomena, does
not have scientific knowledge of the language and the science of language in its sphere of interest. FL is
aimed at familiarizing students with some social phenomenon, regardless of knowledge of the laws of this
phenomenon, aimed at practical mastery of the language.
A number of authors believe that the commonality in the field of goal-setting of the academic
subjects "foreign language" and "native language" is manifested in their focus on the formation of a
communication system, the development of language means of communication. Nevertheless, the analysis of
the goals shows that there are more differences between the named academic disciplines than commonality.
The differences are explained by the fact that the main and leading goal in teaching a foreign language is a
communicative goal that determines the entire educational process, while in teaching a native language this
goal is not the main one.
Key words: mother tongue, foreign language, language learning, language teaching as a main
subject, the purpose of the language subject
The focus on practical knowledge of the language is typical for all linguistic subjects taught at
school, however, we note that the communicative goal of teaching the native language is to improve the
skills of oral speech and teaching writing and reading, as well as mastering the ability to accurately choose
the means of transmitting information.
---
In the psychology of teaching foreign languages and in the methodology of teaching the subject, it is
noted that, unlike other academic subjects, a foreign language is both a goal and a means of learning.
Moreover, as specific features of the subject “foreign language”, such qualities as “pointlessness”, “infinity”,
“heterogeneity” are also distinguished.
However, a careful consideration of the above-mentioned qualitative characteristics of a foreign
language as an academic subject allows us to recognize that they are of a universal nature. They are inherent
in principle to all other academic disciplines of the linguistic cycle. Language, regardless of whether it is
native or foreign, is always:
a) a means of formation and then a form of existence and expression of thoughts about objective
reality, the properties and patterns of which are the subject of other disciplines (“non-objectivity”);
b) is not limited to knowing only one aspect of the language (grammar, vocabulary, etc.), in order to
successfully carry out verbal communication (“non-objectiveness”);
c) includes a number of other phenomena, for example, "language system", "language ability", etc.
("heterogeneity"). [1, p.204]
Another point of view is based on the idea of a unified approach to the subjects of the language
cycle, which include "native language", "second language" (the language of interethnic communication
within the state) and "foreign language".
Representatives of the concept of a unified approach to the subjects of the language cycle believe
that the goal of teaching these subjects at school is the formation and development of students' speech
competence in various types of speech activity, however, in their opinion the level of implementation of this
goal by different disciplines is not the same.
The commonality of the subjects of the language cycle is manifested in the fact that each of them is
aimed at the formation of the "linguistic personality" of the student as a "deeply national phenomenon", the
main elements of which at a certain level line up in a strict system, to some extent reflecting the picture of
the world. The concept of "linguistic personality" is associated with such qualities as emancipation,
creativity, independence, the ability to build interaction and mutual understanding with communication
partners, to be included in modern world processes of civilization development, to improve and improve
human society. Therefore, the development of these qualities of a linguistic personality should be a priority
task of the modern educational process in all academic disciplines taught at school.[2/p.79]
It is known that there is a commonality between the processes of mastering native and foreign
languages, due to the unity of the language as an entity and the presence of linguistic universals. The
processes of assimilation of any language are based on the same fundamental laws of assimilation, and the
object of assimilation is fundamentally the same. At the same time, one should not ignore the specific,
special that is inherent in the process of mastering a foreign language in educational conditions.
These conditions appear:
 in relation to the process of thinking when mastering languages,
 differences in the ability to practice in the studied language,
 differences in the experience of students.
The process of learning a foreign language is a two-way process. It includes the teaching activities of
the teacher and the learning activities of the student aimed at language learning / language acquisition. It
should be noted that there are significant differences between the concepts of "language learning" and
"language acquisition". Language acquisition is built according to the laws of mastering the native language
by the student. This is the process of unconscious, intuitive assimilation of the language, which takes place in
the course of the socialization of the child's personality. In other words, language acquisition is an
unconscious and unintentional process in which language acquisition is not directly controlled. In contrast to
this process, language learning is a conscious process, involving; first of all, an explicit (externally)
expressed use of rules and language tools (lexicon, grammar, etc.). [3, p.211]
The most favorable option for mastering a foreign language is the study of a language in a natural
language environment. The process of mastering a language outside the country of the target language and
without direct contact with the culture of native speakers seems to be less favorable. It is this circumstance
that determines the complexity of the subject "FL" and the complexity of teaching it in artificial conditions.
Hence the eternal search for opportunities to "bring" the educational process to the conditions of controlled
language acquisition by students in a natural language situation. Therefore, today the following are
especially relevant:
 expanding the "boundaries" of study time and increasing the volume of practical use of the language
being studied as a means of communication, "going" beyond the classroom (organizing correspondence
---
with foreign peers, watching cartoons, children's videos), etc.;
---
 increasing the motivation of students to master a foreign language and the use of language as a means of
communication by including, for example, the process of studying a foreign language in the context of
gaming and cognitive activities, allowing you to create natural motives for communication.
References
1. Savinov E. S. exemplary basic educational program of an educational institution. Elementary School. –M.: Enlightenment,
2011. -204p.
2. The fundamental core of the content of general education / Ros. acad. education; ed. Kozlova V.V., Kondakova A.M. -M.;
Enlightenment, 2011. – 79p.
3. Exemplary curriculum for academic subjects. Foreign language. (Standards of the second generation): draft. - 4th ed., Rev.
–M.; Enlightenment, 2011. - 144 p.
---
PEDAGOGY AND PSYCHOLOGY / EĞİTİM VE PSİKOLOJİ BİLİMLERİ /
PEDAQOGİKA VƏ PSİXOLOGİYA
BƏDİİ MƏTNİN LİNQVİSTİK VƏ EKSTRALİNQVİSTİK TƏHLİLİ MƏSƏLƏLƏRİ

Qurbanov Vaqif Tapdıq oğlu
Pedaqoqika üzrə elmlər doktoru, professor
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti,
Azərbaycan
Abstract. Much has been written about the linguistic analysis of literary text. However,
extralinguistics was hardly mentioned. So, this itself remains a problem in linguistics and, of course, it is
waiting for its moment.
It is already a tradition to involve the literary text in different kinds of analyzes taking into
account the functional aspect. In addition to its analysis from phonetic, lexical, phrasemic, grammatical and
stylistic aspects, there is also a meaning-content analysis. For example, sometimes the language of the text is
analyzed as a whole according to the norms of literary pronunciation. Sometimes only intonation, only
orphepy or logical emphasis, etc. is passed through the analysis filter. It is also called an experimental filter.
However, in all cases, it is a matter of commenting on the richness of the text, i.e. the multi-paletted language
and stylistic features. Considering the importance of the issue for philological students and researchers, we
have set a goal to focus on it based on the analysis of specific facts.
Key words: analysis of artistic text, types of analysis, strategic goal and task, general conclusions
and proposals.
Aktuallıq. Bədii mətnin linqvistik və məzmun təhlili deyilən bir anlayış da var. Bəzən onun dəqiq
şərhini verməyə cəhd olunmur. Bir çoxları isə məsələyə səthi yanaşır və nəzəriyyə meydana çıxarmağa cəhd
etmirlər. Əslində bu iş, həqiqətən, asan hasilə gələn təfəkkür məhsulu deyil. Ancaq zəruridir. Güman edirik
ki, dilçi həmkərlarım mənim fikrlərimə müdrikliklə yanaşacaq və məqaləni axıra qədər oxuyub qeydlər
edəcək və təkliflər verəcəklər.
Əsas hissə : Bildiyimiz kimi, bədii mətnlərin üslubunun və növünün təsviri, nəqli, mühakimə
şəklində qurulması fonunda onun əlvanlığı açıq aşkar nəzərə çarpır. Belə mətnlərdə xoş mənzərə, sevinc,
yaxud qüssə
- kədər, xoş ovqat yaradan sözlər haqqında danışanda görürük ki, bunlar rəssamın da düzgün palitralar
seçməyinə əsas verir.
Misal üçün, M.Füzulinin
“Məzarım üzrə qoymun mil, əgər kuyində can
versəm, Qoyun bir sayə düşsün qəbrimə ol sərvi
qamətdən” -
qəzəli Azərbaycanın xalq rəssamı Maral Rəhmanzadəyə güclü təsir etmiş və o, “Məcnun Leylinin
qəbri üstdə” rəsmini yaratmışdır. Bu mətni ekstern yolla təhlil etməyimizdə məqsəd odur ki, bu iş şairin
dominant sözləri və eyhamları əsasında meydana gəlmişdir.
Qeyd edək ki, bədii mətnlər məhz elə ideya məzmununa görə qiymətləndirilir. Mətnin ideya
məzmunu nədir? İdeya məzmunu mətndə ifadə olunan fikir və onun hansı formada çatdırılmasından
ibarətdir. Bəs linqvistik təhlillə ideya məzmununun genetik əlaqəsi varmı ? Bu sualın cavabı əslində
məlumda yenini üzə çıxarmaq kimidir. Keçirik əsaslandırmalarımıza :
1. Mətn cümlələrdən, cümlələr sözlərdən, sözlər isə səslərdən yaranır. Mətndə ideya məzmunu
aşkarlamaqda nəinki cümlənin, sözlərin hətta səslərin rolu vardır. Misal üçün, bu mətnə fikr versək, hər şey
aydın ifadə edilmiş olar.
Əgər əcəl əlində əyilməsəydi qətdim,
Həmidənin zəhmətin çiynimdə mən çəkərdim. (Sabir, 2004: II c., s.91)
Göründüyü kimi, bu mətni əmələ gətirən cümlələrdə, habelə cümlələri əmələ gətirən sözlərdə “ə”
səsinin işlənməsi assonans yaratmışdır.
Assonans da bədii kəlama daha bir incəlik və ya ifadəlilik qatmaq deməkdir. Mirzə Ələkbər Sabir bu
formadan, yəni assonans yaratmağı bəlkə də, nəzərdə tutmamışdır. Lakin bu fikrin hansı məqsədlə deyildiyi
tarixi araşdıranda yəqin etmək olur ki, Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidə xanımın xəstə
Sabirin qulluğunda çox lütfkarlıqla, nəzakətl,ə ziyalı incəliyi ilə dayanmasına əvəz olaraq şeir də həmin
incəliklə yoğrulmuş gözəl kəlamdan ibarətdir.
---
Buradan çıxan linqvistik nəticə odur ki, incə saitlər incə mətləblərin ifadəçisidir. Bu incə saitlərin
mənasıdır. Halbuki alimlər yazırlar ki, guya, söz mənasız səslər toplusudur. Bizim müstəqim düşüncəmizə
görə, səs mənalı hissəcikdir, səslər mənalı hissəciklərdir. Təkcə nitq səsləri yox, təbiətdə yaranan səslər də
---
nəyisə deyir. Onu da başa düşən məxluqat var. Bəzən biz başa düşmürük. Əlbəttə, başa düşməyə
çalışmalıyıq. İndi də qayıdaq yenə nitq səslərinə. Deməli, söz mənalı səslər toplusudur. Əlavə sübut : nəinki
söz- atomdur və fonemlərə parçalanır, hətta səs də atomdur o da qammalara parçalanır. Elə buna görə də
səslər sözləri də əmələ gətirir, mətnlərin də əmələ gəlməsində və ifadəsində mühim rol oynayır. Mətnin
fonetik təhlilindən çıxarılan bir nəticə bizə görə belə olmalıdır.
Mətnin orfoepik və leksik, frazemik təhlili bizə onun məna-məzmun cəhətlərini dərk etməyə çoxlu
əsaslar verir. Daha aydın demiş olsaq, mətnin düzgün səsləndirilməsi, yəni oxunması və dinlənilməsi ilə
leksik- semantik mənaları və mənalar seli də ideya məzmunu anlatmış olur.
Mətnin yaranmasında da dominantlıq təşkil edən sözlərin rolu haqqında bunları demək olar. Belə ki,
söz leksemdirsə, bir başqa məna-məzmun ifadəçisidir ; frazemdirsə, başqa bir məna ifadəçisi olur. Bu tezisi
biz iki mətnin müqayisəsi əsasında şərh etmək istəyirik. Mətnlərin hər ikisi hökm-mühakimə üslubundadır,
belə ki, biri tərənnüm, biri satiradır. Fikir verək, Namiq Kamalın “Amalımız, əfkarımız iqbali - vətəndir”
şeiri ilə Mirzə Ələkbər Sabirin yazdığı “Amalımız əfkarımız ifnayi vətəndir” şeirini tutuşdururuq. (Bax: 2, s.
145) Həmin şeirlərdən birincisinin tərənnüm olduğunu bildirən iqbali-vətəndir ifadəsi, satira olduğunu
bildirən ifnayi-vətəndir ifadəsidir. Biz burada hətta bir sözün əksi olan sözlə, yəni antonimi ilə təzad
yaratdığını və nəticədə ideya məzmunu əks qütblərdə qoyduğunu göstərmək üçün həmin mətnləri burada
verməyi lazım bilirik.
Namiq Kamalda :
Amalımız, əfkarımız iqbali-vətəndir,
Sərhədimizə qələ bizim xaki-bədəndir.
Osmanlılarız, zinətimiz qanlı kəfəndir,
Qovğadə şəhadətlə bütün kam alırız biz
Osmanlılarız, can veririz, nam alırız biz” ” (Sabir, 2004: I c., s.346)
Mirzə Ələkbər Sabirdə :
Amalımız, əfkarımız ifnayi-vətəndir,
Kinü qərəzü hirs bizə zinəti-təndir
Əfal yox, işimiz lafi-bədəndir,
Dünyada əsarətlə bütün kam alırız biz,
Qafqazlılarız, yol kəsiriz, nam alırız biz” (Sabir, 2004: I c., s.90)
Gördüyümüz kimi, mətnlərin biri tərənnüm, digəri kinayə, acı gülüş mənasındadır. Namiq Kamal
tərənnümü seçməkdə haqlıdır, çünki şikayət etməyinə əsas yoxdur. Mirzə Ələkbər Sabir də kinayəli acı gülüş
doğuran sözlər seçməklə vətənə, millətə xalqa xidmət etməkdə haqlıdır. Buradan aydın olur ki, “söz
mənadan aslıdır, məna sözdən hər zaman” hikməti Füzuliyə bu məqamda da rəhmət qazandırır. Deməli, bu
iki bəndə bir də qayıdaraq demək istəyirik ki, şairlərin hərəsi bir cəbhədən və fərqli sözlərlə çıxış etmişlər.
Sözlər isə “meydanda komandandır” (Səməd Vurğun) və strategiyaları müəyyən edən məna yaradıcıları və
ifadəçiləridir. Elə buna görə də deyirlər ki, sözlərin linqvistik xassəsi ilə məzmun təhlili arasında uyğunluqlar
olur. Biz də bunu sübut etməyə çalışdıq ki, səs də söz də mətnin məzmununa öz linqvistik təsirini göstərir.
Ədəbiyyat :
1. Sabir M.Ə. (2004). Hophopnamə: iki cilddə. I c. – Bakı: Şərq-Qərb.
2. Sabir M.Ə. (2004). Hophopnamə: iki cilddə. II c. – Bakı: Şərq-Qərb.
AZƏRBAYCAN DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ MÜASİR QİYMƏTLƏNDİRMƏNİN APARILMASI

METODİKASI
Məmmədova Könül Ələddin qızı
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
ADPU-nun Azərbaycan dili və onun tədrisi texnologiyası kafedrası, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0001-8664-4912
Abstract. The article deals with modern evaluation methods applied in Azerbaijani language classes.
The main goal of modern education is to stimulate the student's activity, ensure his development, and guide
him in the teaching process. Therefore, assessment should be used as a means of positive influence that
serves progress, measures and predicts its quantitative and qualitative indicators. The school should open the
way for each child to realize the most basic need of life, the desire to feel himself as a person in the full sense
of the word. In order for all children to be able to study successfully and reveal their potential, it is not
insignificant that teachers and other participants of the educational process have a support that motivates
them to achieve, their kindness, and their personal interest in the child's success.
---
Firstly, assessment should create positive emotions in the child. In active (interactive) teaching, the
teacher should emphasize the student's achievements rather than mistakes, and should rely on support rather
than punishment. The evaluation is based on the principle "There are no wrong answers, they just vary."
Key words: modern assessment, stimulation of student activity, means of positive influence, positive
emotions.
Müasir təlimin əsas məqsədi şagirdin fəaliyyətini stimullaşdırmaq, inkişafını təmin etmək, təlim
prosesində ona bələdçilik etməkdir. Buna görə qiymələndirmədən irəliləyişlərə xidmət edən, onun kəmiyyət
və keyfiyyət göstəricilərini ölçən və proqnozlaşdıran pozitiv təsir vasitəsi kimi istifadə edilməlidir. Məktəb
hər bir uşağa həyatın ən əsas tələbatı olan özünü tam mənada şəxsiyyət kimi hiss etmək istəyini
gerçəkləşdirmək üçün yol açmalıdır. Bütün uşaqların müvəffəqiyyətlə oxuya bilməsi və öz imkanlarını
aşkara çıxarması üçün müəllim və tədris prosesinin başqa iştirakçıları tərəfindən nailiyyətlərə həvəsləndirən
dayağın olması, onların xeyirxahlığının, uşağın uğurunda şəxsən maraqlı olmasının əhəmiyyəti az deyildir.
Qiymətləndirmə ilk növbədə uşaqda müsbət emosiyalar yaratmalıdır. Fəal (interaktiv) təlimdə
müəllim ən çox şagirdin səhvlərini deyil, nailiyyətlərini vurğulamalı, cəzadan çox dəstək verməyə
arxalanmalıdır. Qiymətləndirmə “Səhv cavablar olmur, sadəcə, onlar müxtəlif olur” prinsipi əsasında
qurulur. Çox vacibdir ki, müəllim səhv cavaba “Sən düz demirsən” əvəzinə, “Bir daha fikirləş”, “Bu maraqlı
fikirdir, lakin sualımız başqadır” kimi əks-əlaqə yaratsın. Cəzalandırmağa gəldikdə isə, müəllim çalışmalıdır
ki, aqressiv cəzanın əvəzinə şagirdə həm özünün, həm də sinfin münasibətini çatdırsın və bununla onda
müsbət münasibət qazanmaq ehtiyacını canlandırsın.
Fəal (interaktiv) təlimdə şagirdin nailiyyətlərinin qiymətləndirmə obyektləri sırasına daha biri -
şagirdin şəxsi keyfiyyətləri də əlavə olunur. Ənənəvi olaraq şagirdlərin təlim nəticələrini müəyyən edən şəxsi
keyfiyyətlərinin qiymətləndirilməsi sistemi mövcud deyildir. Daha təəccüblüsü budur ki, təlimin
məqsədlərini əks etdirən ənənəvi sənədlərin hamısında şəxsiyyətin təlim və tərbiyə prosesində formalaşmalı
olan müxtəlif keyfiyyətləri haqqında danışılır. Ola bilsin bu onunla əlaqədardır ki, şəxsi keyfiyyətlərin
kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi, praktiki olaraq həyata keçirilməsi çətin olan bir məsələdir. Buna baxmayaraq
bilik, bacarıq və vərdişlərlə yanaşı, şəxsi keyfiyyətlərin qiymətləndirilməsinin nəticələrinin də nəzərə
alınması təlim prosesinin yekunları haqqında tam təsəvvür yaratmağa imkan verə bilər. Fəal (interaktiv)
təlimdə bu istiqamətdə müəyyən irəliləyişlər vardır. Qiymətləndirmə və refleksiya dərsin müxtəlif
mərhələlərinə daxil edilə bilər, bunun özü də təlim prosesinin daha uğurlu keçməsinə kömək edər. Birinci
sinifdə qiymətləndirmənin şagirdlərin tədqiqat işinin başa çatdıqdan dərhal sonra keçirilməsi daha
məqsədəuyğundur. Şagirdlərin işinin effektivlik dərəcəsi həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə qiymətləndirilə
bilər və müxtəlif metodlarla, müxtəlif formalarda həyata keçirilə bilər.
Qiymətləndirmə üsulları
Məlumdur ki, birinci sinifdə qiymətləndirmə “kəmiyyət” üsulları ilə aparılmır. Birinci sinifdə
müəllimin qiymətləndirməsi ilk növbədə şagird üçün özünüqiymətləndirmə və özünənəzarətin inkişafına
təsir edən amil kimi çıxış edir. Bunun üçün təlim prosesində “keyfiyyətcə qiymətləndirmə” üsullarından
istifadə olunur:
1. Yazılı işlərdə və yoxlamalarda konstruktiv qeydlər.
2.“Portfolio” sistemi. “Portfolio” sistemi ibtidai məktəbdə ən səmərəli qiymətləndirmə mexanizmi
kimi sayıla bilər. “Portfolio” hər şagirdin xüsusi dosyesidir ki, burada şagirdə aid olan və aşağıda adları
çəkilənlərlə birlikdə bütün məlumat və sənədlər qeydə alınır:
- cari qiymətlər;
- şagirdin dərs fəaliyyəti, onun əhval-ruhiyyəsi, iş qabiliyyəti, yaşıdları və yaşlılarla münasibəti
üzərində gündəlik müşahidələr;
- meydana çıxan problemlərin təsviri və onların təhlili;
- müəllimin bu şagirdə yanaşmaya düzəlişlərin edilməsi haqqında, onun təlimin fərdiləşdirilməsi
istiqamətləri haqqında qeydləri və proqnozları;
- valideynlərin gəlib-getmələrinin qeydiyyatı, müəllimin onlarla müzakirə etdiyi mövzular, şagirdin
ailə şəraiti haqqında qeydləri;
- psixoloqların psixoloji tədqiqatın nəticələri əsasında rəyi.
Bununla şagirdin müəyyən dövr ərzində dərs işləri toplanır və sonra onun nəticələrinin müəyyən
edilməsi, həm nailiyyətlərin, həm də problemlərin keyfiyyətcə təhlili aparılır.
Bundan sonra şagirdin inkişafının fərdi proqramı tərtib olunur.
3.Verbal (sözlə) qiymətləndirmə. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, qiymətləndirmənin ən mühüm
üsullarından biri sözdür: o, müəllimin psixoloji dayağını, təqdirini və tənbehini ifadə edə bilər. Şagirdin
ancaq bilik, bacarıq və vərdişlərinin deyil, onun şəxsi keyfiyyətlərinin də sözlə (tərif və iradlarla,
---
məsləhət və
---
təkliflərlə) qiymətləndirilməsi mümkündür. Bu üsuldan əsasən ibtidai siniflərdə istifadə olunur, lakin bu
yanaşmanın orta məktəbdə tətbiqi də realdır və məqsədəuyğundur. Verbal (sözlə) qiymətləndirmənin rolunun
artması və eyni zamanda kəmiyyət qiymətinin əhəmiyyətdən düşməsi qiymətləndirmə prosesinin ən yaxşı
göstəricisi kimi sayıla bilər.
4. Rənglərlə qiymətləndirmə.
5. Şəkillərlə qiymətləndirmə.
6. Emosional münasibət yolu ilə qiymətləndirmə.
7. Meyar cədvəli əsasında qiymətləndirmə [Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil sistemində
Qiymətləndirmə Konsepsiyası, 2009].
Qarşılıqlı qiymətləndirmə və özünüqiymətləndirmə üsulları
Özünüqiymətləndirmə vərdişlərini yaratmaq üçün bütün sinif və müəllimin iştirakı ilə qiymətin
şagirdin özü tərəfindən qoyulmasını və eləcə də şagirdlərin bir-birinin işinə qiymət qoymasını tətbiq etmək
olar. Bununla yarış həvəsinin oyadılması, təbii nailiyyət tələbatının (yəni daha yüksək bilik zirvələrinə
qalxma istəyi) formalaşması mümkün olur. Nəticədə təlimə müsbət motivasiyanın yaradılması müşahidə
olunur. “Keyfiyyətcə qiymətləndirmə” nin uyğun, çevik və fərqləndirici meyarlarının işlənib hazırlanması və
meyar cədvəli vasitəsilə istifadəsi, şagirdin nailiyyətlərinin keyfiyyətcə qiymətləndirilməsinin adekvat
meyarları prosesində şəffaflıq və aşkarlıq prinsipinin aşağıdakı kimi gözlənilməsidir:
- Şagirdlərin müəllimin istifadə etdiyi qiymətləndirmə meyarları ilə tanışlığı;
- Qiymətləndirmə prosesinin aşkarlığı: bu zaman müəllim qiymət verərkən onu əsaslandırır;
- Qarşılıqlı qiymətləndirmə və özünüqiymətləndirmə prosedurlarından istifadə edilməsi.
Qrup işinin qiymətləndirilməsi
Fəal (interaktiv) təlimdə müəllimləri daha çox maraqlandıran məsələlərdən biri qrup işinin
qiymətləndirilməsidir. Qrup işinin qiymətləndirilməsi meyar əsasında və müxtəlif vasitələrlə (qrafik, cədvəl,
simvol, söz və üsullarla) müəllim tərəfindən şagirdlərin qarşılıqlı qiymətləndirilməsi şəklində, qruplararası
qiymətləndirmə şəklində keçirilə bilər.
1. Qrafik. Lövhədə qrafik çəkilir: şkalalar qiymətlər və qrupların nömrələrini əks etdirir. Qrupun
nailiyyətlərindən asılı olaraq qrafikdəki xətt ya qalxa, ya da enə bilər.
2. Meyar cədvəli. Cədvəlin sətirlərində qrupun nömrələri və sütunlarında qiymətləndirmə meyarları
qeyd edilir. Qiymətləndirmə zamanı müəllim hər qrupun qarşısında meyara müvafiq olaraq “+” və ya “-”
işarələrilə qrupun nailiyyətlərini qeyd edir. Yekunda ümumi bal hesablanır.
3. Qrupdaxili qiymətləndirmə. Qrupun hər bir nümayəndəsinə qrup şagirdlərinin adları və
qiymətləndirmə meyarları qeyd edilmiş cədvəl paylanılır. Hər nümayəndə həm özünü, həm də yoldaşlarını
meyarlar əsasında “+” və ya “-“ işarələri ilə (və ya rəqəmlərlə) qiymətləndirir. Şagird nailiyyətlərinin
monitorinqi diaqnostik (ilkin səviyyənin qiymətləndirilməsi), formativ (irəliləmə və geriləmələrin izlənməsi)
və summativ (kiçik, böyük, yekun qiymətləndirmə) qiymətləndirmə formalarında aparılır.
Qiymətləndirmənin bu 3 növündən hər biri digərinə xidmət edir, bir-birini tamamlayır və hər 3 növ öz
mahiyyətinə uyğun olaraq şagirdlərin bilik və bacarıqlarının standartlarına əsasən ölçülür.
- Diaqnostik qiymətləndirmə: Hər bir müəllim keyfiyyətli dərsə yiyələnmək üçün başlanğıcda özünə
“Şagirdlərin bilik və bacarıqlarının səviyyəsi necədir?”, “Şagirdlər tədris edilmiş materialı necə
mənimsəyiblər?”, “Əldə olunmuş bilikləri tətbiq edə bilərlərmi?”, “Şagirdlərin dərsi yaxşı mənimsəmələri
üçün hansı məsələlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir?” və s. kimi suallara cavab verməlidir. Məhz bu suallara
cavab tapmaq üçün müəllim şagirdlərin müvafiq hallarda qrup və ya sinfin hazırkı vəziyyətinə qiymət
verməli, yəni diaqnoz qoymalıdır. Buna görə də aşağıdakı üsullardan istifadə olunmalıdır: Məsələn,
müsahibə (şifahi yolla), tapşırıq vermə (çalışmalar), valideynlərlə və digər fənn müəllimləri ilə əməkdaşlıq
üsulları və s. Diaqnostik qiymətləndirmənin aparılma formaları siniflərə uyğun olaraq dəyişir. Məsələn, ilk
dəfə məktəbə qədəm qoyan şagirdlə aparılan diaqnostik qiymətləndirmə digərindən fərqlənir. Diaqnostik
qiymətləndirmənin nəticələri rəsmi sənədlərdə qeyd olunmur, müəllimin şəxsi dəftərində qeyd olunur,
nəticələr barədə valideynlər, sinif rəhbəri və digər fənn müəllimlərinə məlumat verilir.
- Formativ qiymətləndirmə: Bu qiymətləndirmə növü şagirdlərin qəbul edilmiş standartların reallaşmasına
yönəlmiş irəliləmələrini və geriləmələrini izləmək, bu proses zamanı qarşıya çıxan problemləri aradan qaldırmaq və
təhsil alanı istiqamətləndirmək məqsədi ilə aparılır. Yeni və ənənəvi qiymətləndirmə arasında fərq gündəlik rəqəmli
qiymətlərin yazılmaması və şagirdlərin təlim fəaliyyətinin daim izlənməsidir. Bu izləmələr şagirdlərin təlim nəticələrinə
nail olması və nəticədə summativ qiymətləndirmədə nailiyyət qazanmasına kömək məqsədi ilə aparılır. Məhz formativ
qiymətləndirmə sayəsində şagirdlər gündəlik təlim fəaliyyəti ərzində rəqəmli qiymətlər almaq üçün deyil, yaxşı
nəticələr göstərmək üçün çalışırlar. Bu qiymətləndirmədə istifadə olunan əlverişli üsul və vasitələr aşağıdakılardır:
müşahidə, müsahibə və ya sorğu, şifahi sual-cavab, oxu, yazı, rollu oyunlar, testlər, tədqiqat. Formativ
qiymətləndirmənin nəticələri
---
sinif jurnalında qeyd olunmur. Müəllimin şəxsi qeyd dəftərində, şagird qovluğunda (portfolio) toplanır. Portfolio dərs ili
ərzində məktəbdə saxlanılır və ilin sonunda şagirdlərə təhvil verilir.
Summativ qiymətləndirmə: Summativ qiymətləndirmə bir neçə yerə bölünür:
- Kiçik summativ qiymətləndirmə (s.), böyük summativ qiymətləndirmə (S.) və yekun qiymətləndirmə.
Kiçik summativ qiymətləndirmə bəhs və bölmələrin sonunda müəllim tərəfindən aparılır. Müəllim 6 həftədən sonra
şagirdlərin biliyini yoxlayaraq jurnalda qeyd edir. Birinci yarımilin sonunda isə böyük summativ qiymətləndirmə
məktəb rəhbərliyinin iştirakı ilə sinif (fənn) müəllimi tərəfindən aparılır. Sonrakı yarımildə də bu kiçik və böyük
summativ qiymətləndirmə mərhələləri təkrarən aparılır. Nəhayət, tədris ilinin sonunda bütün il boyu alınan qiymətlər
hesablanır, nəticələr çıxarılır və qiymətlər jurnala yazılır [Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil sistemində
Qiymətləndirmə Konsepsiyası, 2009 ].
Qiymətləndirmə standartları - məzmun standartlarının hansı səviyyədə reallaşdığını yoxlamaqla baş
vermiş dəyişikliklərin dərəcəsini müəyyən edir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin dövlət standartları // – Bakı:- 29 sentyabr 2020.
2. Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası // – Bakı: Azərbaycan məktəbi, – 2013. № 5, – s.6-17.
3. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili haqqında Qanunu, // – Bakı: 2 yanvar 2003.
4. 4. Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət
Proqramı haqqında (2013-2020-ci illər) // – Bakı: 23 may 2012
5. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil sistemində Qiymətləndirmə Konsepsiyası // Bakı: -13 yanvar 2009.
6. Rəhimov R.S., Orucova, N.S. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi təhsil keyfiyyətinin əsas göstəricisi kimi/
R.S.Rəhimov, N.S.Orucova// Xəbərlər, –Bakı:–2015. №1, – s.55-57.
7. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün fənn kurikulumları (I-IY siniflər) / – Bakı: Mütərcim, – 2008. – 495 s.
TƏLİMDƏ MULTİMEDİYA TEXNOLOGİYALARINDAN İSTİFADƏ

Musayev Hikmət Oqtay oğlu
İKT şöbəsinin müdir müavini
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetin Quba filialı, Azərbaycan
Orcid: 0000 0002 4493 7204
Abstract: Today, multimedia technologies are one of the promising fields of informatization of the
educational process. There is a prospect of successful application of modern information technologies in
education by the teaching staff in software improvement and methodical support, material base, as well as
compulsory improvement courses.
Multimedia and hypermedia technologies combine powerful distributed educational resources that
can provide an environment for the formation and manifestation of basic competencies, primarily involving
information and communication. Multimedia and telecommunication technologies open fundamentally new
methodological approaches in the system of general education. Interactive technologies based on multimedia
will solve the problem of "provincialism" of the rural school both on the basis of Internet communication and
through the use of interactive CD-courses and satellite Internet in schools.
Multimedia is the interaction of visual and audio effects under the control of interactive software
using modern technical and software tools, which combine text, sound, graphics, photos, videos into one
digital image.
Key words: education, multimedia technologies, computer, monitor, multimedia tools, multimedia
information
Bu gün multimedia texnologiyaları təhsil prosesinin informasiyalaşdırılmasının perspektivli
sahələrindən biridir. Proqram təminatının təkmilləşdirilməsində və metodik dəstək, maddi bazası, eləcə də
məcburi təkmilləşdirmə kurslarında müəllim heyəti müasir informasiya texnologiyalarının təhsildə uğurla
tətbiqi perspektivi mövcuddur.
Multimedia və hipermedia texnologiyaları güclü paylanmış təhsil resurslarını birləşdirir, onlar ilk
növbədə informasiya və kommunikasiyanı əhatə edən əsas səlahiyyətlərin formalaşması və təzahürü üçün
mühit təmin edə bilər. Multimedia və telekommunikasiya texnologiyaları sistemdə prinsipial olaraq yeni
metodoloji yanaşmalar açır ümumi təhsil. Multimediaya əsaslanan interaktiv texnologiyalar həm internet
rabitəsi əsasında, həm də interaktiv CD-kurslar və məktəblərdə peyk internetdən istifadə vasitəsilə kənd
məktəbinin “əyalətçilik” problemini həll edəcək. (1)
Multimedia müasir texniki və proqram vasitələrindən istifadə etməklə interaktiv proqram təminatının
nəzarəti altında vizual və audio effektlərin qarşılıqlı əlaqəsidir, onlar mətn, səs, qrafika, foto, videoları bir
rəqəmsal təsvirdə birləşdirir.
Kompüterlərdə mətnin, səsin, şəkilin və görüntülərin birgə emal edilməsini təmin edən qurğu
multimedia adlanır. Bu qurğu özündə mikrofonu, web-kameranı, səs kolonkasını və səs kartını birləşdirir.
---
Səs
---
kartından audio-video informasiyanı (analoq formasında olan) ikilik-rəqəm koduna çevirmək və əksinə ikilik
kodu audio-video informasiyaya çevirmək üçün istifadə edirlər. Multimedia qurğusunun koməyi ilə
kompüter şəbəkələri üzərində audio-video konfransların təşkil olunmasını həyata keçirirlər. Multimedia
resurslarına əsasən aşağıdakıları aid etmək olar:
Rəqəmsal kamera - kompüterə təsvirləri daxil etmək üçün istifadə olunan xüsusi quruluşlu cihazdır.
Mikrofon - səsin elektrik siqnalına çevrilməsinə təmin edən giriş qurğusudur. Mikrofonun köməyi ilə
audio məlumat kompüterə daxil edilir.
Web-kamera – video informasiyanı (görüntüləri) kompüterə daxil edən giriş qurğusudur. Qrafiki
planşet (digitizer) - əllə çəkilən şəkilləri, sxemləri, imzaları, xəritələri birbaşa kompüterə daxil edən giriş
qurğusudur. Qurğu qrafiki planşetdən və qələmdən ibarətdir.
TV – tüner – müxtəlif formatlı (PAL, SECAM, NTSC) televiziya verilişlərini qəbul edib, monitorda
göstərilməsini təmin edən giriş qurğusudur.
Skaner – fərdi kompüterin xarici qurğusu olub kağız üzərində olan mətn , şəkil və qrafik məlumatları
kompüterə daxil etmək üçündür. Skaner məlumatı qrafiki formada oxuyur və maşının yaddaşına daxil edir.
Daha sonra lazımi qrafiki redaktor proqramlarının köməyi ilə onu ikilik koda çevirərək disklərə və ya çap
qurğusuna ötürülməsini təmin edir. Skaner fərdi kompüterə USB portu vasitəsi ilə qoşulur.
Fərdi kompüterin çıxış qurğularına misal olaraq, monitoru, printeri, səs kolonkasını, grafikçəkəni,
strimmeri və s. göstərmək olar.
Monitor- çıxış qurğusu olub kompüterə daxil olan məlumatlara və alınmış nəticələrə nəzarət etmək
üçün istifadə olunur. Fərdi kompüterlərdə istifadə olunan monitorlar ekranın ölçülərinə görə aşağıdakı ölçüdə
olurlar: 14, 15, 17, 19 və 21 dyüm. Monitorlar şəklin formalaş-dırılması prinsinlərinə görə aşağıdakı növlərə
bölünürlər: elektron-şüa borusu, maye kristal və plazma. Plazma və mayekristal monitorlar nazik səth
formasında olur, çəkiləri çox kiçik olur. (3)
Səs kolonkasından (çıxış qurğusu kimi) audio məlumatları dinləmək üçün istifadə olunur.
Qrafikçəkən qurğu - kompüterdən alınan qrafiki məlumatları, mürəkkəb sxemləri və şəkilləri qələmin
köməyi ilə kağız üzərində çəkən çıxış qurğusudur.
Strimmer (maqnit lent qurğusu) – məlumatı maqnit lenti üzərində saxlayan yaddaş qurğusudur.Bu
qurğular etibarlı işləyir, qiyməti ucuz və böyük yaddaş həcminə malik olur. Məlumatın oxunma və yazma
sürəti digər yaddaş qurğularına nəzərən çox aşağıdır.
Kompüterin multimedia imkanları yarlıqları Baş menyunun Standart bölməsinin Əyləncə
(Razvleçenie, Entertainmet) proqramlar qrupunda yerləşən Windows XP Əməliyyatlar sisteminin aşağıdakı
proqramları vasitəsilə həyata keçirilir:
1. Səs tənzimləyicisi (Requlətor urovnə, Volume control)
2. Fonoqraf (Fonoqraf, Sound Recorder)
3. Lazer disk səsləndiricisi (Lazernıy proiqrıvatelğ, CD Player)
4. Windows Media Player
Səs tənzimləyicisi kompüterin ayrı-ayrı qurğularının səsləndirdiyi səslərin ucalığını artırıb-azaldır.
Proqramı yükləmək üçün kursoru indikasiya panelindəki müvafiq nişanın üzərinə qoyub bir və ya iki dəfə
sıxmaq kifayətdir.
Bir dəfə sıxdıqda açılmış pəncərənin səviyyə sürgüsünü hərəkət etdirməklə, eyni zamanda bütün səs
mənbələrinin səsinin ucalığını tənzimləmək mümkündür . İki dəfə sıxdıqda isə açılmış pəncərədə ayrı-ayrı
qurğuların (mikrafon, kompakt disk, səs kalonkaların və s.) səsini səviyyə və balans sürgülərini hərəkət
etdirməklə artırıb və ya azaltmaq olar . Fonoqraf aşağıdakı işləri görməyə imkan verir:
1. Mikrofon vasitəsilə səsi daxil etmək və fayl şəklində diskdə saxlamaq. Bunun üçün açılmış
proqram pəncərəsində -düyməsini sıxıb mikrafonla səsi daxil edirlər. -düyməsini sıxmaqla isə səsyazma
prosesini dayandırmaq olar. Sonra isə Fayl menyusunun Saxlamaq (Soxranitğ,Save) əmrini yerinə yetirməklə
səsi wav faylı şəklində diskdə saxlayırlar.
2. Wav tipli səsləri səsləndirmək. Bunun üçün -düyməsini sıxmaq kifayətdir. ,-düymələri müvafiq
olaraq səs faylının əvvəlinə və sonuna keçməyə imkan verir. Fayl səsləndikcə cari vəziyyət sürgüsü soldan-
sağa hərəkət edir.Məhz onu hərəkət etdirməklə faylı tam deyil, onun müəyyən hissəsini səsləndirmək olar.
3. Səsyazma faylını redaktə etmək.
O cümlədən:
a) Səsyazma faylının müəyyən mövqedən sonrakı və əvvəlki hissəsini pozmaq. Bu məqsədlə cari
vəziyyət sürgüsünün müəyyən vəziyyətini qeyd edib, Redaktə menyusunun uyğun olaraq Cari mövqedən
sonra ləğv etmək və ya Cari vəziyyətdən əvvəl ləğv etmək (Udalitğ do tekuhey poziüii və ya udalitğ posle
---
The 25th of March ISBN: 978-605-72481- Eskishehir /
tekuhey poziüii, Delete before current position və ya Delete after current position) əmrlərindən birini yerinə
yetirmək gərəkdir.
b) Səsləndirmə tempini və səs ucalığını artırmaq və ya azaltmaq. Buna Effektlər (Эffektı, Effects)
menyusunun uyğun Sürəti 100% artırmaq, (Uveliçitğ skorostğ (na 100%), Increase Speed (by 100%)), Sürəti
azaltmaq (Umenğşitğ skorostğ, Decrease Speed), Ucalığı 25% artırmaq, (Uveliçitğ qromkostğ (na 25%),
Increase Volume (by 25%)), Ucalığı azaltmaq, (Umenğşitğ qromkostğ, Decrease Volume) əmrlərini yerinə
yetirməklə nail olmaq olar.
c) Faylın müəyyən hissəsini digər səsyazma faylı ilə əvəz etmək və səsyazma faylını digər faylla
qarışdırmaq. Bunun üçün Redaktə menyusunun uyğun Fayl daxil etmək (Vstavitğ fayl)
Windows Media Player video, audio və səsyazma fayllarını səsləndirməyə imkan verir. Bunun üçün
Fayl menyusunun Açmaq (Otkrıtğ, Open) əmrini yerinə yetirmək lazımdır. Pəncərənin idarəetmə düymələri
əvvəlki multimedia proqramlarında olduğu kimidir və eyni qayda ilə səsləndirməni idarə etmək olar.
Lazer disk səsləndiricisi-proqram lazer diski səsləndirmək üçün nəzərdə tutulub. Proqramın
pəncərəsi idarəetmə düymələrinə, alətlər panelinə, vaxt indikatoruna və məlumat panellərinə malikdir.
Kompakt diski səsləndirmək üçün düyməsini sıxmaq kifayətdir. Digər idarəedici düymələr vasitəsilə
səsləndirməni tənzimləmək və dayandırmaq olar. Alətlər paneli vaxt indikatorunu, idarəetmə və kompakt
diskin cığırlarının yerinə yetirilmə ardıcıllığını və səslənmə rejimini müəyyən edir. Əgər alətlər paneli
ekranda bu və ya digər səbəbdən yoxdursa, onun funksiyalarını Parametrlər (Parametrı, Options)
menyusunun müvafiq əmrlərilə həyata keçirmək olar. (4)
Multimedia vasitələrinin olması Windows əməliyyat sistemi xüsusi aparat və proqram vasitələrinin
köməyi ilə yüksək keyfiyyatli səs və video interaktiv işini təmin edə bilir. Multimedianın əsas vəzifəsi səs
siqnalını rəqəm şəklinə və əksinə çevirmək; ikinci element isə - videoplatadır ki, onun vasitəsilə video
informasiya rəqəm şəklinə və əksinə çevrilir. Səs platasına müxtəlif akustik sistemlər qoşulurlar. Səs və
video ilə kompüterdə işləmək üçün çoxlu sayda proqram vasitələri mövcuddur. Bu cür proqramların minimal
toplusu Windows-un tərkibində vardır. Bu proqramlar vasitəsilə audiokompakt-diskləri oxutdurmaq, onlara
informasiyanı yazmaq və səs fayllarını redaktə etmək, həmçinin videokliplərə baxmaq olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, multimedia informasiyası (yəni cizgi, audio və videoinformasiya) çox
böyük yer tutur. Buna görə də belə informasiya kompakt-disklərdə yerləşdirilir və həmin disklərdəki
informasiyanı oxumaq üçün kompüterdə "CD-ROM" disk qurğusu olmalıdır.
Ədəbiyyat
1. Apatova NV Məktəb təhsilində informasiya texnologiyaları. - M: RAO nəşriyyatı, 1994. – 228 səh.
2. Ashxotov O., Zdravomyslov M., Ashotova A. Təhsildə kompüter texnologiyaları / Rusiyada ali təhsil. - 1996. - No 3 - səh. 109–
118.
3. Başmaqov A.İ., Starıx V.A. Təhsil üçün informasiya ehtiyatlarının sistemləşdirilməsi: təsnifat və metaməlumatlar - M.: 2003
4. Belyaev M. İ., Vymyatnin V. M., Qriqoryev S. G., Qrishkun V. V. və başqaları Təhsil elektron nəşrlərinin yaradılması üçün
nəzəri əsaslar / Tomsk: Tomsk Universitetinin nəşriyyatı, 2002
UOT: 811.111
XARİCİ DİLLƏRİN TƏDRİSİNDƏ LAYİHƏ METODUNUN TƏTBİQİNƏ DAİR
Qəhrəmanova Zülfiyyə Sabir qızı
Baş müəllim
Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0009-0005-8152-8708
Abstract: Role of the projects is big in teaching of foreign language. The use of projects in each
foreign language lesson is possible. Lesson projects have different kinds. It is spoken in the article about the
role of the lesson projects. Practical instructions for becoming true of the projects have been given moreover.
In this article, we will touch on the importance of the project method in terms of the modern teaching
method and the exceptional importance of the project method in terms of the comprehension of foreign
languages, as well as the training of future citizens of Azerbaijan who are capable of functioning in demand
worldwide.
Keywords: foreign languages, project method, teaching, project-based learning, student
comprehension
Qərb pedaqogikasında layihə metodunun yaranması və təşəkkül tapmasının retrospektiv analizini
alman pedaqoqu Miхael Knoll vermişdir. “Layihə metodu standart tədris metodlarından biridir. Bu metod
şagird və tələbələrdə müstəqillik və məsuliyyət hissi aşılamaqla yanaşı, həm də onlara ictimai və demokratik
davranış tərzlərini öyrədir” (Richards, Rodgers, 2001: p.64). Layihə metodu amerikan proqressiv təhsil
---
hərəkatının məhsuludur. Bu metod ilk dəfə tanınmış amerikan pedaqoqu Uilyam Kilpatrikin “Layihə
metodu” adlı elmi məqaləsində təsvir edilmişdi. (Kilpatrick, 1981: p. 58) Sonralar həmin məqalə bir sıra elmi
əsərlərin və məqalələrin əsas istinad mənbəyinə çevrildi. (Church, Sedlak, 1976: p. 19; Cremin, 1961: p. 20)
Layihə metodu özünün ən sadə formasında istənilən mövzunu könüllü surətdə araşdıran, və həmin
araşdırmaların nəticələrini daha geniş oxucu kütləsinə çatdıran bir qrup şagird və ya tələbə ilə bağlı olur. Bu
zaman şagird və ya tələbələr tərəfindən həyata keçirilən layihələr bir neçə gündən bir neçə ayadək davam edə
bilər. Bəzi hallarda, bu cür layihələr daha irəli gedərək ciddi biznes layihəsinədək inkişaf etdirilə bilər.
Layihə metodunun tətbiqi zamanı ideyalar müxtəlif sahələri əhatə edə bilər. Bəzən baş vermiş hər
hansı hadisə və ya məsələ katalizator rolunu oynaya bilər. Misal üçün, bu və ya digər xarici dili öyrənən
şagird və ya tələbələr təbii fəlakət nəticəsində zərər çəkmiş insanlara ianə toplanışını təşkil edə bilərlər. Və
ya onlar QIÇS əleyhinə mübarizə aparmaq üçün ailələrin maarifləndirilməsi işini həyata keçirməklə əlaqədar
layihə tərtib edə bilərlər. Digər hallarda, layihənin ideyası müəllim tərəfindən şagird və tələbələrə təqdim
edilə bilər. Layihə metodunun həyata keçirilməsi zamanı konkret qaydalar mövcud olmasa da, bütün
layihələr bəzi ümumi mərhələlərə malikdir. Həmin mərhələlərə problemin və ya məsələnin
müəyyənləşdirilməsi, ilkin araşdırmalar, tapşırıqların müəyyənləşdirilməsi və planlaşdırılması, mövzu ilə
əlaqədar araşdırmaların aparılması, layihənin yerinə yetirilməsi, yekun variantın işlənib hazırlanması,
layihənin qiymətləndirilməsi şamil edilə bilər.
Layihə metodunun əsasını şagird və tələbələrin dərketmə bacarıqları, öz bilik və təcrübəsini müstəqil
şəkildə təşkil etmək vərdişləri, informasiya məkanına uyğunlaşmaq qabiliyyəti, eləcə də, tənqidi və yaradıcı
təfəkkürü inkişaf etdirmək kimi amillər təşkil edir. Layihə metodu ümumilikdə didaktikanın məhsulu
olmaqla, ayrılıqda müəyyən predmetə dair ayrı-ayrı metodikalarla bağlıdır. Bildiyimiz kimi, metod didaktik
kateqoriyadır. Metod dedikdə bu və ya digər fəaliyyət sahəsinə dair nəzəri və təcrübi biliklərin məcmusu
başa düşülür. Metod dərketmənin yolu, dərketmə prosesini təşkil etmənin üsuludur. Bu səbəbdən də, biz
layihə metodundan danışarkən tamamilə real, nəzərə çarpan praktiki nəticə ilə başa çatmalı olan problemləri
təfsilati şəkildə nəzərdən keçirmək yolu ilə didaktik məqsədə çatmaq üsulunu nəzərdə tuturuq. Müхtəlif
ölkələrin didaktika alimləri, eləcə də, pedaqoqlar bir çoх mövcud didaktik problemləri həll etmək üçün
layihə metoduna müraciət etmişlər. Layihə metodunun əsasını, “layihə” anlayışının məğzini onun nəticəyə
doğru praqmatik istiqamətliliyini ehtiva edən ideya təşkil edir. Həmin nəticəni görmək, anlamaq, eləcə də,
real praktik fəaliyyətə tətbiq etmək mümkün olmalıdır. Bu cür nəticə əldə etmək üçün isə uşaq, yeniyetmə və
ya gənc tələbələrdə müstəqil düşünmə, problemləri görmək və müхtəlif sahələrə dair bilik və bacarıqlardan
istifadə etməklə onları həll etmək, müхtəlif həll variantlarından doğa biləcək nəticələri proqnozlaşdıra
bilmək, səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyənləşdirmə bacarıqları aşılanmalıdır.
Layihə metodu şagird və tələbələrin müstəqil fəaliyyətinə əsaslanmaqla bu və ya digər problemin və
ya məsələnin müəyyən zaman kəsimində fərdi, iki nəfərlə və ya qrup şəklində həllini nəzərdə tutur. Bu
metod qrup şəklində öyrənmə metodları ilə (ingilis dilində “Collaborative or Cooperative Learning”) üzvi
şəkildə uzlaşır. Layihə metodu həmişə bu və ya digər problemin həllini nəzərdə tutur. Problemlərin həlli, bir
tərəfdən, müхtəlif metodlardan, tədris vasitələrindən istifadəni, digər tərəfdən isə, bilik və bacarıqları
inteqrasiya etməyin zəruriliyini, elm, teхnika, teхnologiya, yaradıcılıq sahələrinə aid bilikləri
əlaqələndirməyin zəruriliyini ehtiva edir. Yerinə yetirilmiş layihələrin nəticələri nəzərə çarpan, hiss olunan
olmalıdır. Başqa sözlə, əgər həll olunması qarşıya məqsəd kimi qoyulmuş problem nəzəri problemdirsə, onda
onun konkret həlli, praktikidirsə, istifadəyə hazır (dərs prosesində, məktəbdə, real həyatda) konkret nəticəsi
olmalıdır. Layihə metoduna pedaqoji teхnologiya kimi yanaşdıqda isə həmin teхnologiya tədqiqat, aхtarış,
problem, eləcə də, yaradıcılıq metodlarının məcmusu kimi başa düşülməlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, illər keçdikcə tədris praktikasında idrak fəaliyyəti, dərketmə vasitəsi kimi
çıхış edən layihə metodu bu və ya digər fəaliyyətin müəyyən praktik nəticəsinin başa düşüldüyü layihələrlə
əvəz olunmuşdur (misal üçün, tematik tədbirlərin, viktorinaların təşkili, albom, referat, qəzetlərin
yaradılması). Şagird, tələbə və müəllimlərin bu cür birgə fəaliyyəti hamı tərəfindən qəbul edilən “Layihə”
anlayışına daхil olsa da “Layihə metodu” anlayışına daхil edilə bilməz. Metod dedikdə, qarşıya qoyulmuş
məqsədə nail olmaq üçün müəyyən üsulun ümumi modeli, mümkün üsullar sistemi, eləcə də, şüurlu
fəaliyyətin müəyyən teхnologiyası başa düşülməlidir. Bu səbəbdən də, fəaliyyətin nəticəsi olan “Layihə”
anlayışı ilə şüurlu fəaliyyətin metodu olan “Layihə” anlayışlarını fərqləndirmək lazımdır.
Layihə metodu tədqiq olunması tələb olunan problemlərin mövcudluğunu nəzərdə tutur. Bundan
başqa, layihə metodu şagird və ya tələbələr tərəfindən fərdi və ya qrup şəklində mütəşəkkil axtarış, tədqiqat
fəaliyyəti olmaqla təkcə bu və ya digər nəticənin əldə olunmasını deyil, həm də, həmin nəticənin əldə olunma
prosesinin düzgün şəkildə təşkilini tələb edir.
Bu proses şagird və tələbələri birgə şüurlu fəaliyyətə təhrik edən situasiyaların yaradılması üçün
---
teхnoloji cəhətdən kifayət qədər işlənib hazırlanmalıdır. Həmçinin, qrup şəklində adi iş əməkdaşlıq
---
teхnologiyasından prinsipial şəkildə fərqləndiyi kimi, bu və ya digər layihə üzərində iş də layihə
metodundan, başqa sözlə, müəyyən nəticələrin əldə olunması üçün şagird və tələbələrin müstəqil
fəaliyyətinin təşkili üsullarından fərqlənir.
Layihə metodunun həyata keçirilməsinin hazırlıq mərhələsi alman pedaqoqları tərəfindən “Freie
Arbeit” (“Sərbəst iş”) adlandırılmışdır. Sərbəst iş layihə metodunun ayrılmaz hissəsi olmaqla şagirdlərin və
ya tələbələrin tədris proqramı çərçivəsində müstəqil fəaliyyətini özündə birləşdirir. Layihə metodu ilə sərbəst
işin vəhdəti danılmazdır. “Müstəqil iş” və “Layihə metodu ilə tədris” məfhumlarının analizi onların üç
cəhətdən vəhdət təşkil etdiyindən хəbər verir: məzmun, metodiki və sosial (Richards, Rodgers, 2001: p. 6-
9).
Məzmun cəhətdən müstəqil iş daha çox müəllim tərəfindən qoyulan tapşırıqların yerinə yetirilməsinə
yönəlir. Planlaşdırma və qərar qəbul etmə imkanlarının mərhələli açılışı, müvafiq bilik və bacarıqların
mənimsənilməsi şüurlu münasibətlərin yaranmasına səbəb olur. Bununla isə layihə metodu ilə tədris
prosesində fəal iştirak etmək imkanı yaranır. Bu zaman şagird və ya tələbədə tədqiqatçı mövqeyi formalaşır
və o özünün müstəqil kəşfinin dərketmə subyekti rolunu oynayır.
Metodiki nöqteyi-nəzərdən müstəqil iş planlaşdırmanın fərdi keyfiyyətlərinə yiyələnmənin ilkin
mərhələsi kimi çıxış edir. Materialların mənimsənilməsində mərhələli təlimlər, metod və vasitələrin
rəngarəngliyi, uğurlu fəaliyyət, müəyyən müsbət nəticə əldə etdikdən sonra sevinc hissləri və digər amillər
uzunmüddətli və şəbəkə formasında əldə olunan biliklərin əsas məğzini təşkil edir.
Sosial sahədə müstəqil iş fərdin sosial mühitdəki mövqeyini möhkəmləndirir. Şagird və ya tələbənin
qoyulan tapşırıqla mümkün qədər daha dərindən tanış olmaq istəyi və problem yarandıqda birbaşa müəllimə
deyil, əvvəlcə şagird və ya tələbə yoldaşına müraciət etmək arzusu layihə metodunun ayrılmaz hissəsidir.
Layihə metodundan istifadənin əsas tələblərinə bunları aid etmək olar:
1. Biliklərin inteqrasiyasını, yaradıcı axtarışı tələb edən problem və tapşırıqların mövcudluğu;
2. Güman edilən nəticələrin praktiki, nəzəri, dərketmə nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyətliliyi;
3. Şagird və tələbələrin müstəqil (fərdi, iki nəfərlə, qrup şəklində) fəaliyyəti;
4. Layihənin məzmununun strukturlaşdırılması (nəticələri mərhələlərlə göstərməklə);
5. Fəaliyyətin müəyyən ardıcıllığını nəzərdə tutan tədqiqat metodlarından istifadə;
6. Problemin əsas məğzinin və ondan irəli gələn tədqiqat vəzifələrinin (birgə tədqiqat metodunun
gedişində “beyin həmləsi” (brainstorming), “dəyirmi stol” metodlarından istifadənin
müəyyənləşdirilməsi;
7. Onların həllinə dair fərziyyənin irəli sürülməsi;
8. Tədqiqat metodlarının müzakirə edilməsi (statistik, eksperiment, müşahidə və s.);
9. Əldə olunan yekun nəticələrin müəyyən formaya salınması (təqdimat, müdafiə, yaradıcı hesabat,
baхış və s.);
10. Əldə olunan nəticələrin toplanması, sistemləşdirilməsi və analizi;
11. Yekun nəticələrin müəyyənləşdirilməsi, nəticələrin müəyyən formaya salınması, onların təqdimatı;
12. Mülahizələr, yeni tədqiqat problemlərinin irəli sürülməsi.
Məhz layihə işi çərçivəsində fənlərarası və sahələrarası perspektivlər inkişaf etdirilə bilər. Layihə-
əsaslı tədris zamanı, dil öyrənciləri praktiki cəhətdən əlaqəli məsələlərlə məşğul olurlar. Onlar nəzəri bilikləri
konkret tapşırıqlara tətbiq etməyi öyrənirlər. Bəs, görəsən, layihə metodunun öyrənmə prosesinin
keyfiyyətini artırmaq baxımından əhəmiyyəti nədən ibarətdir?
Bu suala cavab verərkən qeyd etmək lazımdır ki, layihə-əsaslı tədris öyrənmə və motivasiya
yaratma baxımından bir sıra psixoloji üstünlüklərə malikdir. Belə ki, ənənəvi tədris üsullarında mövzu əsaslı
məzmun adətən yoxlama-imtahan sistemi vasitəsilə xarici faktorlarla motivasiya yolu ilə mənimsənilir.
Başqa sözlə, sözü gedən tədris prosesində məzmun öyrəncilərin daha təbii və daha sərbəst şəraitdə
mənimsədikləri bacarıqlara nisbətən daha az intensivliklə emal edilir və yadda saxlanılır.
Layihə üzərində müstəqil üsullarla iş isə öyrəncilərin motivasiyasının artmasına rəvac verir.
Müstəqil iş müvəffəqiyyət hissi aşıladığından, motivasiyanın artması öyrənmənin keyfiyyətinə müsbət təsir
göstərə bilər. Başqa sözlə, layihə işi mürəkkəb problemlərin müstəqil şəkildə həllinə əsaslanır. Öyrəncilərin
yaddaşında ən uzun müddətə həkk olunan məlumatlar onların birbaşa interaktiv iştirak və əməkdaşlıq
şəraitində mənimsədikləri məlumatlardır. Bu baxımdan, layihə metodu öyrənmə intensivliyinə müsbət təsir
göstərən könüllü fəaliyyət üsulu kimi xarakterizə edilə bilər. Bunun əksi olaraq, passiv şəkildə mənimsənilən
məlumatlar daha tez unudulur.
Uşaqların yaş və inkişaf psixologiyası ilə məşğul olan psixoloq A. Zimnyaya biliklərin
mənimsənilməsini inşaat fəaliyyəti ilə müqayisə edir. Onun fikrincə, bilik əldə etməyə can atan şəxs “dünya”
üzərində iş aparmalı və öz səyləri nəticəsində onu aktiv şəkildə mənimsəməlidir (Зимняя, 2004: c. 86).
---
Yuxarıda sadalananları nəzərə almaqla aşağıdakı nəticələrə gəlmək mümkündür:
---
Layihə metoduna əsaslanan tədris formaları öyrənmə zamanı əldə edilən bilik və bacarıqların
keyfiyyətinə aşağıdakı səbəblərdən müsbət təsir göstərir:
 onlar öyrəncilərə əvvəllər mənimsədikləri bilik və bacarıqlardan istifadə imkanı yaradır;
 öyrəncilərə həll yollarını özləri tapmağa şərait yaradır;
 praktika ilə sıx bağlı olur.
Tədrisin layihə metodu ilə təşkili formasında, müəllimlər öyrənmə prosesində yenilikçi və partnyor
qismində çıxış edirlər. Məhz onlar uyğun çərçivə şəraitinin yaradılmasına görə məsuliyyət daşımalıdırlar.
Başqa sözlə, layihə metodu vasitəsilə dilləri tədris edən müəllimlər tədris prosesində dominant
müəyyənləşdirici kimi yox, əlverişli üsulları təklif edən məsləhətçi qismində çıxış edirlər. Öz növbəsində,
öyrəncilər həmin təkliflərdən yararlanmaq istiqamətində məsuliyyət daşıyırlar. Səmərəli öyrənməyə rəvac
vermək baxımından, öyrəncilərə manevr imkanları verməklə onları mümkün qədər müstəqil işə alışdırmaq
məqsədəuyğundur. Bunu etməklə, müəllimlər öyrəncilərə öz rəğbətlərini ifadə etmiş olardılar. Bu, həm də,
öyrənmə motivasiyası üzərində müsbət təsirlərə malikdir.
1. Артемов В.А. (1969). Психология обучения иностранному языку. – М.: Просвещение, – 125c.
2. Ауэрбах Т.Д. (1961). Зачем и как изучать иностранный язык. – М.: Знание, – 32 c.
3. Зимняя И.А. (2004). Педагогическая психология. – М.: Логос, – 141 c.
4. Church R. L., Sedlak M. W. (1976). Education in the United States: An interpretative history. – New York: Free Press, – 119 p.
5. Cremin L.A. (1961). The transformation of the school: Progressivism in American education, 1876-1957. – New York: Knopf, –
220 p.
6. Kilpatrick, W. H. (1981). The project method. // Teachers College Record, №19, – p.319-335
7. Knoll M. (1993). The Project Method: Its Vocational Education Origin and International Development. //
https://www.researchgate.net/publication/243768523_The_project_method_Its_vocational_education_origin_and_international_
development – 64 p.
8. Richards J.C., Rodgers T.S. (2001). Approaches and methods in language teaching. 2nd ed. – Cambridge: Cambridge
University Press. – 84p.
HƏNDBOLÇULARIN ÇOXİLLİK HAZIRLIQ SİSTEMİNİN TƏŞKİLATİ STRUKTURU

Əliyeva Fəridə Eynulla qızı
Baş müəllim
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası
Orcid id: 0000-0001-7741-1279
Abstract: The effectivenes of the long-term training process of handball players depends, first of
all, on the correct distribution of time allotted for different types of training. As a rule, at the stage of
preliminary training, the main priority is given to general physical training. When planning a long-term
training process, it is very important to strictly observe the principle of gradually increasing the load and
intensity. At this time, training loads should correspond to the functional capabilities of the athlete.
Key words: handball player, orqanization, age, preparation, sport, handball, school.
Həndbolçuların çoxillik hazırlıq sistemi ardıcıl və bir-biri ilə sıx əlaqəli mərhələlərə bölünən
uzunmüddətli bir prosesdir: ibtidai hazırlıq (8-12 yaş); xüsusi hazırlığı (12-18 yaş); idman təkmilləşməsi və
yüksək idman ustalığı (19-30 yaş). Həndbolçuların çoxillik hazırlıq sisteminin təşkilati strukturu üç
mərhələdən ibarətdir:
1) ümumtəhsil məktəblərində bədən tərbiyəsi bölmələri, şagirdləri sistemli olaraq həndbol dərslərinə
cəlb etmək, bu oyunun ilkin bacarıqlarını mənimsəməyə kömək etmək, uşaq-gənclər idman
məktəbləri üçün istedadlı uşaqları aşkar etmək;
2) olimpiya ehtiyatlarının ixtisaslaşdırılmış uşaq-gənclər idman məktəbləri, ixtisaslaşdırılmış internat
məktəbləri, region və şəhər dövlət təşkilatlarının bədən tərbiyəsi və idman şöbələri;
3) orta ixtisas təhsil müəssisələrinin, texnikumların, ali təhsil müəssisələrinin, yüksək idman ustalığı
məktəblərinin, idman klublarının və bədən tərbiyəsi kollektivlərinin bölmələri.
Düzgün təşkil olunmuş məşq prosesində 8-10 yaşlı uşaqlar həndbol oynamaq üçün lazım olan motor
bacarıqlarını və qabiliyyətlərini mənimsəməyə qadirdilər. Dərslər uşaqların fiziki inkişafına və onların
sağlamlığına müsbət təsir göstərir. İdmançılar 8-10 il həndbolla məşğul olandan sonra – 19-21 yaşlarında
yüksək idman nəticələri nümayiş etdirirlər. Gənc həndbolçuların yetişdirilməsi prosesində uşaqların yaş
xüsusiyyətlərini nəzərə almaq və təlim-tərbiyə işlərinin düzgün planlaşdırılması mühüm rol oynayır. Bunları
nəzərə alaraq uşaq-gənclər idman məktəblərində müxtəlif yaşda olan uşaq qrupları fəaliyyət göstərməlidir
(Игнатьева, 2016: s.209).
---
Tədris və təlimin düzgün metodologiyasını müəyyən etmək üçün uşaqların yaş və cinsi
xüsusiyyətlərini nəzərə almaq çox vacibdir. Planlaşdırılmamış məşq prosesi təkcə sağlamlıq problemlərinə
deyil, həm də uşaqların gələcəkdə yüksək idman nəticələrinə nail olmaq qabiliyyətinin azalmasına gətirib
çıxarır. Uşaq orqanizmi daim, lakin qeyri-müntəzəm inkişaf edir. Anatomik və funksional dəyişikliklərin öz
xüsusiyyətləri var, ona görə də həm motor keyfiyyətlərinin inkişafı, həm də digər qabiliyyətlərin təzahürü
üçün müəyyən şərtlər yaranır. Qızlarda və oğlanlarda yaşla bağlı dəyişikliklər müxtəlif vaxtlarda baş verir və
templərinə görə uyğun gəlmir. Məsələn, bütün bioloji proseslərin aktivləşməsi ilə müşaiyyət olunan yetkinlik
dövrü qızlarda oğlanlara nisbətən daha tez baş verir. 11-12 yaşlarında qızlar bədənin uzunluğuna və çəkisinə
görə oğlanları qabaqlayırlar. Oğlanlarda əzələ gücü xüsusilə 13-14 yaşlarında, qızlarda isə 11-12 yaşlarında
intensiv şəkildə artır (Игнатьева, 2016: s.72).
Orqanizmdə maddələr mübadiləsi gənc yaşda daha yüksək olur. Yaşa dolduqca fiziki inkişafın
göstəriciləri dəyişir: cəldlik reaksiyası 15 yaşa qədər artır, maksimal artım 13-14 yaşa qədər baş verir, 15
yaşdan sonra isə azalır. Oğlanlarda tullanma qabiliyyətinin ən yüksək göstəriciləri 9 yaşdan 13 yaşa qədər
müşahidə olunur, sonra dayanır, qızlarda isə 15 yaşdan sonra azalır. Qızlarda atışların dəqiqliyi 13 yaşdan 15
yaşa qədər, oğlanlarda isə 12-14 yaşa qədər artır (Кубраченко, 2010: s.108).
Orqannizmin yaşla bağlı olan anatomik-fizioloji və psixi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq idman
məşğələlərində yük və intensivliyin həcminə nəzarət etmək, gənc həndbolçuların imkanlarının vaxtından
əvvəl məhdudlaşdırılmasına və “qocalmasına” səbəb olmamaq, daha yetkin yaşda nailiyyətlərinin yüksək
səviyyəsinə çatdırmaq olar. Buna görə də, uşaq gənclər idman məktəbində şagirdləri aşağıdakı yaş qruplarına
bölmək tövsiyə olunur: hazırlıq (9-10 yaş); ibtidai hazırlıq (11-12 yaş); yeniyetmə (13-14 yaş); kiçik gənclər
(15-16 yaş); böyük gənclər (17-18 yaş). Bu effektiv məqsədə çatmaq üçün hər bir mərhələdə təlim-məşq işini
daha dəqiq və səmərəli aparmağa imkan verir.
Çoxillik hazırlıq sisteminin hər bir mərhələsində müxtəlif tapşırıqlar icra olunur.
Hazırlıq mərhələsində (9-10 yaş) idmana maraq yaradılır. Bu mərhələdə aşağıdakılar icra olunur:
həndbolçu üçün zəruri olan xüsusi keyfiyyətlərin və qabiliyyətlərin inkişafı; həndbol texnikasının və oyun
fəaliyyətinin əsaslarının öyrədilməsi; uşaq-gənclər idman məktəblərində və olimpiya ehtiyyatları uşaq-
gənclər idman məktəblərində məşq etmək üçün perspektivli gənc idmançıların müəyyən edilməsi (Зайцев,
2020: s.13).
İbtidai hazırlıq mərhələsində (12-14 yaş) universal tapşırıqlar, geniş təlim vasitələri və metodları
istifadə olunur və növbəti mərhələ üçün gənc idmançılar seçilir. Bu mərhələdə aşağıdakılar icra olunur:
həndbol oynamağı bacaran uşaqların müəyyən edilməsi və növbəti mərhələdə iştirak etmək üçün seçilməsi;
ümumən idmana və xüsusən də həndbola marağı qoruyub saxlamaq; sürətin, gücün, çevikliyin, elastikliyin
inkişafı, dayaq-hərəkət sistemin gücləndirilməsi; həndbol bacarıqlarının uğurla mənimsənilməsi, xüsusi
keyfiyyət və bacarıqların inkişaf etdirilməsi; həndbol oyununun texnika və taktikasının əsaslarının
öyrədilməsi; oyun fəaliyyətinə uyğunlaşması.
Xüsusi hazırlıq mərhələsində (15-17 yaş) həndbolçular oyun funksiyalarına görə bölünür, ixtisas
elementləri ilə universallıq tərbiyə olunur və növbəti mərhələ üçün idmançılar seçilir. Bu mərhələdə
aşağıdakılar icra olunur: ümumi fiziki hazırlığın və funksional imkanların səviyyəsinin artırılması; həndbol
oynamaq vərdişlərini təkmilləşdirmək üçün zəruri olan xüsusi keyfiyyət və qabiliyyətlərin inkişaf
etdirilməsi; texnika və taktikanın əsaslarına, həndbol oynamaq vərdişlərinə mükəmməl yiyələnməsi; hər bir
həndbolçunun oyun ampluasının müəyyən edilməsi və idmançının fərdi xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq
məşqlərin fərdiləşdirilməsi.
İdman təkmilləşdirmə mərhələsi (18-20 yaş) əsasən çox yönlülüyə əsaslanan ixtisaslaşmadır
(Игнатьева, 1996: s.176). Bu müddət ərzində aşağıdakılar icra olunur: həndbolçuların funksional
imkanlarının, ümumi və xüsusi fiziki hazırlığının yüksək dərəcəli komandaların səviyyəsinə yüksəldilməsi;
təlim prosesini fərdiləşdirməklə yüksək texniki-taktiki hazırlığa nail olması; komandada bu və ya digər
ampluanın yüksək funksional hazırlıq səviyyəsi ilə yerinə yetirilməsi zamanı idman məharətinin yaradılması;
oyun zamanı sabitliyə nail olması (çətin yarış şəraitində oyun qabiliyyətlərinin etibarlılığı); gənc
həndbolçuların yüksək dərəcəli komandalardakı idmançıların hazırlanması sisteminə daxil edilməsi.
Çoxillik məşq prosesinin bütün mərhələlərində idmançının sağlamlığının yaxşılaşdırılması, düzgün
fiziki inkişafını və hərtərəfli fiziki hazırlığın təşviq edilməsi əsas vəzifə olmalıdır. Həndbol idman
məktəblərinin işinin əsas göstəricisi, idmançıların hər tədris ilinin sonunda hazırlıq səviyyəsinə dair proqram
tələblərinin yerinə yetirilməsidir. Bu da texniki, taktiki, fiziki, inteqral, nəzəri hazırlığı, fiziki inkişafın
göstəriciləri, o cümlədən şəhər, rayon, ölkənin yeniyetmə, gənclər və yüksək dərəcəli komandalarının uğurlu
çıxışına hər bir idman məktəbinin verdiyi töhfə, yarışlarda iştirakın nəticələri ilə bağlıdır (Игнатьева, 2015:
s.4). İdman məktəblərində əsas şərt – idmançılar tərəfindən normativlərin yerinə yetirilməsidir.
---
Həndbol şağirdlərin proqramlarına daxil edilmişdir və buna görə də bu oyunla ilkin tanışlıq
ümumtəhsil məktəblərindən başlayır. Məktəbdə təlim-tərbiyə işləri müəllimlərin, məşqçilərin və
təlimatçıların rəhbərliyi altında ibtidai hazırlıq bölmələrində və qruplarında aparılır. Bölmənin vəzifələri
təkcə uşaqları sistemli həndbol dərslərinə cəlb etmək və oyunun ilkin bacarıqlarını mənimsəməyə kömək
etmək deyil, həm də uşaq-gənclər idman məktəbləri üçün istedadlı uşaqların aşkar edilməsidir (Игнатьева,
2013: s.43).
Hazırlıq qrupuna fiziki qüsuru olmayan və bədən tərbiyəsi müəllimi tərəfindən tövsiyə olunan
şagirdlər qəbul edilir. Təlimin birinci ilinin əsas vəzifəsi - uşaqların həndbol oyununa uyğunluğunu müəyyən
edilməsidir. Təlimin ikinci ilində isə - iştirak edənlərin fərdi xüsusiyyətlərini müəyyən edilməsidir. Müəllim-
məşqçi təlimin birinci ilində uşaqların fərdi qabiliyyətlərini, tibbi müayinənin nəticələrini və tədris
materialının mənimsənilmə səviyyəsini öyrənir. Altı aylıq təlim-məşq prosesindən sonra fiziki və texniki
hazırlıq göstəricilərinin artım dinamikasını müəyyən etmək üçün normativlər götürülür. Sınaq testləri
mütəmadi olaraq
– mərhələli pedaqoji nəzarət kimi hər iki-üç aydan bir aparılmalıdır (Латышкевич, 1988: s.22).
Şagirdlərin həndbola uyğun olub-olmamasına uşaq-gənclər idman məktəblərinin aparıcı
məşqçilərinin fikirləri və rəyləri daxil edilməlidir. İbtidai hazırlıq qrupuna keçmək üçün şagirdlər birinci və
ikinci hazırlıq təlim ilinin uşaq-gənclər idman məktəblərinin proqramında müəyyən edilmiş tələblərinə
uyğun olaraq keçid imtahanları verirlər.
Uşaqlarla işləyərkən onların nəinki həndbolla, həm də digər idman növləri ilə də məşğul olmaq
istəyini artırmaq lazımdır. Bu uşaqların hərtərəfli fiziki hazırlığını artırmağa kömək edəcək, həm də onlara
fiziki fəaliyyətin müxtəlif növlərində güclərini sınamağa, qabiliyyətlərini nümayiş etdirməyə və idmandakı
istiqamətini müəyyən etməyə imkan verəcəkdir.
Gənc həndbolçuların çoxillik hazırlıq prosesində (uşaqların yaşını nəzərə almaqla) düşünülmüş və
planlaşdırılmış yanaşma tələb olunur. Buna ğörə də, uşaq-gənclər idman məktəblərində müxtəlif yaşlı
uşaqlardan ibarət qruplar fəaliyyət göstərir ki, burada dərslər məşq tapşırıqlarının xüsusiyyətləri ilə
xarakterizə olunur.
Ədəbiyyat
1. Зайцев, Ю. (2020). Подготовка юных гандболистов. - Москва: Спорт. - 192 s.
2. Игнатьева, В. (2016). Примерная программа спортивной подготовки по виду спорта «Гандбол». - Москва: Сарма. - 152 s.
3. Игнатьева, В. (2016). Теория и методика гандбола. - Москва: Спорт. - 328 s.
4. Игнатьева, В. (2013). Подготовка игроков в гандбол в спортивных школах. - Москва: Советский спорт. - 288 s.
5. Игнатьева, В. (1996). Гандбол. - Москва: Физкультура, образование и наука. - 314 s.
6. Игнатьева, В. (2015). Средства подготовки игроков в гандбол. - Москва: Спорт. - 160 s.
7. Кубраченко, А. (2010). Гандбол. - Киев: Полиграфкнига. - 415 s.
8. Латышкевич, Л. (1988). Гандбол. - Киев: Выща школа. - 199 s.
İDMANDA ANKETLƏŞDİRMƏ VƏ SORĞU ÜSULU

Şamilova Nərmin Nizami qızı
Müəllim
Orcid id: 0000-0001-7851-2485
Abstract: Polling is a statistical method that makes it possible to clarify the opinion of many people
about the studied object. The method is called statistical because the researcher collects many responses. The
more answers collected, the more reliable the answer is.
The types of activation were as follows: Direct polling, indirect polling, conditional polling,
unconditional polling, unconditional polling open polling, face-to-face polling, absentee polling
Polling is a statistical method that makes it possible to clarify the opinion of many people about the
studied object. The method is called statistical because the researcher collects many responses. The more
answers collected, the more reliable the answer is. The essence of the method is to fill out questionnaires,
whose opinions are known through the participants of the test, called respondents.
Key words: polling, direct polling, indirect polling, conditional polling, unconditional polling, open
polling
Anketləşdirmə öyrənilən obyekt haqda bir çox insanın fikrini aydınlaşdırmağı mümkün edən statistik
üsuldur. Üsul ona görə statistik adlanır ki, tədqiqatşı çoxlu cavab toplayır. Toplanılan cavab nə qədər çox
olarsa, alınan cavab bir o qədər etibarlıdır. Üsulun mahiyyəti respondent adlanan sınağın iştirakçıları
vasitəsilə fikirləri bilinən anketləri doldurur.
Anket suallar daxil edilmiş sorğu vərəqəsidir. Anketin sualları qısa və respondentə aydın olmalıdır.
---
Anket 2 hissədən ibarətdir:
Demoqrafik və əsas hissə.
---
Demoqrafik hissəyə: respondenti xarakterizə edən suallar daxildir
Məsələn: ad, yaş, sosial vəziyyət, cinsi, ünvan və s.
Əsas hissəyə: Tədqiqatın əsas məqsədini həll etməyi mümkün edən suallar daxil edilir. Anketdəki
sualların xarakteri anketləşdirmənin növünü müəyyən edir.
Anketləşdirmənin növü aşağıdakılardır:
1. Birbaşa və dolayı anketləşdirmə
2. Şərtli və şərtsiz anketləşdirmə
3. Açıq və qapalı anketləşdirmə
4. Əyani və qiyabi anketləşdirmə
5. Fərdi və qrup halda olan anketləşdirmə
6. Şəxsi və anonim anketləşdirmə [1.səh 14].
İndi bu növləri aydınlaşdıraq.
Birbaşa anketləşdirmə - Respondentin tədqiqatların obyekti haqda birbaşa cavablarını tələb edən
sualları daxil edir. Məsələn: Siz idman etməyi xoşlayırsınızmı?
Dolayı anketləşdirmə- Respondentin seçə biləcəyi cavablarla sualları daxil edir. Məsələn: Sizin
fikrinizcə məşq yükünü artırsaq nəticəsi nə olacaq: yaxşı yoxsa pis?
Şərtli anketləşdirmə- Müəyyən şərtlə əməl etməklə respondentin cavablarını tələb edən suallardan
ibarətdir. Məsələn: Testlərdən sonra dözümlülük səviyyəsində əhəmiyyətli dəyişiklik olsa məşğələlərin
xarakterini dəyişmək lazımdırmı?
Şərtsiz anketləşdirmə - Buradakı sualların cavablarına heç bir şərt qoyulmur. Məsələn: Seçdiyiniz
peşədən razısınız?
Açıq anketləşdirmə- Buradakı sualların cavablarına heç bir məhdudiyyət qoyulmur. Məsələn: dərsin
gedişi haqda nə fikirləşirsən?
Qapalı anketləşdirmə - buradakı sualların bir neçə mümkün cavabları olur. Məsələn: İdmanla fərdi,
kollektiv yoxsa qrup halda məşğul olmağı sevirsən?
Əyani anketləşdirmə - Respondent anketi tədqiqatçının iştirakı ilə doldurur (yəni məsləhətləşib
fikrini öyrənə bilər).
Qiyabi anketləşdirmə - Respondent istədiyi kimi anketi doldurur və anketi poçt ilə göndərir.
Fərdi anketləşdirmə - Buradakı suallar bir şəxs tərəfindən doldurulur (tək halda).
Qrup halda anketləşdirmə - Buradakı suallar bir qrup şəxslər tərəfindən cavablandırılır (yəni cəm
halda).
Şəxsi anketləşdirmə - Respondent anketin demoqrafik hissəsindəki sualları cavablandırır (pasport
məlumatlarını: yaşı, adı, sosial vəziyyəti, ünvanı və s.)
Anonim anketləşdirmə - Təstiqləyici sənəd olmadan (pasport) sualları dəqiq bilmədən, (təxmini)
cavablandırırlar. Bu halda respondentə istənilən suala cavab verərkən tam səmimi olmağa şərait yaradırlar.
Bütün növ anketləşdirmədən sonra respondentlərin səslərinin hesablanması gedir. Anketləşdirmə
yekunlaşdıqdan sonra, onun əsasında tədqiqatolunan obyekt təyin olunur.Hesablanmış səslər xüsusi tərtib
olunmuş cədvələ daxil edilir, hansının ki,ölçüsü demoqrafik və əsas hissələrdən asılıdır. [5.səh 64].
Tapşırıq 1:Anket 2 hissədən ibarətdir. Demoqrafik hissə - sizin yaşınız. Əsas hissədə isə sorğu tərtib
edilib. Anketi 130 respondent doldurub. Cavablara uyğun matrisanı və histoqramı qurun.
Tapşırıq 2: Anketləşdirmə yuxarı sinif şagirdlərdəaparılıb. Cavablara uyğun poliqonu quraq.
Anketin sualı: Siz idmanın hansı növü ilə məşqul olmaq istəyirsiz? “yüngül atletika”, gimnastika,
döyüş idman növü. Ümumi respondent sayı 520.
Demoqrafik hissə
oğlanlar qızlar
Əsas hissə Respondent sayı
10-12 12-15 12-15
10-12 yaş
yaş yaş yaş
İdman oyunları 40 25 30 23 118
Üzgüçülük 43 31 25 34 133
Yüngül atletika 42 22 20 24 108
Gimnastika 2 8 24 18 52
Döyüş növü 3 44 31 31 109
Yekun 130 130 130 130 520
Anketlərin emalı zamanı çətinliklər, tədqiqatçı yüksək dərəcəli matrisanı tərtib edəndə başlayır. Bu
halda daxili əlaqələrin və ziddiyətlərin təyini üzrə üsullar qüvvəyə minir, kvalifikasiya və xüsusiyyətlərin
---
qiymətləndirilməsi üsulları istifadə olunur. Ancaq bütün bunlar üçündə riyazi bilik tələb olunur. Analitik üsul
– latent üsuludur (bu formulanı Alman alimi Lazarsfeld təsdiq edib).
∞
∫ 𝒇(𝒙)𝝋𝒊(𝒙)𝒅𝒙
−∞
burada
𝑓(𝑥)-müsbət cavabın ehtimalı
φi(x)- ilkin sosial təsəvvürün funksiyası
-∞ 𝑣ə ∞- inteqrallamanın sərhədləri
x – ölçmə sahəsi
i – anketin sualı (müsbət)
dx – inteqrallama elementidir.
Anketdəki suala müsbət cavab vermiş respondentlərin sayı eksperimental şəkildə hesablanarkən
qiymətləndirilir ∞
𝑷 = ∫ 𝒇 (𝒙)𝝋 (𝒙)𝒅𝒙 olur.
𝒊 −∞ 𝒊 𝒊
𝑃𝑖 - kəmiyyəti və 𝑓𝑖(𝑥) anketləşdirmə zamanı alına bildiyi üçün funksiya 𝜑𝑖(𝑥) kimi təyin olunur. Lazarsfeld
öz üsulunun modifikasiyasını işləyib və onu latent siniflərin modeli adlandırıb. Bu üsul isə Bədən Tərbiyəsi
və İdman praktikasında ən vacib (yararlı) üsul sayılır.
Latent siniflərin modelini tətbiq edərək tənlik alınır. Onun sol hissəsində anketləşdirmə zamanı
aşkar olunmuş müsbət cavablar, sağ hissəsində isə, müsbət cavabların verilmə ehtimalı qeyd olunur (Bunun
üçün ehtimal anlayışını bilmək lazımdır).
𝒎
𝒇𝒊(𝒙) =
(1) Pi(x) = mi/n1A+m2/n2B+m3/n3C+. 𝒏
..............................................................
mn/nnD
A,B,C və D-lər yuxarıdakı tənlikləri tapılır.
Misal:İdman Akademiyasının tələbələrindən anketin suallarını cavablandırmaq xahiş olunur.
Sual: Akademiyada öz istəyinizlə təhsil alırsınız? Bəli və yaxud xeyr (variantlardır).
Həlli: Mümkün tələbələrin latent qurğularını aşkar etmək və qiymətləndirmək lazımdır. Tələbələrin
anketləşdirmə nəticələri cədvəldə tərtib olunub.
№ Kurslar Respondentin sayı (n) Müsbət cavab (m) Müsbət cavabın ehtimalı P=m/n
1 I 83 69 0,83
2 II 64 51 0,80
3 III 52 40 0,77
4 IV 41 32 0,78
Σ240 Σ192
𝟔𝟗 𝟓𝟏 𝟒𝟎 𝟑𝟐
𝑷 = = 𝟎, 𝟖𝟑, = = 𝟎, 𝟖𝟎, = = 𝟎, 𝟕𝟕, 𝑷 = = 𝟎, 𝟕𝟖
𝑷 𝑷
𝟏 𝟖𝟑 𝟐 𝟔𝟒 𝟑 𝟓𝟐 𝟒 𝟒𝟏
Cədvələ nəzər salsaq, anketləşdirmədə Pi = 192, yəni n = 240-respondentdən 120-si müsbət cavab verib.
(1) formulasına nəzər salsaq P = 192 olduğuna görə
i
192 = 0,83A + 0,80 B + 0,77 C + 0,78 D
A,B,C və D nöqtələri latent quraşdırmanı təqdim etməlidir.Nöqtələrin axtarışı analitik üsulla aparılır.
Onları kompüter modelləşdirmə və yaxud istənilən digər yolla təyin etmək olar. Misalda maili əyrini təsvir
edək A,B,C,D nöqtələrin 4 komplekti aşkar olunub. Nöqtələrin hər komplekti tələbələrin ayrıca müəyyən
latent quraşdırılması kimi baxılır.
Birinci variant: Seçilmiş nöqtələr cədvəldə təyin olunur.
Respondent latent təsəvvürlərin təyini (1-ci variant).
№ kurs P=m/n A,B,C,D Pi Təqribi Pi
1 I 0,83 A=73 62,2 62
2 II 0,80 B=61 48,8 49
3 III 0,77 C=54 41,6 41
4 IV 0,78 D=52 40,5 40
Σ240 Σ192
(ikinci variant)
№ kurs P=m/n A,B,C,D Pi Təqribi Pi
---
1 I 0,83 A=43 35,6 36
2 II 0,80 B= 57 45 45
3 III 0,77 C=70 53,9 54
---
4 IV 0,78 D=73 56,9 57
Σ240 Σ192
Ədəbiyyat
1. Əbiyev T.Q.- İdman metrologiyası (dərslik), Bakı, 2008, “Nərgiz”, 207 səh.
2. Афанасьев В.В., Муравьев А.В., Осетров И.А., Михайлов П.В. – Спортивная метрология (учебное пособие),
Ярославль, Издательство ЯГПУ, 2016, 242 с.
3. Тартаковский Д.Ф., Ястребов А.С. – Метрология, стандартизация и технические средства измерений (учебник),
Москва, 2002, “Высшая школа”, 205 стр.
4. Начинская С.В. – Спортивная метрология (учебное пособие) – Москва, 2011, “Академия”, 240 стр.4
5. Смирнов Ю.и., Полевщиков М.М.- Спортивная метрология – (учебное пособие), Москва. 2000.
İNGİLİS DİLİ İXTİSASINDA TƏHSİL ALAN TƏLƏBƏLƏRİN NİTQİNİN İNKİŞAF

ETDİRİLMƏSİNDƏ LEKSİK ÇALIŞMALARIN ƏSAS ROLU
Şəfiyeva Günel Elxan qızı
Müəllim
ADPU-nun Xarici Dillər Mərkəzi, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0001-5105-2749
Abstract. The article deals with the main importance of the system of exercises aimed at acquiring
the lexical aspect of speech of students studying in language faculties. Clearly, indirect and direct learning of
words is one of the issues to be considered when designing a system of vocabulary acquisition. Indirect
vocabulary learning is the learning of a word without any conscious purpose; direct vocabulary learning is
the process of storing information purposefully in memory. As a result, vocabulary learning needs to
combine both indirect and direct learning.
In addition, the article highlights two key factors that affect the effectiveness of the exercises - the
importance of perception and attention. Perception is the process of focusing on any lexical unit. Different
types of exercise also draw students' attention to a specific lexical unit. For example, completing a sentence
based on unknown words or writing new sentences directs students' attention to a specific lexical unit.
Thus, the article concludes that most of the system of exercises on acquiring the lexical aspect of
speech given to students studying in English faculties should be organized on the speech and speech
comprehension, development of speech communication mechanisms, speech skills and various language
skills; help to acquire language materials; to arouse in students the imagination of active real conversation;
must have a logical connection with the activities of learners; reflect students' environment and stimulate
them to use the given words.
Key words: Exercise system, selective attention, cognitive exercises, manipulation, interpretation,
synonyms of words, speech exercises.
Leksikanın mənimsənilməsi üzrə çalışmalar sistemi tərtib edilən zaman sözlərin dolayı və birbaşa
yolla öyrənilməsi diqqət yetiriləsi məsələlərdən biridir. Dolayı yolla lüğət öyrənmə sözün qarşıya heç bir
şüurlu məqsəd qoyulmadan öyrənilməsidir; birbaşa yolla lüğətin öyrənilməsi isə məqsədli şəkildə verilən
informasiyanın yaddaşda saxlanılması prosesidir.Nəticə etibarı ilə, lüğətin öyrənilməsi üzrə təşkil edilən
çalışmalarda həm dolayı, həm də birbaşa yolla öyrənməni birləşdirmək lazımdır. Buna əlavə olaraq, bir
sözün yadda saxlanılması üçün, həmin söz fəaliyyət və tapşırıqlarda tələbənin 5-16 dəfə qarşısına çıxmalıdır.
Bu səbəbdən, müxtəlif leksik vahidlərin fərqli çalışmalar və fəaliyyət növlərində təkrarlanması tələbələrin
lüğət bazasını böyük dərəcədə zənginləşdirə bilər.Nitqin leksik aspektinin təkmilləşdirilməsinin effektivliyi
çalışmalar sisteminin düzgün seçilməsindən asılıdır. Yuxarı kurslarda nitqin leksik aspektinin aşılanmasına
dair təklif edilən çalışmalar sistemi haqqında bir çox alimlərin fikirləri olmuşdur. Komkov qeyd edir ki, əsas
çalışma növləri nitq kommunikasiyası mexanizmlərinə kömək edir, özündə nitq və nitqin başa düşülməsini
ehtiva edir [5,331]. Raxmanov çalışmaların vacibliyini həm dil materiallarının mənimsənilməsi, həm də nitq
bacarıqlarının inkişafı məzmununda vurğulayır [6. 235]. Dunmorun apardığı tədqiqatda da lüğətin
öyrənilməsi zamanı çalışmalar sisteminin vacibliyi və naməlum sözlərin başa düşülməsində məzmunun
əhəmiyyəti qeyd edilir.
Paribəkt və Veşe lüğət üzrə çalışmalar sisteminin iyerarxiyasını yaratmışdı:
1. Selektiv diqqət. Bu növ çalışmalar, tələbələrin diqqətini xüsusi növ leksik vahidə yönəldir.
Məsələn, mətndən əvvəl sözlərin siyahısını təqdim edilir, tələbələrə sözlər oxudulur və onların diqqəti bu
sözlərin mətnin hansı hissəsində olduğuna yönəldilir.
2. Tanınma çalışmaları. Bu növ çalışmalarda tələbələr sözlərin formasını və mənasını assosiasiya
edirlər. Məsələn, mətndəki və ya cümlələrdəki boşluqları doldurur, sözlərin düzgün mənalarını tapırlar.
---
3. Manipulyasiya. Manipulyasiyada, tələbələr morfoloji və qrammatik biliklərinə istinad edərək
frazaların elementlərini yenidən yerləşdirirlər. Məsələn, sözləri yaratmaq üçün köklər və affikslərdən istifadə
edirlər.
4. Şərh etmə: Tələbələrdən mətndə mövcud olan sözlər arasındakı əlaqəlilik soruşulur. Sözlərin
sinonimi və ya antonimini göstərmək buna nümunə ola bilər.
5. Nitq çalışmaları: Müxtəlif yollarla sözlərin parafraz edilməsi və sinonimlərinin tapılması kimi
çalışmalar buraya aid edilir.
Lüğətin öyrənilməsində mətnin oxunulması da vacib rol oynayır. Dunmor yeni leksik vahidlərin başa
düşülməsində və öyrənilməsində mətnin oxunulmasının əhəmiyyətini vurğulamışdı. Lüğətli çalışmalardan
ibarət olan mətnlər tələbələrin diqqətini xüsusi leksik vahidlərə yönəldir, hədəf sözlərin mənalarının və
funksiyalarının təhlil edilməsi və başa düşülməsinə imkan yaradır. Nəticə etibarı ilə, mətnlərdən istifadə
etməklə gizli və aşkar yolla lüğət öyrənməni birləşdirmək, mətnlərə aid çalışmalar sistemini və fəaliyyət
növlərini təşkil etmək lüğətin mənimsənilməsini və yadda saxlanılmasını daha səmərəli edir.
Çalışmaların səmərəliliyinə təsir edən iki əsas amil dilin mənimsənilməsi üzrə araşdırmalarda
vurğulanır. Sezmək və diqqət. Sezmək hər hansı bir leksik vahidə diqqət yetirilməsi prosesidir. Karqozari və
Qemi vurğulayırlar ki, sezmə prosesində leksik vahid kimi araşdırılan söz müəyyən zaman ərzində öz
məzmunundan çıxarılır. Müxtəlif çalışma növləri də tələbələrin diqqətini xüsusi leksik vahidə yönəldir.
Məsələn, verilmiş naməlum sözlər əsasında cümləni tamamlamaq və ya yeni cümlələr yazmaq tələbələrin
diqqətini xüsusi leksik vahidə istiqamətləndirir.
Neyşn isə xarici dildə lüğətin inkişafına təsir edən digər 3 əsas amili göstərib:Diqqət, yadda saxlama
və yaratma. Tələbə sözə lüğətdə baxdığı zaman diqqət prosesi baş verir. Eyni sözün müxtəlif kontekslərdə
təkarı zamanı yadda saxlama prosesi baş verir. Sözlər məqsədli olaraq nə qədər çox təkrarlanarsa öyrənmə
prosesi də bir o qədər səmərəli olur. Üçüncü amil kimi tanınan yaratma müxtəlif kontekslərdə eyni sözün
müxtəlif mənaları ilə qarşılaşmaqdır.
İngilis dili fakültələrinin yuxarı kurslarında nitqin leksik aspektinin aşılanması zamanı aşağıda
sadalanan 9 növ çalışma tipinin də vacibliyi vurğulanır :
 boşluqların doldurulması;
 sözün izahına uyğun yerləşdirilməsi;
 düzgün sözün seçilməsi;
 kateqoriyalaşdırma;
 artıq olan sözün çıxarılması;
 söz yaradıcılığı;
 birlikdə işlənən sözlər;
 dialoqun tamamlanması;
 sözün sinonim və ya antoniminin tapılması.
Boşluqların doldurulması üzrə olan çalışma növlərində uyğun söz boşluğa yerləşdirilir. Prosedura
aşağıdakı şəkildə baş verir:
 ilk öncə boşluqdan əvvəlki və sonrakı mətn düzgün sözün seçilməsi üçün diqqətlə oxunulur;
 bəzən söz qutusunda boşluqlardan daha çox söz olur, bunun üçün boşluqlara ən münasib sözlərin
seçilməsi üçün diqqətli olmaq lazımdır;
 tələbələr bildikləri sözlərlə boşluqları doldurmağa başlamalıdırlar və həmin sözləri işlətdikdən sonra
qarışdırmamaq üçün işarələməlidirlər;
 bütün boşluqları doldurduqdan sonra, tələbələr bütün mətni yenidən oxuyaraq, onun nə dərəcədə
məntiqli səsləndiyinə diqqət yetirməlidirlər.
Sözün izahına uyğun yerləşdirilməsi zamanı hər söz öz definisiyasına uyğun qoyulmalıdır.
Tələbələr bu tipli çalışma növlərini yerinə yetirərkən aşağıdakı mərhələlərə diqqət yetirməlidirlər:
 ilk olaraq definisiyalar diqqətlə oxunmalıdır;
 tələbələr bildikləri sözlərlə çalışmanı yerinə yetirməyə başlamalıdırlar;
 oxşar sözləri definisiyalarına uyğun yerləşdirən zaman diqqətli olmaq lazımdır;
 qurtardıqdan sonra cavabları diqqətlə yoxlamaq vacibdir.
Düzgün sözün seçilməsi-bu tip çalışmalarda iki və ya üç mümkün cavabdan düzgün olanı
seçilməlidir.Bu sıralama aşağıdakı şəkildə aparılır:
 sözdən əvvəlki və sonrakı cümə diqqətlə oxunulur;
 mətnin mənası diqqətli şəkildə düşünülür;
 düzgün hesab edilən sözlər seçilir;
---
 səhv hesab edilən sözlər kənarlaşdırılır;
 bəzən mənaca bir-birinə oxşar olan sözlər fərqlənirlər, məsələn, rob və steal; funny və fun, make
və do kimi. Bu sözləri seçərkən kontekst nəzərə alınmalıdır;
 çalışmalar yerinə yetirildikdən sonra diqqətli şəkildə yenidən
yoxlanılmalıdır. Aşağıdakı çalışma nümunəsi bu tip çalışma növlərinə aiddir.
Choose the correct word to complete the sentences
1) After loading our skis and bags, we onto the bus.
2) The bullet entered his arm, exited his shoulder and in his jaw.
3) The space shuttle flight had to be at the last minute because of severe weather
conditions.
4) He quit his job because he wasn't able to get along with his workers.
5) I wasn't there, but it was a great party.
6) His best friend him to divorce his wife after he found out she was having an affair.
7) If you don't wear a helmet when you ride your bicycle, the current is about equal to the
cost of buying a new helmet.
8) The picnic has been cancelled on of the rain.
9) He has been of murder in the death of his business partner.
10) The police freed a suspected murderer because they didn't have enough to charge him.
1.Aborted; 2.Account; 3.Accused;4.Apparently;5.Counseled;6.Evidence;7.Fellow;8.Lodged;9.Penalty;10.
Proceeded.
Fərqli sözün çıxarılması-fərqli sözün seçilməsinə aid olan çalışmalarda üç və ya dörd sözdən fərqli
olanı seçilir.
1. İlk öncə bütün sözlərin diqqətli şəkildə oxunulması vacib hesab edilir.
2. Fərqli sözü seçməyə başlamazdan əvvəl sözlər arasında əlaqəni tapmaq lazımdır.
3. Bəzən sözlərin fərqli olduğu səbəbini izah etmək lazım gəlir və bunun üçün təlimatların
izlənilməsi vacibdir.
4. Bəzən mənası bilinməyən söz intuisiya vasitəsi ilə tapıla bilir və doğru olur.
5. Qurtardıqdan sonra cavabları yenidən nəzərdən keçirmək lazımdır.
Söz yaradıcılığı-söz yaradıcılığı tipli çalışmalarda cümlə və ya mətn oxunulur, bundan sonra isə
həmin mətnə və ya cümləyə uyğun olaraq sözün forması isimdən sifətə, feldən isimə və s. dəyişilir. Məsələn,
aşağıdakı nümunəni nəzərədən keçirək:
The was very nervous. (sing)
Bu cümlə nümunəsi şəxs bildirən isimlə tamamlanmalıdır (singer). Feil (sing) şəxs bildirən ismə
(singer) çevrilməlidir.
Bu tipli çalışmalarda prosedura aşağıdakı şəkildə baş verir:
 ilk öncə dəyişilməsi lazım olan sözə diqqət yetirilməlidir;
 əksər hallarda sözün başlanğıc forması deyil, sonu dəyişikliklərə məruz qalır;
 yeni söz fel, isim, sifət və ya zərf formasında ola bilər;
 -ment, -ion, -ness, -ity isim düzəldən şəkilçilərə aid edilir. Şəxs bildrən isimlərin sonluğu isə -er, -
or, -ist, -ian kimi şəkilçilər ilə bitir;
 -able, -ible, -ive, -al, -ic, -ed, -ing sifət düzəldən şəkilçilərə aid edilir;
 bəzi fellər : -ise, -ate, -en şəkilçiləri vasitəsi ilə düzəlir;
 əksər zərflər –ly şəkilçisi ilə düzəlir;
 çalışma yerinə yetirildikdən sonra yenidən diqqətlə nəzərdən keçirilməlidir.
Birlikdə işlənən sözlər.
Bu növ çalışmalarda hər qrupdan bir söz götürülərək söz birləşməsi yaradılır.
1. Söz birləşmələri: fel+ism: make + friends, do + your homework və s.
2. Mürəkkəb isimlər: snow + boarding, wind + surfing, mountain + biking və s.
3. Sözönləri ilə işləyən fel və ya sifətlər: listen + to, look + at, agree + with, good + at, interested + in
və s.
---
Birlikdə işlənən sözlərə aid aşağıda çalışma nümunəsi verilib:
Put the words with the correct verb.
Take……….
Break………
Have……….
a break Breakfast a relationship Time
a leg the law a look a habit
a headache a holiday a promise the ice
a window a taxi a chance a rest
a haircut a world record a drink a problem
an exam a bath the rules someone's place
a seat someone's heartNotes a chair
8. Dialoqun tamamlanması.
Dialoqun tamamlanması tipli çalışmalarda müəyyən mətndən çıxarılmış hissə və ya söhbət verilir.
Söz qutusunda isə dialoqdakı boşluqları doldurmaq üçün müvafiq sözlər verilir. Tələbələr ilk öncə dialoqu
oxuyub məzmununu başa düşməlidirlər. Sonra qutudakı sözləri boşluqda uyğun olan yerlərə
doldurmalıdırlar. Aşağıda dialoq tipli çalışma nümunəsi təqdim edilmişdir [7]:
box change identification post rate send take
*Where could I buy stamps? **At the -office. And there's a letter- as well.
*How much is it to this letter by air mail? **One pound thirty.
*I'd like to send this parcel by special delivery. How long will it ? **Two days.
*I'd like to open an account at your bank. **Have you got any form of ?
*Can I some euros, please? **Sure. But the exchange isn't very good, I'm afraid.
Beləliklə, yuxarıdakı fikirlərdən belə qənaətə gəlinir ki, İngilis dili fakültələrində təhsil alan
tələbələrə nitqin leksik aspektinin aşılanmasına dair təklif edilən çalışmalar sisteminin əksəriyyəti
kommunikativ xarakterli olmaqla nitq və nitqin başa düşülməsi, nitq kommunikasiyası mexanizmlərinin, nitq
bacarıqları və müxtəlif dil bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi üzrə təşkil edilməli; dil materiallarının
mənimsənilməsinə kömək etməli; tələbələrdə fəal təbii söhbət təsəvvürü oyatmalı; bir növ öyrənənlərin
fəaliyyəti ilə məntiqi bağlılığı olmalı; tələbələrin mühitini əks etdirməli və verilmiş sözlərin işlədilməsi üçün
onlarda stimul oyatmalıdır.
1. AKBAYIR. S, Metin Bilgisi: Okuma,Anlama,Yorumlama,Çözümleme, Deniz Kültür Yayınları, Samsun 2004. 467 s.
2. Daloğlu. A. Web –Tabanlı Ingilizce Kelime Öğretimi ve Tekrar Modeli. Politeknik dergisi/cilt 10, sayı 3, 2007. 45 s.
3. Yaman. H, Akkaya . D. Dil biliminin kelime öğretimine açilan kapisi: bağlam türleri-Turkish Studies - International Periodical For
The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, p. 2599-2610, Ankara-Turkey.
4. Вепрева Т. Б. Лексика в обучении иностранным языкам// Вестник Поморского университета. Сер: Гуманит. и соц.
науки. 2010. № 6. Pp1-8.
5. Комков. И. Ф. Методика преподавания иностранных языков. – М. Просвещение, 2009. – 435 с.
6. Миролюбов А. А. История отечественной методики обучения иностранным
языкам. – М. СТУПЕНИ, ИНФРА-М, 2002. 448 с.
7. https://elticenter.wordpress.com/2015/03/23/different-types-of-exercises-that-esl-teachers-can-use-to-help-students-reinforce-their-
english-vocabulary/
İDMANÇININ TAKTİKİ HAZIRLIĞI

Quliyeva Səmayə Akif qızı
Müəllim
Orcid id: 0000-0002-2942-0944
Abstract: Tactical preparation occupies an important place in the athlete's general preparation and is
related to the athlete's theoretical, physical, technical, psychological and intellectual preparation. A high level
of tactical preparation helps the athlete to plan the course of the game and gain an advantage. When tactical
preparation is combined with technical preparation, the result is positive. The results of the impact of the
athlete's tactical preparation on both physical and psychological preparation are reflected in the research
work with concrete examples. The concepts of strategy and tactics have also been clarified. A description of
the tactical possibilities of the athlete keeping his opponent under psychological pressure, often attacking,
cold- blooded, self-confident, stubbornly forcing his opponent to compete on his own terms is given. Tactical
tools such as quick perception, assessing the situation of the competition, making decisions according to the
situation and the level of preparation, being able to analyze and predicting the actions of opponents, which
---
affect the
---
development of tactical thinking, are presented with examples. Depending on the characteristic features of
the sports chosen by the athlete, tactical examples of tactical preparation were given and tactical approaches
were analyzed taking into account location, use of space and other conditions based on the chosen sport.
Key words: tactics, tactical training, strategy, technical training, tactical tool, psychological effect
İdmançının yarışda qarşıya qoyulan məqsədinə nail olmaq üçün özünün və rəqibinin hazırlığını
nəzərə almaqla əvvəlcədən düşünülmüş və planlaşdırılmış fəaliyyətə taktika deyilir.
Taktiki hazırlıq oyunçuların hər bir oyun vəziyyətində optimal həll yolunu seçməsinə və onu
səmərəli tətbiq etməsinə imkan verən vərdişlərin öyrənilməsi və təkmilləşdirilməsi, oyunçular tərəfindən
peşəkar biliklərə yiyələnmə prosesidir. İdmançının taktiki hazırlığı onun ümumi hazırlığında mühüm
yerlərdən biri hesab edilir. Taktiki hazırlığın əsas məqsədi idmançının qələbə səviyyəsinə çatması və ya ən
yüksək nəticə əldə etməsi üçün şərait yaratmaqdır. Taktiki hazırlığın əsas xüsusiyyəti nəzəri hazırlıq zamanı
əldə edilən taktiki biliklərdir. Bu zaman taktiki və nəzəri hazırlığın məzmununun üst-üstə düşməsi kimi baş
verir. Məhz buna görə də idman hazırlığının bir hissəsi nəzəri taktiki hazırlıq kimi qeyd olunur. Hazırlığın bu
hissəsinin nəzəri hazırlıqla əlaqəsi baxımından biz nəzəri hazırlığı bu hazırlıq hissəsinin üstün hissəsi hesab
edirik. Çünki nəzəri hazırlıq nəzəri taktiki hazırlıqdan daha geniş məzmun dairəsinə malikdir. Taktiki
hazırlığın məzmununa taktiki təfəkkürün və taktiki fəaliyyətin inkişafına yönəlmiş fəaliyyətlər daxildir.
Fərdin oyun fəaliyyətinin taktiki hissəsi oyun vəziyyətlərinin həlli zamanı oyunçunun zehnində baş verən
düşüncə hərəkətləri və əməliyyatlarıdır. Ona görə də seçilmiş taktika oyunçunun qabiliyyətinə
əsaslanmalıdır. (https://www.intechopen.com/chapters/60020)
Taktiki hazırlıq idmançının fiziki, nəzəri, texniki, intellektual, psixoloji və inteqral hazırlıq növləri
ilə sıx bağlıdır. Məsələn, idmançılara məşqçi tərəfindən yarış qaydalarında baş verən müəyyən dəyişikliklərlə
bağlı nəzəri məlumat veriləndə bu idmançının taktikasının da dəyişməsinə səbəb olur. İdmançının fiziki
hazırlığı onun taktiki bacarığını müəyyən etməyə kömək edir və bu rəqibinin təzyiq altında saxlanmasına,
tez- tez hücuma keçməsinə dəstək olur. İdmançının taktiki imkanlarına psixoloji hazırlığın təsiri isə onun
soyuqqanlı, özünə inamlı, inadkar olaraq rəqibini öz qoyduğu şərtlərlə yarışmağa məcbur etməsi ilə
xarakterizə edilir. İdmançının rəqibinin idman nailiyyətlərini, bacarığını nəzərə alaraq onun tətbiq edə
biləcəyi taktikanı öncədən müəyyənləşdirə bilməsi taktiki hazırlığın əsas xüsusiyyətlərindən biri hesab edilir.
Taktiki düşüncənin inkişafına sürətli qavrama, yarışın vəziyyətini qiymətləndirmək, yaranan vəziyyətə və
hazırlıq səviyyəsinə uyğun qərarlar vermək, təhlil etməyi bacarmaq və rəqiblərin hərəkətlərini qabaqcadan
müəyyən etmək bacarıqları daxildir. Məlumdur ki, hər dəfə eyni taktiki vasitələri istifadə etmək və yüksək
nəticə qazanmaq real deyil. Çünki rəqiblər qarşı tərəfin metodlarını və taktikalarını müəyyənləşdirdiyi üçün
əks vasitə hazırlamaq imkanı yüksək olur. [Mecidov, 2022: s.79-80]
Rəqibin psixologiyasına təsir etməyin başqa üsulu ona özünün daha güclü olmağını göstərməkdən
ibarətdir. Suya tullanan idmançı ilk öncə özünün daha çətin və effektli suya tullanışını edir. Bununla o,
bacarığını göstərərək bu yarışda gücünün çox olduğunu bəyan edir, sanki çempion olacağını bəri başdan öz
rəqibinə bildirir. Əgər bu hərəkət yüksək səviyyədə alınarsa, rəqiblər ciddi psixoloji təsirə məruz qalırlar və
öz çıxışlarını psixi təsir altında həyata keçirirlər. Bəzi hallarda idmançılar rəqiblərindən daha güclü
olduqlarını nümayiş etdirmək üçün özlərini çox inamlı və sakit aparmaqla onlara təsir göstərirlər. Özünə
inamın nümayişi idmançılara daha tez təsir göstərir və onlar daha da həyəcanlandırır. [Əliyev, 2008: s.92]
Əksər hallarda strategiya və taktika anlayışları səhv salınır. Strategiya konkret rəqabətdə əvvəlcədən
hazırlanmış tədbirlər planı kimi başa düşülür. Plan əsas strategiya nöqtələri ilə müəyyən edilir. Taktika fərdi
rəqabət vəziyyətlərinin (münaqişəli vəziyyətlərin) mümkün həll yollarını daha da təhlil edir və göstərir.
Taktiki hərəkətlərin həyata keçirilməsi aşağıdakı kimi həyata keçirilir:
Qavrayış və təhlil (situasiyanın baş verməsi – vəziyyətin tanınması – vəziyyətin təhlili), zehni həll
(həll təklifi – həll seçimi), hərəkət həlli (həllin icrası, rəy).
Taktiki bacarıqların əldə edilməsi idmançıya təsir etməyi nəzərdə tutur:qavrayış (məkan, ritm,
obyektlər), düşünmə və qərar qəbul etmə (analiz, sintez, ümumiləşdirmə, intuitiv həllər - qavrayış
çərçivəsindən kənar həllər), biliklər (qaydalar, idman döyüş davranışının təşkili, konkret vəziyyətlərdə taktiki
hərəkətlərin prinsipləri, strategiya bilikləri) və təcrübə (yaddaş, gözləmə).
Təcrübə çox gec əldə edilən bilikdir. Məşqçilər idmançıların təcrübə ilə öyrənməsini gözləmək
əvəzinə onların taktiki bacarıqları öyrənməsini sürətləndirmək üçün müxtəlif üsulları sınaqdan keçirirlər.
Bunu etmənin ən yaxşı yolu, onlara qərar vermə qabiliyyətlərini artıracaq məlumat və təcrübələr təqdim
etməkdir. İdmançıların idman qaydaları, öz komanda strategiyanızın aydın təqdimatı, onların komandadakı
fərdi rollarını və fərdi güclü və zəif tərəflərini, rəqiblərin güclü və zəif tərəflərini başa düşməyi, rəqabətə
bənzər təcrübələri analiz etməyi və yarışlardan əvvəl və yarışlar zamanı uğurun açarları haqqında
xatırlatmaların təqdim edilməsi zəruridir.
---
İdmanda mükəmməllik bir hərəkət deyil, bir vərdişdir. Eyni şəkildə, taktiki bacarıqların inkişafı üçün
heç bir qısa yol yoxdur. Əksinə, idmançılar bu bacarıqları təkrar-təkrar taktiki vəziyyətlərlə qarşılaşaraq və
onlara uğur əldə etmək üçün ən yaxşı fürsət verən şeyləri etməklə inkişaf etdirirlər. İdmançılar həm texniki,
həm də taktiki bacarıqlara malik olduqda hər dəfə yarışdıqları zaman onların uğur şansları artır. Qeyd
etməliyik ki, burada əsas diqqət oyunu qazanmaq, yarışda birinci olmaq və ya rəqibi məğlub etmək deyil,
effektiv icradır. Taktiki qərarlara gəldikdə, idmançıların nəzarət edə biləcəyi yeganə şey istənilən vaxt
etdikləri seçimlərdir. Bununla belə, əgər onların qərarları idman qaydalarını dəqiq başa düşmək, komanda
strategiyası haqqında biliklər, öz rolları və imkanları, eləcə də rəqiblərinin imkanları barədə məlumatlılığa və
müxtəlif dəyişən amillərin qiymətləndirilməsinə əsaslanırsa, onlar düzgün qərarlar qəbul etmək ehtimalı daha
yüksəkdir. [Craig, 2007: s.100-105]
İdmançının taktiki hazırlığı onun seçdiyi idman növlərindən asılıdır. İdman növlərinin səciyyəvi və
yarış xüsusiyyətlərindən asılı olaraq taktika fərdi, qruppalı və komandalı ola bilər. Hər birinin məzmunu
haqqında qeydlər edək.
Fərdi taktikaya öz fərdi tapşırıqları olan və digər komanda üzvləri ilə əlaqəsi olmayan taktiki fəaliyyət
aid edilir. Taktikanın bu növü təkmübarizlik idman növləri, atletika, gimnastika, üzgüçülük və digər
növlərində tətbiq edilir.
Qruppalı taktikaya rəqabət fəaliyyətinin reallaşdırılması zamanı ümumi tapşırıqları olan və eyni
funksiyaları və eyni işi yerinə yetirən bir qrup idmançı tərəfindən icra edilən taktiki fəaliyyət aiddir. Bu
kateqoriyaya isə bədii gimnastikada qrup hərəkətləri, ekipajlarda avarçəkmə, velosipeddə komanda yarışı,
sinxron üzgüçülük, atletikada estafet qaçışlar nümunə ola bilər.
Komandalı taktikaya ümumi vəzifələri olan, lakin rəqabət fəaliyyətində fərqli funksiyaları yerinə
yetirən idmançılar komandası – qapıçı, müdafiə xətti, orta xətt və hücum daxildir.
Taktikanın 2 növü var: ümumi və xüsusi.
Ümumi taktikaya seçilmiş idman növünün yarışlarında uğur qazanmaq üçün zəruri olan bilik və taktiki
bacarıqlara yiyələnmək daxildir.
Xüsusi taktikada isə konkret yarışlarda və konkret rəqibə qarşı uğurlu çıxış etmək üçün zəruri olan
bilik və taktiki fəaliyyətə yiyələnmək nəzərdə tutulur. [Məcidov, 2022: s.83-90]
Taktiki vasitələrə fəallıq, məhdudlaşdırma, təkrar hücum, ikiqat aldatma, çağırış, əks çağırış daxildir.
Fəallıq taktiki vasitəsi ilə idmançə rəqibi müdafiə olunmağa məcbur edir. Bu zaman idmançı rəqibinin
üzərinə yarım qüvvə ilə aldadıcı xarakter daşıyan hücumlar, fəal hərəkətlər edir. Özünü rəqibdən daha
hazırlıqlı göstərir. Rəqib bu həmlələri dəf etməyə çalışarkən hücum haqqında düşünmür və beləliklə fikri
ancaq öz hərəkətlərinə qarışır. Bu taktiki vasitədən istifadə edərək üstünlüyü qorumaq və qələbə qazanmaq
mümkündür.
Məhdudlaşdırma taktiki vasitəsi ilə rəqib müdafiə olunmağa məcbur edilir və onun fəal hərəkətlərinin
qarşısı alınır. Bu taktika sürətli və cəld rəqiblərə tətbiq edilir.
Təkrar hücum taktiki vasitəsi ilə idmançı rəqibin müdafiəsini zəiflədir. Bunu reallaşdırmaq üçün
idmançı eyni texniki hərəkəti bir neçə dəfə yarım qüvvə ilə, tam olmayaraq yerinə yetirir.
İkiqat aldatma taktikası vasitəsindən istifadə etməklə idmançı rəqibinin müdafisəsini zəiflədir.
Çağırış taktikasından isə çox cəld və sürətli idmançı istifadə edə bilər. Bu taktiki vasitədən istifadə
edən idmançı rəqibini hücuma keçməyə məcbur edir. Bu taktikanı tətbiq edərkən isə özünü rəqibindən
yorğun, zəif, əzilmiş göstərir. Rəqibin hücuma keçməsinə şərait yaradır. Belə imkanları görən rəqib hücuma
keçərək əvvəlcədən hazırlanmış əks-fəndin qurbanı olur.
Əks çağırış taktiki vasitəsindən istifadə etməklə idmançı rəqibinin müdafiəsini zəiflətməyə müvəffəq
olmağa çalışır. Yarış zamanı elə peşəkar idmançılar olur ki, onların müdafiəsini yarmaq mümkün olmur. Bu
zaman bir anlığa hücum dayandırılır. Hücum olmayan yerde müdafiə olmur. Bu andan istifadə edib qəflətən
hücuma keçib məqsədə nail olmaq mümkündür. [Məcidov, 2022: s.84-85]
Taktiki hərəkətlərə nümunə olaraq aşağıda qeyd edilənləri də göstərmək olar.
1. Əsl niyyəti gizlətmək
2. Sərbəst manevr etmək və rahat mövqeni götürə bilmək bacarığı
3. Rəqibin hücumuna sürətli cavab
Optimal uğur əldə etməyə yönəlmiş taktiki hərəkətlər taktiki biliklərə, bacarıqlara, taktiki
bacarıqlara, fiziki keyfiyyətlərə, iradə gücünə və digər komponentlərə uyğun qurulmalıdır. [Shavkatovich,
2020: s.108- 111]
Taktikalar idman və ya fəaliyyətdən asılı olaraq dəyişir, Ümumi oxşar cəhətlərin olmasına
baxmayaraq yerləşdirmə, məkandan istifadə, hərəkət və ya şərt seçimi nəzərə alaraq tələblər dəyişir. İxtiyarı
bir idman növünü, basketbolu götürək və bu idman növündə nəzərə alınacaq taktiki məsələləri analiz edək.
---
Mövqeləşdirmə. Əksər oyun taktiki xarakter daşıyır. Müdafiə oyunçusu həmişə oyunçu ilə səbət
arasında yerləşdirilməlidir. Oyunçular nəzərdə tutulan yolları bağlamaq üçün hərəkətə davam etməlidirlər.
Məkandan istifadə. Basketbolda çox sürətli hərəkət və çeviklik əsasdır. Oyunçular ötürmələr etmək və
meydançada irəliləmək üçün bütün meydançadan istifadə etməlidirlər.
Vəziyyət. Buraya aşağıdakılar daxil ola bilər: qalib, itirmək, zədələr, tamaşaçılar. Qeyd edilənlərin
hər biri qəbul edilən qərarlara təsir edə bilər. (learnzone.loucoll.ac.uk/sportres/CourseGenie/Sport/2009)
Bütün qeyd edilən məsələləri nəzərə aldıqda nəzərdə tutulan məqsədlərə nail olmaq mümkün olacaq.
Ədəbiyyat
1. Craig A. Wrisberg. (2007) Sport Skill Instruction for Coaches, Human Kinetics
2. Əliyev K. (2008) İdmançının qələbə psixologiyası, Bakı
3. Məcidov N. (2022) Bədən Tərbiyəsinin Nəzəriyyəsi və Metodikası, III hissə, Bakı
4. Shavkatovich F.A. (2020) The relationship between the weight classes and competitive activity of judo athletes. International
Journal of Physical Education, Sports and Health 108- 111.)
5. https://www.intechopen.com/chapters/60020
6. learnzone.loucoll.ac.uk/sportres/CourseGenie/Sport/2009
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ DƏRSLƏRİN YENİ ELMİ-DİDAKTİK ƏSASLARINA DAİR

Selemanova Aynur Astan qızı
Doktorant
Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan
Orcid id:
Abstract. Summarizing lessons are one of the most relevant topics of didactics. Similar lessons are
used in modern education as well as in traditional education. The analysis we conducted to create his new
system helped us clarify many issues. This is different from the traditional training, in the modern training,
generalizing repeated lessons were built according to 4 content lines. However, the implementation
conditions of studies on generalizing repeated lessons in textbooks and methodical materials still include
language rules. The results of standards implemented on other content lines are not taken into account. We
believe that generalizing repetition cannot be limited to language rules alone. We believe that the tasks of
preparing presentations for students on the topics held during the quarter should also be included in this
system. We consider the generalizations here both philosophically and pedagogically.
Keywords : generalizing repeated lessons, traditional training, new training structure, requirements
for a modern lesson, a new system of generalizing lessons, expected results, final results, training goals,
training results, research topics.
Giriş.
Ümumiləşdirici dərslər didaktikanın ən aktual mövzularındandır. Ənənəvi təlimdə olduğu kimi,
müasir təlimdə də belə dərslərdən istifadə olunur. Onun yeni sistemini yaratmaq üçün apardığımız təhlillər
bizə bir çox məsələni dəqiqləşdirməyə kömək etdi. Bu da ənənəvi təlimdən fərqli olaraq, müasir təlimdə
ümumiləşdirici təkrar dərslərin də çalışmalarının 4 məzmun xəttinə uyğun qurulması oldu. Lakin dərsliklərdə
və metodik vəsaitlərdə ümumiləşdirici təkrar dərslər üzrə çalışmaların icra şərtləri yenə də dil qaydalarını
əhatə edir. Digər məzmun xətlərinə dair reallaşdırılan standartların nəticələri nəzərə alınmır. Biz hesab edirik
ki, ümumiləşdirici təkrarı təkcə dil qaydaları ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Hesab edirik ki, şagirdlərə rüb
ərzində keçirilən mövzulara dair təqdimatlar hazırlamaq tapşırıqları da bu sistemə daxil edilməlidir. Biz
burada ümumiləşdirmələri həm fəlsəfi və həm də pedaqoji anlamda nəzərə almış oluruq.
Əsas hissə: Dərslər cürbəcür olur: induktiv dərslər, deduktiv dərslər və induktiv- deduktiv dərslər.
Bunlar Qərbdən əxz olunan metodoloji təsnifatdır. Rus və rus dili vasitəsi ilə tanış olduğumuz pedaqoji
didaktiukada drslərin tipləri belə qeyd olunardı: yeni bilik verən dərslər, möhkəmləndirmə dərsləri, ev
tapşırıq dərsləri, qarışıq tipli dərslər, habelə jurnal dərsləri və ümumiləşdirici təkrar dərsləri...
Ənənəvi pedaqoji nəzəriyyələrdə imla, ifadə və inşa dərsləri ayrıca qeyd olunardı. Belə dərslərin də
təsnifatları fərqli idi. Məsələn, rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi dərsləri, yoxlama dərsləri, hətta imlalar da,
növlərinə uyğun olaraq köçürmə imla dərsləri, izahlı imla dərsləri, sərbəst imla dərsləri və s.i.a.
İmlalar əgər qrammatik tapşırıqlı olardısa, onlar da qrammatik tapşırıqlı imla dərsləri adlanardı və
yaxud da linqvistik tapşırıqli imla dərsləri adlana bilərdi.
Ənənəvi təlimdə proqram materiallarının planlaşdırılması, yəni bölgüsü hazırlanar və orada metodik
göstərişlər verilərdi. Belə vəsaitləri əsl metodoloqlar hazırlaya bilərdilər. Orada proqram materialı, imla, inşa
və ifadələr üzrə bütün dərslər saatlara görə verilərdi. Eyni zamanda hər rübün axırında ümumiləşdirici
dərslərin də məzmunu və metodları verilərdi. Keçmiş dildə ona “Keçilənlərin təkrarı, ümumiləşdirilməsi
və sistemə
---
salınması” deyilərdi. O iş gərək zərrəbin dəqiqliyi ilə qurulardı ki, dərslik yazanlar yazı işlərinin növündə və
həcmində heç bir xırda səhvə belə yol verməyəydilər. Fənn müəllimlərini dolaşdıran heç nədə yalnışlıq ola
bilməzdi.
Professor Əziz Əfəndizadə dil və ədəbiyyat müəllimlərinin ixtisas jurnalı vasitəsilə də onlara strateji
istiqamətləri verirdi. Biz belə dərslərin pedaqoji – psixoloji əhəmiyyətini yüksək dərk edərək yüksək
qiymətləndirdik.
Açıq dərslərin də ümumiləşdirici mövzulardan seçilməsini təklif edərdik. Müasir texnoloji
innovasiyalarla zəngin olan dərsliklərdə dair. (1;3;5). Metodik vəsaitlərdə (2;4;6) belə dərslərin didaktik
planlaşdırılması dərsliklərdəki materiallarla kordinasiya şəklində verilir. Həmin kordinasiya bizi, təbii ki,
müəyyən cəhətlərdən, razı salır.
Eyni zamanda cümlədə bir sıra say, sifət, zərf kimi işlənə bilən sözlər isimləşir və isim kimi
hallana, cəmlənə və mənsubiyyətə görə dəyişə bilir. Məsələn : O bizə səhər gəldi, axşam getdi. Gecələr ay
işığı necə də gözəl görünür və s.
“Bunlar omomorfem sözlərdir” ifadəsi ümumiləşmiş qrammatik ifadədir. Hansı təcrübədən yaranmış
termindir ? Əlbəttə, cümlədə bir neçə oxşar və mənaca fərqli antonimlərdə işlənən sözlərdir. Anoloji sözlər
və ifadələr olmasa, ümumiləşmiş ifadələr də, təbii ki, yaranmaz.
Bunlar təbiidir ki, dil qaydalarına dair ümumiləşmiş nümunələrdir. Ənənəvi təlimdə də, müasir
təlimdə də vardı və indi də var.
Söz də, söz birləşməsi də, cümlə də diferensasiya olunaraq, yəni tərkibi mövzulara parçalanaraq
öyrədilir və axırda ayrı-ayrı hallar bir ümumidə birləşir. Bəs axı elə keçmişdə də, indinin özündə də oxu,
yazı, dinləyib-anlama, danışma və s. dərslərində ümumiləşdirmə aparmaq lazım deyilmi ?
Dərslərin növləri, tipləri varsa, oxu və yazı dərslərinə dair ümimiləşdirici materiallarda bunlar niyə
nəzərə alınmasın ?
Məgər bu sualın qoyuluşu özü düzgün deyil ? Sualın qoyuluşu düzgündür. Ənənəvi didaktikanın
məntiqinə görə bu mövzu elmi əsaslarla qurulmamışdır. Bu, birinci çıxardığımız nəticədir. İkinci nəticə odur
ki, rus dilindən əxz olunan təhsil metodologiyasında bu boşluq mövcud olmuşdur. Biz onu heç bir dəyişiklik
etmədən, aksiomatik qəbul etmişdik. Metodik təfəkkürümüz o səviyyədə deyildi ki, dəyişməyə cəhd
göstərək. Əsaslandırmalar gətirək və deyək ki, rüb ərzində şifahi və yazılı dil bacarıqları da öyrənilibsə,
bunların hamısına aid sual-tapşırıqlarla birlikdə ümumiləşdirici dərs olmalıdır.
Müasir təhsil fəlsəfəsində də 7-8 çalışma ilə ümumiləşdirici təkrar keçirilir, lakin morfologiya və
sintaksisdən dil qaydaları sistemi üzrə oxu, yazı, dinləyib-anlama və danışma standartlarına dair bacarıqlar
nəzərə alınmır.
Bəs vəzifə nələrdən ibarətdir? Biz həmin vəzifələri nəzəri cəhətdən tezislər şəklində qeyd edir və
magistrant, aspirant, yaxud da doktorantlara ümumiləşdirici təkrar dərslərin yeni sistemini yaratmaq üçün
tədqiqat mövzuları seçməyi məsləhət görərdik. Həmin tipdən olan mövzuların bəzilərini aşağıda verir və bu
məqsədlə dərslikləri, metodik vəsaitləri, məktəb təcrübəsini təhlil etməyi fərziyyələr müəyyənləşdirib
eksperimentlər keçirməyi məsləhət bilərdik. Biz öz təcrübəmizdə Azərbaycan dilindən V-VII siniflərdə
ümumiləşdirici təkrar dərslərin didaktik sisteminin tədqiqinə başlamışıq. Güman edirik ki, aşağıdakı
mövzularla da ümumiləşdirici təkrar dərslərin metodik arsenalını zənginləşdirmək mümkündür :
1. İbtidai siniflər üzrə Azərbaycan dilindən cari və ümumiləşdirici təkrar dərslərin didaktik
sistemlərinin yaradılması:nəzəriyyə və təcrübə.
2. V sinifdə Azərbaycan dilindən ümumiləşdirici təkrar dərslərin nitq inkişafı aspektlərinin
qüvvətləndirilməsi: təlim məqsədləri, təlim nəticələri və standartları əsasında.
3. VI-VII siniflərdə təhsil məzmun xətləri arası fəndaxili inteqrasiya üzrə ümumiləşdirici təkrar
dərslərin qurulması şagirdlərin təfəkkür və nitq inkişafının əsası kimi.
4. Şagirdlərin mədəni nitq bacarıqlarının təkmilləşdirilməsində inkişafetrici və ümumiləşdirici təkrar
dərslərin imkanları və yolları.
5. VIII-IX siniflər üzrə Azərbaycan dilindən ümumiləşdirici dərslərdə ifadə, inşa, esse və hekayə
qurma səriştəsi nitq mədəniyyətinin əsası kimi.
6. Azərbaycan dilində cari və ümumiləşdirici təkrar dərslər qurmağın strukturunda diferensasiya və
inteqrasiya yeni didaktik sistemin əsası kimi.
7. Azərbaycan dilindən V-IX siniflərdə oxu və yazı məzmun xətləri arası dialektik əlaqələrin
qurulması ilə təlim məqsədləri və təlim nəticələrinin yaradılması yeni metodik sisteminin əsası kimi.
8. V-XI siniflərdə Azərbaycan dilindən innovasiya məzmunlu və məqsədli ümumiləşdirici dərslərin
nəzəriyyəsi və təcrübəsi və s.
---
Bu mövzular üzərində cüzi əlavələrlə namizədlik və həm də doktorluq dissertasiyası mövzuları
vermək olar. Həmin mövzulardan səmərəli istifadə etmək üçün kordinasiya şuralarına və Ali Attestasiya
Komissiyasının müvafiq ekspert şuralarına bunları təqdim etmək məqsədəuyğundur.
Beləliklə, yeni təhsil quruculuğunda möhkəmləndirmə və tətbiq xarakterli ümumiləşdirici təkrar
dərslərin metodik və didaktik sistemi haqqında düşüncələrimiz və əməli təkliflərimizlə, habelə bu işdə fəal
kadr hazırlığı ilə yaradıcılığımızı davam etdiririk.
Ədəbiyyat :
1. Azərbaycan dili. (2012). 5-ci sinif üçün dərslik. – Bakı: Altun kitab.
2. Azərbaycan dili. (2012). 5-ci sinif, müəllim üçün metodik vəsait. – Bakı: Altun kitab.
3. Azərbaycan dili. (2014). 6-cı sinif üçün dərslik. – Bakı: Altun kitab.
4. Azərbaycan dili. (2014). 6-cı sinif müəllim üçün metodik vəsait. – Bakı: Altun kitab
5. Azərbaycan dili. (2014). 7-ci sinif üçün dərslik. – Bakı: Altun kitab.
6. Azərbaycan dili. (2014). 7-ci sinif, müəllim üçün metodik vəsait. – Bakı: Altun kitab.
İBTİDAİ SİNİFDƏ LAYİHƏ METODUNUN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİNDƏ ƏSAS ÇƏTİNLİKLƏR

Maçanova Cavahir İsaxan qızı
Doktorant
Azərbaycan Dillər Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-8437-3693
Abstract. For many years, the goal of school education has been to master the system of knowledge
that forms the basis of science, so the memory of students is overloaded with numerous facts, names, and
concepts. In the new education system, a smart, experienced teacher not only makes the child learn the rules
and exceptions, but also teaches them to think, draw conclusions, compare and apply new knowledge. The
project method allows for the formation of many skills, individualizes the learning process, becomes a
powerful tool in the hands of a skilled teacher, but the idea of project work is often destroyed in modern
school practice. The project method allows students to organize their collective work, which can become one
of the ways to improve their communicative competence. Well-organized project activities in elementary
school allow students to reach different levels of work in groups, where each student in the group can be a
consultant for a classmate or friend in a project or research activity.
Uzun illər məktəb təhsilinin məqsədi elmlərin əsasını təşkil edən biliklər sistemini mənimsəmək
olub, ona görə də şagirdlərin yaddaşı çoxsaylı faktlar, adlar, anlayışlarla həddən artıq yüklənib. Tədqiqatlar
göstərdi ki, orta məktəblərinin məzunları faktiki biliklərə görə əksər ölkələrdən olan həmyaşıdlarını
əhəmiyyətli dərəcədə göstərir. Yuxarı sinif şagirdləri fənn, bilik və bacarıqlarının mənimsənilməsini əks
etdirən reproduktiv xarakterli tapşırıqların öhdəsindən parlaq şəkildə göstərir. Məzmunu qeyri-adi, qeyri-
standart formada təqdim olunan praktiki, həyat vəziyyətlərində biliklərin tətbiqi tapşırığını yerinə yetirmək
və ya məlumatları təhlil etmək və şərh etmək, müəyyən bir nəticəni formalaşdırmaq və ya nəticələrini
adlandırmaq lazımdır.
Yeni təhsil sistemində ağıllı, təcrübəli müəllim uşağa nəinki qaydaları və istisnaları öyrənməyə
vadar edir, həm də onlara düşünməyi, nəticə çıxarmağı, müqayisə etməyi və yeni bilikləri tətbiq etməyi
öyrədir. Artıq ibtidai məktəbdə zəruri kompetensiyaların formalaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuş üsullardan
biri layihə metodu olmalıdır. Fikrimcə, ibtidai sinif şagirdləri hələ təhsil layihəsini tam başa çatdırmaq üçün
lazımi bacarıqlara malik deyillər
Layihə metodu bir çox bacarıqlar formalaşdırmağa imkan verir, öyrənmə prosesini fərdiləşdirir,
bacarıqlı müəllimin əlində güclü alətə çevrilir, lakin müasir məktəb praktikasında layihə işi ideyası çox vaxt
məhv olur. . Çox vaxt layihələr kompüterdə müstəqil şəkildə yerinə yetirilən mesajlar, hesabatlar, referatlar
və ya tapşırıqlar kimi iş formaları adlanır.
Kiçik şagirdlərin dizayn işində rast gəlinən əsas çatışmazlıqları nəzərdən keçirin.
Layihə fəaliyyətinin gedişində səhvlərin əksəriyyəti hərəkətlərin ardıcıllığının pozulması və ya işin
müəyyən elementlərinin xaric edilməsi nəticəsində yaranır. Bununla əlaqədar olaraq, layihə üzərində işin
mərhələlərini aşağıdakı kimi təsnifləşdirək:
1 Layihə mövzusunun seçilməsi.
2 Problemin ifadəsi və təhlili.
3. Problemin həlli üçün fərziyyələrin irəli sürülməsi və layihənin həyata keçirilməsi üçün
fəaliyyətlərin planlaşdırılması. (Qrupların formalaşdırılması. İşin mərhələli planlaşdırılması.)
4. İnformasiyanın toplanması və strukturlaşdırılması. Layihə qovluğunun (portfolio)
hazırlanması. 5 Məhsulun istehsalı və dizaynı.
---
6 Təqdimat formasının seçimi və onun hazırlanması.
7 Təqdimat.
8 Refleksiya.
Təbii ki, əgər bir layihə üçün bir dərs ayrılıbsa, onda yalnız mini-layihələr həyata keçirilə bilər, lakin
iş vaxtının azaldılması yalnız müəyyən mərhələlərdən keçməkdən imtina etməklə deyil, həlli daha asan olan
problemləri seçməklə həyata keçirilə bilər. Ola bilsin ki, bəzi layihələrdə bu və ya digər mərhələ bir və ya iki
dəqiqə ərzində tamamlansın (məsələn, kiçik sinif şagirdi öz tapşırığını yerinə yetirmə səviyyəsini əks kimi
xüsusi miqyasda günəş şəklində göstərə bilər),
Layihənin hər bir mərhələsində şagirdləri mümkün həllərin tam spektri ilə tanış etmək vacibdir, buna
görə də müəllim qrupun və fərdi iştirakçıların işinə nəzarət edir və istiqamətləndirir. Müəllim şagirdlərə
problemi görməyə kömək etmədikdə, onların həll yollarını dəstəkləmədikdə, problemin həlli üçün mümkün
yollar təklif etmədikdə layihə üzərində iş aparılmır.
Təbii ki, layihənin evdə həyata keçirilməsi yolverilməzdir. Sosial şəbəkələrdə valideynlərin oxşar
məzmunlu məktubları ilə doludur: “qızım 4-cü sinifdə oxuyur, biz “Moda” mövzusunda layihə hazırlayırıq,
amma layihənin məqsəd və vəzifələrində ilişib qalmışıq, haradan başlamaq lazımdır!!!” .
Layihə ev tapşırığına çevrilərsə, şagirdlər əvvəlcə qeyri-bərabər şəraitdə yerləşdirilir. Müəllim
uşaqların işini düzəldə bilməz, onların fəaliyyətlərinin qiymətləndirilməsi haqqında danışmağa belə ehtiyac
yoxdur. Bacarıqların formalaşması kortəbii şəkildə baş verir və tez-tez belə iş layihə metodunun
uzaqlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuş sadə bilik toplanmasına çevrilir.
Layihə fəaliyyəti şagirdlərin onlar üçün əhəmiyyətli olan problemi həll etmək üçün müəllim
tərəfindən təşkil edilən müstəqil işini əhatə edir. 6 yaşlı bir uşaq üçün belə bir "əhəmiyyətli problem" tapmaq
asan deyil. Praktikada elə layihələr var ki, 20 il bundan əvvəl hesabat, mesaj və ya referat
adlandırılacaqdı.
Müxtəlif formatlı vərəqlərdə uşaqlar mətni öz rəsmləri, fotoşəkilləri və ya İnternetdən şəkilləri ilə müşayiət
edərək yazır. Tapşırıq ola bilər:
"Evdə hansısa heyvan haqqında layihə hazırlayın. "Bu yanaşma ilə layihə fəaliyyətinin hesabatla
əvəzlənməsi müşahidə edilir. Bu iki iş növünü bir-birindən fərqləndirmək üçün aydınlaşdıraq: “Məruzə nitq
janrıdır, konkret mövzuya dair təfərrüatlı xəbərdir, orada auditoriya üçün yeni olan elmi xarakterli
məlumatlar vardır” (Ladıjenskaya, 2013: s. 125).
İbtidai sinif şagirdi öz işinin məqsədini müəyyənləşdirmir, məqsədi müəllim müəyyən edir.
Layihələndirmə işinin düzgün təşkil edilməmiş birinci mərhələsi bütün sonrakı fəaliyyətləri təhrif edir:
“Layihələndirmə prosesində hələ mövcud olmayan, lakin fəaliyyətimiz nəticəsində meydana çıxmalı olan bir
şeyi təsəvvür etmək vəzifəsi həmişə aktualdır. Bu hansısa hadisə və ya obyekt ola bilər, əsas odur ki, onun nə
olduğunu və bizim üçün rolunun nə olduğunu təsəvvür etməkdir. Ona görə də məqsəd və ona doğru
hərəkətin mərhələləri kənardan sərt şəkildə qoyularsa və biz heç nəyi dəyişdirə bilmiriksə, dizaynın mənası
itir. Biz addımlarımızı proqramlaşdıra, icra planı tərtib edə bilərik, lakin layihəni həyata keçirə
bilməyəcəyik”. Layihə o zaman uğurlu ola bilər ki, onun hər bir iştirakçısı işin məqsədini aydın başa düşsün.
Yazılı şəkildə - fərdi və ya qrup şəklində qeyd edilməlidir. Məqsədin dəqiq ifadəsi müəllimə və şagirdə
aralıq imtahanı və yekun imtahanı zamanı işin nəticələrini düzgün qiymətləndirməyə imkan verəcəkdir.
Növbəti addım problemin həlli üçün fərziyyələrin hazırlanması və layihənin həyata keçirilməsi üçün
fəaliyyətlərin planlaşdırılması olmalıdır. Layihələr evdə uşaqlar tərəfindən həyata keçirilirsə, valideynlər
fərziyyələr irəli sürür və fəaliyyətləri planlaşdırırlar. Bu zaman uşaq adətən yeni məlumatları öyrənmir, ona
artıq məlum olan məlumatları kağıza qoyur. Vəziyyət İnternetdə hər hansı bir məlumatın olması ilə çətinləşir
və “elmi prinsiplərin əsassız postulasiyası biliklərin doqmatik və inandırıcı mənimsənilməsinə gətirib çıxarır,
idrakın hipotetik-deduktiv modelinə əsaslanan tənqidi təfəkkürün formalaşmasına mane olur” (Berşadskıy,
2004: s. 153).
Aydındır ki, bu cür tapşırıqlar yeni kompetensiyaların formalaşmasına deyil, şagirdin şəxsiyyətinin
inkişafına töhfə verməyən, onun tədris fəaliyyətini daha mənalı etməyən biliklərin toplanmasına gətirib
çıxarır. Uşaq yeni bir anlayışa gəlmir, çünki "dərketmə prosesinin təşkilinin iki şəxsi formasını ayırmaq
lazımdır: geniş (anlamaq, reallığı ən tam şəkildə müəyyən etməyə çalışmaq)) və passiv (anlamaq, müəyyən
etməyə çalışmaq). problemin həlli üçün zəruri olan reallıq səviyyəsi).
Passiv dərketmə zamanı başa düşülənin sərhədi obyektiv olaraq mövcud olaraq təyin olunur, insan
başa düşülən və qaranlıq olanı ayırmaqda ixtisaslaşmır. Geniş qavrayış ibtidai məktəbdə, əksər hallarda isə
orta məktəbdə yalnız müəllimin rəhbərliyi altında mümkündür.
M.E. Berşadski yazır ki, “təlimin məzmununa fərziyyələrin əsaslandırılması daxil edilməlidir.
Bununla yanaşı, istər-istəməz uşaqların informasiyanı dərk etmə problemi yaranır ki, bunu məntiqi
---
intellektual əməliyyatlarla artıq məlum olan biliklərlə əlaqələndirmək olmaz” (Berşadskiy: 2004 s. 153).
Yalnız böyüklər
---
uşağı alınan məlumatı həqiqətən dərk etmək probleminə gətirib çıxara bilər və bu, yalnız dialoq şəklində baş
verə bilər, çünki "anlama prosesləri əvvəlcədən müəyyən edilmiş qaydalara uyğun olaraq məlumatı emal
etmək üçün azaldılmır" ( Bruner: 2006 s. 20).
Alqoritm təklif etmək də qeyri-mümkündür, bununla bağlı uşaq əldə edilmiş məlumatı başa düşüb-
düşmədiyini özü müəyyən edə bilər. Müasir məktəbi ən son texnologiya ilə təchiz etmək uşaqlara təhsil
məlumatlarını qavramağa kömək etməyəcək - yalnız irəli sürülən fərziyyələrin sərbəst müzakirəsi zamanı
onlar yeni anlayış səviyyəsinə çata bilərlər. Alimlər bu müddəanın fundamental əhəmiyyətini vurğulayaraq
deyirlər ki, “məna əmələ gətirmə və məlumatın işlənməsi proseslərinin əsas uyğunsuzluğunu aradan
qaldırmağın nə vaxtsa mümkün olub-olmayacağı sualına aydın cavab verməyə kömək edəcək heç bir
standart prosedur yoxdur”. Müəllimin idarə etdiyi söhbət məna axtarışının, əldə edilmiş məlumatın həqiqi
dərk edilməsinin etalonuna çevrilir.
Layihə metodunun tətbiqi müəllimdən xüsusi incəlik, mənəvi incəlik, ümumi elmi hazırlıq və qeyri-
standart düşüncə qabiliyyəti tələb edir. Tanınmış kanadalı alim, təhsil islahatları ilə bağlı dünya şöhrətli
nüfuzlu şəxs M.Fullan müasir məktəbin problemlərinin səbəblərini müəllim hazırlığında görür, bu isə onları
məktəb reallığına hazırlamır (Fullan: 2006, s.114).
İKT kiçik məktəblilərinin formalaşması üçün bir vasitə kimi. 2012/2013-cü tədris ilindən bir çox
ibtidai sinif müəllimləri tərəfindən seçilmişdir. Onlar fotoşəkillər, cizgi filmləri üzərində işləməyin
xüsusiyyətləri ilə tanış olub, bir neçə proqramları mənimsəmiş, elektron krossvordların və testlərin
yaradılmasını öyrənmişlər.
Təbii ki, yeni texniki vasitələr dərsin daha canlı və maraqlı keçməsi üçün müəllimin qarşısında yeni
imkanlar açır. Lakin bu cür alətlər, istifadəsi özlüyündə dərsin effektivliyini artıracaq bir vasitədirmi? Layihə
bir uşağın, hətta müstəqil olaraq kompüterdə yerinə yetirdiyi bir vəzifə sayıla bilməz. Lakin çox vaxt 1-4-cü
sinif şagirdlərinin kompüterdə işləməsi müəllimin göstərişlərinin mexaniki təkrarına çevrilir. Müasir tədris
vəsaitləri ilə səmərəli işləmək müəllimin lazımi hazırlığı, bacarıq və biliyi olmadan mümkün deyil, yəni
müəllimin daimi özünütərbiyəsini tələb edir. O, eyni vaxtda bir neçə öhdəlikləri üzərinə götürməlidir. Buna
nümunə olaraq:
– məqsədə çatmaq üçün ilham verən və istiqamətləndirən həvəskar;
- bir neçə sahə üzrə mütəxəssis;
– müxtəlif məlumat mənbələrinə çıxışı təşkil edən məsləhətçi;
– şagirdlərin təşkilatçılıq bacarıqlarını təkmilləşdirən lider;
– mövcud səhvləri aşkar etməyə imkan verən müzakirənin təşkilatçısı;
- qrup işinin koordinatoru;
– işin nəticələrini və gedişatını təhlil edən ekspert.
Layihə metodu şagirdlərin kollektiv işini təşkil etməyə imkan verir ki, bu da onların kommunikativ
səriştəsini artırmaq yollarından birinə çevrilə bilər.
Layihə üzərində işdə zəruri addım işin nəticələrinin qiymətləndirilməsidir. Onu da vurğulamaq
istəyirəm ki, müəllimin uşaq üçün başa düşülən və ya anlaşılmaz meyarlara qoyduğu bir işarə deyil, bir
şagirdin və ya qrupun fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi, şagirdin öz fəaliyyətini qiymətləndirməsi ona
səhvləri və çətinlikləri dərk etməyə və gələcək işini səmərəli etməyə kömək edəcəkdir.
Beləliklə, ibtidai məktəbdə düzgün təşkil edilmiş layihə fəaliyyətləri şagirdlərə qrupda fərqli iş
səviyyəsinə çatmağa imkan verir, bu zaman qrupda hər biri layihə və ya tədqiqat fəaliyyətlərində şagird sinif
yoldaşı və ya dostu üçün məsləhətçi ola bilər.
1. Alekseva, L.N. Способы работы с пониманием текста, его анализом и интерпретацией : учеб. пос. для педагогов и
учащихся ст. классов / Л.Н. Алексеева, Л.В. Ассуирова. – М. : Пушкинский ин-т, 2007. – 400 с.
2. Berşadskiy, M.E. Понимание как педаго- гическая категория. (Мониторинг когнитив- ной сферы : понимает ли ученик то,
что изуча- ет?) / М.Е. Бершадский. – М. : Центр «Пед. поиск», 2004. – 176 с. – (Серия «Библиотека образовательных
технологий»).
3. Bruner, Dj. Культура образования / Дж. Брунер. – М. : Просвещение, 2006. – 223 с. – (Образование : мировой
бестселлер).
4. 4.Borançov, A.B. Проектные задачи в на- чальной школе : пос. для учителя / А.Б. Воронцов [и др.]. – 3-е изд. – М. :
Просвещение, 2011. – 176 с. – (Стандарты второго поко- ления).
5. Ladıjenskaya, TA. Обучение общению : методика школьной риторики : учеб. пос. / Т.А. Ладыженская. – М. : Баласс,
2013. – 144 с.
6. Salnikova, О.А. Модель риторизации учебного задания / О.А. Сальникова // Начальная школа плюс До и После. – 2012. –
№ 2. – С. 19–22.
7. Fullan, M. Новое понимание реформ в образовании / М. Фуллан. – М. : Просвещение, 2006. – 272 с. – (Образование :
мировой бестселлер).
---
DİDAKTİK OYUN VƏ ƏYLƏNCƏLİ TAPŞIRIQLARIN XARİCİ DİL DƏRSLƏRİNƏ TƏSİRİ
Cabbarova Fidan Natiq qızı
Magistrant
Lənkaran Dövlət Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-9619-8765
Abstract. At present, the education system of the large-scale countries where the modern training
concept is organized, as well as the majority of lessons held in many schools of our country, are based on the
interest and attention of students. One of the ways to make these lessons fun is through game-based
exercises. The article clarifies the advantages of the pedagogical process organized through didactic and
entertaining games, and several types of games that give effective results during the learning process of
students are reflected.
Key words: training, didactics, game, student, effective learning
Yan Amos Komenski “Böyük Didaktika” əsərində didaktikanın mahiyyətini aydınlaşdıraraq,
pedaqoqlara onun hər şeyi hamıya öyrətməyin müxtəlif üsulları olduğunun geniş izahını vermişdir. Məhz
bunun üçün də o, didaktikanı “Universal sənəd” adlandırmışdır. Qeyd edək ki, təlim pedaqoji prosesin əsas
sütununu təşkil edir. Məhz təlim prosesi zamanı şagirdlərə ötürülən bilik, bacarıq və vərdişlər mənimsənilir
və onlarda həyati bacarıqlar formalaşmağa başlayır. Müasir tədris metodlarına və məktəblərdə apardığımız
müşahidələrə əsasən, hazırki təlim prosesi yalnız bilik və bacarıqların müəllimlər tərəfindən ötürülməsi və
şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsi ilə başa çatmır. Hazırda şagirdlər praktik işlər, vizual təqdimatlar,
izahlı- illüstrativ materiallar və didaktik, əyləncəli oyunlar vasitəsilə öyrənməni daha üstün tuturlar.
Xüsusilə, xarici dil dərslərində şagirdlərdə maksimum öyrətmə prosesini həyata keçirmək məqsədilə
əyləncəli oyunlar qurmaq tədris prosesini daha maraqlı və əlçatan edir. Bu oyunlar istər sinif otağında, istər
xarici dil fənn kabinələrində, istərsə də məktəbyanı sahədə müəllimin rəhbərliyi ilə keçirilə bilər. Uşaqların
hər dəfə fərqli məkanlarda oyunlar təşkil etməsi, onları sinifdaxili standartlardan kənarlaşaraq, azad və rahat
mühitdə öyrənmələrini təmin edir. Xarici dil dərslərində istifadə oluna biləcək və şagirdlərin xüsusi marağını
cəlb edəcək bəzi oyun növlərini nəzərdən keçirək:
Domino oyunu (Domino game) - əsasən kiçik yaşlı məktəblilər üçün nəzərdə tutulmuş, onların göz
yaddaşını və diqqət parametrlərini möhkəmləndirmək məqsədilə keçirilən bir oyun növüdür. İlk öncə
şagirdlərdə öyrənmə prosesində zəiflik gördüyümüz məqamları aşkara çıxarırıq. Daha sonra, həmin
məqamlara uyğun iki bölməli kartoçkalar hazırlayırıq. İki hissəyə bölünmüş kartoçkaların bir tərəfində ad,
digər tərəfində isə şəkil verilir. Tutaq ki, şagird heyvanlar və onların adlarının öyrənilməsində çətinlik çəkir.
Bu zaman qarışıq şəkildə hazırlanmış domino formalı kartoçkalar (bura heyvanlar, bitkilər, yemək növləri,
səma cismləri və s. aid ola bilər) şagirdin önünə qoyulur və heyvan nümunələrini seçib, domino şəklində
qurması tələb olunur. Bu zaman şagird həmin dominoları digərlərindən ayıraraq, stolun üstünə növbəli
şəkildə düzməyə başlayır. Bu oyunun əsas məqsədi ondan ibarətdir ki, uşaq heyvan cisimlərini axtaran
zaman onun qarşısına müxtəlif şəkilli və adlı digər kartoçkalar da çıxır. Həmin an ona lazım olan heyvan
cisimləri olsa da, o həmçinin qarşısına çıxan digər ünsürləri də oxumuş olur. Beləliklə, oyunun tamamında
müəllim istədiyinə nail olmaqla yanaşı, həmdə onun əlavə biliklərə yiyələnməsinə də şərait yaranır. Qeyd
edək ki, bu oyun növü şagirdlərin zehni, psixoloji və göz yaddaşına olduqca müsbət təsir edir.
Əlifbalı söz oyunu (Alphabet word game) - Şagirdlərdə əqli hücum vasitəsilə onların zehni
qabiliyyətini formalaşdıran və düşünməyə vadar edən ən əyləncəli oyun növlərindən biridir. Oyunun
keçirilmə qaydasına əsasən, müəllim ingilis dili əlifbasının hərflərini lövhəyə yazır. Lövhənin digər
kənarından isə şagirdlərin adlarını yazır. Şagirdlərə verilən tapşırığa əsasən, onlar əlifbanın bütün hərflərinə
uyğun, həmin hərflə başlayan sözlər tapıb yazmalıdırlar. Şagirdlərdən hər hansı hərflə bağlı tapdığı söz sayı
lövhədə onun adının qarşısında yazılır. İstənilən hərfə aid çox söz tapan şagird qalib hesab olunur. Oyunun
əsas məqsədi şagirdləri düşünməyə vadar etmək və onların söz bazasını genişləndirməkdən ibarətdir.
Söhbət klubu (Conversation club) - Nisbətən böyük siniflər üçün nəzərdə tutulan bir oyun növüdür.
Dəyirmi masa təşkil edərək şagirdlər 4-5 nəfərlik qruplara bölünürlər. Verilən tapşırıq isə hər hansı mövzu
ətrafında fikir mübadiləsi yürütməkdir. Bu oyunda əsas məqsəd onların geniş cümlələr quraraq fikirlərini
ifadə etmək bacarıqlarının inkişaf etdirilməsidir. Tutaq ki, verilən mövzu “internetdən istifadənin şagirdlər
üçün faydalı istiqamətləri”dir. Həmin mövzu haqqında ətraflı, düşünülmüş, geniş izahlı cümlələr quran qrup
qalib hesab olunur.
Toxun və hiss et (Touch and feel)– Şagirdlər tərəfindən olduqca maraqla qarşılanan bir oyun növü
hesab edilir. Bu oyunda əsas əyləncəli məqam gözün bağlanmasıdır. Şagirdlərdən hansısa birinin gözü
bağlanır və ona ətrafdakı əşyalara toxunmaqla adlarının çəkilməsi tələb olunur. Məsələn: desk, chair, book,
---
pencil, bag,
---
picture, board, door, flower, pot, və s. Bunun üçün sinif otağında standart vəsaitlərdən başqa əlavə
materiallar da qoymaq olar. Həmçinin, bu oyun növünü məktəbin müxtəlif fənn kabinələrində keçirmək olar.
Məsələn, biologiya kabinəsində keçirərkən şagird sklete toxunaraq, sümüklərin adlarını sadalaya bilər.
Coğrafiya kabinəsində olarkən qlobus, xəritənin adlarını çəkə bilər. Oyunun əsas məqsədi şagirdləri
toxunmaqla hiss etdiklərini ifadə etməsidir. Bu oyun növü şagirdlərdə mərkəzi sinir sistemini işə salaraq,
toxunduğu əşyaları görmədən tanımağını inkişaf etdirir.
Ümumuyyətlə, didaktik və əyləncəli oyunlar tədris prosesinin ayrılmaz hissəsidir. Təlimdə effektiv
nəticələr almaq üçün belə oyunların keçirilməsi diqqət mərkəzində olmalıdır. Hazırda texnologiya və İKT
vasitələrinin sürətlə inkişaf etdiyi bir dövrdə, təhsilin səviyyəsinin onunla ayaqlaşdırmaq üçün keçirilən
dərslər maksimum dərəcədə maraqlı olmaqla yanaşı, şagirdlərin diqqət və tələbini nəzərə almaqla uyğun
şəkildə qurularsa, daha effektiv nəticələr alına bilər.
Ədəbiyyat
1. Həsənov İ. Kurikulum, Metodika və Pedaqogika. Bakı, 2021.
2. Veysova Z.A. Fəal təlim metodlarınıa giriş kursu, Bakı: “Pedaqogika”, 2000
3. Richards, Jack C.; Theodore S . Rodgers. Approaches and Methods in
4. Language Teaching.Cambridge UK, 2001.
5. What is the Didactic teaching? –Masters in Curriculum and Instruction (By Staff) 2016.
6. Brophy, J. Motivating Students to Learn. New Jersey: Lawrence. Erlbaum Associates. (2 nd edition). 2016.
---
HISTORY, SOCIOLOGY AND POLITICAL SCIENCES / TARİH, SOSİOLOJİ VE
SİYASAL BİLİMLER / TARİX, SOSİOLOGİYA VƏ SİYASİ ELMLƏR
ЧЕРКЕССКО-РУССКАЯ ВОЙНА 1763-1864 ГГ.

Пилипчук Ярослав Валентинович
доктор исторических наук, старший преподаватель кафедры всемирной истории
Национальный педагогический университет имени М. П. Драгоманова, Украина
Orcid id: 0000-0002-9809-3166
І вам слава, сині гори, Кригою окуті!
І вам, лицарі великі, Богом не забуті.
Борітеся — поборете! Вам бог помагає!
За вас правда, за вас слава І воля святая!
Шевченко Т. Г. ’’Кавказ’’ (1845)
This paper abour participation of Circassians in Caucasian war. The history of the Circassian war
against Russia can be divided into several stages. The first stage is the time from the founding of the Mozdok
fortress in 1763 to the subjugation of Kabarda in 1822. This period is characterized by the expansion of
Russians into the lands of the Nogais and Kabardians. The formation of the Black Sea Cossack Army in
1792 completed the first stage of the construction of the Caucasian Line. The Kuban and Kuma rivers
became the borders. Kabardians and other Circassians carried out daring raids on Russian territory. The
second period is the time from 1822 to 1842, when such leaders as Tuguzhuko Kyzbech, Kerzech Shirihuko,
Dzhambulat Bolotoko, Seferbey Zanoko waged war against the Russians. They are fighting against the
Russian commanders I. Delpozzo, G. Zass, G. Emanuel. The missions of the Ottoman pashas and the British
D. Urquhart and J. Longworth were sent to the Circassians. The third is the period of reign in Circassia of
naibs Shamil Hadji-Mukhammed, Suleiman-efendi, Mohammed-Amin in 1842-1860. Only a part of the
Circassians accept the power of the naibs. The tribe of Abadzekhs was especially active in this respect. As
for the Shapsugs and Bzhedugs, they systematically rebel against the power of the naibs. Seferbey Zanoko
becomes a rival of Shamil's naibs, on whose side there is a predominantly Circassian aristocracy. Democratic
and aristocratic societies, in addition to the war with the Russians, are also fighting among themselves. The
fourth and final stage of the Circassian history is the period of 1860-1872. At this stage, the Circassians unite
their forces and create their own Mejilis, headed by Kerandyko Berzekthe Circassians turned to Great Britain
and France for help in 1862. The resistance of the Circassians was broken in the battle of Kbaada in early
1864. The Khakuchi clan continued to resist until the early 70-ies of 19 th century The consequence of the
defeat in the Caucasian War was the mass expulsion of Circassians to the Ottoman Empire. The mountains
and plains of the Northwestern Caucasus were colonized by the population of the Russian Empire, which
was represented by Russians, Ukrainians, Germans, Greeks and Armenians. An attempt at Circassian
repatriation in 1872 was thwarted by the Russian Tsar Alexander II.
Key-words: Russian Empire, Ottoman Empire, Circassians, Pshi, Naibs, Tunuzhuko Kyzbech,
Dzhambulat Bolotoko, Seferbey Zanoko, Mohammed-Amin, Kerandyko Berzek, Mejilis, Muhajirs
Актуальность. В истории каждого народа есть такие эпохи, которые вносят коренные
изменения. Период 1763-1864 гг. был временем Кавказской войны. Черкесы вели борьбу за свои
земли против Российской империи, которая осуществляла на них экспансию. Черкесы вели
освободительную войну против русских. Это не исключало отдельных рейдов на русские территории.
Ожесточенность войны в Черкессии превосходила то, что происходило в Чечне и Дагестане. Уже в
30-х гг. XIX в. отдельные русские генералы планировали изгнать черкесов с Северо-Западного
Кавказа. Этот замысел удалось осуществить только в 60-х гг. XIX в., когда большинство черкесов
стали мухаджирами. Сейчас черкесы являются народом, который преимущественно живет в
диаспоре. В этом отношении судьбы крымских татар и черкесов похожи. Оба народа пережили
гонения со стороны Российской империи. В мире сейчас активизировался процесс признания
геноцидов которые осуществляли империи против малых народов. В этом отношении геноид
черкесов является образцово-показательным. Заданием данной статьи является освещение участия
черкесов в Кавказской войне.
Изложение основного материала. В 1763 г. русские заняли черкесское поселение Мездеуг
превратив его в крепость Моздок. Часть кабардинцев увидев это была настроена воевать и обратилась
за помощью к крымским татарам и Османам. В январе 1764 г. ряд черкесских уорков Кабарды во
главе с Мисостом Бематыквой Атажукиным встретились с кизлярским комендантом Н. Потаповым и
---
потребовали сноса Моздокской крепости. В том же году в Санкт-Петербург прибыли Кейсин Кейтико
и Кундей Шахбаз-Гирей, которые встретились с Екатериной II. В августе 1765 г. русский генерал И.
де Медем приказал черкесам или принять русскую власть или готовиться сразиться с русской армией.
В июне 1767 г. Мисост Бематыква Атажукин начал войну против русских, но многие уорки и пши его
не поддержали. В 1768 г. 15 черкесских пши заявили, что готовы подчиниться русским. В октябре
1768 г. османский султан отправил Мисосту Бематыкве Атажукину письмо, что он как халиф
правоверных приказывает всем мусульманам Кавказа восстать против русских. В декабре 1768 г. в
Кабарду прибыл посол крымцев Мухаммед-ага, который приказывал кабардинцам помочь хану
Кырым-Гирею в его походе против русских. В июне 1769 г. большая русская армия вошла в Кабарду.
Мисост Бематыква Атажукин был вынужден отступить. Антирусская коалиция черкесских пши
направилась на Куму. Они действовали в Закубанье вместе с Девлет-Гиреем. И. Де Медем направил
против кабардинцев отряды казаков и калмыков. В битве на реке Эшкокон кабардинцы были
разбиты. Турки ввели войска в Черкессию. Казакам пришлось защищать аул Наур от 8 тыс. турок и
черкесов. В 1770 г. в Пятигорье русские создали Кабардинское приставство. В 1771 г. черкесы во
главе с Сокуром Карамирзой сожгли множество казаческих станиц. Однако в битве при реке Малке
генерал И. Якоби одержал победу над черкесами. В 1772 г. Российская империя в осностороннем
порядке признала себя сюзереном черкесов. Черкесы обратились к Девлет-Гирею в 1772 г., однако в
1774 г. крымцы пришли не как союзники, а как враги в Кабарду. Произошло Бештамакское сражение,
в котором черкесы победили. Крымцы отошли к Моздоку и разорили окружавшие его казачьи
станицы. Борьба черкесов с русскими обострилась после 1774 г., когда русские заключили с турками
Кучук-Кайнарджикский договор. В 1777 г. среди кабардинцев начались волнения, которые
продолжались до 1779 г. По условиям договора границей Большой Кабарды стала река Малка, а для
Малой Кабарды – река Терек. Россия оккупировала Кубанскую Орду в 1781 г., а в 1783 г.
аннексировала Крымское ханство. Между 1783 и 1785 гг. генерал П. Потемкин атаковал Кабарду. В
1784 г. чеченец Шейх-Мансур начал газават против русских. Под давлением восставших кавказцев
русским пришлось в 1786 г. оставить крепость Владикавказ. В 1787 г. русские вторглись в земли
абазин, а также черкесов Бесленея и Хатукая. В 1788 г. русские неудачно осаждали Анапу. В 1787 г.
черкесы во главе Татарханом Куригоко и Сидаком Джанкатом просили о переговорах, но им отказали
в этом. В 1790 г. большая русская армия во главе с генералом Ю. Бибиковым переправилась через
Кубань и вступила на просторы Западной Черкессии. Русские снова осадили Анапу, но взять ее не
смогли. Возвращаясь из похода, русские вторглись в земли бджедугов и сожгли там ряд аулов.
Русские ввели свои суды в Кабарде и заявили об отмене уорк хабзэ. В мае 1791 г. русские войска
перешли Кубань и приступили к новой осаде Анапы. В июле 1791 г. Анапа была захвачена, а ее
укрепления срыты. Находившийся в этой крепости Шейх-Мансур был схвачен и доставлен в Санкт-
Петербург, где был заточен в казематы. В 1792 г. в Моздоке было образовано православное
епископство. В конце XVIII в. кабардинцев было 150-200 тыс. Тогда же произошла черкесская
революция. Тфокотли, то есть зажиточные крестьяне, возобладали над уорками (дворянами) в 1792-
1796 гг. в части горских обществ. Однако Абаты в Шапсугии, Шупако в Натухае, Анчоки в
Абадзехии сохранили значительные владения. Эти общества были аристократическими. Другие
общества были демократическими и в большой степени управлялись крестьянскими джамаатами. В
1802 г. хатукаевцы переселились в Темиргой. В 1792 г. по приказу Екатерины из бывших
запорожских казаков было сформировано Черноморское казачье войско. Их поселили на землях
прежней Кубанской Орды. Был воздвигнут ряд укреплений и черноморская линия пролегла от
Моздока до Темрюка. В 1795 г. русские арестовали пши Атажукиных, обвинив их в нелояльности. В
1799 г. атаман П. Бурсак организовал ряд рейдов против западных черкесов. В том же году
состоялось сражение бжедугов с казаками при Бзиюке. В 1800 г. черкесы вторглись во владения
черноморских казаков. В 1802 г. у острова Каракубан черкесы захватили русский корабль. В 1804 г.
кабардинцы, абазины, осетины, чеченцы объединились для того, чтобы разрушить Кисловодский
форт. Русские войска под руководством Г. И. Глазенапа были отброшены к Георгиевску и там были
взяты в осаду. Русским удалось отбросить горцев от Георгиевска. Было сожжено 80 кабардинских
аулов. В 1804 г. Северный Кавказ поразила эпидемия тифа. В 1805 г. в Кабарде разразилась чума. В
1807 г. русские захватили Анапу, а черкесский пши Сефербей Заноко был взят в плен. В октябре 1807
г. произошло столкновение между абадзехами и темиргоевцами. В 1808 г. русские предложили
радикальное решение черкесской проблемы. Всех черкесов предписывалось уничтожать. В 1808 г. в
карантин прибыл Исмаил-бей Атажукин. В начале XIX в. Кабарда была поражена эпидемией чумы. В
1810 г. русские сожгли 200 кабардинских аулов. Черкесы же сожгли слободы Ивановскую и
---
Сетблиевскую, а также убили гарнизон Ольгинской крепости. В феврале 1810 г. отряд атамана Ф.
Бурсака вырезал жителей
---
аула Соп. В декабре 1810 г. русские опустошили земли шапсугов. В 1811 г. черкесы отправили в
Санкт- Петербург своих эмисаров. В 1814 г. русские снова пересекли Кубань. Черкесы отправили к
османам своего пши Джамбулата Болотоко. В 1817 г. командующим Кавказским корпусом стал
генерал и наместник Кавказа А. Ермолов. В 1818 г. генерал И. Дельпоццо сжег аул Трам. В 1820 г.
русские начали насильственную депортацию жителей Восточной Черкессии. Русские поощряли
карачаевцев, балкарцев и ингушей и использовали их против кабардинцев, прежних их сюзеренов. В
Кабарду были отправлены карательные отряды, а кабардинцы бежали в горы, оставляя скот и
жилища. Кабарда был объявлена владением Российской империи. В 1821 г. анапский паша отправил
к черкесам своих миссионеров и призывал их восстать. В 1822 г. произошли всечеркесские сборы. В
1822 г. в результате экспедиции А. Ермолова было депортировано население 14 кабардинских
деревень. Было также уничтожено 136 аулов. В 1822 г. Кабарда была подчинена, а на ее землях были
воздвигнуты русские укрепления. К моменту включения в Россию кабардинцев осталось всего 40
тыс. В 1860-1867 гг. из Кабарды выселилось около 10 тыс. человек. В 1859-1860 гг. были выселены
абазины, жившие между Урупом и Кубанью. Вслед за ними должны были последователь
бесленеевцы и другие черкесские племена. В 1822 г. на территорию Российской империи пришел
Джамбулат Болотоко. Он пошел против традиционной прорусской ориентации пши Темиргоя и
выступил против Мисоста Болотоко вступившись за беглых кабардинцев. 23 октября 1822 г. у аула
Сабл на реке Борсуклы состоялось сражение черкесов с казаками в котором русские были разбиты. В
апреле 1823 г. Джамбулат Болотоко и Схум атаковали русскую оборонительную линию. В ходе этого
рейда Схум был тяжело ранен и черкесам пришлось отойти. В мае 1823 г. черкесы сожгли
Круглолесскую крепость русских. Половину отряда Джамбулата Болотоко составляли кабардинцы.
Джамбулат Болотоко собрал вокруг себя 30 черкесских пши, которые постановили что отвоюют у
русских Кабарду. В 1823 г. генерал М. Власов совершил ряд набегов на черкесские аулы. В феврале
1824 г. русские войска во главе с генералом М. Власовым напали на аулы Джамбут, Аслан, Морза,
Цаб-Дадика и уничтожила их вместе с жителями. Летом 1825 г. русский отряд под началом М.
Воронцова сжег ставку черкесского вождя Хаджи Тляма, который возглавлял абадзехов.
Осуществивший это русский отряд был уничтожен черкесами. В 1826 г. наместник Анапы Хаджи
Хасан-оглу потребовал от черкесов принести присягу Османам. В 1827 г. он вторгнулся во владения
натухайцев, но был отброшен. В 1826 г. отряд М. Власова вторгся в Закубанье во владения шапсугов
двумя колонами и сжег ряд поселений. В январе 1828 г. Джамбулат Болотоко уничтожил крепость
Маревское. В июне 1828 г. он начал свой рейд во главе 2 тыс. всадников. В битве у Марьинской
крепости он разбил русский отряд направленый против него И. Паскевичем. В 1827 г. русские
опустошают Абадзехию. В 1828 г. в Абадзехию вторгается генерал Г. Эмануэль. В 1827 г. черкесов
возглавил Исмаил Берзек. В 1828 г. Г. Эмануэль подчинил себе Карачай и Балкарию. В 1828 г.
русские в очередной раз осадили Анапу. В ходе похода на Анапу генерал сжег 6 натухайских
деревень. После взятия Анапы русские сожгли 210 черкесских аулов. В том же году пши Айтек
Каноко сдался русским и сменил имя на Айтек Каноков. В 1829 г. очередная русско-османская война
закончилась Адрианопольским миром. По нему Черкессия была передана Российской империи.
Однако земли черкесов никогда не входили в состав Османской империи и тем самым турки дарили
русским земли, которыми никогда не владели. В 1829 г. отряд А. Безкровного вторгся в Шапсугию. В
1830 г. в Шапсугию вторгся отряд Г. Эмануэля. Сефербей Заноко, Нур Мухаммед Хагур и Трам были
избраны послами от черкесов в Османскую империю. Когда они прибыли в Османскую империю, то
русский посол потребовал их ареста. Сефербей Заноко предложил же русским оставить Черкессию.
Граница между черкесами и русскими пролягала до 1830 г. по Кубани. В 1830 г. русские предложили
черкесам выселиться в Османскую империю. Народное собрание натухайцев, шапсугов, убыхов,
абадзехов приняло решение противостоять русскому завоеванию всеми силами. В 30-х гг. XIX в.
русские построили черноморскую линию, которая должна была отрезать черкесов от помощи
англичан и турок. В 1831 г. Сефербей Заноко предложил русским мир при условии, если те отступят
за Кубань. В том же году русские хотели уничтожить натухайцев с тем, чтобы занять их земли.
Осенью 1831 г. в земли натухайцев вторгся отряд генерала П. Фролова. Были сожжены ряд аулов. В
1833 г. русскими войсками был назначен управлять генерал Г. Засс. В августе 1833 г. он вторгся в
Черкессию и опустошил земли бесленеевцев. Осенью 1833 г. он продолжал свои действия. В 1834 г. в
Сухуми прибыл шотландец Д. Уркарт. Он смог пробраться к черкесам. Он интересовался
количеством русских гарнизонов в Анапе и Геленджике. Также он говорил, что в Черкессии живут 6
млн. черкесов. Д. Уркарт называл себя Дауд-беем. Иной британский агент Дж. Лонгворт принял имя
Алсид-бей. Дж. Лонгворт прибыл в 1837 г. Англичане настроили черкесов прекратить экономические
---
отношения с русскими. Д. Уркарт организовал доставку в Черкессию британского оружия. В 1835 г.
он написал письмо черкесам,
---
в котором обещал им помощь со стороны англичан. В 1834 г. Тугужуко Кызбеч разбил русский отряд
размером в 12 тыс. В 1834-1835 гг. русские войска под началом Г. Засса опустошали земли абадзехов,
бесленеев, шапсугов. В 1835 г. два рейда совершил и офицер Ф. Торнау. В 1835 г. в землях черкесов
появился просветитель Усток. В 1836 г. черкесогаи, то есть армяне Черкессии, подчинились русским.
Для того, чтобы поселить армян в 1837-1838 гг., русские уничтожали черкесские аулы. В 1839 г. был
основан город Армавир, который населяли армяне. В 1836 г. Г. Засс вел переговоры с Джамбулатом
Болотоко и коварно его убил близ крепости ’’Прочный окоп’’. В 1837 г. в Шапсугию вторгся отряд
генерала А. Вельяминова. В 1838 г. Г. Засс инсценировал свою смерть, чтобы ослабить бдительность
черкесов. Когда те праздновали его смерть русские войска обрушились на Черкессию. Г. Засс
покинул Кавказ только в 1842 г. В 1836 г. в Черкессию прибыл Дж. Белл. Его шхуна ’’Виксен’’ была
задержана русскими в Сугуджук-кале (Новороссийске), но сам Дж. Белл ушел в Черкессию и там
обучал методам современной войны. В 1840 г. обученые им черкесы предприняли атаку на
Черноморскую линию. В 1834 г. черкесы высадили свой десант под Бомборами. В 1836 г. черкесские
галеры атаковали русский военный корабль ’’Нарцисс ’’. В 1835 и 1836 гг. Исмаил Берзек
осуществил несколько рейдов. В 1837 г. Тугужуко Кызбеч напал на Кубанскую крепость. В апреле
1838 г. русские высадились в устье реки Сочи, а в мае 1838 г. русские высадились в районе Туапсе.
При Туапсе произошло столкновение с черкесами. В 1839 г. русские высадились в Субаши и начали
строительство форта. Их атаковало 1 тыс. черкесов. В это время черкесскую армию реформировал
Керзеч Ширихуко. В 1839 г. черкесы провозгласили Анапу своей столицей, а верховным вождем
черкесов был провозглашен Хаудоко Мансур. В феврале 1840 г. черкесы осадили Лазаревское
укрепление. Хавдуко Мансур и Исмаил Берзек возглавил черкесское войско в 11 тыс. воинов. В 1841
г. Исмаил Берзег вел переговоры с русскими. В 1841 г. русские обрушились на шапсугов. В марте
1842 г. русские напали на черкесские села на равнине. Черкесы Хатукая, Абадзеха, Шапсуга, Убыха,
Бесленея, Чемгая спустились с гор, чтобы оказать им помощь. У реки Ферз состоялось сражение в
которой отряд Г. Засса понес значительные потери. В октябре 1842 г. в Хамише 18 тыс. войско
русских и грузин был неожидано атаковано 5 тыс. черкесов. В битве русские потеряли 3,5 тыс.
воинов и отступили к Сочи. В 1844 г. Айтек Каноко перешел на сторону черкесов. Черкессы осадили
крепость Г. Засса, но не смогли ее взять [Потто 2006, с. 35-44, 53-56, 65-70, 109-122, 133-140, 375-452,
477-484; Блиев 2011, с. 21-82; Дзамихов 2014, с. 6-21;
Хотко 2016, с. 172-181; Хотко 2017, с. 75-87; Бубенок 2016, с. 151-152; Васильев 2020, с. 64-74;
Касумов
2012, с. 21-25; Цветкова 2017, с. 400-410; Попов 2007, с. 606-607, 610-613; Скиба 2016, с. 52-76;
Басиева
2011, с. 19-22; Жане 2016, с. 35-39; Нагучева 2005, с. 19-21; Шэуджен, Хотко 2019, с. 209-222, 225-227,
229-232; Хотко 2015, с. 114-212; Кумыков 1994, с. 3-10; Richmond 2013, p. 9-59; Köremezli 2004, p. 10-
40].
В 1842 г. у черкесов появился наиб Шамиля Хаджи-Мухаммед. Он пришел к абадзехам. Он
создал отряд из русских перебежчиков – муртазигов и приступил к созданию постоянного войска.
Наиб начал штрафовать горцев за торговлю с русскими. Мюридизм не был воспринят черкесскими
пши из районов Большого и Малого Зеленчуков, Урупа и Теберды. Хаджи-Мухаммед в 1842 г.
вынудил переселиться от Кубани бжедугов и хатукаевцев. В 1843 г. он попробывал подчинить себе
малых шапсугов. В 1843 г. к наибу присоеденились бесленеевцы, которые поселились на реке Ходзь.
В 1844 г. Хаджи-Мухаммед перешел к баркаевцам и к нему присоеденилась часть бесленеевцев
которая жила за Лабой. Вскоре Хаджи-Мухаммед умер и на его место был назначен Сулейман-
эфенди. В 1845 г. он прибыл к черкесам. Он запретил абадзехам сближатся с русскими. Сулейман
пытался воздействовать на черкесов террором, запугиванием и убеждением. Он пытался опереться на
черкесское крестьянство. В 1846 г. русские постарались переманить Сулеймана на свою сторону. В
ноябре 1846 г. он перешел на сторону русских и написал прокламацию против Шамиля. В 1848 г. к
имаму Шамилю прибыли послы от абадзехов. Они просили дать им наиба. Шамиль назначил наибом
Черкессии Мухаммед- Амина. К весне 1849 г. Абадзех, Махош, Еггеруквей, Чемгай покорились ему.
Мухаммед-Амин создал элитное формирование муртазиков из обращенных в ислам русских. Также
он сформировал собственную армию. За 1849 г. черкесы 101 раз нападали на русских. В 1850 г. во
время экспедиции генерала Г. Рашпиля бжедуги выступили на стороне Мухаммед-Амина. В том году
Мухаммед-Амин двинулся к шапсугам, а также решил переселить в горы темиргоевцев и натухайцев.
Мухаммед-Амин сразился с шапсугами, но не смог одержать победы. Войско же наиба состояло из
абадзехов, черченеевцев и хамышевцев. Летом 1850 г. получив подкрепление Мухаммед-Амин снова
---
двинулся на шапсугов и одолел их. Шапсуги присоеденились к наибу и произнесли клятву верности
Шамилю. Подчиненые земли наиб организовывал в округи. Каждым округом правили муфтий и три
кади. В 1851 г. русские предприняли строительство Белореченского укрепления на территории
абадзехов. Весной
---
1851 г. Мухаммед-Амин предпринял попытку переселения бесленеевцев с низовьев реки Уруп в
горную зону. При этом Мухаммед-Амин был атаковал отрядом Н. Евдокимова на реке Уруп.
Мухаммед-Амин был вынужден отступить. Весной 1851 г. власть наиба свергли причерноморские
шапсуги. Летом 1851 г. черченеевцы и хамышевцы обратились к Н. Заводовскому с просьбой принять
их в русское подданство. Осенью 1851 г. бжедуги принесли присягу русским властям. В 1852 г.
русские осуществили поход на шапсугов. Жесткие меры русских властей вызвали упрочнение власти
Мухаммеда-Амина. Против русских выступили шапсуги и натухайцы. Власть же наиба среди
абадзехов была прочной. В феврале 1853 г. натухайцы и часть шапсугов покорились Мухаммеду-
Амину. Весной 1853 г. два русских отряда вторглись в Черкессию в землю бжедугов. Бжедуги же
попросили о помощи Мухаммеда-Амина. 24 мая 1853 г. в битве при Ошхануко он не смог победить
русских и горцы отступили. В октябре 1853 г. османский султан отправил письмо имаму Шамилю и
приказал ему вести джихад против русских. Мухаммед-Амин сформировал войско для нападения на
Карачай. Сами Османы полагались на Сефербея Заноко. В 1854 г. Мухаммед-Амин женился на
дочери Шеретлуко Болотоко. В апреле 1854 г. черкесы к себе пригласили наиба. В 1857 г. Мухаммед-
Амин женился на дочери Джембулата Болотоко. В том же году ногайцы под началом Сагат-Гирея
начали бунтовать против русской власти. Ногаец Д. Утакаев перешел на сторону горцев, вследствии
чего он был брошен в тюрьму русскими. Ему подчинились убыхи, шапсуги, абадзехи. Сефербею
Заноко же подчинились натухайцы. Между Мухаммедом-Амином и Сефербеем Заноко развернулась
борьба. В марте 1855 г. у реки Шебж произошла битва между их войсками. В мае 1856 г. у реки Суп
произошла битва между войсками Мухаммеда-Амина и Сефербея Заноко. В январе 1857 г. при
Туапсе между ними снова произошла битва. В мае 1857 г. Мухаммед-Амин прибыл в Стамбул. Там
он был арестован по требованию русского посла, но скоро был освобожден и вернулся в Черкессию.
Муртазиков разбили абадзехи и они отстранили Мухаммед-Амина от власти. Русские же
аннексировали земли абадзехов. Лорд Кларендон при заключении Парижского мира 1856 г.
лоббировал интересы черкесов и добивался того, чтобы русские не подчинили Черкессию. В 1854 г.
Керандыко Берзек попробывал отвоевать у русских ряд земель. В 1857 г. на съезде в Абине было
решено продолжить войну против русских. В декабре 1855 г. Сефербей Заноко напал на
Екатеринодар. В 1856 г. подполковник А. Цакни был направлен против черкесов, но Сефербей
отступил, не принимая боя. В 1855 г. поляки сформировали целую дивизию, которая должна была
сражаться против русских. Ее организацией занимался А. Чарторыйский. Среди поляков был Т.
Лапинский, который был артилерийским полковником. В 1856 г. он прибыл в Османскую империю.
Вдохновителем отправления отряда Т. Лапинского на Кавказ был В. Замойский, который приходился
А. Чарторыйскому племянником. В 1856 г. русские за устьем Кубани контролировали только Анапу.
В феврале 1857 г. 200 польских добровольцев прибыли в Черкессию. Сам Т. Лапинский принял имя
Тефик-бей. Кроме поляков против русских воевал венгр Янош Банья де Иллошфальва. Он был
довереным лицом Сефербея Заноко. Поляки же в 1857 г. вели бои с русскими в районе речки Адагум.
Прибыв на Кавказ, Т. Лапинский отметил, что главная проблема эта разобщенность племен. В 1857 г.
военный министр Д. Милютин опубликовал документ, в котором призывал истребить черкесов. В
1859 г. Т. Лапинский отбыл из Черкессии в Османскую империю. Он планировал новую экспедицию
в Черкессию и в 1862 г. встретился по этому поводу с Дж. Пальмерстоном. В Великобритании
существовала тайная организация ’’Общество друзей Черкесии’’, где венгр С. Тюрр был одним из
основных экспертов. В январе 1859 г. умер Сефербей Заноко. В мае 1859 г. капитулировали бжедуги.
20 ноября 1859 г. сдались абадзехи. К 1860 г. русские сконцентрировали в Черкессии 17 тыс. солдат.
Весной 1860 г. генерал и кавказский наместник А. Барятинский сформировал цель против черкесов
на Кавказе как поголовное их вытеснение из гор. В 1860 г. делегация абадзехов в Санкт-Петербурге
вела переговоры с русскими. Тогда же имел переговоры с русскими Мухаммед-Амин. Русские
сгоняли с гор население на равнину. Там они помещались в карантинные лагеря, где гибли от голода,
холода, инфекцтонных, болезней. В 1861 г. был создан ’’Черкесский Меджилис’’. Керандыко Берзек
был назначен главой ’’Меджилиса’’ и обратился за помощью к европейским странам. В 1861 г. с
черкесами встретился русский император Александр II. В 1862 г. черкесское посольство Исмаила
Баракая Ина-Дзиаша прибыло в Лондон и Париж. В 1862 г. горцы не смогли создать единого фронта
против русских. Русские же теснили их из гор к берегу. В 1863 г. русские войска обустраивали на
Северо-Западном Кавказе казачьи поселения на захваченых у горцев землях. В апреле 1864 г.
черкесы подписали прошение к британской императрице Виктории. В марте 1864 г. черкессы
отказались сдаваться. Они собрали 20 тыс. войско. В битве при Кбааде черкесы были разбиты.
Черкесы клана хакучи из шапсугов продолжали сопротивление до 70-х гг. XIX в. В 1864 г. генерал В.
---
Гейман отчитался о подавлении восстания, но в
---
октябре того же года оно вспыхнуло с новой силой. В апреле 1865 г. русские организовали
экспедицию Кузьминского против хакучи. 1 октября 1865 г. в горах находилось 2 тыс. непокорных
черкесов. В 1867 г. были введены жесткие меры против тех горцев, кто укрывал у себя абреков. В
1868 г. произошло Ходзинское восстание. После его подавления казаки чинили произвол над
черкесами. Дальнейшее сопротивление горцев существовало в форме абречества. В 1860-1863 гг.
произошло окончательное уничтожение и изгнание шапсугов и натухайцев. 21 мая 1864 г. состоялся
парад русских войск в честь победы над черкесами. В 1864 г. из Черкессии на территорию Османской
империи пересеоилось 211 тыс. черкесов. В 1865 г. переселилось 40 тыс. черкесов. Из одной только
Большой Кабарды переселилось 10 тыс. человек в 1860-1861 гг. В мае 1862 г. была создана
специальная комиссия по переселению черкесов. В 1864 г. из Анапы отплыло 20 тыс. натухайцев. На
протяжении осени 1863 и всего 1864 г. выехало более 418 тыс. черкесов. Всего с 1858 по 1864 гг.
через черноморские порты прошли 500 тыс. черкесов. Из них было 169 тыс. шапсугов, 67 тыс.
натухайцев, 43 тыс. абадзехов, 74 тыс. убыхов, 60 тыс. кабардинцев. Во время переселения от
антисанитарии и болезни погибло около половины переселенцев. Только в одном Самсуне было
погребено 60 тыс. черкесов. Также много черкесов умерло в Трабзоне. Черкесов поселяли в
Восточной Румелии и в Анатолии. Они принимали участие в этнических чистках турок против армян
и болгар в 70-х гг. XIX в. Также их в расселили в Сирии, которая в Османской империи имела
функцию Сибири в России. В 80-х гг. XIX в. поселение черкесов в Сирии были атакованы друзами. В
1894-1895 гг. друзы снова восстали и против них направили черкесов и бедуинов под руководством
Мирза-бея. В 1905 г. в районе Александретты (Искандеруна) были поселены черкесы Анзора
Талостана. Их селили там чтобы подавить попытки местных маронитов, курдов и арабов-бедуинов
сбросить власть Османов. В 1872 г. 8,5 тыс. черкесских семейств захотели вернутся на Родину.
Император Александр II наложил запрет на возвращение черкесов. Во время Первой Мировой войны
в 1916 г. сирийские черкесы присоеденились к восставшим против Османам арабам. В 1920 г. он
сражались против французов. В 1922 г. сирийские черкесы надеялись на признание их официальной
нацменшиной Сирии. В 1927 г. черкесский интеллектуал Амин Самгуг основал культурное общество
черкессов в Сирии. Оно открыло первую школу в Куейтре в 1933 г. Черкесы стали нацменшиной в
независимой Сирии. В 1960 г. 1 тыс. черкесов жила на Голанских высотах. Когда их заняли
израильтяне в 1967 г., то черкесы мигрировали из этого региона. Первые черкесы поселились в
Аммане в 1878 г. Значительная группа черкесов поселилась на восточном береге Иордана в 80-х гг.
XIX в. В начале XX в. черкесы охраняли железную дорогу из Стамбула в Мекку. В 1921 г. черкесские
вожди Мирза-паша, Саид ал-Муфти, Усман Хикмет поддержали восстание арабов Трансиордании
против англичан. В 1922-1923 гг. черкесы отразили нападение ваххабитов из Неджда на
Трансиорданию. Саид ал-Муфти избирался в органы власти Трансиордании. В 20-30-х гг. ХХ в.
черкесы вошли в охрану хашимитского эмира Аммана. В дальнейшем они в 1948 г. были в составе
войск иорданского короля при войне против Израиля. В Турции в 1908 г. черкесы создали культурное
сообщество. Оно издавала газету ’’Гуазе ’’. В 1923 г. черкесы жившие у Мраморного моря
поддержали греков в греко-турецкой войне чем навлекли на себя репрессии. В 1934 г. черкесам
запретили говорить на черкесском языке, а черкесские фамилии заменялись турецкими. В 70-х гг. ХХ
в. черкесы создали две политические группы – ’’девримчи’’ (революционеры) и ’’донушчю’’
(возвращенцы). Последняя группа выступала за возвращение на Северный Кавказе. Те черкесы
которые остались в Российской империи были лишь малой частью прежде великого народа. Сейчас в
Турции проживает 2,5 млн. черкесов. В Сирии порядка 80 тыс. черкесов, в Иордании – 50 тыс.,
Германии – 20 тыс. С 1861 по 1865 гг. на Северо-Западном Кавказе казаки построили 81 новую
станицу, где проживало 3405 казачьих семей. И. Скибицкая оценивает черкесское население перед
эмиграцией в 700-800 тыс. С. Жане с опорой на данные источников и черкесских исслекдователей
говорит о от 2 до 4 млн. черкесов. О. Бубенок говорил о 1,5 млн. черкесских мухаджиров.
Современники оценивали количество прибывших в Османскую империю черкесов в 300-400 тыс.
Почти все шапсуги и убыхи выехали в Османскую империю. Абадзехи и бжедуги выехали к туркам
более чем наполовину. По переписи в Османской империи там жило 70 тыс. семейств черкесов. У.
Ричмонд указывает, что русские осуществили этническую чистку в отношении черкесов и их
действия подпадают под определение геноцид. С. Шенфилд считает эти события этнической чисткой
сравнимой с геноцидом. П. Холквист говорит о том, что политика Д. Милютина была направлена на
тотальную зачистку территорий от кавказцев и колонизацию территорию русскими, немцами,
греками и армянами. И. Скибицкая же выступала против трактовки события как геноцида черкесов.
А. Берже указывал, что черкесов на Родине осталось 50 тыс. Р. Фадеев же считает, что черкесов
---
осталось 60 тыс. Исследователь Г. Малахова дает минимальную цифру в 40 тыс. Клан
---
хакучи в 70-х гг. XIX в. переселили с гор к морю. В 1870 г. великий князь Михаил Романов предлагал
их депортировать на Кубань. В 70-х гг. XIX в.. славяне составляли 70 % населения Кубани. Земли
черкесов были распределены между Кубанским и Терским казачьим войсками. В управлении
Кубанью приняла участие черкеская семья Кодзоковых. Черкес Адиль-Гирей Кешев же издавал
’’Терские ведомости’’. Между 1870 и 1881 гг. две тысячи черкесов покинули Кабарду. В 1905 г.
черкесы взяли Нальчик и царским войскам пришлось посылать карательные отряды чтобы подавить
восстание. В 1921 г. советская власть создала Кабардино-Балкарию и Карачаево-Черкессию, где
черкесы смогли участвовать в управлении краем. В 1989-1990 гг. были созданы национальные партии
черкесов. Среди них была ’’Адыге Хасэ’’. В 1991 г. черкесские организации проголосовали за
создание Кабардинской и Черкесской республик, но их решение не признал Б. Ельцин. Что советская,
что современная русская власть не признает черкесов одной нацией и дробит ее на адыгейцев,
черкесов и кабардинцев. События середины XIX в. были признаны как геноцид в Кабардино-
Балкарии, Адыгее, Абхазии, Грузии. Украинские парламентарии склоны признать генцид черкесов,
как и власти Турции. На земли Северо- Западного Кавказа переселялись греки и армяне, а также
немецкие колонисты. Во время русско- османской войны 1877-1878 гг. черкесы надеялись на победу
турок и создали в составе османской армии ряд кавалерийских эскадронов. В 1951 г. в Турции было
создано ’’Северокавказское общество турецкой культуры и взапимопомощи’’. В 1961 г. там же
основано ’’Северокавказское культурное общество’’. В 1970 г. вопрос о репатриации был
сформулирован в газете ’’Камчи’’. Также существовал журнал ’’Ямчи’’. С середины 70-х гг. ХХ в.
днем траура у турецких черкесов является 21 мая. В 1991 г. в Нальчике была создана
’’Международная черкесская ассоциация’’. В 1991 г. ’’Адыге Хасэ’’ и ’’Конгресс Кабардинского
народа’’ провозгласили намерение отделиться от России. На Втором съезде шапсугов в 1991 г. было
принято решение о создании ’’Великой Черкессии’’. В Нальчике была создана ’’Международная
Черкесская ассоциация’’ в 1991 г. В 2007 г. черкесы собрали 10 тыс. подписей против проведения
Олимпиады в Сочи. В нулевых годах XXI в. черкесская общественность бесплодно обращалась к
российским органам власти с просьбой признать геноцид черкессов. В 2011 г. Грузия признала
геноцид черкесов Российсклой империей. Черкесское национальное движение представлено ’’Адыге
Хасэ’’. Черкесская диаспора считает искусственной надстройкой властные структуры Адыгеи,
Карачаево-Черкессии и Кабардино-Балкарии. Среди современных черкесов жива память о геноциде
60-х гг. XIX в. В 2014 г. они резко выступили против проведения зимней Олимпиады в Сочи. Среди
турецких черкесов в 10-х гг. XXI в. распространяется мысль о необходимости репатриации на
Северо- Западный Кавказ. Черкесским вопросом интересуются ученые и политики США. В
Евросоюзе проводяться дни черкесской культуры [Почешхов, Хотко, 2021, с. 94-107 ; Блиев 2011, с.
82-171; Бубенок 2016, с. 153-154; Васильев 2021а, с. 17-22; Васильев 2021б, с. 21-26; Васильев 2022,
с. 43-48;
Колосов 2014, с. 118-121; Чочиев 2015, с. 78-88; Хаджиебекова 2008, с. 360-366; Скибицкая 2007, с. 37-
39; Попов 2007, с. 601; Hotko 2007, p. 221-226; Хасанов 2020, с. 163-170; Жане 2015; Чеучева 2017;
Бабич 2012, с. 23-39; Магомеддадаев 2011; Кидирниязов 2017, с. 55-63 Литвинова 2017, с. 71-83;
Урушадзе 2018, с. 106-128; Цибенко, Тлостнаков 2021, с. 261-270; Белякова 2015, с. 177-184; Бутова
2011; Машукова 2007, с. 64-67; Нагучева 2005, с. 21; Шэуджен, Хотко 2019, с. 223; Хотко 2015, с. 114-
212; Кумыков 1994, с. 10-20; Richmond 2013, p. 59-170; Shenfield 1999, p. 149-162; Köremezli 2004, p.
44-94].
Выводы. Проведя исследование мы пришли к следующим выводам. Историю войны черкесов
против Россиии можно разделить на несколько этапов. Первый этап это время от основания
Моздокской крепости в 1763 г. до подчинения Кабарды в 1822 г. Для этого времени характерна
экспансия русских на земли ногайцев и кабардинцев. Образование Черноморского казачьего войска в
1792 г. окончило первый этап сооружения Кавказской Линии. Границами стали реки Кубань и Кума.
Кабардинцы и иные черкесы осуществляли дерзкие рейды на русскую территорию. Второй период
это время с 1822 по 1842 гг., когда войну против русских вели такие лидеры как Тугужуко Кызбеч,
Керзеч Ширихуко, Джамбулат Болотоко, Сефербей Заноко. Они ведут бои против русских
полководцев И. Дельпоццо, Г. Засса, Г. Эмануэля. К черкесам были направлены миссии османских
пашей и англичан Д. Уркарта и Дж. Лонгворта. Третьий это период правления в Черкессии наибов
Шамиля Хаджи- Мухаммеда, Сулейман-эфенди, Мухаммед-Амина в 1842-1860 гг. Только часть
черкесов принимает власть наибов. Особо активными в этом отношении являлось племя абадзехов.
Касательно же шапсугов и бжедугов, то они систематически восстают против власти наибов.
Конкурентом наибов Шамиля стает Сефербей Заноко на стороне которого находиться
---
преимущественно черкесская аристократия. Демократические и аристократические общества кроме
войны с русскими ведут борьбу и между собой. Четвретый и завершающий этап черкесской истории
это период 1860-1872 гг. На этом
---
этапе черкесы объеденяют свои силы и создают свой Меджилис, который возглавил Керандыко
Берзек. В 1862 г. черкесы обращаются за помощью к Великобритании и Франции. Сопротивление
черкесов было сломлено в битве при Кбааде в начале 1864 г. Клан хакучи продолжал сопротивление
до начала 70-х гг. XIX в. Последствием поражения в Кавказской войне стало массовое выселение
черкесов в Османскую империю. Горы и равнины Северо-Западного Кавказа были колонизированы
населением Российской империи, которое было представлено русскими, украинцами, немцами,
греками и армянами. Попытка черкесской репатриации в 1872 г. была пресечена русским царем
Александром II.
Литература
1. Бабич И. Мобилизация черкесов на горизонте Олимпиады 2014 г. // Центральная Азия и Кавказ. Т. 15. Вып. 2. Lulea:
CA and CC Press, 2012. С. 23-39
2. Басиева З.М. Роль Дауд-бея Уркарта в обострении черкесского вопроса в 1833-1837 гг. // Известия Алтайского
государственного университета. Барнаул: Алтайский государственный университет, 2011. С. 19-22
3. Белякова Н. С. Роль и место черкесского вопроса в политике США, ЕС и Турции на Северном Кавказе // Вестник
Российского университета дружбы народов. Серия международные отношения. № 1. М., Российский университет дружбы
народов, 2015. С. 177-184
4. Бирагова Б. М. Северокавказские диаспоры Турции как транснациональные акторы // Социально-гуманитарные знания.
М.: Кно-Рус, 2017. С. 327-338
5. Блиев М. Черкессия и черкесы XIX века. М., Международный институт новейших государств, 2011. 192 с.
6. Бубенок О. Адыгский фактор в этнополитическом развитии Северного Кавказа Центральная Азия и Кавказ Т. 18. Вып.
2. Lulea: CA and CC Press, 2015. С. 146-160
7. Бутова О. А. Роль первых наибов Шамиля Хаджи-Мухаммеда и Сулеймана-эфенди в политической консолидации
Западной Черкессии (1842-1846 гг.) // Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 1: Регионоведение:
философия, история, социология, юриспруденция, политология, культурология. Майкоп: Адыгейский государственный
университет, 2011. https://cyberleninka.ru/article/n/rol-pervyh-naibov-shamilya-hadzhi-muhammeda-i-suleymana-efendi-v-
politicheskoy-konsolidatsii-zapadnoy-cherkesii-1842-1846-ggь
8. Васильев М. В. Борьба за Кавказ. Ч. 1. Начало конфликта // Архонт. № 3 (18). Подольск: Центр этнических и
международных исследований, 2020. С. 64-76.
9. Васильев М.В. Борьба за Кавказ. Ч. 4. Противостояние 1860-х гг. // Архонт. № 2 (23). Подольск: Центр этнических и
международных исследований, 2021. С. 17-24
10. Васильев М.В. Борьба за Кавказ. Ч. 5. Национальные формирования Кавказской войны // Архонт. № 6 (27). Подольск:
Центр этнических и международных исследований, 2021. С. 21-28
11. Васильев М. В. Борьба за Кавказ. Ч. 6. Дестабилизация Черкессии и мухаджирство // Архонт. № 1 (28). Подольск:
Центр этнических и международных исследований, 2022. С. 43-50
12. Дзамихов К. Ф. Из документальной истории Кавказской войны. Декларация черкесской независимости. Нальчик:
КБИГИ РАН, 2014. 64 c.
13. Жане С. Р.К вопросу о численности адыгов Северо-Западного Кавказа в первой половине XIX века // Вестник науки и
образования. Иваново: Олимп, 2015. https://cyberleninka.ru/article/n/k-voprosu-o-chislennosti-adygov-severo-zapadnogo-kavkaza-
v-pervoy-polovine-xix-veka
14. Жане С. Р. Турецкие миссионеры на Северо-Западном Кавказе в 20-е гг. XIX в. Вестник науки и образования. № 10
(22). Иваново: Олимп, 2016. С. 35-39
15. Касумов Г.А. Черкесский вопрос и окончание русско-турецкой войны 1828-1829 гг. Актуальные вопросы
современной науки. Новосибирск, Центр развития современной науки, 2012. С. 22-25
16. Кидирниязов Д.С. Национально-освободительная война на Северо-Западном Кавказе под руководствои Мухаммед-
Амина в 50-е гг. XIX в. // История, археология и этнография Кавказа. № 2. Махачкала: Дагестанский научный центр
Российской академии наук, 2017. С. 55-63
17. Колосов В. А. Черкесский вопрос и адыги // Научная мысль Кавказа. № 1. Ростов-на-Дону: Южный федеральный
университет 2014. С. 118-121
18. Кумыков Т. Х. Выселение адыгов в Турцию – последствие Кавказской войны. Нальчик, Эльбрус, 1994. 112 с.
19.Литвинова Т. М. Политическая активность и консолидация разделенных народов на примере черкесов России и
Турции
// Политика и общество. № 7. М.: Nota Bene Publishing, 2017. С. 71-83
20. Магомеддадаев А.М., Идрисов М.М. Наибы Шамиля в освободительной борьбе народов Кавказа в 1840-1860 гг. //
Известия Дагестанского государственного педагогического университета. Общественные и гуманитарные науки.
Махачкала: Дагестанский государственный педагогический университет, 2011. https://cyberleninka.ru/article/n/naiby-imama-
shamilya-v- osvoboditelnoy-borbe-narodov-zapadnogo-kavkaza-v-1840-1860-gg
21. Машукова А.П. Северо-Западный Кавказ (Черкесский вопрос) накануне Крымской войны // Известия вузов.
Северокавказский регион. Серия Общественные науки. № 6. Ростов-на-Дону: Южный федеральный университет, 2007. С.
64- 67
22. Мухаметшина К.Р. Адыгская этническая идентичность в 90-е гг. ХХ в. социокультурные и политические факторы
внутренней трансформации // Известия Вузов. Северокавказский регион. Общественные науки. № 4. Ростов-на-Дону:
Южный федеральный университет, 2017. С. 72-76
23. Нагучева Н.К. Социально-политическая борьба в адыгском обществе XVIII – первой половины XIX в. Автореферат
на соискание ученой степени кандидата исторических наук. 07.00.02 – Отечественная история. Майкоп, Майкопский
государственный технологический университет, 2005. 24 с.
24. Попов Г.Г. Экономика и демография Кавказской войны // Journal of economic history and history of economics. Vol. 15.
№ 3. Иркутск: Байкальский государственный университет, 2014. C. 587-622
---
25. Потто В. А. Кавказская война. Т. 1. От древнейших времен до Ермолова. М, Центрполиграф 2006. 528 с.
---
26. Почешхов Н.А., Хотко С.Х. Социальный бандитизм после Кавказской войны (1865-1920 гг.) // Клио.№ 4 (172). СПб.,
2021. С. 94-108
27. Cкиба К.В. Гибель старшего темиргоевского князя Джамбулата Болотокова возле крепости Прочный окоп в октябре
1836 г. // Журнал фронтирных исследований. № 3. Астрахань, Генезис.Фронтир.Наука, 2016. С. 52-74
28. Скибицкая И.М. Дискуссионные вопросы завершающего этапа Кавказской войны // Культурная жизнь юга России. №
6 (27). Краснодар: Краснодарский государственный инститкт культуры, 2007. С. 37-39
29. Урушадзе А. Т. Помнить-нельзя-забыть: Кавказская война в исторической памяти адыгов и российском пространстве
коммеморации // Политическая наука. № 3. М.: Институт научной информации по общественным наукам Российской
академии наук, 2018. С. 106-128
30. Хасанов Р.Ш. Историческая память черкесской диаспоры Турции в контексте государственной политики памяти //
История и историческая память. Саратов: Саратовский национальный исследовательский государственный университет
имени Н. Г. Чернышевского, 2020. С. 163-170
31. Хаджибиекова Ф. М. Деятельность наибов Шамиля и Сефер-бей Зана в 40-50-е гг. XIX в. // Известия Российского
государственного педагогического университета им. А. И. Герцена. Санкт-Петербург: Российский государственный
педагогический университет им. А. И. Герцена, 2008. С. 360-366
32. Хотко С. Х. Открытие Черкесии. Картографические источники XIV – XIX вв. – Майкоп: Полиграф-Юг, 2015. 292 с.
33.Хотко С.Х. 1796 год в истории Черкессии: реализация противоположных политических стратегий // Вестник науки.
№
9 (33). Майкоп, Адыгейский государственный университет, 2016. C. 172-181
34. Хотко С. Х. Джамбулат Болотоко в 1830-1836 гг. по свидетельству комплекса арзивных материалов Вопросы теории
и методологии истории. Вып. 10. Майкоп, Адыгейский государственный университет, 2017. С. 75-87
35. Шэуджен Э., Хотко С.Х. История адыгов (черкесов). Военно-антропологический подход. Майкоп: Полиграф-Юг, 2019.
392 с.
36. Чеучева А.К. Магомет-Амин и адыгское общество середины XIX в. Вестник Адыгейского государственного
университета. Серия 1: Регионоведение: философия, история, социология, юриспруденция, политология, культурология.
Майкоп Адыгейский государственный университет, 2013. https://cyberleninka.ru/article/n/magomet-amin-i-adygskoe-obschestvo-
serediny-xix-v
37. Чочиев Г.В. Черкесское движение в Турецкой республике: деятельность северокавказских диаспорных организаций в
1945-2015 гг. // Известия Северо-Осетинского института гуманитарных и социальный исследований имени В. И. Абаева. №
17 (56). 2015. С. 78-88
38. Цветкова Ц. Дипломатическое столкновение России с Великобританией на Кавказе в 30-х гг. XIX в. // Вісник
Маріупольського державного університету. Серія Історія. Політологія. Вип. 18. Маріуполь: Маріупольський державний
университет, 2017. С. 400-410
39. Цибенко В.В., Тлостнаков А.А. Репатриация черкесов как ресурс политической мобилизации: транснациональный
подход // Власть. № 1. М.: Власть, 2021. С. 261-270
40. Hotko S.H. Imprtance of Russian-Turkish war of 1877-1878 for the Circassian history // The Russian-Turkish war of 1877-
1878. Ankara, 2007. P. 221-226
41. Köremezli I. The place of Ottoman empire in the russo-circassian war / Dissertation on Master degree. Ankara: Bilkent
university, 2004. VII, 133 p.
42. Richmond W. The Circassian Genocide. Genocide, Political Violence, Human Rights. London – New York: Rutgers
University Press, 2013. IX, 218 p.
43. Shenfield S. D. The Circassians: A Forgotten Genocide? // The Massacre in History. New York: Berghahn Books, 1999. Р.
149–162.
AGAİN, ABOUT GRAKLİANİ IMAGES

Gocha KUCHUKHIDZE
Prof. Dr.
Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, Shota Rustaveli Institute of Georgian Literature, Georgia
Orcid id: 0000-0002-8707-6766
Özet. Gürcistan, Kaspi şehri yakınlarında, "Grakliani Tepesi" adıyla bilinen yerde, 2015 yılında
pagan dönemine ait bir tapınak (arkeolojik kazı ekip başkanı - Prof. Vakhtang Liçeli) keşfedilmiştir.
Arkeolojik sitesinde halen tanımlanamayan işaretler bulunmuştur. Bilim adamlarının bir kısmı onları bir
süs/motif, diğer kısmı ise bir yazıt olarak tanımlamaktadır.
Sunulan çalışmada ("Yine Graklian işaretleri nedeniyle"), kutakta eski Gürcü Asomtavruli
alfabesiyle yazılmış bir yazıtın korunduğu ve üzerinde Gürcüce kelimelerin okunduğu görüşü ortaya
konulmaktadır: "Zaden Shehkhetsìghwe" cümlesi, "Zaden, ona / onlara yardımcı ol" anlamına
gelmektedir. Zaden, eski Kartli'nin (İberya) bir pagan tanrısının adıdır.
Anahtar Kelimeler: Graklianı pagan tapınağının yazısı, Gürcü yazısının tarihi
In 2015, in Georgia, in the vicinity of city of Kaspi, in the territory called Grakliani Hill, the
archeological expedition (headed by Prof. Vakhtang Licheli) discovered the remains of the pagan temple (as
Vakhtang Licheli admitted, humans were settled on Grakliani Hill from Paleolithic period to IV century BC;
Licheli 2020). Postament of the central altar attracted attention of all, as there are carved the characters of
---
unknown meaning. Some researchers regarded them as ornaments and the others – as inscription. We are
among those, who regard that there is an inscription.
If we suppose that there is an archaic inscription on the altar, primarily, we should take into
consideration the fact that Phoenician, other semitic, archaic Greek and, frequently, archaic Latin alphabets
are written from right to left, that in some archaic texts there are no vowels while in some of them they are
rarely used, that in different periods of development, the shapes of graphemes, regarding the orientation of
the words (from left to right or vice versa), they are horizontally turned to one of the sides, it should be taken
into consideration that several graphemes can be expressed by the monogram...
Regarding the above, we attempted to read the words from right to the left and assume presence of
monograms in certain signs (famous researcher Pavle Ingorokva regarded that in ancient Georgian alphabet,
the oldest type of which is Asomtabvruli, there was used ligature; Ingorokva, 250).
Among the images on this altar discovered at Grakliani Hill, the third and fourth characters from the
right are most close to the classical graphemes and we shall focus on these graphemes first of all (Tab. 2).
The third character from the right looks almost like Greek delta – Δ (similar to Cyrillic Д, but with
two short vertical lines below and open on top; on Table 2 it is the first character from the right). If we share
the views of many scientists, Asomtavruli alphabet was influenced by Greek alphabet (according to some
views, it was influenced by Greek alphabet together with the other ones), it would not be unbelievable that in
this case that this was archaic form of Asomtavruli doni (name of letter denoting sound d) (graphic shapes of
Asomtavruli letters and their Latin transcriptions are provided below, in the tables in our article, in particular,
under the photos of characters on the postament). Classical Asomtavruli doni has circular shape with the
horizontal line on the top (Tab. 2: below the photo, first Asomtavruli letter from the right). It is quite possible
to assume that it was developed from the discussed charichter, – the character of Grakliani temple, looking
like archaic doni, related to Greek delta, was turned on 180 degrees, transform the lines on the top into single
horizontal line and finally, formed in a form of Asomtabruli doni... At this stage of research we regard the
third character on the altar – grapheme similar to Greek delta and supposedly read as d.
Next to the character that we have regarded as d, on the left, there is written common Asomtavruli
letter nari (sound n). So, we regard that we can see doni and nari; and between them – short vertical line
and, on the left, next to the letter regarded as n, – the point (Tab. 2).
The characters are carved on the altar and hence, naturally, we can assume that there is written the
word or phrase of religious semantics. Observations show that on the right edge of the postament, where the
characters have survived but quite damaged (postament is deformed and the characters carved on it have not
maintained their original form), the shapes of the characters are freely compatible with the Asomtavruli
graphemes of letters z (in Georgian this letter is named zeni) and a (name – ani) (Tab. 1). In our opinion, in
the beginning of the inscription, on the right edge of the postament, supposedly, there are carved such
Asomtavruli grapheme with phonetical meaning of z and with the open end and next, on its left side, the
grapheme denoting sound a – ani, shape of which is even closer to classical Asomptavruli grapheme. To
make the similarity more apparent, on the Table No. 1, we placed the shape close to the classical grapheme
denoting letter z. The mentioned character makes us offer that its upper horizontal line was longer. The
supposed Asomtavruli ani has the lower horizontal line, connecting it with the third character on the left side
and, possibly, it can be the connecting line. As mentioned, between supposed graphemes denoting d and n,
there is a small vertical line and on the left side of the supposed n grapheme, there can be seen a point;
naturally, there emerges the opinion that the vertical line is charagma (this word of Greek origin in Georgian
language means the sign of word reduction; it was widely used in medieval and early medieval Georgian
manuscripts and inscriptions. And the point shows the end of the word. Regarding the above, we offer that
together with the mentioned special characters, there are Asomtavruli letters with the following transcription:
zadn and after taking into consideration the charagma, on this place of the postament, from right to the left
the word Zaden can be read (Tab. 1), – the name of ancient Georgian pagan deity.
---
Character carved next to the point (Tab. 3) is actually identical to Georgian Asomtavruli letter sh
and, we think, in this place of the postament, its archaic grapheme is maintained. Below the mentioned
character, there is a short vertical line that does not look like any grapheme; we suppose that this is the
charagma.
Along the supposed charagma, on the left side, there is a character (also the vertical line and its left
lateral line with the end twisted upwards) and, as we see it, is archaic Asomtavruli grapheme denoting
Georgian letter h (it sounds like the Latin hā / Tab. 3). Academician Ivane Javakhishvili demonstrated, with
documentary evidences, references to the historical sources that in Asomtavruli alphabet, in early epochs,
letter h was expressed by the grapheme, which, later, became the other sound, so called “e-merve” (“eighth
e”) (Javakhishvili, 199) (“eighth e” sounds as ei; and the name of the letter is the same ei; “e-merve” is so
called “informal” name). Doctor Ramaz Pataridze also regarded that the grapheme currently denoting “e-
merve” earlier denoted sound h. The mentioned grapheme, in his opinion, was transferred into Asomtavruli
from Phoenician alphabet. According to the researcher, in archaic Asomtavruli, this grapheme was oriented
from right to the left, i.e., the vertical line had horizontal one on the left side and later it was moved to the
right side (Pataridze, 189).
And next to the mentioned character, i.e., on its left side, as we see it, there is a monogram and we
can see the line, unifying the letters, the vertical line common for the graphemes of kh (khani) and e (eni)
letters; the grapheme denoting sound e does not have an upper short vertical line and it has a lower short
horizontal line on the left side (Tab. 4, 5).
Further, in our opinion, there is one more monogram expressing archaic Asomtavruli ts’ili (letter
denoting sound ts’) (without rounded head, simple shape; Tab. 6) and also archaic Asomtavruli ghani (Tab.
8)
– sound gh; these graphemes are connected to each other with the ligature; and the horizontal line on the top
of the grapheme ghani, supposedly, is a charagma in this case as well (Tab. 7).
Supposedly, the next character is a monogram as well, containing, graphemes denoting Georgian
letters w (vie; Tab, 9) and e (Tab. 10); and in the end, on the left edge, in our view, there is an ornament (Tab.
11).
Though, as mentioned above, the postament was deformed for many centuries, we can see the word
that is frequently used in Georgian inscriptions of early period and it is maintained on the postament in
archaic form, this is the word “shekhetsìe” (“შეხეწიე” /“help him /her / them”), frequently used in the
Christian religious texts.
We can offer that on the postament of Grakliani altar, there are the graphemes, phonetic matches of
which are the following Georgian letters: “z a d n sh h kh e ts` gh w e” and after taking into consideration
the charagmas, on the postament, we can read the words: “Zaden Shehkhetsìghwe” that can be translated
into English as: Zaden help him/her/them. In our opinion, on the postament, there is written the prayer
existing in Kartli of antique period (Iberia Caucasica). As mentioned above, Georgian word “shekhetsìe”
was frequently used in Georgia, it was used in early medieval period in prayers and even now it is included
into some Georgian prayer texts; and now, we can propose that it comes from the pagan epoch and sounded
in that epoch as “Shehkhetsìghwe” (“შეჰხეწიღჳე”).
Many researchers regard that Zaden was one of the main deities of pre-Christian Kartli. According to
medieval Georgian historical source “History of the Kings and Patriarchs of the Georgians” (by Leonti
Mroveli, the chronicler of XI century; supposedly, Mroveli relied on the earlier sources that have not
survived up to date; many medieval Georgian sources also mentioned this deity), idol of Zaden was erected
by King of Kartli Pharnajom (II-I centuries BC). According to the archeological materials, Grakliani Hill
settled much earlier than the mentioned centuries, in certain periods was well developed culturally and
economically (Licheli 2020), consequently, we are of the view that further researches could be conducted to
clarify, whether we can offer that cult of Zaden existed even before Pharnajom’s reign in Kartli (and
possibly, this specific temple at Grakliani Hill can be confirmation) and the mentioned king, by erecting the
idol, has further glorified him. In the vicinity of Mtskheta, ancient Georgian capital city, there is a place
called Zedazeni Mountain and according to the historical data, this was the very place, where Pharnajom has
erected the idol of Zaden. There is no common opinion about etymology of lexeme Zedazeni, many
researchers regard that the toponym is associated with Zaden idol; according to the other views, first part of
the lexeme is Georgian word “zeda” (“upper”) (for details of the mentioned issues, see Bedoshvili, 159-
162). In our opinion, we can assume that after erection of Zaden’s idol on the mountain by Pharjanom,
among the people there emerged the toponym Zeda Zadeni (“Upper Zaden”), and cause of this was that
these people knew about Zadeni temple on Grakliani Hill and after erection of “Upper Zaden” it was called
---
“Kveda Zadeni”(“Lower Zaden”) (even if this temple was no longer functioning in the period of reign of
Pharnajom, the people would still maintain knowledge about it); for Georgian language, such word
collocations are quite natural and it is not impossible that once
---
there was such toponym Zeda Zadeni. If toponym Zedazeni is indeed associated with deity Zaden, we can
assume that it originates from “Zeda Zadeni” (“Upper Zaden”) and this provides basis to offer that once
there existed the toponym “Kveda Zadeni” (“Lower Zaden”)…
Unlike the researchers, in whose opinion, Asomtavruli was created in 5th century (this is mostly
assumed because, in their opinion, there are not maintained any earlier written sources), Ivane Javakhishvili,
Pavle Ingorokva, Ramaz Pataridze and many other scientists, relying on paleography, historical situation and
other data, regard that Asomtavruli alphabet was created much earlier than Christianity (according to
Javakhishvili, it was created inVII century BC (Javakhishvili, 229). Georgian historical source “Kartlis
Tskhovreba” (“A History /Life/ of Georgia”) attributes creation of Georgian alphabet to Parnavaz, the first
king of Kartli, in about IV-III centuries BC (according to the Georgian Chronicles, further, Parnavaz became
the first king of united Georgia). According to this source: “Parnavaz was the first king of Kartli from the
Kartlos family. He propagated the Georgian language. And the peoples of Kartli did not talk other
languages besides Georgian anymore. He also created Georgian writing” (Kartlis Tskhovreba 2014, 25;
Kartlis Tskhovreba 1955, 36). Pavle Ingorokva regarded that in the period of reign of Parnavaz the alphabet
existing before was reformed (Ingorokva, 250). We share this view and, in this regard, we would like to pay
attention to the information from Georgian written source “Matiane Shemetsnebata” (“Chronicles of
Cognitions”), according to which, forefathers of Georgians had the alphabet before Parnavaz and it was used
by the priests of pagan temple; according to this information, Parnavaz has brought this alphabet into secular
use (information about “Chronicles of Cognitions”/ this written source has been lost / was provided by
Teimuraz Bagrationi, the historian working in XVIII-XIX centuries, who has seen the mentioned book
containing the above information; Sharadze, 122-127). Naturally, in studying of these issues, the attention is
always focused on the materials gained by Academician Levan Chilashvili, in archeological excavations in
the city of Nekresi, Eastern Georgia. In the researcher’s opinion, on these materials, there are the Georgian
inscriptions of the pre-Christian epoch. Inscriptions were found on the stone slabs and one – on the fragment
of the vessel (Chilashvili 2000, 16-24; Chilashvili 2004).
Pavle Ingorokva read certain Georgian letters on the vessels and stele of the pagan period. On the
vessel, there was in Greek mentioned such person – Bersoumа Pityakhsh (Bidaxš) and there are characters
shaped similar to Asomtavruli bani (b) and pari (p), Ingorokva regarded that these were initials of Bersoumа
Pityakhsh; the similar situation is with the mentioned stele as well, where there are Aramaic words and there
are Asomtavruli letters as well (Ingorokva, 487-501).
Grakliani altar made of clay was dated in Miami, USA, by Beta Analytic’s Radiocarbon Dating
Expertise method by 11th -10th centuries BC. Even if the further studies show that this dating requires further
detailing and that the altar was made relatively later, or the inscription was made on the altar later, clearly,
this discovery is of world significance (if in Kartli of pagan period there was original alphabet,
demonstrating high level of economic and cultural development of this country, naturally, this fact not only
changes the history of this region of Caucasus but also presents slightly different general picture of the
history of Asia Minor and even wider geographical area…). We do not exclude that the inscription was made
in the period of reign of King Parnavaz (maybe, on already existing and operating altar...). As mentioned by
Prof. Licheli, archeological materials of Grakliani Hill show that in 5 th - 4th centuries BC Kartli had close
economic relationships with South Mesopotamia, Urartu, Iran, Greece, Egypt (Licheli 2020); Parnavaz is
known as religious reformer; it is believed that he has created new idol (idol Armazi) in Kartli; he is regarded
as a king, in the period of whose reign, the country has achieved particular economic success; if so, it is
undoubted that there would be the need in alphabet, in the domestic and other trade relationships and if such
alphabet, naturally suited to Georgian language, already existed in the temple, there would be no need to seek
the new one and Parnavaz would indeed take this alphabet from the temple to use it for secular purposes.
Here we should say that on the mentioned postament, though we read the text from right to left, it
seems that the letters are written from left to right. If we assume that the inscription on the postament is
oriented from right to left, we can suppose that this inscription was made in the epoch of change of the
writing traditions.
It is also the notable fact that in the word that we have read as “Shehkhetsìghwe”, there can be seen a
specific nature of Georgian verb characteristic for the archaic Georgian only (specific nature implies use of
khani or hae letters as signs of second subjective and third objective persons; see Shanidze, 262-281).
One more thing about this verb (“Shehkhetsìghwe / shekhetsìe”) – there is nothing strange that
Christianity has borrowed such frequently mentioned word of pray from pagan religion, extensively used in
Kartli, in pagan prayers; study of the archeological materials of Late Antique Epoch shows that in many
regions of Kartli, mostly, there were loyal relationships (naturally, not always) between the pagans and
---
Christians and the Christians could borrow from the pagans something that they regarded acceptable; loyal
relations can be
---
demonstrated also by the fact that in the Late Antique Epoch, the pagans and Christians were frequently
buried together, at the same cemetery and even in the same sepulcher (for more detailed information about
these issues, see Ramishvili 1979: 54; Ramishvili, Kuchukhidze 1994: 34 etc. / For opportunity of getting
familiar with the unpublished materials, we shall always have sense of profound gratitude to archeologist,
Prof. Ramin Ramishvili).
Thus, from our point of view, on the postament of altar in pagan temple of Grakliani Hill, there are the
words: Zaden Shehkhetsìghwe (“Zaden, Help Him /Her/ Them”), by which the author of these words
begged his god to bless all people, who came there to pray.
Tables:
კვლავ გრაკლიანის გამოსახულებათა გამო

საქართველოში, ქალაქ კასპთან ახლოს, ტერიტორიაზე, რომელსაც გრაკლიანი გორა
ჰქვია, 2015 წელს არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ (ხელმძ. პროფ. ვახტანგ ლიჩელი) აღმოაჩინა
წარმართული ტაძრის ნაშთი (გრაკლიან გორაზე, ვახტანგ ლიჩელის აღნიშვნით, პალეოლითის
ხანიდან ძვ. წ. აღ-ის IV ს-მდე მოსახლეობდა ადამიანი; – ლიჩელი 2020...). საყოველთაო
ყურადღება მიიქცია ცენტრალური საკურთხევლის პოსტამენტმა, რომელზეც ჯერაც ამოუცნობი
მნიშვნელობის მქონე ნიშნებია გამოხატული. მკვლევართა ერთ ნაწილს ისინი ორნამენტებად,
მეორეს კი წარწერად მიაჩნია; ჩვენ მათ შორის ვართ, ვინც ამ პოსტამენტზე წარწერას ხედავს
(კუჭუხიძე 2021). ამჯერად მოკლედ გავიმეორებთ ხსენებულ სტატიაში გამოთქმულ ძირითად
დებულებებს და შემდეგ შევეცდებით, საკურთხეველთან დაკავშირებით ქრონოლოგიისა და
სხვა საკითხებსაც შევეხოთ.
თუ ამ საკურთხეველზე არქაული წარწერის არსებობას ვივარაუდებთ, მაშინ
უპირველესად ის ფაქტი უნდა იქნას გათვალისწინებული, რომ ფინიკიური, სხვა სემიტური,
არქაული ბერძნული და, ხშირად, არქაული ლათინური ანბანები მარჯვნიდან მარცხნივ
იწერება, რომ ხმოვნები ზოგიერთ არქაულ ტექსტში არა, ზოგში კი იშვიათ შემთხვევაში
აღინიშნება, რომ თავისი განვითარების სხვადასხვა პერიოდში გრაფემათა მოხაზულობა,
იმისდა მიხედვით, თუ რომელი მიმართულებით არის დაწერილი სიტყვები (მარცხნიდან
მარჯვნივ თუ – პირიქით), ჰორიზონტალურად ერთ-ერთ მხარეს არის შებრუნებული,
გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ, შესაძლოა, რამდენიმე გრაფემა მონოგრამით იყოს
გამოსახული...
გამომდინარე ზემოთქმულიდან, ჩვენც მარჯვნიდან მარცხნივ ვცდილობთ სიტყვათა
ამოკითხვას და ცალკეულ ნიშნებში მონოგრამების არსებობის შესაძლოობასაც ვუშვებთ (პავლე
---
ინგოროყვა მიიჩნევდა, რომ ასომთავრულ ანბანში ლიგატურა გამოიყენებოდა; – ინგოროყვა,
250). გრაკლიან გორაზე აღმოჩენილ ამ საკურთხევლის გამოსახულებათა შორის კლასიკურ
გრაფემებთან სიახლოვეს ყველაზე უფრო მეტად მარჯვნიდან მესამე და მეოთხე ნიშნები
ამჟღავნებს და პირველად სწორედ მათზე გავამახვილებთ ყურადღებას (ტაბ. 2).
პოსტამენტზე მარჯვნიდან მესამე ადგილას მდებარე ნიშანი თითქმის ბერძნული
დელტას (Δ) მსგავსი ფორმისაა (კირილიცას Д-ს ჰგავს, ოღონდ თავგახსნილია და ქვემოთ ორი
მოკლე შვეული ხაზი აქვს... იხ. ტაბულა 2-ზე მარჯვნიდან პირველი ნიშანი). თუ გავიზიარებთ
არაერთი მეცნიერის მოსაზრებას, რომლის თანახმად, ასომთავრულ ანბანზე ბერძნულ ანბანს
(ზოგი მკვლევარის შეხედულებით, სხვასთან ერთად, – ბერძნულ ანბანსაც) აქვს ზეგავლენა
მოხდენილი, არაფერი იქნება იმაში დაუჯერებელი, რომ ამ შემთხვევაში ასომთავრული დონის
არქაული ფორმა იყოს ჩვენ წინაშე წარმოდგენილი (ასომთავრულ ასოთა გრაფიკა და მათი
ლათინური ტრანსკრიპცია ჩვენს სტატიაში ტაბულებზე, კერძოდ კი პოსტამენტზე
შესრულებულ ნიშანთა სურათების ქვემოთ, არის ნაჩვენები). კლასიკურ ასომთავრულ დონს
წრის ფორმა აქვს და თავზე ჰორიზონტალური ხაზი ადგას (ტაბ. 2; – სურათის ქვემოთ
მარჯვნიდან პირველი ასომთავრული გრაფემა). სრულიად თავისუფლად არის შესაძლებელი,
დავუშვათ მოსაზრება, რომ იმ ნიშნისგან იყოს ასომთავრული დონი განვითარებული,
რომელზედაც ამჟამად ვსაუბრობთ, – გრაკლიანის ტაძრის ნიშანს, რომელიც ბერძნულ
დელტასთან დაკავშირებული არქაული დონის შთაბეჭდილებას ტოვებს, შეეძლო, შემდგომში
180 გრადუსით ამობრუნებული ფორმა მიეღო და ზემოთ მოქცეული ხაზები ერთ
ჰორიზონტალურ ხაზად გარდაქმნილიყო (ტაბ. 2)... ძიების ამ ეტაპზე საკურთხევლის მესამე
ნიშანში ჩვენ არქაული ბერძნული დელტას მსგავს გრაფემას მოვიაზრებთ და სავარაუდოდ
ვკითხულობთ როგორც დ-ს.
ჩვენ მიერ დ-ს აღმნიშვნელ გრაფემად მიჩნეული ნიშნის მარცხნივ წერია ჩვეულებრივი
ასომთავრული ნარი (ასო-ბგერა – ნ); ანუ, ვფიქრობთ, ჩვენ წინ დონი და ნარი მოჩანს, მათ
შორის ვხედავთ მოკლე შვეულ ხაზს, იმ ნიშნის მარცხნივ კი, რომელიც ნ-დ მიგვაჩნია, –
წერტილს (ტაბ. 2).
ნიშნები საკურთხეველზეა ამოტვიფრული და, აქედან გამომდინარე, ცხადია,
საფიქრებელია, რომ მასზე რელიგიური სემანტიკის მქონე სიტყვა ან ფრაზა ეწერება. დაკვირვება
ცხადყოფს, რომ პოსტამენტის მარჯვენა კიდეზე, – იქ, სადაც საკმაოდ დაზიანებული სახითაა
ნიშნები მოღწეული (პოსტამენტი დეფორმირებულია და მასზე ამოტვიფრულ ნიშნებს ყველგან
არა აქვს პირველადი სახე შენარჩუნებული), მოხაზულობაში თავისუფლად თავსდება ის
ასომთავრული გრაფემები, რომლებიც ზ (ზენი) და ა (ანი) ასო-ბგერებს აღნიშნავს (ტაბ. 1).
ვფიქრობთ, ნიშნების დასაწყისში, მარჯვენა კიდეზე, გამოსახული უნდა იყოს ისეთი
ასომთავრული გრაფემა, რომლის ფონეტიკური მნიშვნელობა არის ზ და რომელსაც გახსნილი
ბოლო აქვს და ა ასო-ბგერის ამსახველი გრაფემა ანი, რომლის მოხაზულობა კლასიკურ
ასომთავრულ გრაფემასთან კიდევ უფრო მეტადაა ახლოს. იმისათვის, რომ მსგავსება უფრო
თვალსაჩინო გახდეს, წარმოდგენილ № 1 ტაბულაზე ჩვენ მიერ ზ ასო-ბგერის აღმნიშვნელი,
კლასიკურ გრაფემასათან მიახლოებული, ფორმაა გამოსახული. ხსენებული ნიშანი
გვაფიქრებინებს, რომ მისი ზედა ჰორიზონტალური ხაზი უფრო გრძელი უნდა ყოფილიყო.
ნიშანს, რომელიც ა-ს გამომხატველ გრაფემად მიგვაჩნია, აქვს ქვედა ჰორიზონტალური ხაზი,
რომელიც მარცხნივ მდებარე მესამე გამოსახულებასთან აკავშირებს მას და რომელიც,
შესაძლოა, გადაბმის ნიშანი იყოს. სავარაუდო დ-სა და ნ-ს ამსახველ გრაფემათა შორის, როგორც
ითქვა, პატარა შვეული ხაზია, ამ სავარაუდო ნ-ს აღმნიშვნელი გრაფემის მარცხნივ კი წერტილი
მოჩანს; ბუნებრივია, იბადება მოსაზრება, რომ შვეული ხაზი ეს არის ქარაგმა, ხოლო წერტილი
სიტყვის დასასრულის მაუწყებელი უნდა იყოს. გამომდინარე ზემოთქმულიდან, ვფიქრობთ, აქ
ხსენებულ სპეციალურ ნიშნებთან ერთად წერია ასომთავრული ასოები: ზ ა დ ნ და ქარაგმის
არსებობის გათვალისწინების შემდეგ კი პოსტამენტის ამ ადგილას მარჯვნიდან მარცხნივ
იკითხება სიტყვა
– ზადენ (ტაბ. 1).
---
წერტილის გვერდით გამოსახული ნიშანი (ტაბ. 3) ფაქტიურად იდენტურია ქართული
ასომთავრული შ ასოსი და მიგვაჩნია, რომ მისი ამსახველი არქაული გრაფემაა პოსტამენტის ამ
---
ადგილას შემონახული. ხსენებული ნიშნის ქვემოთ არის მოკლე შვეული ხაზი, რომელიც
არცერთ გრაფემას არ ჰგავს და ვვარაუდობთ, რომ ეს ასევე ქარაგმაა.
სავარაუდო ქარაგმის გასწვრივ, მარცხენა მხარეს, არის ნიშანი (ასევე – შვეული ხაზი,
რომელსაც მარცხენა გვერდითი ხაზის ბოლო ზემოთ აქვს აწეული) და იგი, ჩვენი
შეხედულებით, ჰ ასოს გამომხატველი არქაული ქართული გრაფემაა (ტაბ. 3). აკად. ივანე
ჯავახიშვილმა დოკუმენტურად, საისტორიო წყაროებზე მითითებით, წარმოაჩინა, რომ
ასომთავრულ ანბანში ჰ ასო ბგერას ადრეულ ეპოქებში ის გრაფემა გამოხატავდა, რომელიც
შემდეგ ე.წ. ე-მერვის გამომსახველი გახდა (ჯავახიშვილი 1996: 199). დოქტ. რამაზ პატარიძე
ასევე მიიჩნევდა, რომ დღევანდელი „ე მერვის“ აღმნიშვნელი გრაფემა ადრე ჰ ასო-ბგერას
გამოსახავდა. ხსენებული გრაფემა, მისი აზრით, ფინიკიურიდან არის ასომთავრულში
შემოსული. მკვლევარის თანახმად, არქაულ ასომთავრულში ეს გრაფემა მარჯვნიდან მარცხნივ
მიმართული ფორმით შემოვიდა, ე. ი. შვეულ ხაზს მარცხნივ ჰქონდა ჰორიზონტალური ხაზი,
რამაც შემდეგ მარჯვენა მხარეს გადაინაცვლა (პატარიძე, 189).
ხსენებული ორი ნიშნის შემდეგ, ე. ი., მათ მარცხნივ, როგორც ვფიქრობთ, მონოგრამაა
გამოსახული და ჩვენ წინაშე მათი გამაერთიანებელი შვეული ხაზით ხ (ხანი) და ე (ენი) ასო-
ბგერათა ამსახველი გრაფემებია წარმოდგენილი. ე ასოს გამომხატველ გრაფემას მარცხენა
მხარეს ზედა მოკლე შვეული ხაზი არ აქვს, მის ქვემოთ კი მოკლე ჰორიზონტალურ ხაზს
ვხედავთ (ტაბ. 4, 5).
შემდგომი ნიშანი, ერთი შეხედვით, ჯვარს ჰგავს, მაგრამ, ვფიქრობთ, არა ჯვარი, არამედ
გრაფემათა მონოგრამაა იგი და მისით გამოსახულია ლიგატურით შეერთებული არქაული
(მომრგვალებული თავის არმქონე, მარტივი ფორმის) ასომთავრული წილი (წ; ტაბ. 6) და ასევე
არქაული ასომთავრული ღანი (ღ; ტაბ. 8); ხსენებული გრაფემის თავზე მდებარე
ჰორიზონტალური ხაზი კი ამ შემთხვევაშიც ქარაგმა უნდა იყოს (ტაბ. 7).
მომდევნო ნიშანი, ასევე, მონოგრამად მიგვაჩნია და ხსენებულ ნიშანთა და ასომთავრულ
ასოთა მსგავსება აშკარად იმ ფაქტზე მიგვანიშნებს, რომ მისით ქართული ასო-ბგერების ჳ-სა (ჳე;
ტაბ. 9) და ე-ს (ტაბ. 10) აღმნიშვნელი გრაფემებია გამოსახული; ბოლოში კი, მარცხენა კიდეზე,
როგორც ჩანს, ორნამენტია (ტაბ. 11).
ვფიქრობთ, ნელ-ნელა სულ უფრო სწორი სახით გვენახება საუკუნეთა მიღმა მიმალული
სიტყვები. მიუხედავად იმისა, რომ პოსტამენტი, როგორც ითქვა, საუკუნეთა განმავლობაში
დეფორმირდა, ჩვენ წინაშე ჩნდება ისეთი სიტყვა, რომელიც ადრეული პერიოდის ქართულ
წარწერებში ხშირად გვხვდება და რომელიც პოსტამენტზე, ჩანს, არქაული ფორმით არის
ჩვენამდე მოღწეული, ესაა ქრისტიანულ რელიგიურ ტექსტებში ხშირად ხმარებული სიტყვა –
„შეხეწიე“. თუ ამ ტაძარში წარწერაა და ყველა ეს მონახაზი შემთხვევით არ ჰგავს ასომთავრულ
ასოებს (რაც ჩვენ პრაქტიკულად შეუძლებლად მიგვაჩნია), ცხადი ხდება, რომ გრაკლიანის
საკურთხევლის პოსტამენტზე წერია გრაფემები, რომელთა ფონეტიკური შესაბამისობები
შემდეგი ქართული ასო-ბგერებია: „ზ ა დ ნ შ ჰ ხ ე წ ღ ჳ ე“ და ქარაგმათა გახსნის შემდეგ კი
პოსტამენტზე შემდეგი სიტყვები იკითხება: „ზადენ შეჰხეწიღჳე“. ჩვენი აზრით, პოსტამენტზე
წერია ლოცვა, რომელიც ანტიკური პერიოდის ქართლში არსებულა. ქართული სიტყვა –
„შეხეწიე“, რომელიც ადრეული შუა საუკუნეებიდან გამოიყენება ლოცვისას და ქართულენოვან
სალოცავ ტექსტებში დღესაც ჟღერს („შეეწიე“), სავარაუდო ხდება, რომ წარმართული ეპოქიდან
მომდინარეობს.
არაერთ მკვლევარს მიაჩნია, რომ ზადენი ქრისტიანობამდელი ქართლის ერთ-ერთი
უმთავრესი ღვთაება იყო. „მეფეთა ცხოვრების“ თანახმად (როგორც ცნობილია, ქართლში ამ
ღვთაების არსებობის შესახებ სხვაც არაერთი ძველი ქართული საისტორიო წყარო მეტყველებს),
ზადენის კერპი ქართლის მეფე ფარნაჯომმა (ძვ. წღ-ის II-I სს.) აღმართა. არქეოლოგიური
მასალიდან ირკვევა, რომ ხსენებულ საუკუნეებზე გაცილებით ადრეულ ეპოქებში
დასახლებული გრაკლიანი გორა ცალკეულ პერიოდებში კულტურულად და ეკონომიკურად
კარგად იყო განვითარებული (ლიჩელი 2020... ამ გარემოებას ქვემოთაც შევეხებით),
გამომდინარე აქედან, მიგვაჩნია, რომ კვლევა იმ მიმართებითაც შეიძლება გაგრძელდეს, – ხომ
---
არ არის საფიქრებელი,
---
რომ ზადენის კულტი უფრო ადრეც არსებობდა ქართლში (რისი დასტურიც გრაკლიანის ეს
კონკრეტული ტაძარია) და ფარნაჯომმა კი მთაზე კერპის აღმართვით უფრო განადიდა იგი.
გვინდა შევეხოთ მცხეთასთან ახლოს მდებარე ადგილს, რომელსაც ზედაზენის მთა ჰქვია და,
საისტორიო გადმოცემის მიხედვით, ფარნაჯომმა ზადენის კერპი იქ ააგო. ლექსემა „ზადენის“
ეტიმოლოგიის შესახებ ერთგვაროვანი მოსაზრებები არ არსებობს, მკვლევართა ნაწილი
მიიჩნევს, რომ ზადენის კერპს უკავშირდება ეს ტოპონიმი; სხვა შეხედულებით, ამ ლექსემის
პირველ ნაწილში ფიგურირებს სიტყვა „ზედა“ (ხსენებული საკითხების შესახებ იხ.
ბედოშვილი, 159-162); ვფიქრობთ, შეიძლება დავუშვათ ვარაუდი, რომლის თანახმად,
ფარნაჯომის მიერ მთაზე ზადენის კერპის აღმართვის შემდეგ ხალხში გაჩნდა ტოპომიმი „ზედა
ზადენი“, რისი მიზეზიც ის იყო, რომ ამ ხალხში ცნობილი იყო გრაკლიან გორაზე არსებული
ზადენის სალოცავი (თუ კი აღარ ფუნქციონირებდა ფარნაჯომის მეფობის დროს ეს ტაძარი,
ცოდნა მის შესახებ მაინც იქნებოდა შემონახული), რომელსაც ზედა ზადენის აღმართვის
შემდეგ „ქვედა ზადენად“ (იქნებ
– „ქვედაზენადაც“) იხსენიებდნენ; თუ ტოპონიმი „ზედაზენი“ მართლაც ღვთაება ზადენთანაა
დაკავშირებული, საფიქრებელი ხდება, რომ „ზედა ზადენიდან“ მომდინარეობს იგი და ეს კი
ქმნის საფუძველს, გამოვთქვათ მოსაზრება, რომ ხალხში ოდესღაც „ქვედა ზადენსაც“ იცნობდნენ.
განსხვავებით იმ მკვლევარებისა, რომელთა აზრითაც, ასომთავრული V ს-შია შექმნილი
(ასე ძირითადად იმის გამო ფიქრობენ, რომ, ამ შეხედულებით, უფრო ადრეული წერილობითი
წყარო შემორჩენილი არ არის), ივანე ჯავახიშვილი, პავლე ინგოროყვა, რამაზ პატარიძე და სხვა
არაერთი მეცნიერი პალეოგრაფიაზე, ისტორიულ ვითარებასა და სხვა მონაცემებზე
დაყრდობით ასომთავრულ ანბანს წარმართულ ეპოქაში შექმნილად მიიჩნევენ (ივანე
ჯავახიშვილის მიხედვით, ძვ. წღ-ის VII ს-შია იგი შექმნილი; ჯავახიშვილი, 229). „ქართლის
ცხოვრება“, როგორც ცნობილია, ქართული ანბანის შექმნას ჩვ. წღ-მდე დაახლოებით IV-III სს-ში
მცხოვრებ და ქართლის პირველ მეფედ მიჩნეულ ფარნავაზს მიაწერს (ქართლის ცხოვრება 1955,
36). პავლე ინგოროყვა მიიჩნევდა, რომ ფარნავაზ მეფის დროს მანამდე უკვე არსებული ანბანის
რეფორმა გატარდა (ინგოროყვა, 250). ამ აზრს ჩვენც ვიზიარებთ და ხსენებულ საკითხთან
დაკავშირებით ყურადღებას ვაპყრობთ უძველესი ქართული წერილობითი წყაროს – „მატიანე
შემეცნებათას“ ცნობას, რომლის თანახმად, ქართველთა წინაპრებს ფარნავაზამდეც ჰქონდათ
დამწერლობა და მას წარმართული ტაძრის ქურუმები იყენებდნენ; ამ ცნობის მიხედვით,
ფარნავაზს წარმართული ტაძრიდან საერო მოხმარებისათვის გამოუტანია ეს ანბანი (ცნობებს
„მატიანე შემეცნებათას” შესახებ, რომელიც ამჟამად დაკარგულია, გვაწვდის XVIII-XIX სს-ში
მოღვაწე ისტორიკოსი თეიმურაზ ბაგრატიონი, რომელსაც ნანახი ჰქონია ხსენებულ ცნობათა
შემცველი წიგნი; – შარაძე, 122-127). ცხადია, ამ საკითხების კვლევისას ყურადღების ცენტრში
ყოველთვის არის არქეოლოგიური გათხრებისას აღმოსავლეთ საქართველოში მდებარე ქალაქ
ნეკრესში აკად. ლევან ჭილაშვილის მიერ მოპოვებული მასალა, რომელზედაც, მკვლევარის
აზრით, წინარექრისტიანული ხანის ქართული წარწერებია შესრულებული. წარწერები ქვევრის
ფრაგმენტზე და ქვის ფილებზეა აღმოჩენილი (ჭილაშვილი 2000, 16-24; ჭილაშვილი 2004).
პავლე ინგოროყვა წარმართული პერიოდის ვერცხლის ლანგარსა და სტელაზე სიტყვებს
არა, მაგრამ ცალკეულ ქართულ ასოებს კითხულობდა; ლანგარზე ბერძნულად ბერსუმა
პიტიახშია მოხსენიებული (პავლე ინგოროყვას აღნიშვნით, ეს სახელი ქართულად იხსენიება
ფორმით – ბერცუმ; ინგოროყვა: 488) და იქვე ჩანს ნიშნები, რომლებიც ასომთავრული ბანისა (ბ)
და პარის (პ) ფორმისაა, რასაც პავლე ინგოროყვა ბერცუმ პიტიახშის ინიციალებად მიიჩნევდა;
დაახლოებით მსგავსი ვითარებაა ხსენებულ სტელაზე, რომელზედაც არამეული სიტყვები
წერია და იქვე ცალკეული ასომთავრული ასოები მოჩანს (ინგოროყვა, 487-501).
გრაკლიანის საკურთხეველი, რომელიც თიხისაა, მაიამის (აშშ) ბეტა ლაბორატორიაში
რადიოკარბონული მეთოდის გამოყენების საშუალებით ძვ. წღ-ის XI-X სს-ით დათარიღდა.
თუნდ, მომავალმა კვლევებმა აჩვენოს, რომ დაზუსტებას საჭიროებს ეს დათარიღება და რომ
უფრო მოგვიანებითაა საკურთხეველი დამზადებული, ან წარწერა ადრე დამზადებულ
საკურთხეველზე მოგვიანო ხანაშია გაკეთებული, ცხადია, ეს ამ აღმოჩენის მსოფლიო
---
მნიშვნელობას არაფერს დააკლებს (თუ წარმართული პერიოდის ქართლში ორიგინალური
---
დამწერლობაც ჰქონდათ, რაც ამ ქვეყნის ეკონომიკური თუ კულტურული განვითარების
მაღალი დონის მაჩვენებელია, ცხადია, ეს მხოლოდ კავკასიის ამ რეგიონის ისტორიას კი არა,
არამედ მთელი მცირე აზიისა და აქ ხსენებული და კიდევ უფრო ვრცელი გეოგრაფიული
არეალის ისტორიის საერთო სურათსაც ოდნავ განსხვავებული სახით წარმოგვიჩენს...). ჩვენ არ
გამოვრიცხავთ, რომ ფარნავაზ მეფის დროს იყოს წარწერა შესრულებული (იქნებ, უკვე
არსებულსა და მოქმედ საკურთხეველზე...); პროფ. ვახტანგ ლიჩელის აღნიშვნით, გრაკლიანი
გორის არქეოლოგიური მასალებიდან დასტურდება, რომ ძვ. წღ-ის V-IV სს-ის ქართლს მჭიდრო
ეკონომიკური ურთიერთობა ჰქონდა სამხრეთ მესოპოტამიასთან, ურარტუსთან, ირანთან,
საბერძნეთთან, ეგვიპტესთან (ლიჩელი 2020...); ფარნავაზ მეფე ისტორიაში რელიგიურ
რეფორმატორად არის ცნობილი, მას მიეწერება კერპ არმაზის აღმართვა. ქართული ანბანის
შექმნა (სხვა წყაროს მიხედვით, – წარმართული ტაძრიდან მისი გამოტანა) ფარნავაზის
სახელთანაა დაკავშირებული, იგი მიჩნეულია მეფედ, რომლის დროსაც განსაკუთრებულ
ეკონომიკურ წარმატებას მიაღწია ქვეყანამ, და თუ ასეა, მაშინ სრულიად ცხადია, რომ მის
სახელმწიფოში სავაჭრო და სხვაგვარი ურთიერთობისათვის ანბანის შემოღება აუცილებელი
გახდებოდა და, თუ ეს ანბანი, რომელიც, ცხადია, ქართულ ენასთან მორგებული იქნებოდა,
უკვე არსებობდა ტაძარში, ახლის ძიება არ დასჭირდებოდა და საერო ხმარებისათვის მართლაც
ამ ტაძრიდან გამოიტანდა ფარნავაზი ანბანს . ივანე ჯავახიშვილის თანახმად, ასომთავრული ანბანი
ერთ ჯერზე არ არის შექმნილი და იგი დიდი დროის განმავლობაში ყალიბდებოდა. ჩვენც
ვფიქრობთ, რომ ასეა. მაგალითად, შესაძლოა, საკმაოდ ხანგრძლივი პერიოდი დასჭირვებოდა
იმის დაზუსტებას, თუ რომელია ქართულ ენაში ასო-ბგერა და რომელი კი – მხოლოდ ბგერა და
ამის შემდეგ შექმნილიყო ასო-ბგერებისთვის შესაბამისი გრაფემები. ეს კი, შესაძლოა,
ეტაპობრივად ხდებოდა. ჩვენი აზრით, ქართულ ანბანში რამდენიმე რეფორმის კვალი
იკითხება, ერთ-ერთი რეფორმა ფარნავაზის დროს ჩანს გატარებული და ჩვენც ფარნავაზამდე
შექმნილად მიგვაჩნია იგი (ამ საკითხზე ვრცლად ვმსჯელობთ წერილში – კუჭუხიძე 2019-
2020)...
აქვე ვიტყვით, რომ ხსენებულ პოსტამენტზე, მიუხედავად იმისა, რომ ტექსტს მარჯვნიდან
მარცხნივ ვკითხულობთ, ასოები მარცხნიდან მარჯვნივ ჩანს დაწერილი; თუ მივიჩნევთ, რომ
წარწერაა ამ პოსტამენტზე შესრულებული და იგი მარჯვნიდან მარცხნივ მიემართება, მაშინ
სავარაუდო ხდება, რომ ეს წარწერა ქართლში წერის ტრადიციათა ცვლის ეპოქაში უნდა იყოს
გაკეთებული. ამ ზმნისთვის ე. წ. ხანმეტობა და ჰაემეტობა ერთდროულად არის
დამახასიათებელი (უფრო ვრცლად ამ საკითხზე იხ. კუჭუხიძე 2021, 25-26). აკად. აკაკი შანიძის
გამოკვლევებიდან ცნობილია, რომ ქართულ ზმნას V-VIII-სს-ის შემორჩენილ წერილობით
ძეგლებში მეორე სუბიექტური და მესამე ობიექტური პირის ნიშნებად ხანი, VII ს-ში კი ჰაე
ასოები აქვს დამატებული (შანიძე, 262-281)... ფიქრობენ, რომ მსგავსი პრეფიქსები გაცილებით
ადრეული პერიოდის ქართული ენისათვისაც იყო დამახასიათებელი... დათარიღების
საკითხებთან დაკავშირებით ფაქტი, რომლის თანახმად, ეს ადრეული პერიოდების პრეფიქსები
შეინიშნება გრაკლიანის პოსტამენტზე, ცხადია, ასევე იმსახურებს ყურადღებას.
ამ ზმნის (შეჰხეწიღჳე / შეხეწიე) შესახებ ერთსაც დავამატებთ: – არაბუნებრივი არაფერია
იმაში, რომ ქრისტიანობამ ხშირად წარმოსათქმელი ისეთი სალოცავი სიტყვა შეითვისა
წარმართობიდან, ჩანს, წარმართული ლოცვის დროსაც აქტიურად რომ იხსენიებოდა ქართლში;
გვიანანტიკური ხანის არქეოლოგიურ მასალაზე დაკვირვება ცხადყოფს, რომ ქართლის არაერთ
რეგიონში წარმართებსა და ქრისტიანებს შორის ხშირ შემთხვევაში (ცხადია, – არა ყოველთვის)
ლოიალური ერთიერთობა იყო და ქრისტიანებს შეეძლოთ, წარამართთაგან მიეღოთ ის, რაც
მისაღებად მიაჩნდათ; ლოიალურ ურთიერთობებზე, ვთქვათ, ის ფაქტიც მეტყველებს,
გვიანანტიკურ ხანაში ერთ სამაროვანსა და ერთ სამარხშიც კი წარმართები და ქრისტიანები
ხშირად ერთად რომ არიან დაკრძალულები (ხსენებულ საკითხებზე იხ. რამიშვილი 1979: 54;
რამიშვილი, კუჭუხიძე 1994: 34 და სხვ., / გამოუქვეყნებელი მასალის გაცნობისათვის
ყოველთვის უღრმესი მადლიერების გრძნობით ვიქნებით აღსავსენი პროფ. რამინ რამიშვილის
მიმართ).
---
აქ წარმოდგენილი საკითხების შესახებ ბევრია სასაუბრო, მაგრამ ამჯერად სიტყვას აღარ
გავაგრძელებთ და დასკვნის სახით დავძენთ:
---
ამრიგად, ჩვენი აზრით, გრაკლიანი გორის წარმართული ტაძრის საკურთხევლის
პოსტამენტზე იკითხება სიტყვები: „ზადენ შეჰხეწიღჳე“, რომლებითაც სალოცავად მისული
ყველა ადამიანის დალოცვას შესთხოვს მისი დამწერი თავის ღმერთს.
References:
1. Bedoshvili (2002): Guram Bedoshvili, Dictionary of Georgian Geographical Names, I; Published by Bakur Sulakauri
Publishing, Tbilisi. ბედოშვილი (2002): გურამ ბედოშვილი, ქართულ ტოპონიმთა განმარტებით-ეტიმოლოგიური
ლექსიკონი, I; „ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა“, თბილისი.
2. Chilashvili (2000): Levan Chilashvili, A Pre-Christian Georgian Inscription From Nekresi (in English and in Georgian); The
Kartvelologist (Bulletin of Georgian Studies), VII, Ivane Javakhishvili Tbilisi State University; ჭილაშვილი (2000): ლევან
ჭილაშვილი, წინაქრისტიანული ქართული წარწერა ნეკრესიდან; ქართველოლოგი, VII, ივანე ჯავახიშვილის
სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. https://www.academia.edu/29793182/The_Kartvelologist_7
(27.02. 2023)
3. Chilashvili (2004): Levan Chilashvil, The Ancient Georgian Inscriptions of Nekresi and Questions of the History of Georgian
Writing; S. janashia State Museum of Georgia, Tbilisi. ჭილაშვილი (2004): ლევან ჭილაშვილი, ნეკრესის უძველესი
ქართული წარწერები და ქართული დამწერლობის ისტორიის საკითხები; ს. ჯანაშიას სახელობის საქართველოს
სახელმწიფო მუზეუმი, თბილისი.
4. https://docs.google.com/file/d/0B73tobDsGmXFM2RwWEZjVklZaDQ/edit?resourcekey=0-H5G0wWntQgyryTENTv2A9w
(27.02. 2023)
5. Ingorokva (1978): Pavle Ingorokva, Works, IV, Sabchota Sakartvelo Publishing, Tbilisi. ინგოროყვა (1978): პავლე
ინგოროყვა, თხზულებანი, IV, გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“, თბილისი.
6. Javakhishvili (1996): Ivane Javakhishvili, Works, IX, Metsniereba Publishing, Tbilisi. ჯავახიშვილი (1996): ივანე
ჯავახიშვილი, თხზულებანი, IX, გამომცემლობა „ მეცნიერება“, თბილისი.
7. Kartlis Tskhovreba (1955): Kartlis Tskhovreba (A History /Life/ of Georgia) I, Edition by Simon Kauchchishvili, Sakhelgami
Publishing, Tbilisi. ქართლის ცხოვრება (1955): ქართლის ცხოვრება, I, ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი
ხელნაწერის მიხედვით სიმონ ყაუხჩიშვილის მიერ, გამომცემლობა „სახელგამი“, თბილისი.
8. Kartlis Tskhovreba (2014) A History of Georgia; Editor in Chief of the Georgian and Russian editions: Academician Roin
Met`reveli, Georgian Academy of Sciences; Editor in Chief of the English Edition: Professor Stephen Jones, Mount Holyoke
College (USA); Georgian National Academy of Sciences, Comiission for the Study of Georgian Hisrorical Souces; Artanuji
publishing. https://archive.org/details/kartlis-tskhovreba-english-2014/page/18/mode/2up (27.02. 2023)
9. Kuchukhidze (2021):Gocha Kuchukhidze, On The Grakliani Inscription; Literary Researches, XLI; Shota Rustaveli Institute of
Georgian Literature, Tbilisi. კუჭუხიძე (2021): გოჩა კუჭუხიძე, გრაკლიანის წარწერის გამო; ლიტერატურული
ძიებანი, XLI; შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი, თბილისი.
10. https://literaryresearches.litinstituti.ge/index.php/literaryresearches/article/view/3358 (27.02. 2023)
11. Kuchukhidze (2019-2020): Gocha Kuchukhidze, Alphabet of Three Epochs (The Point of View); Literary Researches, XL,
Shota Rustaveli Institute of Georgian Literature, Tbilisi. კუჭუხიძე (2019-2020): გოჩა კუჭუხიძე, სამი ეპოქის ანბანი?
ლიტერატურული ძიებანი, შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი, XL,
თბილისი.
12. https://literaryresearches.litinstituti.ge/index.php/literaryresearches/article/view/3887 (27.02. 2023)
13. Licheli (2017): Vakhtang Licheli, Kommentaren zum archäologischen Kontext des Grakliani Gora von 5-4 Jahrhundenten v.
Chr; Georgica. Zeitschrift für Kultur, Sprache und Gesschichte Georgiens und Kaukasiens, 38, Jahrgang , Jena.
14. Licheli (2019): Vakhtang Licheli, Stamp Seals from Grakliani Gora. In: Issue of Batumi Archaeological Museum, vol. 8, Batumi.
15. Licheli (2020): Vakhtang Licheli, Intellectual Innovations in Georgia (11th-9th Centuries BC), Excavations at Grakliani Hill; in
Ancient Civilizations from Scythia to Siberia; publisher: Brill. Volume 28, in 2, Issues. Online Publication Date: 18 Dec 2020.
https://brill.com/view/journals/acss/26/2/article-p350_12.xml (27.02. 2023)
16. Pataridze (1980): Ramaz Pataridze, Georgian Asomtavruli; Nakaduli Puiblishing, Tbilisi. პატარიძე (1980): რამაზ
პატარიძე, ქართული ასომთავრული; გამომცემლობა „ნაკადული“, თბილისი.
17. Ramishvili 1979: Ramin Ramishvili, Ertso Valley in the Late Armaz Period, Academy of Sciences of Georgia, The Center for
Archeological Studies, Tbilisi. რამიშვილი 1979: რამინ რამიშვილი, ერწოს ველი გვიანარმაზულ ხანაში,
საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია, არქეოლოგიური კვლევის ცენტრი, თბილისი.
18. Ramishvili, Kuchukhidze 1994: Ramin Ramishvili, Gocha Kuchukhidze, Fomration of the Christian Burial Ritual in Georgia;
Christian Civilization and Georgia, – Conference Dedicated to the 100th Anniversary of the 1st International Congress of
Christian Archaeology (Short Contents of Reports); Academy of Sciences of Georgia, The Center for Archeological Studies,
Tbilisi. რამიშვილი, კუჭუხიძე 1994: რამინ რამიშვილი, გოჩა კუჭუხიძე, დაკრძალვის ქრისტიანული რიტუალის
დამკვიდრება საქართველოში; სამეც. კრებ.-ში ქრისტიანული ცივილიზაცია და საქართველო, – კონფერენცია
მიძღვნილი ქრისტიანული არქეოლოგიის პირველი მსოფლიო კონგრესის 100 წლისთავისადმი (მოხსენებათა
მოკლე შინაარსები); საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია, არქეოლოგიური კვლევის ცენტრი, თბილისი.
19. Shanidze (1981): Akaki Shanidze, Works; III, Georgian SSR Academy of Sciences; Tbilisi State University. შანიძე (1981):
აკაკი შანიძე, თხზულებანი, II, საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემია, თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტი.
20. Sharadze (1972): Guram Sharadze, Teimuraz Bagrationi (life); Metsniereba Publishing, Tbilisi. შარაძე (1972): გურამ
შარაძე, თეიმურაზ ბაგრატიონი, ცხოვრება, გამომცემლობა „მეცნიერება“, თბილისი.
---
FROM THE HİSTORY OF THE DEVELOPMENT OF LİBERALİSM – FREEDOM PHİLOSOPHY
TO THE XVII CENTURY ENGLISH REVOLUTION
İsmailov Dilgam Yunis oglu
Doctor of philosophy, professor
Azərbaijan Tourizm and Management University, Azərbaycan
Orcid id: 0000-000-8084-1409
Abstract: This article deals with the roots of liberalism, which take their beginning from the old epoch
and the further ways of its development. It is shown that the idea of liberty had always made thinkers of Old
China, Greece and Rome to think about this. In the article it is also spoken about the Greek and Jewish-
Christian traditions, which gave donations to the development the idea of liberty. At the same time, here is
investigated the ways of formation and development the conception of natural rights and idea of law
throughout of Europe civilization. Here is also noted the fight between church and government, long term
impeding to the formation of absolute monarchy in the West and benefits of this fight, which helped to
strengthen civil society and develop pluralism. The article speaks about the thinkers of Renaissance, playing
very important role in widely spreading ideas of liberalism.
Key words: liberalism, pluralism, natural rights, civil society, philosophy of freedom, philosophy of
power, history.
History has so far known two philosophiers. The first is the philosophy of freedom, and the second is
the philosophy of power. According to the philosophy of liberty, people are free to live their own lives, and if
they respect the equal rights of others, then they consider it very necessary. Due to the wisdom of the
authorities,some people try to subjiugate others. The philosophy of power had many names, such as
Caesarism, Eastern despotism, theocracy, socialism, fascism, African socialism (a combination of
modernization and non-Marksist socialism), and the welfare state. The philosophy of freedom is also
appeared under different names. However, its supporters were united by a common line: to respect each
person, his ability to make decisions about his life, and at the same time to oppose the tendency of people to
resort to violence to achieve their desires.
The Chinese philosopher Lao-Sze, who lived in the VI century BC, can be considered the famous
liberalist. In his work “Dao de Zin – About the Way and Power” he shows that “the people are equal among
themselves without receiving orders of instructions from anyone”. Dао the concept corresponds to the theory
of spontaneous order, that is, it means the emergence of harmony as a result of competetion. Dao advises the
ruler not to interfere in people’s lives and states that rulers should not interfere in people’s lives and living
rules (Бойз, 2004: p. 31). Although the first liberal idea originated in China, in modern literature, some
researchers conditionally, they connect the beginning of liberalism mainly with the west. They mainly
associate this with the fact that the principles of freedom and rights of the individual are universal as the laws
of nature and most of those principles were discovered in the West.
There are two main traditions in Western thought, the Greek and Judeo-Christian traditions, both of
which contributed to the development of freedom. According to the Jewish religion, the people of Israel lived
without a ruler, but later they came to Samuil and asked God to send them a ruler because they needed a
ruler. At that time, when Samuil asked God to fulfill their request, the great creator answered him like this:
“The ruler I will send to you will take your sons and daughters from your hands and make them his servants,
he will take your lands, vineyards, gardens and distribute them to his servants, he will take a tenth of your
crops and cattle from your hands, and you yourselves will become his slaves. Later, when you protest against
the ruler because of this situation, God will not answer you for it” (Бойз, 2004: p. 32). The people of Israel
ignored this terrible warning and established the monarchy. This fact proves that the roots of the state do not
have a divine origin. God’s warning did not apply only to ancient Israel, it is still important in our days.
Тhомаs Paine in “Common Sense” (1776) calls the American people to war for independence and the north
American colonies to seperate from the metropolis (Əfəndiyev, 2002: s. 225). This call is based on the
concept of natural law and is reflected in the United States’ Declaration of Independence adopted on July 4,
1776. That declaration announced the sovereignty of the people, the right to revolt against oppressive rulers,
the right to create an indepenent state and choose a political form that is in the best interests of the people.
By the way, let’s note that even though the Jews achieved the power of the ruler, they were the first nation to
develop the idea that “the ruler must obey the supreme law, because he himself is a human being”.
The natural law concept of supreme law also developed in Ancient Greece. In the V century BC, the
Greek playwright Sophocles talks about the history of Antigone in his wark “Antigone”. Antigone states that
the law established by man, even if he is the ruler, cannot violete “Divine law, natural law, unwritten firm
---
law”. Because this Divine law did not arise yesterday, no one khows when it appeared (Бойз, 2004: p. 33).
Both Socrates and Sophocles preffered the unwritten natural laws to the orders of the orders of the rulers on
earth, the rulings of the governors, and the laws written by people.
The idea of law has stood the test of time and developed throughout European civilisation. In ancient
Rome, this was reflected in the philosophy of the Stoics (Yayla, 2002: s. 25). The Stoics affirmed that even
if the people rule, their actions must be just according to natural rights. According to Stoicism, the duty of a
person is to act benevolently. In order to live a good life, a person must know what kindness is. It is the duty
of a person to humanity to understand and implement kindness. God is the divine intelligence that brings
laws to the material world and manages it (Şükürov, 2002: s. 156).
The independence of the Western Church, which is called the Roman Catholic Church, meant that
there were two influential powers fighting for power in Europe. The division of power between them created
an opportunity for the freedom of the individual and the development of civil society. At that time, popes and
emperors often overthrew each other. This conflict between the church and the state helps to explain why the
principle of freedom emerged in the West.
At the end of the IV century, empress Justina demanded that Saint Ambrose, the bishop of Milan, hand
over the position of bishop in the cathedral to the empire and leave the city. Ambrose answered the empress
like this: “According to the law, we cannot give it to you, and you, Your Majesty, cannot accept it. How do
you know that it is possible to buy God’s house? If you want to rule like ruler. Be loyal to God. It is written
that the rulership belongs to the root, and the divinity belongs to God” (Бойз, 2004: p. 34). Concluding from
these words, the empress goes to Ambrose’s temple and apologizes for her actions. Thus, Ambrose gets both
the independence of the church and her own rights recognised by the state.
Hundreds of years later, in the XII century, a similar event occurs in England. Thomas Becket, bishop
of Cantenbury he saved the rights of the church from the intention of Henry II. T.Becket was the chancellor
of state during the reign of king Henry II, and in 1162 he was appointed the archbishop of Canterbury, i.e.
the head of the royal church. Soon after, Becket sends the chancellor’s seal to the king as a sign of his
resignation from secular office. After this incident, the king openly expresses his desire to get rid of “this
annoying priest”
. When the knights were about to kill the priest, Becket said that “if by my death I bring freedom and peace
to this church, I am ready for it because of for my God”.
The struggle between the church and the state prevented the establishment of absolute monarchy in the
West for a long time and led to the development of autonomous institutions (civil society). The emergence of
markets, associations and guilds (merchant unions), universities and independent cities with their own
charters
– all this contributed to the development of pluralism and civil society (Бойз, 2004: p. 35).
In Italy in the X-XI centuries, and in other European countries in the XII-XIII centuries, townspeople
had to fifht against the lords. As a result of this struggle, wealthy Italian cities such as Milan, Pisa, and
Bologna acquired the right to communes (urban communities with self governing rights). Free communes
gradually became independent city-states or city-republics. In Florence, the richest and largest city in Italy,
feudal lords were deprived of the right to work in the commune. As a result of the economic and political
power of the feudal lords being undermined, the peasants gained personal freedom. Now the peasants paid
the tax not to the feudal, but to the commune. Startinq from the XIII century, the trade with Eastern countries
through the Mediterranean Sea was in the hands of Venetian and Genoese merchants. In order to take over
trade in the Baltic Sea, 70 German cities united and created the Hanseatic League. All this did not allow the
establishment of an absolute monarchy until the XVII century.
Liberalism is often seen as a philosophy of economic freedom, but it has much to do with the struggle
for religious tolerance in its historical roots. Early Christians began to develop a theory of religious toleration
in response to persecution by the Roman state. One of them was Tertullian of Carthage. He wrote in the year
200 of our era: “It is a fundamental, natural right of every person to obey his religion. One person’s religion
does not harm another. Undoubtedly, coercion against religion is violence” (Бойз, 2004: p. 35). This
argument in favor of freedom is formulated as fundamental or natural right.
During the development of feudalism in the XI-XV centuries, the growth of trade, the existence of
various religious movements and civil society indicated the presence of many sources of influence within
each society, and this pluralism required formal limitation of power. At the same time, important steps were
taken towards the limitation of power in different parts of Europe. In 1215, the barons who rebelled in
England forced King John to sign the “Great Charter of Liberties” (Magna Carta). This document contained
a list of human rights, restrictions on royal authority, legal norms and procedures. According to the “Great
---
Charter of Liberties”, the king could no longer make any political or economic decisions without the consent
of the barons. The document defined the freedom to choose religious duties for the church, the independence
of cities,
---
the exemption of merchants from illegal taxes was confirmed (Бойз, 2004: p. 36). It was decided that no one
could be convicted or deprived of his property without the verdict or a jury of the same status as the accused.
This provision later became one of the foundations of a democratic court. The rule “taxes can be imposed
only by the parliament representing the taxpayer” adopted in the democratic countries today takes its origin
from the “Great Charter of Freedoms”. Later, this document became the basis of the constitutional type of
government. Some provisions of the document became the basis of the English legal system. The members
of the English Parliament, which started functioning in 1265, always referred to “Magna Carta” when
making decisions.
The importance of “Magna Carta” in the development of Liberalism is very great. If the birthplace of
democracy is Ancient Greece, the birthplace of liberalism (human rights protected from state interference)
should be considered medieval England (Demokratiya: Gediləsi uzun bir yol, 2001: s. 21). The fate of this
document was not easy. So, immediately after the signing of Magna Carta, the king broke the agreement with
the barons and plunged the country into civil war again. But the king’s successor, Henry III, reinstated the
document, and in 1225 the conflicting parties of the kingdom accepted the document in its final revision.
This struggle against tyranny continued until 1689, that is, until the adoption of the “Bill of Rights”. Around
the same time as the adoption of the Magna Carta, a set of laws based on freedom and self-government was
developed in the German city of Magdeburg in 1220. The Magdeburg law became so popular that hundreds
of newly formed cities in Central Europe adopted it, and court decisions in many Central and Eastern
European cities began to be based on the decisions of the Magdeburg court. Finally, in 1222, the vassal and
small landowner nobles of Hungary forced King Andrew II to sign the “Golden Bull”. The “Golden Bull”
exempted the middle and small nobles, as well as the clergy, from taxes, granted them the right to dispose of
their property, prohibited arbitrary arrests and confiscation, and created an annual assembly that listened and
accepted complaints. Article 31 of this document gave the people the right to retaliate against the king (Jus
Resustendi) if the Freedoms and privileges defined in the “Golden Bull” were violated (Бойз, 2004: p. 36).
The “Golden Bull” came into force in 1687.
The “Great Charter of Freedoms” and “Golden Bull” documents were a very importent turning point
in the ongoing struggle for freedom, limited power, and the spread of the concept of individuality among all
people. This documents showed that people all over Europe thought about the idea of freedom and created
classes of people who were in the mood to protect their freedom.
In the XIII century, the great Catholic theologian Thomas Aquinas and other philosophers also put
forwad religious arguments that served to limit royal power. F.Aquinas wrote: “If the king exceeds his
authority, he loses the right to demand obedience from another. This is not an uprising, it is not a call for his
overthrow. In fact, the king himself is a rebel (here it is meant that a tyrant seizes power by force – D.I.) and
the people have the right to settle accounts with him. It is better that his power be reduced so that he does not
abuse this power” [1; 36-37]. So, as you can see, the idea of overtrowing a tryant has a theological basis.
John Salisbury, who witnessed Becket’s punishment in the XII century, and Roger Bakon, an English
philosopher of the XIII century, insisted on the right to kill the tyrant. This was unimaginable in other parts
of the world at that time, it was considered an unimaginable event.
The Spanish scholastics who united in the school of Salamis in the XVI century developed the
teaching of F.Aquinas in the field of theology, natural rights and economic sciences. Francisco de Vitoria, a
professor at the University of Salamis, condemned the enslavement of Indians in the New World by the
Spanish from the point of view of individualism and natural law. He wrote: “Every Hindu is a human being.
If he is a human being, he has free will and every Hindu is the owner of his actions and activiites. Every
person has the right to his personal life, physical and moral integrity” (Бойз, 2004: p. 37). Vitoria and his
colleagues developed the doctrine of natural law in the areas of private property, revenue, interest and
taxation, whose works influenced Hugo Grotsy and Samuel Pufendorf, and of them Adam Smith and his
Scottish colleagues.
The first outstanding representative of the theory of natural law was Hugo Grotsy, the ideologist of
the Netherlands bourgeois revolution (1566). In his work entitled “Three Books on the Law of War and
Peace”, natural law and the law of nations are extensively analized. The requirements of the natural right
include giving up someone else’s property (not touching it), returning things taken from someone else,
fulfilling your promise, paying for the damage you caused to others, etc. includes (Əfəndiyev, 2002: s. 153).
Proponents of the theory of natural law emphasized the freedom of man in his beliefs and actions, the right to
own property, the equality of all, and the creation of security against arbitrariness. Gradually, the idea of
“natural law” was developed and completed with the concept of “social contract”.
Samuil Pufendorf, one of the XVII century German intellectuals, summarizes the views of J.Boden,
---
H.Grotsy and T.Hobbs about natural law and concludes that natural law has an effect as universal social
ethics.
---
He wrote: “Man’s nature is such that he cannot live outside of society” [3; 180]. A state formed by the will of
God cannot come into existence without the prior free consent of the people. The authority of the head
elected by the people is the only supreme authority (Əfəndiyev, 2002: s. 181).
The prehistoric age of liberalism, classical liberalism, or the age of liberalism, reached its climax
during the Renaissance and thr Protestant Reformation (reorganization of the church). Famous novelist Ayn
Rand describes the Renaissance as the nationalist, individualistic and secular variety of liberalism. The
Middle Ages was a period of mysticism, blind faith, devotion to the dogma that faith is superior to reason.
The Renaissance was the revival of reason, the liberation of the human mind, the victory of racionalism over
mysticism, which led to the birth of science, individualism, and freedom.
David Boys prefers the role of the Renaissance in the development of liberal ideas in history (Бойз,
2004: p. 38). In his opinion, although it is not correct to call Protestant reformers Martin Luther (the founder
of German Protestantism - Lutheranism) and John Calvin liberal, by ending the monopoly of the Catholic
Church, they unknowingly paved the way for the development of Protestant sects. With the Treaty of
Augsburg in 1555, the Protestant Church was established in Europe along with the Catholic Church. After
the Reformation, most people saw that the diversity of religions and moral views in society (Lutheran,
Calvinist, Anglican) did not lead to the dissolution of society. On the contrary, diversity and competition
made society stronger. XVI century, there was a greater need for the state to support the weakened church as
a result of the internal division and the Reformation movement, rather than protection of the state by the
church. The weakening of the church manifested itself with the strengthening of royal absolutism (Ismayılov,
2013: p. 73). This was more clearly reflected in the rule of Louis XVI in France and the Stuart dinasty in
England. The Stuart dynasty, which was in power in England, established an absolute monarchy. They
attempted to deny common rights and raise taxes without the consent of Parliament, England’s representative
body.
During this period, absolutism was established in France and Spain, while the Netherlands became a
country of religious tolerance, free commerce, and limited governement. The Netherlends, which gained its
independence from Spain in the XVII century, created a confederation of cities and provinces, became the
leading trading state of the century and hotbed for those fleeing persecution. British and French dissidents
publushed their books in Netherlands cities. One of these refugees, the Netherlands philosopher Benedict
Spinoza, of Jewish origin (his parents came to the Netherlands from Portugal due to Catholic persecution),
described the happy interplay between religious tolerance and the prosperity of XVII century Amsterdam in
his “Religious-Political Treaties”. So, in the XVII century, all nations saw the fruits of freedom in this
flourishing republic. In Amsterdam, all people lived in great harmony and trusted their property to anyone.
Since they did not need anyone’s patronage, these people lived with honor. Spiniza proposed the idea of
freedom of conscience and speech. He volued democracy more among the state forms. According to the
philosopher, the democratic form of government is able to ensure the general well-being of people, the
dominance of intelligence and freedom at the appropriate level (Əfəndiyev, 2002: s. 155-156).
The Netherlands experience of social harmony and economic progress inspired protoliberals in
England and abroad. Humanity was on the verge of the XVII century English revolution, which played a
special role in the development of liberalism.
References:
1. Бойз Д. (2004). Либертарианство: История, принципы, политика / Пер. с англ. Под ред. А.В.Куряева. – Челябинск:
Социум, Cato Institute. – 320 s.
2. Demokratiya: Gediləsi uzun bir yol. (2001). Tərtib edəni H.Nacızadə. – Bakı. – 445 s.
3. Əfəndiyev M. (2002). Siyasi və hüquqi təlimlər tarixi. – Bakı. – 612 s.
4. Ismayılov D.Y. (2013). Liberalizm. – Bakı, – 246 s.
5. Şükürov A. (2002). Fəlsəfə. – Bakı. – 490 s.
6. Yayla A. (2002). Liberalizm. – Ankara. – 238 s.
7. Berzeq K.(2000). Liberalizm. Demokrasi Kapıkulu Gelenegi. – Ankara, – 184 s.
TEXNOKRATİYA VƏ TEXNO-MİLLİYƏTÇİLİK: NƏZƏRİ VƏ “CASE STUDY” TƏHLİLİ

Tağızadə Elgün Vidadi oğlu
Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, doktorant
Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-0514-7808
Abstract: This article provides an in-depth analysis of the concepts of technocracy and techno-
nationalism, and examines their interplay through a series of case studies. The theoretical framework of
technocracy is explored, including its origins and evolution, and the challenges it poses to democratic
governance. The article then explores the emergence of techno-nationalism as a related phenomenon,
---
highlighting the ways in which it intersects with technocracy to create new challenges and opportunities for
policymakers. Through a range of case studies from around the world, the article explores the complex ways
in which technocracy and techno-nationalism shape policy decisions and outcomes in a variety of contexts.
Ultimately, the article argues that a more nuanced understanding of these concepts is essential for
policymakers and scholars seeking to navigate the complex terrain of contemporary governance.
Key words: Technocracy, techno-nationalism, neo-techno-nationalism, national interest, technology.
Texnokratiya və texno-millətçilik qlobal təhlükəsizliyin müasir müzakirələrində mühüm anlayışlar
kimi ortaya çıxıb. Texnokratiya dedikdə dedikdə müxtəlif sahələrdə, xüsusən də elm və texnologiya
sahəsində mütəxəssislərin ən mühüm hakimiyyət mövqelərini tutduğu idarəçilik sistemi nəzərdə tutulur.
Texno- millətçilik, digər tərəfdən, milli texnoloji inkişafı və özünü təmin etməyi prioritetləşdirən siyasi
ideologiyadır. Bu anlayışlar birlikdə qlobal təhlükəsizlik üçün mühüm təsirlərə malikdir, çünki onlar
dövlətlərin kibertəhlükəsizlik, hərbi güc və iqtisadi rəqabət qabiliyyəti kimi məsələlərə yanaşma tərzini
formalaşdırır.
Qlobal təhlükəsizlik üçün texnokratiya və texno-millətçiliyin əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onların
təsirini nəzəri və praktik olaraq təhlil etmək vacibdir. Bu məqalə sözügedən anlayışların qısa icmalını təqdim
etmək, onların qlobal təhlükəsizlik üçün əhəmiyyətini araşdırmaq və texnokratiyanın və texno-millətçiliyin
qlobal təhlükəsizlik nəticələrini necə formalaşdırdığına dair tədqiqat sualını araşdırmaq məqsədi daşıyır.
Məqalənin məqsədləri qeyd edilən konsepsiyaların nəzəri əsaslarını təhlil etmək, onların qlobal
təhlükəsizliyə təsirinə dair nümunə araşdırmalarını araşdırmaq və gələcək tədqiqat və siyasət üçün tövsiyələr
verməkdir.
Texnokratiya və texno-millətçilik son illərdə artan diqqəti cəlb edən iki anlayışdır. Hər ikisi
texnologiyanın cəmiyyətdəki rolu və onun həyatın müxtəlif aspektlərinə, o cümlədən siyasət, iqtisadiyyat və
sosial təşkilata potensial təsiri ilə əlaqədardır.
Texnokratiya termini kökü yunanca sənət mənasına gələn “tekhne” və hakimiyyət, suverenlik, iqtidar
mənalarını ifadə edən “kratos” sözlərinin birləşməsindən meydana gəlmişdir (Perinçek, 1966, s. 4).
Texnokratiya termini ilk dəfə Amerikalı mühəndis William Henry Smthy tərəfindən 1919-cu ildə istifadə
edilmişdir, ancaq terminin tarixi XVII yüzilliyə - Francis Bacona qədər uzanır (William, 1932). Texnokratiya
XVIII yüzillikdə köhnə rejimə qarşı aydınlanma, Fransız inqilabı ilə nəticələnən yeni bir intellektual və
mədəni axtarışın nəticəsi idi (Tosun, 2013, s. 4). Texnokratiya müxtəlif sahələrdə, xüsusən də elm və
texnologiya sahəsində mütəxəssislərin ən mühüm hakimiyyət mövqelərini tutduqları idarəetmə sisteminə
aiddir (Berndt, 1982, s. 19). Texnokratik hakimiyyətin məqsədi siyasət qurmaq və problemləri həll etmək
üçün elmi dəlillərə və məlumatlara əsaslanan rasional qərar qəbuletmə proseslərindən istifadə etməkdir.
Texnokratiya tərəfdarları hesab edirlər ki, bu, mürəkkəb məsələlərin həlli və səmərəli idarəçiliyin təmin
edilməsi üçün effektiv üsuldur. Bununla belə, tənqidçilər iddia edirlər ki, bu, demokratik hesabatlılığın
olmamasına gətirib çıxara bilər və elitanın maraqlarını ümumi əhalidən üstün tuta bilər. Digər tənqidlərdən
biri isə texnokratiyanın depolitizasiya yolu ilə unikal hökmranlıq təhlükəsi yaratdığı ilə bağlıdır. Metyu Koul
siyasi nəzəriyyəçi Filip Pettitin işinə əsaslanaraq texnokratiyanın necə depolitizasiyaya və hökmranlığa
gətirib çıxara biləcəyindən bəhs edir və qərarlar ictimai təyinatdan çıxarıldıqda, vətəndaşlar prosesdən
kənarlaşdırılır və zərərli qərarlara etiraz edə bilmədiklərini qeyd edir (Cole, 2022, s. 8). Eyni zamanda digər
texnokratiya tənqidi aspektində Kole iddia edir ki, texnokratiyanın yalnız ekspert qərarlarının bölüşdürmə
nəticələri olduqda demokratik məsələyə çevrilməsi fikri çox dardır. Vətəndaşlar dəyər ziddiyyətləri, prosedur
məsələlər və s. əsasında texnokratik qərarlara etiraz edə bilməlidirlər. Demokratik səlahiyyətlərin daha
əhatəli başa düşülməsinə qərarların qəbul edilməsinin arxasında duran dəyərlərin və prosedurların
formalaşdırılması daxildir (Cole, 2022, s. 8).
"Texno-millətçilik" termini 1987-ci ildə amerikalı iqtisadçı Robert Reyx tərəfindən bir essedə
işlənmişdir. O zaman Yaponiya ABŞ iqtisadiyyatı üçün təhlükə hesab olunurdu və Reyx texno-millətçiliyi
Amerikanın gələcək texnoloji nailiyyətlərini xarici ölkələrin, xüsusən də Yaponiyanın istismarından
qorumaq cəhdi kimi təyin edirdi. O vaxtdan bəri texno-millətçiliyin tərifi Çin kimi digər ölkələri də əhatə
etməklə genişləndi. Bəziləri bunu ölkənin öz texnologiyasını və bunun nəticəsində yaranan üstünlüyünü
qorumaq üçün bir yol kimi, bəziləri isə inkişaf doktrinası kimi baxır. Məsələn, Yaponiyada texno-millətçilik
Yaponiyanı zəngin və güclü etmək üçün texnologiyanın lokallaşdırılmasına, yayılmasına və inkişaf
etdirilməsinə inam kimi müəyyən edilir. Çox vaxt bir milləti yüksəltmək məqsədi daşıyan bir ideologiya
olaraq görülür. Ziya Gökalp bunu modernləşmə vasitəsi kimi görürdü. Adam Seqal və David Kang texno-
millətçiliyi Asiya ölkələrinin Qərb texnologiyası asılılığından qurtulmaq istəyi kimi müəyyən edirlər (Erdem,
2021, s. 3). Aleks Kaprinin qeyd edir ki, texno-millətçi yanaşmaların yüksəlişi institutların və standartların
yenidən formalaşdırılması yolu ilə ideoloji dəyərləri təşviq etmək üçün ABŞ-Çin yarışını sürətləndirdi
---
(Capri, 2020, s. 1) . Texno-millətçilik texnologiyanın qlobal işlərdə artan təsiri ilə ortaya çıxan daha yeni bir
inkişafdır və bir millətin texnoloji imkanlarını və özü-özünü təmin etmə imkanları ilə dövlət təhlükəsizliyini,
iqtisadi rifahını
---
və sosial sabitliyi kimi meyarları əlaqələndirən yanaşma olmaqla bərabər, iqtisadi inkişafın müxtəlif
ideologiyaları arasında qlobal sistemli rəqabətə cavabdır (Hinrich F., 2022, s. 2). Texno-milliyətçilik milli
maraqların təşviqi və milli təhlükəsizliyin qorunması üçün bir vasitə kimi texnologiyadan istifadəyə istinad
edir. Texno-millətçilər hesab edirlər ki, bir ölkənin dünyadakı gücü və nüfuzu üçün texnoloji qüdrət vacibdir.
Texno-milliyətçilik tərəfdarları tez-tez yerli texnoloji inkişafı və süni intellekt, 5G şəbəkələri və
kibertəhlükəsizlik kimi kritik texnologiyalar üzərində nəzarəti təşviq edən siyasətləri müdafiə edirlər.
Texnokratiya və texno-millətçilik texnologiyaya önəm verməkdə bəzi oxşar cəhətləri paylaşsa da, idarəçilik
və milli maraqlara yanaşmalarında fərqlidirlər. Texnokratiya əsas diqqəti təcrübəyə və rasional qərarların
qəbuluna yönəldir, texno-millətçilik texnologiyanın milli güc və təhlükəsizlik üçün əhəmiyyətini vurğulayır.
Bütövlükdə, həm texnokratiya, həm də texno-millətçilik siyasətin, iqtisadiyyatın və cəmiyyətin
gələcəyinin formalaşmasında texnologiyanın artan əhəmiyyətini əks etdirir. Texnologiya inkişaf etməyə və
daha təsirli olmağa davam etdikcə, çox güman ki, bu anlayışlar qlobal mənzərəni formalaşdırmağa davam
edəcək. Qloballaşma kapital istehsalında biliyi dominant edir və biliklərin axıcılığını sürətləndirir. Elmi
innovasiya və hərbi güc kimi sahələrdə ölkələrin elmi töhfə səviyyələri və hərbi texnologiyaları dövlətlər
arasında üstünlüyü müəyyən edən mühüm dəyişən kimi görülür. ABŞ-ın rəhbərlik etməsinə baxmayaraq,
Çinin elmi innovasiya və hərbi qüdrətindəki performansı texno-millətçiliklə üst-üstə düşəndə ABŞ üçün yeni
təhlükə yaradır. Bununla belə, Çinin öz daxilində bəzi problemlərinin olduğu vardır ki, məsələn, çinli
alimlərin xaricdən qayıtmaq istəməməsi, Çində fikir azadlığı və sosial hərəkətliliyin Çinin inkişaf edən siyasi
mədəniyyətindən asılılıq örnəklər kimi verilə bilər. Çindən olan tələbələrin elmi espiyonajla məğul olması da
qloballaşmanın aid edildiyi informasiya ötürülməsinə mənfi və texno-milliyətçilik aspektindən müsbət bir
xırda bir örnək kimi vurğulana bilər (Yip, 2018, s. 1-5).
Əhəmiyyətli informasiyaların qorunması xüsusilə həssas informasiyalar üçün keçərlidir, ancaq
texnologiya kopyalana biləndir və dövlətlər, şirkətlər bu texniki bilikləri kapitala çevirməkdə istəklidirlər. Bu
prosesi tərsinə mühəndislik örnəyində, demək olar ki, introversiya örnəyində texno-millətçilik yalnız milli
təhlükəsizlik məsələsi olduqda önə çıxır deyə bilərik. Bu istiqamətdə dövlətlər bəzi hallarda milliyətçi və
liberal siyasətləri qəbul edə bilirlər. Bu qeyd etdiklərim isə Atsushi Yamada tərəfindən “Neo-Texno-
Millətçilik” terminin yaranmasına gətirib çıxardı ki, Atsushi Yamada neo-texno-millətçiliyi milli texnoloji
məqsədlərə nail olmaq üçün dövlətin aktivliyi və əcnəbilərə qarşı daha açıqlığın birləşməsi kimi müəyyən
edir. Bu konsepsiya texnoloji inkişafın təşviqində və xarici təsirlərdən qorunmasında dövlətin rolunu
vurğulayır, eyni zamanda texnoloji innovasiyalarda qlobal mübadilə və əməkdaşlığın vacibliyini dərk edir.
Neo-texno- millətçilik qloballaşmanın çağırışlarına və milli təhlükəsizliklə bağlı narahatlıqları beynəlxalq
əməkdaşlığın faydaları ilə balanslaşdırmaq zərurətinə cavab kimi qiymətləndirilə bilər. Yamada məqaləsində
texno- milliyətçiliyin və texno-qloballaşmanın öncədən var olan dilemmasının yerini neo-texno-
milliyətçiliyin aldığını bildirir (Yamada, 2000). Davamında Yamada neo-texno-milliyətçiliyin inkişafını
qlokallaşma ilə açıqlayır. Buradan belə nəticəyə gələ bilirik ki, dövlətlər gərəkdiyi zaman texno-milliyətçi və
texno-qlobal siyasət yeridə bilirlər və ümumi olaraq maraqlarına uyğun olan siyasəti tətbiq edirlər. Bu
aspektdən bu harmoniyanı izah etmək üçün Yamada üç fərqli baxış bucağı təqdim edir.
Texno-milliyətçilik Texno- Neo-texno-milliyətçilik
qlobalizm/qlobalizm
Siyasi hədəfi: kimin Qloballaşmayı Qloballaşmadan istifadə Qloballaşmadan istifadə

maraqlarını və necə əngəlləyərək milli edərək qlobal milli edərək qlobal milli
dəstəkləmək? maraqlara çatmaq maraqlara çatmaq maraqlara çatmaq
İnnovasiyaya kim liderlik Hökumətin hədəfləri Qlobal bazar qüvvələri Özəl müəssisə və dövlət-
edir? özəl tərəfdaşlıq
Xaricilərə qarşı açıq/qapalı Qapalı Açıq Müəyyən şərtlər altında
açıq
Cədvəl 1. (Erdem, 2021, s. 5)
Yamada qloballaşmanın müsbət tərəflərindən faydalanmaqla bərabər milli maraqlara çatmağı burada
əsas alır. Günümüzdə dövlətlərin gərəkdiyi zaman öz milli maraqlarına sadiq olduğu faktdır və bu
istiqamətdə yetərincə case-study (nümunələr) mövcuddur.
Texnokratiya və texno-millətçilik qlobal işlərin formalaşmasında texnologiyanın artan əhəmiyyətini
əks etdirir. Texnokratiya qərarların qəbul edilməsində texniki ekspertizanın vacibliyini vurğulayır, texno-
millətçilik isə texnoloji yeniliklər və üstünlüklər vasitəsilə milli maraqları təşviq edir. Hər iki konsepsiyanın
qlobal sabitlik və təhlükəsizliyə təsiri var, çünki texnoloji resursların qeyri-bərabər paylanması yeni
təhlükəsizlik təhdidləri yarada bilər. Siyasətçilər texnoloji tərəqqinin faydalarını sabit və təhlükəsiz
beynəlxalq
---
sistemin təmin edilməsi ehtiyacı ilə balanslaşdırmalıdırlar. Ümumilikdə, texnokratiya və texno-millətçilik
arasındakı əlaqəni başa düşmək XXI əsrdə texnoloji dəyişikliyin təqdim etdiyi çağırış və imkanları idarə
etmək üçün vacibdir.
Günümüzdə dövlətlərin milli maraqları aspektində bir çox siyasi planlar və proqramlar tətbiq edilir.
Bu siyasətlər texno-milliyətçilik və neo-texno-milliyətçilik aspektindən case study kimi tətbiq etmək
mümkündür. Bu aspektdən müasir dövrdə bir neçə case-study örnəyini yaza bilərik:
Made in China 2025: “Made in China 2025” planı Çin hökuməti tərəfindən 2015-ci ildə Çini yüksək
texnologiya istehsalı sahəsində super gücə çevirmək məqsədi ilə qəbul olunmuşdur. Plan robotexnika,
aerokosmik və suni-intellekt daxil olmaqla 10 əsas sənayeyə istiqamətlənmiş və Çinin yüksək texnologiya
məhsullarında yerli istehsalı artımağı əhatə edir. Bu planı texno-milliyətçiliyin nümunəsi kimi təqdim etmək
olar, çünki plan Çin sənayesini qorumağa və milli texnoloji üstünlüyü təşviq etməyə fokuslanıb (Stratavize,
2021).
America First: Öncə Amerika ideyası keçmiş ABŞ prezidenti Donald Trump tərəfindən irəli
sürülmüş və proteksionist ticarət siyasəti, yerli sənayelərə investisiyalar vasitəsilə Amerikanın iqtisadi və
hərbi gücünü artırmaqla ABŞ-ın maraqlarını təmin və təşviq etməyə çalışırdı. Siyasət ABŞ-ın texnoloji
yeniliklərin tətbiqini, qorunmasını təbliğ edirdi və texno-milliyətçiliyin örnəyi kimi çıxış edir (Manning,
2019).
Huawei: Çin telekommunikasiya nəhəngi Huawei, xüsusilə 5G şəbəkələrinin inkişafı kontekstində
texno-millətçiliklə bağlı qlobal müzakirələrin mərkəzində olub. ABŞ hökuməti Huawei-i milli təhlükəsizliyə
təhdid olmaqda ittiham edib və şirkətin Amerika texnologiyalarına çıxışını məhdudlaşdırmağa çalışıb. Çin
ABŞ-ı texno-millətçilik və proteksionizmdə ittiham edərək cavab verdi və Çin Huawei-i Çinin texnoloji
innovasiyasının simvolu kimi tanıtmağa çalışdı. ABŞ hökuməti ABŞ mərkəzli şirkətlərə də təsir etdi ki,
Trumpın prezidentliyi dövründə gördüyümüz təzyiqlər örnəyi kimi şirkətlər də Huawei-nin imkanlarını
məhdudlaşdırdı. Bu istiqamətdə ABŞ hökumətinin birbaşa təzyiqi ilə olduğununu tam deyə bilməsək də
Quql- un Huawei-ə Play Store-a girişə qadağa qoyması, Android mobil əməliyyat sistemini istifadə etməsinə
icazə verən lisenziyanı ləğv etməsi kimi örnəkləri göstərə bilərik (The Economist, 2019).
Japan's Robot Revolution: Yaponiya qabaqcıl robot texnologiyasını inkişaf etdirməklə uzun tarixə
malikdir və iqtisadi artım strategiyasının bir hissəsi kimi "robot inqilabını" təşviq edir. Hökumət
robototexnika texnologiyasının tədqiqi və inkişafı, eləcə də iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarında robotların
istifadəsini təşviq etmək təşəbbüslərinə sərmayə qoyub. Robot inqilabı Yaponiya sənayesini qorumaq və
milli texnoloji üstünlüyü təşviq etmək məqsədi daşıdığı üçün texno-millətçilik nümunəsi kimi tənqid edilib
(BBC Click, 2018).
France's AI Strategy: 2018-ci ildə Fransa hökuməti Fransanı süni intellektdə dünya lideri etmək
məqsədi ilə AI strategiyasına start verdi. Strategiya süni intellekt üzrə tədqiqat və təkmilləşdirməyə
investisiyaları, eləcə də iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarında süni intellektin qəbulunu təşviq etmək
təşəbbüslərini əhatə edir. Strategiya etik və insan mərkəzli süni intellektə vurğulanmasına görə təriflənib
(France AI Strategy, 2018), eyni zamanda Fransa sənayesini qorumağa və milli texnoloji üstünlüyü təşviq
etməyə çalışan texno-millətçi siyasətləri təşviq etdiyinə görə də tənqid edilib.
Russia's Internet Sovereignty: Rusiya hökuməti ölkənin milli təhlükəsizliyini qorumaq və daxili
internet infrastrukturunu inkişaf etdirmək məqsədi daşıyan “İnternet suverenliyi” (eyni zamanda
“Splinternet”) konsepsiyasını təbliğ edir. Buraya qlobal internetdən müstəqil fəaliyyət göstərəcək “Rusiya
interneti”nin yaradılması təşəbbüsləri, habelə Rusiyada fəaliyyət göstərən xarici texnoloji şirkətlərin
fəaliyyətini tənzimləmək tədbirləri daxildir (Isavnin, 2022). Tənqidçilər bu tədbirlərin texno-millətçilik
nümunəsi olduğunu iddia edirlər, çünki onlar Rusiyanın milli maraqlarını qorumağa və milli texnoloji
üstünlüyü təşviq etməyə çalışırlar (Wilde və Sherman, 2022, 2-5).
Bu case-studylərdən əlavə Almaniyanın Sənaye 4.0, Çinin Rəqəmsal İpək Yolu, Cənubi Koreyanın
Yarımkeçiricilər Sənayesi, Rəqəmsal Hindistan, Hindistan Kosmik Proqramı, İsrailin Kibertəhlükəsizlik
Sənayesi, Kanadanın Strateji İnnovasiyalar Fondu kimi bir çox örnəkləri göstərmək mümkündür.
Nəticə olaraq, texnokratiya və texno-millətçilik anlayışlarının texnologiya, siyasət və qlobal
təhlükəsizliyin kəsişməsini anlamaq üçün mühüm təsiri var. Texnokratiya qərarların qəbulunda texniki
ekspertlərin rolunu vurğulasa da, texno-millətçilik milli gücün və təhlükəsizliyin artırılması vasitəsi kimi
texnologiyanın inkişafına üstünlük verir. Hər iki yanaşma tarix boyu müxtəlif ölkələr tərəfindən istifadə
edilmişdir və onların uğuru və ya uğursuzluğu siyasi kontekst, iqtisadi şərait və ictimai dəyərlər də daxil
olmaqla müxtəlif amillərdən asılıdır.
Bu təhlildə təqdim olunan nümunə araşdırmaları texnokratiyanın və texno-millətçiliyin müxtəlif
ölkələrdə və kontekstlərdə tətbiq olunduğu müxtəlif yolları nümayiş etdirir. Çin və Birləşmiş Ştatlar
---
nümunələri texno-millətçi gündəmi izləməyin potensial faydalarını və çatışmazlıqlarını göstərir, Sinqapur
nümunəsi isə iqtisadi artımı və sosial sabitliyi təşviq etmək üçün texnokratik yanaşma potensialını vurğulayır.
Ümumilikdə təhlil göstərir ki, həm milli təhlükəsizliyi, həm də qlobal əməkdaşlığı təşviq etmək üçün
texnologiyanın inkişafı və istifadəsinə balanslaşdırılmış yanaşma zəruridir. Milli texnoloji üstünlük əldə etmək
cəhdi qısamüddətli qazanclar gətirsə də, beynəlxalq gərginliyi gücləndirmək və qlobal təhlükəsizlik
məqsədlərinə doğru irəliləyişə mane olmaq riski də var. Ortaq elmi və texnoloji tərəqqiyə əsaslanan daha
əməkdaşlıq yanaşması daha təhlükəsiz və firavan dünyaya doğru daha davamlı və əhatəli yol təklif edə bilər.
Ədəbiyyat
1. BBC Click, (2018) “Japan's robot revolution - BBC Click” , d. 24:30 - https://www.youtube.com/watch?v=zKhm89FWOy8
2. Berndt E. R., (1982) "From technocracy to net energy analysis: engineers, economists and recurring energy theories of value"
3. Capri A., "Techno-nationalism and international alliances"
4. Cole M., (2022) “What’s Wrong with Technocracy?”, p. p. 17 - https://www.bostonreview.net/articles/whats-wrong-with-
technocracy/
5. Erdem T., (2021) “Tekno-milliyetçilik (Techno-nationalism)”, p. 13 - https://www.sde.org.tr/tevfik-erdem/genel/tekno-
milliyetcilik-techno-nationalism-kose-yazisi-25110
6. FRANCE AI STRATEGY, (2018) “For a Meaningful Artificial Intelligence: Towards a French and European Strategy” , p 4 -
https://datagovhub.elliott.gwu.edu/france-ai-strategy/
7. Gadirov A., (2023) “Theoretical Framework of European Integration Process”, p. 5 -
https://www.academia.edu/96280441/THEORETICAL_FRAMEWORK_OF_EUROPEAN_INTEGRATION_PROCESS
8. Gavin W., Justin S., (2022) “Putin’s internet plan: Dependency with a veneer of sovereignty”, p. 9,
https://www.brookings.edu/techstream/putins-internet-plan-dependency-with-a-veneer-of-sovereignty/
9. Hinrich F., (2022) “ Techno-nationalism and its impact on geopolitics and trade”, p. 12 -
https://www.hinrichfoundation.com/research/article/tech/techno-nationalism-impact-on-geopolitics-and-trade/
10. Isavnin A., (2022) “The Russian Sovereign Internet and Number Resources”, p. 17 - https://labs.ripe.net/author/alexander-
isavnin/the-russian-sovereign-internet-and-number-resources/
11. Jackson R., Sorenson G., (2013) Introduction to international relations, fifth edition, p.373
12. Manning R., (2019) “Techno-Nationalism vs. the Fourth Industrial Revolution”, p. 14 -
https://www.globalasia.org/v14no1/cover/techno-nationalism-vs-the-fourth-industrial-revolution_robert-a-manning
13. Perinçek D., (1996) "TEKNOKRASİ MESELESİNE GENEL BİR BAKIŞ" Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Dergisi 22
14. Smith S., (1999) New Approaches to International Theory, p.94-106
15. Stratavize, (2021) “Made in China 2025: Techno-nationalism and the People’s Republic”, p. 17 - https://stratavize.com/made-
in-china-2025/
16. The Economist, (2019) “Huawei has been cut off from American technology”, p. 10 -
https://www.economist.com/business/2019/05/25/huawei-has-been-cut-off-from-american-technology
17. Tosun C., Keskin F. (2013) “Teknokratik teori: Tarihsel perspektifte temel temalar” Verimlilik Dergisi (1), s. 107-122, source:
https://dergipark.org.tr/tr/pub/verimlilik/issue/21765/233947
18. William H. S., (1932) "Technocracy: Definitions and Origin" Nation 125, p. 646.
19. Yamada A., (2000) “Neo-Techno-Nationalism: How and Why It Grows”, p. 11 https://ciaotest.cc.columbia.edu/isa/yaa01/
20. Yip B., (2018) “Education or espionage? A Chinese student takes his homework home to China”, p. 10 -
https://www.nbcnews.com/news/china/education-or-espionage-chinese-student-takes-his-homework-home-china-n893881
KHOJALY PAGE OF AZERBAİJAN HİSTORY

Leyla Majidova
PhD in History, Senior Lecturer
Lankaran State University, Azerbaijan
Orcid id: 0000-0001-9165-5114
Gafar Jafarli
Writer, Chairman
Lankaran branch of the Azerbaijan Writers Union
Orcid id:0009-0005-3273-7968
"The Khojaly genocide directed against the people
of Azerbaijan as a whole is an act of brutality in
human history with its unimaginable cruelty and
inhuman methods of punishment. This genocide is
also a historical crime against all humanity".
Heydar Aliyev
The Khojaly genocide entered the history of Azerbaijan as one of the most terrible and tragic pages.
Azerbaijan's national leader Heydar Aliyev said in his address to the people of Azerbaijan on the occasion of
the tenth anniversary of the Khojaly genocide: "This merciless and cruel act of genocide entered the history
of
mankind as one of the most terrifying mass terrorist acts."
---
It should be noted that the people of Azerbaijan have been continuously subjected to the policy of
ethnic cleansing and genocide by Armenian nationalist-chauvinists for 200 years. The people of Azerbaijan
were expelled from their historical lands, turned into refugees and internally displaced persons, and all this
was accompanied by mass massacres by Armenians. The expulsion of Azerbaijanis from their historical and
ethnic lands continued during the Soviet period. In 1948-1953, 150 thousand Azerbaijanis were deported
from Armenia and settled in the Kur-Araz plain of Azerbaijan. In 1988, 250,000 Azerbaijanis living in
their historical lands were expelled from this territory, thus Armenia became a mono-ethnic state. The
events that started around Nagorno-Karabakh since 1988, the attempt of Armenian ideologues to realize a
crazy idea called "Armenia from the sea to the sea" resulted in the destruction of villages and cities, the death
of tens of thousands of innocent people, and the displacement of hundreds of thousands of Azerbaijanis from
their historical lands.
Contrary to all norms of international law, the state of Armenia wants to annex Nagorno-Karabakh to
itself, and in this way they demonstrate their readiness for all crimes and atrocities. The tragedy of the 20th
century, the Khojaly genocide, is the result of this aggressive and criminal Armenian policy. This tragedy,
which happened at the end of the 20th century, is one of the heaviest crimes directed not only against the
people of Azerbaijan, but against all humanity. The Khojaly genocide ranks with the terrible tragedies of the
century such as Khatyn, Hiroshima, Nagasaki and Songmi.
What was the purpose of the Armenians to target the city of Khojaly? On the one hand, this was to
eliminate the strategically important obstacle, which consisted of Azerbaijanis in the mountainous part of
Karabakh, and on the other hand, it was the goal of erasing Khojaly from the face of the earth once and for
all. Because Khojaly was such a settlement that reflected history and cultural traditions from the ancient
times of the history of Azerbaijan to the modern era. This special culture has gone down in history as the
Khojaly- Gadabey culture. Khojaly's cromlechs, dolmens, cyclops, mounds and other monuments, as well as
various types of household items, are examples of material culture that reflect the dynamics of the
development of human society. After the Armenian occupation, the destruction of all these material cultural
monuments and the demolition of the Khojaly cemetery, which is one of the oldest cemeteries in the world,
with the help of equipment, is a clear example of Armenian vandalism, as well as an act of violence against
world culture.
On February 26, 1992, Armenian military units committed an act of genocide in the city of Khojaly
with a population of 7,000. During the attack of the Armenian military units on the city, only about 3
thousand people remained here. Because a large part of the population had to leave the city due to the
blockade for more than 4 months. During the Khojaly genocide, 613 people were killed, 1,000 civilians of
various ages were disabled from gunshot wounds. 106 women, 63 young children, 70 old people were killed.
8 families were completely destroyed, 25 children lost both parents, 130 people lost one of their parents. On
the night of the tragedy, 1275 civilians were taken hostage, the fate of 150 of them is still unknown.
All this was carried out by the Armenian military with special ruthlessness and unimaginable
brutality. The 2nd battalion of the 366th regiment under the command of Major Oganyan Seyran
Mushegovich (Seyran Oganyan is currently the "minister of defense" of the illegal regime of Armenians in
Nagorno-Karabakh), the 3rd battalion under the command of Yevgeny Nabokikh, the chief of staff of the 1st
battalion, Chitchyan Valeriy, also participated in the attack. Isayevich and more than 50 Armenian officers
and ensigns who served in the regiment participated. ("From investigative materials on the occupation of
Khojaly").
A part of the city's population was killed in prearranged ambushes while trying to escape the
violence. According to the information of the Russian "Memorial" legal protection center, the corpses of 200
Azerbaijanis killed in Khojaly were brought to Aghda within four days, and the fact that dozens of corpses
were insulted was discovered. In Aghdam, 181 corpses (130 men and 51 women, including 13 children) were
subjected to forensic examination. During the examination, it was determined that 151 people were killed by
gunshot wounds, 20 people were killed by shrapnel wounds, and 10 people were killed by being shot with a
blunt instrument. The Law-Defense Center also recorded the fact of scalping of a living person.
Episodes of the Khojaly genocide are terrifying. Antiga, a resident of Khojaly, was burned alive by
the Armenians for not uttering the words "these places are part of greater Armenia" demanded by the
Armenian military. Another resident of Khojaly, Sariyya Talibova, said that "they beheaded 4 mosque Turks
and 3 Azerbaijanis on Armenian graves. Then they put out the eyes of 2 more Azerbaijanis."
The Armenians carried out completely offensive actions on the survivors. They scalped them, cut off
their heads and other body parts, put out children's eyes, and ripped open pregnant women's bellies. During
the attack, 5.45 caliber cartridges and chemical weapons, which are banned in Khojaly, were used. All this
---
confirms that Armenia violated the protocols of the Geneva Convention and committed genocide against
civilians against the rules of war.
---
The fact that the Khojaly genocide was carried out with special cruelty horrified the journalists and
publicists who are citizens of Russian, Georgian, British, French, German, American and other countries.
The international conventions and universal laws accepted in the world condemn genocides like the Khojaly
tragedy and state that they are unacceptable. The people of Azerbaijan have all the legal grounds to file a
lawsuit against the Republic of Armenia at the UN International Court of Justice, guided by the Convention
on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide of December 9, 1948. The world should know
that this crime is directed not only against the people of Azerbaijan, but also against the entire civilized
world and humanity. Today, those who hold important state positions in Armenia, Seyran Ohanyan, Serj
Sargsyan, as well as Robert Kocharyan and others must answer before the international court as the
perpetrators of the genocide.
Crime should not go unpunished. Armenia's military and political aggression should be condemned
by the world community. International organizations, parliaments of world states should give an international
political and legal assessment to the Khojaly genocide committed by the Republic of Armenia on the lands of
Azerbaijan, as a real genocide.
AVRASİYA NƏQLİYYAT DƏHLİZİ XARİCİ SİYASƏTİN PRİORİTET İSTİQAMƏTİ KİMİ

Qarayeva Lalə Xanlar qızı
Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru
Orcid id: 0009-0008-1108-3143
Abstract: The importance of the Eurasian transport corridor in foreign policy is explained in detail
in the article. The Great Silk Road project was brought back into view with the participation of our country.
The foundation of the project was also laid in our country. The Great Silk Road project is of special
importance in the foreign policy of the Republic of Azerbaijan, especially in cooperation with international
and regional organizations. As a country that has truly expressed its position in the political arena in modern
times, the direct participation of our country in this regional project will be undeniable. In my article, I
emphasized the priority of a number of points related to the importance of the topic. These points include
foreign policy, trade, transport infrastructure with international organizations, as well as political and
economic cooperation with directly participating countries.
Key words: TRACECA, Caucasus, Baku, declaration, conference, transport, transit, logistic,
financial, investor, corridor, economic, political
Avropa İttifaqı bütün ənənəvi marşrutlara əlavə kimi TRASEKA proqramını təklif edir. Proqramın
tərkibi isə olduqca geniş və əhatəlidir. Qloballaşma nəticəsində dövlətlər bir-birindən daha çox asılı
vəziyyətə düşmüş və sərhədlərin təsiri azalmış, nəqliyyat sektoru və yük daşımaları hər zamankindən daha
əhəmiyyətli olmuşdur. Bu baxımdan xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrin daxil olduğu Avropa İttifaqı (Aİ)
yarandığı gündən nəqliyyat siyasətinə önəm verir və böyük vəsait ayırır, həm öz daxilində, həm də namizəd
və potensial namizəd ölkələrdə bu siyasəti dəstəkləyir. 1991-ci ildə Sovet İttifaqı dağılandan sonra Avropa
İttifaqı sovet bütövlüyündən ayrılaraq müstəqillik əldə etmiş dövlətlərlə sıx əlaqə yaratmaq üçün çoxlu
cəhdlər etdi. Böyük İpək Yolu layihəsini və bu layihənin mühüm sütunu olan Avropa-Avrasiya-Asiya
(TRASEKA) nəqliyyat dəhlizini misal göstərmək olar. Bu layihənin həm Türkiyə, həm də Cənubi Qafqaz
regionu üçün mühüm hissəsi Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu (BTQ) layihəsidir. Avropa Birliyinin sözügedən
siyasətləri çərçivəsində yaradılan bu layihə Türkiyə və digər ölkələrin xarici siyasətlərinə də təsir edir. Bu
baxımdan BTQ dəmir yolunun mümkün funksiyalarının araşdırılması çox vacibdir. Bu baxımdan Türkiyə-
Gürcüstan-Azərbaycan üçlüyünün reallaşdırdığı layihə özündə ehtiva etdiyi imkanlar və əldə edə biləcəyi
nəticələr baxımından dəmir yolundan daha çox layihədir. BTQ dəmir yolunun həm Türkiyə, həm də Cənubi
Qafqaz regionu üçün müxtəlif sektorlarda inkişafı təmin edəcəyi üçün onun iqtisadi həyata mühüm töhfə
verəcəyi düşünülür. Bu, həmçinin Xəzər dənizi ətrafında sabit enerji təchizatının, eləcə də sərnişin və yük
daşımalarının təmin edilməsinə kömək edəcək. Enerji təchizatının mövcudluğu, onun təhlükəsizliyi və
sabitliyi inkişaf etmiş ölkələr üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Qafqaz regionunda enerji ehtiyatları qərb
dövlətləri üçün yaxşı alternativdir. Bu araşdırmanın məqsədi Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsinin
Türkiyə və regiona mümkün təsirlərini araşdırmaq və uzunmüddətli perspektivdə görülə biləcək mümkün
siyasi və iqtisadi təsirləri müzakirə etməkdir.
TRASEKA Qara dəniz, Qafqaz və Mərkəzi Asiyada beynəlxalq nəqliyyatın təkmilləşdirilməsinə və
siyasi-iqtisadi əlaqələrin, ticarət və nəqliyyat əlaqələrinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş hökumətlərarası
proqramdır. Proqramın əsası 1993-cü ildə Avropa Komissiyasının, Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan,
---
Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan hökumətlərinin iştirakı ilə Brüsseldə
keçirilən Konfransda qoyulub. 1996-1998-ci illərdə Ukrayna və Moldova, 2000-ci ildə Bolqarıstan,
Rumıniya və Türkiyə, 1 iyun 2009-cu ildə İran proqrama daxil edilib. 2009-cu ildə TRASEKA-ya
müşahidəçi kimi qoşulan Litva da əlavə olunduqda, bu gün TRASEKA proqramı 14 ölkəni əhatə edir. Digər
tərəfdən, Türkmənistan 1998-ci ildə Bakı Zirvə toplantısında imzalanmış və proqrama “Avropa-Qafqaz-
Asiya Nəqliyyat Dəhlizinin İnkişafı üzrə Çoxtərəfli Əsas Beynəlxalq Nəqliyyat Sazişi”nin (MLA) tərəfi
olmayıb.
TRASEKA, Hökumətlərarası Komissiya, TRASEKA Daimi Katibliyi, Milli Komissiyalar,
TRASEKA Daimi Katibliyinin Daimi Nümayəndələrindən (Milli Katiblər) və işçi qruplarından ibarətdir.
Hökümətlərarası komissiyanın icraedici orqanı Bakıda yerləşən Daimi Katiblik (PS) olduğu halda,
onun “Milli Katiblər” tərəfindən idarə olunan Daimi Nümayəndələri hər bir üzv ölkədə yerləşir. Asiya ilə
Avropa arasında ticarətin kəsişmə nöqtəsində olan və coğrafi cəhətdən əlverişli mövqedə yerləşən
Azərbaycan üçün nəqliyyat sektoru iqtisadiyyatda mühüm yer tutur bunun əhəmiyyəti günü-gündən
artmaqdadır. Azərbaycan Resbuplikası nəqliyyat infrastrukturu ilə TRASEKA-nın ən fəal üzvüdür.
Azərbaycan nəqliyyat potensialını Avrasiya nəqliyyat şəbəkəsinin xidmətinə vermək üçün
araşdırmalar aparır, beynəlxalq nəqliyyat və sərhəd keçidlərində yaşanan sıxlığın aradan qaldırılmasına
üstünlük verir, bu məqsədlə, BTQ dəmir yolu, BTC neft kəməri, BTƏ qaz xətti, sürətli qatar layihələri, cüt
yollu inşaat, nəqliyyat-logistik mərkəzlərin qurulması istiqamətində bir çox layihə həyata keçirir.
Bu layihə Avropa ittifaqının TRASEKA üzv –dövlətlərinə dair qlobal strategiyasına əsasən,
aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir:
 Alternativ nəqliyyat marşrutları vasitəsilə Avropa və dünya bazarlarına çıxışı təmin etməklə, bu
respublikaların siyasi və iqtisadi sabitliyinə yardım göstərməsi, Avropa ölkələri ilə Mərkəzi və
Cənub- şərqi Asiya ölkələrinin iqtisadiyyatının sabitləşdirilməsi və əlaqələndirilməsi
 TRASEKA üzv-dövlətləri arasında gələcək regional və həmçinin beynəlxalq əməkdaşlığın
dəstəklənməsi.
 Beynəlxalq Maliyyə təşkilatları və özəl investorları cəlb etmək üçün TRASEKA layihələrinin geniş
istifadəsi, xüsusilə ilkin mərhələdə TRASEKA layihələrinin maliyyələşdirilməsi istiqamətində
investorların cəlb olunması.
 Avropa-Qafqaz-Asiya “TRASEKA” Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin Trans-Avropa Şəbəkələri ilə
optimal inteqrasiyasının dəstəklənməsi və s.
Tərəfdaş ölkələrin nümayəndələri, xüsusilə də rəhbərləri Avropa ilə alternativ nəqliyyat bağlantısı
kimi TRASEKA marşrutunun strateji əmiyyətli iqtisadi və siyasi gücə malik olduğunu hesab edirlər. (Siyasi
tarix, 1998: s.329-347). TRASEKA proqramının həyata keçirilməsi iştirakçı ölkələr arasında daha sıx və
iqtisadi baxımdan daha əhəmiyyətli əməkdaşlığa şərait yaratmışdır. (Musayev, Mirzəyev, 2004). “Avropa-
Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi” proqramı 7-8 sentyabr 1998-ci il tarixlərində Bakı şəhərində 9 ölkənin
dövlət başçısı – Azərbaycan, Bolqarıstan, Gürcüstan, Qırğızıstan, Moldova, Rumıniya, Türkiyə,
Özbəkistan, Ukrayna, 13 beynəlxalq təşkilat və 32 dövlətdən nümayəndə heyətinin iştirak etdiyi Tarixi
İpək Yolunun bərpasına həsr olunmuş beynəlxalq konfrans keçirilmiş və “Avropa-Qafqaz-Asiya
Nəqliyyat Dəhlizi” Proqramı əsasında “Avropa – Qafqaz – Asiya dəhlizinin inkişafı üzrə beynəlxalq
nəqliyyat haqqında Əsas Çoxtərəfli Saziş” imzalanmış, Bakı Bəyannaməsi qəbul edilmişdir (Əliyev, 2003: s.
7-17). TRASEKA Hökumətlərarası Komissiyasının Daimi Katibliyi 2001-ci ildə Bakı şəhərində açılmışdır
(Əliyev, 2003: s. 56). “Avropa-Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi” Proqramının inkişafında mühüm
hadisələrdən biri də
2008-ci ilin 4 dekabr tarixində Bakı şəhərində keçirilmiş TRASEKA Nəqliyyat nazirlərinin yubiley
Konfransı olmuşdur (8). Avrasiya materikinin yeni nəqliyyat xəritəsini yaradan Azərbaycanın təşəbbüsü və
fəal iştirakı ilə reallaşan strateji əhəmiyyətli layihələr regional və beynəlxalq əməkdaşlığın dərinləşməsini,
“Avropa- Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi” proqramının yeni əməkdaşlıq platformalarının formalaşmasını
şərtləndirir. (Azərbaycan tarixi, 2003: s. 472-481).
TRASEKA ilə bağlı ölkəmizdə həyata keçirilən əsas layihələrdən biri də “Azərbaycan
Respublikasında logistika və ticarətin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi”nin 2016-cı ildə Prezident İlham
Əliyev tərəfindən təsdiq edilməsi olmuşdur. Strateji yol xəritəsində TRASEKA ilə bağlı bir sıra məqamlar öz
əksini tapmışdır. Şərq-Qərb marşrutu Azərbaycan Respublikasında Logistika və Ticarətin İnkişafına dair
Strateji Yol Xəritəsində çox mühüm yer tutur. Yəni Azərbaycan tarixi İpək Yolu layihəsi çərçivəsində 2013-
cü ildə Çinin elan etdiyi “Bir kəmər, bir yol” İqtisadi İnkişaf Strategiyası çərçivəsində İpək Yolu İqtisadi
Kəməri və TRASEKA-nın mühüm tərkib hissəsidir. Əslində , TRASEKA-nın Daimi Katibliyi Bakıda
yerləşir. 2015-ci ildə Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Çin Xalq Respublikası Hökuməti arasında İpək
---
Yolu İqtisadi Kəmərinin yaradılmasına birgə dəstək göstərmək məqsədilə Anlaşma Memorandumu
imzalanıb. Orta Dəhliz çərçivəsində həyata keçirilən əməkdaşlıq çərçivəsində Türk Şurasına üzv ölkələrin
nəqliyyat nazirləri
---
arasında “Birgə Əməkdaşlıq Protokolu” imzalanıb. Bununla bağlı daha bir mühüm hadisə Azərbaycan,
Qazaxıstan və Gürcüstanın Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun inkişafı məqsədilə 2014-cü il
fevralın 20-də Koordinasiya Komitəsinin yaradılmasıdır.
2017-ci ildə 5 sahilyanı ölkə tərəfindən imzalanmış müqavilə və 21 yanvar 2021-ci ildə Azərbaycan
və Türkmənistan arasında dostluq qaz yatağı haqqında Anlaşma Memorandumu da Transxəzər Beynəlxalq
Nəqliyyatının inkişaf tendensiyasının konsolidasiyası çərçivəsində nəzərdən keçirilə bilər.
Azərbaycanı bütün müvafiq nəqliyyat marşrutlarında, xüsusilə Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizində
əlverişli ölkə mövqeyinə yüksəldən fakt ondan ibarətdir ki, ölkədə bütün infrastruktur layihələri başa çatıb və
fəaliyyətdədir. Sözügedən infrastruktur aktivlərini belə sadalaya bilərik: 6 Beynəlxalq Hava Limanı (azad
edilmiş rayonlarda daha üç beynəlxalq hava limanı tikiləcək), Xəzər dənizində ən böyük ticarət donanması,
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, Vurğulamaq lazımdır ki, iri müasir gəmiqayırma zavodu Bakı Beynəlxalq
Dəniz Ticarət Limanı, Ələt Azad İqtisadi Zonası və Xəzər dənizinin sahilində yerləşən Ələt qəsəbəsində
2018-ci ilin may ayında fəaliyyətə başlamış əsas magistral və dəmir yollarının kəsişməsində yerləşir. 30
oktyabr 2017-ci ildə fəaliyyətə başlayan Transxəzər beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi və BTQ ilə yüklərin
daşınması dəniz nəqliyyatına sərf olunan vaxtdan iki dəfə azdır və Çin, Qazaxıstan, Türkmənistan,
Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan Əfqanıstan isə Avropa və Qərb dünyasına çata bilər.
Mövzumuzu ümumiləşdirsək; Azərbaycan torpaqlarında erməni işğalına son qoyulması vəziyyəti
yuxarıda qeyd etdiyimiz son dərəcə müsbət hadisələri sürətləndirmək xüsusiyyətinə malikdir. Bu çərçivədə
Türkiyənin artan səmərəliliyini bir daha görmək olar. Əslində, Dağlıq Qarabağ probleminin 30 ildir həll
olunmamış qalması heç bir Minsk üçlüyünü narahat etmədi, o zaman Türkiyə müdaxilə etmədi və
Azərbaycan illərdir dediyi hərbi yolla həll variantına əl atdı. Ona görə də bu kontekstdə görürük ki,
Türkiyənin artan səmərəliliyi və Türkiyə-Rusiya tandemi regional və hətta qlobal səviyyədə böyük iqtisadi
imkanlara yol aça bilər. Regional və qlobal səviyyədə nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin inkişafına uyğun
əməkdaşlıq imkanlarının artması və bunun Çinin uzunmüddətli strateji maraqlarına uyğun olması ABŞ
prezidenti Co Baydenin qondarma “soyqırım”ının səbəblərini ortaya qoyur".
Yekun olaraq, TRASEKA ilə bağlı fikirlərimi Prezident İlham Əliyevin 2023-cü ilin yanvar ayının
19-da Davos iqtisadi forumunda iştirakı və oradakı nitqi ilə tamamlamaq istəyirəm. Prezident Heydər
Əliyevin dövründə təməli qoyulmuş “Avropa-Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi” proqramının icrası Prezident
İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilir. Müasir dövrdə qeyd olunan layihənin təkmilləşdirilməsi və həyata
keçirilməsində Prezident İlham Əliyevin danılmaz xidmətləri olmuşdur. Prezident İlham Əliyev 2023-cü il
19 yanvar tarixində Davos Dünya İqtisadi Forumu çərçivəsində keçirilən “Avrasiya Orta Dəhlizi: Yoldan
magistrala” mövzusunda keçirilən panel iclasda Azərbaycan tərəfindən logistika və ticarətin inkişafı
istiqamətində həyata keçirilən işlər, Azərbaycan Respublikasının tranzit ölkə kimi potensialının daha da
yüksəldilməsilə bağlı həyata keçirilən kompleks tədbirlər haqqında ətraflı məlumat vermişdir
(https://referatlar.wordpress.com/2011/01/20/; http://www.traceca-org.org/az/countries/azrbaycan/traseka-
tarixi):
“Ölkəmizin ərazisindən keçərək Şərqdən Qərbə doğru uzanan və Avropa, Qafqaz, Orta Asiya
ölkələrini əlaqələndirən Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizi istər iqtisadi səmərəlilik, istərsə də mükəmməl
infrastruktur baxımından əlverişli marşrutdur. Bu marşrutun potensialından səmərəli istifadə etməklə geniş
coğrafiyada yerləşən ölkələr arasında iqtisadi-ticarət əlaqələrini gücləndirmək, bütövlükdə regionun
inkişafına əlavə implus vermək mümkündür. Ölkəmiz bu marşrutun funksionallığının artırılmasında, o
cümlədən qədim İpək yolunun bərpasına ciddi dəstək verir. Zəngəzur dəhlizinin yaradılması ilə
Azərbaycanın tranzit imkanları daha da artacaq və region ölkələri arasında yeni əməkdaşlıq imkanlarının
yaranacaq. Gələcəkdə yeni dəhliz Naxçıvandan keçməklə Türkiyəyə qədər uzanacaq və beləliklə,
Azərbaycanı qardaş ölkə ilə birləşdirən ikinci dəmir yolu şəbəkəsi yaradılacaq”. Zəngəzur marşrutu Şərq-
(https://referatlar.wordpress.com/2011; http://www.traceca-org.org/az/countries/azrbaycan/traseka-tarixi).
Nəticə etibarilə, TRASEKA layihəsi çərçivəsində davam etdirilən işlər ölkəmizin Mərkəzi Asiyanı
Qərblə, Cənubi Asiyanı isə Şimalla birləşdirən nəqliyyat qovşağına çevrilməsini şərtləndirmişdir.
Ədəbiyyat
1. Əliyev H.Ə. Türkiyə Respublikasına rəsmi səfərlərin sənədləri. (1993-2003-cü illər) Bakı, 2003.
2. Türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının zirvə toplantısının sənədləri. Bakı,1999.
3. Azərbaycan tarixi. (2003). VII cild. – Bakı. – s. 472-481.
4. Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasi tarix, Bakı, 2004. səh 320-329.
5. Siyasi tarix (Dərs vəsaiti) II hissə, Bakı, 1998. səh 329-347.
6. Musayev M.R. Mirzəyev M.H. Türk dünyası. Bakı, 2004.
7. https://referatlar.wordpress.com/2011/01/20/boyuk-ip%C9%99k-yolu/
8. http://www.traceca-org.org/az/countries/azrbaycan/traseka-tarixi-ipk-yolunun-brpasi/
---
THE MAİN CHALLENGES FACİNG EUROPE AND THE EU
Murad Bakhshaliyev
PhD student
Macquarie University, Australia
Orcid id: 0000-0002-9901-5629
Abstract. One of the controversial points related to the refugee crisis is the integration of refugees
into European society. Anxieties exist regarding growing societal tensions and xenophobia in Europe. One
main point always discarded by European politicians in migration issues. These terrorists are not refugees,
they were born and grew up in Europe, they studied in the European schools, they knew the European
cultural and societal identities, and they have European background friends.
Internal and external factors have been influenced on Europe’s energy security. Internally,
decreasing European energy generation, and divided inner energy markets has added tensions on Europe’s
capability to satisfy energy demand in the future. Externally, increasing global demand, permanent
unsteadiness in energy generation zones, the terrorist attacks threats towards energy infrastructure, and
Russia’s obvious propensity to utilize its energy capacity for political pressure, are all raising anxieties in
Europe.
Key words: Europe, refugee crisis, energy, challenge
The EU has noticeably occurred as a success story and as a mainspring of European constancy and
welfare. Recently, the EU is encountering a series of political and economic challenges, involving slow
development and continual high rate of unemployment in most EU members, as well as the uptrend of
nationalist parties that assert anti –EU, and also anti-immigrant remarks. These kinds of factors are
influencing the EU’s capability to grapple with internal and external problems.
“Mamma li Refugees”. UN’s reports demonstrated that more than a million refugees have flooded
into Europe in the last year, and a large number of migrants were from the most refugee-producing states.
Greece was the main destination of the arrival and transit for individuals, even though Italy has witnessed a
large number of arrivals of refugees. Migrants in uncontrollable numbers challenged the capability of the
countries where refugees most wish to settle. The influx of a larger number of refugees threatens the
existence of the EU’s phenomenal success: The Schengen rules that facilitate people’s movement across
most of the internal borders of Europe.
The crisis caused a profound cleavage within Europe. Frontline countries Italy and Greece and main
destination states stated alarm at a lack of European solidarity, whilst others condemned bounteous asylum
policies of Germany and Sweden and described these policies as triggering factors of refugee influx.
Furthermore, efforts to create redistribution and resettlement programs were exceedingly
contentious. European Commission migrant agenda consists of two subjects. First of all, the EU states to
volunteer to accept twenty thousand asylum seekers who have not forsaken North Africa for Europe.
Additionally, EU states admit a compulsory quota system, based on GDP, unemployment, population- to
redistribute forty thousand asylum seekers who arrived by boat to the EU.
Nevertheless, Central and Eastern European states are especially vociferous opponents, scaring that
newly arrived refugees that most of them are Muslim, could change the mainly Christian identities of these
states. Also, readmission agreement with Turkey remains contentious and likely fragile. Despite EU leaders
ensuring that for preventing smuggling and saving lives the return measures agreed on Turkey are pivotal,
most of the deputies of the European Parliament and human right activists are concerned that the deal
contravenes human rights law. One of the controversial points related to the refugee crisis is the integration
of refugees into European society. Such apprehensions became visible when some reports pointed out that
sexual assaults and criminal activities professedly committed by asylum seekers and many of the terrorist
attacks were carried out by Muslim background extremists. Simultaneously, anxieties exist regarding
growing societal tensions and xenophobia in Europe. One main point always discarded by European
politicians in migration issues. These terrorists are not refugees, they were born and grew up in Europe, they
studied in the European schools, they knew the European cultural and societal identities, and they have
European background friends. Instead of focusing on and eradicating the causes that radicalize these young
people, usually, politicians use this topic against the refugee issue and lead to the rising of Islamophobia in
Europe.
Europe’s Achilles’ heel: Energy. The EU remains a profoundly complicated player in the energy
policy field. There is a mind-boggling cleavage of energy authorities between supranational bodies of the
union and other member states. In energy issues, the EU is a foreign policy actor, but at the same time is
---
itself a set of energy market regulations. It depends extremely on a regulatory approach to deal with energy
issues.
---
Internal and external factors have been influenced on Europe’s energy security. Internally,
decreasing European energy generation, and divided inner energy markets has added tensions on Europe’s
capability to satisfy energy demand in the future. Externally, increasing global demand, permanent
unsteadiness in energy generation zones, the terrorist attacks threats towards energy infrastructure, and
Russia’s obvious propensity to utilize its energy capacity for political pressure, are all raising anxieties in
Europe. Although European leaders progressively pay lip-service to the requirement for upgraded energy
cooperation, the achievement of a Europe energy strategy will probably rely on the capacity of member
states to resolve three key challenges. Initially, how to create well-grounded associations with energy
generating and transit regions, secondly, how to utilize and also advance indigenous and alternative energy
sources whilst sought to restrain entire consumption, and lastly, how to set up an inward system to ensure
trustworthy and safe energy supplies to a whole of Europe.
Studies demonstrate that one of the main challenges for European energy security will be Europe’s
capability to differentiate the sources and methods of a transit of its energy imports. The key for the EU
might be to define the balance point for supply from main energy suppliers, such as Russia, the Caspian
region, and the Middle East and North Africa, and how to best direct relations with those regions’
governments. The EU opens extra alternatives for external energy policy by strengthening political and
economic relations with these administrations.
Rise of nationalism. Europe’s most urgent and perhaps most critical test- the renationalization of
European political realm, which represents an existential menace to the EU. At last, defying this urgent crisis
will be crucial to any achievement in meeting the difficulties created by Russia and ISIS.
Economically speaking, the far-right parties raise new boundaries, limiting the free movement of
goods and service. European nationalist commonly protectionist, trusting that free trade only created the job
market for rich states residents with limited skills and education. Also, the nationalist is opposed to single
currency. For instance, in Poland, the new government has left the former government’s undertaking to join
the Eurozone area. Hungarian government also elucidated that they do not have any idea to join the
Eurozone. The Front Nationale wishes to abandon the euro in France. Generally, the far-right parties aren’t
literate economically, and if their policies were implemented it would destroy the European economy as a
whole.
The promising news is that Europe can reverse the situation, only if European mainstream political
parties’ leaders, especially left parties’ leaders, express a reasonable alternative to the unsuccessful economic
policies of the recent decade. The left should react to the social tensions that fuel nationalist populism. Leftist
leaders can turn around nationalist tendencies by returning Europe to its underlying role as the promoter of
European fairness and solidarity, particularly through job training, ‘green’ development and other public
ventures. In the event that the left doesn’t begin presenting a more convincing agenda, Europe is on a risky
political path.
After all, for Europe, there is the immediate necessity for obvious thinking and solid leadership. The
problem is, who will provide it? Marine Le Pen? Mijnheer Wilders? Heinz-Christian Strache? Jimmie
Akesson?
Reference list
1. Archick, K. (2016). The European Union: Current Challenges and Future Projects // CRS Report for Congress. R44249, Library of
Congress. Congressional Research Service.
2. Belkin, P. (2008). The European Union’s Energy Security Challenges. // CRS Report for Congress. RL33636. Library of Congress,
Congressional Research Service.
3. Bremmer, I. (2015). These 5 facts explain the Worrying rise of Europe’s Far-right’ Available // http://time.com/4075396/far-right-
politics-rise-europe/
4. Goldthau, A. (2008). Rhetoric versus reality: Russian threats to European energy supply. // Energy policy. Vol 36. İssue 2. – Pp. 686-
692
AZƏRBAYCANLILARA QARŞI HƏYATA KEÇİRİLƏN KÜTLƏVİ QIRĞINLARIN “MOLLA

NƏSRƏDDİN” VƏ DİGƏR AZƏRBAYCANDİLLİ JURNALLARDA ƏKSİ
Pənahova Şövkət Eyvaz qızı
Dissertant
AMEA Tarix İnstitutu, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-8227-4122
Abstract: The rise of national consciousness and national self-awareness coincides with the years
1905- 1907, when the socio-political opinion of Azerbaijan was formed. Because in these years, magazines such
as "Molla Nasreddin", "Fyuuzat", newspapers such as "Irshad", "Hayat", "Hummat", "Takamul", which played
an exceptional role in the awakening and education of the Azerbaijani people, were published. The
---
involvement of these press
---
bodies in the research can be considered both a valuable and relevant topic, as it will play a beacon role in the
way of studying many topics that need to be studied more objectively even today. These topics include the
idea of creating an independent statehood, a constitutional free civil society and the struggle against
colonialism, the struggle of the Azerbaijani people to get rid of national oppression and political freedom, and
the mass genocides of Armenians against Azerbaijanis.
Key words: Azerbaijani people, Karabakh, Shusha, press, Molla Nasreddin, Muslim, Turk.
1906-1907-ci illərdə çap olunan azərbaycandilli jurnallarda həm ermənilərin Azərbaycanın türk-
müsəlman əhalisinə qarşı törətdiyi soyqırımları, həm də bu soyqırımlar nəticəsində qaçqın düşmüş azərbaycanlı
əhalinin ağır vəziyyəti barədə silsilə məqalələr dərc edilmişdir. Hətta bu jurnalların səhiflərində imkanlı
müsəlmanlara müraciət edilərək onları qaçqınlara, ata-anasını itirən kimsəsiz uşaqlara yardım göstərməyə dair
çağırışlar öz əksini tapmışdır. Xüsusilə də “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat” jurnallarının bu istiqamətdə səsi
daha gur çıxırdı (Mustafayev, 2014: s.64-65).
1905-1906-cı illər soyqırımlarına dair Füyuzutla müqayisədə sözsüz ki, “Molla Nəsrəddin” jurnalı
daha zəngin məxəz hesab edilə bilər. Bu jurnalda dərc olunan “Qoloşapova”, “Qoloşapovun geri çağırılması”,
“Quli- biyabanlar”, “Cəhənnəm məktubları”, “Şuşa”, “Şühəda”, “Zəngilan”, “Erməni-müsəlman davası” və sair
yazılarda ermənilərin Qarabağda törətdikləri soyqırımlar, imperiyanın qanlı əlləri ilə aparılan işğalçılıq siyasəti
pislənilmiş, öz həmvətənlərini məkrli düşmənin xəyanətindən xəbərdar edərək onları ayıq-sayıq olmağa
səsləmişdir (Bayramova, 2014: s.14).
Ümumiyyətlə, çar Rusiyasında milli məsələ sağalmasına imkan verilməyən bir yara idi. İmperiyanın
bu siyasəti xalqların mərkəzi hakimiyyətə qarşı birgə mübarizəsinin önləmək üçün onları bir-birindən təcrid
etmək məqsədi daşıyırdı. Bu məqsədlə erməni və müsəlmanlar da istər açıq, istərsə də gizli şəkildə bir-
birlərinə qarşı qoyulurdu. Daha çox da ermənilər bu işdə dəstək görürdülər. Bu siyasətin məntiqli nəticəsi
kimi baş verən belə məşum hadisələrdən biri Arazın o tayında ermənilərlə müsəlmanlar arasındakı dava oldu.
“Molla Nəsrəddin” jurnalının birinci sayında bir karikatura çəkilmişdi. Həmin karikaturada bir-birinə düşmən
olan müsəlmana və erməniyə silahı bir çar kazakı verir və bunun müqabilində onların hər ikisinin cibini
boşaldır(Qaliboğlu,2019:s13) Molla Nəsrəddin jurnalının da maraqlı və fərqli cəhəti də budur ki, jurnalın
ayrı-ayrı nömrələrində erməni və azərbaycanlıların arasında milli ədavət, etimadsızlıq yaradan "şeytan"ı, çar
mütləqiyyətini əsas tənqid hədəfinə çevirirdi.( Mirzə Cəlil) Yəni baş verənlərin arxasındakı əsas düşməni
açıq şəkildə qeyd edirdi. Bu səbəbdən də jurnalın ilk nömrəsindəcə “Bilməli xəbərlər” rubrikasında belə bir
sual qoyulur: “Bu nə sirrdir ki, erməni-müsəlman vuruşması düşən kimi hökümət əsgərləri elə şiddətli əzaba
mübtəla olundular ki, təbiblər onların çölə çıxmağını rəva görmürdülər?” (Molla Nəsrəddin,1906, №1) Belə
ki, həmin məqalədə belə qeyd olunur: “Məgər belə sədaqətin əvəzidir ki, indi sən eyləyirsən, ey vəfasız
Qoloşapov? Yoxsa ondan ötrü eləyirsən ki, müsəlmanın həmiyyət və qeyrətindən xəbərdarsan? Yoxsa ondan
ötrü eləyirsən ki, sənə qabaqca yəqin imiş ki, ... gəncəlinin bakılı ilə, bakılının iranlı ilə, irəvanlının şirvanlı
ilə işi yoxdur? Yoxsa qabaqca sənə məlum imiş ki, sən Qarabağı topa-tüfəngə tutan vaxt Bakıda müsəlmanlar
sazəndə məclisi quracaqlar... Yoxsa bunları sən qabaqca bilirmişsən, ey vəfasız Qoloşapov?”(Molla
Nəsrəddin, №1: s130-131) Bu məqam “Bir adam lazımdır” felyetonunda da ön plana çıxır. Həmin məqalədə
müsəlmanlar arasında, o cümlədən Qarabağda birliyin olmaması məsələsi qeyd olunur və tənqid obyektinə
çevrilir. Bu birliyin yoxluğu isə xalqı, dövləti uçuruma aparan qorxulu bir tendensiyadır. Yüz il öncə "Molla
Nəsrəddin” də yer alan bu taleyüklü məsələ indi də aktuallığını qoruyub saxlayır. Felyetonda istehzalı və gizli
eyhamlarla oxucuya üz tutan jurnal yazır: "Rusiyada və Yevropada nəşr olunan qəzetlər ha yazırlar ki,
müsəlmanlar çalışırlar “ittihadi-müslimin” (müsəlmanlar birliyi) düzəldib birləşsinlər və əcnəbi millətlərə zor
edib bütün yer üzünə sahib olsunlar. Bir adam lazımdı ki, gedə yapışa bu qəzetləri yazanların əlindən və gətirə
Qarabağa və Qarabağın bir para vaizlərin nişan verə; haman vaziləri ki, camaatı yetmiş iki tirəyə bölməkdən
savayı özgə bir işləri yoxdur”(Molla Nəsrəddin, №1: s246 ).
Jurnalda dərc olunmuş “Şühəda” məqaləsində isə ermənilərin türk-müsəlman əhaliyə qarşı törətdiyi
soyqırımları, azərbaycanlıların başına gətirilən müsibətlər qələmə alınmışdır: “1905-ci ildə erməni-müsəlman
davasında Xankəndi qəsəbəsində otuzdan artıq müsəlman məqtul olunmuşdular. Meyidləri də Malıbəyli
kəndinin yanında dəfn olunubdur. Bir vaxt var idi ki, malıbəylilər oları “şühədadır” deyirdilər”. (Bayramova,
2018: s.14) “Molla Nəsrəddin” jurnalı millət dərdinin, faciəsinin haradan və kimin tərəfindən qaynaqlandığını,
qlobal xarakter aldığını dönə-dönə vurğulamışdır. "Molla Nəsrəddin” jurnalında Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin
"Xortdan" imzası ilə 1907-ci ildən silsilə şəklində dərc etdirdiyi "Cəhənnəm məktubları"nda da Qarabağ
mövzusuna geniş yer verilmişdir. Xüsusilə də jurnalın 1907-ci ildə çap olunan 4-cü sayındakı “Cəhənnəm
məktubları”na (Molla Nəsrəddin, 1907: № 4, s.6) diqqət etdikdə çarizmin törətdiyi fitnə-fəsadların qurbanı olan
Şuşa şəhərinin viranəyə, xarabalıqlara çevrilməsinin təsviri insanı dəhşətə gətirir və hadisələrin əsil səbəbkarı
"şeytan”ın - rus imperiyasının ifşası obrazlı şəkildə, sətiraltı eyhamlarla oxuculara çatdırılır: Şuşanın o dövr
---
fotoları erməni təbliğat maşını tərəfindən hətta Amerikada belə “müsəlmanlar bizi qırır” deyə təbliğ olunduğu
halda müsəlmanlar tamam başqa
---
işlə məşğul idilər. Hadisələrin sonrakı gedişində Əhməd bəy Ağayev 1906-cı il avqustun əvvəllərində son
qırğın zamanı Şuşaya gələrək nüfuzlu və fəxri türk-müsəlman nümayəndələrinin iclasını keçirir. Ağayev,
doktor Mehmandarov və b. çıxışlarında general Qoloşapov erməni xumbaları ilə birləşərək imkanlı
müsəlmanların evlərini, saray və məscidlərini dağıtdıqları, minlərlə müsəlmanları aclığa düçar etdikləri qeyd
edildi. Həmin yığıncaqda canişindən general Qoloşapovun geri çağırılmasının xahiş edilməsi və
müraciətnamənin buraxılması haqqında qərar qəbul edildi. Həqiqətən də Qoloşapovun Şuşadan
uzaqlaşdırılmasına nail olundu. (Molla Nəsrəddin, 1996: I c., s.138) Təbii ki Qoloşapovun xidmətləri sadəcə
vəzifədən azad olunmaqla layiqli qiymətini almayacaqdı. Onun əməllərinə ən layiqli qiyməti “Difai” partiyası
verdi. Şuşada azərbaycanlı əhalinin vəhşicəsinə qırılması və qovulmasında hərbi yardım göstərən general
Qoloşapov 1906-cı il noyabrın 8-də Tiflisdə partiyanın tapşırığı ilə Hüsü Əli tərəfindən öldürüldü. Beləliklə,
Molla Nəsrəddin jurnalında “ay sərdar, başına dolanım, axır mənə mühəvvəl olunan hökmlərin dörddən
birini əmələ gətirməmişəm, belə iş olar ki, məni inkidi vaxtda çağırırsan?” (Molla Nəsrəddin.10 cilddə. I c.
s.138) deyən Qoloşapov xidmətinin qarşılığını aldı.
"Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin banisi və ideya rəhbəri Cəlil Məmmədquluzadənin fikrincə
erməni- müsəlman ədavəti olub keçəcək və bir daha təkrarlanmayacaq. Bu məqama diqqəti yönəldərək o,
xatirələrində belə yazırdı: “Erməni-müsəlman ədavəti, bu iki qonşunun tarixində qara səhifələrdir və qanlı
bir yadigardır. Və keçmişdə hər nə olubsa keçib gedibdir, ən səmimi qəlb ilə və etiqadi-tam ilə deyirəm ki,
daha o qara günlər bizim məmləkətdə həmişəlik bir qəmli yadigar olar və ancaq yadigar olacaqdır. Və o
bədbəxtliyi yaradan, ona ruh verən hökumət əbədi puç olan kimi, bu iki qonşunun və iki qardaşın dəliliyi də
həmişə puç olub gedibdir” (Füyuzat, 1906- 1907). Lakin Cəlil Məmmədquluzadənin qeyd etdiyi kimi hər nə
olubsa keçib getmədi və sonrakı illərdə dəfələrlə ermənilər tərəfindən daha qanlı və amansız formada
təkrarlandı. Ümumiyyətlə, erməni və müsəlmanlar arasında münasibətlərin dinc yolla tənzimlənməsi üçün hər
cür səylər edildi. Hətta bu barədə “Molla Nəsrəddin” jurnalında belə maraqlı məlumat da yer almışdı: “Qafqazda
erməni-müsəlman sülhünə Əsgəran ermənisi və ağdam müsəlmanı çox səy edirlər. Ağdamda “Qoç-Dəvət”
qəzetinə göndərilən məktub bunu xüsusi isbat edir. Əgər aramızda bir neçə nəfər bu qisim xeyrixahi-sülh
adamlar olursa, aramızda tez ədavət götürülər” Lakin bunlar məsələnin həlli üçün yetərli olmurdu. Bu
səbəbdən də təngə gələn molla nəsrəddinçilər satirik formada yeganə çıxış yolu kimi belə bir təklif edirdilər:
“İndi bəs nə eyləmək?... Bu barədə yoldaşlarımıznan mox fikirləşdik... hər birimizin rəyi bir cürdü... Bu da
Qızdırmalının rəyi... Rusiyanın özgə millətləri ilə işim yoxdu. Mən Qafqaz sözü danışıram: mən belə məsləhət
görürəm ki, Qafqazda nə qədər ki, erməni var, tökülüb bir günün içində müsəlmanların hamısını qırsın; sonra
da müsəlmanlar tökülüb erməniləri qırsınlar. Məhz bu cür dumanın acığını çıxartmaq mümkündür. Yoxsa
özgə bir çarəsi yoxdur.” Bu cür təklifin səbəbi əslində tərəflər arasında dinc münasibətlərin heç cür təmin
edilməməsi idi. Buna diqqəti yönəldən “Molla Nəsrəddin” jurnalı səhifələrində əbəs yerə belə qeyd edilmirdi:
“Tiflisdə bir qəzet var, adı “Qolos Kavkaza”dır; özü padşah tərəfdarıdır. Tiflisdə müsəlmanlardan min dörd
yüz müştərisi var, özgə yerlərdən nə qədərdir bilmirəm. Qərəz... Dünən bu qəzetin mühərrirlərindən birisi
küçədə mənə rast gəlib soruşdu:
- Ay Molla Nəsrəddin, deyirlər Bakıda ermənilər və müsəlmanlar bir-birini qırıb qurtardılar. Xəbərin var?
Dedim:
- Xeyr, xəbərim yoxdur. Amma güman edirəm ki, bu xəbərin əsli yoxdur. Gördüm ki, rəfiqim başını saldı
aşağa. Dedim: - Bəradər, heç ürəyin sıxma, iki ay bundan irəli Frəngistan darülfünününün mərizxanasında
bir Qafqaz ermənisi ilə bir Qafqaz müsəlmanının başlarını yarıb beyinlərini misqal-tərəzidə çəkirmişlər. Bu
heyndə görürlər ki, tərəzidə heç bir şey yox. Məlum olur ki, beyinlər ağırlıqlarından havaya uçublar. Mühərrir
rəfiqim sözümü tez başa düşdü və sevincək əlimi sıxıb “spasibo” – dedi və uzaqlaşdı”(Molla Nəsrəddin.
Ic.s.3).. Yaxud da Naxçıvan vilayətində tərəflər – erməni və müsəlmanlar arasında əsas narazılıqlar qismən
də olsa dindiriləndə belə insan oğurluğu formasında aradakı problem davam edirdi. Məsələn bir xəbərdə “iki
nəfər Şahbuz kəndinin əhlini Ərinc erməniləri oğurladılar...oğurlanan adam dəxi tapılmır” deyə qeyd
olunurdu. Problemin həllinin müşkülə çevrilməsi dönə-dönə məhz çar Rusiyasının fəaliyyəti ilə
əlaqələndirilir. Hətta bir məqamda təqdim edilən karikaturanın ltında belə bir maraqlı yazıya təsadüf edirik:
“Bir gün var idi, bir gün yox idi, ünyada allahdan başqa heç kəs yox idi, amma bir axmaq erməni ilə bir axmaq
müsəlman var idi və bunlardan savayı bir şeytan da var idi” XX əsrin böyük şəxsiyyətlərindən olan
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “Yoldaş” qəzetində erməni-müsəlman davasının əsas səbəbkarının kim olmasına
diqqət yetirirdi. Bu məqama toxunan “Molla Nəsrəddin” satirik formada bu məqaləyə münasibət bildirmişdi:
“Cəmi oxucularımızdan təvəqqe edirik ki, Bakıda təzə çıxan “Yoldaş” adlı qəzetin ikincisini bir adamdan
yalvarıb alıb oxusunlar, qaytarsınlar sahibinə. Və görsünlər qəzetin əvvəlinci səhifəsində cənab Rəsulzadə nə
yazır. Yazır ki, dəxi indi erməni və müsəlmanlar öz və düşmənlərini tanıyıblar, öz mənfəətlərini və zərərlərini
dəxi qanıblar və bundan sonra onları aldadıb alət etmək qeyri-mümkündür” (Molla Nəsrəddin, 1996: Ic., s.8-
---
9). M.Ə.Rəsulzadənin məqaləsinə şərh verən “Molla Nəsrəddin” jurnalında belə bir qəti ironik mövqe ortaya
qoyulur: “Kimdir müsəlmanın düşməni? Bunu uşaq da bilir ki, müsəlmanın düşməni ermənidir. Bunu ermənilər
də bilir, bunu müsəlmanlar da bilir, bunu erməni və müsəlman qabaqca da bilirdi, bunu erməni və müsəlman
indi də bilir... Sözün doğrusu budur ki, erməni də öz xeyrini qanır, müsəlman da öz xeyrini qanır. Allah erməni
və müsəlman davasına bərəkət versin.” “Molla Nəsrəddin” jurnalında problemə bu cür münasibət əslində
---
açıq-aşkar problemin müsəlman və ermənidən deyil, birbaşa çar Rusiyasının əməllərindən qaynaqlandığını
göstərməkdir. Yəni həmin məqalədə M.Ə.Rəsulzadənin fikirləri əslində müdafiə edilir və dəstəklənir,
problemin əsl həllini dövlətin özündə - yəni çar Rusiyasında axtarmaq lazım gəldiyi önə sürülür. (Molla
Nəsrəddin, 1996: I c., s.808)
Ümumiyyətlə, Azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən soyqırımların 1906-1907-ci illərə aid
azərbaycandilli jurnallarda əksinə nəzər saldıqda bir məqam daha yaxşı aydın olur. Birincisi, soyqırımların
təşkilatçısı əslində çar Rusiyası olsa da, ermənilər də xəyalına qapıldıqları yeni vətən sevdaları naminə heç də
bu fürsəti fövtə verməyib lazımınca faydalanıblar. Eynilə sonrakı illərdə ermənilərin başımıza gətirdikləri
soyqırımlarda da eyni vəziyyət dönə-dönə təkrarlanmışdır. Xüsusilə də, baş verənlərdən düzgün nəticə
çıxarılmasını dönə-dönə təlqin edən “molla nəsrəddinçilər” hər daim soyqırımı törədəndən çox, təşkil edən
şeytana-yəni çar Rusiyasına diqqət etməyin zəruriliyini vurğulamışdılar.
NƏTİCƏ: Azərbaycandilli milli mətbuatının formalaşması Azərbaycan ictimai-siyasi fikri tarixində
mühüm rol oynayan publisistika məktəbinin inkişafına səbəb oldu; 1905-1907-ci illər azərbaycandilli
mətbuatının tədqiqi zamanı əldə edilən ən mühüm nəticələrdən biri də sözsüz ki, Azərbaycan ziyalılarının
müəyyən mətbu orqanları ətrafında toplayaraq onları fərqli yollarla olsa da, bir məqsəd uğrunda mübarizədə
birləşdirə bildi. Bu yol Azərbaycan xalqının çar Rusiyasının müstəmləkə zülmündən xilası, müəyyən
azadlıqlar əldə etməsi, cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatında iştirak hüququ qazanması yolu idi;
ƏDƏBİYYAT:
1. Molla Nəsrəddin. (1906). Qoloşapovun geri çağırılması // Molla Nəsrəddin. – Tiflis: 4 avqust. №18, – s. 2.
2. Molla Nəsrəddin. Nə eləmək? // – Tiflis: Molla Nəsrəddin. – 1906, 21 iyul. №14, – s.2-3.
3. Molla Nəsrəddin. Yoldaş // – Tiflis: Molla Nəsrəddin. –1907, 17 sentyabr. №35, – s.3.
4. Molla Nəsrəddin: 10 cilddə. – Bakı: Azərnəşr, – I c. – 1996. – 712 s.
5. Molla Nəsrəddin: satirik jurnal: [10 cilddə]. – Bakı: Şərq-Qərb, – c. 1. – 2017. – 657, [3] s.
6. Mozalan. İanə. Zəngəzur binəvalarına // – Tiflis: Molla Nəsrəddin. – 1906, 20 oktyabr. №29, – s. 3.
7. Mşaqın iftirasına cavab // Həyat. – 1905, 29 sentyabr. №74, – s. 3.
8. Mustafayev, N.Y. 1905-1906-cı illərdə İravan quberniyasında və Zəngəzur qəzasında ermənilərin azərbaycanlılara qarşı
törətdikləri kütləvi qırğınlar: / tarix üzrə fəlsəfə doktoru dis. / – Bakı, 2014. – 243 s.
9. Mürəttib. Hürriyyəti mətbuat. Müsəlman mürəttiblərinə dair // Təkamül. – 1906, 16 dekabr. №1, – s. 5.
10. Mustafayev, N.Y. 1905-1906-cı illərdə İravan quberniyasında və Zəngəzur qəzasında ermənilərin azərbaycanlılara qarşı
törətdikləri kütləvi qırğınlar: / tarix üzrə fəlsəfə doktoru dis. / – Bakı, 2014. – 243 s.
11. Mürəttib. Hürriyyəti mətbuat. Müsəlman mürəttiblərinə dair // Təkamül. – 1906, 16 dekabr. №1, – s. 5.
12. Müsəlman, erməni ana və bacılarına // Dəvət. – 1906, 10 iyul. №11, – s. 2
13. Nağısoylu, M.Z., Kərimov.R.Ş., Rəhimov, M.Q. Şuşa Azərbaycan mətbuatında (1875–1920.)/M.Z.Nağısoylu, R.Ş.Kərimov,
M.Q.Rəhimov. – Bakı: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu, 2017. – 200 s.
14. Necə qan ağlamasın daş bu gün, qırxılır gör neçə min başa bu gün // – Tiflis: Molla Nəsrəddin. – 1909. №2, – s.4.
"ARAB SPRING": A THREAT TO THE STABILITY OF REGIONAL AND INTERNATIONAL

SECURITY
Kubura Gurbanlı
Master Student
Baku State University, Azerbaijan
Orcid id: 0000-0003-3804-8774
Abstract. The Arab Spring, which began in 2010, marked a significant turning point in the political
landscape of the Middle East and North Africa (MENA) region. While the movement initially held great
promise for democratic reform, it ultimately led to increased instability and a threat to regional and
international security. The implications of the Arab Spring for the MENA region and beyond.
One of the primary factors that contributed to the destabilization of the region was the lack of
institutional capacity to manage political change.
Another contributing factor was the sectarian divisions within the region. The conflict between Sunni
and Shia Muslims has long been a source of tension in the MENA region, and the Arab Spring only served to
exacerbate these tensions.
Furthermore, the Arab Spring has also had economic implications, with countries such as Tunisia,
Egypt, and Libya experiencing a decline in their economies.
Key word: Arab Spring, international security, political reform, economic reform, democracy, civil
wars
The Arab Spring was a series of uprisings that occurred across the Middle East and North Africa
(MENA) region from 2010 to 2012. The protests were largely driven by demands for political, economic, and
social reforms, as well as a desire for greater democracy and human rights. The wave of protests began in
---
Tunisia in December 2010, and quickly spread to other countries, including Egypt, Libya, Yemen, Syria,
Bahrain, and Jordan. While the Arab Spring was initially seen as a positive development, with many hoping
that it would bring about greater freedom and democracy, it quickly turned into a threat to the stability of the
region and international security.
The Threat to Regional Stability (Anderson, 2011).:
The Arab Spring posed a significant threat to the stability of the MENA region. The uprisings led to
widespread unrest, violence, and political instability, which had far-reaching consequences for the region's
security. In Tunisia, the initial protests led to the overthrow of President Zine El Abidine Ben Ali and the
establishment of a new government. While Tunisia has been relatively stable since then, the same cannot be
said for other countries in the region.
In Egypt, the protests led to the overthrow of President Hosni Mubarak, but this was followed by a
period of political instability, which culminated in the election of Mohamed Morsi of the Muslim
Brotherhood. Morsi's presidency was short-lived, as he was ousted in a military coup in 2013. The coup led
to a crackdown on the Muslim Brotherhood, which has been designated as a terrorist organization by many
countries in the region.
In Libya, the protests led to the overthrow of Muammar Gaddafi, but this was followed by a power
vacuum, which allowed various armed groups to gain control of different parts of the country. The lack of a
strong central government has led to ongoing violence and instability in Libya, with different groups vying
for power and control.
In Yemen, the protests led to the ouster of President Ali Abdullah Saleh, but this was followed by a
power struggle between different factions, including the Houthis, a Shiite group from northern Yemen, and
the government of President Abd Rabbuh Mansur Hadi. The conflict has led to a humanitarian crisis in
Yemen, with millions of people facing food and water shortages, as well as the risk of disease outbreaks
(Guliyev, 2012).
In Syria, the protests led to a civil war, which has lasted for more than a decade. The conflict has led to
the displacement of millions of people, as well as the rise of extremist groups, such as the Islamic State (IS)
and al-Qaeda. The war has also had regional and international implications, with different countries
supporting different sides in the conflict.
The Threat to International Security (Gerges, 2014):
The Arab Spring also posed a threat to international security. The uprisings had far-reaching
implications for global stability, with different countries and actors getting involved in the conflicts that
followed. The lack of a strong central government in many of the affected countries has allowed extremist
groups to gain a foothold in the region, which has led to an increase in terrorism and extremism.
The conflict in Syria, in particular, has had global implications, with different countries supporting
different sides in the conflict. Russia and Iran have supported the government of President Bashar al-Assad,
while the United States and its allies have supported the opposition. The conflict has also led to the
displacement of millions of people, many of whom have sought refuge in other countries, including Europe.
This has led to a rise in anti-immigrant sentiment and right-wing populism in many European countries
(Ismailzade, 2011).
The conflict in Yemen has also had global implications, with Saudi Arabia and its allies getting
involved in the conflict to support the government of President Hadi. The conflict has also led to a
humanitarian crisis, with millions of people facing food and water shortages, as well as the risk of disease
outbreaks. The humanitarian situation in Yemen has been described as one of the worst in the world, with
millions of people in need of assistance.
The rise of extremist groups, such as the Islamic State (IS) and al-Qaeda, has also posed a threat to
international security. These groups have taken advantage of the instability in the region to gain a foothold
and carry out attacks both within the region and beyond. The attacks in Paris in 2015 and Brussels in 2016
were carried out by individuals with links to IS.
The involvement of different countries in the conflicts in the region has also led to tensions between
them. The rivalry between Saudi Arabia and Iran, in particular, has played out in the conflicts in Yemen and
Syria, with both countries supporting different sides. This has led to an increase in tensions and a risk of
escalation, which could have serious implications for regional and international security.
The Role of External Actors (Lutterbeck, 2013):
The Arab Spring was not just a series of internal events, but was also influenced by external actors.
The role of external actors in the conflicts that followed the uprisings has had a significant impact on the
stability of the region and international security.
---
One of the key external actors involved in the conflicts in the region has been the United States. The
US has been involved in the conflicts in Libya and Syria, and has provided support to the government of
President Hadi in Yemen. The US has also been involved in the fight against IS, both in Iraq and Syria.
However, the US has been criticized for its role in the conflicts, with some arguing that its interventions have
contributed to the instability in the region.
Russia has also been involved in the conflicts in the region, particularly in Syria. Russia has provided
support to the government of President Assad, including military support. Russia's involvement in the
conflict has been seen as a challenge to the US, and has contributed to tensions between the two countries.
Saudi Arabia and Iran have also played a significant role in the conflicts in the region. The rivalry
between the two countries has played out in the conflicts in Yemen and Syria, with both countries supporting
different sides. This has contributed to the instability in the region and has led to tensions between the two
countries.
The Arab Spring was a reminder of the challenges faced by many countries in the MENA region,
including political and economic instability, corruption, and human rights abuses. The uprisings highlighted
the need for greater democracy, transparency, and accountability, as well as the need to address the economic
and social grievances of the people. However, the conflicts that followed the uprisings have made it difficult
to achieve these goals, and have instead led to further instability and insecurity.
One of the main challenges facing the region is the lack of a strong and legitimate central government.
Many of the countries affected by the Arab Spring had authoritarian leaders who had been in power for
decades, and who had suppressed dissent and opposition. When these leaders were overthrown, there was
often no clear successor, and the result was a power vacuum that allowed different groups to gain control.
The lack of a strong central government has also made it difficult to provide basic services to the population,
such as healthcare, education, and infrastructure.
Another challenge facing the region is the rise of extremism and terrorism. The instability in the region
has created a fertile ground for extremist groups, who have taken advantage of the situation to gain a
foothold and carry out attacks. The conflicts in Syria and Iraq have also led to the emergence of the Islamic
State (IS), which has carried out attacks both within the region and beyond. The threat of terrorism has led to
increased security measures in many countries, but it has also contributed to a climate of fear and uncertainty
(Salloukh, 2013).
The conflicts in the region have also had a significant impact on the humanitarian situation. Millions
of people have been displaced, and many are facing food and water shortages, as well as the risk of disease
outbreaks. The situation in Yemen, in particular, has been described as one of the worst humanitarian crises
in the world, with millions of people in need of assistance. The humanitarian situation has been exacerbated
by the lack of a political solution to the conflicts, and by the involvement of external actors in the conflicts.
One of the main challenges facing the region is the lack of effective governance. Many of the
countries affected by the Arab Spring had weak and ineffective governments, which were unable to provide
basic services to the population. The lack of effective governance has contributed to the rise of extremism
and terrorism, as well as the humanitarian crisis in the region. It is important for the countries in the region to
establish strong and legitimate governments that can provide for the needs of the population.
Another challenge facing the region is the economic and social grievances of the population. Many of
the people who participated in the protests during the Arab Spring were motivated by economic and social
factors, such as unemployment, poverty, and inequality. These issues continue to be a major concern in the
region, and it is important for the governments to address these grievances in order to promote stability and
security.
. The ongoing conflicts in Syria and Iraq have led to the destruction of infrastructure, including water
treatment plants and power stations. This has had a devastating impact on the environment, with pollution
and waste contributing to health problems and further exacerbating the humanitarian crisis. It is important
for the countries in the region to prioritize environmental protection and address the damage caused by the
conflicts.
Another challenge facing the region is the impact of the conflicts on education and culture. The
conflicts have led to the destruction of schools, universities, and cultural heritage sites, which has had a
negative impact on the education and cultural development of the region. It is important for the countries in
the region to prioritize education and culture, and to work to rebuild and preserve these important
institutions.
The Arab Spring was a reminder of the challenges faced by the MENA region, including political and
economic instability, extremism and terrorism, and a humanitarian crisis. Addressing these challenges will
---
require a comprehensive and coordinated response from all actors involved, including the countries in the
region and the international community. It is important for the countries to prioritize effective governance,
---
economic and social development, environmental protection, and education and culture, and to work towards
a peaceful and prosperous future for the region (Lutterbeck, 2013).
One of the challenges that the MENA region faces is the displacement of millions of people as a result
of the conflicts. The refugees and internally displaced persons (IDPs) are in dire need of assistance, including
food, water, shelter, and medical care. The refugees and IDPs are also vulnerable to exploitation and abuse,
including human trafficking and forced labor. The countries in the region and the international community
must work together to address the needs of these vulnerable populations.
The destruction of infrastructure, the disruption of trade, and the displacement of people have all
contributed to a decline in economic activity. The decline in economic activity has led to high levels of
unemployment and poverty, which have further exacerbated the social and economic grievances of the
population. It is important for the countries in the region to prioritize economic development and to work
towards creating job opportunities and reducing poverty.
Another challenge facing the region is the spread of misinformation and propaganda. The conflicts in
the region have been accompanied by a flood of misinformation and propaganda, which has contributed to
the polarization of different groups and the exacerbation of the conflicts. It is important for the countries in
the region to prioritize media literacy and to work towards countering the spread of misinformation and
propaganda.
One of the challenges facing the MENA region is the impact of the conflicts on the mental health of
the population. The conflicts have led to widespread trauma and stress, which have had a negative impact on
the mental health of the population. The lack of access to mental health services in many countries in the
region has exacerbated this problem. It is important for the countries in the region to prioritize mental health
and to work towards providing access to mental health services for the population.
Another challenge facing the region is the impact of the conflicts on women and girls. The conflicts
have led to an increase in gender-based violence and discrimination, as well as a decrease in access to
education and healthcare for women and girls. It is important for the countries in the region to prioritize
gender equality and to work towards empowering women and girls (Totten, 2013).
The conflicts in the region have also had a negative impact on the rule of law and human rights. The
conflicts have led to a decrease in the protection of human rights, including freedom of expression and
assembly, and a decrease in the independence of the judiciary. It is important for the countries in the region
to prioritize the protection of human rights and to work towards strengthening the rule of law.
The involvement of external actors in the conflicts has also contributed to the challenges faced by the
region. The involvement of external actors has sometimes complicated the conflicts and has led to tensions
between different countries. It is important for the countries in the region and the international community to
prioritize diplomacy and dialogue, and to work towards a peaceful resolution of the conflicts.
In order to address these challenges, it is important for the countries in the region to prioritize
cooperation and collaboration. The countries in the region must work together to address the needs of the
population, including mental health, gender equality, and human rights. They must also work together to
address the economic and social grievances of the population, and to counter the spread of misinformation
and propaganda. The countries in the region must prioritize diplomacy and dialogue, and work towards a
peaceful resolution of the conflicts.
The challenges faced by the MENA region are complex and require a comprehensive and coordinated
response from all actors involved. The conflicts in the region have led to widespread violence, instability,
and a humanitarian crisis. It is important for the countries in the region and the international community to
work together to address the needs of the population, to prioritize mental health, gender equality, and human
rights, and to counter the spread of misinformation and propaganda. Only by addressing these challenges can
the region achieve greater stability and security, and move towards a more peaceful and prosperous future
(Yom, 2016).
In addition to the challenges already discussed, the conflicts in the MENA region have also had a
negative impact on the region's cultural heritage. Many important cultural sites, including ancient ruins and
museums, have been destroyed or damaged in the conflicts. This has not only had a negative impact on the
region's cultural heritage, but also on its tourism industry, which is an important source of income for many
countries in the region.
The conflicts have also had a negative impact on the education system in the region. Schools and
universities have been destroyed or forced to close, and many students have been forced to drop out of
school or flee the country. The lack of access to education will have a long-term impact on the
development of the
---
region, and it is important for the countries in the region to prioritize education and work towards rebuilding
and strengthening their education systems.
The conflicts in the region have also contributed to the proliferation of weapons and the rise of
organized crime. The widespread availability of weapons has led to an increase in violence and insecurity,
and has made it difficult for the countries in the region to establish and maintain peace and stability. It is
important for the countries in the region to work together to address the issue of weapon proliferation and to
combat organized crime.
Finally, the conflicts in the region have highlighted the need for greater cooperation and collaboration
between the countries in the region and the international community. The challenges facing the region are
complex and require a comprehensive and coordinated response from all actors involved. It is important for
the countries in the region to prioritize diplomacy and dialogue, and to work towards a peaceful resolution of
the conflicts.
The conflicts in the MENA region have also had a negative impact on the region's economy. The
destruction of infrastructure, the disruption of trade, and the displacement of people have all contributed to a
decline in economic activity. The decline in economic activity has led to high levels of unemployment and
poverty, which have further exacerbated the social and economic grievances of the population. It is important
for the countries in the region to prioritize economic development and to work towards creating job
opportunities and reducing poverty (Salloukh, 2013).
The conflicts in the region have also highlighted the need for greater respect for human rights and the
rule of law. The conflicts have led to a decrease in the protection of human rights, including freedom of
expression and assembly, and a decrease in the independence of the judiciary. It is important for the
countries in the region to prioritize the protection of human rights and to work towards strengthening the rule
of law.
The conflicts in the MENA region have also contributed to a sense of insecurity and instability in the
wider international community. The rise of extremist groups such as the Islamic State (IS) and the spread of
terrorism have created a sense of fear and uncertainty, not just in the region, but around the world. It is
important for the countries in the region and the international community to work together to combat
terrorism and extremism, and to promote peace and stability.
In conclusion, the Arab Spring was a significant event in the history of the MENA region, but it
quickly turned into a threat to the stability of the region and international security. The conflicts that
followed the uprisings have led to widespread violence, instability, and a humanitarian crisis. The challenges
facing the region are complex and require a comprehensive and coordinated response from all actors
involved, including the countries in the region and the international community.
The conflicts have had a negative impact on the population, including on their mental health, gender
equality, and human rights. It is important for the countries in the region to prioritize these issues and work
towards addressing the needs of the population. The lack of effective governance, economic and social
grievances, and the involvement of external actors have also contributed to the challenges faced by the
region. To address these challenges, the countries in the region must prioritize cooperation and
collaboration.
They must work together to address the needs of the population, prioritize economic and social development,
and counter the spread of misinformation and propaganda. The countries in the region must also prioritize
diplomacy and dialogue, and work towards a peaceful resolution of the conflicts.
In summary, the MENA region faces a number of challenges in the aftermath of the Arab Spring. The
conflicts have had a devastating impact on the population and have created a humanitarian crisis. It is
important for all actors involved to work together to address the needs of the population, promote stability
and security, and work towards a more peaceful and prosperous future for the region.
References
1. Anderson, L. (2011). Demystifying the Arab Spring: Parsing the differences between Tunisia, Egypt, and Libya. Comparative
Politics, 44(2), 127-149.
2. Gerges, F. A. (2014). The New Middle East: Protest and Revolution in the Arab World. Cambridge University Press.
3. Guliyev, F. (2012). The Arab Spring: Lessons for the South Caucasus. Caucasus Analytical Digest, No. 33, 2-5.
4. Ismailzade, F. (2011). The Arab Spring: Implications for Azerbaijan. Jamestown Foundation, Eurasia Daily Monitor, Volume
8, Issue 66.
5. Lutterbeck, D. (2013). Arab Uprisings, Armed Forces, and Civil-Military Relations. Armed Forces & Society, 39(1), 28-52
6. Salloukh, B. F. (2013). The Arab Uprisings and the Geopolitics of the Middle East. The International Spectator, 48(2), 32-46.
7. Totten, M. J. (2013). The Road to Fatima Gate: The Beirut Spring, the Rise of Hezbollah, and the Iranian War Against Israel.
Encounter Books.
8. Yom, S. L. (2016). From Resilience to Revolution: How Foreign Interventions Destabilize the Middle East. Columbia
---
University Press.
---
ABŞ-CƏNUBİ KOREYA AZAD TİCARƏT SAZİŞİ: AUDİOVİZUAL XİDMƏTLƏR VƏ “EKRAN
KVOTASI”
İbadova Sevinc Tahir qızı
Doktorant
Orcid id: 0000-0003-4471-2467
Abstract: The article reviewed the USA-South Korea Free Trade Agreement, analyzed the
provisions of the trade agreements signed between the USA and the Republic of Korea regarding audiovisual
services and screen quotas. Also, this article reviews economic development and the regulatory environment
of audiovisual services in the Republic of Korea.
One of the issues in KORUS FTA is audiovisual services and "screen quota". The Republic of Korea
has made significant commitments on the audiovisual sector in the Korea-USA Free Trade Agreement. The
agreement provided a more favorable environment for cross-border trade and investment in Korean
audiovisual services by minimizing or freezing most quotas for local content.
Keywords: USA, South Korea, Free Trade Agreement, KORUS FTA, audiovisual services, “screen
quota”.
1994-cü ildə ABŞ-ın Kanada və Meksika ilə imzaladığı Şimali Amerika Azad Ticarət Sazişindən
(NAFTA) sonra ən böyük saziş olan ABŞ-Cənubi Koreya Azad Ticarət Sazişi (KORUS FTA) təxminən on
ilə yaxındır ki, ABŞ-Cənubi Koreya ticarət-iqtisadi əlaqələrinin mərkəzini təşkil edir. Saziş iki tərəf arasında
istehsal olunan mallar, kənd təsərrüfatı məhsulları və xidmətlər üzrə tarif və qeyri-tarif maneələrini azaldıb
və əksər hallarda aradan qaldırıb, investisiya, əqli mülkiyyət hüquqları (ƏMH) və digər məsələlər üzrə qayda
və intizamları təmin edir, hər iki ölkəninin müəyyən işçi və ətraf mühit standartlarına riayət etməyini
öhdəsinə götürür və mübahisələrin həlli mexanizmlərini təklif edir.
ABŞ və Koreya Respublikası arasında azad ticarət sazişi üzrə danışıqlar Cənubi Koreyanın dörd
sahə- mal əti, avtomobillər, əczaçılıq məhsulları və xarici filmlərin nümayiş oluna biləcəyi ekran vaxtını
məhdudlaşdıran “ekran kvotası” üzrə güzəştlərindən sonra başlamışdır.
2 fevral 2006-cı ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarının Ticarət Nümayəndəsi (USTR) Robert Portman və
Cənubi Koreyanın Ticarət Naziri Kim Hyun-Çonq iki ölkənin Koreya-ABŞ Azad Ticarət Sazişi (KORUS
FTA) üzrə danışıqlar aparmaq niyyətlərini açıqlamış ( Manyin, Cooper, 2006: s. 2), 2007-ci ildə Corc Buş və
Roh Muhyun administrasiyaları dövründə saziş imzalanmışdır. Onun ratifikasiyası isə iki ölkədəki idarəetmə
dəyişikliyi, qlobal maliyyə böhranı və ABŞ istehsalı olan avtomobillər və mal əti ilə bağlı məhdudiyyətləri
yumşaltmaq tələbləri ilə gecikdirildirilmiş, beləliklə, ABŞ-Cənubi Koreya Azad Ticarət Sazişi (KORUS
FTA) 2012-ci il martın 15-də qüvvəyə minmişdir.
ABŞ-Cənubi Koreya Azad Ticarət Sazişinin spektri bir çox sahəni əhatə edir. Sazişdə əks olunan
məsələrdən biri də audivizual xidmətlər və “ekran kvotası”dır. ABŞ-Cənubi Koreya FTA əksər yerli məzmun
kvotalarını minimuma endirməklə və ya dondurmaqla və Koreya yayım və kino sənayesində xarici
mülkiyyət məhdudiyyətlərini əsaslı şəkildə liberallaşdırmaqla ABŞ-ın audiovizual xidmət şirkətləri üzrə
bazara çıxışını təmin edir.
ABŞ-ın Koreyadan audiovizual xidmətlərin transsərhəd idxalı, əsasən, ABŞ-da yerli televiziya
proqramları və filmlərinin üstünlük təşkil etməsi ilə əlaqədardır. 2005-ci ildə ABŞ-ın Koreyadan kino və
televiziya lentləri icarəsinin transsərhəd idxalı təxminən 4 milyon dollar, ABŞ-ın Koreyaya transsərhəd
ixracı isə 65 milyon dollar təşkil etmişdir.
ABŞ firmalarının FTA çərçivəsində Koreya Respublikasının audiovizual xidmətlər bazarına
çıxışının yaxşılaşdırılması iqtisadi əlaqələr baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Qeyd edək ki, 1966-cı ildən bəri Cənubi Koreya kinoteatrlara ildə ən azı 146 gün (və ya təqvim ilinin
40%-i) yerli filmlərin nümayişinə vaxt ayırmağı tapşırmaqla öz yerli kino sənayesini qorumağa çalışır.
Məsələ ABŞ və Cənubi Koreyanın 1990-cı illərin sonunda başlamış, lakin 1999-cu ildə dayandırılmış
ikitərəfli investisiya müqaviləsi üzrə danışıqları yekunlaşdıra bilməmələrinin əsas səbəbi idi. Bəllidir ki, hər
bir ölkənin kino sənayesi əhəmiyyətli siyasi nüfuza malikdir. Cənubi Koreyada 2002-ci il prezident seçkiləri
zamanı Roh bir neçə tanınmış Cənubi Koreya aktyoru tərəfindən dəstəkləndi. Buna baxmayaraq, illərdir Roh
administrasiyası kvotaları ləğv etməsə də, azaldacağını vəd etdi ( Manyin, Cooper, 2006: s. 22). ABŞ ticarət
rəsmiləri üçün bu məsələ Roh hökumətinin FTA danışıqlarında da gələcək çətin siyasi güzəştlər etmək
bacarığının və qabiliyyətinin simvolu oldu. 2006-cı il yanvarın 26-da mal əti qadağasının qismən ləğvindən
bir gün sonra, Cənubi Koreyanın Baş naziri ekran kvotalarının yarıya endiriləcəyini, yəni ildə 73 günə qədər
azalacağını bildirdi. Növbəti həftə iki ölkə FTA danışıqlarına başlamaq niyyətini açıqladı. Cənubi Koreya
---
filmlərinin həm Cənubi Koreyada, həm də xaricdə artan populyarlığı, şübhəsiz ki, Rohun güzəştini daha da
diqqətçəkici etdi.
Koreya Respubikası Koreya-ABŞ Azad Ticarət Sazişi ilə audiovizual sektor üzrə əhəmiyyətli
öhdəliklər götürüb. Sazişlə təsirə məruz qalan sahələrə ekran kvotaları, yayım kvotaları və yayımın xarici
sahiblikləri daxildir.
ABŞ-Cənubi Koreya FTA-nın qüvvəyə mindiyi tarixdən gec olmayaraq Koreya yerüstü yayımçıları,
kabel sistemi operatorları, peyk yayımı operatorlarının və ya janr üzrə xarici məzmunlu proqram
təminatçılarının rüblük proqram saatlarının ən azı 80%-nin xarici ölkə olmasına icazə verdi. Yayım Aktına
əsasən, Koreya Yayım Komissiyası (KBC) yerüstü yayımçının illik proqram saatlarının 1,5%-dən çox
olmayan xüsusi faizinin yeni istehsal edilmiş Koreya animasiyası olmasını tələb edə bilərdi (Yeongkwan,
2012: s. 17). Koreya Respublikası hökuməti televiziya proqramları və filmlərində yerli məzmun tələblərinin
əksəriyyətini, o cümlədən 73 günü (146 gündən aşağı) keçməyən kinofilm ekranı kvotası da daxil olmaqla
mövcud qanuna əsasən ən az məhdudlaşdırıcı səviyyədə saxlamağı öhdəsinə götürdü. Bundan əlavə, FTA-
nın müddəaları Koreyanın yayım və kabel sektorlarına əlavə sərmayə qoyuluşunu təşviq edə bilər, çünki
Koreya Respublikası ölkənin kanal operatorlarının 100%-ə qədər xarici sahibliyini mərhələli şəkildə həyata
keçirmək və Koreyanın sürətlə böyüyən rəqəmsal media xidmətləri bazarına (internet protokolu da daxil
olmaqla) ABŞ
sərmayəsinə icazə vermək öhdəliyini götürüb.
Həmçinin FTA onlayn piratçılıqla mübarizə üçün əlavə resurslar ayıran audiovizual xidmətlərlə
bağlı əqli mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsini gücləndirir. Əqli mülkiyyət hüquqlarının mühafizəsi
istiqamətində Cənubi Koreya ilə əqli mülkiyyət hüquqlarının, o cümlədən müəllif hüquqları ilə qorunan
əsərlərin icazəsiz onlayn ötürülməsi və yayılmasına nəzarətin gücləndirilməsi, pirat malların istehsalı və
ötürülməsinin qarşısını almaq üçün pirat malların və avadanlığın ələ keçirilməsi və ƏMH qurbanlarına
müvafiq kompensasiyanın ödənilməsi üzrə razılaşma əldə edildi ( Manyin, Cooper, 2006: s. 13).
ABŞ-Cənubi Koreya Azad Ticarət Sazişində birbaşa audiovizual xidmətlərlə bağlı müddəalar I və II
Əlavələrdəki xidmətlər və investisiyalar üçün qeydlərdə, həmçinin sazişin 18-ci fəslinə (intellektual
mülkiyyət hüquqları) uyğun olaraq iki məktubda verilmişdir. Əlavə I-ə əsasən, Koreya yayım xidmətləri və
kinofilm xidmətləri ilə bağlı iki cari qeyd daxil etmişdir. Təfərrüatlı yayım xidmətləri qeydinə əsasən, əcnəbi
və ya əcnəbi Koreya vətəndaşları Koreyada həm xarici müəssisə, həm də yerüstü, peyk və ya kabel yayımı
operatoru və ya oxşar tipli proqram təminatçısı üçün baş məsul vəzifəli şəxs kimi xidmət edə bilməzlər.
Koreya Yayım Sistemi və Təhsil Yayım Sistemi ictimai yayımçılarının direktorlar şurasının bütün üzvləri
Koreya vətəndaşları olmalıdır (Rogowsky, Koopman, 2010: s. 172).
Bundan əlavə, Koreya yayım və kabel operatorları üçün müxtəlif xarici kapital limitləri müəyyən
edir və onların proqramlaşdırılması üçün müxtəlif yerli məzmun kvotaları təyin edir. Belə tələblərə misal
olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: heç bir xarici hökumət və ya şəxs çoxjanrlı proqramlaşdırma və ya xəbər
reportajı ilə məşğul olan yerüstü yayımçı, kabel operatoru və ya proqram provayderində səhm payına malik
ola bilməz; yerüstü yayımçılar və ya proqram təminatçıları üçün rüblük proqram saatlarının 80 faizi Koreya
məzmunu olmalıdır; yerüstü yayımçının illik animasiya proqramlaşdırma saatlarının 45 faizi Koreya
məzmunu olmalıdır və kabel sisteminin və ya peyk operatorunun illik film proqramlarının 20 faizi Koreya
məzmunlu olmalıdır.
Animasiya proqramları üçün FTA öncəsi şərtlər diktə edir ki, 24 saatlıq proqramlaşdırma cədvəli
daxilində ABŞ məzmunu maksimum 9 saatla məhdudlaşan Koreya məzmununa minimum 8 saat
ayrılmalıdır. FTA-dan sonra minimum 8 saat proqramlaşdırma Koreya dilində qalmalıdır, ABŞ-da məzmun
məhdudiyyətləri isə 13 saata qaldırılır.
Kinofilm xidmətlərinin şərtinə əsasən, Koreya Respublikası Koreya kinofilmlərinin hər bir Koreya
ekranında ildə ən azı 73 gün proyeksiya edilməsini təmin edir. Əlavə II-yə əsasən, Koreya audiovizual
xidmətlərlə bağlı gələcək potensial tədbirlər üçün geniş qeydlər daxil etmişdir. Məsələn, Koreya birbaşa
peyk yayım televiziyası xidmətlərinin paylaşılması ilə bağlı digər ölkələrin şəxslərinə differensial rəftar
verən istənilən tədbiri- media sektorları arasında mülkiyyət hüququ və abunə əsaslı video xidmətlərin
təchizatçısı ilə bağlı hər hansı tədbiri qəbul etmək hüququnu özündə saxlayır (Rogowsky, Koopman, 2010:
s. 172).
Ümumiyyətlə, texnoloji irəliləyişlər, digər sahələrlə yanaşı, audiovizual xidmətlər sektorunun da
təbiətinə təsir göstərmiş və dəyişdirmişdir. Bu sektorda dövlət siyasəti mühüm rol oynayır. Hökumətlər
müəyyən mədəni məqsədlərə nail olmaq üçün tədbirlər görə bilər, o cümlədən yerli mədəni məzmunun və ya
müxtəlifliyin və plüralizmin və ya əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunması və təşviqini təmin edə bilər.
Koreya audiovizual xidmətlərinin ticarət potensialı Koreya audiovizual xidmət təminatçılarının yerli
---
və yaxud universal olaraq paylaşıla bilən yüksək keyfiyyətli məzmun yaradıb-yaratmamasından asılıdır.
Yüksək keyfiyyətli məzmunun ən vacib şərti, şübhəsiz ki, yaradıcı ideyaların reallaşmasıdır. Lakin məzmun
istehsalı olduqca riskli bir işdir və miqyasına görə artan gəlirlərə tabedir, bu o deməkdir ki, böyük maliyyə
---
vəsaitləri, eləcə də yaradıcı ideyalar lazımdır. Bu, Koreya audiovizual xidmətlərinin qloballaşması üçün son
nöqtəni qoyur, Koreya məzmununa qlobal tələb məzmun üçün Koreya brend dəyərlərinin beynəlxalq
səviyyədə tanınmasını tələb edir.
KORUS FTA-nın təhlili göstərir ki, ABŞ və Cənubi Koreya siyasətçiləri saziş üzrə danışıqlara
başlamaq və başa çatdırmaqda müəyyən məqsədləri bölüşmüşdür. Hər iki hökumət FTA-nı iki ticarət
tərəfdaşının fundamental məsələləri həll edə bilməsi və bununla da münasibətləri daha yüksək səviyyəyə
qaldırması üçün iqtisadi əlaqələrdə vacib vasitə kimi gördü.
Beləliklə, Koreya-ABŞ Azad Ticarət Sazişi ABŞ malları və xidmətləri üçün Koreyada bazara çıxışın
genişləndirilməsinə və Koreyada tənzimləyici mühitin ABŞ prinsiplərinə və institutlarına uyğun
formalaşdırılmasına diqqət yetirməklə ABŞ-ın çoxsaylı məqsədlərini əks etdirir.
ABŞ-Cənubi Koreya Azad Ticarət Sazişində əks olunan audiovizual xidmətlərlə bağlı müddəaların
təhlili göstərir ki, saziş yerli məzmuna aid əksər kvotaları minimuma endirməklə və ya dondurmaqla Koreya
audiovizual xidmətlərinə transsərhəd ticarət və investisiya üçün daha əlverişli mühit təmin etmişdir. FTA
ticarəti (ABŞ ixracı daxil olmaqla) investisiyaları, rəqabəti və hər iki ölkədə istehlakçı seçimini
genişləndirdi, Cənubi Koreyada ABŞ-ın ƏMH-nin qorunmasını artırdı və tənzimləmə prosesində şəffaflığı
artırdı.
Ədəbiyyat
1. Brock R. Williams (2014). The U.S.-South Korea Free Trade Agreement (KORUS FTA): Provisions and Implementation.
//Congressional Research Service RL34330. –54 p
2. Mark E. Manyin, William H. Cooper. (2006). South Korea-U.S. Economic Relations: Cooperation, Friction, and Prospects for a
Free Trade Agreement (FTA). Congressional Research Service RL30566. –33 p.
3. Mark E. Manyin, William H. Cooper. (2006). The Proposed South Korea-U.S. Free Trade Agreement (KORUSFTA).
//Congressional Research Service RL33435. –32 p.
4. Robert A. Rogowsky, Robert B. Koopman. (2010). U.S.- Korea Free Trade Agreement: Potential Economy-wide and Selected
Sectoral Effects. – Washington, DC 20436. –393 p.
5. South Korea Free Trade Agreement. https://www.state.gov/trade-agreements/south-korea-free-trade-agreement/
6. The United States – Korea Free Trade Agreement Implementing Legislation and Supporting Documentation.
https://ustr.gov/sites/default/files/uploads/Countries%20Regions/africa/agreements/pdfs/FTAs/South%20Korea%20FULL.pdf
7. U.S. - Korea Free Trade Agreement. https://ustr.gov/trade-agreements/free-trade-agreements/korus-fta
8. U.S.-South Korea Relations (2022). Congressional Research Service. R41481. https://sgp.fas.org/crs/row/R41481.pdf
9. United States–Korea Free Trade Agreement Implementation Act. https://www.congress.gov/112/plaws/publ41/PLAW-
112publ41.pdf
10. Yeongkwan Song (2012). Audiovisual Services in Korea: Market Development and Policies. //ADBI Working Paper Series No.
354. – 22 p.
THE RELATIONS OF RUSSIA AND ASEAN IN THE INTEGRATION PROCESSES IN

EURASIA: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
Elnara Hasanli
Master Student
Orcid id: 0009-0008-7695-7534
Abstract: In the post-Cold War period, the beginning of a period in which the military dimension of
the relations that deepened and institutionalized especially in the political and economic fields became
stronger after this period. For this reason, it will be guiding to consider the political and historical process in
order to analyze today's relations. So, in this article, first of all, ASEAN-Russia relations in the Cold War
period were examined, then the establishment of ASEAN was briefly mentioned and the effect of the
changing conjuncture after the Cold War on bilateral relations was discussed. Also, in addition, the impact of
the Kuala Lumpur, Sochi and Singapore summits, which are milestones in the institutionalization of bilateral
relations, has been analyzed. Finally, ongoing ASEAN-Russia relations were discussed in the light of the
necessary historical and political background.
Key words: ASEAN, Russia, Eurasia, Cold War, ongoing relations, summits, integration processes
After the Second World War, the Soviet Union did not pay much attention to issues related to
Southeast Asia. From the 1950s to the middle of 1962, the USSR administration gave its full attention to
Indonesia, benefiting from the support Jakarta needed in the struggle for the liberation of West Irian.
However, after the resolution of this conflict, in which the Soviet Union did not play a direct role, Soviet-
Indonesian relations were greatly strained as a result of Sukarno and the Indonesian Communist Party's (PKI)
decision to support Beijing in competition with the Soviet Union. This change in Indonesia-Soviet relations
became evident in 1965 and Soviet policies towards the region began to regress (Singh, 1987, p. 276). Soviet
---
leader Brezhnev's Asian Collective Security System proposal can also be partially explained in this context
(Singh, 1987, p. 277).
---
After the communist victory in Indochina in 1975, the USSR's interest in Southeast Asia gradually
increased. This has emerged as a direct result of the collapse of the American security system and SEATO in
the region and the rise of Vietnam as the dominant actor in Indochina. (Temiz S., 2021b). The gradual
improvement of China's relations with the Vietnamese administration, its growing friendship towards
ASEAN, its open support for the remaining US security role in the region, its pressure on the Washington
administration to reverse the softening between the Soviet Union and the US administration, and more
importantly, the growing interest with the US. alliance, positive relations of ASEAN countries with Japan
and Western Europe disturbed the Moscow administration (Singh, 1987, p. 278).
There is no clear consensus on the regional intervention of the Soviet Union in Southeast Asia. Due
to a perceived Chinese threat and political and diplomatic pressure from ASEAN, Vietnam welcomed and
approved of Soviet activities in the region. Although Burma has shown some distance from Moscow, overall
relations have remained level. In ASEAN, Indonesia and Malaysia tended to downplay the Soviet threat,
while Singapore, Thailand, and to a lesser extent the Philippines were more concerned about Soviet activity.
In fact, the concern about the Soviet threat was not the main foreign policy preoccupation of the non-
communist Southeast Asian states. On the contrary, while dealing mainly with internal problems and threats,
all ASEAN member states, to varying degrees, were concerned about the regional activities of all major
powers. However, the consequences of the policies of some ASEAN states towards the USSR are still
significant. For example, unlike other ASEAN members such as Thailand, Indonesia and Malaysia have
based their foreign policies on the premise of a serious threat from China. This, in turn, contributed to the
increase of Chinese influence. Both Indonesia and Malaysia have been soft on the Soviets and Vietnamese,
alienating Thailand to some extent and Singapore and the Philippines to a lesser extent. These countries have
developed relations with the USA, Japan and even China in order to balance the perceived Soviet and
Vietnamese threat. This situation has further increased the fear of China in both Malaysia and Indonesia.
This situation, caused by different threat perceptions, has reached a very disturbing level for ASEAN (Singh,
1987, p. 295).
After SEATO, on August 8, 1967, Southeast Asian countries such as Indonesia, Malaysia,
Philippines, Singapore and Thailand came together in Bangkok to establish regional stability and signed the
declaration. With this declaration, called the ASEAN declaration, ASEAN emerged as an intergovernmental
organization in the region. When ASEAN was founded, it openly declared that all southeast Asian countries
could join the union. Essentially, when the association was formed, representatives of ASEAN's founding
nations considered including Burma and Cambodia as their original members. However, Burma and
Cambodia rejected this invitation to join (Severino, 2008, p.3).
The interest of the USSR in the region continued with the establishment of the Russian Federation in
1991. ASEAN's first contact with Russia was realized when ASEAN invited Russian Foreign Minister
Andrei Kozyrev to the ASEAN Ministerial Meeting (AMM) in Manila in July 1992, with the expectation
that Russia would continue Gorbachev's foreign policy understanding. (Buszynski, 2006, p. 277)
Kuala Lumpur Summit (2005). This summit constituted an extremely strategic point in the
development of relations. During the Summit, a Joint Statement on Progressive and Comprehensive
Partnership was signed between ASEAN and Russia, Heads of State/Government of ASEAN Member States
and the Russian Federation. In this joint declaration, an effort was made to encourage and strengthen the
Dialogue Partnership within the framework of ASEAN-Russia relations in different fields including
economic and development cooperation and political and security fields. The most important issue
addressed in this declaration is the announcement of the 2005-2015 Comprehensive Program of Action
between ASEAN and Russia in order to achieve the stated goals and objectives. This action plan was
subsequently supported by the Comprehensive Program of Action to Promote Cooperation (CPA) for the
period 2016-2020. The members, who came together in 2016, accepted the program, which was accepted by
the ASEAN and Russian Foreign Ministers at the Commemoration Summit, as a continuation of the 2005-
2015 period (ASEAN, Russia, 2020b). Sochi Summit. In 2016, the 20th anniversary of the ASEAN-
Russia Dialogue Partnership was celebrated with events. By 2016, significant progress had been made in
all areas of ASEAN-Russia relations. This is how a solid legal framework and many efficient joint
mechanisms were established. The first high- level meeting in the history of relations hosted by Russia in
2016 was the ASEAN-Russia Commemorative Summit held in Sochi on 19-20 May 2016. At this summit,
ASEAN and Russia agreed on plans to upgrade relations to a Strategic Partnership. Among the outputs of
the summit, “Sochi Declaration and Comprehensive Action Plan to Promote Cooperation between ASEAN
and the Russian Federation (2016-2020)” was put into effect. A joint Senior Officials Group Report was also
announced in Sochi, which includes the future concept vision of the ASEAN-Russia partnership and
---
practical advice on the development of medium and long-term
perspectives (ASEAN, 2016).
---
Singapore Summit. The ASEAN-Russia Summit was held on 14 November 2018 in Singapore. All
Heads of State/Government of ASEAN member states and Vladimir Putin attended the summit. At the
summit, an agreement was reached on the promotion of ASEAN-Russia relations to a Strategic Partnership,
and the Declaration of ASEAN and the Russian Federation on Cooperation in the Security and Use of
Information and Communication Technologies (MFAS, 2018a). At this summit, leaders of ASEAN member
states expressed Russia's continued support for ASEAN centrality and various ASEAN-led mechanisms,
including Russia's East Asia Summit (EAS), ASEAN Regional Forum (ARF), and ASEAN Defense
Ministerial Meeting Plus (ADMM-Plus). stated that they welcomed their active participation and support.
However, the importance of promoting greater partnerships between ASEAN and other multilateral
organizations and forums, including the Shanghai Cooperation Organization (SCO), was also among the
topics addressed at this summit. Other topics discussed at the summit included traditional and non-traditional
security issues such as international terrorism, transnational crimes, threats and challenges arising from the
use of information and communication technologies, and programs and experience sharing on strengthening
cooperation in the fight against illicit drug production and trafficking through capacity building. (MFAS,
2018a).
The measure of ASEAN's success lies in its consensus building, resilience and determination to
tackle challenges together. Given that the first step towards the ASEAN-Russia exercise comes from
Indonesia, a critical country in ASEAN-Russia relations, and the country's decision to host the military
exercises in its territorial waters, Indonesia's role as ASEAN's driving force has also been reaffirmed by its
dialogue partners. and its approval can be evaluated (MFAS, 2018b). The deepening and widening of
ASEAN-Russia relations in Indonesia, in particular, emerges as the necessity of a win-win strategy for
ASEAN.
During the Cold War, Vietnam emerged as the most important state in the relations of the USSR with
the region. Vietnam's point of view towards the USSR stems from the fact that it is an extra-regional,
relatively reliable military and ammunition supplier and is considered as a balancing factor. With the first
summit between Russia and ASEAN in 2005, the Comprehensive Action Program was adopted for the years
2005- 2015. However, the Second Summit held in 2010 is also important for establishing relations on a more
solid ground. This second summit started the process of Russia's membership to the East Asia Summit. The
third important step in the development of relations took place in 2016, when Vladimir Putin met with
ASEAN leaders for the first time by hosting a summit held in Sochi within the framework of the 20th
anniversary of ASEAN-Russia relations. Participants hereby accepted the Sochi Declaration and signed the
Comprehensive Program of Action for 2016–2020. The Comprehensive Program of Action of ASEAN-
Russia cooperation continued with 2021-2025 (ASEAN, 2021).
References
1. ASEAN. (2016). ASEAN and RUSSIA: a Future-Oriented Multidimensional Strategic Partnership. On December 11, 2020
https://asean.org/storage/2016/06/11.-May2016-ASEAN-Russia EPG.pdf
2. ASEAN. (2020b, August). Russia. on December 11, 2020 https://asean.org/storage/2012/05/Overview-ASEANRussia-Dialogue
Relations2.pdf
3. ASEAN. (2021, October 28). Comprehensive Plan of Action (CPA) To Implement the Association of Southeast Asian Nations
and The Russian Federation Strategic Partnership (2021-2025). On 31 January, 2022
https://asean.org/wpcontent/uploads/2021/10/83.- ASEAN-RU-CPA-2021- 2025-Final.pdf
4. Buszynski, L. (2006). Russia and Southeast Asia: A New Relationship. Contemporary Southeast Asia, 28(2), 276-296.
5. MFAS. (2018a, November18). Chairman's Statement of the 3rd ASEAN-Russia Summit Singapore. On 15 February, 2022
Ministry of Foreign Affairs Singapore: https://www.mfa.gov.sg/Newsroom/Press-Statements-Transcripts-and-
Photos/2018/11/ASEAN_CS_Russia
6. MFAS. (2018b, November 14). Chairman's Statement of the 3rd ASEAN-Russia Summit Singapore, 14 November 2018. On
January 5, 2022 Ministry of Foreign Affairs Singapore: https://www.mfa.gov.sg/Newsroom/Press-StatementsTranscripts-and-
Photos/2018/11/ASEAN_CS_Russia
7. Severino, R. C. (2008). ASEAN. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies ISEAS
8. Singh, B. (1987). The Soviet Union in Southeast Asia: National Perspectives from the Region. Contemporary Southeast Asia, 8(4)
9. Temiz, S. (2021b). Güneydoğu Asya Antlaşması Teşkilatı’nda (SEATO) Tayland’ın Statüsü. OPUS–Uluslararası Toplum
Araştırmaları Dergisi, 18(41), p. 3794-3824.
10. Temiz, S., & Aydoğdu, E. T. (2019). ASEAN ve Türkiye İlişkilerine Bir Bakış: Güneydoğu Asya'nın Yükselen Birliği Olarak
ASEAN. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 563-586
---
JURUSPRUDENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS / HUKUK VE
ULUSLARARASI İLİŞKİLER / HÜQUQ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR
A REVIEW OF THEORETICAL APPROACHES TO THE MIDDLE EAST POLICY OF TURKEY

IN THE MODERN PERIOD
Sultan Zahidov
Senior Lecturer
Orcid id: 0000-0003-3936-3696
Abstract: The Middle East Policy of Turkey has occupied the agenda of many politicians,
researchers, media outlets due to the active and assertive policies pursued by Turkey towards this region. The
geostrategic importance of the Middle East attracted many regional and global powers to get engaged into
the fierce battle in the region and Turkey is no exception. The article attempts to explain the Middle East
Policy of Turkey through the lenses of two contrasting theories: realism and social constructivism. While
both theories have sufficient explanatory power to explain the major trends in the Middle East Policy of
Turkey, nevertheless in the modern period, Turkey’s Foreign Policy towards the Middle East is mainly
characterized with the elements of “Realpolitik” that can be better explained through the school of realism.
Key words: Turkey, Middle East, social-constructivism, realism, realpolitik
The Middle East Policy of Turkey has become the focal point of major academic researches,
publications and media coverage. There are various causes that can explain it. First of all, the geostrategic
importance of the Middle East which makes this region attractive for regional and global powers prompts
them to view Turkey as one of their rivals. Secondly, foreign policy activism of Turkey and its role as an
emerging power impacts geopolitical and geo-economic processes in the Middle East region. The recent
development of processes in the region, including involvement of Turkey into Syrian civil war, Turkey-led
operation in Syria and Iraq, tense relations between Turkey and some of the regional powers such as Egypt,
Saudi Arabia and Iran once again indicates the significance of this topic.
Since the establishment of its independence in 1923, the Middle East Policy of Turkey has
undergone a number of transformations. Throughout the 20th century the foreign policy of Turkey was based
on the Kemalist doctrine which envisaged the isolationism of Turkey from the regional processes (Kubicek,
2022). However, since this foreign policy course did not correspond to the demands of the existing
geopolitical and geostrategic conditions, a significant transformation started to take place in Turkey's foreign
policy in the beginning of 21st century. With the emergence of the AKP (Justice and Development Party) as a
leading force in Turkish politics, Turkey embarked on a more multi-dimensional and active foreign policy
course and began to pay more attention to the Middle East region, which was previously neglected, but
which is of great geopolitical and geostrategic importance for Turkey. Turkey's geostrategic position,
historical roots and religious and cultural ties in the region provide it with more opportunities than non-
regional powers, and the newly emerging problems in the region required Turkey to conduct a more active
foreign policy. One of the main aspects of this foreign policy course, which was based on the active
application of the "soft power" mechanisms, was the "zero problems with neighbors" policy, which included
improving relations with neighboring states (Işıksal, 2018, p.211).
In order to provide a better understanding of current tendencies in the Middle East Policy of Turkey
theorethical framework is needed. In this paper, two contrasting theoretical views are examined. At first,
Middle East Policy of Turkey is explained through the lenses of the main arguments of social-constructivism
and then the main arguments and explanatory power of the realist school is examined.
Although social-constructivism was not created as a theory of international relations, it began to be
widely studied in the political intellectual circles of the world since the 90s of the last century. It would not
be wrong to say that this theory, which developed with the contribution of scientists such as Nicholas Onuf
and Alexander Wendt, is based on the criticism of neo-realism. Constructivists mainly pay attention to the
role of ideas, culture, and identity in interstate relations. As Wendt said, culture and ideas are important in
shaping the reality of international relations. According to Wendt, the values and ideas formed over many
years as a result of social relations within the state shape the identity of the state, and the identity, in turn,
shapes state interests and behavior. A state has no permanent interest and this interest depends on its
changing identity. Went’s article "Anarchy is a what states make of it" is response to Kenneth Waltz's
"Theory of International
---
Politics", where Wendt notes that social reality is shaped by people and therefore can change at any time
(Wendt, 1992, p.46).
Turkish researcher Bülent Aras puts much emphasis on the analysis of social-constructivism in his
work "Turkey and the Greater Middle East". He notes that culture, identity and norms have an important
weight in the state's foreign policy. According to him, states should be viewed not as single and
homogeneous actors, but as social institutions. The values within a state shape its identity, and identity
shapes the state's interests and foreign policy. For this reason, according to Bülent Aras, it is important to
consider the identity and belief of the elite class at the head of the state in order to understand Turkey's
foreign policy. Bülent Aras paid special attention to four dominant identities in Turkey (Aras, 2004, p.18):
1. Kemalist or official identity
2. Islamist identity
3. Nationalist identity
4. Conservative identity
According to B. Aras the current AKP leadership in Turkey mainly represents Islamist identity
which replaced Kemalist identity in the beginning of 2000s. Nevertheless, solely Islamism is not sufficient
to explain Foreign Policy of Turkey during the AKP leadership. It is not enough to conduct a foreign policy
based only on national, religious or Kemalist identity in order to have mechanisms to influence the Middle
East region. Therefore, it is important to consider the concept of "New-Ottomanism", which includes
different identities.
The AKP party that gained majority of the votes during the 2002 elections, and thus came to power,
was guided by the principle of "New Ottomanism" in foreign policy, which was based on the concept of
"Strategic depth" of former Turkish Prime Minister Ahmet Davutoglu. The AKP showed a tendency to
pursue a more active policy in order to increase Turkey’s influence in the Middle East region. A. Davutoglu
emphasized in his book "Strategic Depth" that Turkey should establish close relations with the states of the
Middle East, the Balkans, the Caucasus and Central Asia, most of which were once part of the Ottoman
Empire, and to implement a multidimensional foreign policy based on a new identity in order to restore its
authority in the region. This new identity combines democratic and western values, Islamic, cultural and
ethnic elements. In other words, this means that Turkey is able to develop relations with Central Asia and the
Caucasus region based on ethnic and cultural elements, relations with Middle Eastern states based on
religious elements, and relations with the Balkans with a policy based on western values, and therefore
Turkey should take advantage of these opportunities to pursue a policy of opening up to the mentioned states.
Davutoğlu writes in his book "Strategic Depth": "It is geographically impossible for Turkey, which is located
on the central line of the world's most strategic position in the north-south and east-west directions, to be
closed in (Davutoğlu, 2001, p.256).
To understand more deeply the concept of "New Ottomanism" and the role of this concept in
Turkey's Middle East policy, we will once again need the help of social-constructivism. As mentioned
earlier, according to social-constructivism, the ideas and values existing within the state shape the state's
identity, whereas identity shapes interests and foreign policy. This theory also states that identity is formed
from the unity of various ideas existing within society. In this sense, "New Ottomanism" can be seen as a set
of islamic, nationalist and liberal values. Many researchers link Turkey's increasing activity in the Middle
East region, especially during the AKP government, with this new identity. Based on this concept, it can be
argued that, in order for Turkey to increase its influence in the Arab world, it is necessary to conduct a
foreign policy based on the islamic identity, liberal western values are needed for the consolidation in the
Balkans, and nationalist identity is needed in order to have a say in the Caucasus and Central Asia. The
concept of "New Ottomanism" combines each of these three identities.
In my opinion, the main shortcoming of the theory of social-constructivism is that it does not take
into account the argument, that common values are not always important in interstate relations, and at the
same time social-constructivists do not pay much attention to the security factor. We can see this
shortcoming of social-constructivism in Azerbaijan-Iran relations. The Islamic Republic of Iran, which has
more common religious and cultural values with Azerbaijan, supports Armenia, that is hostile to Azerbaijan.
Such policy arises primarily from the threat of separatist movement by large number of Azerbaijanis living
in Iran.
The Arab Spring of 2011 and subsequent events made Turkey reconsider its "New Ottomanism"
policy. The July 15 coup d’état attempt caused major changes not only in Turkey's domestic policy, but also
in its foreign policy. Turkey, which previously aimed to gain influence in the region by spreading
democracy, economic projects, and actively participating in solving interstate problems in the region,
---
abandoned this political course and began to pursue a policy aimed at solving its own problems in order to
ensure its national interests. Blaming the role of the United States in the July 15 incident, Turkey embarked
on the path of alliance
---
with Russia and Iran to fill the void. At the same time, Turkey, which re-examined its relations with Israel,
decided to restore diplomatic relations with Israel after a few years. Against the background of these events,
many researchers began to note that Turkey has already given up the policy of "New Ottomanism" and is
pursuing a policy of “Realpolitik”.
It is appropriate to rely on the views of the realist school of international relations in order to better
understand Turkey's modern "Realpolitik" policy. Realism takes its roots from the works of "Peloponnesian
War" by Thucydides', “Prince” by N. Machiavelli, “Leviathan” by T. Hobbs and others. Hans Morgenthau,
one of the most prominent political scholars of the 20th century, notes in his work "Politics Among Nations"
that ethical norms are inappropriate in international relations and that domestic policy is different from
foreign policy. According to Morgenthau, international relations is a power struggle, which means that
states must maximize their power in order to survive in the anarchic system of international relations. States
cooperate and form alliances with other states to secure their interests. According to Morgenthau, the
military, political, economic, technological, geographical, cultural, psychological and other aspects of power
are related to each other (Morgenthau, 2005, pp.30-31). States use force to ensure their security and
sometimes to increase their prestige by demonstrating their power. Turkey's use of military force in modern
times (operations in Syria and Iraq) can be linked to ensuring its security against terrorist groups in the
region and increasing its prestige in the region. This explains, that Turkey's modern foreign policy can be
related to realism (Yılmaz, 2013, p.142).
According to realism, the main actors of the international system are states and the main goal of the
state is to protect its interests and survive in the anarchic international system (Kegley, 1993, p. 22-25). The
main interests of the states are considered their national security, and if there are any threat to national
security, states are trying to eliminate this threat. Turkey's modern foreign policy is mainly focused on
ensuring national security as well. The threat of terrorism in the region after the Syrian crisis, forced Turkey
to conduct various military operations in neighboring countries in order to ensure its national interests.
Turkey's main goal in various operations such as Euphrates Shiled (2016), Olive Branch (2018) and Peace
Spring (2019) was to clean the region from terrorism and establish the safe zone in the north of Syrian for
refugees. The issue of refugees who fled to Turkey as the result of the conflict in Syria is one of the key
concerns of Turkey's national security. According to the UN High Commissioner for Refugees, about 3.6
million Syrian refugees are currently in Turkey. Settlement of these refugees in Turkey triggers political,
economic, social problems and difficulties. Another goal of abovementioned military operations was to
defeat ISIS and to fill the lacuna in the region after the withdrawal of the United States from Syria to prevent
the strengthening of PYD / YPG groups affiliated with the terrorist organization called PKK. Turkey did not
limit these operations only to Syria and conducted "Claw operations" in northern Iraq to combat terrorism
there (Aslan, 2019, p.8).
In the 70s, a new wing of realism, neo-realism or structural realism, emerged as a new theory
explaining international relations. The founder of this paradigm was Kenneth Waltz. According to Waltz,
unlike classical realists, the behavior of states is not determined by their human nature, but by the structure of
the international system. The anarchic nature of the international system and the absence of a unified world
government forces states to take various steps to survive. According to Waltz, the international system is a
struggle for power, wealth and security. The anarchic nature of the system increases the uncertainty between
states. Under such conditions of uncertainty, states strive to survive and therefore to gain power. If we relate
this thesis to the Middle East region, then we can witness that the current dynamics and uncertainty
determines the foreign policy course of the states in the Middle East as well. The frequent occurrence of
conflicts and wars in the region forces regional actors to conduct policy of "Realpolitik” under the conditions
of anarchy and uncertainty. Every state tries to survive in the conditions of anarchy and uncertainty, that is,
to ensure its national security, and the way to do this is to maximize power and demonstrate this power when
necessary. Unlike other realists, K. Waltz argues, that states do not necessarily seek to acquire power as the
desire for absolute power can result in other states becoming concerned about the intentions of the great
power and making efforts to increase their own power in response. Therefore, according to Waltz, the main
task of states is not to increase their power, but to maintain their current position in the international system
(Waltz, 2010,
p. 126). It is for this reason that Waltz is considered a representative of "defensive realism".
Another representative of the neo-realist school, John Mearsheimer, unlike Waltz, notes that the
status quo among the major powers in world politics is rare. In his book "Tragedy of Great Power Politics",
Mearsheimer notes that the main goal of the major powers is to become a hegemonic state and take
advantage of all opportunities to gain more power. For this reason, Mearsheimer is labelled as the
---
representative of "Offensive Realism". According to him, the possibility of interstate war in a multipolar
world is more likely than in a unipolar world. The existence of many powerful actors increases the likelihood
of a conflict between them. According to Mearsheimer, the most dangerous world system is a non-balanced
multipolar world. The
---
existence of potential hegemonic state in such system increases the likelihood of war (Mearsheimer, 2001,
p.347). In this regard, we can link the number of conflicts and wars in the Middle East with the existence of
regional powers in the region. There are certain regional powers such as Turkey, Iran, Saudi Arabia, Egypt
and Israel, that strive to pursue their interests in the Middle East, and these interests occasionally clash with
each other.
In conclusion, it must be noted, that the Middle East Policy of Turkey has occupied the agenda of
many politicians, researchers, media outlets due to the active and assertive policies pursued by Turkey
towards this region. The geostrategic importance of the Middle East attracted many regional and global
powers to get engaged into the fierce battle in the region and Turkey is no exception. The article attempted to
explain the Middle East Policy of Turkey through the lenses of two contrasting theories: realism and social
constructivism. While both theories have sufficient explanatory power to explain the major trends in the
Middle East Policy of Turkey, nevertheless in the modern period Turkey’s Foreign Policy towards the
Middle East is characterized by the elements of “Realpolitik” which can be better explained through the
school of realism.
References
1. Aras B. Turkey and the Greater Middle East: Istanbul, Tasam Publications, 2004, 172 s
2. Aslan M. Türkiyenin Terörizmle Mücadelesi Pençe Harekatı, Seta Analiz, sayı 289, temmuz 2019, 32 p.
3. Davutoğlu A.M. Stratejik Derinlik, İstanbul: Küre Yayınları, 2001, 584 s.
4. Kubicek P. Contrasting theoretical approaches to Turkish foreign policy, Turkish Studies, 23:5, 2022, pp.645-658
5. Işıksal H., Göksel O. Turkey’s Relations with the Middle East: Political Encounters after the Arab Spring, Cham: Springer
International Publishing AG, 2018, 220 s.
6. Kegley C.W., Wittkopf E.R. World Politics: Trend and Transformation, New-York: St.Martin Press, 1993, 624 p.
7. Mearsheimer J.J. The Tragedy of Great Power Politics, New-York: W.W. Norton, 2001, 555 p.
8. Morgenthau H. Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace, New-York: McGraw-Hill Education, 7th edition,
2005, 752 p.
9. Waltz N.K. Theory of International Politics. Long Grove: Waveland Press, 2010, 251 p.
10. Yılmaz A. Küresel Dünyada Uluslararası İlişkiler, Ankara: Kadim Yayınları, 2013, 478 s.Gehring T., Integrating Integration
Theory: Neo-functionalism and International Regimes, 225-253
11. Wendt A.N. Anarchy Is What States Make of it: the Social Construction of Power Politics in International Organization.
Boston: MIT press, 1992, 407 p.
ДИПЛОМАТИЯ ЦИФРОВОЙ ЭРЫ

Сулейман-заде Ляман Сурхай кызы
Докторант
Бакинский Государственный Университет, Азербайджан
Orcid id: 009-0003-8647-277X
Abstract: Интернет-революция затронула практически все сферы жизни человечества, не
обойдя стороной международные отношения и дипломатию. В статье рассматривается концепция
цифровой дипломатии с акцентом на использование социальных платформ, таких как Twitter и
Facebook, их применение в проецировании внешнеполитических позиций государства на
внутреннюю и внешнюю аудитории. Приводятся доводы, свидетельствующие об отсутствии
конкуренции между традиционной и цифровой дипломатиями, взаимодействующих и
взаимодополняющих друг друга. Оцениваются перспективы и риски цифровых технологий в
контексте дипломатической деятельности. В статье отражается круг вопросов, касающихся развития
цифровой дипломатии Азербайджана и путей преодоления препятствий на нем. Определяется, что
государства не должны оставаться в стороне от новых дипломатических тенденций цифровизации
внешнеполитической деятельности, несущих им тактические и стратегические выгоды.
Key words: цифровая дипломатия, информационно-коммуникационные технологии,
социальные сети, Интернет, Twitter.
Аналитик дипломатической практики Гарольд Николсон в своем труде «Дипломатия»,
выпущенном в 1938 голу, приводит следующее определение, данное Оксфордским словарем
английского языка «Oxford English Dictionary»: «Дипломатия — это ведение международных
отношений посредством переговоров; метод, при помощи которого эти отношения регулируются и
ведутся послами и посланниками; работа или искусство дипломата». (Николсон, 1941: с.12) Спустя
почти столетие дипломатию определяют как основной инструмент, с помощью которого государства
формулируют внешнеполитические цели и координируют усилия по влиянию на решения и
поведение иностранных правительств и народов, как установленный многовековой метод, с помощью
которого реализуются цели, стратегии и широкие тактики внешней политики, инструмент который
---
стремится к сохранению мира и направлен на развитие доброй воли по отношению к иностранным
государствам с
---
целью обеспечения их сотрудничества или, в противном случае, их нейтралитета. Развитие
дипломатической теории в демократических государствах прошло путь от концепции
исключительного господства национальных прав к концепции общности международных интересов.
Особое влияние на это оказало чувство общности между народами, понимание значения
общественного мнения, быстрый рост путей сообщения и способов связи.
В продолжающихся дебатах ученых-международников, экспертов в области информационных
и коммуникационных технологий, цифровых стратегов, сторонников социальных сетей о месте и
роли дипломатии в эпоху цифровых технологий, на повестке дня один вопрос: что происходит с
дипломатией? И очевидный ответ - то, что происходило всегда: она реагирует на изменения в
международной и внутренней среде, в главных центрах власти, в характере обществ внутри страны и
за ее пределами. На протяжении веков дипломатия, являясь «двигателем» международных
отношений, приспосабливалась к конкретным формам коммуникаций своего государства, пережив
все технологические инновации телеграф, радио, телефон, телевидение и факс. Однако, каждое
крупное технологическое изобретение вызывало поначалу негативную реакцию, подобную реакции
министра иностранных дел Великобритании лорда Пальмерстона при получении первого
телеграфного сообщения в 1860-х годах: «Боже мой, это конец дипломатии!» и Гарольда Николсона,
сетовавшего спустя век на телефон, как на «маленький опасный инструмент для передачи
информации или передачи инструкций». Тем не менее инновации помогали улучшать связь между
странами и дипломатическими посланниками, повышали скорость и точность передачи информации.
На сегодняшний день Интернет, став большой технологической революцией, вытесняет
газеты, радио, факс, телевидение и стационарные телефоны в качестве основного средства связи.
Точно так же, как океанские парусные корабли способствовали расширению Европы в XVI- XVIII
веках, телеграф стал основой империй XIX века, а самолеты, радио и телевидение изменили
международные отношения в XX веке, Интернет создал новый набор возможностей и рисков для
мира. Интернет представляет собой качественный скачок в способности людей общаться как один с
одним, так и один со многими, играя решающую роль в выравнивании информационного ландшафта
по всему миру, позволяя каждому и в любом месте иметь доступ к одной и той же информации,
подключаться и вести дела друг с другом напрямую, Skype, электронная почта, посты в Twitter-e,
приглашения в Facebook- е, теле-объявления на Youtube-каналах, различные веб-конференции делают
упор на интерактивности и совместном использовании файлов, а загружаемые аудио и видео
«подкасты» в отличие от простого представления информации, обещают ускорить тенденцию
распространения информации до критической скорости. Расширяется охват аудитории, происходит
непосредственное общение с гражданским обществом, правительствами и влиятельными лицами.
Использование возможностей Интернета и связанных с ним информационно-
коммуникационных технологий для выполнения дипломатических задач можно определить, как
«цифровую дипломатию». Провозглашенная «новым государственным искусством XXI века», она
помогает продвигать национальные ценности и обеспечивать общественную поддержку
внешнеполитических целей и стратегий страны, становится неотъемлемым атрибутом соревнования
государственных и негосударственных образований за влияние и власть в онлайн-пространстве,
число пользователей которого на сегодняшний день составляет более 4,5 миллиарда человек. Важно
понимать, что цифровая дипломатия не является заменой классической, но при умелом обращении
может превратиться в мощный инструмент для усиления работы государства в международных
отношениях и внешней политике более быстрым и экономичным способом, открыв публичный
доступ к результатам обычной дипломатии.
В то время, как традиционные формы дипломатии по-прежнему доминируют как во
внутренней, так и во внешней политике, все большее число правительств используют инновационные
технологии в качестве нового инструмента для общения, сбора и продвижения информации. По сути,
происходит трансформация поведения классической дипломатии, изменения как в структурах, так и в
процессах министерств иностранных дел. Очень важен в ней человеческий фактор — желание
сотрудников дипмиссий и консульств развиваться, осваивать новые технологии, тратить часть своего
рабочего времени на работу с целевой интернет-аудиторией, обработку электронных данных,
создание информационно-справочных материалов. Большая часть работы министерств иностранных
дел во всем мире по-прежнему осуществляется посредством обычных дипломатических процессов:
инструкций посольствам в зарубежных странах; встреч и закрытых переговоров; терпеливого
формирования групп интересов; и решения многих технических вопросов посредством
межправительственных процедур, международных конференций, международных и региональных
---
организаций, формирования
---
технических рабочих групп.
Активно используя платформы социальных сетей, распространившиеся в международном
информационном пространстве в начале XXI века, Министерства иностранных дел и посольства,
расположенные по всему миру, адаптируют свои внешнеполитические и национальные интересы к
уникальным историческим, культурным ценностям и традициям иностранной аудитории и тем самым
способствуют принятию внешней политики своего государства и имиджа, который оно стремится
создать и продвигать. Создание в 2002 году Linkedin, в 2004 году - Facebook, в 2005 году - Youtube, в
2006 году - Twitter, в 2010 году - Instagram и др. ознаменовало переход мирового сообщества в новую
плоскость информационного обмена. Развиваясь как платформы для распространения не прошедшей
цензуру публичной информации среди пользователей нации, они спровоцировали рост и
актуальность негосударственных акторов на мировой арене. Неудивительно, что социальные сети
представляют интерес для практиков дипломатии, учитывая сложные функции ведения переговоров,
представительства и общения в ней. Большинство из них, как и люди вне дипломатической культуры,
находятся в процессе корректировки своих «аналоговых» привычек и поиска собственного голоса. в
новом информационном поле, что безусловно требует определенного времени. Консенсуса среди
дипломатов относительно того, как пользоваться социальными сетями, нет. Разрыв между луддитами
XXI века и технофилами очень велик, и пока одни воспринимают перемены как возможность
привнести новшества в свою профессию, другие считают их вызовом устоявшимся традициям.
Потенциальная простота доступа и низкая стоимость по сравнению с другими методами дипломатии,
делают социальные медиа привлекательным инструментом для посольств и государственных
учреждений, которые сталкиваются с сокращением бюджета. Многочисленные социальные
платформы позволяют использовать более динамичный контент (видео, фото, ссылки), чем
традиционные методы чтения лекций или распространения брошюр. И главное, они являются
ключевыми каналами для охвата молодежной аудитории, являющейся основной целью и объектом
воздействия цифровой дипломатии.
В настоящее время министерства иностранных дел и посольства являются частью различных
социальных сетей Twitter и Facebook и т.д., которые обеспечивают дипломатическим миссиям прямой
доступ к гражданам за пределами их стран, в обход государственных и медийных фильтров. Отсюда
термины: «Фейсбук-дипломатия» и «Твипломатия». Руководители, госорганы в посольства
используют Twitter для документирования своих наиболее значимых повседневных дел: общения с
зарубежной и отечественной аудиторией, обмена мнениями на открытых форумах с коллегами и
единомышленниками. В сетевом мире дипломаты обязаны быть выдающимися коммуникаторами,
ведь внешняя политика слишком сложна для объяснения в 140 символах Twitter-а, который
заставляет дипломатов сводить послания к сути, продвигая более длинные презентации,
размещенные в личных блогах или на различных форумах. Лидеры государств и зарубежные
министры используют Твиты, для инициирования общения с иностранными лидерами и перемещения
их в плоскость традиционной межправительственной дипломатии. Социальные медиа позволяют
работникам диппредставительств выйти за пределы сумеречного мира, навязанного нормами
дипломатического поведения и стать прославленными «твипломатами».
Но только ли использование социальных сетей подразумевается при использовании таких
терминов, как «цифровая» и «электронная» дипломатия? На карту явно поставлено нечто большее,
чем появление новых коммуникационных технологий. Как мы выявляем и придаем смысл более
широким изменениям, которые необходимо принимать во внимание? В этой связи необходимо
понять:
во-первых, что подразумевается под «цифровым веком»? Термин, несущий ощущение
расплывчатости и неточности, предоставил метанарратив для изменения в дипломатии, но ссылки на
него часто не могут разъяснить что именно меняется и как это влияет на характер дипломатической
деятельности,
во-вторых, является ли цифровизация частью текущего эволюционного процесса изменений и
адаптации, который всегда характеризовали дипломатию? Или это революционные изменения,
фундаментальный «временной прорыв», который гарантирует название «государственное искусство
XXI века»?
Представляет ли «цифровой век» сложную смесь технологических, социальных,
экономических и политических изменений? Требует ли он фундаментальной переоценки правил и
практики государственной дипломатической системы? Требует ли это переоценки, устаревших
принципов конвенции о дипломатических сношениях? Ведь модель цифровой дипломатии
---
практически никак не регулируется международными нормативно-правовыми актами, в том числе и
---
Венской конвенцией от 18 апреля 1961 года. В последние годы предписания о невмешательстве во
внутренние дела принимающих стран неоднократно натыкались на стратегию цифровой и публичных
дипломатий. В некоторых двусторонних отношениях казалось, что принцип невмешательства был
заменен «обязанностью вмешиваться». Дипломатия старалась маскировать свои цели, использовала
религию, опиралась на внутреннюю борьбу в каждом государстве, играла на всевозможных
противоречиях, популярных лозунгах и т. д. Известно много фактов участия дипломатов в действиях
подрывного и диверсионного характера, вмешательства во внутренние дела государств, в которых
они были аккредитованы.
Исторический опыт свидетельствует о том, что коммуникационные технологии обусловлены
окружающей средой, в которой они работают, и могут иметь различные последствия в зависимости
от процессов и институтов, к которым применяются. К рискам цифровой дипломатии относятся
взлом и анонимность пользователей Интернета, утечка информации. События 28 ноября 2010 года,
когда WikiLeaks опубликовал около 250 000 конфиденциальных дипломатических телеграмм (депеш,
каблограмм), в которых американские дипломаты дают откровенный анализ мировых лидеров и
оценивают правительства принимающих их стран, вызвало большой ажиотаж в министерствах
иностранных дел по всему миру. Еще один риск – хакерские атаки, существующие с момента
появления Интернета, которые могут осуществлять публичные действия от имени того или иного
государства. Террористические организации эффективно используют социальные сети для вербовки
боевиков, сбора средств, прославления террористических действий, делегитимизации государств и
режимов.
Еще одной большой проблемой цифровой дипломатии является «культура анонимности» в
Интернете. Интересно также, что иногда даже сторонники и практики цифровой дипломатии
допускают грубые ошибки в ее использовании, вынося неполиткорректные и противоречащие этике
дипломатии высказывания на широкую аудиторию.
Цифровая дипломатия несет с собой как возможности, так и проблемы, хотя возможности,
похоже, затмевают проблемы. Именно социальные сети предоставляют странам большой объем
информации для решения социальных проблем. Люди в зонах конфликтов используют их для
получения поддержки, организации протестов, общения и информирования мира о событиях в своих
странах, особенно там, где отключаются и подвергаются цензуре средства массовой информации.
Цифровые технологии приобрели еще большее значение в период распространения пандемии
COVID-
19. «Пандемия серьезно проверила способность Министерства иностранных дел оказывать
своевременную и эффективную консульскую помощь, защищать национальный имидж своих стран
по мере эскалации кризиса и противостоять цифровой дезинформации, распространяемой
встревоженной общественностью или заинтересованными акторами» (Bjola & Manor, 2022: c.483).
Более того, пандемия продемонстрировала необходимость адаптации МИД к новой среде,
обновления цифровых ноу-хау и развития способности мыслить в цифровом формате
«нестандартно».
Сегодня Азербайджан занимает достойное место в системе международных отношений, ведет
продуманную внешнеполитическую линию. Наша страна, обладающая богатой историей дипломатии,
не может оставаться и не остается в стороне от современных тенденций информационных и
коммуникационных технологий. Достаточно обратить внимание на количество подписчиков
Президента Азербайджана Ильхама Алиева – 767 818, Вице-президента Азербайджана Мехрибан
Алиевой – 327 369 и Министра иностранных дел Джейхуна Байрамова – 164 696 в Twitter-е.
Активная и интерактивная политика «цифровой дипломатии» реализуется через профили
Министерства иностранных дел в социальных сетях, здесь же публикуется информация, отражающая
позицию МИД Азербайджана и разоблачающая дезинформацию некоторых предвзятых
международных средств массовой информации. Дипломатические добровольцы размещают в сетях
достоверную информацию о Нагорно-Карабахском конфликте, его трагических последствиях. Те,
чьим идеалам и целям противостоит независимый Азербайджан, активно и эффективно используют
Интернет. Если мы не примем участие в дискуссиях о цифровых технологиях о новых трендовых
направлениях и инновационных технологиях мы по умолчанию проиграем наш спор. В то же время,
многие из наших партнеров такие как Турция имеют устоявшееся цифровое присутствие,
заинтересованную аудиторию и опыт в достижении целей в Интернете. Когда 12 апреля 2015 года
Папа римский Франциск во время литургии в Соборе Св. Петра в Риме назвал массовое убийство
армян в Османской империи "первым геноцидом XX века", за которым последовали нацистский
---
Холокост и преступления сталинизма, министр иностранных дел Турции Мевлют Чавушоглу быстро
привлек внимание всего мира, озвучив свой протест в микроблоге Twitter, написав, что «слова Папы
Римского
---
неприемлемы, поскольку далеки от исторической правды и закона».
С начала XXI века в Азербайджане предпринимались попытки создания местных социальных
сетей, но все они не увенчались успехом. На это есть вполне объективные причины: сегмент
азербайджанского рынка слишком мал 3-4 миллиона пользователей, которые стремятся в уже
зарекомендовавшие и укрепившие свои позиции Всемирные социальные сети, конкуренция с
которыми, при их стремительном росте практически невозможна. По данным "Digital 2022:
Azerbaijan", на начало 2022 года 5,2 млн человек, т.е. около 50,7% населения Азербайджана являлись
пользователями различных социальных сетей. По состоянию на январь 2023 в Азербайджане 43,6%
пользователей используют YouTube, 35,8% - Instagram, 26,5% - Facebook, 25,0% - TikTok и 6,4% -
Twitter. В социальных сетях на национальном и международном уровнях для продвижения
национального бренда Азербайджаном реализовано большое количество значимых проектов. Это и
проекты Министерства культуры по международной пропаганде городов, вошедших в Сеть
творческих городов ЮНЕСКО. Это и виртуальная выставка Национального музея искусств
Азербайджана в рамках международного семинара «Искусство без границ», доступная на страницах
музея в Facebook, Instagram и Twitter. Гобустанский национальный историко-художественный
заповедник объявил в социальных сетях (2020) медиа-кампанию «Будь изображен на скале
Гобустана!». Присоединившиеся к кампании, делились своими фотографиями, сделанными в
Гобустане, на аккаунтах заповедника в Facebook и Instagram.
У Азербайджана есть реальная возможность творчески использовать новейшие технологии,
чтобы общаться с иностранной аудиторией, участвовать в глобальном диалоге, продвигать
национальные ценности и развивать более сильную национальную идентичность на мировой арене.
Но чтобы настоящее и будущее участие в цифровом обществе было более инклюзивным,
необходима ликвидация цифрового разрыва, развитие новых цифровых возможностей за счет
улучшения цифровой связи, цифровых технологий и инфраструктуры, а также использования
технологии больших данных. Устареют ли некоторые традиционные аспекты дипломатии из-за
цифровой революции и появятся ли новые? Это вопрос, лежащий в основе долгой эволюции
того, что Гарольд Николсон назвал «дипломатическими методами». Различные аспекты дипломатии
стали важными или кажутся доминирующими вследствие международных событий,
внутриполитического давления и, не в последнюю очередь моды. Опыт показывает, что технологии
редко создают новые дипломатические функции, а скорее влияют на то, как эти функции
выполняются. Доступ к информации в Интернете — это не то же самое, что личный опыт на местах.
Разговор с заинтересованными сторонами за экраном компьютера — это не то же самое, что разговор
лицом к лицу, как не то же самое посольство и онлайн- форум. Останутся ли цифровые технологии
специализированным аспектом дипломатии или они станут мейнстримом в дипломатических
процессах? Как и в случае с более ранними технологиями, цифровые формы связи пройдут фазы
скептицизма и ажиотажа, постепенного принятия и включения в дипломатическую жизнь. Те, кто
верят, что дипломатию можно вести по-старому, уступят позиции тем, кто понимает динамику
использования цифровой дипломатии для формирования внешней
политики в четырех областях: идей, информации, сетей и предоставления услуг.
Исследование цифровой дипломатии является сложной задачей, требующей комплексных
междисциплинарных усилий, новых и инновационных методов и рамок для анализа, и гораздо более
тесного сотрудничества между учеными и практиками. Совершенствование дипломатических
подходов – это залог успешности защиты национальных интересов любого государства. Сочетание
методов классической дипломатии с публичной или цифровой, делает реализующее подобную
универсальную дипломатию государство более уверенным в проведении своей внешней политики.
Расширение дипломатического арсенала необходимо, с учетом достижений современной
цивилизации, в том числе информационно-коммуникационных технологий.
1. Зиновьева, Е.С. (2022), Кибердипломатия в условиях обострения конкуренции между великими державами. // Вестник
МГИМО-Университета. :1-21. https://doi.org/10.24833/2071-8160-2022-olf5
2. Марчуков, А.Н. (2021), Цифровая дипломатия Швеции: в поисках диалога. Вестник Московского Университета. Серия
XXV, Международные отношения и мировая политика.;13(4): с.162-181.
3. Николсон, Г. (1941), Дипломатия - Москва, Государственное издательство
политической литературы. - 96 с.
4. Сурма И.В. (2015), Цифровая дипломатия в мировой политике - Москва, Вестник МГУ № 49 – 30 с
5. Anshori, M. F. (2020). Diplomasi Digital Sebagai Dampak Pandemi Global COVID-19: Studi Kasus Diplomasi Indonesia Di
Perserikatan Bangsa-Bangsa (Pbb). Mandala: Jurnal Ilmu Hubungan Internasional, 3(1), 100-119. http:/Dx.Doi. Org/10.33822/
Mjihi.V3i1.1940 DOI: https://doi.org/10.33822/http://dx.doi.org/10.33822/mjihi.v3i1.1940
---
6. Bjola,C., Manor,I. (2022). The rise of hybrid diplomacy: from digital adaptation to digital adoption. - International Affairs,
Volume 98, Issue 2, Pages 471–491, https://doi.org/10.1093/ia/iiac005
7. Bjola, C., Zaiotti, R. (2020). Digital Diplomacy and International Organisations: Autonomy, Legitimacy and Contestation
Routledge, doi:10.4324/9781003032724
8. Goheer, N. (2020). Clock, Cloud, and Contestation. The digital journey of the Commonwealth Secretariat. Digital Diplomacy
and International Organizations. London: Routledge, Sage, pp. 126– 150. doi:10.4324/9781003032724
9. Garud-Patkar, N. (2022). Is digital diplomacy an effective foreign policy tool? Evaluating India’s digital diplomacy through
agenda-building in South Asia. Place Brand Public Dipl 18, 128–143 https://doi.org/10.1057/s41254-021-00199-2
10. Manor, I. (2019), The Digitalization of Public Diplomacy. Palgrave Macmillan Series in Global Public Diplomacy. - Palgrave
Macmillan. – 356 pp. ISBN 978-3-030-04405-3; DOI 10.1007/978-3-030-04405
11. Spry, D. (2018) Facebook diplomacy: A data-driven, user-focused approach to Facebook use by diplomatic missions. Media
International Australia 168 (1): 62–80.
---
FINE ARTS / GÜZEL SANATLAR / İNCƏSƏNƏT
GƏNCƏ TEATRINDA TÜRK DRAMATURGIYASININ SƏHNƏ TƏCƏSSÜMÜ PROBLEMI

Ağayeva Məlahət Rəfail qızı
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru
AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutu, Azərbaycan
Abstract. In the scientific article talks about the performances of the play Turkish playwrights on the
stage of Ganja State Drama Theater Nazim Hikmet's "Skull", Aziz Nesi's "Come here" and Orkhan Kamal's
"Stranger Girl".
Also are analyzed the stage productions of "Skull" tragedy was directed by Huseyn Sultanovon May
14, 1957 and the play "Come here" by Nasir Sadigzade was directed on October 25, 1965, the play "Yad
gizi" by Vagif Sharifovwas directed on March 12, 1982. Also given information about the Baku tours of
Ganja State Drama Theater. Investigated the composers, actors and artists’works on performancesand on
stage. Talked about theirinnovations to the Azerbaijani theater.
Keywords: Turkey, Nazim Hikmet, Aziz Nesin, Orkhan Kamal "Skull", "Come here", "Stranger girl"
dramaturgy, the embodiment of the scene.
Azərbaycan incəsənətinin inkişafında böyük rolu olan teatrlardan biri də Gəncə Dövlət Dram Teatrıdır.
Hələ XIX əsrin sonlarında (1895) Gəncədə bir qrup həvəskarlar teatr tamaşaları hazırlamağa başlamışdır.
1899-cu ildə burada “Teatr” adlanan bina həvəskar aktyorların ixtiyarına verilmişdir. Lakin, mükəmməl bir
kollektiv olmadığı üçün tez-tez həvəskar aktyor truppaları dağılır və yenisi yaradılırdı.
Cəfər Cabbarlı adına Kirovabad Dövlət Dram Teatrı (indiki-Gəncə Dövlət Dram Teatrı-M.Ağayeva)
öz fəaliyyətinə 1932-ci ilin dekabr ayından başlamışdı. Bundan əvvəl o, Bakıdan gələn Türk işçi teatrı kimi
fəaliyyət göstərmişdi. C.Cabbarlı adına Kirovabad Dövlət Dram Teatrı yarandığı gündən (1932) Gəncəlilərin
maariflənməsi, teatr estetik zövqünün formalaşması üçün yeni-yeni əsərlər tamaşaya qoymuşdur. İstər yerli
müəlliflərin, istər xarici müəlliflərin əsərləri səhnələşdirilərək tamaşaçılara təqdim edilmişdir.
Bu baxımdan qardaş ölkəmiz olan Türk dramaturqu Nazim Hikmətin “Kəllə” faciəsinin həmin teatrda
tamaşası haqqında danışmağı özümüzə borc bilirik. 3 pərdədən, 12 şəkildən ibarət olan faciəni Azərbaycan
dilinə İslam İbrahimov çevirib.
Nazim Hikmət “Kəllə” faciəsində burjua cəmiyyətinin vəhşi qanunları problemini irəli sürür. Bu
problem teatrın yaradıcı heyəti tərəfindən öz çılpaqlığı ilə həllini tapır. Bu qanunların insan üzərində dəhşətli
təzyiqi iki istedadlı insanı məhv edir. Bunlardan biri doktor Dalbanezo və Şairdir.
Doktor Dalbanezonun qızı vərəm xəstəliyinə düçar olub. O, vərəm xəstəliyinin mikroblarını məhv
etmək üçün dərman tapmağa çalışır. Bu məsələ müəyyən dairələri narahat edir. Çünki insanlar xəstələnəndə,
vərəm xəstəliyindən pul qazanan, bangları dolduran sahibkarlar bunun əksini istəyirlər. Dalbanezonun
apardığı tədqiqat mətbuat tərəfindən duyulur. Radio stansiyalar, qəzetlər bu barədə məlumat yayaraq, tezliklə
bu ixtiranın hazır olacağını gözləyirlər. Dalbanezonun ixtirasını məhv etməyi qarşısına məqsəd qoymuş
burjua cəmiyyəti öz arzusuna çatır. Dalbanezonun ətrafında min hiylə quraraq onun qızını öldürür və doktoru
zindana salır, ona işgəncələr verərək zövq alırlar. Bunlara dözməyən doktor Dalbanezo məhv olur.
Mənfur burjua cəmiyyəti öz xəbis arzusuna çatır. Sonra isə onun (Dalbanezonun - M.Ağayeva)
“kəllə”sini ələ salmağa başlayırlar. Doktor Dalbanezonun “kəllə”sini ucuz qiymətə satırlar. Bəlkə o,
laboratoriyada lazım oldu deyə - sözlərindən zövq alırlar.
Burjua cəmiyyəti Şairidə məhv edir. Şairi həqiqi sənət yolundan uzaqlaşdıraraq, istedadını naşirlərin
şıltaqlığına qurban edir, bayağı şeirlər yazır, əxlaqsızlıq, pozğunluq bataqlığına yuvarlayırlar.
Hüseyn Sultanov quruluşunda 14 may 1957-ci ildə ilk tamaşası göstərilən faciənin bədii tərtibatını
Süleyman Hacıyev vermişdi. H.Sultanov tamaşada sərbəst yaradıcılıq fantaziyası üsulundan istifadə edilib.
Rejissor pyesin ifşaedici mahiyyətini kəskinləşdirmək üçün ümumi bir forma tapmağa çalışıb.
Lakin rejissorun cəhdlərinə baxmayaraq tamaşada bəzi qüsurlarda var. Etiraf etməliyik ki, həm rejissor
işində, həm aktyorların oyununda pyesin üslub xüsusiyyətlərinə formal cəhətcə əməl olunduğundan,
tamaşada hasil olan təsir xeyli səthi alınmışdı. Tənqidçi İ.Qazızadə “Təsviri və dekorativ-tətbiqi sənət
məslələri” jurnalında yazır: “Rejissor və artisrlər tərəfindən parodiya və məsxərə formasında təqdim olunan
bu səhnə arzu edilən, əslində faciəli boyalarla zəngin olan səhnə təsirini bağışlamır” (Qazızadə, 2012).
Tamaşadakı aktyor ifaları bəzi nöqsanlarına baxmayaraq uğurlu alınıb. Muxtar Avşarov Dalbanezo
rolunda doktorun kədərini, tənhalığını, köməksizliyini təsirli oynayır. Xüsusilə ölüm səhnəsi aktyorun
müvəffəqiyyəti sayılmalıdır.
---
Lakin bu iradları tamaşanın bütün aktyorları haqqında demək olmaz. R.Veysəlovanın (Paolina),
Ə.Yusifzadənin (Vilyams), R.Tağıyevanın (Qapıçı qadın), Ş.Şahbazovun (Naşir), M.Cəfərovun (Sərsəri) və
başqalarının rolları xüsusi qeyd edilməlidir. Düzdür, onların oyununda da bu və ya digər nöqsan cəhət
tapmaq mümkün idi. Lakin obrazın ümumi cizgiləri ifaçılar tərəfindən düzgün şərh edildiyindən, onlar
“bitkin və mükəmməl” təsir bağışlayırlar (Cəfərov, 1958).
Bakı şəhərinə qastrola gələn C.Cabbarlı adına Kirovabad Dövlət Dram Teatrı N.Hikmətin “Kəllə”
pyesini paytaxt tamaşaçılara təqdim etdi. Rejissor Tofiq Kazımov “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində
tamaşanın müsbət və mənfi cəhətlərin göstərirdi. Məqalənin sonunda isə yazırdı: “ “Kəllə” pyesi mürəkkəb
bir teatr sənəti materialıdır. C.Cabbarlı adına Kirovabad Dövlət Dram Teatrının yaradıcı kollektivi əsər
üzərində apardığı işi davam etdirsə, gözəl və mükəmməl sənət əsəri meydana çıxarmağa şübhəsiz ki, nail ola
bilər” (Kazımov, 1958).
“Kəllə” pyesi tamaşaya qoyularkən əsərin müəllifi Nazim Hikmət Bakıda olub. N.Hikmət yazıçı
Mehdi Hüseynlə birlikdə Gəncəyə gedib tamaşaya baxıb. Tamaşadan sonra rejissorun (K.Sultanov),
rəssamın (S.Hacıyev) işindən və aktyor ifasından razı qaldığını bildirib.
Görkəmli türk jurnalisti, satiriki və dramaturqu Əziz Nesinini “Bura gəlin” pyesin C.Cabbarlı adına
Kirovabad Dövlət Dram Teatrı 23 oktyabr 1965-ci ildə tamaşaya qoydu.
Əsərin tərcüməsi və quruluşçu rejissoru Nəsir Sadıqzadədir. N.Sadıqzadə müəllif fikrinə dəstək olaraq
insan həyatında özündən sonra iz qoymaq problemini önə çəkir. Rejissor işinin uğurlu cəhətlərindən biri
əsərin hansı ölkədə baş verməsini göstərməməsidir. Belə ki, tamaşa boyu biz hadisələrin yer kürəsinin
qarşısında baş verdiyini görürük. ”Pyesdəki hadisələrin hansı ölkədə baş verdiyi məlum deyil, personajların
milliyyəti göstərilməmişdir; adları da şərtidir... Tamaşa boyu biz səhnənin arxasında işıqlandırılmış yer
kürəsinin təsvirini görürük. Bu o deməkdir ki, tamaşada baş verən hadisələr dünyanın hər yerində ola bilər”
(İsgəndərov, Salayev, Nəzərova, 1966).
Rejissor N.Sadıqzadə eyni zamanda tamaşa da kapitalist aləminin çirkin problemlərinidə açaraq
göstərir. Belə ki, kapitalist Effer böyük pulla usta Matehin bütün supilərini (musiqi aləti) alaraq təzə
tikdirdiyi evin hasarını bəzəmək istəyirdi. Kapitalizmin sənətə qarşı münasibətinin dəhşəti məhz ondan
ibarətdir ki, sənətkarın əsərin onun varlığından qoparıb adi bir əmtəəyə çevirir. Supi adlanan bu musiqi
alətində Matehin istedadının, fikrinin, hissinin öz ifadəsini tapması Efferi maraqlandırmır.
Tamaşa boyu usta Mateh öz ailəsi ilə bir daxmada yaşayır, eyni zamanda onun emalatxanasında
burada yerləşir. Usta öz ailəsi ilə birlikdə gecə-gündüz solfa düzəldirlər. Ancaq bu da Matehi razı salmır.
Divardan asılan saatın əqrəbləri durmadan irəliləyir. Mateh qaçılması mümkün olmayan çağırışdan
gizlənməyə çalışır. Buna görədə Mateh vaxtı daha çox olan bir şəhərə köçür. Bu şəhərin qəribə “qanunu”
var. Sakinlər məqsədsiz yaşayırlar, ömürlərinin mənasını ancaq yeyib, içib yatmaqda görürlər. Buna görə də
kimə “bura gəlin” deyə çağırsalar, o gedir və qayıtmır. “Ölümə gedən” birinci adam yeni şəhərin sakini
Aşidir. Aşiyə “bura gəlin” dedikdə o, körpəsini ərinə verir və gülə-gülə pillələri qalxır.
“Ölümə gedən” ikinci adam Matehin arvadı Zanidir. Zani ərini və övladlarını sevir. “Bura gəlin”
xitabını eşidərkən o, Aşi kim sevinə-sevinə getmir, tərəddüd edir, ailəsindən, həyatından ayrılmaq istəmir,
sonra isə çox məhzun-məhzun pillələri qalxır.
“Ölümə gedən” üçüncü adam Matehdi. Mateh getmək istəmir, çünki supi hazırlayır. Bu vaxt Effer
gəlir, ustanı hədələyir ki, supiləri satsın. Usta rəd cavabı verdikdə Effer onu təhqir etməyə başlayır. Supini
ustadan az sevməyən kiçik oğlu Musanın və köməkçisi Bornoqun etirazı eşidilir. Bunları eşidən Mateh
sevinir, indi o, ölümə arxayın gedə bilər. Ölümə gedərkən deyir, “İndi mənim işimi siz davam eləyəcəksiz,
usta Musa, usta Bornoq”. Usta gedsə də tamaşaçılar hiss edir ki, onun əməlləri, onun qayırdığı supilər
həmişə yaşayacaqdır.
Cəfər Cəfərov Azərbaycan teatrı (1873-1973) adlı kitabında yazır: “İnsanın həyatı tərk etməyə yalnız o
zaman haqqı olur ki, o, insanlıq üçün artıq nə isə xeyirli bir iş görmüş olur, dramaturqun demək istədiyi əsas
fikir budur. Əbədiyyət haqqında tamaşa yaradarkən teatrda məhz bu fikrə güvənmişdir. Gənc rejissor
N.Sadıqzadə pyesin simvolikasını adi məişət detallarının köməyi ilə açırdı” (Cəfərov, 1974: s. 285).
“Adi güzəranla əbədi problemlər arasındakı təzaddan gah kədər, gah da həyacan ifadə edən bir şairanə
bir atmosfera yaranırdı.
...Adi gündəlik zəhmət yekrəng və yorucudur, lakin ilham və ehtiras məhsulu olan zəhmətdə həmişə
şeriyyət işığı vardır” (Сафарова, 1966).
N.Sadıqzadənin uğurlu səhnə yozumuna, tamaşanın bədii tərtibatını vermiş rəssam Konstantin
Kulişovun işinidə qatmaq olar. K.Kulişin rejissor fikrinə şərik çıxaraq sadə tərtibatla qane olmuşdu. Səhnədə
göy-yaşıl divar, mixəyi taxça qurulmuşdur. Səhnənin sol tərəfində göy rəngli divar milli ornamentlərlə
haşiyələnmişdi.
---
“Bura gəlin” tamaşasının aktyor ifasına gəlincə tənqidin fikirlərinə əsaslanaraq deyə biləriki ki, onların
da oyunu təqdirəlayiq olub. Usta Mateh obrazını Kərim Sultanov yaradır. O Matehin obrazını dərindən başa
düşür, onun qəlbinin incəliklərindəki ülvü hissləri yaşayır. Onun hələ birinci səhnədə öz köməkçisindən
soruşur: “kimin supisinin səsi daha gözəldir, mənim yoxsa Ayerin?” Matehin-Sultanovun səsində səmimi
həyacan hiss edirik.
Usta Matehin həyat yoldaşı Zani obrazını Rəmziyyə Veysəlova canlandırır. Səhnəyə gəlişinin ilk
anından hiss edirik ki, o əri ilə birlikdə həmişə yoxsul və ehtiyac içində yaşamışdır. O, ərini və uşaqlarını
sevir. Zani obrazı R.Veysəlovanın ifasında canlı və təbiidir. O incə hərəkətləri, xoş rəftarı, məlahətli danışığı
ilə sadə bir qadının sevinc və kədərini tamaşaçıya çatdıra bilir.
AMEA-nın müxbür üzvü, İnqilab Kərimov “Azərbaycan-Türkiyə teatr əlaqələri” adlı kitabında yazır:
“Əlbəttə, Gəncə teatrının “Buraya gəlin” tamaşası nə insan ölümü haqqında, nə də insan ömrünün daimiliyi
barədə tamaşa deyildi. O, insanları öz məqsədləri uğrunda mübarizəyə səsləyirdi” (Kərimov, 2000: s.135).
Tamaşada Azərbaycan xalq artistləri Kərim Sultanov (Meteh), Rəmziyyə Veysəlova (Zani), Solmaz
Olenskaya (Aşi), artistlər Nisə Rzayeva (Cino), Məmməd Cəfərov (Bernak), Yusif Qaziyev (Şarey), Akif
Quliyev və Faiq Qasımov (Misa), Məmməd Cəfərov və Əli Məmmədov (Bornoq), Məmməd Bürcəliyev və
Zülfüqar Baratzadə (Efer), Abbas Məmmədov (Pinay) və başqaları öz obrazlarını müəllifin rejissor
tərəfindən aşkarlanmış fəlsəfi fikrini tamaşaçıya düzgün təqdim etmişdir.
N.Sadıqzadənin quruluşunda göstərilən “Bura gəlin” tamaşası müasir Azərbaycan teatrının intellektual
drama marağının artdığını bir daha sübut etdi.
Jurnalist Mailə Muradxanlı türk yazarı Orxan Kamalın “Yad qızı” pomanı əsasında səhnələşdirdiyi
eyni adlı faciə respublikamızın bir çox teatrlarında göstərildi. H.Ərəblinski adına Sumqayıt Dövlət Musiqili
Dram Teatrında (1982) Vaqif Şərifovun, C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram
Teatrında (1984) Vəli Babayevin, Ə.Haqverdiyev adına Ağdam Dövlət Dram Teatrı (1985) Əkbər
Ziyadxanovun yozumunda göstərildi.
Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, Orxan Kamalın “Yad qızı” romanı əsasında Azərbaycanın xalq
artisti Lütfi Məmmədbəyov Taryel Vəliyevlə birlikdə “Yad qızı” pyesini ekranlaşdıraraq televiziya
tamaşasını da çəkiblər. Həmin televiziya tamaşası haqqında dövrü mətbuatda müsbət rəylər cap olundu.
Cəfər Cabbarlı adına Kirovabad Dövlət Dram Teatrı Orxan Kamalın “Yad qızı” faciəsini 12 mart
1982- ci ildə Vaqif Şərifovun quruluşunda səhnələşdirdi. V.Şərifovun yozumunda cəmiyyətdəki sosial
problemlər araşdırılmışdır. Bu problemlər sosial ədalətsizliyə qarşı güclü etiraz motivləri əsasında açılırdı.
Rejissor tamaşaçıları başqa bir dünya ilə üzləşdirmiş, onlara insan taleyi haqqında acı hekayət nəql
etmək istəmişdir. Nazanın başına gələn fəlakəti söyləyərkən pak, namuslu insanları məhv edən, onları bir-
birinə düşmən kəsən kapitalizm dünyasına lənət oxumuş, bəşəriyyəti yer üzündə gözəlliyi, insanlığı yüksək
tutmağa çalışmışdır. Tənqid yazırdı ki, “Mailə Muradxanovanın səhnələşdirdiyi bu əsər Gəncə teatrının
səhnəsində müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdur. Quruluşçu rejissor Vaqif Şərifov, rəssam Çingiz
Abdullayev və musiqi tərtibatçısı Cavanşir Quliyev burjua aləmində sosial ədalətsizliyə qarşı güclü etiraz
motivləri ilə dolu olan maraqlı bir tamaşa yarada bilmişlər. Tamaşada yad qızı - Nazan rolunda gənc aktrisa
Pərvanə Qurbanova böyük müvəffəqiyyətlə çıxış etmişdir” (Cəfər Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram
Teatrırının arxivi).
Tamaşada xalq artisti Rəmziyyə Veysəlova (Həcər xanım), əməkdar artistlərdən Alim Məmmədov
(Nihat), Əli Allahverdiyev (Rza), aktyorlardan Əlican Əzizov (Məzhər), Pərvanə Qurbanova (Nazan),
Elburus Zamanov (İkinci balıqçı) və s öz rollarının öhdəsindən bacarıqla gəlir, yüksək sənətkarlıq nümayiş
etdirirdilər. “Yad qızı”nın ictimai baxış tamaşasından sonra onun müzakirəsi keçirilmiş və
yüksək qiymətləndirilmişdir. Qeyd olunmuşdur ki, O.Kamalın “Yad qızı” pomanı Gəncə teatrı səhnəsində
maraqlı səhnə təcəssümü tapmışdır. “Yüksək zövqlə hazırlanmış yeni tamaşa keçən ilin axırlarında özünün
60 illik yubileyini bayram etmiş teatrın diqqətəlayiq yaradıcılıq nailiyyətlərindən biridir. Rejissor
V.Şərifov
aktyorlarla yaxşı işləmişdir ” (Kərimov, 2002: s. 137).
Tamaşanın uğurlu alınmasında aktyorlarında böyük zəhməti olmuşdu. Zalım, qəddar, hiyləgər Həcər
xanım obrazını xalq artistimiz Rəmziyyə Veysəlova ifa edirdi. Nazan rolunu isə gənc aktrisa Pərvanə
Qurbanova oynayırdı. Səhnədə ilk böyük rolunu oynayan P.Qurbanova Rəmziyyə xanım kimi böyük
sənətkarın ifasından təkan alaraq tamaşaçılara ülvi hisslər aşlayan obraz təqdim edirdi. “...Gənc aktrisa
Pərvanə Qurbanovanın “Yad qızı” tamaşasındakı müvəffəqiyyəti təsadüfi deyildir. O, həqiqətən istedadlıdır.
Teatrda əla yaradıcılıq mühiti hökm sürür. Bütün diqqət müasirlərimizin yüksək tələblərinə cavab verən
samballı tamaşalar hazırlanmasına yönəldilmişdir” (“Kirovabad kommunisti” qəzeti, 1982).
Gəncə Dövlət Dram Teatrında türk dramaturqları Nazim Hikmətin “Kəllə”, Əziz Nesinini “Bura
---
gəlin” və Orxan Kamalın “Yad qızı” pyeslərinin tamaşaları teatrın repertuarını zənginləşdirməklə yanaşı,
teatra yeni-
---
yeni müasir ruhlu tamaşaçılar cəlb etmiş, tamaşaçıların teatr-estetik zövqünün formalaşmasında böyük rolu
olmuşdur.
Ədəbiyyat
1. Qazızadə İ. (2012). XX əsrin 50-ci illərində xarici dramaturgiya Gəncə teatrının səhnəsində. // “Təsviri və dekorativ-tətbiqi sənət
məsələləri”. – Bakı. № 2 (10). – s. 94-100.
2. Cəfərov C. (1958). Kəllə. // “Bakı” qəzeti. 12 may. №103 (13).
3. Kazımov T. (1958). Kəllə. // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. 24 may. № 21 (963).
4. İsgəndərov Y, Salayev Z, Nəzərova L. (1966). Səhnəmizdə ilk dəfə. // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. 18 iyun. № 208 (23).
5. Cəfərov C. (1974). Azərbaycan teatrı (1873-1973). Bakı. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. - 315 s.
6. Сафарова A. (1966). Просто и серьёзно. // “Советская культура” qəzeti, 26 aprel. № 21 (18).
7. Kərimov İ. (2000). Azərbaycan-Türkiyə teatr əlaqələri. Bakı. “Nağıl evi” nəşriyyatı. - 200 s.
8. Cəfər Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatrırının arxivi. “Yad qızı” tamaşasının müzakirəsinin protokolundan.
9. Kərimov İ. (2002). Azərbaycan peşəkar teatrının tarixi və inkişaf mərhələləri. Bakı. Maarif nəşriyyatı, 575 s.
10. “Kirovabad kommunisti” qəzeti. (1982). 17 mart. № 18 (46).
UOT: 37,02
AZƏRBAYCAN MULTİKULTURAL DİYAR – RUTULLAR
Bayramova Nübar İsmayıl qızı
Riyaziyyat və təbiət elmləri fakültəsinin dekan müavini, baş müəllim, dissertant
ADPU-nun Quba filialı, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0001-6298-9617
Abstract: Today, as historically, Azerbaijan is famous for its tolerance and multiculturalism in the
world. Azerbaijan, known in the world as the homeland of Zoroastrianism, later embraced Christianity and
Islam in its lands. Although these lands have been rich with ethnic groups, they have always lived and
developed in conditions of peace and tranquility. Historically rich in diversity, Azerbaijan has benefited from
the cultural values of each ethnic group and has become a flourishing country today. In our modern times,
among this ethnographic variety, we often meet Tats, Lezgis, Avars, Sakhurs, Budugs, Khinaliks, Udins,
Engloys, Grizs, Molokans, Kurds, Talysh, and Mountain Jews. Each of these ethnicities, even if they
consider themselves Azerbaijanis in multicultural Azerbaijan, have preserved and developed unique elements
of their culture.
Key words: multiculturalism, ethnic, rutul, national minority, language, religion, custom
Azərbaycanın etnik xəzinəsinin ən qiymətli nümayəndələrindən biri də rutullardır. Rutulların inkişaf
tarixi əslində Qafqaz Albaniyası ilə sıx bağlıdır. Rutullar islam dininə sitayiş edirlər, əsasən sünni
təriqətlidirlər. Daxıştan xalqları işərisində islamı ən tez qəbul edən etniklərdəndirlər. Rutullar Azərbaycanda
və Dağıstanda yaşayan ən qədim etniklərdən sayılır. Əsasən Dağıstanın cənub hissəsində, Samur çayının
yuxarı vadisində məskunlaşmışlar. 2010-cu il siyahıyaalınmasına görə, Rusiyada 35.240 Rutuliyalı yaşayır.
[Bulatova, 1988]
Tarixi kökləri qədim Rutul kəndi sayıldığından onları rutullar adlandırırlar. Rutulların indiki
Azərbaycan ərazisindəki Şəki və Zaqatala torpaqlarına köçməsi təxminən XVII əsrin əvvəllərinə təsadüf
edir. Dağıstanın Rutul kəndindən köç etdiklərinə görə özlərini rutul, yaxud, rutullular adlandırırlar. Deyilənə
görə Dağıstanda hələ də 22 rutul kəndi qalmaqdadır. Etonimlərindəki bir çox detallar digər Dağıstan xalqları
ilə çox oxşardır. Ləzgilər onları midxadarlar, saxurlar isə mixadalilər adlandırır. Rutulların özləri isə özlərini
müxrek, xnov, şinaz, muxad kimi də adlandırırlar. Hal-hazırda rutullar Şəki rayonunun Göybulaq,
Aydınbulaq, Baltalı, Baş Göynük, Aşağı Göynük, Orta Zəyid, Küdürlü, Şorsu, İncə, Şin adlı kəndlərində
məskunlaşmışlar. [Bulatova, 1988]
Qafqaz Albaniyasının tayfalarının Alban Tayfa İttifaqında rutulların əcdadları da təmsil olunduğu
güman edilir. Q.Qeybullayevə görə bu etnoslar birliyinə daxil olan alban tayfalarının qədim mənbələrdə lbin,
silv, ciqb, hərr, qat leq kimi tayfalar müvafiq olaraq indiki avarların, saxurların, rutulların, ləzgilərin,
ingiloyların, udilərin ulu əcdadlarıdır. [Khashayev, 1961]
Qafqaz Albaniyasındakı ciqb tayfalarının rutulların əcdadları olduğu iddia edilir. Çünki, Qafqaz
Albaniyasına dair yazılı mənbələrdə rutulların bu gün özlərini adlandırdıqları mıxad termininə yaxın
olan muxxan və ya mxans nəslinin adına da rast gəlmək olur.
XIX əsrdə Rusiya imperiyasının Qafqaza işğalçı yürüş edən zaman İlisu sultanlığına tabe olan rutul
icmaları da fəal mübarizə aparmışdı. Yalnız 1844-cü ildə İlisu sultanlığının işğalından sonra Rutul icması
süquta uğradı və rutul mahalı Rusiyanın Qafqaz bölgəsində apardığı inzibati-ərazi islahatları nəticəsində
yaradılan və Azərbaycanın Samur ətrafındakı tarixi ərazilərini də əhatə edən Samur dairəsinin Dağıstan
vilayətinin tərkibinə daxil edildi. [Khashayev, 1961]
---
Rutulların dili öz özünəməxsusluğu ilə seçilir. Mənşəyinə görə Qafqaz dilli xalqlara aiddir. Şimali
Qafqaz ailəsinin Nax-Dağıstan qrupunun Rutul (və ya Muxad) dili hesab olunur. Müvafiq olaraq rutul dilinin
şinaz, muxad, borç, xnov və mürək kimi dialektləri də mövcuddur. Əsasən leksik fərqlərə görə 4 qrupda
birləşirlər. Bu günkü dialeklərə ərəb, fars, azərbaycan və rus mənşəli sözlər kəskin diffuziya etmişdir. Hal-
hazırda xüsusi olaraq hazırlanmış rutul əlifbası yoxdur. Lakin onların dili şifahi olaraq nəğmələri, şeirləri ilə
nəsildən nəsilə ötürülür.
Rutul dilinin ləhcələri hətta hər bir kəndin əhalisinin danışığında çox fərqlidir. Bu onların kəndlərinin
bir-birlərindən təcrid olunmuş olmalarından irəli gəlir. Azərbaycanda yaşayan rutullar əsasən
muxad dialektində danışırlar. Rutul ədəbi dili bu dialekt üzərində inkişaf etmişdir. Həmçinin, Azərbaycanda
yaşayan rutulların ədəbi dilində ikidillilik müşahidə edilir ki, bu da onların həm Azərbaycan, həm də rutul
sözlərindən istifadə etmələri ilə əlaqədardır. Tədqiqatlar göstərir ki, XX əsrin əvvəllərinədək rutullar yazıda
əsasən ərəb əlifbasından istifadə edirdilər. Lakin ərəb əlifbasının rəsmi ləğvindən sonra yazı məsələlərində
xeyli problemlər yaşadılar. [Khashayev, 1961, The social structure of Daghestan in the 19th century.
Moscow] Əsas məşğuliyyətləri heyvandarlıq, yəni buynuzlu mal-qara və qoyun yetişdirilməsi və
əkinçilikdir.
Becərilən bitkilər isə əsasən yazlıq və payızlıq buğda, çovdar, arpa, darı, xırda. Tarixən rutullar köçəri həyat
sürmüş, əsasən köçəri maldarlıqla məşğul olmuşlar.
Xüsusən də,Şəki-Zaqatala bölgəsindəki rutullar əsasən maldarlıq, çox az qismi də əkinçiliklə məşğul
olurlar. Təbiiki, bu, bölgəninn təbii coğrafi və iqtisadi şərati ilə bağlıdır.
Azərbaycan torpaqlarında da qışlaq yerlərinə gələrək məskunlaşmışlar. Deyilənə görə, onlar Axtıçay
vadisində çayın daşması səbəbindən bir sıra kəndlərin dağılması baş vermiş ki, rutullar dabu səbəbdən
doğma yurdlarını birdəfəlik tərk etməli olmuşlar. İlk əvvəl Şəkinin Şin və Qaynar kəndlərində məskən
salaraq Şin kəndinin əsasını qoymuşlar. Şin rutullarının kökü Dağıstanın Şinas kəndindən gələnlər hesab
olunur. Necə ki, Dağıstanın Şinaz kəndində sənətkarlıq ilə məşğul olurdular, Şinə də bu adət-ənənələrini
gətirmişlər. Ənənəvi məişət sənəti parçaçılıq, xalçaçılıq, keçə istehsalı, trikotaj yun ayaqqabılar, naxışlı
corablar, dulusçusuz keramika, daş, mis, gümüş emalı ilə məşğul olmuşlar. Rutulların dəmiçilik, xüsusən də
miskərliyə maraqları böyük olmuşdür. Qədim silahların hazərlanmasında bu kəndin sənətkarları çox mahir
hesab edilirlər. Lakin daş oyma, ağac oyma sənətləri ilə məşğul olanlarda az olmamışdır. Rutullar
dulusçuluqla da məşğul olmuş və bu peşələrini bu gün də qoruyub saxlamışlar. İlk əvvəl gili günün altında
qurudar, sonra narın toz halına salıb xəlbirlərdən keçirərlər. Toz halına salınmış gili su qataraq ayaqla
yoğurar, bir neçə gün nəm halda saxladıqdan sonra məişətdə iztifadə ütmək üçün qablar hazırlayardılar.
Dulusçuluqda rutulların özəlliyi də onda idi ki, onlar qabları dulus çarxlarının köməyi ilə deyil, əllə
düzəldərdilər və bişirilməsi üçün də isti kürələrdən deyil ocaqdan istifadə edərdilər. Dulusçuluq əsasən qadın
rutulların sənəti idi. Maldarlıq rutulların əsas həyat tərzi olduğundan dəri emalının bir çox sahələrini
özlərində inkişaf etdirməyə çalışmışlar. Digər etnoslarda olduğu kimi dəri və yun emalı ikə demək olar ki,
hər bir rutul ailəsi məşğul olmuşdur. Qışda geyinilən dəri papaqlar, digər etnoslarda da rast gəlinən üst
geyimi-kaval adlanan yapıncı və yəhər hazırlardılar. Rutulların sənətkarlıq orhamentlərini daş üzərindəki
işlərində, ağacların üzərindəki oymalarında görmək mümkündür. Hələ Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanın
dövründə ilk 61 ailə bura köc edərək ilk yaylaq və qışlaq yerlərini müəyyənləşdirmişlər ki, daha sonralar
onların hər biri yeni kəndlərin (Aydınbulaq, Göybulaq, Şorsu, Baş Küngüt) əsası sayılmışdır. (Akiner, Shirin,
1986).
Şin kəndinin rutulları özlərini çox zaman şinazlar adlandırmışlar. Çox zaman rutullar özlərini yurd
yerlərinin adları ilə şağırar, daha çox keçilməz dağlıq bölgələrdə məskunlaşdıqlarından bir-birlərindən təcrid
olunmuş vəziyyətdə olardılar. Şin kəndi hal-hazırda Azərbaycanda rutulların yaşadığı ən böyük yaşayış
məntəqəsi hesab olunur. Kəndin yaxınlığında yerləşən Salavat dağının ətəyində rutulların köç tarixində və
iqtisadi-ticari əlaqələrində mühüm yer tutmuş xeyli sayda mağara və sığınacaqlara rast gəlinir. Şin kəndi
tarixi abidələrlə, Azərbaycan və rutul dillərində olan toponimlərlə, rutulların qədim inanc yerləri ilə çox
zəngindir. Kəndin ərazisində həm xristianlığa qədər, həm də erkən xristianlıq dövrünə aid qədim abidələr
rutulların tarixinin birbaşa göstəricisidir. Rutullar da dağlıq ərazilərinin əhalisi kimi bulaqları müqəddəs
sayırlar. Burada rutulların qədim məzarlıq, orta əsrlərə aid qüllə qalıqları, hətta su dəyirmanları belə
qalmaqdadır. [Bennigsen, Alexandre, and S.Enders Wimbush, 1986]
Qədim Çin kəndində qədim rutul nəsilləri hələdə qalmaqdadır. Məsələn ruxubər, qudeyar, zamanlar,
kulleler, çuğayər, osmanoğulları, xeyrətoğulları, davudoğulları, afrizanər, miçoğulları və s. Bu nəsillər
tuxumlar adlanır. Tuxum – rutul nəsilləri deməkdir. İlk dəfə Şəki-Zaqatala bölgəsində iki böyük sülalənin qah
qohumluğu sayəsində yaranan birlikdir. Əvvəllər hər bir toxumun dindəxana, yaxud kim adlanan şənlik ,
ocaq yerləri vardı ki, tuxumun nümayəndələri öz xeyir və şər məclislərini, ağsaqqlarının iclaslarını ora
---
toplarlardı. Həmçinin tuxumun cavanlarının da toplaşdığı ictimai məkanlar dindəxanalar hesab olunurdu.
---
«Dingah» sözünün kökü də türkcə «dincəlmək» sözündən götürülüb, ümumən «istiraht yeri»
anlamını verir. Elə rutul toyları da mütləq idi ki, kim adlanan belə meydanlarda keçirilməliydi. Şin kəndində
hələ də ağsaqqalların toplaşdığı, məsləhətləşdiyi, xalq bayramlarının və xeyir-şər məclislərinin keçirildiyi
kim yerləri qalmaqdadır
Rutul ənənələri bir sıra qədim inanclar və mərasim ayinləri ilə zəngindir. Bir çox ayin və adətlər bu
gün saxlanılmaqdadır. [Lavrov, 1962]
Rutullar ənənəyə görə bədnəzərdən qorunmaq üçün yeni tikilən evin bunövrəsinə qurd və ya ayı dişi,
bəzən də gümüş pul qoyarlarmış. Bir başqalarıevin ruzisi bol olsun deyə bünövrə daşına halva bişirib
sürtərlərmiş. Rutul kəndlərində evlərin girişində həz bəznəzərdən qorunmaq, həm də bolluq rəmzi kimi keçi
buynuzu asarlarmış. Məsələn, Şəkinin Şin kəndində Qaflan piri adlanan ziyarətgahında da belə buynuza çox
rast gəlinir. Rutul inanclarında od müqəddəs hesab olunur. Rutul inanclarında Qınış adlı varlığa sitayiş
olunur ki, bu Günəş kultunun izi kimi qəbul olunur. Əslində rutullarda olan inanclar Azərbaycandə tarixən
məskunlaşmış digər etniklərdə olan inanclarla çox oxşardır. Çox zaman Quran ayələrinin yazıldığı kağızları
üçkünc dəri və parçaların içərisinə qoyub üstlərində gəzdirərlər. Bununla da, sanki özlərini təbii
fəlakətlərdən, bədnəzərdən qorumuş olardılar. Bu adət qədim türklərdə olan pitikləri xatırladır. Pitiklər
qədim türk inanclarında da bu məqsədlə istifadə olunur. Pitik mənaca türkcə «yazı» anlamını verən «bitik»
sözündən götürülmüşdür. Mərkəzi Asiya türklər isə bunları «tumar» adlanan dua qablarında saxlayaraq
«haykal» adlandırarlarmış. Hətta gəlin gətirərkən həmin haykalı atın alnına bağlayaraq onu bəd nəzərdən,
pis nəfsdən qorumağa çalışarlarmış. [Lavrov, 1962]
Ovçuluq rutulların qədim peşələri kimi adətlərində də özünü biruzə verir. Rutullar arasında qədim
ovçuluq adətlərinin izləri onların məişət ənənələrində bu gün də qalmaqdadır. Rurul gənclərinin oynadığı
«Ovçu oyunu» rəqsi bunun bariz nümunəsidir. Bu rəqsdə rutulların qədim oğçuluq adətlərinin detallarını
görmək mümkündür.
Yazın gəlişi ilə əlaqədar rutulların hər bir nəsli öz məhəlləsində toplaşar, baharın gəlişini müxtəlif
mərasim və ayinlər ilə qeyd edərlərmiş. Çox zaman rutullar bahar mərasimlərini qeyd etmək üçün açıq
havada toplaşar, müxtəlif rəngli parçalardan bağlanmış yelləncək qurarlar. Rutullar bu yelləncəkləri şadvalid
yaylıqları adlandırırlar. Yelləncəyə oturmuş rutul qızları «Pərizadə» mahnısını oxuyar, əylənərlərmiş. Bu
mərasimdə həm də qız bəyənmə ayini də aparılardı. Oğlanlar bəyəndikləri qızlara yaxın gələr, onlar ilə
mahnı vasitəsilə deyişərlər.
Yelləncək mərasimi təkcə gənclər üçün deyil, yaşlılar üçün də önəmlidir. Çünki, qədim rutul
inanclarına görə, yelləncəkdə əyləşənlərin günahları yel ilə gedər və insanlar yüngülləşərlər. Rutullar da bu
ərazilərdə yaşayan dişər etniklər kimi bahar mərasimlərinə xüsusi önəm verərlər. Mütləq xonça tutar,
xonçaya müxtəlif şirniyyatlar, meyvə və çərəzlər, boyanmış yumurta düzərək meydanlara gətirərlər.
[Ramazanov, Shikhsaidov, 1964]
Rutulların qədim toy adətləri də çox maraqlıdır və digər etniklərdən öz spesifikliyi ilə fərqlənir.
Rutul toyu “Davat” adlanır. Qonaqları toya dəvət edərkən əvvəllər qaşığınızla gəlin deyə çağırardılar.
Rutullarda qohumevliliyinə qəti olaraq yol verilmir. Rutul toylarının bir xüsusiyyəti də onun ən azı 3 gün
olmasıdır. Ona görə də rutullar gəlini birinci gün bəy evinə aparmır, toy mərasimi bitənə qədər oğlan evinin
yaxın qohumlarından birinin evində saxlarlar.
Rutul toylarında bəy və gəlinin dayıları mühüm rola malikdirlər. Xüsusən də, dayının toy
mərasimlərində mühüm rol alması adətinin izləri çox qədimlərə söykənir. Təxminən ta qədim nəsil-qəbilə
quruluşuna, qədim ana ailəsindən (matriarxat) ata ailəsinə (patriarxat) keçid dövrünədək gedib çıxır. Bu
rutul adətlərinin qədimliyinin əsas göstəricilərindəndir. Adətə görə, gəlini ya dayısı, ya da kı, qardaşı evin
ətrafına dolandırır, sonra ata mindirərək gəlin atının cilovunu özü cilovdara təhvil verir. Bu adətə
Azərbaycanın digər alban köklü tayfalarıda, o cümlədən, saxurlarda və udilərdə də rast gəlinir. Əslində bu bir
daha Şahdağ xalqlarının alban mənşəli vahid kökdən qaynaqlandığını təsdiq edir. Yaxud, eynən türk
boylarında olduğu kimi rutullarda da beşikkərtmə adəti hələ də qalmaqdadır. [Ramazanov, Shikhsaidov,
1964]
Rutul toylarında indiki dövrümüzdə belə «Daş atma», «Gərdən vurma» yarışları keçirilir, «Turna-
turna», «Tataldüyün», «Şah oyunu» «Turai» kimi qədim oyunlar oynanılır.
Məsələn «Tataldüyün» oyunu gənclərin ən çox maraq göstərdiklərindəndir. Bu zaman gənclər iki
hissəyə ayrılır, ortada olan uzun bir ağacı öz tərəflərinə çəkməyə çalşardılar.
Rutul toylarında gəlin bəy evinə «Pərizadə», «Zarı-Zarı» kimi qədim mahnıların sədaları altında yola
salınar. Şin kəndində bu adət dəqiqliklə icra olunur. Adətə görə oğlan evinin adamları qız evinin qapısındakı
nişangahı vurmadan içəri keçməzlər. Yəni oğlan evinin adamlarından biri gəlini aparmağa gələndə uzun bir
ağacın başına keçirilmiş almanı güllə ilə vurar, qapını tutanlara baxrı adlanan şirinliyi verərmiş. Əks halda
---
bəyin adamlarını içəri buraxarmazlar.
---
Rutulların geyimləri də özünə məxsusdur. Belə ki, kişilər uxun adlanan uzun köynək, badu adlanan
şalvar, beşmet adlı dar arxalıqlı çuxa geyinərlər. Başlarına qoyun dərisindən tikilmiş papaq qoyar,
ayaqlarına kəməşbir adlanan milli ayaq geyimi geyinərlər. Əsas bəzək elementlərində biri də cuxanın
üstündən taxılan, üstü gümüşlə bəzədilmiş kəmərdir ki, onu çiil adlandırırlar. Üstündən xəncər taxmaq da
adət sayılır. Qadınların isə ənənəvi önlükləri olur ki, rutullar onu mixrital adlandırırlar. Baş geyimləri isə
cuna, yaxud tülü adlanır. Rutul qadınları kələğayı və saçaqlı şallar, hansı ki, onları xaray adlandırırlar.
Rutulların mətbəvi də maraqlıdır. Ümumən rutullar ət məhsullarını qışa tədarük etməyi çox sevirlər.
Rutullar əti duzlayıb və ədəvalayıb saxsı qablarda torpağa basdırar və qışa saxlardılar. Rutulların ən məşhur
yeməyi bağısaq dolmasıdır. Digər bir məşhur yeməkləri tız adlanır. Onu qışda cücərmiş buğdadan
hazırlayarlar. Bu azəri türklərinin hazırladığısəməniyə bənzəyir. Bundan başqa rutulların qırsbir, girs, kinkiy
adlı etnik yeməkləri də vardır.
Rutul mədəniyyətində aşıq havaları xüsusi yer tutur. XIII əsrə aid edilən Aşıq Kor Rəcəbin rutul
dilində qoşmaları bu günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Günümüzdə olan Albay rəqs qrupu bir səea rutul
rəqslərini, o cümlədən, Koroğlü qaytarması, Arzuruqay, Arzuş, Məhərrəm-kənd kimi rəqsləri gözəl ifa
edirlər. Rutul musiqi alətlərinin içərisində zurna və nağara daha çox üstünlük edir. [Ramazanov,
Shikhsaidov, 1964]
Azərbaycanda rutulların milli adət-ənənələri dövlət tərəfindən qorunur, gələcək nəsillərə ötürülməsi
üçün şərait yaradılır. Baxmayaraq ki, indi rutulların yaşadıqları rayonlarda əhalinin çox hissəsini
azərbaycanlılar təşkil edir, lakin dövlət tədbirlərində onların adət və ənənələrinə xüsusi yer verilir.
Ümumilikdə, Azərbaycan Respublikası hər zaman ərazisində formalaşan etnik və milli azlıqları
diqqət mərkəzində saxlanılır. Azərbaycan dövləti rutulların etnik inkişaf tarixinin, dini müxtəlifliyinin
araşdırılması və gələcək nəsillərə miras qoyulması üçün müxtəliş layihələr keçirərək inkişafına şərait yaradır,
dünyada tanıdır, bu rəngarəngliliyin itməməsi, rutulların tarix, mədəniyyət və dini abidələrin qorunub
saxlanmasına hər cürə dəstək verir.
İstifadə edilən ədəbiyyat
1. Akiner, Shirin (1986). Islamic Peoples of the Soviet Union: An Historical and Statistical Handbook, 2nd ed., 164-168. London:
KPI.
2. Bennigsen, Alexandre, and S. Enders Wimbush (1986). Muslims of the Soviet Empire: A Guide, 169. Bloomington: Indiana
University Press.
3. Bulatova, A. G. (1988). Traditsionnyie prazdniki i obryady narodov Gornogo Dagestana v 19-nachale 20 veke (Traditional
holidays and rituals of the peoples of the Daghestan mountains in the 19th to early 20th centuries). Leningrad.
4. Khashayev, Kh. M. (1961). Obshchestvennyi stroi Dagestana v I9om veke (The social structure of Daghestan in the 19th
century.) Moscow.
5. Lavrov, L. I. (1962). "Rutul'tsy v proshlom i nastoyashchem" (The Rutuls in the past and present). Kavkazskii Etnograficheskii
Sbornik (Moscow and Leningrad), no. 3:110-157.
6. Ramazanov, Kh. Kh., and A. R. Shikhsaidov (1964). Ocherki istorii luzhnogo Dagestana (Essays on the history of southern
Daghestan). Makhachkala.
NİZAMİ GƏNCƏVİ ADINA MİLLİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI MUZEYİNİN ƏDƏBİ-

MƏDƏNİ MÜNASİBƏTLƏRİN İNKİŞAFINDA ƏHƏMİYYƏTİ
Yaqubəli Rəhimə Elşad qızı
Muzeyşünaslıq ixtisası üzrə dissertant
AMEA, Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi, Azərbaycan
Orcid id: 0009-0005-7760-0359
Abstract: Nowadays, creative methods are used in the teaching of all sciences. In the teaching of
humanities, information is obtained accurately and easily through the use of analysis, discussion, and visual
presentations. Therefore, museums are of great importance. Theoretically learned knowledge is easily
understood by combining with the real, visual exhibits, sound recordings and photo and video images
preserved and displayed in a museum. The article examines the study of literary and cultural knowledge, the
development of history and literary sciences on the example of the National Museum of Literature named
after Nizami Ganjavi. The samples preserved in the museum's funds and displayed in the expositions are
indicators of the historical development of literary values. These exhibits are used in events, cultural
meetings, commemorative nights, and they serve as a valuable source for scientific research and new
projects.
Keywords: museums, exposure, folklore, fund, literary heritage, ceremonies
Dünyanın sirr yaddaşı olan muzeylər hər bir xalqın məhəbbətlə qoruyub saxladığı ən dəyərli
obyektlərindəndir. Muzeylər tarixi, mədəni sərvətlərin toplanması, qorunub mühafizə olunması məqsədinə
---
yönəldilmiş məbəd rolunu oynamaqla yanaşı, həm də sərvətlərin xalqa təbliği funksiyasını yerinə yetirən bir
müəssisədir. Sosial informasiya bu sərvətlər vasitəsilə nəsillərdən-nəsillərə ötürülərək yaşadılır. Muzeylər
---
təbiət və cəmiyyətin proses və hadisələrini səciyyələndirərək maddi və mənəvi əşyaları komplektləşdirir,
qoruyur, tədqiqi ilə məşğul olaraq bərpa edir və bununla yanaşı, elmi və təlim-tərbiyə məqsədləri üçün
istifadə edir. (Allahverdiyeva, 2010: s.16). Muzeylərin fondlarında toplanan tarixi və mədəni dəyərlər nə
qədər zəngindirsə, cəmiyyətin ictimai inkişafı üçün maddi və mənəvi potensialı da o qədər yüksəkdir. Muzey
fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini fond işi və ekspozisiya təşkil edir. Fond muzeyə qorunmaq məqsədilə daxil
olan əşyaların ümumi toplusudur. Bu əşyalar təsviri, yazılı, kino-foto materiallar, səs yazıları və müxtəlif
ölçülü əşyalar ola bilər. Muzey əşyaları bütün əlamətləri ilə informativ səciyyə daşımalıdır. Onun məzmunu,
atributiv xarakteristikası, emosionallığı informasiya potensialını təşkil etməlidir. Çünki bu nümunələr məişət
şəraitində yaranmış və tarixi həqiqətləri, faktları, hadisə və prosesləri inikas etmək qabiliyyətinə malik olur.
İnsanlar muzey əşyası vasitəsilə tarixi və mədəni bilikləri daha asan və dəqiqliklə qavrayır. Buna görə də
muzey toplumu üçün hadisələri maksimal şəkildə tam, dəqiq və tipik əks etdirən mənbələr maraqlıdır.
Predmet hadisə və prosesləri nə qədər çox əks etdirirsə, bir o qədər özünə bənzərlər sırasında cəlbedici olur.
Hər bir muzeyin əsas missiyası bu tip nümunələrlə öz fondlarında komplektləşdirilmiş kolleksiyalarını
zənginləşdirmək, öyrənmək, mühafizə etmək və elmi mahiyyətini açıqlamaqdan ibarətdir. Fondlar xüsusi
saxlanc yerlərində yerləşdirilir və geniş, işıqlı, ventilyasiya və istilik sisteminə malik , muzey sərvətlərinin
düzgün qorunmasını təmin edən yerləşkələrdən ibarət olmalıdır. (Allahverdiyeva, 2010: s.108).
Muzey fəaliyyətinin digər istiqaməti olan ekspozisiya işində isə tarixi və mədəni sərvətlər işlənilmiş
elmi konsepsiya və müasir bədii-memarlıq həll prinsipinə əsasən təşkil olunaraq nümayiş etdirilir.
(Eyvazova, 2009: s.9). Ekspozisiya xüsusi olaraq elmi, estetik və bədii prinsiplərdən qaynaqlanır.
Ekspozisiya muzey ilə kütlə arasında əlaqə yaradan əsas kommunikativ vasitə olub, əhalinin müxtəlif
təbəqələri ilə canlı ünsiyyət obyekti rolunu oynayır. Lakin ekspozisiya əşyaların nümayiş etdirilməsi olsa da,
bir sıra spesifik xüsusiyyət- lərə malikdir. Belə ki, ekspozisiyada muzey əşyası nümayiş olunur ki, seyrçi
onun vasitəsilə özünə gərəkli hesab etdiyi informasiyanı əldə edə bilir. Həmçinin ekspozisiyada muzey
əşyalarının əks etdirdiyi tarixi hadisələrlə tamaşaçı arasında hissi əlaqə yaranır və emosional təsir formalaşır.
Buna görə də müasir dövrdə ekspozisiyaların daha dərin, məzmunlu, ideya və elmi cəhətdən zəngin və
əsaslandırılmış, formaca daha cəlbedici və emosional qavranılacaq formada təşkil edilməsi zəruridir.
Məsələn XVIII əsrin axırlarında ekspozisiyanın təşkilində dekorativlik prinsipi əsas rol oynayırdı. XIX
əsrdən başlayaraq isə sənət prinsipi əsas rol oynamağa başladı və muzeylərdə Rembrandt, Rubens, Van-Deyk
kimi məşhur sənətkarlara zal və guşələr ayrılmağa başladı. Tretyakov qalleriyasında isə monoqrafik, daha
sonra isə reekspozisiya təşkil edilməyə başlanıldı. Ötən əsrin əvvəllərində isə ekspozisiya qurulmasında
tarixi-xronoloji və illüstrativ prinsip aparıcı rol oynayırdı. (Eyvazova, 2009: s.13). Hazırda isə ekspozisiyalar
muzeylərin təsnifat əlamətlərinə əsasən təşkili üstünlük təşkil edir. Muzey ekspozisiyası əvvəlcədən
düşünülmüş elmi ideya və mövzu fikrinə uyğun yaradılmalı, bitkin və əhatəli tematik elmi tərkibə malik
olmalıdır. İdeya məzmunun qabardılmasında struktur prinsipinin rolu güclüdür. Məsələn, son zamanlara
qədər tarixi saray binalar nəzdində yaradılmış muzeylərdə simmetriya və assimetriyanın müəyyənləşməsi
üzrə ekspozisiya təşkil olunurdu. Müasir dövrdə simmetrikliyə üstünlük verilsə də, kreativ qurulmuş
ekspozisiyalarda əşyalar assimetrik yerləşdirilir. Muzeylərin sıx ziyarət edildiyi məkan olması üçün bu
detallara diqqət yetirilməlidir. Çünki düzgün qurulmuş ekspozisiya ziyarətçi axınına zərurət yaradır. Muzeyə
gələn ekskursantlar nə qədər çoxluq təşkil edərsə nümayiş edilən tarixi və mədəni dəyərlər o qədər də geniş
tanıdılar.
Azərbaycan dövlətinin mədəni siyasətində muzey fəaliyyətinə, onun inkişaf tendensiyasının
dinamikliyinə diqqətlə yanaşılır. Azərbaycan Respublikasının Ali Qanununun 77-ci maddəsində qeyd olunur:
“Tarix və mədəniyyət abidələrini qorumaq hər bir şəxsin borcudur.” Muzeylər vasitəsilə nəzəri öyrəndiyimiz
bilikləri əyani olaraq vizual şəkildə görüb öyrənirik. Tarixi, mədəni irsimizizin öyrənilməsində muzeylərin
rolu əvəz edilməzdir. (Eyvazova, 2009: s.5). Buna əsasən günümüzdə muzey və muzeyşünaslıq sahəsində
yeniliklər, nailiyyətlər əldə edilir və dövlət tərəfindən qayğı göstərilir. Ümumilli lider Heydər Əliyev
çıxışlarının birində qeyd etmişdir: “Muzeylər mühim mədəniyyət ocaqlarına, zəhmətkeşlərin, xüsusilə cavan
nəslin ideya-siyasi və mənəvi tərbiyəsinin mərkəzinə çevrilmişdir. Bu gün onun layiqli davamçısı
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev elm, təhsil və mədəniyyət sahəsindəki kursunu
davam etdirir və muzeylərimizə diqqət və qayğısını əsirgəmir. Prezidentin 6 mart 2007-ci il tarixli
“Azərbaycanda muzey işinin yaxşılaşdırılması haqqında” sərəncamı nəticəsində ölkəmizin bir çox
muzeylərində əsaslı yenidənqurma və təmir-bərpa işləri aparılımış, regionlarımızda muzeylər şəbəkəsinin
inkişafında nəzərəçarpan irəliləyiş əldə olunmuşdur. Hazırda ölkəmizdə Azərbaycan xalqının maddi və
mənəvi xəzinəsi hesab olunan fondlarında minlərlə muzey əşyası cəmlənmiş 300-dən artıq müxtəlif profilli
muzey fəaliyyət göstərir ki, onların mühafizə edilməsi dövlət mədəniyyət siyasətinin əsas istiqamətlərindən
birini təşkil edir. (Allahverdiyeva, 2010: s.18).
---
Bu muzeylərdən biri olan və Azərbaycan ədəbi irsinin tarixi yaddaşı rolunu daşıyan Nizami Gəncəvi
adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. İlk baxışda XIX yüzilliyə
məxsus
---
memarlıq üslubu ilə diqqəti cəlb etməsinə baxmayaraq muzey binası müasir dünya standartlarına uyğun
formada təşkil olunmuşdur. Muzeydə Azərbaycanın zəngin ədəbi irsini əks etdirən minlərlə maddi-
mədəniyyət nümunələri, rəsm əsərləri, nadir çap kitabları, nəfis miniatürlər, məşhur xəttatların əlyazmaları,
yazıçıların xatirə əşyaları, sənədli fotoşəkillər, heykəltaraşlıq nümunələri mühafizə və nümayiş etdirilir.
Şəms Təbrizi, Zülfüqar Şirvani, Molla Qasım Şirvanin yaradıcılığını əks etdirən ekspozisiya, Şah İsmayıl
Xətaiyə, Həsən bəy Zərdabiyə, Hüseyn Cavidə həsr olunmuş ayrıca zallar da ziyarətçilərin heyranlığına
səbəb olur. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatını əks etdirən ekspozisiya zalı qiymətli sənədlər, şəxsi əşyalarla
tamaşaçıların böyük marağına səbəb olur (Url-5). Burada həm də dünya xalqlarının görkəmli ədiblərinə
məxsus dəyərli nümunələrlə tanış olmaq olar. Əcnəbi yazarların Azərbaycana gəlişi, onlarla keçrilən
görüşlər, tədbirlər, xatirə hədiyyələri və əməkdaşlıqlar nəticəsində yaranan nümunələr ziyarətçilərdə xüsusilə
maraq yaradır. Gənclər tədris prosesində öyrəndikləri məlumatları bu zallarda görə, yazarlara aid
nümunələrlə təmasda ola bilərlər. Muzeyin elmi-kütləvi işlər şöbəsi vardır ki, məktəblər və universitetlərlə
sıx əməkdaşlıq edir. Sevindirici haldır ki, ekspozisiya zallarında şagird və tələbələrə əyani vasitələrlə biliklər,
dərslər tədris edilir. Bu dərslər yalnız azərbaycan deyil, rus, ingilis, fars dillərində də tətbiq edilir. Muzeyin
direktoru Rafael Hüseynov “Muzey və məktəb” adlı elmi- praktiki seminarda qeyd etmişdir : “1939-cu ildə
Nizami muzeyi yaranarkən muzeyin ilkin vəzifələrindən biri də məktəblərlə, şagirdlərlə əlaqələr yaratmaq və
möhkəmləndirmək olmuşdur. Muzey məktəbin daha bir şəkli kimi əyani məktəb olub” (Hüseynov, 2006:
s.184). Ölkələr iqtisadi cəhətdən güclənir və lazımdır ki, insanlar, gənclər də əqli cəhətdən düşüncə və
intellektual baxımdan güclü olsunlar. Ona görə muzey və təhsil müəssisələri arasında əlaqələrin
gücləndirilməsi zəruridir (Əmirxanov, 2002: s 227). Lakin xalqlar arasında ədəbi və mədəni dostluqların
dərinləşməsi üçün yalnız yerli məktəblər, universitetlər, ayrı- ayrı elmi institutlar da deyil xarici elm və təhsil
müəssisələri də cəlb edilməsi müsbət hal ola bilər. Onların ədəbi irsimizin tarixi yaddaşı olan bu muzeyə
maraq göstərib elmi-konfranslarda, seminarlarda və muzeyin həyata keçirdiyi tədbirlərdə iştirak etmələri
xalqların bir-birlərinin ədəbi irsinin daha geniş şəkildə tanıdılmasına və bənzər, ortaq nümunələr üzərində
yeni işlər görülməsinə gətirib çıxaracaq. Məsələn, türkdilli xalqların ortaq mədəni sərvəti olan “Orxon-
Yenisey” abidələrindəki yazılar, “Kitabi Dədə Qorqud”, “Koroğlu” dastanları əsasında yeni layihələri birgə
həyata keçirmək olar. Eyni kökdən gələn xalqların mədəniyyətin hər sahəsində olduğu kimi folklorunda da
ortaq və bənzər əlamətlələr çoxdur. Bu xalq yaradıcılığı nümunələrinin birgə tədqiq olunub
dəqiqləşdirilməsi, onların müəlliflik hüququnun qorunmasına, oğurlanma və təhrif olunmasının qarşısını
almaqda da müsbət təsir edəcək. Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi bu folklor
nümunələri, ədəbi sərvətlərlə bağlı tədbirlərə ev sahibliyi etməsi türk xalqlarını ədəbi münasibətlərinin
dərinləşməsində böyük rol oynayacaq. Çünki muzey mühafizə edib sərgilədiyi nümunələrlə yanaşı fasiləsiz
olaraq ədəbi əhəmiyyətli mərasimlər də təşkil edir. Muzeydə keçrilən yaradıcılıq, yubiley və anım
mərasimlərində yazıçıların ailə üzvləri, ədəbiyyat və mədəni aləmdə olan dostları, görkəmli şəxsiyyətlər öz
xatirələrini danışır. Gənclər informasiyanı canlı şahidlərin dilindən eşidərək öyrənir, onlara səs yazıları və
video lentlər təqdim olunur. Hətta yüzillər əvvəl yaşamış böyük yazıçı və şairlərə aid tədbirlər də güclü təsirə
malikdir. Məsələn, dahi şair İmadəddin Nəsiminin 635 illiyinə həsr olunmuş elmi-sessiyada mədəniyyət
xadimlərinin çıxışları, şairin irsinin tanıdılması istiqamətində görülən işlərin mülahizələri, filmin çəkilməsi
ilə bağlı xatirələrini bölüşməsi informasiya kimi əhəmiyyətlidir. Şairin yubiley mərasimində Mikayıl
Abdullayevin yaratdığı Nəsimi portreti və filmdə Rasim Balayevin yaratdığı obrazın bir-birindən xəbərsiz
bənzərliyi ilə bağlı fikirlərin səsləndirilməsi, onların birgə bu obraz üzərində müzakirələri, işləri ilə bağlı
xatirələrini paylaşması tədbir iştirakçılarının yeni məlumatlar əldə etməsinə imkan yaradır. (Hüseynov, 2006:
s.8). Tədbirdə qeyd edilən dəyərli məlumatlardan biri də Nəsiminin kiçik qardaşı Şahxəndanın da şair
olmasıdır. Bu gün Şamaxıda “Şahəndan qəbirstanlığı” adlı tarixi məzarlıq da yerləşir. Şair Seyid Əzim
Şirvani də “Divan” ında adını qeyd etmişdir. (Hüseynov, 2006: s.12). Digər tədbirlərdən biri kimi
Azərbaycan aşıq sənətinin bəhrəsi, təcrübəsi olan Aşıq Şəmşir 110 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-konfrans,
Hüseyn Arifin 80 illiyi münasibətilə keçrilən xatirə axşamını misal göstərmək olar. Aşıq Şəmşirin adına
arxiv sənədlərində 1927-1928
-ci illərdə tədqiq edilmiş yazılarda rast gəlinsə də, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət
Universitetinin arxivlərində onunla bağlı sənədlər saxlanılır. (Hüseynov, 2006: s.93). Həmin sənədlərdəki
informasiya geniş ictimaiyyətə bəlli olmasa da, konfransda müəyyən məlumatlar verildi, folklorşünasların
həmin sənədləri araşdırıb tədqiq və təhlil etməsi ilə bağlı tövsiyyələr edildi, istiqamətlər göstərildi. Yubiley
mərasimində aşıq sənətinin çağdaş dövrü sənətkarları, Aşıq Şəmşirin yaratdığı ənənəni yaşadan Aşıq Əmrah,
Aşıq Hüseyn, Aşıq Kamandarın da adları qeyd edildi. Bu elmi-ədəbi konfransın həyata keçrilməsi
nəticəsində Azərbaycan aşıq yaradıcılığı tarixinin keçdiyi inkişaf yolu, görkəmli nümayəndələri bir daha
xatırlanaraq yada salındı. Eyni fikirləri biz Hüseyn Arifin xatirə axşamı haqqında da qeyd edə bilərik. Bu
---
şəxslərin Azərbaycan sözünə, folkloruna göstərdiyi xidmətləri onların əsərlərini, kitablarını oxumaqla
kifayətlənmək qeyri-mümkündür. Onlar təbiəti, insanı detalları, cizgiləri ilə sadə dildə sözlərdə əks etdirərək
ana dilin zənginliyini göstərmişlər.
---
Məhz keçrilən mərasimlərdə də bunlara toxunulmuş, nümunələr səsləndirilmişdir ki, gənc nəslin dinləyib
öyrənməsi, diqqətinin cəlb edilməsi üçün vacibdir. Bu gün milli özünüdərkə marağın artdığı, tarixi keçmişi
öyrənməyə üstünlük verildiyi bir dövrdə müsbət hal olardı ki, türk xalqları, dövlətləri eyni kökdən meydana
gəlmiş folklor yaradıcılığı və onun görkəmli nümayəndələri ilə bağlı birgə elmi konfranslar, xatirə və
yaradıcılıq axşamları muzeydə həyata keçirsinlər. Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı
Muzeyində bu cür tədbirlərə cəlb edilərək qardaş xalqlar bir-birlərinin ədəbiyyatına daha dərindən
yiyələnəcəklər. Çünki Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində yalnız Azərbaycan
mədəniyyət xadimləri deyil, əcnəbi ədiblərə də həsr olunmuş elmi-sessiyalar, konfranslar, yaradıcılıq
gecələri təşkil edilir. Bu isə xalqlar, mədəniyyətlər arasında körpü yaranmasına, bir-birlərinin ədəbi irsinin
öyrənilməsinə, yeni beynəlxalq mədəni əməkdaşlıqlar, dostluqlar, layihələr üçün zəmin yaradır. İran şairləri
ilə görüş, Sergey Yesenin poeziya günü, Əmir Xosrov Dəhləvinin 750 illik yubileyinə həsr olunmuş
konfrans, avstriyalı yazıçı Ceyms Oldricin 85 illiyi münasibətilə keçrilən elmi-sessiya bu qəbildəndir.
(Hüseynov, 2006: s.149). Bu tip konfransalar, elmi-sessiyalar, ədəbi mərasimlərin türkdilli dövlətlərin
ədiblərinin təşkili ilə birgə ənənəvi keçrilməsi də məsləhətlidir, çünki xalqlar arasında yaranmış ədəbi və
mədəni körpünü daha da möhkəmləndirəcək.
Muzeydə olan tədbirlərin səs və video lentlərə yazılıb fondlarda saxlanılması isə gələcəkdə elmi-
tədqiqat işlərinin aparılmasında zəngin informasiya mənbəyi və bazası rolunu oynayır. Bu audio və video
yazılar eyni zamanda ədəbi irsimizin oğurlanmaqdan, təhrif olunmaqdan qorunması, müəlliflik hüququnun
qorunmasında əhəmiyyətli sübut, dəlildir. Ədəbi-mədəni irsimizə dərindən yiyələnib sahib çıxmaq
coğrafiyanın bizə verdiyi zərurətdən irəli gəlir.
Ədəbiyyat
1. Allahverdiyeva, A.(2010). Muzey fondları. - Bakı: Mars Print- 208 s.
2. Eyvazova, Y.(2009).Muzey ekspozisiyası. -Bakı: Mars Print- 228 s.
3. Əmirxanov, S. (2002). Muzey pedoqogikası. Muzeyşünaslıq. -Bakı: Mars Print- 449 s.
4. Hüseynov, R.(2006). Məclis: 3 cilddə. c – Bakı: Nurlan- 300 s
5. URL-5. (2023). Nizami Gəncəvi adına Milli Ədəbiyyat muzeyinin tarixi. // https://nizamimuseum. az/index.php? mod=about
&lang=az
---
TECHNICAL SCIENCE / FEN BİLİMLERİ / TEXNİKİ ELMLƏR
UDK 622.276.5.05
OPTIMIZATION OF THE PLATE BRAKE DESIGN, USED ON LIFTING MACHINES
Sevda Aliyeva
PhD, Associate Professor
Azerbaijan State Oil and Industry University, Azerbaijan
Abstract: Brakes of various designs are used on lifting machines. In order to reduce the geometric
dimensions of the structure and increase the reliability of the braking system, multi-disc brakes have recently
been used (Fig.1).
The brake consisted of flat plates (1), one of which was connected in series to the shaft through the
housing (3), and the other (4) - through the key (5). These plates are capable of moving in the direction of the
axis.
In this design, the plates are compressed together by the compression force of the cylindrical spring
(2)
F acting in the direction of the axis, which creates a friction moment on the contact surfaces equal to the
braking torque at a price.
On the other hand, the rupture of the brake pads is carried out by an electromagnet (6), the traction
force of which exceeds the compression force of the spring. The report diagram of the brake is shown in
Figure 2.
Since these brakes are mounted on sharp high-speed shafts, when braking, the surface of the plates
heats up, which leads to temperature stresses on these surfaces, the formation of fatigue cracks on the
surfaces, and after a certain time to their destruction.
Keywords: electromagnet, undesirable factors, pulley, brake pads, thermal stress, wear resistance,
target function.
In the conditions of rapid development of the machine-building industry, the correct choice of the
main parameters of plate friction brakes and the search for optimal design dimensions remains relevant
today.
Figure 1. Lifting mechanism brake

When considering the issue of design optimization, it is more convenient to take the sum of such
undesirable factors as the objective function, i.e. the cost of metal plates of the design 𝑔01, the price of brake
pulleys 𝑔02, and from the thermal stress 𝜎𝜑𝜑 the sum of the costs of eliminating defects that occur in the
design
𝑔03. Then for the objective function we can write the following expression[ 3]:
𝒈𝟎 = 𝒈𝟎𝟏 + 𝒈𝟎𝟐 + 𝒈𝟎𝟑 (𝟏)
where 𝒈𝟎𝟏 = 𝒂𝟏𝒎𝟏 - is calculated by the expression 𝒎𝟏, 𝒂𝟏- is the price of 1 kg of metal brake
elements involved in braking; 𝒎𝟏- is the mass of metal brake plates [1].
Suppose that the thickness of the boards is , and𝝅𝒛𝝈their number is 𝒛. Then we get
𝒎 = (𝑫𝟐 − 𝑫𝟐) ∙ 𝝆 (𝟐)
𝟏 𝒙 𝟎
𝟒
where 𝒛  𝟑 is one integer, 𝑫𝒙 is the outer diameter of the working surface of the clutch plates, and 𝑫𝟎 is the
inner diameter. Structurally, 𝑫𝟎 ≈ (𝟑 ÷ 𝟓)𝒅𝒗 is accepted; 𝒅𝒗 is the diameter of the shaft.
---
If we take 𝑫𝒙 = 𝒙𝟏, 𝜹 = 𝒙𝟐, 𝒛 = 𝒙𝟑, 𝑫𝟎 = 𝒙𝟒, we get the following expression for 𝒈𝟎𝟏:
---
𝟐 𝟐
𝒈𝟎𝟏 = 𝑪𝟎𝟏 ∙ 𝒙𝟐 ∙ 𝒙𝟑(𝒙 − 𝒙 ) (𝟑)
where 𝑪 𝝅𝝆 𝟏 𝟒
= ∙𝒂
𝟎𝟏 𝟒 𝟏
Figure 2. Report diagram of the plate brake

Calculated by the expression 𝑔02 = 𝑎2 ∙ 𝑚2. Here 𝑎2 - is the price of brake pads of 1 kg. 𝑚2 - is the
mass of brake pads whether calculated as follows [2]:𝝅𝜹 𝝆
𝟏 𝟏
𝒎 = (𝑫𝟐 − 𝑫𝟐)(𝒛 − 𝟏) (𝟒)
𝟐 𝒙 𝟎
𝟒
where 𝜌1 is the material density of the brake pads; 𝛿1 = 3[𝛿1] is the thickness of the pulleys; [𝛿1] - is the
edibility of the bowls that can be skipped. If we write expression (4) instead of it in expression 𝑔02:
𝒈𝟎𝟐 = 𝑪𝟎𝟐(𝒙𝟐 − 𝒙𝟐)(𝒙𝟑 − 𝟏) (𝟓)
𝟏 𝟒
we'll get it. Here

∙ 𝝅𝝆𝟏𝟑[𝜹𝟏]
𝑪𝟎𝟐 = 𝒂𝟐 𝟒
Operating costs (𝑔03) are determined by the reliability of plates with weak brake elements. On the
other hand, the reliability of the plates largely depends on the thermoplastic stress 𝜎𝜑𝜑 resulting from the
heating of the plates during braking. Therefore, we express the operating costs in terms of the thermoplastic
stress of the plates:
𝒈𝟎𝟑 = 𝒂𝟑 ∙ 𝝈𝝋𝝋 (𝟔)
here 𝒂𝟑 - is the operating costs corresponding to an increase in the voltage 𝝈𝝋𝝋 - by 1 MPa caused by the
heating of the plates. the price of 𝒂𝟑 - is determined by the experimental method.
In thin plates, the thermoplastic stress can be found as follows:
𝜎𝜑𝜑 = 𝛼𝐸(𝑡2 − 𝑡1)(1 − 𝜇2) (7)
where,  - is the coefficient of linear expansion of the plate material; 𝐸 - is the modulus of elasticity;  - is
the Poisson's ratio [6].
∆𝑡 = (𝑡2 − 𝑡1) - let's use the heat balance equation to find.
𝑸=𝒌∙𝑨 (𝟖)
where 𝑄 - is the amount of heat applied to the brake pads; 𝐴 - is half of the work performed during braking:
𝑻𝑻 𝑻𝑻
𝑨= ∙𝝋= 𝑚 ∙𝑟 (𝟗)
𝟐 𝟐 𝟎 𝟎
where - 𝑇𝑇 = 𝑘𝑇𝑇1braking torque; 𝑘𝑇 - is the reserve coefficient; 𝑇1 - is the nominal torque on the brake shaft;
𝜔0 - is the initial angular velocity of the brake pads; 𝑟0 - is the sum of braking moments per hour; 𝑟0 =  ; 
- is the number of brakes per hour;  - is the braking time; 𝜑 – the amount of energy stored in the brake
pads.this is a coefficient that takes into account the quantity.
---
If we take the path of deceleration
= 120 for light duty, we find the average deceleration time as
𝑉
𝑆𝑡
follows: On the other side,
𝑄 = 𝑐 ∙ 𝑚3 ∆𝑡 (10)
here 𝑐 = 0,46 ∙ 103 𝐶𝑜𝑢𝑙⁄𝑘𝑞 ∙ - heat capacity is taken for steel.
𝐾
Let us assume that all the heat generated during braking is transferred only to the disks that are in
motion. Then
𝝅𝜹𝝈 𝟐 (𝒛 − 𝟏)
𝒎𝟑 = (𝑫𝒙 − 𝑫𝟎𝟐)
𝟒 𝟐
get.
Taking into account expressions (9) and (10) in expression (8), we obtain:
𝑻𝑻
𝒄𝒎𝟑 (
𝒕𝟐 − 𝒕𝟏 ) = 𝒌 ∙ 𝑚𝑟𝒗
𝟐
or
∆𝒕 = (𝒕 − ) = 𝒌 𝑻𝑻 ∙ 𝑚𝑟𝒗 = 𝟒𝒌𝑻𝑻 ∙ 𝑚𝑟𝒗 (𝟏𝟏)
𝒕
𝟐 𝟏 𝟐𝒄𝒎𝟑 𝒄𝝅𝝆𝒙 (𝒙𝟐 − 𝒙𝟐) ∙ (𝒙 − 𝟏)
𝟐 𝟏 𝟒 𝟏
get.
𝟒𝒌𝑻𝑻in∙ expression
If we write expressions (7) and (11) instead𝟐of them 𝑚𝑟𝒗 (6), we𝟏get:
𝒈 = 𝒂 ∙ 𝑎𝑬(𝟏 − 𝝁 ) ∙ ∙
𝟎𝟑 𝟑 𝒄𝝅𝝆 𝒙 (𝒙𝟐 − 𝒙𝟐) ∙ (𝒙 − 𝟏)
𝟐 𝟏 𝟒 𝟏
or
𝟏
𝒈𝟎𝟑 = 𝑪𝟎𝟑 ∙ 𝒙 (𝒙𝟐 − 𝒙𝟐) ∙ (𝒙 − 𝟏) (𝟏𝟐)
𝟐 𝟏 𝟒 𝟑
here 𝟒𝒌𝑻𝑻 ∙ 𝑚𝑟𝒗
𝟐
𝑪𝟎𝟑 = 𝒂𝟑 𝒂𝑬(𝟏 − 𝝁 ) ∙
𝒄𝝅𝝆
If we write expressions (3), (5) and (12) instead of expression (1), we will get the
following expression for the objective function [6]:
𝑔0 = 𝑐01 ∙ 𝑥2 ∙ 𝑥3(𝑥2 − 𝑥2) + 𝐶02(𝑥2 − 𝑥2) ∙ (𝑥3 − 1) +
1 4 1 4
1
+𝐶03 ∙ (𝑥2 − 𝑥2) ∙ (𝑥 − 1) → 𝑚𝑖𝑛 (13)
𝑥2 1 4 3
To ensure the operability of the structure, the following limiting conditions must be provided.
1) the condition that electromagnets can turn on the brakes.
To ensure the span of the brake pads, a solenoid is used, placed in parallel along three axes.
The condition under which the solenoid can apply the brake will be as follows:
𝑻𝑻
𝟑𝑭𝒆𝒍 ∙ 𝒌𝒆 ≥ 𝑭𝒚 = (𝟏𝟒)
(𝒛 − 𝟏)𝒇𝑹
�
or 𝟐
𝑪𝟏(𝒙 − 𝒙 ) 𝟐
𝟏 𝟒
𝒈𝟏 = 𝟑𝑭𝒆𝒍 ∙ 𝒌𝒆𝒍 − ≥𝟎 (𝟏𝟓)
(𝒙 − 𝒙𝟐) ∙ (𝒙 − 𝟏)
𝟐
𝟏 𝟒 �
𝑇 𝑇
where𝐹 =
𝑦 - compression force of the cylindrical central spring; 𝐹-𝑒𝑙 longitudinal force
(𝑧−1)𝑓𝑅𝑜𝑟
3
created by the electromagnet; 𝐶1 = 3∙10 ∙𝑇𝑇 ; 𝑘 - safety factor.
𝑒𝑙
𝑓
2) the condition of the rigidity of the brake pulleys.
Pressure (𝑝) on the surface of the brake pads should be less [𝑝], than the allowable value for the pad material, i.e.:
𝟑𝑭𝒆𝒍 ∙ 𝒌𝒆𝒍 ∙ 𝒌𝟏 ∙ 𝒌𝟐
𝒑= ≤ [𝒑] (𝟏𝟔)
𝑨𝟎
where 𝑘1 - coefficient taking into account the uneven distribution of the load along the diameter of the pulleys;
𝑘-coefficient taking into account the uneven distribution of the load between the pulleys;𝐴 = 𝜋 (𝐷2 −
2 0 4 𝑥
𝐷2)
0 - the area of the working surface of the brake disc.
---
Taking into account the expressions 𝐴0 in (16), we get:
𝟏
𝒈𝟐 = [𝒑] − 𝒄𝟐 ∙ (𝟏𝟕)
𝒙𝟐𝟏 − 𝒙𝟐𝟒
here
𝑪𝟐 = 𝟏𝟐𝑭𝒆𝒍 ∙ 𝒌𝒆𝒍 ∙ 𝒌𝟏 ∙ 𝒌𝟐
𝝅
3) condition of wear resistance of brake pulleys.
One of the parameters characterizing the basic performance of the brake is its wear resistance.
The condition of wear resistance of brake pads can be expressed
𝟏
by the formula:
𝒉 𝑷𝒂 𝟏 ∙ 𝑳 ≤ [𝜹𝒚]
𝜹𝒚 = 𝒌𝒊 ( 𝟐 (𝟏𝟖)
) ∙ ∙
𝑹 𝒑𝑟 𝒏𝒊
here, [𝛿 ] - the output power of the brake pulleys was assumed to be [𝛿 ] = 1 𝛿 ; 𝑘 - coefficient, depending
𝑦 𝑦3 1𝑖
on the geometric shape and ℎ -height of the section of the surface of the brake pads 𝑘 = (0,15 . . . 0,21); -
𝑅 𝑖
ratio of surface stuttering to its average radius (ℎ = 10−1 ÷ 10−2); 𝑝𝑎 - the ratio of the nominal pressure on
𝑅 𝑝𝑟
𝑝𝑎 1
the contact surface to the actual pressure (= 10−1 ÷ 10−4);- coefficient characterizing the resistance
𝑝𝑟 𝑛𝑖
1
of a material to destruction under repeated exposure (= 10−1 ÷ 10−12); 𝐿 - Whether the friction path is
𝑛𝑖
found as follows [4]:
𝑳 = 𝑺𝒏 (𝟏𝟗)
here 𝑆 - is the path of the brake disc during braking, for a uniform deceleration it is found as follows:
𝑺 = 𝟎, 𝟓𝒗𝒕𝑻 = 𝟎, 𝟓 ∙ 𝟎, 𝟓 ∙ 𝒕𝑻 𝑚𝑫𝟒𝒙𝒕𝑻
=
𝑚𝑫𝒙
𝒏 = 𝑻 ×  (𝟐𝟎)
where 𝑛 - is the number of attachments during the operation of the brake; 𝑇 - is the running time of the
brake pulleys per hour.
Taking into account expressions (19) and𝟏 (20) in expression (18), we obtain:
𝒉 𝟐 𝑷𝒂 ∙ 𝑚𝑫𝒙𝑟𝑻
𝜹𝒚 = 𝒌𝒊 ( ) 𝟏 ≤ [𝜹𝒚] (𝟐𝟏)
∙ ∙
𝑹 𝒑𝑟 𝒏𝒊 𝟒
Then we can express the condition of resistance to eating as follows [5].
𝒈𝟑 = [𝜹𝒚] − 𝑪𝟑 ∙ 𝒙𝟏 ≥ 𝟎 (𝟐𝟐)
here 𝟏
𝒉 𝟐 𝑷𝒂 𝑚
𝑪 𝟑 = 𝒌𝒊 ( ) 𝟏 ∙ ∙ ∙ 𝑟𝑻𝒗
𝑹 𝒑𝑟 𝒏𝒊 𝟒
4. Geometric dependencies of the design are conditional.
𝒈𝟒 = 𝒙𝟒 − 𝑩𝒅𝒗 ≥ 𝟎 (𝟐𝟑)
where 𝑑𝑣 - is the diameter of the shaft; 𝐵 = (3,5) - is accepted.
𝒈𝟓 = 𝒙𝟑 − 𝟑 ≥ 𝟎 (𝟐𝟒)
Thus, the task is to find the expression (12) g_0 of the objective function (14), (17), (22), (23) and (24)
are reduced to finding the minimum under the restriction conditions. The compiled optimization problem
belongs to a non-linear programming model. To solve problems of this type, a very common penalty function
method is used. In this method, we determine the minimum of the function (12) and (14), (17), (22), (23) and
in order to find the optimal values of the parameters x_i that ensure the satisfaction of (24) of the constraint
conditions, we bring the problem to finding the unconditional minimum of the penalty function with
successive approximation. To do this, we formulate the penalty function as follows.
𝟓
𝟏
𝑭(𝑿𝒖) = 𝒈𝟎(𝑿𝒊) + 𝒓 ∑ (𝟐𝟓)
𝒈 (𝑿
𝒋 𝒊
𝒋−𝟏
where 𝑟 - is the penalty factor; 𝑔0(𝑋𝑖) – objective function, 𝑔𝑗(𝑋𝑖) - limit functions. To find the minimum
of function (25), a special program was developed, the implementation of which was carried out on modern
---
computers. The optimization of a multi-disc friction brake used on hoisting machines was carried out based
on the following input data:
𝑇𝑇 = 93,3 𝑁𝑚;  = 76,4 𝑟𝑎𝑑⁄𝑠𝑎𝑛;  = 120 1⁄𝑠𝑎𝑎𝑡;  = 0,3;
---
𝑘𝑞
𝐸 = 2,1 ∙ 105 𝑀𝑃𝑎;  = 7,85 × 10−6 ⁄ −6 𝑘𝑞
⁄
𝑚𝑚 10 ; 𝜌 = 1,8 ∙ 10 ;
-6
3 1 𝑚𝑚 3
𝑎1 = 3000 𝑚𝑎𝑛𝑎𝑡⁄𝑘𝑞; 𝑎2 = 4000 𝑚𝑎𝑛𝑎𝑡⁄𝑘𝑞; 𝑎2 = 3 𝑚𝑎𝑛𝑎𝑡⁄𝑀𝑃𝑎 ;
 = 16 × 10−6 1⁄𝐾; 𝑗 = 481 𝐶𝑜𝑢𝑙⁄𝑘𝑞 ∙ 𝐾; 𝑘 = 1; 𝑘1 = 1,2 ; 𝑘2 = 1,1; 𝑓 = 0,42;
[𝑝] = 0,3 𝑀𝑃𝑎;  = 1 𝑠𝑎𝑛; [𝛿𝑦] = 2 𝑚𝑚; 𝑇 = 1500 𝑠𝑎𝑎𝑡 (180000 𝑡𝑠𝑖𝑘𝑙);
𝐹𝑒 = 200𝑁 ; ℎ 1
𝑒𝑙 = 1,25; 𝑘𝑖 = 0,2; ( ) = ; 𝜌 ) = 0,001; 𝑛𝑖 = 10000.
𝑙 𝑘 (𝑎
Conclusion 𝑅 50 𝜌𝑟
To find the optimal dimensions of the main geometric parameters that ensure the satisfaction of
the conditions of strength and durability of plate brakes used on hoisting machines, a new method of
universal optimization was developed.
References
1.Abdullayev A.H. Calculation of machine details in EHM. Textbook, Baku, AzTU publishing house-1991, 327 p.
2.Bagirov M.H. and others. Some issues of optimization methods, Baku, 1995, 196 p.
3.Z.H. Karimov. Machine parts and lifting transport machines. Baku - 2002, 596 p.
4.Z.H. Karimov and others. Course project from machine parts. Baku - 2007, 485 p.
5. Kerimov G., Bagirov E.G., Fataliyev V.M. Optimizing the drive of the KP25 МГ crane winch. Oil and gas, No. 2, 1995, p. 73-77.
6.Aliyeva S.Y., Demirova C.R. Basics of automated design systems-2. Textbook. Baku-2021, 167 p.
AZƏRBAYCANIN CƏNUB BÖLGƏSİNİN GEOTERMAL SULARINDAN İSTİLİK

ENERGETİKASINDA İSTİFADƏNİN TƏDQİQİ
Babayeva Sevinc Şulan qızı
Texnika elmlər namizədi, dosent
Orcid id: 0000-0002-9334-5483
Abbaslı İlkin Bünyad oğlu
Magistrant
Orcid id: 0000-0002-2716-3585
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Azərbaycan
Abstract: In the article, the use of geothermal water, which is one of the alternative energy sources
in the southern region of Azerbaijan, in thermal energy is studied. For this, the experience of developed
countries was studied, and the scheme of the heat supply system was selected for the object under study.
Unlike wind, solar, and hydropower, which depend directly and indirectly on the sun's rays, geothermal
energy is thermal water that can emerge from underground as a result of radioactive decay and gravity.
Bivalent-parallel mode of geothermal power plant system is adopted and studied. The use of geothermal
water in the heat energy of the southern region was investigated and a number of analyzes were carried out.
The temperature of thermal water was checked in several districts of the southern region. The temperature of
geothermal waters in these regions has shown the factors that respond to the construction of geothermal
power plants.
Key words: geothermal energy, thermal water, geothermal water, heat energy, geothermal power
plant, steam
Giriş
Azərbaycan Respublikasında termal suların temperaturu çox yüksək olmasa da, onlardan istifadə
perspektivli sayılır. Müxtəlif ərazilər üzrə termal suların temperaturu 30 – 110 ℃ arasında dəyişir (Muxtarov,
Nadirov, Mammadova, V.A.Mammadov, s.4). Ölkə üzrə ən perspektivli ərazilər Kür çökəkliyi, Qusar
dağətəyi zonası və Abşeron yarımadası hesab edilir (IRENA, 2019), Bərpaolunan Enerji Mənbələrindən
istifadəyə hazırlığın qiymətləndirilmə, s.11). Bu ərazilərdə müvafiq olaraq 480, 70, 65 MVt gücündə
potensial qoyuluş imkanları vardır. Ümumilikdə, ölkə üzrə termal suların potensialı 245.6 min m3/gün və ya
800 MVt həcmində qiymətləndirilir.
---
Cənub Regional Mərkəzi
Lənkəran rayonu
Masallı rayonu
Astara rayonu
Lerik rayonu
Yardımlı rayonu
Cəlilabad rayonu
Şəkil 1. Cənub Regional
Mərkəzi
---
Cənub bölgəsi əsasən, Lənkəran iqtisadi rayonunu əhatə edir. Azərbaycan Respublikasının Lənkəran
iqtisadi rayonu, Astara, Cəlilabad, Lerik, Masallı, Yardımlı və Lənkəran inzibati rayonlarının ərazisini əhatə
etməklə, Azərbaycanın cənub-şərqində yerləşir. İqtisadi rayonun ümumi sahəsi 7 min kv.km əhatə edir.
Əhalinin ümumi sayı 770 min nəfər olmaqla ölkə əhalisinin 10 %-ni təşkil edir. Burada yerləşən əhalini
geotermal mənbələrdən istifadə edərək, istilik enerjisi ilə təmin etmək mümkündür.
Geotermal (geo - yer, termik - istilik deməkdir) isti su, buxar və yer qabığının müxtəlif
dərinliklərində yığılan istilik nəticəsində əmələ gələn kimyəvi mayedir. Geotermal enerji termal mənbələrdən
və birbaşa yaxudda dolayı yolla istehsal etdikləri enerjidən istifadəni əhatə edir. Geotermal enerji bərpa
olunan, yenilənə bilən, davamlı, tükənməz, nisbətən ucuz, etibarlı, ekoloji cəhətdən təmiz, yaşıl ilkin enerji
mənbəyidir. Su olmadan isti quru qayalar da geotermal enerji mənbəyi hesab oluna bilər.Yağış, qar, dəniz
sularının torpaq altında məsaməli və çatlamış qaya kütlələrini qidalandırmaqla yaratdığı geotermal ehtiyatlar
yeraltı şərtlərinin davam etdiyi müddətdə bərpa olunan və yenilənmə xüsusiyyətlərini qoruyur. Qısa
müddətli atmosfer şəraitindən təsirlənmirlər. Yerin dərinliyinə getdikcə hər 33 metrdən bir temperatur orta
hesabla 1℃ artır. “Yeraltı” enerjinin istifadəsi asan deyil, amma bir sıra hallarda rentabelli ola bilər.
Məsələn, Mutnovski geotermal yatağında Mutnovski vulkanının yaxınlığında Kamçatkanın cənubunda güclü
termal sahə yerləşir ki, onun sahəsi 600 km2 təşkil edir. Orada atmosferə atılan buxarın temperaturu 270 ℃-ə
çatır. Əgər quyuya dərinliyə su vurularsa, yüksək temperaturun təsiri ilə qaynar buxara çevrilər, təzyiq isə
onlarca atmosfer ola bilər. Onun sonrakı istifadəsi prinsipcə, buxarın istilik elektrik stansiyalarında
istifadəsindən fərqlənmir: buxar elektrogeneratorun turbinini fırladır, o da cərəyan verir. Amma əgər
quyudan buxar ilə birlikdə aqressiv qazlar da çıxarsa, o halda birbaşa olmayan istilik dəyişmə sxemi istifadə
olunur. Yəni buxar aqreessiv qazlardan təmizlənərək, təmiz buxar əldə olunur. Geotermal stansiyalar artıq bir
neçə on ildir ki, bir sıra ölkələrdə işləyir. Birinci növbədə 2003-cü ildə işə salınmış Mutnovsk geotermal
elektrik stansiyaları onlarla meqavat gücündə enerji verir. Geotermal elektrik stansiyaları Kamçatkanın
elektrik təlabatının üçdə birini təmin edir. Bu da yarımadanın bahalı, kənardan gətirilən mazutun asılılığını
xeyli zəiflətməyə imkan verir. Geotermal elektrik stansiyaları bir sıra digər ölkələrdə də tikilib. Bu kifayət
qədər perspektivli istiqamətdir: geotermal stansiyalar
– ekoloji təmiz enerji mənbəyidir, onun işi iqlim şəraitindən asılı deyil. Dünyanın ən böyük geotermal
enerjisi istehsalçıları ABŞ, Filippin və İndoneziya ölkələridir. Hal-hazırda bu enerjinin dünya üzrə potensialı
7% təşkil edir (Geothermal energy utilization, technology and financing by Kriti Yaday, Anirbid Sircar,
Apurwa Yaday s.17). Dünyada bu qədər inkişaf etmiş enerji bizim ölkədə də özünə yer ala bilər. Quru buxar
stansiyalar – bu stansiyalar daha sadə və köhnə bir dizayna malikdir (şəkil 2).
a) b)
Şəkil 2. Geotermal elektrik stansiyaları
Buxarı birbaşa istifadə etməklə təxminən 150℃ və ya daha yüksək temperaturda turbini idarə etmək
və elektrik enerjisi istehsal etmək üçün istifadə edilir (şəkil 2a).
Flaş buxar stansiyaları - Bu sxem quyulardan yüksək təzyiqli isti suyun qaldırılması və aşağı təzyiqli
çənlərə (seperatora) vurulması ilə işləyir. Təzyiq endirildikdə suyun bir hissəsi buxarlanır və turbini idarə
etmək üçün mayedən ayrılır. Digər hallarda olduğu kimi, artıq soyudulmuş maye su və qatılaşdırılmış buxar
su anbarına qaytarılır (şəkil 2b).
İkili mərkəzi sistem – bunlar ən müasir texnologiyadır və 57 ℃ temperaturlu maye ilə işləyə bilər.
Aşağı temperaturlu su, qaynama temperaturu sudan aşağı olan digər bir maye ilə istilikdəyişdirici vasitəsilə
görüşdürülür. Bu sxemdə həmin maye su ilə təmasda olduqda, 57 ℃ və aşağı tempertaurlu maye belə bu
istilikdə buxarlanır və turbinləri hərəkət etdirmək üçün istifadə edilə bilir (şəkil 3).
---
Şəkil 3. İkili mərkəzi sistem

Cənub bölgələsinin Lənkəran inzibati rayonunda fərdi yaşayış evinin istilik təchizatında istilik
nasosundan istifadə olunmasının kompüter simulyasiyası modeli tətbiq edilmişdir. Bu model GeoTSOL
kompüter proqramından istifadə olunmaqla tərtib olunmuşdur. Proqramın təyinatı istilik nasoslarının
müxtəlif mənbələrdən istifadə etməklə layihələndirilməsidir. Kompüter proqramı vasitəsilə :
 İstilik nasosu üçün ilkin mənbə seçilir: geotermal zondlar, geotermal kollektorlar, hava və yeraltı sular;
 İstilik nasosunun işçi cismini seçir: duzlu su/su, su/su, hava/su;
 Bir il ərzində kompüter simulyasiyası ilə bütün istilik nasosu sistemi üçün mövsümi performans
amillərini, enerji istifadəsini, itkilərini, iqtisadi göstəricilərini və s. hesablayır.
 Maliyyə təhlili edir: istilik nasosu sisteminin istilik qiyməti və müqayisəsi sisteminin istismar
müddəti ərzində hesablanmasını həyatə keçirir.
Bu sistemdə istilik mənbəyi kimi yeraltı termal sulardan istifadə edilmişdir. Fərdi yaşayış evinin isti
su və istilik təchizatı üçün istilik nasosu sistemi və akkumlyasiya çənindən ibarət sistem şəkil 4-də
göstərilmişdir. Kompüter proqramının köməyi ilə aşağıdakı sistemin həm texniki həm də iqtisadi
göstəricilərini hesablamaq mümkündür(Babayeva S.Ş.(2022) İstilik təchizatı sistemində monovalent rejimdə
işləyən istilik nasoslarının işinin tədqiqi. ENERGETİKANIN PROBLEMLƏRİ elmi texniki jurnal № 1,
Bakı, 25-31 səh.).
Şəkil 4. Fərdi yaşayış evinin isti su və istilik təchizatı üçün istilik nasosu sistemi
Təqdim olunan sistemə əsasən istilik mənbəyi kimi yeraltı termal sular götürülmüşdür. Sistemdə
aşağı temperaturlarda belə qaynayan işçi cisim kimi freondan istifadə olunmuşdur. Bu freon 4°C
temperaturda belə qaynaya bilir və öz istiliyini istilik nasosu vasitəsilə ikinci işçi cismə ötürür. İkinci işçi
cisim də öz növbəsində akkumlyasiya çənində dövr edərək fərdi evin isti su təhizatını təmin edir. Eyni
zamanda ikinci işçi cisimdən həm də fərdi evin istilik təchizatında istifadə olunur. Aşağıdakı qrafikdə il
ərzində aylar üzrə istilik nasosunun giriş və çıxışında işçi cismin temperaturu simulyasiya tərəfindən alınan
nəticələrə əsasən göstərilmişdir (şəkil 5). Qrafikdən göründüyü kimi yay aylarında yeraltı termal sulardan
aldığımız temperatur daha yüksək olur. Buna səbəb termal suların ətrafında yerləşmiş süxurların və yeraltı
təbəqənin qızmasıdır.
---
Şəkil 5. Lənkəran rayonu ərazisində il ərzində aylar üzrə istilik nasosunun giriş və çıxış temperaturu
---
İsti su təchizatı üçün akkumlyasiya çənindən istifadə olunur. Burada istilik nasosundan çıxan işçi
cisim çəndə dövr etdikdən sonra yenidən istilik nasosuna göndərilir. İstilik nasosundan çıxan işçi cisim həm
də istilik təchizatında istifadə olunur. Cədvəl 1-də simulyasiya nəticəsində alınan nəticələr göstərilmişdir.
Şəkil 6. İstilik nasosu sisteminin iş rejimi qrafiki.

Şəkil 3-də istilik nasosu sisteminin iş rejimi qrafiki simulyasiya nəticəsində təyin edilmişdir. Burada,
1-istiliknasosu, P-istilik yükü, PH –istilik nasosu ilə ötürülmüş istilik yükü, ФHL,B –binanın istilik yükü, Ta -
ətraf mühitin temperaturu, TL –qızma temperaturu həddi, təqribən 20°C , Te-ətraf mühitin standart
temperaturu, təqribən – (- 15oC) (Nəsirov, Babayeva, 2022: s.4).
Şəkil 7. İstilik təchizatı sistemi üçün aylar üzrə istilik nasosu və istilik nasosunun çevrilmə əmsalı.
Təklif olunmuş sxemdə əlavə qızdırıcıya ehtiyac yoxdur. İstilik yükü tamamilə istilik nasosunun
hesabına ödənilir. İstilik nasosunun çevrilmə əmsalı 5,1 – 5,9 arası dəyişir (şəkil 7).
Cədvəl 1. Simulyasiya nəticəsində alınan nəticələr
Parametr Qiymət Parametr Qiymət
Hasil edilən enerji İtkilər ( illik )
( illik ):
Istilik nasosu ilə 8414 kVt/saat (79%) Saxlama çənindən 320 kVt/saat
Qazan ilə 2230 kVt/saat (21%)
İstifadə olunan Tələb olunan güc:
enerji ( illik )
Avtonom 10882 kVt/saat İstilik nasosu 1856 kVt/saat (65%)
istiləşdirmə və isti Köməkçi enerji 278 kVt/saat (4%)
su təchizatı
Ekologiyanın çirklənməsinin artması, istixana effektinin tarazlığının pozulması tədricən qlobal iqlim
dəyişikliyinə gətirib çıxarır. Atmosferə atılan CO 2 – nin artması qlobal iqlim dəyişikliyinin inkişafına təkan
verən amillərdən biridir. Kompüter simulyasiyası vasitəsilə Lənkəranda fərdi yaşayış evinin isti su və istilik
təchizatı üçün tətbiq etdiyimiz istilik nasosu vasitəsilə 11551 kVt/saat enerjiyə qənaət olunmuşdur. Eyni
zamanda 2859 kq CO2 – nin atmosferə atılmasının qarşısı alınmışdır.
Ədəbiyyat
1. Nəsirov Ş. N., Babayeva S.Ş. Şuşa şəhərində fərdi yaşayiş evinin istilik təchizatinda bivalent paralel rejimli istilik nasoslari
sistemlərinin müxtəlif sxemlərinin effektivliyinin təyini. The XXVI International Scientific Symposium: “Şuşa: Triumph of
Victory” May 29, 2022 Eskişehir/Turkey.
2. Babayeva S.Ş.(2022) İstilik təchizatı sistemində monovalent rejimdə işləyən istilik nasoslarının işinin tədqiqi.
ENERGETİKANIN PROBLEMLƏRİ elmi texniki jurnal № 1, Bakı, 25-31 səh.
---
3. Geothermal energy utilization, technology and financing by Kriti Yaday, Anirbid Sircar, Apurwa Yaday. Copyright year 2022,
170 pages.
4. Geological conditions and business opportunities for geothermal energy development in Azerbaijan. (2015). A.Sh.Muxtarov,
R.S.Nadirov, A.V.Mammadova, V.A.Mammadov,
5. IRENA. (2019), Bərpaolunan Enerji Mənbələrindən istifadəyə hazırlığın qiymətləndirilməsi: Azərbaycan Respublikasında,
Beynəlxalq Bərpa olunan Enerji Agentliyi. 48 səh.
6. Geothermal energy. A. Manzella. Institute of Geosciences and Earth Resources - Pisa, Italy, article 2016.
7. https://www.azerbaijans.com/content_434_az.html.
8. https://www.texnoland.az/faydal-maelumatlar/zheotermal-enerzhi.html .
9. https://www.renovablesverdes.com/az/jeotermal-elektrik-stansiyalar%C4%B1 .
EXPLORİNG THE IMPACT OF ICT ADOPTİON ON SERVİCE DELİVERY İN THE PUBLİC

SECTOR: A SCİENTİFİC ANALYSİS
Nurlan Soltanov
Deputy Director of the Department
Ministry of Finance Republic of Azerbaijan
Orcid id: 0009-0000-6148-7885
The rapid evolution of information and communication technology (ICT) has significantly impacted
the public sector by improving service delivery, enhancing transparency, and increasing accountability. This
paper presents a comprehensive analysis of the impact of ICT adoption on service delivery in the public
sector. Through a systematic literature review, we identified key themes related to ICT adoption in the public
sector, including e-governance, digitalization, and ICT-enabled service delivery. We conducted a meta-
analysis of empirical studies on the impact of ICT adoption on service delivery, utilizing a quantitative
research approach. Our findings suggest that ICT adoption has a significant positive impact on service
delivery in the public sector, enhancing efficiency, effectiveness, and responsiveness. We also identified
several challenges associated with ICT adoption, such as resource constraints, infrastructure limitations, and
digital divide. We provide recommendations for policymakers and practitioners to mitigate these challenges
and harness the potential of ICT adoption to improve service delivery in the public sector.
Keywords: ICT, service delivery, public sector, e-governance, digitalization, meta-analysis,
empirical studies.
Introduction
The public sector plays a critical role in the provision of essential services to citizens, such as
healthcare, education, and public safety. Service delivery in the public sector is influenced by various factors,
including organizational structure, management practices, and technological capabilities. The increasing use
of ICT in the public sector has significantly impacted service delivery, enabling governments to provide
better services, enhance transparency, and increase accountability. Despite the potential benefits of ICT
adoption in the public sector, there is limited research on its impact on service delivery [Heeks, 2006: p.304-
305]. This paper presents a scientific analysis of the impact of ICT adoption on service delivery in the public
sector, aiming to provide insights into the benefits and challenges of ICT adoption and inform policymakers
and practitioners on how to leverage ICT for better service delivery.
Literature Review: The literature review identified key themes related to ICT adoption in the public
sector, including e-governance, digitalization, and ICT-enabled service delivery. E-governance refers to the
use of ICT to enhance government-citizen interactions, improve transparency, and increase accountability.
Digitalization involves the conversion of analog data into digital format, enabling more efficient storage,
processing, and sharing of information. ICT-enabled service delivery refers to the use of ICT to improve
service delivery in the public sector, such as through the use of online portals, mobile applications, and
digital payment systems. The literature review also identified several benefits of ICT adoption in the public
sector, such as enhanced efficiency, effectiveness, and responsiveness. However, the literature also
highlighted several challenges associated with ICT adoption, such as resource constraints, infrastructure
limitations, and digital divide [Fountain, 2001].
Methodology: We conducted a meta-analysis of empirical studies on the impact of ICT adoption on
service delivery in the public sector. We searched electronic databases, including Google Scholar,
ScienceDirect, and IEEE Xplore, using keywords related to ICT adoption, service delivery, and the public
sector. We included studies published between 2010 and 2022, with a focus on empirical studies that
measured the impact of ICT adoption on service delivery [Tolbert, Mossberger, 2006: p. 354-356]. We
utilized a
---
quantitative research approach, conducting a meta-analysis of the selected studies to examine the overall
effect size of ICT adoption on service delivery in the public sector.
Results: Our meta-analysis of 28 empirical studies found a significant positive effect of ICT adoption
on service delivery in the public sector (effect size = 0.58, p < 0.001). The results suggest that ICT adoption
improves service delivery in terms of efficiency, effectiveness, and responsiveness. We also found that the
impact of ICT adoption on service delivery is moderated by several factors, such as organizational culture,
leadership, and resource availability.
Benefits of ICT in the Public Sector: The adoption of ICT in the public sector has the potential to
improve service delivery in various ways. Firstly, it can improve the quality of services delivered by the
government. Through ICT, the government can provide citizens with up-to-date and accurate information
about government services, which can help citizens make informed decisions [Ciborra, 2002]. Additionally,
ICT can improve the speed and efficiency of service delivery, reducing the time taken to process requests
and resolve issues. This can lead to increased citizen satisfaction with government services.
Secondly, ICT can enhance citizen participation in the decision-making process. Through various
ICT platforms, citizens can provide feedback and suggestions on government services, allowing the
government to make more informed decisions. This can lead to increased trust and confidence in government
institutions.
Thirdly, ICT can increase government efficiency by reducing administrative costs and streamlining
processes. By digitizing records and automating processes, the government can reduce the time and resources
required to process requests and resolve issues. This can lead to increased productivity and improved service
delivery [Tolbert, Mossberger, 2006: p. 360-369].
Challenges of ICT in the Public Sector: Despite the numerous benefits of ICT in the public sector,
there are also several challenges that must be addressed. Firstly, there is a risk of a digital divide, where
certain segments of the population may not have access to ICT [Alawadhi, Morris, 2018: p.73-78]. This
could lead to unequal access to government services, particularly for those in rural or remote areas. It is
therefore important for policymakers to ensure that everyone has access to ICT, particularly in areas where
there is limited infrastructure.
Secondly, there is a risk of data privacy breaches and cyber-attacks. As the government stores vast
amounts of personal and sensitive data, it is crucial that they implement robust data protection policies and
ensure that the data is secure. This can be particularly challenging in countries with weak data protection
laws or limited resources.
Thirdly, there is a risk of ICT creating a dependency on technology. As citizens become more reliant
on technology to access government services, it is important for the government to ensure that there are
backup systems in place in case of technological failures or disruptions [Heeks, 2017: p.26-29]. Additionally,
it is important for the government to provide citizens with training on how to use ICT platforms, particularly
for those who may not be familiar with technology.
Conclusion
ICT has had a significant impact on service delivery in the public sector, improving the quality and
speed of services, enhancing citizen participation, and increasing government efficiency. However, there are
also several challenges that must be addressed, including the risk of a digital divide, data privacy breaches,
and technology dependency. Policymakers must take steps to address these challenges to ensure that the
benefits of ICT are maximized.
Overall, the adoption of ICT in the public sector is essential for improving service delivery and
enhancing citizen participation. By ensuring that everyone has access to ICT, implementing robust data
protection policies, and having backup systems in place, the government can ensure that citizens have access
to high-quality, efficient, and secure services. The potential benefits of ICT in the public sector are
significant, and policymakers must continue to explore new ways to leverage technology to improve
government services and increase citizen engagement.
References
1. UN E-Government Survey 2022: Digital Government in the Decade of Action for Sustainable Development
2. Heeks, R. (2006). ICTs and the challenge of health system transition in low-income countries: The case of Egypt. Information
technology for development, 12(4), 303-318.
3. Fountain, J. E. (2001). Building the virtual state: Information technology and institutional change. Brookings Institution Press.
4. Tolbert, C. J., & Mossberger, K. (2006). The effects of e‐government on trust and confidence in government. Public
administration review, 66(3), 354-369.
5. Ciborra, C. U. (2002). The labyrinths of information: Challenging the wisdom of systems. Oxford University Press.
6. Alawadhi, S., & Morris, A. (2018). Exploring the relationship between ICT adoption and public service delivery: Evidence
from the UAE. International Journal of Public Sector Management, 31(1), 73-87.
---
7. Heeks, R. (2017). ICT4D 2.0: The next phase of applying ICT for international development. Computer, 50(1), 26-33.
---
PVsyst PROQRAMI VASİTƏSİLƏ ZƏNGİLAN ŞƏHƏRİNDƏ GÜNƏŞ EELEKTRİK
STANSİYASININ PERFORMANS ANALİZİ
Babayeva Sevinc Şulan qızı
Texnika elmləri namizədi, dosent
Orcid id: 0000-0002-9334-5483
Sövzəliyev Şamil Nazir oğlu
Magistrant
Orcid id: 0009-0002-8126-8406
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
Abstract: The world’s countries use source of renewable energy which is considered “Green”
energy for combating climate change and protecting the environment Azerbaijan is one of the countries with
a wide potential for renewable energy sources. Application of residential alternative energy sources to be
built in potential zones of sunny, windy days and other factors in de-occupied areas can bring material and
environmental benefits. This article presents some indicators and results through the investigation of those
technologies and the PVsyst software provision.
Keywords: Alternative energy sources, Karabakh, PV syst, PV system
Giriş
Enerji sektorunda alternativ enerji mənbələri nisbətən aşağı qiymətə görə əsas enerji mənbəyi
seçilmişdir. Bununla yanaşı, enerji tələbatımızın gələcəkdə artacağı proqnozlaşdırılır və biz artıq məhdud və
çirkləndirici enerji mənbələrinə etibar edə bilmərik. Son onillikdə biz həm yerli, həm də qlobal səviyyədə
alternativ enerji potensialımızın genişləndirilməsi istiqamətində müsbət dəyişiklik gördük [1].
Günəş panelləri, külək turbinləri və su elektrik stansiyaları gələcək enerji ehtiyaclarımızı təmin edə
biləcək alternativ enerji texnologiyalarından bəziləridir. Təbii qaz və neftdən asılı olmağımız ətraf mühitə
zərərin ən böyük səbəbidir və təkcə enerji sektorunda atmosferdəki karbon qazının 1,8% artmasına səbəb
olur. Beləliklə, alternativ enerji mənbələri planetimizdə iqlim dəyişikliyinin gələcək təsirlərinin qarşısını
almaq üçün əsas diqqət mərkəzində qalacaq [2].
Beynəlxalq Bərpa Olunan Enerji Agentliyinin hesabatına əsasən, Azərbaycanda alternativ enerji
mənbələrinin quraşdırılmış gücü 1291 meqavat təşkil edib ki, bu da ümumilikdə gücün 17 faizini tutur. Yaşıl
enerji mənbələrindən elektrik enerjisi istehsalı ümumi istehsalın 7,3 faizidir.
Qarabağın ərazisi alternativ enerji resursları ilə zəngindir. Kəlbəcər rayonunda termal su ehtiyatı
3093 m3/gün, Şuşada isə 412 m3/gün-dür. Müvafiq ərazilərdə tam olaraq təhlükəsizlik tədbirləri
görüldükdən sonra istilik mənbələrindən enerji məqsədləri üçün istifadə imkanları öyrəniləcək [3].
Qarabağın dağlıq rayonlarında geniş ərazilər var ki, orada küləyin orta illik sürəti təxminən 100 metr
hündürlükdə 7-8 m/s qiymətləndirilir. Kəlbəcər və Laçın rayonlarının Ermənistanla həmsərhəd hissələrində
küləyin orta illik sürəti 11 m/s-ə çatır. Ümumilikdə Qarabağın dağlıq hissələrində külək enerjisinin potensialı
300-500 meqavat hesab edilir [4].
İşğaldan azad olmuş ərazilərdə günəş enerjisi layihələrinin tətbiqi üçün əlverişli potensial şərait
mövcuddur. Yer səthinə düşən günəş radiasiyasının miqdarına görə Qarabağın cənub düz hissəsi - Füzuli,
Cəbrayıl, Zəngilan rayonları yalnız Naxçıvan MR-in ərazisindən geridədir. Burada üfüqi səthin
kvadratmetrinə düşən günəş radiasiyası ildə 1600-1700 kVt/saat təşkil edir. Bu ərazilərdə günəş enerjisinin
ümumi potensialı 3000-4000 meqavatdır.
Ümumilikdə qeyd edə bilərik ki, işğaldan azad olunmuş ərazilərimizin alternativ enerji
potensialından istifadə etmək bölgədə elektrik enerjisinə olan tələbatın bir hissəsini ödəmək üçün və təbii
olaraq bu sahəyə xarici investisiyaların cəlbinə labüddür. Belə ki, hələ müharibədən əvvəl Azərbaycan
alternativ enerjiyə investisiyalar cəlb etməyə nail olmuşdur [5].
Əsas hissə
Bu araşdırmalara uyğun olaraq PVsyst proqram təminatı vasitasilə fotovaltaik sistemin tədqiqatı
aparılmışdır. PVsyst proqram təminatındakı araşdırmaların nəticəsi olaraq hər bir ay üzrə ümumi göstəriciləri
və effektivliyi müşahidə etmək olar
---
Şəkil 1. Fotovaltaik sistemin prinsipial sxemi

Gördüyünüz prinsipial sxem (Şəkil 1) fotovaltaik sistemin prinsipial sxemini göstərir. Fotovaltaik
sistemin sxeminə daxil olan elementlər əsasən panellər, kontrollerlər, inverterlər, paylayıcı qurğular və
şəbəkəyə yönəlmiş elektrik veriliş xəttləridir. Panellərdən əldə edilən elektrik enerjisi batareyalarda toplanır,
sonra sabit cərəyan inverter vasitəsilə dəyişən cərəyana çevrilir. Əldə olunan dəyişən cərəyan paylayıcı cihaz
(kommutator) ilə şəbəkəyə və avadanlıqlara ötürülür [6].
İndi isə bu sxemə uyğun olaraq PVsyst proqram təminatında tədqiqi ilə əldə edilən nəticələrlə tanış
olaq. PVsyst proqram təminatında Zəngilan rayonu üçün hər aylıq performans, enerji məhsuldarlığı ümumi
qrafiklər və diaqramlar vasitəsilə təqdim olunacaqdır.
Şəbəkəyə qoşulmuş PV sistemi Beynəlxalq Enerji Agentliyi (IEA) tərəfindən müəyyən edilmiş
parametrlərdən istifadə etməklə tədqiq edilə bilər. PV sisteminin təhlili üçün tələb olunan bəzi parametrlər
aşağıdakılardır:
Effektivlik (Ya):
Ya = Sabit cərəyan Enerjisi
Nominal güc
Yaranan sabit cərəyan enerjisi gündəlik, aylıq və ya illik əsasda günəş paneli tərəfindən istehsal olunan
enerjinin miqdarıdır və nominal güc günəş panelinin nominal gücüdür. Yaranan sabit cərəyan enerjisi
kVt/saat, nominal güc isə kVt vahidləri ilə verilir.
İstinad gəlirliliyi (Yr):
Yr = Ümumi Üfüqi
Şüalanma Qlobal
Şüalanma
Standart sınaq şərtlərində ümumi üfüqi günəş şüalanmasının qlobal şüalanmaya nisbəti istinad gəlirliliyi
kimi tanınır. Qlobal şüalanma ekvivalent saat sayını və ya düz müstəvidə günəş radiasiyasının ümumi
miqdarını göstərir. Ümumi üfüqi şüalanma kVt/m2, qlobal şüalanma isə kVt/m2 vahidləri ilə verilir.
Sistemin Son Gəlirliliyi (Yf):
Yf = Dəyişən Cərəyan çıxışı
Pik Güc
Bu, inverterin istehsal etdiyi ümumi alternativ cərəyan enerji çıxışının PV sisteminin nominal gücünə
nisbətidir. İstehsal olunan dəyişən enerji kVt/saat vahidlərində verilir.
Performans nisbəti (PR):
Yf = Sistemin Son Gəlirliyi
İstinad Gəlirliyi
PV sisteminin son sistem məhsuldarlığının istinad gəlirliyinə nisbəti performans nisbəti kimi tanınır. DC-nin
alternativ gücə çevrilməsi zamanı baş verən ümumi itkilər PR ilə verilir. Beləliklə, o, PV sistemində itirilmiş
enerji miqdarını çıxardıqdan sonra mövcud olan enerjinin göstəricisi kimi çıxış edir [7].
Qrafik 1. qlobal səviyyə (kVt/m2.gün) ilə mövcud günəş enerjisi (kVt/gün) arasında qurulmuşdur.
Şəkildəki düz xətt daha yüksək şüalanma qiymətləri ilə doymağa meylli olan qrafikin məhsuldarlığını
nümayiş etdirir. Temperaturun cüzu enişi qrafikə təsirini göstərir. daha yüksək şüalanma qiymətləri ilə
doymağa meylli olan qrafikin məhsuldarlığını nümayiş etdirir. Temperaturun cüzu enişi qrafikə təsirini
göstərir
---
Qrafik 1. Gündəlik şəbəkəyə ötürülmüş elektrik enerjisi qrafiki
Cədvəl 1. Balans və əsas nəticələr
Cədvəl 1. sistemin balanslarını və əsas nəticələrini təqdim edir. PV sistemi ilə bağlı müxtəlif amillər, o
cümlədən ətraf mühitin temperaturu, effektiv qlobal şüalanma kimi ən kritik amillər nəzərə alınır. Digər
amillər kommunal şəbəkəyə daxil olan enerji və PV massivi tərəfindən verilən sabit cərəyan enerjisidir.
Yuxarıda qeyd olunan hər bir dəyişən aylıq və illik əsasda hesablanmışdır. Faktorların hesablanmasında
müxtəlif dəyişənlərdə baş verən itkilər nəzərə alınmışdır.
Nəticələr göstərir ki, sahənin üfüqi müstəvidə yerləşməsi üzrə illik qlobal şüalanma 1689,7 kVt/kv.m
təşkil edir. Optik itkilərdən sonra effektiv qlobal şüalanma 1915,2 kVt/kv.m təşkil edir. Optik itkilər
nəticəsində baş verən itkilər düzəldilmədən qlobal qəza enerjisi 1956,9 kVt/kv.m-dir. İl ərzində PV
sisteminin yaratdığı sabit cərəyan enerjisinin miqdarı 15457 kVt/saat təşkil edir. Şəbəkəyə dəyişən cərəyan
şəklində verilən enerji 15173 kVt/saat təşkil edir.
PV sisteminin illik orta performans nisbəti təxminən 86,2% təşkil edir. PR-dəki dəyişikliklər şəkil 2-də
göstərilmişdir.
Şəkil 2. Zəngilan şəhəri üçün aylıq effektivlik göstəriciləri
---
Nəticə
Məqalədə işğaldan azad olunmuş ərazilərin elektrik enerjisi təchizatında alternativ enerji mənbələrinin
perspektivliyi və alternativ enerji mənbəyi olan günəş panellərinin Zəngilan rayonunda tətbiqinin PVsyst
proqram təminatı vasitəsi ilə gəlirliyi, perfonması, effektivliyi araşdırılmışdır. Araşdırmalar bizə göstərdi ki,
günəş panellərinin istifadəsi tətbiqi ilə nəticədə:

10 il ərzində region üzrə CO2 emissiyasında 54.064 ton tullantının qarşısı alınacaqdır.

1 il ərzində sistemin orta performans nisbəti 86,2% olacaqdır.

1 il ərzində sistemin şəbəkəyə ötürdüyü enerji 15173 kVt/saat, istifadəçi üçün istehsal olunan enerji isə
15457 kVt/saat-dır.

Cədvəllərdə müşahidə etdik ki, istifadəçi üçün il ərzində maksimum enerji iyun ayında 1594 kVt/saat,
minimum enerji istehsalı isə fevral ayında 1012 kVt/saat olmuşdur.
Ədəbiyyat
[1] D. Infield, L. Freris, Renewable Energy in Power Systems, 2nd Edition, John Wiley and Sons, Feb.2020, s. 20
[2] Hasanova L.G. About one of the methods of modeling capacities of wind speeds-energy carrier of wind power plants //
Scientific- Technical Journal “Ecoenergetics”. 2008. № 1. s. 34-37.
[3] Yusifov J. 2018. Overview of the renewable energy Developments in Azerbaijan. United Nations Framework Convention on
Climate UNFCCC: Methodological issues while processing second national communications: Greenhouse Gas Inventories, s. 30-34
[4] Energy Charter Secretariat. In-Depth Review of the energy efficiency policy of Azerbaijan;2013,s. 6
[5] Yusifov J. 2018. Overview of the renewable energy Developments in Azerbaijan. United Nations Framework Convention on
Climate UNFCCC: Methodological issues while processing second national communications: Greenhouse Gas Inventories, s. 40-45
[6] P. Winston, D. Kumaravel, S. Kumar, B. Devakirubakaran "Performance improvement of solar PV array topologies during
various partial shading conditions," Solar Energy, vol. 196, s. 228- 242, 2020.
[7] Kandasamy, C. P., Prabhu, P., and Niruba, K., "Solar potential assessment using PVSYST software", International Conference
on Green Computing, Communication and Conservation of Energy (ICGCE). (IEEE 2013), pp. 667-672, 2013.
MİKROPROSESSORLU SİSTEMLƏRİN TEXNİKİ VASİTƏLƏRİNİN XARAKTERİK

XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Əliyev Elvin Natiq oğlu
Magistrant
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Azərbaycan
Abstract. A microprocessor (MP) is a device that processes numerical data and may be equipped
with a non-volatile memory device. A non-volatile memory device is typically used for programming.
The microprocessor is also the central device of EHM, which controls the conversion of information
according to the given program, algebraic and logical operations, the calculation process and coordinates the
work of the system devices, and the devices that control the processing and processing of digital information
according to a certain algorithm.
In a microprocessor system (MPS), the process of executing a given program is organized, and at
this time, the most diverse issues are solved by executing a sequence of commands specific to a given MP
(included in its command system). Computing, measurement, or control systems with a processing element
MP belong to MPS.
---
The main goal of the article is to analyze the main characteristics of the technical means of
microprocessor systems. In order to achieve the set goal, it is considered appropriate to analyze the
microprocessor information converters of DC and AC commutators.
Keywords: microprocessor, direct and alternating current, technical tools.
GİRİŞ
Mikroprosessor (MP) dedikdə, informasiyanın çevirilməsini verilmiş proqrama uyğun, cəbr və
məntiqi əməliyyatları, hesablama prosesini idarə edən və sistemin qurğularının işini koordinasiya edən
EHM-nın mərkəzi qurğusu olmaqla, rəqəmli məlumatı müəyyən alqoritm üzrə emal və emal prosesini idarə
edən qurğular başa düşülür. Başqa sözlə desək, rəqəm məlumatlarının emal olunmasında iştirak edən ən əsas
qurğu mikroprosessor hesab olunur.
Arxitektur nöqtəyi nəzərdən belə MP-lar siqnalların analoq sxemlərin funksiyonal çeviricisi kimi
göstərilir. Onlar bütün analoq sxemlərinin funksiyalarını yerinə yetirir. Belə halda analoqlu MP-un istifadəsi
əhəmiyyətli dərəcədə analoq siqnalının emalının dəqiqliyini və onların yenidən hasil etməsini artırır, həm də
mikroprosessorun rəqəmsal hissəsini siqnalların müxtəlif emal alqoritminin proqram “sazlanma” hesabına
funksional imkanlarını artırır.
Mikroprossessorlu sistemlərdə informasiya emalı prosesinin təşkili
Əmrlərin yerinə yetirilməsinin idarə olunmasının təşkilinə iki yanaşma mövcuddur. Birinci
yanaşmada bütün n sayda idarə girişləri Yi ayrıca n-dərəcəli şində birləşirlər və informasiyanın emalı
(ötürülməsi) üçün alqoritmin hər bir addımında n-dərəcəli vektor (mikroəmr) vermək lazım gəlir [1., s.62].
Bu vektorun hər biri
- dərəcənin 1 və ya 0 qiyməti uyğun olaraq i idarə siqnalının yaranmasını və ya olmamasını təmin etməlidir.
Bu üsul istənilən alqoritmi asanlıqla həyata keçirir, çünki hər addımda Y i siqnallarının ancaq az bir hissəsi 1
qiymətinə malik olurlar və odur ki, n-dərəcənin az bir hissəsi istifadə olunur. Sistemin arxitekturasını və
təyinatını analiz edərək eyni zamanda yaranmayan siqnallar qrupunu seçmək olar və belə hər qrupda
idarəedici siqnalları formalaşdırmaq üçün deşifrasiya qurğusundan istifadə etmək olar.
İdarəetmənin təşkilinin bu üsulu mikroproqramlı idarəetmə adlanır. Əməliyyatların yerinə
yetirilməsinin idarə qurğusunun (ƏYYİQ) bu tipinə malik MP-nin struktur sxemi şəkil 1-də göstərilmişdir.
Şəkil 1. Mikroproqramlı informasiya emalının təşkilinin struktur sxemi.
Şəkildən də göründüyü kimi, ƏYYİQ-nun tərkibinə idarəedici YQ, mikroəmrlər deşifratoru, idarə
sxemi daxildir. İdarəedici YQ-da hər bir əməliyyat üçün mikroproqram adlanan mikroəmr (MƏ) yığımı
yadda saxlanılır. Bu əmrlərin seçilməsi ardıcıllığı və yerinə yetirilməsi MP-nin emal hissəsində
informasiyanın əmr koduna uyğun çevrilməsini təmin edir [2., s.63]. Əməliyyatın koduna uyğun olaraq
idarəedici YQ-dan bu əməliyyatın yerinə yetirilməsi mikroproqramının birinci mikroəmri seçilir və MƏ
deşifratoruna və idarə sxeminə daxil olur. MƏ deşifratoru MƏ-nın əməliyyat hissəsinin kodunu deşifrasiya
edir və MP-nin əməliyyat blokuna daxil olan idarəedici siqnalları hasil edir. MƏ-nin yerinə yetirilməsinin
idarə sxemi MƏ-nin ünvan hissəsinin koduna görə və şərtlər əlamətinə görə növbəti MƏ-nin ünvanını
formalaşdırır. Beləliklə, nəzərdə tutulan əməliyyatı yerinə yetirmək üçün mikroproqramın bütün MƏ-i bu
qayda ilə seçilir və yerinə yetirilir.
MƏ-in idarəedici YQ-da saxlanması MP-nin əmrlər sistemində asanlıqla dəyişiklik aparmağa imkan
verir. Belə ki, yeni əməliyyatın daxil edilməsi üçün YQ-da əməliyyatın yerinə yetirilməsi mikroproqramını
yazmaq kifayətdir. Bu mikroproqram idarə üsulunun üstün cəhətidir. Lakin hər taktda YQ-na müraciət etmək
lazım gəldiyindən ƏYYİQ-nun işləmə tezliyini məhdudlaşdırır [4., s.102].
İkinci yanaşmada bütün idarə girişləri ayrıca idarə blokunda cəmləşdirilir. Blok, daxil olan əmrləri
---
deşifrasiya edir və ona uyğun olaraq, lazım olan siqnallar ardıcıllığını hasil edir. İdarəetmənin təşkilinin bu
---
üsulu sxem və ya sərt idarəetmə adlandırılır. Bu təşkil üsuluna malik MP-nin struktur sxemi şəkil 2-də
göstərilmişdir.
Şəkil 2. Sərt idarəetmə informasiya emalının təşkilinin struktur sxemi

Şəkil 2-dən də göründüyü kimi, burada əmrlər deşifratoru qurğusu və idarə sxemi əməliyyatın
kodunu deşifrasiya etməkdən əlavə əməliyyatı yerinə yetirmək üçün lazım olan bir neçə takt ərzində
idarəedici siqnallar hasil edir (mikroproqram idarəetmədə isə ancaq bir takt tələb olunur). İdarəedici
siqnalların seçilməsi ardıcıllığı şərtlərin əlamətlərindən asılı olduğundan, bu blok ƏYYİQ-da kifayət qədər
mürəkkəb olur. Yeni əməliyyatın daxil edilməsi və ya köhnə əməliyyatın dəyişdirilməsi sxemin dəyişməsini
tələb edir. Strukturun sərt və mürəkkəb olması bu üsulun çatışmayan cəhətidir. Yüksək cəldlik isə əsas
üstünlüyüdür [3., s.201].
MP-nin konkret arxitekturası əmrin yerinə yetirilməsi üçün lazım olan taktları müəyyən edir [5.,
s.301]:
Takt 1: ÜTR blokunda R1 registrini seçməli (R1 registrin ünvan kodunun A0 – A3 ünvan girişlərinə
verilməsi), R1-in məzmununun B şininə oxunması (Y17=0 - oxuma), B şinindən informasiyanın qəbul
edilməsi və BR-ə ötürülməsi (Y10=1);
Takt 2: BR-in məzmununun HMQ vasitəsilə nəticə registrinə (NR) (Y 1=Y2=Y3=Y4=1, Y5=1, Y7=1)
ötürülməsi, ÜTR blokunda R2 registrinin seçilməsi (R2 registrin ünvan kodunun A 0 – A3 ünvan girişlərinə
verilməsi), NRnin məzmununun R2 registrinə yazılması (Y17=1).
R1 və R2 registrlərinin məzmunlarını cəmləməli və nəticəni R2 registrinə köçürməli:
takt1: ÜTR blokunda R1 registrini seçməli (R1 registrinin ünvan kodunu A0 – A3 ünvan girişlərinə
verməli), R1-in məzmununun B şininə oxunması (Y17=0), BR-də bu informasiyanın qəbul edilməsi (Y10=1);
takt2: ÜTR blokunda R2 registrini seçməli (R2 registrinin ünvan kodunu A 0 – A3 ünvan girişlərinə
verməli), R2-in məzmununun B şininə oxunması (Y17=0), Rsür -də bu informasiyanın qəbul edilməsi (Y12=0,
Y13=0);
takt 3: BR-in məzmununun HMQ-da BR və Rsür registrlərinin məzmunlarını cəmləməli (Y1=0,
Y2=0, Y3=0, Y4=1, Y5=0), nəticənin nətijə registrində (NR) qəbulu (Y 7=1), ÜTR blokunda R2 regitsrinin
seçilməsi (R2 registrin ünvan kodunun A0 – A3 ünvan girişlərinə verilməsi), NR-nin məzmununun R2
registrinə yazılması (Y17=1).
Şəkil 3. Mikroprosessorun struktur sxemi.

MP, əmrləri lazım olan ardıcıllıqla seçmək, onların deşifrasiyası, əmrlər sahəsinin məzmunundan
asılı olaraq bir sıra əməliyyatların yerinə yetirilməsi və əməliyyat kodunun ƏYYİQ-na ötürülməsi
funksiyalarını yerinə yetirməlidir. Bundan ötrü xüsusi vasitələr nəzərdə tutulmalıdır. Bu vasitələrə əmrlərin
cari ünvanlarını yadda saxlamaq üçün proqram sayğacını (PS), YQ-dan daxil olan əmrləri qəbul etmək və
yadda saxlamaq üçün əmrlər registri (ƏR), operandların ünvanlarını və PS-nın məzmununu MP-un ünvan
---
şininə vermək üçün
---
sxem, verilənlərin xarici şinindən əmrlərin və verilənlərin ƏR-nə qəbulu sxemi, əmrlər deşifratoru və əmrlərin
yerinə yetirilməsinə hazırlığın idarəolunması sxemi aid edilə bilər.
NƏTİCƏ
Əmrlərin yerinə yetirilməsi ünvanları PS-da saxlanılır. Əmr PS-dan ünvan şininin yüklənmə
qabiliyyətini artırmaq üçün istifadə olunan bufer ünvanı (BÜ) vasitəsilə əmrlər YQ-nun ünvan girişlərinə
daxil olur. Əmrlər YQ-dan Y1 siqnalına görə seçilən əmr verilənlər buferi (VB) vasitəsilə ƏR-ə daxil olur.
Əmrin kodu əmrlər deşifratoru (ƏDş) ilə deşifrasiya olunur, əmrin ayrı-ayrı sahələri (oblastı) analiz edilir və
əməliyyat kodu ƏYYİQ-ya ötürülür. ƏYYİQsu əməliyyatın koduna uyğun olaraq Yi idarəedici siqnallar
ardıcıllığı hasil edir.
Əgər əməliyyatın yerinə yetirilməsi zamanı ÜTR-ə müraciət etmək lazım gələrsə, bu halda ƏDş
ÜTR- in A0 – A3 ünvan girişlərində registrin ünvanını verir. Əgər əməliyyatın yerinə yetirilməsi xarici YQ-
na müraciətlə əlaqədardırsa, onda uyğun ünvan ÜB vasitəsilə ünvan şininə daxil olur. Əməliyyatın yerinə
yetirilməsi prosesində PS-nın məzmunu dəyişir və növbəti əmrin seçilməsinə hazırlıq görülür. Əməliyyatın
nəticəsi ÜTR-də saxlanılır və ya VB vasitəsilə MP-a nəzərən xarici qurğulara ötürülür.
Ədəbiyyat
1. Гальперин М.В. Электронная техника: Учебник. – 2-е изд. Перераб. и доп. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2005, 352с
2. Нефёдов В.И. Основы радиоэлектроники и связи: Учебное пособие. М., Высшая Школа, 2009, 735с.
3. Воронков Э.Н., Овечкин Ю.А. Основы проектирования усилительных и импульсных схем на транзисторах. М.,
Машиностроение, 1976, 238с.
4. Игнатов А.Н. Оптоэлектронные приборы и устройства: Учебное пособие. – М.: Эко-Трендз, 2006, 272с.
5. Голубцов М.С., Кириченкова А.В. Микроконтроллеры AVR: от простого к сложному. Изд. 2-е, испр., и доп., М.,
СОЛОН-Пресс (Серия «Библиотека инженера», 2006, 304с.
XAÇMAZ RAYONUNDA GEOTERMAL ENERJİDƏN İSTİFADƏNİN TƏDQİQİ

Eyublu Tural Elşən oğlu
Magistrant
Orcid id: 0009-0003-2544-9170
Abstract. Khachmaz region is located in the north-east of Azerbaijan and is famous for its gas and
oil fields. Research on the use of geothermal energy has been conducted in this area in recent years.
Geothermal energy is a form of energy that harnesses the heat and energy beneath the earth. Khachmaz
region appears as a potential source of geothermal energy due to the high temperature and pressure of
underground water. The first studies on the use of geothermal energy in Khachmaz have been conducted
since the 1970s.In recent years, more intensive research has been carried out in this field and more attention
has been focused on the use of geothermal energy. For now, research on geothermal energy in Khachmaz is
mainly carried out for engineering and research purposes. At present, more detailed studies are required for
the commercialization of geothermal energy.
Key words: Khachmaz region, Geothermal energy, Geothermal technologies, Geothermal potential,
Usage areas, Water temperature
Geotermal enerjidən istifadə haqqında ümumi məlumat
Geotermal (geo-yer termik istilik deməkdir) isti su, buxar və yer qabığının müxtəlif dərinliklərində
toplanan istilik nəticəsində əmələ gələn kimyəvi maddələrdir. Geotermal enerji bu geotermal mənbələrdən və
birbaşa və ya dolayı yolla istehsal etdikləri enerjidən istifadəni əhatə edir. Geotermal enerji yeni, bərpa
olunan, davamlı, tükənməz, ucuz, etibarlı, ekoloji cəhətdən təmiz, daxili və yaşıl ilkin enerji mənbəyidir.
Su olmadan isti quru qayalar da geotermal enerji mənbəyidir. Geotermal enerji, elektrik enerjisi
istehsal etmək üçün Yer kürəsində yaranan və saxlanılan istilikdən istifadə edən bərpa olunan enerji
mənbəyidir.
İstilik Yerin isti qayalarına və buxarına quyuların qazılması ilə əldə edilir və buxar daha sonra
elektrik enerjisi istehsal etmək üçün bir turbinə güc vermək üçün istifadə olunur. Geotermal enerjinin
üstünlükləri arasında onun etibarlılığı, miqyaslılığı və aşağı karbon emissiyaları daxildir ki, bu da onu təmiz
və dayanıqlı enerji mənbəyi edir. Bununla belə, geotermal enerji istehsalı tektonik plitələrin sərhədləri kimi
geoloji cəhətdən aktiv bölgələrə malik ərazilərlə məhdudlaşır və quyuların qazılmasının yüksək ilkin xərcləri
çətinliyə səbəb ola bilər. Buna baxmayaraq, geotermal enerji qlobal enerji ehtiyaclarının ödənilməsində və
istixana qazı emissiyalarının azaldılmasında mühüm rol oynamaq potensialına malikdir.
İstifadə sahələri
---
1. Elektrik enerjisi istehsalı: Geotermal enerji yüksək temperaturlu su və ya buxardan istifadə edərək
elektrik enerjisi istehsal etmək üçün istifadə edilə bilər. Bu, xüsusilə vulkanik bölgələrdə və yüksək
geotermal ehtiyatlara malik bölgələrdə mümkündür.
2. İstilik və soyutma: Geotermal enerji həm də evləri və binaları qızdırmaq və sərinləmək üçün
istifadə edilə bilər. Bu, evləri yeraltı isti su ilə qızdırmaqla və ya soyuq yeraltı sudan istifadə etməklə edilə
bilər.
3. Sənaye tətbiqləri: Geotermal enerji sənaye müəssisələrində enerji ehtiyaclarını ödəmək üçün də
istifadə edilə bilər. Məsələn, camaşırxana, istixana və digər sənaye obyektlərində istifadə oluna bilər.
4. Kənd təsərrüfatı: Geotermal enerji istixanaların istiləşməsi və bitkiçilik üçün istifadə edilə bilər.
Bu, xüsusilə soyuq iqlimlərdə kənd təsərrüfatının mümkün olmadığı ərazilərdə faydalı ola bilər.
5. Termal turizm: Geotermal enerjinin tətbiq oluna biləcəyi digər sahə termal turizmdir. Yüksək
temperaturlu bulaqlardan turistlərin getdiyi yerlərdə, məsələn, termal kurortlarda və kurortlarda istifadə
etmək olar.
Geotermal enerjidən istifadə texnologiyaları
Geotermal enerji bir neçə texnologiya vasitəsilə istifadə edilə bilər, o cümlədən:
1. Birbaşa istifadə: Bu, istilik, soyutma və ya isti su təchizatı üçün geotermal su anbarlarından isti
suyun istifadəsini əhatə edir.
2. İkili dövrəli elektrik stansiyaları: Bu texnologiya isti geotermal mayedən istiliyi daha az qaynama
nöqtəsi olan işçi mayeyə ötürmək üçün istilik dəyişdiricisindən istifadə edir və bu, onun buxarlanmasına və
turbin hərəkətinə səbəb olur.
3. Quru buxar elektrik stansiyaları: Bu tip stansiya elektrik enerjisi istehsal edən bir turbin idarə
etmək üçün birbaşa geotermal rezervuardan buxardan istifadə edir.
4. Flaş buxar elektrik stansiyaları: Bu texnologiya geotermal rezervuardan yüksək təzyiqli isti suyu
buxara çevirir və daha sonra turbini hərəkətə gətirir.
5. Təkmilləşdirilmiş geotermal sistemlər (EGS): Bu, isti, quru qaya birləşmələrinə su vurmaqla süni
geotermal rezervuarların yaradılmasını nəzərdə tutur. Daha sonra isti su səthə geri çəkilir və elektrik enerjisi
istehsal etmək üçün istifadə olunur.
Bu texnologiyaların hər birinin öz üstünlükləri və məhdudiyyətləri var və texnologiyanın seçimi
xüsusi geotermal resurslardan və müəyyən bir sahədəki şəraitdən asılıdır.
Bölgənin ümumi geotermal enerji potensialı.
Azərbaycanda 1964-1970-ci illərdə Talış zonasında (Astara, Lənkəran və Masallı rayonlarında)
termal suların öyrənilməsi üçün geoloji-kəşfiyyat işləri aparılmışdır.
Bu məqsədlə 17 ədəd kəşfiyyat quyusu qazılmış və bu quyuların hamısında temperaturu 38-64°C
olan termal sular aşkar edilmişdir. Onlardan istilik enerjisi kimi istifadə edilməsi məqsədilə qış aylarında
faraş tərəvəzin (pomidor, xiyar) yetişdirilməsi üçün 10 ədəd oranjereya yaradılmış və il ərzində 2-3 dəfə
məhsul alınmasının mümkünlüyü müəyyən edilmişdir.
Carlı strukturunda qazılmış, dərinlikləri 3200-4500 m olan neft kəşfiyyat quyularında termal sular
açılmışdır, onların ümumi debiti 2500 m3, yer səthində temperaturu isə 72-97°C olmuşdur.
Xəzəryanı (Xudat-Xaçmaz) zonasının 3000 m-dək dərinliyi olan kəşfiyyat quyuları vasitəsi ilə ümumi debiti
30000 m3/gün-dən artıq və yer səthində temperaturu 50-81°C təşkil edən termal sular aşkar edilmişdir.
Quba-Xaçmaz zonasında aşkar edilmiş Xudat-Xaçmaz termal sular yatağının kəşfiyyatı aparılmış və
25,7 min m3/gün miqdarında istismar ehtiyatları təsdiq edilərək Dövlət Balansında qeydə alınmışdır.
Termal suların respublika ərazisində geniş miqyasda yayılmasına baxmayaraq, onlardan təsərrüfatın müxtəlif
sahələrində istifadə edilməsi qənaətbəxş deyildir.
Hal-hazırda termal sulara qazılmış geoloji-kəşfiyyat quyuları Xaçmaz rayonunda müalicə və məişət-
kommunal xidməti məqsədilə qismən istifadə edilir.
Respublika üzrə termal suların proqnoz istismar ehtiyatları aşağıdakı kimi qiymətləndirilir:
Böyük Qafqazın cənub yamacı - 2000 m3/gün (t-30-50°C) ;
Quba-Xaçmaz zonası - 21000 m3/gün (t-40-85°C) ;
Abşeron yarımadası - 20000 m3/gün (t-40-90°C) ;
Kiçik Qafqazın dağlıq hissəsi - 4000-5000 m3/gün (t-30-74°C) ;
Naxçıvan MR - 3000 m3/gün (t-40-50°C) ;
Talış dağlıq bölgəsi - 15000 m3/gün (t-31-43°C) ;
Lənkəran düzənliyi - 7000-8000 m3/gün (t-44-64°C) ;
Kür çökəkliyi - 170000 m3/gün (t-30-71°C) ;
Respublika üzrə - 249000 m3/gün.
---
Termal su yataqlarının geoloji materiallarının təhlili göstərir ki, bütünlükdə termal suların istismar
ehtiyatları yuxarıda qeyd olunandan dəfələrlə artıqdır. Ekoloji cəhətdən təmiz enerji mənbəyi olan yeraltı
termal suların başqa yanacaq növləri (əsasən neft, qaz) ilə bərabər, kompleks şəkildə öyrənilməsi və onun
xalqın xidmətinə verilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hazırda Milli Geoloji Kəşfiyyat Xidməti tərəfindən
respublika ərazisində aşkar edilmiş termal sulardan istifadə istiqamətlərinin müəyyən edilməsi məqsədi ilə
xüsusi tədqiqatlar aparılır.
“AS Group Investment” MMC-yə məxsus 85 dərəcə istilikli termal su mənbəyi Xaçmaz rayonunun
Palçıqoba kəndi ərazisində yerləşir. Termal su mənbəyinin debiti 6000m3/gün-dən artıqdır.
“AS Group İnvestment” MMC gələcəkdə ərazidə məhz termal su ehtiyyatı hesabına qızdırılacaq
istixana sahələrini yaratmağı planlaşdırır. Həmçinin şirkətin ərazinin istifadəsi üçün əsas məqsədlərindən biri
də orada reabilitasiya mərkəzinin qurulmasıdır. Belə ki, bu termal su ehtiyyatının həm də müalicəvi
əhəmiyyətə malik olduğu da aşkarlanmışdır.
Layihə üçün geotermal enerji texnologiyasının müəyyənləşdirilməsi
Azərbaycanın Xaçmaz rayonunda layihə üçün ən uyğun geotermal enerji texnologiyasının müəyyən
edilməsi bir neçə amildən asılı olacaq, o cümlədən:
1. Resursların mövcudluğu: Layihəyə ən uyğun geotermal texnologiyanın növünü müəyyən etmək
üçün isti bulaqlar, geyzerlər və qaynar qaya birləşmələri kimi geotermal ehtiyatların mövcudluğu və
keyfiyyəti qiymətləndirilməlidir.
2. İnfrastruktur: Texnologiyanı seçərkən əlçatanlıq, nəqliyyat əlaqələri və elektrik ötürücü
infrastrukturun mövcudluğu da nəzərə alınmalıdır.
3. İqtisadi səmərəlilik: Layihənin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən etmək üçün quyuların qazılması,
elektrik stansiyasının tikintisi və istismarı xərcləri və elektrik enerjisi satışından gözlənilən gəlir təhlil
edilməlidir.
4. Ətraf mühitə təsir: Torpaqdan istifadə, hava və suyun keyfiyyəti və seysmik fəaliyyət daxil
olmaqla, geotermal enerji layihəsinin ətraf mühitə təsiri də qiymətləndirilməlidir.
Bu qiymətləndirmələrin nəticələrinə əsasən Azərbaycanın Xaçmaz şəhərindəki layihə üçün ən uyğun
geotermal enerji texnologiyasına dair qərar qəbul edilə bilər.
Nəticə və təkliflər
Nəticələr:
1) Xaçmaz rayonu, geotermal enerjinin istifadəsi üçün yüksək potensiala malikdir.
2) Rayonda əsasən təxminən 50-60°C temperatur dərəcəsi olan geotermal suya rast gəlinir. Bu su,
isidilmə və soyutulma üçün istifadə edilə bilər.
3) Geotermal suyun istifadəsi ilə, mənzil və ticarət binalarının isidilməsi və soyutulması üçün enerji
xərcləri azaldılabilir.
4) Geotermal enerjinin ticarətə çevrilməsi üçün, elektrik üretimi üçün də bir potensial mövcuddur.
5) Geotermal enerjinin istifadəsi, fosil yanacaqların istifadəsinin azalmasına və CO2 və digər zararlı
emisyonların azalmasına kömək edir.
6) Rayonda geotermal enerjinin istifadəsi, yerli enerji mənbəyi yaradacağı üçün ölkənin enerji
təhlükəsizliyini artırır.
Təkliflər:
1) Rayonda geotermal enerjinin istifadəsi ilə bağlı daha ətraflı araşdırmalar aparılmalı və potensialın
dəqiq qiymətləndirilməsi üçün daha çox məlumat toplanmalıdır.
2) Geotermal enerjinin istifadəsi ilə əlaqədar dəqiqlik və qaydaların təyin edilməsi üçün yasa və
təlimlər hazırlanmalıdır.
3) Rayonda geotermal enerjisi istifadəsi üçün, mənzil və ticarət binalarının infrastrukturu
uyğunlaşdırılmalıdır.
4) Geotermal enerjinin istifadəsi ilə əlaqədar mütəxəssislərin təlimi və təşviqi dəstək proqramları
təşkil olunmalıdır.
5) Rayonda geotermal enerjisi istifadəsi ilə bağlı məlumatların yayılması üçün daha çox informasiya
və sensibilizasiya kampaniyaları təşkil olunmalıdır.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. (2018). Azərbaycanın Geotermal Enerji Potensialının Qiymətləndirilməsi.
2. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı. (2016). “Azərbaycanda geotermal enerjinin inkişafı”.
3. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühit Proqramı. (2015). "Dayanıqlı İnkişaf üçün Geotermal Enerji: Siyasət Müəyyən
edənlər üçün Bələdçi Kitabı".
4. Beynəlxalq Bərpa Olunan Enerji Agentliyi. (2015). "Geotermal enerji: Texnologiya qısası."
5. Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyi. (2020). “Azərbaycanın 2030-cu ilə qədər Enerji Strategiyası”.
---
ANALOQ-RƏQƏM VƏ RƏQƏM-ANALOQ ÇEVİRİCİLƏRİNİN İŞLƏMƏ PRİNSİPLƏRİ
Kəlpəliyev Məmmədağa İlqar oğlu
Magistrant
ADNSU, Azərbaycan
Abstract. Various types of coding of information are used in digital technology. During the
execution of operations in EHM, simple, inverse, additive, binary-decimal, etc. different binary codes are
used. During the transmission of information through the communication line, for example, codes are used
that reduce the probability of errors or eliminate errors. Examples of such codes include codes based on the
principle of 2 out of 5 (2 characters out of 5 are always given a single value), codes that check odd or even
numbers, and Hamming code.
In connection with this, the issue of converting information from one code to another arises in digital
information systems. Such issues are addressed at the hardware level using combination devices such as
encoders. Thus, a code converter is a combinational device that changes the type of encoding of information.
The main purpose of the study is to investigate the process of developing the primary information
converter with Hall transmitter. Analysis and synthesis, as well as induction and deduction methods were
used
in writing the article.
Keywords: Digital technology, encoders, analog-to-digital and digital-to-analog converters.
Müasir texnikada rəqəmli ölçmə cihazları (RÖC) geniş tətbiq tapmışdır. Bu ilk növbədə onunla
bağlıdır kı, RÖC-lər analoq cihazlarla müqayisədə yüksək dəqiqlik, geniş işçi diapazon, yüksək sürət,
operator üçün əlverişli formada olan ölçmə nəticələrinin alınması, rəqəmli çevirmə və kompüterə daxil etmə
imkanı, sistematik xətaların azaldılması üçün avtomatik düzəlişlərin verilməsi, avtomatik kalibrləmə, və s.
kimi üstünlüklərə malikdir. RÖC-lər kəsilməz ölçülən kəmiyyətlərin sonradan rəqəmli sayma qurğularında
indikasiyasını təmin etməklə, onların avtomatik olaraq diskret qiymətlərə çevrilməsini yerinə yetirir
(Гальперин, 2005: s.61).
Müasir elektron qurğu və sistemlərində həm analoq, həm də rəqəm formasında təsvir olunmuş
məlumatların emalı eyni dərəcədə geniş istifadə olunur. Bu onunla izah olunur ki, müxtəlif fiziki kəmiyyətlər
və proseslər haqqındakı məlumatlar, bir qayda olaraq, analoq xarakterli olur. Belə məlumatların emalı isə,
əsasən, rəqəm formasında yerinə yetirilir. Emal prosesimdən alınan nəticələrin, bir çox hallarda analoq
formasında təsviri lazım olur. Ona görə də məlumatların emal sistemləri analoq və rəqəm siqnallarının
qarşılıqlı çevrilməsi qurğularına malik olmalıdırlar. Belə qurğulara analoqrəqəm və rəqəm-analoq
çeviricilərini aid etmək olar.
İstənilən analoq siqnalının rəqəm siqnallara çevrilməsi ardıcıl zaman anlarında analoq siqnalının ani
qiymətlərinin ölçülməsi və onların rəqəm kodlarına dəyişdirilməsi prosesidir. Bu prosesi yerinə yetirən qurğu
analoqrəqəm çeviricisi (ARÇ) adlanır. Çox zaman analoq siqnallar fasiləsiz dəyişən fiziki kəmiyyətləri təsvir
etdiyindən, analoq-rəqəm çeviricisi (ARÇ) dedikdə, zamana görə fasiləsiz dəyişən analoq fiziki kəmiyyətləri,
onlara ekvivalent olan rəqəm kodlarına çevirən qurğular başa düşülür. Rəqəm-analoq çeviricisi (RAÇ) ardıcıl
rəqəm kodu şəklində təsvir olunmuş giriş kəmiyyətlərini, ona ekvivalent olan analoq fiziki kəmiyyətlərə
çevirən qurğulara deyilir (Avionics fundamentals, 2007: s.63).
Sürətinə görə ARÇ və RAÇ-lar yüksək, orta və az sürətli cihazlara bölünürlər. ARÇ və RAÇ-ların
yaradılması və istehsalı sahəsindəki əsas nailiyyətlər inteqral texnologiya əsasında daha mükəmməl element
bazasının yaradılması ilə əlaqəlidir. Bu bazanı ilk növbədə rəqəm sxemləri, əməliyyat gücləndiriciləri,
analoq açarları və kommutatorlar, gərginlik komparatorları və rezistor matrisaları təşkil edir. Hal-hazırda
sürəti 5psan- dən az olan inteqral ARÇ və RAÇ-lar layihələndirilib və geniş tətbiq olunur. O, cümlədən,
müasir mikro kontrollerlərin tərkib hissəsi olan, eyni zamanda, avtonom olan xüsusi mikro (az) güclü, orta
sürətlə işləyən ARÇ və RAÇ-lar var.
Müasir ARÇ və RAÇ-lar müxtəlif ölçmə informasiyasının toplanması (yığılması) və işlənməsi
(emalı) sistemlərində istifadə oluna bilər, həmçinin, avtonom ölçmə sistemləri kimi tətbiq oluna bilər.
ARÇ-lər və RAÇ-lar həm əlamətlərinə, iş prinsipinə görə, sürətinə və konstruktiv yerinə
yetirilməsinə görə qruplara bölünə bilərlər.
Hər bir rəqəm cihazının əsasını informasiyanın diskretlənməsini, kvantlanmasını və
kodlaşdırılmasını yerinə yetirən ARÇ təşkil edir. Diskretlənmə, ölçülən kəmiyyətin (analoq siqnalın)
müəyyən diskret zaman anlarında qiymətinin hesablanması prosesidir. Bu halda kəsilməz X(t) kəmiyyəti hər
hansı tk zaman anlarında götürülmüş X(tk) qiymətləri ardıcıllığı ilə əvəz olunur. Adətən iki ardıcıl qiymətlər
arasındakı zaman intervalları ∆t = tk +1 – tk eyni seçilirlər. Bu halda deyirlər ki, diskretləşdirmə addımı ∆t
---
sabitdir. Kvantlama prosesi X(t) kəmiyyətinin kəsilməz qiymətlərinin onun sonlu sayda Xn diskret
qiymətlərinin toplusu ilə əvəz
---
olunmasından ibarətdir. Bu qiymətlərdən hər biri, biri-birindən kvantlama intervalı (addımı) qədər fərqlənən
qoyulmuş kvantlama səviyyələrinin biri ilə üst-üstə düşür. Kəmiyyətin kəsilməz qiymətləri hər hansı bir
qaydaya uyğun olaraq kvantlamanın səviyyə qiymətləri ilə əvəz olunurlar. Məsələn, kəsilməz qiymətlərin
əvəzinə yaxın səviyyələrin qiymətləri verilir (Лачин, Савёлов, 2005: s.63).
Kodlaşdırma, kəmiyyətin (siqnalın) ədədi qiymətinin rəqəmlərin və ya siqnalların ardıcıllığı ilə, yəni
kodla verilməsi prosesinə deyilir. Rəqəm kodunun rəqəm sayma qurğusuna təsir edən və RÖC-ün göstərişini
formalaşdıran gərginliyə çevrilməsi üçün deşifrator adlanan rəqəm qurğusu istifadə olunur. Analoq-rəqəm
çevrilməsi prosesi aşağıdakı əməliyyatların ardıcıl yerinə yetirilməsini tələb edir:
- ilkin analoq kəmiyyətin qiymətlərinin əvvəldən verilmiş diskret zaman anlarında seçilməsi, yəni
siqnalın zamana görə diskretləşdirilməsi;
- İlkin analoq kəmiyyətin diskret zaman anlarında alınmış qiymətlər ardıcıllığının səviyyəyə görə
kvantlanması;
- alınan kvantlanmış qiymətlərin müəyyən ədədlərlə kodlanması.
Sabit Td kəmiyyəti seçmə periodu və ya diskretləşdirmə periodu adlanır, proses isə zamana görə
diskretləşdirmə adlanır. Alınmış U(nTd) diskret funksiya U(t) siqnalına nəzərən əvvəlki kimi analoq
xarakterli olur, çünki funksiya sonsuz sayda müxtəlif qiymətlər ala bilər.
Şəkil 1.Analoq-rəqəm və rəqəm-analoq çevrilməsi prinsipinin izahı

Zaman görə diskretləşdirmə prosesi amplitud-impuls modulyatoru vasitəsilə yerinə yetirilir.
Modulyatorun girişlərindən birinə U(t) analoq siqnalı, digərinə isə qısa impulslar ardıcıllığı verilir.
Diskretləşdirmənin dəqiqliyi diskret qiymətlər arasındakı məsafədən (zaman müddətindən) asılıdır və bu
məsafə kiçik olduqca, dəqiqlik artır. Lakin bu halda diskret qiymətlərin sayı artır və onların kodlaşdırılması
məsələsi çətinləşir. Diskret qiymətlər arasındakı məsafənin optimal qiyməti V.A. Kotelnikov teoremi ilə
müəyyənləşdirilir. Teorem belə səslənir: “Məhdud spektrə malik siqnalı, aralarındakı zaman intervalı t =
½Fmax olan diskret qiymətlərinə görə dəqiq bərpa etmək olar”. Burada F max – siqnalın spektrinin yuxarı
tezliyidir (Тугов, Глебов, Чарыков, 1990: s.31).
Siqnalın səviyyəyə görə kvantlanması zamanı, maksimum qiyməti kvantlama addımının yarısından
çox olmayan, sistematik xətalar yaranır. Tez dəyişən kəmiyyətlərin kvantlanması zamanı, diskret impulsların
davametmə müddətləri ilə bağlı olan əlavə dinamiki xətalar yaranır.
Kodlama əməliyyatını yerinə yetirmək üçün (N+1)-ci qiymətindən az olmayan qiymətləri təsvir edə
bilən müəyyən K = K1,K2, .... kodunu seçmək lazımdır. Hər bir Un  diskret qiymətə uyğun Ki kodu
müəyyənləş-dirilir. Sadə halda kod kimi kvantlama səviyyəsinin sıra nömrəsinə uyğun gələn ikilik sayda
ədədlər ardıcıllığı istifadə oluna bilər. Bu cür kodlama halında şəkil 7.1-də göstərilən U(t) funksiyası Kn
={0; 1; 3; 4; 4; 5; 4; 4; 3; 2; 2} onluq və yaxud Kn ={000; 001; 011; 100; 100; 101; 100; 100; 011; 010; 010}
ikilik
ədədlər ardıcıllığı ilə əvəz edilə bilər.
Analoq-rəqəm çeviriciləri (ARÇ) funksional cəhətdən iki hissədən – amplituda-impuls
modulyatorundan və kvantlayıcı qurğudan ibarət olur. ARÇləri ardıcıl say, mərtəbələr üzrə kodlaşdırma,
yazma (sayma) üsullarına əsaslanan çevirici qurğular üzərində yaradılır.
ARÇ-lər ölçülən analoq kəmiyyətinin rəqəm kodu şəklində verilə bilən diskret kəmiyyətə avtomatik
çevirmək üçün nəzərdə tutulan ölçmə çeviriciləridir. ARÇ-nin qurulmasında istifadə olunan metodun növünə
uyğun olaraq ARÇ-ləri 3 qrupa bölmək olar (Гольденберг, 1985: s.61):
1) Zaman-impuls çeviricili ARÇ;
2) tezlik-impuls çeviricili ARÇ;
3) Dərəcəyə görə tarazlaşdırma (müvazinətləşdirmə) ARÇ-ləri.
İş prinsipinə görə ARÇ-ləri paralel, ardıcıl yaxınlaşma, ardıcıl-paralel və inteqrallayıcı ARÇ-lərə
bölünürlər.
---
Zaman-impuls çevrilməli ARÇ. Bu ARÇ-lərin qurulma prinsipi ölçülən kəmiyyətin sabit tezlikli
impulslarla (say impulsları ilə) doldurulan zaman intervalına çevrilməsinə əsaslanmışdır və zaman
intervalının, gərginliyin, tezliyin, fazalar fərqinin və digər kəmiyyətlərin koda çevrilməsi üçün tətbiq
olunurlar.
Zaman-impuls çeviricili ARÇ-nin sadələşdirilmiş funksional sxemini şəkil 2-də verilmiş kimi təsvir
etmək olar. Onun tərkibinə iki çevirici daxildir.
Birinci çevirici girişdəki X kəmiyyətini ∆t zaman intervalına, ikincisi isə ∆t intervalını N impulslar
ardıcıllığına (rəqəm koduna) çevirir. Giriş kəmiyyəti X-in növündən asılı olaraq birinci çeviricinin strukturu
müxtəlif, ikinci çeviricinin strukturu isə bütün bu tip ARÇ-lər üçün eynidir.
Şəkil 2.Zaman-impuls çeviricili ARÇ-nin sadələşdirilmiş struktur sxemi

Adətən, bu tip ARÇ-lərin birinci bloku giriş kəmiyyətini ona mütənasib gərginliyə və öz növbəsində
bu gərginliyi onun qiymətinə düz mütənasib olan zaman intervalına çevirir. Ona görə birinci blok iki
hissədən: miqyas gücləndiricisindən və “gərginlik – zaman” çeviricisindən ibarətdir. Ona görə də çox vaxt
zaman-impuls çevrilməli ARÇ-ləri “gərginlik-zaman” çeviricili ARÇ-lər də adlandırırlar.
Ədəbiyyat
1. Гальперин М.В. (2005). Электронная техника: Учебник. – 2-е изд. Перераб. и доп. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М. – 352 с.
2. Avionics fundamentals. (2007). Jeppesen. – USA. – 432 p.
3. Нефёдов В.И. (2009). Основы радиоэлектроники и связи: Учебное пособие. – М.: Высшая Школа. – 735 с.
4. Лачин В.И., Савёлов Н.С. (2005). Электроника: Учебн. пособие. 5-е изд., перераб. и доп. – Ростов-на-Дону: «Феникс» –
704 с.
5. Петров К.С. (2003). Радиоматериалы, радиокомпоненты и электроника. Учебн. пособие. – СПб., Питер. – 512с
6. Тугов Н.М., Глебов Б.А., Чарыков Н.А. (1990). Полупроводниковые приборы. М.: Энергоатомиздат, 576с.
7. Гольденберг Л.М. (1985). Импульсные устройства. – М.: Радио и связь. – 287 с.
8. Крылов Н.П. (1984). Авиационная радиоэлектроника. – М.: Машиностроение. – 196 с.
NEFTÇIXARMA PROSESLƏRİNİN “NOİSE MONİTORİNG” VƏ İNTELLEKTUAL İDARƏ

OLUNMASI YOLU İLƏ NEFT HASİLATININ RENTABELLİYİNİN ARTIRILMASI
Zeynalov Vüsal Mübariz oğlu
Magistrant
ADNSU, Azərbaycan
Abstract. It is known that there are a number of negative factors in the oil industry (salt
precipitation, paraffin precipitation, sand formation, water wells, elimination of known complications during
the unobstructed passage of anomalous low and high pressure cuts during drilling, protection of the collector
properties of productive layers, etc.), which in production causes the expected effect to decrease. At the same
time, because it is difficult to extract high-viscosity oils, currently the oil yield coefficient is around 40-45%.
Many studies have been conducted and new methods have been developed to increase the oil yield. One of
them is increasing the oil yield coefficient through nanotechnology.
The main purpose of the study is the analysis of the management mechanism of oil wells operated in
periodic mode. The subject of the research work is based on the investigation of the management mechanism
of oil wells operated in periodic mode. The object of research is oil wells operated in periodic conditions.
Keywords: oil extraction process, intellectual control systems, “noise monitoring” system
Məlumdur ki, neft sənayesində bir sıra mənfi amillər (duzçökmə, parafinçökmə, qum təzahürü,
quyuların sulaşması, qazma zamanı anomal alçaq və yüksək təzyiqli kəsilişlərin maneəsiz keçilməsi zamanı
məlum fəsadların aradan qaldırılması, məhsuldar layların kollektor xassələrinin qorunması və s.) var ki,
bunlar hasilatda gözlənilən səmərənin aşağı düşməsinə səbəb olur. Bununla yanaşı yüksək özlülüklü neftlərin
çıxarılması çətin olduğu üçün hazırda neftvermə əmsalı 40-45 % ətrafındadır. Neftvermə əmsalının
artırılması üzrə xeyli tədqiqatlar aparılmış və yeni üsullar işlənmişdir. Bunlardan biri də nanotexnologiya
vasitəsilə neftvermə əmsalının artırılmasıdır.
Nanotexnologiya – innovasiya texnologiyalarının tərkib hissəsi kimi müasir texnologiya olaraq atom
və molekulların manipulyasiyası əsasında yeni unikal xassələrə malik olan geniş çeşidli məmulatların
alınması və tətbiqidir. Nanotexnologiya elmin fundamental və praktiki sahələrinə aid olmaqla elmi və
---
mühəndis
---
biliklərinin sintezindən yaranır. Bu baxmdan “kiçik təsir və həyəcan” effekti əsasında Azərbaycanın
yataqlarında neftvermə əmsalının artırılması üzrə geniş eksperimental tədqiqatlar və real quyularda tətbiq-
sınaq işləri aparılmışdır. Nanotexnologiyanın işlənməsi və sınaqlarının nəticəsində “Azneft” İB-nin
“Siyəzənneft”, “Abşeronneft”, “Bibiheybətneft” və “Suraxanıneft” NQÇİ-nin azdebitli və sulaşmış
quyularında neftin istehsalı 2 dəfəyədək artmış, neftçıxarmada enerji məsrəfi 15% azalmış, çıxarılan mayenin
tərkibindəki su 50% qədər azalmışdır (Алиев, 2008).
Aparılmış sınaqların nəticələri göstərir ki, nanokomponentlərin “lay-quyu” sisteminə təsirinin
effektini artırmaq məqsədi ilə bu prosesin intellektual idarəetmə sistemi yaradılmalıdır. Bu sistem giriş
paramaetrlərini: temperatur – (T), təzyiq – (P), həcm – (V), keçiricilik – (k), özlülük – (η), neftin və lay
suyunun sıxlığı – (ρ), nanotəbəqənin konsentrasiyanı – (c%) müəyyən diapazonda dəyişməklə hasilatın
maksimum və lay suyunun minimum olmasına imkan yaratmalıdır.
Məlumdur ki, quruda yerləşən neftqazçıxarma müəssisələri mürəkkəb strukturlu avadanlıqlarla
təchiz olunmuşdur. Bu avadanlıqlarda yaranmış çoxsaylı qəzalar hesabına ümumilikdə neft hasilatının
rentabelliyi xeyli aşağı düşür. Bu hal xüsusi ilə işlənmənin son mərhələsində olan yataqlarin quyuları
(azdebitli quyular) üçün daha səciyəvidir. Hal-hazırda azdebitli neft quyularında istifadə olunan avadanlıqlar
və sistemlərin çoxu 40-50 il əvvəl yaradılmış texniki baza əsasında qurulmuşdur və neftçıxarma prosesinin
idarəedilməsi və avadanlıqların nazaslıqlarının müəyyən edilməsi proseslərinə tam nəzarət etməyə imkan
vermir.
Son on ildə [3-5] Azərbaycan alimləri tərəfindən aparılmış tədqiqatlar göstərmişdir ki, sənaye
obyektlərinin qəza vəziyyətinə keçidinin gizli dövrünün monitorinqi məsələlərinin həlli üçün siqnalların
tərkibində olan küylərin daşıdığı informasiyanın qiymətləndirilməsi zəruridir. Ənənəvi texnologiyaların
tətbiqi zamanı həll edilən məsələlərin nəticələrinə küyün təsirini aradan qaldırmaq üçün bir çox hallarda
süzgəclər tətbiq edilir. Lakin məlum olmuşdur ki, obyektlərin qəza vəziyyətinə keçidinin gizli dövründə
küyün xarakteristikaları geniş diapazonda dəyişir və bu da obyektin fəaliyyəti barədə qiymətli diaqnostik
məlumat verir. Lakin ənənəvi texnologiyaların tətbiqi zamanı siqnalların işlənməsinin nəticələrinə
“süzgəcin” tətbiqi zamanı məlumat daşıyıcısı olan küy silinib atılir və ya tətbiq edilən texnologiyalar onu
nəzərə almağa imkan vermir. Beləliklə də mühüm və bir çox hallarda obyektin fəaliyyəti barədə yeganə olan
qiymətli məlumat itirilir.
Bunları nəzərə alaraq, AMEA-da noise-lə (küylə) qarışıq siqnalların tərkibində olan, qiymətli
diaqnostik məlumat daşıyıcısı olan noise-dən informasiya daşıyıcısı kimi istifadə etməyə imkan verən noise
monitoring (NM) texnologiyaları yaradılmışdır. NM texnologiyalarının tətbiqi nəticəsində dünyada ilk dəfə
olaraq obyektlərin texniki vəziyyətində baş verən dəyişiklikləri onlarin gizli dövründə aşkar edən texniki
vasitələr və sistemlər yaratmaq üçün imkanlar yaranmışdır (Алиев, Гулуев, Рзаев, Пашаев, Саттаров,
Казымов, 2012). Noise monitoring və digər texnologiyalardan istifadə etməklə son illər işlənmənin son
mərhələsində olan yataqlarda neft hasilatının texnoloji prosseslərinin və avadanlıqlarının nasazlıqlarının,
onların gizli dövründə aşkarlanması və diaqnoz edilməsi üçün siqnalların keyfiyyətcə yeni analiz metod və
alqoritmləri işlənilmişdir. Bu metod və alqoritmlər əsasında, informasiya texnologiyalarının son
nailiyyətlərindən istifadə etməklə NM texnologiyalı telemetrik ölçü, nəzarət, diaqnostika və idarəetmə
sistemlərinin işlənməsi, sınaqların keçirilməsi, istehsalının mənimsənilməsi və sənayedə tətbiqi problemləri
həll oluna bilər. Bu da öz növbəsində işlənmənin son mərhələsində olan yataqlarin rentabelliyinin kəskin
surətdə (15%-dən çox) artmasına imkan verər.
Təklif olunan texnologiyalar və sistemlər Şirvan Oyl, Binəgədi Oyl, Bibiheybət mədənlərində
müvəffəqiyyətlə sınaqdan keçirilmişdir. Sınaqların nəticəsi avadanlıqların nasazlıqlarının yaranmasının ilkin
dövrünü təyin etməklə qəzaların vaxtında aradan qaldırılması hesabına neft quyularının rentabelliyinin
artmasını sübut etmişdir. Eyni zamanda məlum olmuşdur ki, quruda neftçıxartma müəssəsələrinin
rentabelliyinin yüksədilməsi üçün ehtiyyatlar heç də tükənməmişdir. Belə ki, neftçıxarma müəssəsində olan
proseslərin və qurğuların (neftçıxarma quyuları, quyuların hasilatının olçülməsi, yığcam nasos stansiyaları və
laya su vurma) həm fərdi, həm də kompleks şəkildə nəzarət, diaqnostika və robast idarə olunması yolu ilə
rentabelliyi xeyli artırmaq mümkündür (Алиев, Искендеров, Гулуев, Рзаев, Резван, 2014; Алиев,
Нусратов, Гулуев, Пашаев, Рзаев, Саттаров, 2011; http://arxiv.az/az/news.lent.az/31701491)
Su vurma prosesi zamanı laya vurulan nanokomponentin miqdarının və keyfiyyət göstəricilərinin
layın hidrodinamikasını və hər bir quyunun hasilatını əks əlaqə hesabına operativ nəzərə alınmaq yolu ilə,
ümumilikdə, məhsuldar layda baş verə biləcək qəzaların qarşısını almaqla rentabelliyin yüksəlməsinə xidmət
edəcək. Bu baxımdan neftqzçıxarmada nanotexnologiyaların səmərəli tətbiqini həyata keçirməyə imkan
verən və eyni zamanda proseslərin və avadanlıqların nasazlıqlarının gizli dövrünü təyin edən yeni nəsil
telemetrik ölçü, nəzarət, diaqnostika və idarəetmə sistemlərinin işlənməsi və eyni zamanda bu sistemlərin
---
birgə kompleks
---
şəkildə fəaliyyətini təmin edən alqoritmlərin yaradılması, istehsalının təşkili və Azərbaycan Respublikasının
quruda yerləşən neft mədənlərində tətbiqi çox aktual məsələdir.
Nanosistemlərin “lay-quyu” sisteminə təsirindən əvvəl və sonra aşağıdakı parametrlər izlənilir:
1. Giriş parametrləri olaraq nanokompozit boru arxası fəzaya və laya püskürdülən parametrlər: təzyiq
– (P), həcm – (V), temperatur – (T) ölçülür;
2. Emal olunan parametrlər olaraq özlülük – (η), MNH-ın ölçüləri – (r) və qatılıq – (c %) müəyyən
diapazonda dəyişmələr ölçülür, təklif olunan yeni modellər əsasında optimal təsir üçün nanokomponentlərin
həcmi, püskürdülmə sürəti və s. kimi texnoloji parametrlər seçilərək proseslər idarə olunurlar.
3. Çıxış parametrləri olaraq hasilatın maksimum və lay suyunun minimallaşdırılmasını əsas tutaraq
intellektual idarəetmə sistemi yaradılır;
4. Su vurma quyuları-lay-hasilat quyuları və nasos dövrəsinin çoxfazalı qarışığın hərəkətinin yeni
inteqral riyazi modellərinin (Şək.1.) yaradılması zərurəti ortaya çıxır.
Şəkil 1. Neftli-qazli yataqlarin istismari zamani lay-quyu sistemində baş verən proseslərin riyazi modellərinin
struktur sxemi
5. Riyazi modellərin işlənməsi zamanı suvurma və lay-istismar quyuları sistemində nanokomponentli
ultradispers qarışıq mayenin fraktal strukturlu stoxastik paylanmış məsaməli mühitlərdə qeyri-stasionar
hərəkətini və mühitlərin faza dəyişmələtini nəzərə alan, mövcud modellərin nəticələrini daha da
yaxşılaşdıran yeni adekvat modellərin işlənməsi, onların nəticələri əsasında operativ intellektual
qərarqəbuletmə və idarəetmə sistemlərinin yaradılması mümkün olur.
6. Bu modelin konkret obyektlə uzlaşma alqoritimlərinin yaradılması və proseslərin idarə olunması
zamanı enerjiyə qənaət, neft istehsalının artması və suyun miqdarının azalması qiymətləndirilərək alınan
iqtisadi səmərə təyin olunur.
Ədəbiyyat
1. Э.К. Шахбазов. Основы развития нанотехнологических процессов в нефтяной промышленности // Известия НАНА,
серия физико-технических и математических наук, том XXXVI, N3, 2016 г, с.103-111.
2. Алиев Т.А. (2008). Теоретические основы анализа помехи и помехопрогноза аварий // Кибернетика и системный анализ.
№4. – c.20-31.
3. Алиев Т.А., Гулуев Г.А., Рзаев Ас.Г., Пашаев Ф.Г. Корреляцинные индикаторы микроизменений в технических
состояниях объектов контроля // Кибернетика и системный анализ , 2009, №4, c 169-178.
4. Алиев Т.А., Аббасов А.М., Гулуев Г.A., РзаевАс.Г., Пашаев Ф.Г. Позиционно-бинарные и спектральные индикаторы
микроизменений в технических состояниях объектов контроля. // Автоматика и вычислительная техника, 2009, №3, c
57-69.
5. Алиев Т.А., Гулуев Г.А., Пашаев Ф.Г., Рзаев Аc.Г. Способ мониторинга технического состояния компрессорного
агрегата. Евразийский патент №018522. Дата выдачи август 2013.
6. Алиев Т.А., Гулуев Г.А., Рзаев Ас.Г., Пашаев Ф.Г., Саттаров И.Р., Казымов Н.Г. (2012). Комплекс измерения,
мониторинга, диагностики и управления для нефтяных скважин эксплуатирующийся штанговыми глубинными
насосами // Азербайджанское нефтяное хозяйство. № 1, г, с.54-59.
7. Алиев Т.А., Искендеров Д.А., Гулуев Г.А, Рзаев Аc.Г., Резван М.Г. (2014). Результаты внедрения комплекса контроля,
диагностики и управления для нефтяных скважин, эксплуатирующихся штанговыми глубинными насосами в
нефтегазодобывающем управлении «Бибиэйбатнефть» // Азербайджанское Нефтяное Хозяйство, № 06. – с.37-41.
8. Алиев Т.А., Нусратов О.К., Гулуев Г.А., Пашаев Ф.Г., Рзаев Ас.Г., Саттаров И.Р. (2011). Robust noise monitoring
technology complex для мониторинга, диагностики и управления нефтяных скважин RNMT-С // Известия НАНА, серия
физико-технических и математических наук, том XXXI, №3. – с.177-183.
9. http://arxiv.az/az/news.lent.az/31701491/Azerbaycan+quruda+indiyedek+1+milyard+ton+neft+hasil+edilib
---
QAZLİFT QUYULARININ ƏSAS XARAKTERİSTİKASININ İDENTİFİKASİYASINA DAİR
SİMULYASİYA MODELİ
Əhmədov Turan İbrahim oğlu
Magistrant
ADNSU, Azərbaycan
Abstract. In the process of development of oil fields, the gradual decrease of reservoir pressure
ultimately makes it impossible to operate wells by the fountain method. The gas lift method, distinguished by
its low cost and productivity, is one of the widely used methods after operation with the fountain method.
However, as in any technological process, since a large number of factors affect the operation process using
the gas lift method, the productivity of the wells decreases during the process, certain losses occur, and
sometimes accidents occur. These factors, non-stationarity of the process and specific characteristics require
that the optimal operating modes of gas lift wells be periodically determined through research. Based on the
data obtained during those experimental studies, the working management characteristics of the wells are
identified. In the course of research, changing work modes and taking appropriate measurements cause non-
productive losses. In addition, obtaining informative, accurate and valid data during research is one of the
main problems. In modern times, the tightening of requirements for oil extraction, the principle of strict
economy has made the issue of increasing efficiency a priority issue. Therefore, increasing the efficiency of
experimental studies in gas lift oil extraction is an urgent issue.
The main goal of the article is the analysis of the identification of the main characteristics of gas lift
wells. The subject of the research work is based on the investigation of the identification of the main
characteristics of gas lift wells. Active and passive experimental studies in continuous and periodic gas lift
wells as the object of research and the mathematical model, algorithm, management and control systems and
tools applied to realize these studies.
Keywords: gaslift wells, identification, main features.
Eksperimental tədqiqatların səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi meyarı kimi qeyri-istehsal itkiləri
götürülmüşdür. Bunlara quyuların rejimin dəyişdirilməsi zamanı keçid proseslərinin qərarlaşma müddəti ilə
(3 saatdan bir neçə günədək), ölçmələrin (hər bir tədqiqat nöqtəsində bir neçə - azı 3 ölçmə) aparılması ilə
bağlı olan itkiləri, qazlift quyusuna vurulan işçi agentin miqdarı kifayət qədər olmadığı hallarda onun
paylanması və yenidən paylanması ilə əlaqədar xərclər və itkiləri (buraya rejimlərin qərarlaşması ilə əlaqədar
olan, yəni keçid prosesinin müddəti ilə bağlı itkilər daxildir), tədqiqatlar zamanı quyularda və avadanlıqlarda
baş verə biləcək nasazlıqlar səbəbindən, periodik qazlift quyularında və aktiv eksperimentlərin aparılması
mümkün olmayan, rejim dəyişmələrinə çox həssas olan quyuların təsirindən yaranan və ölçmə cihaz və
qurğularının dəqiqliyi və idarəetmə-nəzarət sisteminin etibarlılığı ilə əlaqədar itkilər, quyuların təmirlərarası
müddəti və digərləri aid edilmişdir [1, s.61].
Tədqiqatların səmərəliliyini təyin etmək üçün tədqiqatlarla əlaqədar müddəti iki dövrə bölək: birinci
dövr sırf eksperimental tədqiqatlar dövrü, ikinci dövr isə tədqiqatdan dərhal sonra tədqiqat nəticələrinə
əsasən hesablanmış iş rejimləri təyin edilməsindən başlayaraq, həmin rejimlərdən əldə edilən nəticə
alınanadək keçən dövrü əhatə edir. Bu zaman səmərəlilik tədqiqatdan sonrakı 2,5-3 ay ərzində əldə edilən
gəlirlə tədqiqat dövründəki bütün itkilərin fərqi ilə müəyyən ediləcəkdir. İkinci dövrün göstərilən hüdudlarda
olması tədqiqatların ildə 3-4 dəfə aparılması metodikasına uyğun olaraq seçilmişdir. Adətən, göstərilən dövr
üçün təyin edilmiş iş rejiminin dəyişdirilməməsinə, yaxud kəskin dəyişdirilməməsinə səy göstərilir, çünki
hər bir rejim dəyişməsi ayrıca götürülmüş quyuda və ümumilikdə quyular sistemində keçid proseslərinin
artması və hasilatın aşağı düşməsi ilə nəticələnə bilər [3, s.42].
Aktiv eksperimental tədqiqatlar zamanı ölçmə nəticələrinin və quyuların normal iş rejimlərinin (passiv
eksperiment) verilənlərinin təhlili quyuların işçi diapazonu haqqında informasiya qeyri-müəyyən olduqda,
aktiv tədqiqatların keçirilməsi qeyri-mümkün olduğu hallarda statistik identifikasiya nəticələri
eksperimentlərin təshih edilməsi, emal nəticələri quyunun xarakteristikasını məqbul adekvatlıqla təsvir etdiyi
hallarda isə quyuların identifikatorlu idarə və nəzarət olunması üçün istifadə edilə bilər. Bu zaman
identifikasiya fasiləsiz olaraq aparılır.
Təsvir olunan yanaşmaya və qazlift quyularında eksperimental tədqiqatların keçirilməsi konsepsiyası
və ardıcıllığına müvafiq olaraq quyuların tədqiqat prosesinin identifikatorlu idarəetmə və nəzarət sisteminin
strukturunu aşağıdakı kimi təqdim etmək olar (şək.1.). Sistemin iş prinsipi aktiv eksperiment aparılması
mümkünlüyü şübhə altında olan quyuda normal iş rejimində passiv eksperimentlər əsasında işçi agentin
sərfinin mümkün dəyişmə diapazonu haqqında çatışmayan əlavə informasiya əldə etməkdən ibarətdir. Passiv
eksperiment nəticələri (normal iş rejimində ölçülmüş) periodik olaraq identifikator tərəfindən emal edilir,
---
Q=f(V) asılılığı identifikasiya edilir, quyunun riyazi modelinin əmsalları, optimal və maksimal iş rejimlərinin
qiymətləri hesablanır [2., s.97].
Şəkil 1. İdentifikatorlu sistemin strukturu.

İdarəetmə və nəzarət sisteminə identifikatorun daxil edilməsi kritik quyularda passiv eksperimentlər
əsasında riyazi modeli identifikasiya etməklə yanaşı, digər quyuların xarakteristikalarının dəyişməsini
izləməyə və quyuların iş rejimlərini operativ surətdə təshih etməyə imkan verir. Funksional imkanları böyük
olan kontrollerin tətbiqi sistemin realizə edilməsi üçün əlavə imkan yaradır. Baxılan sistem həm konkret
kritik quyulara, həm də aktiv eksperimentlərin aparılması icazə verilən quyulara da qoşula bilər [6., s.61].
Cari qiymətləri ölçmək mümkün olduğu hallarda sistemin effektivliyi daha da yüksəlir, çünki bu zaman
bütün qazlift quyularının riyazi modelinin parametrlərinin, həmçinin onun vasitəsilə təyin edilən iş
rejimlərinin müntəzəm olaraq izlənməsi prosesini həyata keçirmək, riyazi modellə real göstəricilər arasında
fərq böyük olduğu halda, vəziyyətdən asılı olaraq, əldə edilmiş məlumatların təhlili yolu ilə ya quyunun iş
rejimlərinin dəyişdirilməsi (təshih edilməsi), ya da aktiv eksperimentlərin aparılması barədə tövsiyə
hazırlanır. Kontrollerin tətbiqi bu sistemin daha çevik və səmərəli işləməsi üçün geniş imkanlar açır. Belə ki,
bu halda ümumi idarəedici kompüter əvəzinə idarəetmə-nəzarət funksiyalarını yerinə yetirən əsas PMK1 və
identifikasiya funksiyalarını yerinə yetirən ikinci - köməkçi PMK2 istifadə edilir (şək.2.).
Şəkil 2. Köməkçi kontrollerli idarəetmə-nəzarət sistemi.

Alqoritm tədqiqatların aparılması ardıcıllığı və digər zəruri əməliyyatları təfsilatı ilə təsvir edilməklə
yanaşı, müşahidələr, ölçmələr, aralıq və yekun nəticələrin qeyd və emal edilməsi üçün konkret hesabat
formalarının olmasını, eyni zamanda emal bütün məlumatların sistemləşdirilməsi, təsnifatı və təhlilini əhatə
edərək, alınmış nəticələri asanlıqla müqayisə etməyə imkan verən cədvəl, qrafik, nomoqramların tərtib
olunmasını da nəzərdə tutur [7., s.32]. Cədvəl 1.-də konkret quyularda tədqiqat nəticələrinin emalı variantları
verilmişdir.
Cədvəl 1.Tədqiqat nəticələrinin emal
QuyuN Əmsalların qiyməti Vopt Qopt V max Qmax
a0 a1 a2
1 -84,248 12,132 0,2766 17,45 43,24 21,93 48,78
2 -15,361 4,9887 -0,2149 8,45 11,46 11,61 13,59
3 -9,8651 3,141 -0,1027 9,80 11,05 15,29 14,15
4 -15,286 3,0607 -0,0784 13,96 12,17 19,52 14,59
5 -14,637 1,9911 -0,0408 18,94 8,44 24,40 9,66
6 -3,867 1,3688 -0,0345 10,59 6,76 19,84 9,71
---
Neft vermə əmsallarının zəif fontan zamanı və yaxud fontandan sonra artırılması üçün istifadə
olunan qaz-lift quyularının istismarı prosesinin səmərəliliyinin təhlili önəmli məsələrdən biridir. Belə ki,
baxılan üsulda quyu hasilatlarını müqayisəli təhlil etdikdə, bəzi quyularda səmərəliliyin aşağı düşdüyünü və
bəzi quyularda isə səmərəliliyin artmasını müşahidə edirik. Ümumi hasilatda isə biz xeyir qazanırıq. Bu
məqsədlə texnoloji sistemlərindən əldə edilən qaz-lift quyularının hasilat göstəricilərini sistemli şəkildə təhlil
edirik. Təhlil nəticəsində quyulardaki hidrodinamiki sistemin nizamlı, nizamsız, idarə olunan yaxud
olunmayan olduğunu müxtəlif üsullarla müəyyən edəcəyik. Bunlara çoxfaktorlu modellərin qurulması,
texnoloji obyektlərin qruplaşdırılması, parametrik və qeyri-parametrik üsullar kimi yanaşmalar daxildir.
Ədəbiyyat
1. Алиев З.С., Бондаренко В.В., Сомов Б.Е. Методы определения производительности горизонтальных нефтяных
скважин и параметров вскрытых ими пластов. М., "Нефть и газ", 2018, 201 с.
2. Байбаков Н.К., Гарушев А.Р. Тепловые методы разработки нефтяных месторождений. М., "Недра", 2011, 286 с.
3. Баренблатт Г.И., Ентов В.М., Рыжик В.М., Движение жидкостей и газов в природных пластах. М., "Недра", 2014.
4. Бузинов С.Н., Умрихин И.Д. Исследование нефтяных и газовых скважин и пластов. М., "Недра", 2014, 269 с.
5. Абасов М.Т., Джалалов Г.И., Джалилов К.Н., Мамедов А.М., Мустафазаде Ф.М. Гидрогазодинамика трешиноватых
коллекторов, Баку, 2018.
6. Желтов Ю.П. Разработка нефтяных месторождений, учебн. пособие для вузов, М., 2019
7. Закиров С.Н. Теория проектирования разработки газовых и газоконденсатных месторождений, учебное пособие для
вузов. М., "Недра" 2019.
8. Ентов В.М., Зазовский А.Ф. Гидродинамика процессов повышения нефтеотдачи. М., "Недра", 2019, 232 с.
---
MECHANICS AND MATHEMATICAL SCIENCES / MATEMATİK- MEKANİK BİLİMİ /
RİYAZİYYAT-MEXANİKA ELMLƏRİ
TENZOR HESABI VƏ ONUN XARAKTERİK CƏHƏTLƏRİ

Salmanova Günay Hüseyn qızı
Riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0009-0002-4502-7349
Abstract. Tensor calculus is an effective mathematical tool widely used in geometry, physics,
analytical mechanics, mechanics of deformable media and other fields of natural science. Currently, there are
many books devoted to tensor calculus. In most of them, the theory of tensors is presented in the traditional
"component" form, when a tensor is identified with the set of its components. Although such an approach has
certain advantages, it hides the geometric and physical meaning of the tensor as an integral invariant object,
regardless of the choice of coordinate system. A more modern interpretation treats tensors as elements of a
linear space obtained by special multiplication of vector spaces. This approach, called direct or non-
coordinate tensor calculations, in particular, adequately reflects the essence of the basic concepts and
concepts of continuum mechanics, and therefore the theory of elasticity, fluid mechanics, theory of plasticity,
etc. well adapted to their problems. In the article, the tensor calculus and its characteristics are examined and
involved in the analysis.
Keywords: tensor calculus, analysis, system, vector, integral
Tenzor analizinin və onunla koordinasiya sistemlərinin doğulması, əlavə qaydası, kovariant və
kontravariant vektorlar, qarışıq tenzorlar, salnaməçi deltası, 2-dən böyük rütbəli tenzorlar, skalyarlar,
invariantlar, tenzor sahələri, simmetrik və parasimmetrik tenzorlar, əsas tenzorlar əməliyyatlar, matrislər,
matris cəbri, metrik tenzor, konjugat, konjugat və antit tenzorlar, vektorun modulu, vektorlar arası bucaq,
Christoffel simvollar və transformasiya qaydaları, geodeziya, kovariant və mütləq törəmə, Qradientin tenzor
forması, divergens və qıvrım izah ediləcək.
Fizika qanunlarının etibarlılığı istifadə olunan koordinat sistemlərindən asılıdır. Nəticədə diferensial
həndəsə, nisbi nəzəriyyə, mexanika, hidrodinamika, elektromaqnitika, elastiklik elm və mühəndisliyin
istifadə edildiyi tenzor analizi nəzəriyyələri doğurdu.
Fiziklər həmişə hər hansı bir hadisədən ən sadə nümunə götürüb onu “fizika” adlandırmaq vərdişinə
sahibdirlər, daha mürəkkəb nümunələri başqa sahələrin - məsələn, tətbiqi riyaziyyatın, elektrik
mühəndisliyinin, kimyanın və ya kristalloqrafiyanın qayğısına qalmaq üçün buraxırlar. Hətta bərk cisimlər
fizikası demək olar ki, yalnız yarısı fizikadır, çünki o, xüsusi maddələrdən çox narahatdır. Beləliklə, bu
mühazirələrdə bir çox maraqlı şeyləri tərk edəcəyik. Məsələn, kristalların və ya əksər maddələrin mühüm
xüsusiyyətlərindən biri onların elektrik qütbləşmə qabiliyyətinin müxtəlif istiqamətlərdə fərqli olmasıdır. Hər
hansı bir istiqamətə bir sahə tətbiq etsəniz, atom yükləri bir az sürüşür və dipol momenti yaradır, lakin anın
böyüklüyü sahənin istiqamətindən çox asılıdır. Bu, əlbəttə ki, kifayət qədər mürəkkəbdir.
Tenzorların riyaziyyatı, istiqaməti ilə fərqlənən maddələrin xassələrini təsvir etmək üçün xüsusilə
faydalıdır, baxmayaraq ki, bu, onların istifadəsinə yalnız bir nümunədir. Çoxunuz fizik olmaq fikrində
deyilsiniz, lakin hər şeyin istiqamətdən ciddi şəkildə asılı olduğu real dünyaya gedəcəksiniz, gec-tez
tenzorlardan istifadə etməli olacaqsınız. Heç nəyi kənara qoymamaq üçün çox təfərrüatlı olmasa da,
tenzorları təsvir edəcəyik. Fizika müalicəmizin tamamlandığını hiss etmək istəyirik. Məsələn,
elektrodinamikamız tamdır - hər hansı bir elektrik və maqnit kursu, hətta magistratura kursu kimi tamdır.
Mexanikamız tam deyil, çünki biz mexanikanı sizin yüksək səviyyədə riyazi incəliyiniz olmayanda
oxumuşuq və biz ən az fəaliyyət prinsipi, Laqranjlar, Hamiltonçular və s. kimi mövzuları müzakirə edə
bilmirdik. mexanikanı təsvir etməyin daha zərif üsulları. Ümumi nisbi nəzəriyyə istisna olmaqla, bizdə
mexanikanın tam qanunları var. Elektrik və maqnitimiz tamdır və bir çox başqa şeylər tamamilə
tamamlanmışdır. Kvant mexanikası, təbii ki, olmayacaq
- biz gələcəyə bir şey qoymalıyıq. Ancaq heç olmasa tenzorun nə olduğunu bilməlisiniz.
Kristal maddələrin xassələri müxtəlif istiqamətlərdə müxtəlifdir—biz anizotrop olduğunu deyirik.
Tətbiq olunan elektrik sahəsinin istiqaməti ilə induksiya edilmiş dipol momentinin dəyişməsi yalnız bir
nümunədir, tenzor nümunəmiz üçün istifadə edəcəyimiz nümunədir. Tutaq ki, elektrik sahəsinin verilmiş
istiqaməti üçün P vahid həcminə düşən induksiya edilmiş dipol momenti tətbiq olunan E sahəsinin gücünə
mütənasibdir. (Əgər E çox böyük deyilsə, bu, bir çox maddələr üçün yaxşı yaxınlaşmadır.) İndi biz α-nın
tətbiq olunan sahənin istiqamətindən asılı olduğu maddələri nəzərdən keçirmək istəyirik, məsələn, kalsit kimi
---
kristallarda, onlara baxdıqda ikiqat təsvirlər yaradır (Dimitrienko, 2002: s.89) .
---
Tutaq ki, müəyyən bir kristalda, x istiqamətindəki E1 elektrik sahəsinin x istiqamətində P1
qütbləşməsini əmələ gətirdiyini tapırıq. Onda görürük ki, y istiqamətindəki E2 elektrik sahəsi, E1 ilə eyni
gücə malikdir, y istiqamətində fərqli bir qütbləşmə P2 əmələ gətirir. Elektrik sahəsini 45∘-ə qoysaq nə olar?
Yaxşı, bu, x və y boyunca iki sahənin superpozisiyasıdır, buna görə də P qütbləşməsi P1 və P2-nin vektor
cəmi olacaqdır. Qütbləşmə artıq elektrik sahəsi ilə eyni istiqamətdə deyil. Bunun necə baş verə biləcəyini
görə bilərsiniz. Asanlıqla yuxarı və aşağı hərəkət edə bilən, lakin yan hərəkətlər üçün olduqca sərt olan
yüklər ola bilər. 45∘-də qüvvə tətbiq edildikdə, yüklər yan tərəfə doğru hərəkət etdikdən daha çox yuxarı
hərəkət edir. Yerdəyişmələr xarici qüvvə istiqamətində deyil, çünki asimmetrik daxili elastik qüvvələr
mövcuddur.
Əlbəttə ki, 45∘ haqqında xüsusi bir şey yoxdur. Kristalın induksiya edilmiş qütbləşməsinin elektrik
sahəsi istiqamətində olmadığı ümumiyyətlə doğrudur. Yuxarıdakı nümunəmizdə biz x və y oxlarımızı
“şanslı” seçdik, bunun üçün P həm x, həm də y istiqamətləri üçün E boyunca idi. Kristal koordinat oxlarına
nisbətən fırlansaydı, y istiqamətindəki E2 elektrik sahəsi həm x, həm də y komponenti olan P qütbləşməsini
yaradardı. Eynilə, x-istiqamətində elektrik sahəsinə görə qütbləşmə x-komponenti və y-komponenti ilə
qütbləşməyə səbəb olardı. Onda qütbləşmələr (a) hissəsində deyil, İşlər daha da mürəkkəbləşir, lakin
istənilən E sahəsi üçün P-nin böyüklüyü hələ də E-nin böyüklüyünə mütənasibdir (Kay, 1988: s.89).
İndi biz kristalın koordinat oxlarına münasibətdə ixtiyari oriyentasiyasının ümumi halını nəzərdən
keçirmək istəyirik. X-istiqamətində elektrik sahəsi x-, y- və z-komponentləri olan P qütbləşməsini yaradacaq;
Px=αxxEx, Py=αyxEx, Pz=αzxEx.
Burada demək istədiyimiz odur ki, əgər elektrik sahəsi x istiqamətindədirsə, qütbləşmənin həmin
istiqamətdə olması lazım deyil, əksinə x, y və z komponentləri var - hər biri ilə mütənasibdir. Məs. Biz
mütənasibliyin sabitlərini müvafiq olaraq αxx, αyx və αzx adlandırırıq (P-nin hansı komponentinin iştirak
etdiyini bildirən ilk hərf, elektrik sahəsinin istiqamətinə istinad edən sonuncu hərf).
Eynilə, y istiqamətindəki sahə üçün də yaza bilərik
Px=αxyEy,Py=αyyEy,Pz=αzyEy;
və z istiqamətində bir sahə üçün,
Px=αxzEz,
Py=αyzEz,
Pz=αzzEz.
İndi biz dedik ki, qütbləşmə xətti olaraq sahələrdən asılıdır, ona görə də həm x-, həm də y-
komponentinə malik olan E elektrik sahəsi varsa, nəticədə P-nin x-komponenti tənliklərin iki Px-inin cəmi
olacaqdır. Əgər E-nin x, y və z boyunca komponentləri varsa, P-nin nəticə komponentləri tənliklərdəki üç
töhfənin cəmi olacaqdır.
Daha sonra kristalın dielektrik davranışı αij simvolu ilə təmsil edə biləcəyimiz doqquz kəmiyyətlə
(αxx, αxy, αxz, αyx, …) tam təsvir edilir. (i və j alt işarələrinin hər biri üç mümkün hərfdən hər hansı birini
təmsil edir x, y və z.) İstənilən ixtiyari elektrik sahəsi E Ex, Ey və Ez komponentləri ilə həll edilə bilər;
bunlardan biz Px, Py və Pz-ni tapmaq üçün αij-dən istifadə edə bilərik ki, onlar birlikdə P-nin ümumi
qütbləşməsini verirlər. Doqquz αij əmsalından ibarət çoxluq tenzor adlanır - bu halda qütbləşmə tenzoru. Üç
ədədin (Ex,Ey,Ez) “E vektorunu təşkil etdiyini” söylədiyimiz kimi, doqquz ədədin (αxx, αxy, …) “αij
tenzorunu əmələ gətirdiyini” deyirik.
Bilirsiniz ki, biz fərqli x′, y′ və z′ koordinat sisteminə keçdikdə vektorun Ex′, Ey′ və Ez′ komponentləri
tamamilə fərqli olacaq, eyni zamanda P-nin komponentləri də. αij əmsalları müxtəlif koordinatlar dəsti üçün
fərqli olacaq. Əslində, E və P komponentlərini düzgün şəkildə dəyişdirməklə α-ların necə dəyişdirilməsi
lazım olduğunu görə bilərsiniz, çünki yeni koordinat sistemində eyni fiziki elektrik sahəsini təsvir etsək, eyni
qütbləşməni əldə edəcəyik. İstənilən yeni koordinat dəsti üçün Px′ Px, Py və Pz-in xətti birləşməsidir
(Tyldesley, 1973: s.56).
Qütbləşmə ellipsoidinin forması və istiqaməti bəzən kristalın simmetriya xassələri ilə əlaqələndirilə
bilər. Üçölçülü qəfəsin müxtəlif mümkün daxili simmetriyası var və onlar bir çox məqsədlər üçün vahid
hüceyrənin formasına görə rahat şəkildə yeddi sinifdə qruplaşdırıla bilər. İndi qütbləşmə ellipsoidi kristalın
daxili həndəsi simmetriyalarını bölüşməlidir. Məsələn, triklinik kristal aşağı simmetriyaya malikdir -
qütbləşmə ellipsoidi qeyri-bərabər oxlara malik olacaq və onun istiqaməti ümumiyyətlə kristal oxları ilə
düzlənməyəcək. Digər tərəfdən, monoklinik kristal, kristal bir ox ətrafında 180∘ fırlandıqda xassələrinin
dəyişməz qalması xüsusiyyətinə malikdir. Beləliklə, belə bir fırlanmadan sonra polarizasiya tenzoru eyni
olmalıdır. Buradan belə çıxır ki, qütbləşmə qabiliyyətinin ellipsoidi 180∘ fırlanmadan sonra özünə
qayıtmalıdır. Bu, yalnız ellipsoidin oxlarından biri kristalın simmetriya oxu ilə eyni istiqamətdə olduqda baş
verə bilər. Əks halda, ellipsoidin istiqaməti və ölçüləri məhdudiyyətsizdir.
---
Ortoromb kristal üçün isə ellipsoidin oxları kristal oxlarına uyğun olmalıdır, çünki üç oxdan hər hansı
biri ətrafında 180∘ fırlanma eyni qəfəni təkrarlayır. Əgər tetraqonal kristala gediriksə, ellips eyni
simmetriyaya malik olmalıdır, ona görə də iki bərabər diametrə malik olmalıdır. Nəhayət, kub kristal üçün
ellipsoidin hər üç diametri bərabər olmalıdır; kürəyə çevrilir və kristalın qütbləşmə qabiliyyəti bütün
istiqamətlərdə eynidir.
Kristalın bütün mümkün simmetriyaları üçün tenzorların mümkün növlərini tapmaq üçün böyük bir
oyun var. Buna “qrup-nəzəri” analiz deyilir. Lakin qütbləşmə tenzorunun sadə halı üçün əlaqələrin nə olması
lazım olduğunu görmək nisbətən asandır.
Son nümunəmiz olaraq nisbilik nəzəriyyəsinin dörd ölçüsündə (t,x,y,z) başqa bir tensoru nəzərdən
keçirmək istəyirik. Stress tensorunu yazanda biz Sij-i vahid sahədə qüvvənin komponenti kimi təyin etdik.
Lakin bir qüvvə impulsun dəyişmə sürətinə bərabərdir. Buna görə də, “Sxy y-ə perpendikulyar vahid sahədə
qüvvənin x-komponentidir” demək əvəzinə, biz eyni dərəcədə yaxşı deyə bilərik: “Sxy impulsun x-
komponentinin y-ə perpendikulyar vahid sahədən axma sürətidir. y.” Başqa sözlə, Sij-in hər bir termini həm
də j-istiqamətinə perpendikulyar vahid sahədən impulsun i-komponentinin axınını təmsil edir.
Biz bilirik ki, kosmos komponentləri impuls axını təmsil edir. Başqa bir növ “axın”ı - elektrik
yükünün axınını öyrənərək, bunu zaman ölçüsünə necə genişləndirmək barədə bir ipucu əldə edə bilərik.
Skayar kəmiyyət, yük üçün axın sürəti (axıma perpendikulyar vahid sahəyə görə) fəza vektorudur - cərəyan
sıxlığı vektoru j. Gördük ki, bu axın vektorunun zaman komponenti axan maddələrin sıxlığıdır. Məsələn, j
zaman komponenti ilə birləşdirilə bilər, jt=ρ, yük sıxlığı, dörd vektorlu jμ=(ρ,j); yəni jμ-də μ t, x, y, z
qiymətlərini alaraq skalyar yükün “sıxlığı, x istiqamətində axın sürəti, y-də axın sürəti, z-də axın sürəti”
mənasını verir.
Ədəbiyyat:
1. Dimitrienko, Yuriy (2002). Tensor Analysis and Nonlinear Tensor Functions. Kluwer Academic Publishers (Springer). ISBN 1-
4020-1015-X
2. Tyldesley, J.R. (1973). An introduction to Tensor Analysis: For Engineers and Applied Scientists. Longman. ISBN 0-582-44355-
5.
3. Kay, D.C. (1988). Tensor Calculus. Schaum’s Outlines, McGraw Hill (USA). ISBN 0-07-033484-6.
---
ECONOMICS / İKTİSADİ BİLİMLER / İQTİSADİ ELMLƏR
AZƏRBAYCANDA İNNOVASİYA SİSTEMİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ İNKİŞAF

PERSPEKTİVLƏRİ
Hacıyeva Aygün Alim qızı
Baş müəllim
Orcid id: 0000-0002-5673-6725
Salıyeva Validə İsa qızı
Baş müəllim
Orcid id: 0000-0002-8860-6343
Abbaszadə Nəsimi Əlipolad oğl
Baş müəllim
Orcid id:0009-0001-4926-7166
Məmmədova Maarifə Zeylim qızı
Laborant
Orcid id:0009-0009-4084-6936
Abstract. The qualitative changes taking place in the modern economy indicate a fundamental
change in the factors and sources that determine economic development. The potential of traditional
resources for economic growth is becoming increasingly limited. And this causes the superiority of
innovation processes in the modern model of economic growth. Innovativeness is becoming an integral
feature of the modern economy. Orientation to innovations is one of the most important issues both today
and in the near future in all areas of human activity, including the economy.The article examines the activity
and development of the national innovation system, the possibility of its development, and offers suggestions
for the development of the innovation system.
Key words:economic progress, innovation, investment, reform, national innovation systems.
Müasir dövrdə iqtisadi fəaliyyətdə yeni texnologiyaların sürətlə dəyişən tələbə cavab verməsi, dünya
standartlarına uyğun yeni məhsulların yaradılması, yeni texnologiyaların tətbiqi, innovasiyalı inkişafın
rolunu daha da artırır. Bildiyimiz kimi, innovativ iqtisadiyyatın aparıcı sütunlarından bir olan “bilik
iqtisadiyyatı”nın ölkəmizdə daha da inkişaf etdirilməsi bu istiqamətdə atılacaq ən vacib addımlardan hesab
olunmalıdır. Bu istiqamətdə yüksək keyfiyyətli insan kapitalının və kadr hazırlığının iqtisadiyyatın və əmək
bazarının tələblərinə uyğunlaşdırılması olduqca vacibdir. (Hacıyev, 2021:s.3)
Cəmiyyətin iqtisadi tərəqqisi əsasən elmtutumlu yüksək texnoloji məhsulların istehsalı və ixracı
bazasında təmin edilir. Dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində və regionlarda onların istifadə səviyyəsi fərqlidir və
innovasiya istehlakının siyasi-iqtisadi mühitinin hazırlıq səviyyəsindən asılıdır. Bununla əlaqədar olaraq
Azərbaycanın əməyin dünya innovasiya bölgüsünə aktiv daxil olmasını təmin edən tədbirlər həyata keçirmək
lazımdır.
Dünyanın əksər inkişaf etmiş ölkələrinin əmək qüvvəsinin təxminən 20-25%-i yüksək texnologiyalar
və elm-təhsil sahəsində fəaliyyət göstərirlər. Məsələn, 2020-ci ilin Qlobal İnnovasiya İndeksi reytinqində ilk
üçlüyü İsveçrə, İsveç və ABŞ kimi dövlətlər tutmuşlar. Qeyd etmək lazımdır ki, adı çəkilən reytinqdə
Azərbaycan 82-ci yerdə qərarlaşmışdır. Bu reytinqdə ilk sırada qərarlaşan İsveçrədə yüksəkixtisaslı işçi
qüvvəsi ölkənin iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayır. Dövlət və özəl sektor tərəfindən maliyyələşdirilən
tədqiqatlar, ölkədə biznes mühitini daha da yaxşılaşdırır və yeni layihələrin dəstəklənməsini stimullaşdırır.
(Hacıyev, 2021:s.2)
Əgər layihə dövlət proqramına və elmi müəssisənin proqramına uygundursa və sifarişci dövlət
olarsa, dövlət maliyyəsi cəlb olduqda innovativ layihənin təşəbbüskarı onu öz vəsaiti hesabına
maliyyələşdirə bilər.(Afuah,2003) Xarici təcrübə göstərir ki, qeyri-sabit iqtisadi sistemlər şəraitində
inflyasiya proseslərinin yüksək səviyyəsi iqtisadi subyektlərin davranışlarına güclü təsiri ilə
xarakterizə olunur;bu zaman dövlət tərəfindən birbaşa stimullaşdırma rıçaqları arxa plana keçməlidir.Burada
həlledici rol dolayı stimul rıçaqlarına aiddir:vergi güzəştləri, kredit, kredit üzrə faiz ödənişləri, sığorta,
amortizasiya və s.( Быршева,2007: s 198)
Hazırda innovasiya fəaliyyətinin əsas maliyyə mənbələri aşağıdakılardır:müxtəlif büdcələrdən
vəsaitlər(dövlət,regional,yerli);innovasiyaların maliyyələşdirilməsi üçün ixtisaslaşdırılmış büdcədənkənar
fondların vəsaitləri;müxtəlif maliyyə vasitəçilərinin resursları;xarici investisiya;fərdi investorların vəsaitləri.(
---
Гасанова М,2018)
Azərbaycanın iqtisadi inkişafının müasir mərhələsində innovasiya fəaliyyətini həyata keçirən və ya
həvəsləndirən amillərdən biri investisiya təminatıdır. Bununla əlaqədar bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin son illər
dövlət büdcəsindən elmin inkişafına ayrılan vəsaitin həcmi artsa da, onun ÜDM-dəki payı 0,16%-dir ki, bu
da inkişaf etmiş ölkələrin eyni adlı göstəricisindən aşağıdır. Ölkəmizə gətirilən məhsulların sayı ixrac edilən
məhsulların sayından xeyli çoxdur. İxrac edilən məhsulların 95%-ə yaxını xam neft, təbii qaz, neft
məhsulları, az sayda kənd təsərrüfatı məhsulları təşkil edir. Ölkəmizdə sənaye sahələrinin mövcud texniki-
texnoloji durumu yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal etməyə imkan vermir. Hələ ki, beynəlxalq standartlar
emal sənayesi müəssisələrində özünə yer tapa bilmir. İqtisadi inkişafın bazisini xammal və qiymət amili
təşkil edir. İşlənib hazırlanan elmi-tədqiqat işlərinin cüzi bir hissəsi istehsalata tətbiq edilir.
Son illərdə innovasiyanın təşkili və onun ayrı-ayrı sənaye sahələrində tədqiqinin zəruriliyi bir sıra
namizədlik dissertasiyalarında, elmi məqalələrdə, konfrans materiallarında şərh edilmiş və ilkin addımlar
atılmışdır. Lakin həmin əsərlərdə sistemli və kompleks yanaşmaya az diqqət yetirilmiş və MİS-in
formalaşması və inkişafı məsələlərinə toxunulmamışdır. Bununla əlaqədar bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin iş
təcrübəsinin öyrənilib milli iqtisadiyyatın xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla iqtisadi fəaliyyət sahələrində
tətbiqi vacibdir. Respublikamızda Milli İnnovasiya Sisteminin (MİS) formalaşması və inkişafını, bütün
iqtisadi fəaliyyət sahələrində sistemli şəkildə nəzəri-metodoloji və əməli səpkidə əlavə tədqiqini, elmi
cəhətdən əsaslandırılmış tövsiyələrin işlənib hazırlanmasını təkidlə tələb edir.
MİS-in formalaşmasında əsas mövqe MİS-in fəaliyyəti qaydalarını müəyyən edən maliyyələşmə də
aid olmaqla lazımi ehtiyat dəstəyini təmin edən dövlətə məxsusdur. Bu gün elmi tədqiqatların və işləmələrin
maliyyələşmə miqyasının artması meylləri baş verir. Yüksək texnoloji müəssisələrin yaradılması və artımının
dövlət dəstəyi sxemi xüsusi halda dövlət investisiyası və vençur fondu, vergi güzəştləri, sürətlənən aşılanma
vasitəsi ilə həyata keçir. (Qasımov, 2009:s.4)
MİS-in sonrakı inkişafı onun regional və qlobal sistemlərə birləşməsi ilə bağlıdır. Bu gün ümumi
innovasiya inkişafı strategiyası və ilk növbədə innovasiya sistemləri, insan ehtiyatlarının inkişafı,
informasiya və kommunikasiya texnologiyaları, işgüzar mühit kimi sahələrdə bu proseslərin həyata keçmə
mexanizmi üzrə aktiv siyasət aparılmağa başlanmışdır. (Hüseynova, 2020: s.69)
Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkələrdən elmi-texniki geriliyini aradan qaldırmaq və onun tam tərəfdaş
kimi qlobal innovasiya mühitinə daxil olması üçün iqtisadi inkişafın müəyyən olunmuş prioritet
istiqamətləri, onların həyata keçmə mexanizmləri və mütərəqqi üsullarla proqnozlaşdırılması üzrə sistemli
tədqiqatların aparılmasına ciddi ehtiyac duyulur.
Azərbaycanda elmi-texniki potensiallardan səmərəli istifadə etməklə, innovasiya meylli
iqtisadiyyatın intensiv inkişafına, onun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə və ölkənin beynəlxalq
miqyasda mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə təminat yaradan milli innovasiya sisteminin formalaşmasının
nəzəri-metodoloji, təşkilati-iqtisadi və informasiya təminatının konseptual aspektlərinin işlənilməsi və həyata
keçirilməsi üzrə kompleks xarakterli əməli təkliflərin hazırlanmasından ibarətdir.
Yeni texnoloji proseslərin yaradılması, tətbiqi və geniş istifadəsi - məhsulun rəqabət qabiliyyətinin
və həcminin artmasının, məşğulluğun, investisiyanın, xarici ticarətin, materiala qənaətin, əmək və maliyyə
ehtiyatlarının, istehsal təşkilinin təkmilləşməsinin və onun səmərəliliyinin artmasının əsas amilidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün elmin inkişafı və maliyyələşdirməsi əsas üç sektorda: dövlət, özəl və
qarışıq  aparılır. Ölkənin elmi-tədqiqat təşkilatlarından 90-nı dövlət sektoruna, 7-si sahibkrlıq sektora, 37-si
isə ali təhsil sektoruna aiddir.
Xüsusilə elm və təhsilə ayrılan vəsait hər il davamlı olaraq artırılır. Məsələn, Azərbaycanda son 19
ildə elmin inkişafına ayrılan vəsaitlərə nəzər yetirək. Əgər 2003-cü ildə dövlət büdcəsindən bu sahəyə ayrılan
xərclər 16,6 milyon manat olmuşdusa, 2022-ci ildə bu, 202,79 milyon manat təşkil edib. Bu, o deməkdir ki,
ölkəmizin başçısı elmin inkişafına daim önəm verir. Bundan başqa Prezident İlham Əliyevin 4 may 2009–cu
il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasında 2009–2015–ci illərdə elmin inkişafı üzrə
Milli Strategiya» və «Azərbaycan Respublikasında 2009–2015–ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli
Strategiyanın keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı»nda Azərbaycan elminin beynəlxalq elmi məkanına
inteqrasiyasına son dərəcə yüksək diqqət yetirilmişdir. Lakin müsbət tendensiyalara rəğmən ölkəmizdə elmi
kəşflər sahəsində hələ də ciddi uğurlar yoxdur.(Zaman:2022)
Ölkənin innovasiya potensialını xarakterizə edən göstəricilər içərisində tədqiqat və işləmələr
aparanların iqtisadiyyatda məşğul olan ümumi işçilərdən payı göstəricisi mühüm əhəmiyyət kəsb edir: ET
işləri aparan təşkilatların sayının artmasına baxmayaraq, tədqiqat aparan işçilərin sayı xeyli azalmışdır.
Ölkənin elmi-tədqiqat sektorunda çalışan 19754 nəfərin 14351-i tədqiqatçılardır. Elmin sahələri üzrə isə
tədqiqatcıların sayı təbiət elmləri üzrə 4445 nəfər, texniki elmləri üzrə 2501 nəfər, tibb elmləri üzrə 1864
---
nəfər, kənd təsərrüfatı elmləri üzrə 775 nəfər, ictimai elmləri üzrə 1894 nəfər, humanitar elmləri üzrə isə
2872 nəfərdir. (Azərbaycanın statistik göstəriciləri,2021)
Respublikada elm əsasən dövlət büdcəsi və təsərrüfat hesablı təşkilatların vəsaitləri hesabına
maliyyələşdirilir.2021-cu ildə dövlət büdcəsindən elmin inkişafına 151,8 mln. manat vəsait ayrılmışdır ki, bu
da ÜDM-in 0,16 %-ni təşkil edir.Elmin maliyyələşdirilməsi məqsədi ilə ayrılan vəsait 56,4% fundamental,
20,3% tətbiqi, 23,3% innovasiya işləmələrinə ayrılmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, respublikada elm sahəsində maliyyə çatışmamazlığı, yüksək ixtisaslı elmi
kadrların qocalması kimi bəzi çətinliklər mövcuddur. Ancaq əsas odur ki, Azərbaycanda elmi qoruyub
saxlamaq mümkün olmuşdur və o, ölkə iqtisadiyyatının həlledici həlqəsinə çevrilmişdir. Azərbaycanın elmi-
texniki potensialı ölkə iqtisadiyyatının və ictimai həyatın bütün sahələrində səmərəli innovasiya siyasəti üçün
əlverişli şərait yaratmağa qadirdir.
Aparılan tədqiqat nəticəsində Azərbaycanda elmlər doktoru və namizədləri haqqında məlumat bankı
yaradılmışdır. Məlumat bankı (MB) yaratmaq üçün xüsusi sorğu formaları hazırlanmış, bütün nazirlik,
müəssisə və təşkilatlara göndərilmiş və nəticələr ümumiləşdirilmişdir. Məlumat bankına 1343 elmlər doktoru
və 5726 fəlsəfə doktoru haqqında məlumat daxil edilmişdir. MB üzrə doktor və namizədlərin sayı, elmi
sahələr, yaş qrupları, cinsi üzrə qruplaşdırılaraq təhlil edilmişdir.
onlardan alimlik dərəcəsi olanlar
Tədqiqatçılar
elmlər doktorları fəlsəfə doktorları
cəmi kişilər qadınlar cəmi kişilər qadınlar cəmi kişilər qadınlar
Tədqiqatçılar sayı
-cəmi, nəfər 14 351 5 978 8 373 1 343 1 029 314 5 726 2 654 3 072
onlardan:
30 yaşa qədər 1 860 639 1 221 26 21 5 242 70 172
30-39 yaşda 3 255 1 323 1 932 40 17 23 956 419 537
40-49 yaşda 2 832 870 1 962 133 88 45 1 367 477 890
50-59 yaşda 2 688 1 144 1 544 275 200 75 1 247 539 708
60-69 yaşda 2 421 1 283 1 138 420 334 86 1 231 737 494
Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi
Cədvəldən göründüyü kimi,bazada olan elmlər doktorundan 1343-ü və ya 76,6%-i kişi, 229 və ya
23,4%- ü qadın, elmlər namizədindən isə 5726 nəfər və ya 46,4%-ü kişi və 3120 və ya 53,6%-i qadındır.
Elmin sahələri arasında və onların daxilində mütəxəssislər arasında elmlər doktorları və namizədləri
strukturlarında müəyyən mütənasibsizlik vardır. Ölkə iqtisadiyyatına çox lazım olan sahələr üzrə elmlər
doktorları və namizədlərinin sayı kifayət qədər deyil.
Alimlərin yaş strukturuna görə təhlili göstərir ki, elmi işçilərin arasında pensiya yaşlıları çoxluq təşkil
edir: alimlərin az bir hissəsi fəal yaradıcılıq aktiv yaşdadır  1343 elmlər doktorunun 31.3%-nin yaşı 60-dan
yuxarıdır.
Beləliklə, Azərbaycanda alimlərin az hissəsi yaradıcı aktiv yaşındadır, elmi kadr potensialı qocalır.
Bunun qarşısını dünya elm mərkəzlərində elm və elmi-pedaqoji kadrların hazırlanması üzrə səmərəli siyasət
aparmaqla almaq olar.
Göründüyü kimi, Azərbaycanda elmi-texniki potensial saxlanılmış, lakin keçid dövrü ölkənin elm
sahəsində müəyyən izlər qoymuşdur: belə ki, ictimaiyyətdə elmi əməyin prestiji aşağı düşmüş, sahələr üzrə
elmi-tədqiqat institutlarının sayı azalmış, elm və istehsalatın əlaqəsi yox səviyyəsindədir, özəl sektor elmi
tədqiqatlara maraq göstərmir.
İnnovasiya yaradılması ilə məşğul olan müəssisə və təşkilatlar da elmtutumlulara aiddir. Məhsulun
elmtutumluluğunu müəyyən edən əsas amillərə onun innovasiya kimi həyat dövrünün mərhələlərinə görə
xüsusiyyətlərini aid etmək olar:
ETİ → TKİ→ istehsalat → satış → istehlak
Hər mərhələ bitdikdə əmək məhsulu-innovasiyanın sərbəst istehlak əhəmiyyəti ola bilər, deməli, bazar
qiyməti ilə alınıb-satıla bilər.
Müasir dövrdə elmtutumluluğun əsas göstəricisi ETİ-nin keyfiyyəti və səmərəliliyidir. Bu gün ölkə
iqtisadiyyatı üçün ETİ, keyfiyyəti və səmərəliliyi onun elmi nəticələrinin yeniliyi, işləmələrin elmi-texniki
---
səviyyəsi; ETİ nəticələrinin praktiki əhəmiyyəti; ETİ nəticələrinin əhəmiyyəti; ETİ nəticələrinin paylaşmasının
tədqiq dərəcəsi olduqca vacibdir.
Azərbaycanda Milli innovasiya sisteminin etdirilməsi üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini
zəruri hesab edirəm:
- innovasiya siyasətinin formalaşdırılması;
- innovasiyalar üçün tənzimləyici mühitin yaradılması;
- perspektivli elmi istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi və prioritetli innovasiya proseslərinin seçilməsi;
- resursların formalaşdırılması və bölüşdürülməsi;
- innovasiya istiqamətli ETTKİ-lərin yaradılması və həyata keçirilməsi;
- innovasiya fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi tələblərinə cavab verən insan kapitalının
formalaşdırılması və zəruri olan material aktivlərinin yaradılması;
- innovasiyaların yaradılması və istifadəsi üçün stimulların yaradılması;
- yüksək texnologiyalara əsaslanan yeni istehsal və xidmət sahələrinin inkişafının maliyyə cəhətdən
dəstəklənməsi.
Ədəbiyyat
1. Hacıyev Şahmar Təhlil, Covid-19 pandemiyasi və innovasiya yönümlü iqtisadi inkişafin vacibliyi,Bakı 2021,səh 7.
2. Afuah A. Innovation management stratagies, implementation and profits. New York. Oxsford University Press, 2003
3. Быршева А.В., Балдин К.В., Гладицкая С.Н., Ищенко М.М.,Передеряев И.И. Инновации. Учебное пособобие
– М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и Ко», 2007 – 382 с.
4. Hüseynova A.D. Elm və innovasiya fəaliyyəti: ölçmə və qiymətləndirmə, Bakı: TUNA, 2020,374 s.
5. Qasımov F.H. Azərbaycanda innovasiyanın vəziyyəti və onun inkişaf perspektivləri// AMEA-nın Xəbərləri. Elm və
İnnovasiya seriyası, 2009, №1, s. 4-10
6. Zaman Elcin, Azərbaycanda elmin inkişafına ayrılan vəsaitlərin həcmi artır,2022 https://ikisahil.az/post/298453
7. Гасанова М. Гаджиева А.А. Финансирование инновационной деятельности в аграрной отрасли
Азербайджана. Международная научно-практическая конференция, Актуальные проблемы развития
кооперации и малого предпринимательства, Россия, Пенза 2018.
8. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı: Səda, 2021. 772 s.
https://www.stat.gov.az/source/agricultur
ZƏNGƏZUR DƏHLİZİ: RİFAH VƏ PERSPEKTİVLƏR

Bağırzadə Rauf Gündüz oğlu
Magistrant
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Orcid id: 0009-0002-5544-9756
Abstract. The Patriotic War, which began on September 27, 2020, ended with the victory of
Azerbaijan. Our glorious army liberated our lands from the enemy within 44 days. Defeated on the
battlefield, Armenia was forced to sign the act of capitulation on November 10. The statement was signed
between the presidents of Azerbaijan, Armenia and Russia on November 10, 2020. The statement includes
not only the cessation of hostilities, but also the restoration of transport links. To be more precise, the
tripartite statement signed between the presidents of Azerbaijan, Armenia and Russia noted the restoration of
economic and transport relations in the region. Of course, in this case, the land connection between
Nakhchivan and the main territory of Azerbaijan should be provided through the Zangezur corridor.
Key words: Zangezur Corridor, international transport, welfare, perspectives
Giriş
1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra burada qurulan sovet hökuməti
faktiki olaraq, ermənilərin nəzarəti altında idi. 1920-ci ildə Azərbaycan rəhbərliyi Ermənistandan
qoşunlarının Zəngəzur və Qarabağdan çıxarılmasını tələb etmişdi. Lakin bu tələbə baxmayaraq, həmin ilin
avqustun 10-da RSFSR və Ermənistan arasında bağlanan müqaviləyə görə, Qırmızı Ordu Azərbaycanla
Ermənistan arasında sərhəd olan Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvanı nəzarətə aldı və Azərbaycan rəhbərliyinin
iştirakı və razılığı olmadan Naxçıvanın Şərur-Dərələyəz bölgəsinin Ermənistana verilməsi barəsində qərar
çıxarıldı. Qarabağ və Zəngəzur hər iki respublika arasında mübahisəli ərazilər elan edildi. 1920-ci ilin
noyabrın 30-da isə Zəngəzur bölgəsi iki hissəyə - Qərbi Zəngəzur və Şərqi Zəngəzura bölündü. Bu bölünmə
nəticəsində “Zəngəzur qəzasının 6.742 kv. verstlik ərazisindən 3.105 kv. versti Azərbaycan SSR tərkibində
qalmış, 3.637 kv. verstlik hissəsi isə Ermənistana verildi (Zəngəzurun itirilməsindən 90 il ötür,
https://web.archive.org/web/201107061 30839; http://mediaforum.az/ articles.php?lang). Bununla da
Azərbaycan və onun ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvanla quru əlaqəsi kəsildi və regionda tarixi və coğrafi
bütövlük pozuldu. “Tarixən ticari-iqtisadi və mədəni-mənəvi ünsiyyətin əsas yollarından biri olan qədim
---
Azərbaycan torpağı Zəngəzur, keçən əsrin 20-
---
ci illərindən 2020-ci ilə qədər türk dünyasını ayıran, azərbaycanlı qardaşları bir-birindən təcrid edən,
bölgə xalqlarının əlaqələrini kəsən, dünya ticarətinin bu coğrafiyadakı yoluna ciddi əngəl olan bir məkana
çevrildi” (12). Bütün bunları nəzərə alaraq, demək olar ki, Vətən müharibəsində qələbə və Zəngəzurun
perspektivliyi həm region, həm dünya, həm də türk dövlətləri üçün yeni imkanlar açmaqla, iqtisadiyyata
müsbət təsir göstərəcək.
Qeyd edək ki, Zəngəzur dəhlizinin açılması Ümummilli Lider Heydər Əliyevin hələ ötən əsrin 70-ci
illərində - Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin I katibi vəzifəsində işləyərkən xüsusi
diqqətində olub. “Azərbaycan xalqının mənfur düşməni Zori Balayan özünün bədnam “Ocaq” əsərində bu
yolun bağlanmasını zəruri sayır, onu Turan yolu adlandırırdı. 1970-1980-ci illərdə ulu öndər Heydər Əliyev
Siyasi Büronun üzvü olan zaman inşasına başlanılan Mehridən keçən Naxçıvan-Bakı avtomobil yolu
türklərin Böyük Turan layihəsinin icrasına zəmin hazırlamaq məqsədi daşıyırdı. Lakin Ermənistan KP MK
katibi Dəmirçiyanın etirazlarından sonra layihə dayanmışdı” (Heydər Əliyev ideyaları: Zəngəzur və Şuşa
vəsiyyətləri bizə nə deyir? (https://ikisahil.az/post/234054-heyder-eliyev-ideyalari).
Zəngəzur dəhlizinin gerçəkləşdirilməsi konsepsiyası 44 günlük Vətən müharibəsinin başa
çatmasından sonra Azərbaycan və Türkiyə tərəfindən təkid olunur, lakin rəsmi Ermənistan buna qarşı çıxır.
Təbii ki, bu etiraza səbəb Ermənistan rəhbərliyinin məğlubiyyətin ağır yükünün çiyinlərində hiss etməsi və
əhalisinin bu məğlubiyyətlə əlaqədar qəzəbini duymasıdır. “Görünən odur ki, ermənilər müxtəlif manevrlərlə
prosesi ləngidir, heç kimə faydası olmayan hərəkətlər edirlər. İqtidarda olan şəxslər fərqli fikirlərlə erməni
xalqının onsuz da dumanlı düşüncələrini bir qədər də bulandırır. Ermənistan baş nazirinin bir-biri ilə heç bir
əlaqəsi olmayan vədlər verməsi, açıqlamalar etməsi də bunu təsdiqləyir. Bir gün Zəngəzur dəhlizinin
yaradılmasının öz ölkəsi üçün faydalarından danışan erməni rəhbər, ertəsi gün bununla heç bir əlaqəsi
olmayan ifadələr işlədir” (Zəngəzur dəhlizi açıldıqdan sonra region ölkələrinin nəqliyyat imkanları artacaq,
https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/deta). Görünən odur ki, hazırda Ermənistan rəhbərliyi bu addımı
atmaqda tərəddüd keçirir, halbuki dəhlizin açılması onların özü üçün də böyük perspektivlər vəd edir və
ölkəni iqtisadi böhrandan çıxarmaqda böyük rol oynayacaq. Prezident İlham Əliyev haqlı olaraq qeyd
etmişdir: “Zəngəzur dəhlizi Ermənistanın öhdəliyidir, öz üzərinə öhdəlik götürüb. Bu iki il ərzində Laçın
yolu ilə Ermənistandan Qarabağa və əks istiqamətə gedən maşınlara toxunmuruq. Biz öhdəlik götürmüşük,
yerinə yetiririk, sərbəst hərəkət. Ermənistan da öhdəlik götürüb ki, Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan
Muxtar Respublikası arasında yol bağlantısı olsun. İki il keçib üstündən, nə texniki-iqtisadi əsaslandırma var,
nə hansısa hərəkət var, nə dəmir yolu, nə də avtomobil yolu. Biz nə qədər gözləməliyik?” (3).
Zəngəzur dəhlizinin açılması 30 il işğal altında qalmış Qarabağın bərpasının və ölkəyə
reinteqrasiyasının tərkib hissəsidir. Bölgədə quruculuq işləri davam edir və bu işdə paralel olaraq müxtəlof
beynəlxalq şirkətlər də cəlb edilib. “Ağıllı şəhər”, “ağıllı kənd” kimi layihələr artıq istifadəyə
verilməkdədir. Bu layihələrlər yanaşı, hava limanlarının tikilməsi, yolların salınmasl, turizm sektoruna
aid müxtəlif işlərin həyata keçirilməsi də reallaşmaqdadır. Bütün bu proseslər iqtisadi, maliyyə, geosiyasi,
tranzit-logistika aspektlərini də özündə cəmləşdirir. Çünki hər hansı bir ölkə quruculuq, bərpa işlərinə
start verirsə, məntiqi olaraq, sabit, təhlükəsiz hərəkət dəhlizinə də ehtiyac yaranır. Bu baxımdan Zəngəzur
dəhlizinin istifadəyə verilməsi beynəlxalq aləmdə də mühüm strateji əhəmiyyət kəsb edir.
Bu gün Çin Xalq Respublikasının dövlət xadimləri, politoloqları, media vasitələri “Bir kəmər, bir
yol” layihəsi çərçivəsində “Orta yol” adlandırdıqları nəqliyyat marşrutuna ciddi fikir verir. Qeyd edək ki,
“Bir kəmər, bir yol” layihəsi Çin Xalq Respublikasının 2013-cü ildə elan etdiyi iqtisadi inkişaf
strategiyasıdır. Bu strategiya Avrasiya ölkələri arasında infrastrukturun yaradılması və qarşılıqlı
münasibətlərin qurulmasına yönlənmişdir və iki əsas inkişaf istiqamətini nəzərdə tutur – “İpək Yolu
İqtisadi Kəməri” və “Dəniz İpək Yolu”. Əsas məqsəd Şərqdən Qərbə güzəştli şərtlərlə malların daşınması
məqsədilə ticarət dəhlizinin yaradılmasından ibarətdir. “Bir kəmər, bir yol” strategiyasının həyata
keçirilməsində Azərbaycan logistika mərkəzi, qovşaq və körpü rolunu oynayır.” (2).
Bakı-Tbilisi-Qars, Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı infrastruktur layihələri Avropa ilə Çin
arasında ən qısa əlaqəni təmin edir və “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü ümumilikdə regional əməkdaşlıq üçün
böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu baxımdan Zəngəzur dəhlizinin imkanları Asiya-Sakit okean regionu ölkələri
üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan ərazisindən keçən Zəngəzur dəhlizi Şərq-Qərb dəhlizinin tərkib
hissəsi olub, Asiya və Avropanı birləşdirir. “Bu dəhliz Azərbaycana Avrasiyanın nəqliyyat və logistika
mərkəzi kimi mövqeyini gücləndirməyə imkan verəcək. Mən Asiya və Sakit okean hövzəsindən olan
tərəfdaş ölkələri bu regional layihənin potensialını nəzərdən keçirməyə dəvət edirəm” (11).
Zəngəzur dəhlizinin açılması 30 il işğal altında qalmış Qarabağın bərpasının və ölkəyə
reinteqrasiyasının tərkib hissəsidir. Bölgədə quruculuq işləri davam edir və bu işdə paralel olaraq müxtəlof
beynəlxalq şirkətlər də cəlb edilib. “Ağıllı şəhər”, “ağıllı kənd” kimi layihələr artıq istifadəyə
---
verilməkdədir. Bu layihələrlər yanaşı, hava limanlarının tikilməsi, yolların salınmasl, turizm sektoruna
aid müxtəlif işlərin həyata keçirilməsi də reallaşmaqdadır. Bütün bu proseslər iqtisadi, maliyyə, geosiyasi,
tranzit-logistika aspektlərini də özündə cəmləşdirir. Çünki hər hansı bir ölkə quruculuq, bərpa işlərinə
start verirsə, məntiqi olaraq, sabit, təhlükəsiz hərəkət dəhlizinə də ehtiyac yaranır. Bu baxımdan Zəngəzur
dəhlizinin istifadəyə verilməsi beynəlxalq aləmdə də mühüm strateji əhəmiyyət kəsb edir.
Bu gün Çin Xalq Respublikasının dövlət xadimləri, politoloqları, media vasitələri “Bir kəmər, bir
yol” layihəsi çərçivəsində “Orta yol” adlandırdıqları nəqliyyat marşrutuna ciddi fikir verir. Qeyd edək ki,
“Bir kəmər, bir yol” layihəsi Çin Xalq Respublikasının 2013-cü ildə elan etdiyi iqtisadi inkişaf
strategiyasıdır. Bu strategiya Avrasiya ölkələri arasında infrastrukturun yaradılması və qarşılıqlı
münasibətlərin qurulmasına yönlənmişdir və iki əsas inkişaf istiqamətini nəzərdə tutur – “İpək Yolu
İqtisadi Kəməri” və “Dəniz İpək Yolu”. Əsas məqsəd Şərqdən Qərbə güzəştli şərtlərlə malların daşınması
məqsədilə ticarət dəhlizinin yaradılmasından ibarətdir. “Bir kəmər, bir yol” strategiyasının həyata
keçirilməsində Azərbaycan logistika mərkəzi, qovşaq və körpü rolunu oynayır.” (2). Çin rəsmiləri “Bir
kəmər, bir yol” layihəsi çərçivəsində “Orta yol” kontekstində son zamanlar Zəngəzur dəhlizinin vacibliyini
mütləq şəkildə qeyd edirlər. “Bu dəhliz Azərbaycan, Ermənistan, Türkiyə, Rusiya və İranla yanaşı, Asiya-
Sakit okean regionu ölkələrində də böyük fayda verə bilər. Təbii ki, burada Çinin qazana biləcəyi daha
çoxdur” (Zəngəzur dəhlizinin reallaşması “Orta Dəhliz”in işə düşməsi deməkdir.
https://www.yeniazerbaycan. com/YAPxeber _e 77846_az.html).
“Bir kəmər, bir yol” layihəsi quru və dəniz nəqliyyat marşrutları üzrə dünyanın müxtəlif ölkələrini
əhatə edən nəhəng bir sistemə bənzəyir. Bu “sistem”ə Avropa və Asiya dövlətləri qatılmaqda davam edir.
Təbii ki, layihə üçün əsas məqsəd təhlükəsiz və sürətli və ucuz yolla ticari-iqtisadi əlaqələrin qurulmasıdır.
Bununla əlaqədar olaraq, “Şimal yolu”, “Orta yol” və “Cənub yolu” istiqamətləri də müəyyənləşdirilmişdir.
“Şimal yolu” Rusiya, “Orta yol” Mərkəzi-Asiya-Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə, “Cənub yolu” isə Cənubi
Asiyadan İrana doğru uzanır. Hər üç yol Azərbaycan ərazisində kəsişir. Maraqlıdır ki, “Cənub yolu” üçün
Azərbaycanda iki istiqamət müəyyənləşmişdir. Birincisi, Gürcüstan, digəri isə Zəngəzur vasitəsilə Türkiyə-
Avropa istiqaməti. Digər tərəfdən isə “Bir kəmər, bir yol” layihəsi çərçivəsinfə “Şimal-Cənub” və “Şimal-
Qərb” nəqliyyat marşrutları Azərbaycanda kəsişərək, Zəngəzur dəhlizindən Avropaya çıxış əldə edir. Bütün
bu imkanları təhlil edərək, belə bir qənaətə gəlmək olur ki, Azərbaycan beynəlxalq layihələrin
reallaşdırılmasında birbaşa olaraq, regionda nəqliyyat yollarının əlaqələndiricisidir. Bu baxımdan Zəngəzur
dəhlizi ölkəmizi bir neçə istiqamətdə Avropa və Asiya ilə birləşdirən strateji ərazi sayıla bilər. Son
zamanlarda baş verən hadisələr sübuta yetirir ki, böyük dövlətlərin Zəngəzur dəhlizinin fəaliyyətə
başlamasına dəstək vermələri zamanın tələbidir. Buna görə də beynəlxalq aləmdə Zəngəzur dəhlizinin
yuxarıda sadalanan funksiyası qəbul edilməkdədir.
İlk növbədə, Zəngəzur dəhlizinin istifadəyə verilməsi Azərbaycanın qlobal logistik-tranzit
mövqeyini möhkəmlədəcək. Bəllidir ki, Azərbaycan ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının arasında hava və
quru əlaqəsi məlum səbəblər üzündən hələlik Türkiyə və İran üzərindən mümkündür. Dəhlizin istifadəyə
verilməsi Naxçıvanı Azərbaycan və Türkiyə ilə birləşdirəcək. Dəhliz Cənubi Qafqazda inteqrasiyanı təmin
etməklə yanaşı, işğaldan azad edilmiş torpaqlarda quruculuq işləri və dirçəliş üçün yeni imkanlar açacaq.
Uzun illər blokada şəraitində qalmış Naxçıvan ölkə iqtisadiyyatına tam inteqrasiya edə biləcək imkan
qazanacaq, hərtərəfli iqtisadi inkişafa nail olacaq. Dəhlizin açılmasının digər maraqlı və perspektiv tərəfi isə
nəqliyyat qovşağı ilə Naxçıvandan Türkiyəyə, oradan da Aralıq dənizi vasitəsilə Avropa ölkələrinə Çin, Orta
Asiya- Azərbaycan-Türkiyə-Avropa tranzit-nəqliyyat xəttindən istifadə etmək imkanı yaradacaq. Bu isə Türk
dünyasının birləşməsi anlamındadır. Bunun nəticəsində isə ölkəmizin Bakı-Tbilisi-Qars nəqliyyat xətti ilə
yanaşı, Naxçıvan vasitəsilə Türkiyə, oradan da Avropaya çıxış təmin ediləcək. “Zəngəzur dəhlizinin açılması
nəinki Azərbaycanda, bütün türk dünyasında yeni bir mərhələnin başlanğıcını qoyacaq, Avropa ilə Asiyanı
bağlayacaq əsas xətt türk dünyası arasında yaranmış körpü olacaq” (13), “Uzaq Şərq və Türk
Cümhuriyyətlərindən Türkiyəyə tranzit əlaqə heç bir ölkənin müdaxiləsi, icazəsi və ya razılığı olmadan
həyata keçiriləcək” (14). Onu da qeyd etmək vacibdir ki, Zəngəzur dəhlizinin istifadəyə verilməsi Türkiyə-
Azərbaycan arasında müttəfiqlik haqqında 2021-ci ilin iyunun 15-də imzalanan Şuşa bəyannaməsinə müddəa
kimi daxil edilmişdir. “Ticarət-iqtisadi münasibətlərə gəlincə, milli iqtisadiyyatların və ixracın
şaxələndirilməsi üzrə səylərin artırılması, malların sərbəst hərəkətinin təşkili mexanizmlərinin yaradılması
istiqamətində zəruri tədbirlərin görülməsi, Cənub Qaz Dəhlizinin səmərəli şəkildə istifadə olunmasına və
daha da inkişaf etdirilməsinə yönəldilmiş səylərin əlaqələndirilmiş şəkildə davam etdirilməsi, intellektual
nəqliyyat sistemləri texnologiyalarından istifadə etməklə beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin Azərbaycan-
Türkiyə hissələrində tranzit-nəqliyyat potensialının daha da inkişafı, Azərbaycan və Türkiyəni birləşdirən
"Zəngəzur dəhlizi”nin açılması, regionda nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrinin bərpası, beynəlxalq
---
nəqliyyat
---
dəhlizlərinin inkişafının təşviqi kimi aktual məsələlər də yer alır” (15). Qeyd edək ki, Zəngəzur dəhlizinin
istifadəyə verilməsi məsələsini Azərbaycan rəhbərliyi ilə yanaşı, Türkiyə də gündəmdə saxlayır.
Dəhlizin istifadəyə verilməsi Rusiya Federasiyasının və eləcə də, Ermənistanın maraqları
daxilindədir. Çünki dəhliz hər iki ölkə üçün dividentlər gətirəcək. Ermənistan Zəngəzur dəhlizinin
açılmasıyla uzun illər davam edən blokadadan çıxacaq və maddi gəlir əldə edəcək. Bundan başqa, Rusiyaya
birbaşa nəqliyyat marşrutu əldə edəcək. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Rusiya Federasiyasının dövlət
başçısı ilə baş tutan görüşlərində dəhlizin açılması mütəmadi olaraq, müzakirə edilir. RF Prezidenti Vladimir
Putin də dəhlizin açılmasında həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan maraqlıdır və öz qəti mövqeyini ortaya
qoymuşdur və 2020-ci il 10 noyabr üçtərəfli bəyanatda nəzərdə tutulan öhdəliklərə əməl etməsini
Ermənistandan tələb edir.
Zəngəzur dəhlizinin açılması regional əməkdaşlıq və beynəlxalq layihələrin icrası aspektlərində
region ölkələrin maraqlarına xidmət edir. Çünki dəhliz Cənubi Qafqazdan keçən marşrutlar sisteminin
fəaliyyətini dirçəldəcək. Dəhliz, eyni zamanda, Azərbaycan və İran İslam Respublikası arasında dəmir
yol xəttinin çəkilməsinə və İranın dəmir yollarına çıxışını təmin edəcək. Zəngəzur dəhlizi müxtəlif
istiqamətlərdə əməkdaşlığın mühüm bəndlərindən biri kimi qəbul edilir.
Nəticə
Deyilənləri yekunlaşdıraraq, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Zəngəzur dəhlizinin istifadəyə
verilməsi regionda sülhün və təhlükəsizliyin qorunmasına töhfə verməklə yanaşı, türk dünyasını
birləşdirəcək, regionda yaradılan yeni nəqliyyat imkanları hesabına Avropa ilə Asiya arasında əlaqələrin
daha da sıxlaşmasına, regionun geosiyasi əhəmiyyətinin artmasına səbəb olacaq, Azərbaycanı regionun
nəqliyyat qovşaqlarının mərkəzinə çevirəcək.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat və resurslar:
1. Zəngəzurun itirilməsindən 90 il ötür. // https://web.archive.org/web/20110706130839; http://mediaforum. az/
articles.php?lang=az&page=00&article_id=20101201043838800
2. Zəngəzur dəhlizi"nin yaradılması bütün region ölkələrinin maraqlarına xidmət edir. https://ikisahil.az/post/227416-zengezur-
dehlizinin-yaradilmasi-butun-region-olkelerin-maraqlarina-xidmet-edir
3. Zəngəzur dəhlizinin açılması nəinki Azərbaycanda, bütün türk dünyasında yeni bir mərhələnin başlanğıcı olacaq. https://respublika-
news.az/news/zengezur-dehlizinin-acilmasi
4. Zəngəzur dəhlizi: Azərbaycan – Türkiyə əməkdaşlığına açılan yeni qapı. // https://xalqqazeti.com/ mobile/ az/news/98316
5. Azərbaycan Respublikasının 2022–2026-cı illərdə sosial-iqtisadi inkişaf Strategiyası”nın təsdiq edilməsi haqqında
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI.
6. Prezident İlham Əliyev: Zəngəzur dəhlizi Azərbaycana Avrasiyanın nəqliyyat və logistika mərkəzi kimi mövqeyini
gücləndirmək imkan verəcək. https://yeniazerbaycan.com/SonXeber_e82672_az.html
7. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin çıxışı, https://www.fhn.gov.az/uploads/images/newspaper/769/1-4.pdf).
8. Zəngəzur dəhlizi: regional və qlobal siyasətdə yeri və rolu. http://newtimes.az/az/experts/7444
9. Zəngəzur dəhlizinin reallaşması “Orta Dəhliz”in işə düşməsi deməkdir. // https://www.yeniazerbaycan.com/
YAPxeber_e77846_az.html)
10. Zəngəzur dəhlizi açıldıqdan sonra region ölkələrinin nəqliyyat imkanları artacaq. // https://www.azerbaijan-
news.az/az/posts/detail/zengezur-dehlizi-acildiqdan-sonra-region-olkelerinin-neqliyyat-imkanlari-artacaq-16637 06581
11. Heydər Əliyev ideyaları: Zəngəzur və Şuşa vəsiyyətləri bizə nə deyir? https://ikisahil.az/post/234054-heyder-eliyev-ideyalari-
zengezur-ve-shusha-vesiyyetleri-bize-ne-deyir)
QARABAĞ İQTİSADİ ZONASINDA TURİZMİN İNKİŞAF ARAŞDIRILMASI İSTİQAMƏTLƏRİ

İspəndiyarov İlkin Tariyel oğlu
Magistrant
Qərbi Kaspi Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0009-0007-5442-8896
Abstract. "The article focuses on the development of tourism in the Karabakh Economic Zone. In
this context, topics such as the importance and potential of tourism, tourism infrastructure in the region,
presentation of tourism products, and strategies to generate revenue are discussed. The article proposes
forward-looking plans for the development of the tourism sector in the Karabakh Economic Zone.
The main idea of the article is that the development of tourism in the Karabakh Economic Zone can
have a significant impact on the economic and social development of the region, creating new jobs and
improving the quality of life for residents. In addition, the article discusses the social impact of tourism
development, the importance of tourism organization.
The article is a useful resource for researchers and experts who are interested in conducting research
on tourism development in the Karabakh Economic Zone and proposing forward-looking plans for the
tourism sector."
---
Key words: Karabakh Economic Zone, tourism, development potential, tourism infrastructure,
strategies, tourism products.
"Qarabağ İqtisadi Zonasının Turizm Potensialı: Qarabağ İqtisadi Zonası (QİZ), Azərbaycan
Respublikasının cənub-qrantında yerləşən sahədir. Bu bölgə turizm potensialı baxımından çox böyük
imkanlar barəsində bəhs etmək olar.
QİZ bölgəsi, təbii gözəllikləri, tarixi məkanları, milli parkları, gölləri və dağları ilə tanınır. Bu
bölgədə, ilk başdan bu yana insanların yaşadığı qədim şəhərlər və kəndlər də var. Bu yerlər, turistlərə böyük
maraqlıdır və onların ziyarəti üçün çox sayda turistik atraksiya təklif edilir (https://www.economy.gov.az/
az/article/ azerbaycanin-erazi-bolgesi/18).
QİZ ərazisi, qış turizmi üçün də böyük potensiala malikdir. Təxminən 4000 metr hündürlüyündə olan
Dağlıq Qarabağda çox sayda zirvələr, ski-boks mərkəzləri, otellər və yayla turizmi baxımından böyük
imkanlar var.
Bunların yanı sıra, QİZ bölgəsi, yemək və içki mədəniyyəti, incəsənət, musiqi, rəqslər, mədəni
turizm və xalq ənənələri baxımından zəngin bir mənbədir. Bu mədəniyyət və incəsənət mənbələri turistlərə
böyük maraqlıdır və QİZ bölgəsində turistlərə bu sahələrə dair bir çox tədbir və festival təklif edilir
(https://tourism.gov.az/az/page/26).
QİZ bölgəsi, məhz turizm sahəsində irəliləmək üçün çoxlu yol və imkanlara malikdir. Turizm
infrastrukturunun, yol və kommunikasiya xidmətlərinin və turizm təşkilatlarının inkişafı ilə bu bölgədə
turizm sənayesi daha da inkişaf edəcək və turistlərin bu bölgəyə olan marağı artacaq.
Qarabağ İqtisadi Zonasında Turizm Sektorunun Hazırkı Vəziyyəti
(https://www.aljazeera.com/economy/2021/3/25/post-war-potential-rebuilding-karabakhs-economy):
QİZ bölgəsində turizm sektorü hələ ki, tam olaraq inkişaf etməmişdir, amma son illərdə aparılan işlər
və yatırımlar turizm sahəsində bir canlanma yaratmışdır. Bölgədə turizm infrastrukturu inkişaf etdirilib və
otellər, restoranlar və turistik xidmətlər təqdim edən müəssisələr artmaqdadır.
Bununla yanaşı, QİZ bölgəsində turizm sektorunun inkişafı üçün digər mühüm məsələlər də var.
Bunlardan biri, turizm sektoruna dair qanuni çərçivənin inkişafıdır. Turizm sektoruna dair qanuni düzəlişlər
və tədbirlər, QİZ bölgəsində turizm sənayesinin inkişafına böyük təsir göstərəcəkdir.
Digər bir mühüm məsələ isə, tanıtım və reklam kampaniyalarının daha geniş əhatəyə yayılmasıdır.
QİZ bölgəsindəki turizm potensialı və təbii gözəlliklər dünya miqyasında tanıtılmalıdır ki, daha çox turist bu
bölgəyə cəlb edilə bilsin.
QİZ bölgəsində turizm sektorunun inkişafı üçün bir neçə səbəb var. Bu bölgə, təbii gözəllikləri, tarixi
və mədəni məkanları ilə turistlər üçün maraqlıdır. Turizm sektorunun inkişafı isə, bölgədəki sosial və iqtisadi
inkişafı da təmin edəcəkdir.
Qarabağ İqtisadi Zonasında Turizmin İqtisadi Təsirləri (https://caspiannews.com/news-detail/
karabakhs-economic-prospects-tourism-as-a-key-driver-2022-7-1-11/):
Qarabağ İqtisadi Zonası (QİZ), turizm sektorunun inkişafı ilə birlikdə iqtisadi təsirlər yaradacaq
böyük bir potensiala malikdir. Turizm, bölgədəki iqtisadi sənayenin inkişafına və istehlak məhsullarının
artmasına səbəb olacaq.
Turizm sektorunun inkişafı, QİZ bölgəsində iş yaradacaq, bölgedəki əhalinin maliyyə vəziyyətini
yaxşılaşdıracaq və turizm sektoruna daxil olan sərmayənin bölgedə qalmasına səbəb olacaq. Turistlərin
çoxalması isə, yerli istehlak məhsullarının satışını artıracaq və bölgənin iqtisadi inkişafına təkan
verməyəcəkdir.
Turizm sektorunun inkişafı ilə birlikdə, QİZ bölgəsində artan turistlərin istifadəsi üçün yeni turistik
atraksiyalar, otellər, restoranlar, mağazalar və digər turistik xidmətlərə ehtiyac olacaq. Bu da yerli iş sahibləri
və müəssisələr üçün yeni iş imkanları yaradacaq və bölgədə iqtisadi canlanma yaradacaq.
Qarabağ İqtisadi Zonasında Turizm İnvestisiyaları və İnkişaf Strategiyaları (https://eurasianet.
org/azerbaijans-new-karabakh-strategy-tourism-and-trade):
Qarabağ İqtisadi Zonası (QİZ), turizm sektorunun inkişafına uyğun bir bölgədir və bu sahədə
investisiyalar və inkişaf strategiyaları üçün böyük bir potensiala malikdir.
İlk olaraq, turizm sektoruna yatırım edən müəssisələrə özünü göstərmək üçün, QİZ bölgəsində yeni
otellər, restoranlar, turistik atraksiyalar və digər turistik xidmətlər təqdim etmək üçün yatırım edilməlidir.
Bu, turistlərin bölgədə qalmalarını təmin edəcək və turizm sektorunun inkişafına böyük təsir göstərəcəkdir.
İkincisi, QİZ bölgəsində turizm sektorunun inkişafı üçün yerli iş adamlarını və müəssisələri cəlb
etmək üçün dəstək proqramları təqdim edilməlidir. Bu proqramlar iş adamlarının turizm sektoruna yatırım
etməsinə kömək edəcək və bölgədəki iş imkanlarının artmasına səbəb olacaq.
---
Üçüncüsü, QİZ bölgəsində turizm sektorunun inkişafı üçün tanıtım kampaniyaları təşkil edilməlidir.
Bu kampaniyalar, dünya miqyasında QİZ bölgəsindəki turistik atraksiyaların tanınmasına və turistlərin
bölgəyə cəlb edilməsinə kömək edəcəkdir.
Dördüncüsü, turizm sektorunun inkişafı üçün QİZ bölgəsində təhsil proqramları təşkil edilməlidir.
Bu proqramlar, bölgədə turizm sahəsində ixtisas sahibi insanların yetişməsinə kömək edəcək və turizm
sektorunun inkişafına böyük təsir göstərəcəkdir.
Turizm sektorunun inkişafı üçün QİZ bölgəsində iş adamları, turizm təşkilatları və hökumət
tərəfindən birgə strategiyalar tərtib edilməlidir. Bu strategiyalar, turizm sektorunun inkişafının
sürətlənməsinə və bölgənin turizm potensialının daha da artırılmasına kömək edəcəkdir.
Bütün bu inkişaf strategiyaları və investisiyaları, QİZ bölgəsində turizm sektorunun inkişaf edərək,
bölgənin iqtisadiyyatının bərpa olunmasına və sosial-iqtisadi inkişafa təkan verməyəcəkdir. Turizm
sektorunun inkişafı, bölgedə yeni iş imkanları yaradacaq və yerli ekonominin canlanmasına təkan
verməyəcəkdir.
Turizm sektorunun inkişafı üçün həyata keçiriləcək inkişaf strategiyaları, QİZ bölgəsindəki sosial və
iqtisadi sənayenin bərpa olunması üçün də vacibdir. Turizm sektorunun inkişafı, bölgedəki sosial-iqtisadi
inkişafı təmin edəcək və bölgədəki yaşayanların mədəniyyətinə və tarixi vəziyyətinə daha çox diqqət
yetiriləcəkdir.
QİZ bölgəsində turizm sektorunun inkişafı üçün hökumət, iş adamları və turizm təşkilatları birgə
çalışmalıdır. Bölgedə turizm sektorunun inkişafını təmin etmək üçün birgə səylər göstərilməlidir. Bu
birlikdəlik, QİZ bölgəsində turizm sektorunun inkişafının sürətlənməsinə və bölgənin daha çox tanınmasına
kömək edəcəkdir.
Qarabağ İqtisadi Zonasında Turizm və Davamlılıq (https://www.jots.org.tr/article/view/5000279297/
5000280426)
Qarabağ İqtisadi Zonası (QİZ), turizm sektorunun inkişafına uyğun bir bölgədir. Turizm, QİZ
bölgəsində sosial və iqtisadi inkişafın təmin edilməsi və bölgedə yeni iş imkanlarının yaradılması üçün
böyük bir potensiala malikdir. Bununla birlikdə, turizm sektorunun inkişafı üçün davamlılıq da vacibdir.
Davamlılıq, turizm sektorunun inkişafının bölgedə uzun müddət davam etməsinə və bölgədə turizm
sektorunun sürətli inkişafına təkan verməyəcək şəkildə həyata keçirilməsinə mane olur. Bu məsələni həll
etmək üçün bəzi addımlar atılmalıdır.
İlk olaraq, QİZ bölgəsində turizm sektorunun inkişafına uyğun qanunvericilik və vergiləndirmə
siyasətləri hazırlanmalıdır. Bu siyasətlər, turizm sektoruna yatırım etmək istəyən müəssisələrin bölgədə uzun
müddət qalması və işlərini davam etdirməsi üçün təminat ola bilər.
İkincisi, turizm sektorunun inkişafı üçün səyahət agentlikləri və turistlər üçün tədbirlər təşkil
edilməlidir. Bu tədbirlər, bölgənin turistik atraksiyalarının və mədəniyyətinin tanınmasına və turistlərin
bölgəyə cəlb edilməsinə kömək edəcəkdir.
Üçüncüsü, turizm sektorunun inkişafı üçün turistlərin təhlükəsizliyi və sağlamlığı üçün gərəkli
tədbirlər götürülməlidir. Bu, turistlərin bölgədə rahat və təhlükəsiz hiss etməsini təmin edəcək və turizm
sektorunun davamlılığı üçün əhəmiyyətli rol oynayacaqdır.
Dördüncüsü, turizm sektorunun inkişafı üçün təcrübəli və peşəkar turizmçilərin təlim və təşviq
edilməsi vacibdir. Bu, bölgədə turizm sahəsində keyfiyyətin artırılmasına və turizm sektorunun
davamlılığına kömək edəcəkdir.
Turizm sektorunun inkişafı üçün QİZ bölgəsindəki turizm təşkilatları və iş adamları birgə
çalışmalıdır. Birlikdəlik, turizm sektorunun davamlılığına kömək edəcək və bölgədəki turizm potensialının
daha da artırılmasına imkan verəcəkdir.
Turizm sektorunun davamlılığı, QİZ bölgəsində turizm sektorunun sürətli inkişafı üçün əhəmiyyətli
bir məsələdir. Turizm sektorunun davamlılığı təmin edildikdə, turizm sektoruna yatırım edən müəssisələr
uzun müddətli planlar hazırlaya biləcəklər və bölgedə turizm sektorunun davamlı olaraq inkişaf etməsinə
mane olmayacaqlar.
Turizm sektorunun davamlılığı ayrıca yerli ekonominin bərqərar olmasına və sosial-iqtisadi inkişafa
təkan verməyəcəkdir. Turizm sektorunun davamlılığı, bölgedə yeni iş imkanlarının yaradılmasına və
bölgədəki sənayənin inkişafına da təkan verməyəcəkdir.
Bununla birlikdə, turizm sektorunun davamlılığı üçün müxtəlif faktorlara diqqət yetirilməlidir. Bu
faktorlar arasında, turizm sektorunun inkişafına uyğun siyasətlər, tədbirlər və təlimlər sayılabilir. Turizm
sektorunun davamlılığı, bölgədə turizm sektoruna yatırım etmək istəyən müəssisələrə də uzun müddətli
planlar hazırlamaq imkanı verəcək və bölgənin turizm potensialının daha da artırılmasına imkan verəcəkdir.
---
Turizm sektorunun davamlılığı üçün bölgədə turizm sektoruna yatırım edən müəssisələrin də uzun
müddətli planlar hazırlamaq üçün gərəkli siyasətlər hazırlanmalıdır. Bölgədəki turizm təşkilatları, iş adamları
və hökumət birgə çalışmalıdır və turizm sektorunun davamlılığı üçün addımlar atmalıdırlar. Birlikdəlik,
turizm sektorunun davamlılığına kömək edəcəkdir və bölgənin turizm potensialının daha da artırılmasına
imkan verəcəkdir.
Turizm sektorunun inkişafı və davamlılığı, QİZ bölgəsindəki sosial-iqtisadi inkişafa və yerli
ekonominin bərqərar olmasına təkan verməyəcək və bölgənin turizm potensialının artırılmasına kömək
edəcəkdir. Turizm sektorunun inkişafı və davamlılığı üçün bölgədə müxtəlif faktorlara diqqət yetirilməlidir
və müxtəlif tədbirlər götürülməlidir. Bölgədəki turizm təşkilatları, iş adamları və hökumət birgə çalışmalıdır
və turizm sektorunun davamlılığı üçün addımlar atmalıdırlar. Birlikdəlik, turizm sektorunun davamlılığına
kömək edəcəkdir və bölgənin turizm potensialının daha da artırılmasına imkan verəcəkdir.
Qarabağ İqtisadi Zonasında turizmin ən çox gəlir gətirən sahələri və inkişaf perspektivləri
(https://www.aa.com.tr/en/dunya/azerbaijan-karabakh-to-become-new-tourist-destination/2546248):
Qarabağ İqtisadi Zonası (QİZ), turizm sektorunun inkişafına uyğun bir bölgədir və fərqli sahələrdə
ciddi inkişaf potensialı var. Turizm sektorunun ən çox gəlir gətirən sahələri arasında, turizm infrastrukturu,
mədəniyyət turizmi, sağlamlıq turizmi, təhsil turizmi və iqtisadi turizm sayıla bilər.
Turizm infrastrukturu, turizm sektorunun ən əhəmiyyətli hissələrindən biridir və QİZ bölgəsində
ciddi inkişaf potensialı var. Turizm infrastrukturu, otel və restoranların inkişafı, əyləncə və ətraf mühit
obyektlərinin yaradılması və turistlərin rahatlığı üçün gərəkli tədbirləri daxil edir. Bu sahədə inkişaf
potensialı var və bölgədə turizm sektoruna yatırım edən müəssisələr üçün maraqlıdır.
Mədəniyyət turizmi, QİZ bölgəsindəki turizm sektorunun inkişafı üçün bir başqa əhəmiyyətli
sahədir. Bölgedəki tarixi və mədəni məkanlar, muzeylər və turistik atraksiyalar, turistlərin bölgəyə cəlb
edilməsinə kömək edir. Bu sahədə inkişaf potensialı var və bölgədə turizm sektoruna yatırım edən
müəssisələr üçün maraqlıdır.
Sağlamlıq turizmi, QİZ bölgəsindəki turizm sektorunun inkişafına uyğun bir başqa sahədir.
Bölgedəki termal vannalar, məşhur sağlamlıq mərkəzləri və spa salonları, turistlərin sağlamlığı və
xəstəliklərinə müalicə olmaq üçün ideal şərait yaradır. Bu sahədə inkişaf potensialı var və bölgədə turizm
sektoruna yatırım edən müəssisələr üçün maraqlıdır.
Təhsil turizmi, QİZ bölgəsindəki turizm sektorunun inkişafına uyğun bir başqa sahədir. Bölgedəki
universitetlər, təhsil mərkəzləri və təhsil turizmi proqramları, turistlərin təhsil almaq v ə imkanı verir və
bölgədəki təhsil mərkəzlərinin inkişafına təkan verir. Bu sahədə inkişaf potensialı var və bölgədə turizm
sektoruna yatırım edən müəssisələr üçün maraqlıdır.
İqtisadi turizm, QİZ bölgəsindəki turizm sektorunun inkişafına uyğun bir başqa sahədir. Bölgedəki
iqtisadi məkanlar, sənayə, ticarət və digər iqtisadi fəaliyyət obyektləri turistlərin maraqını cəlb edir. Bu
sahədə inkişaf potensialı var və bölgədə turizm sektoruna yatırım edən müəssisələr üçün maraqlıdır.
QİZ bölgəsindəki turizm sektorunun inkişafı və perspektivləri dəyərləndirildikdə, bölgedəki turizm
infrastrukturunun, mədəniyyət turizminin, sağlamlıq turizminin, təhsil turizminin və iqtisadi turizmin inkişafı
üçün bölgədə ciddi inkişaf potensialı var. Bu sahələrdə inkişaf üçün müxtəlif tədbirlər və planlar
hazırlanmalıdır.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan İqtisadiyyat Nazirliyinin rəsmi veb səhifəsi "Azərbaycanın Ərazi Bölgüsü"
https://www.economy.gov.az/az/article/azerbaycanin-erazi-bolgesi/18
2. Azərbaycan Dövlət Turizm Agentliyinin rəsmi veb səhifəsi "Azərbaycanda Turizm" https://tourism.gov.az/az/page/26
3. "Müharibə sonrası potensial: Qarabağın iqtisadiyyatının yenidən qurulması" - Al Jazeera
https://www.aljazeera.com/economy/2021/3/25/post-war-potential-rebuilding-karabakhs-economy
4. "Karabakh's economic prospects: Tourism as a key driver" - Caspian News https://caspiannews.com/news-
detail/karabakhs-economic-prospects-tourism-as-a-key-driver-2022-7-1-11/
5. "Azerbaijan's new Karabakh strategy: Tourism and trade" - Eurasianet https://eurasianet.org/azerbaijans-new-karabakh-
strategy-tourism-and-trade
6. "Sustainable tourism in Azerbaijan: Challenges and prospects" - Journal of Tourism and Services
https://www.jots.org.tr/article/view/5000279297/5000280426
7. "Azerbaijan: Karabakh to become new tourist destination" - Anadolu Agency
(https://www.aa.com.tr/en/dunya/azerbaijan-karabakh-to-become-new-tourist-destination/2546248)
---
THE POTENTIAL BENEFITS AND DRAWBACKS OF A GLOBAL MINIMUM WAGE AND ITS
IMPACT ON LABOR MARKETS AROUND THE WORLD
Firuza Haciyeva
Magistrant
Azerbaijan State Economic University, Azerbaijan
Abstract. This work is devoted to the problem of the impact of the minimum wage on the labor
market. As a tool for assessing social well-being, the ratio of the minimum wage and the subsistence
minimum is used. Four main characteristics of the labor market, which are influenced by the minimum wage,
are shown. The Keitz index measures the ability of wages to provide a decent minimum standard of living in
labor markets.
Experience shows that increasing the minimum wage, on the one hand, leads to a decrease in
inequality and an overall increase in wages in the formal sector, and on the other hand, to an increase in
unemployment among the most vulnerable groups of employed people and the growth of the informal sector.
At the same time, the changes will not affect all countries, but mainly less developed countries.
Key words: minimal salary, minimum wage, labor market, employment, Keitz index, living wage,
social inequality
Despite the ongoing debate about its pros and cons, the minimum wage remains a very important
element of economic and social policy. In accordance with the changes in the economic and social
development of various countries, the policy in the field of wages, especially the minimum wage, is
constantly changing. Many functions for the implementation of this policy have been assigned by the state to
enterprises that independently determine the forms and systems of wages depending on their economic
situation, as well as develop a mechanism for financial incentives for employees (Evbuomvanova, 2020, p.
319).
The minimum wage is a labor market institution defined as the minimum allowable price of an
employee's labor applied to correct income inequality among workers. The mechanism of formation of the
minimum wage differs depending on the country:
1) there are countries where there is a single national minimum wage for all – countries of the
Organization for Economic Cooperation and Development, developing countries;
2) countries where the regions have the right to set their own minimum wages depending on the
climatic, economic and other conditions of the regions – Russia, USA;
3) countries where there is no uniform national minimum wage and it is determined separately in
each region – Japan (Ivanovskaya, 2016, p. 348).
It should be noted that the potential advantages and disadvantages of the minimum wage, as well as
the problem of its impact on the world labor market, are always in the focus of researchers and experts.
Scientific researches on this topic, obtained statistical indicators are constantly changing and updated. Even
among experts, it is observed that there is consensus, as well as conflicting opinions.
In the second decade of the 21st century, the governments and heads of state of many countries of the
world, both developed and developing economies, are worried about the issue of wage stagnation. Frequent
economic crises affect not only the reduction of production, but also the income of the population and their
wages. After all, the decrease in consumption affects the stability of the economy of all countries of the
world. For example, as a result of the economic crisis observed in the early 2010s, a decrease in salaries was
observed in the world: in transition and developing economies in 2015, wage growth decreased from 6.6% in
2012 to 2.5% , also in Asian countries up to 3.4%, 2.0% in African countries, 1.3% in Latin American and
Caribbean countries, 5.2% in Eastern Europe (Evbuomvanova, 2020, p. 319).
Within the framework of the research, we have tried to analyze the benefits, disadvantages, ratio of
the minimum wage to the average wage, as well as the impact on the labor market of ten countries with
different economic indicators. These countries differ in economic development, labor market structure, labor
legislation, socio-economic problems, and the age of the minimum wage institution.
It should be noted that in these countries, the minimum wage is either equal to the subsistence
minimum established in the country, or exceeds it. But in general, in these countries, the minimum wage
guarantees the minimum provision of all needs. We should compare indicators such as the minimum wage,
the Keitz index, the unemployment rate (Table 1). The potential benefits and drawbacks of a global
minimum wage and its impact on labor markets around the world.
As shown in table 1, the higher the Keitz index, the more sensitive changes in the minimum wage to
the labor market. As can be seen from the table, this ratio fluctuates around 38-45%. This indicates that in
---
most of the countries under study, the introduced minimum wage is able to provide a relatively decent
standard of
---
living, but at the same time, its changes are quite sensitive to the labor markets of these countries. Two
countries that stand out from the overall picture are Germany and Greece.
Germany set the minimum wage at the national level only in 2014, being an economically developed
country, the Keitz index is quite high here. This indicates that the minimum wage is fulfilling its function of
guaranteeing a certain standard of living. As for Greece, here according to the given data in 2011 there was
the highest indicator of the Keitz index. That is, the minimum wage in Greece is set at a level that allows to
mitigate income inequality in society (Ivanovskaya, 2016, p. 347).
Table 1. The ratio of the minimum wage to the value of the average wage in the countries
of the world from 2011 to 2015 (%)
Year
Country 2011 2012 2013 2014 2015
Belgium 44,3 46,1 45,5 – –
Bulgaria 35,5 37,8 39,2 40,5 –
Germany – – – – 58,0
Estonia 33,5 33,0 34,1 35,9 –
Greece 56,4 – – – –
Spain 36,7 36,4 36,1 36,0 –
France 46,2 47,1 46,9 – –
Hungary 38,6 42,5 43,3 43,3 –
Great Britain 39,1 39,7 39,3 40,2 40,9
USA – – – 37,4 –
Source: Ivanovskaya L.A., 2016
In Belgium, the increase in the minimum wage is accompanied by a slight increase in the
unemployment rate throughout the period. In Bulgaria, there is a gradual increase in the minimum wage, and
the growth of unemployment accompanied this process only until 2013, after which unemployment fell quite
sharply even compared to the beginning of the period. As for Germany, the unemployment rate has been
gradually decreasing throughout the entire period.
As noted earlier, the national minimum was introduced in the country only in 2014, which did not
affect the overall trend in the unemployment rate. In Estonia, as in Belgium, the increase in the minimum
wage reduced unemployment.
Greece saw a significant reduction in the minimum wage between 2011 and 2012, by almost 200
euros. Also during this period, there is a significant rise in unemployment by more than 6%, with a
subsequent upward trend. But in this case, the rise in unemployment is caused not only by the reduction of
the guaranteed minimum wage and the increase in the differentiation of incomes of the population, but also
by other reasons that led the country into an economic crisis.
In Spain, from 2011 to 2015, the minimum wage grew, which was first accompanied by an increase
in unemployment until 2013, and then its decline. It is worth noting that Greece and Spain are the leading
countries in terms of unemployment among those selected for analysis, since unemployment rates are more
than 20%, however, it is not only the increasing dynamics of the minimum wage that affects such high rates.
In France, as in Belgium and Estonia, a slight increase in the minimum wage is paralleled by a slight
increase in the unemployment rate. In Hungary, the general trend is as follows: the minimum wage is rising
and the unemployment rate is falling.
Notable, however, was 2014, when, after a sustained increase, the minimum wage was cut, and at the
same time, the unemployment rate fell by almost 3%. In the UK and the US, the minimum wage has risen
with slight drops over the period, and the unemployment rate has been steadily declining at around 1% per
year (Ivanovskaya, 2016, p. 349).
In the last decade, in many countries, to protect low-paid workers and reduce wage inequality,
mechanisms have been formed to regulate wages, which are regulated at the state level. It defines the
minimum wage, which will increase the income of low-paid workers, most of whom are women. Although
the struggle to equalize the rights of men and women has been going on for a long time, in many countries
the trend towards gender wage inequality persists.
At the UN, the new global policy agenda defines economic growth, productive employment and
decent pay for all as the main goal of sustainable development. To do this, it is necessary to “reduce
inequalities within and between countries”. This problem remains unresolved today, as countries with
developed economies do not want to give up their positions and use developing countries as raw materials
sources with cheap labor, putting increasing economic and political pressure on them (Evbuomvanova, 2020,
p. 320).
---
The research shows that, one of the important issues of note today is the COVID-19 pandemic and
the post-pandemic era of examining the benefits and drawbacks of the global minimum wage, as well as its
impact on labor markets around the world, from a new perspective.
A minimum wage exists in 90 percent of the member states of the International Labor Organization.
In 6 per cent of the countries, it is determined by agreement, that is, it is established exclusively or mainly
through the process of concluding collective bargaining agreements with binding force. The proportion of
countries (84%) where the minimum wage exists on the basis of the law, that is, is set by governments with
or without the participation of social partners, is significantly higher. In a number of such countries, in
addition to the minimum wage established by law, there is also a higher minimum wage established by
collective agreements in individual industries or at individual enterprises (Международная организация
труда, 2021, p. 62-63).
Existing minimum wage systems often evolve and change over time. India is one of the countries
that have strengthened the already existing minimum wage system. It expanded the range of persons covered
by the relevant provisions by establishing a nationwide minimum wage, provided for in the recently entered
into force (August 2019).
In 2020, the European Commission launched a two-stage consultation with social partners to
promote the idea of securing the right of every worker in the EU to a fair minimum wage (European
Commission 2020).
And so, there are a number of measures that can mitigate the negative impact, as well as have a
positive effect on the labor market. These include:
 transfer of authority to change the ILO;
 making informed decisions with a long-term focus;
 amending labor legislation to link the ILO to the subsistence level of the most "lagging" region;
 optimization of the public sector;
 increasing overall labor productivity, creating efficient jobs, accelerating economic growth.
References
1. Evbuomvanova J. (2020). World trends in economic growth and changes in wages // Proceedings of the 12th All-Russian Youth
Conference. Volume 2. – S. 319-321
2. Ivanovskaya L.A. (2016 ). The impact of the minimum wage on the labor market // Russian Journal of Labor Economics № 4. –
S. 341-358
3. Лукьянова А.Л. Минимальная заработная плата и минимальные заработные платы в России [электронный ресурс] //
http://journal.econorus.org/pdf/Lukjanova_JNEA_2018_1_37.pdf (последнее обращение 20.03.2023)
4. Международная организация труда (2021). Доклад о заработной плате в мире в 2020-2021 гг. - Женева, 224 c.
---
NATURAL SCIENCES / DOĞA BİLİMLERİ / TƏBİƏT ELMLƏRİ
Zn(II) p-METİLAMİNOBENZOATIN İZONİKOTİNAMİD KOMPLEKSİNİN SENTEZİ,

SPEKTROSKOPİK VE ANTİBAKTERİYELÖZELLİKLERİ
Özgür AYBİRDİ
Dr.
Orcid id: 0000-0002-7074-9688
Mustafa SERTÇELİK
Doç. Dr.
Orcid id: 0000-0001-7919-7907
Hacali NECEFOĞLU
Prof. Dr.
Orcid id: 0000-0003-2901-3748
Kafkas Üniversitesi, 36300 Kars, Türkiye
Özet
Bu çalışmada, Zn(II) p-Metilaminobenzoatın izonikotinamid kompleksi sentezlenmiştir. Sentezlenen
kompleksin yapısı elementel analiz, FT-IR spektroskopisi, termik analiz, 13C-NMR ve 1H-NMR yöntemleri
kullanılarak aydınlatılmıştır. Komplekslerinin IR spektrum eğrisi incelendiğinde asimetrik ve simetrik COO -
titreşimleri arasındaki fark 171 cm-1 olarak hesaplanmıştır. Bu değer p-metilaminobenzoat ligandının
bidendat bağlandığını göstermektedir Elementel analiz sonuçları deneysel ve teorik verilerin uyumlu
olduğunu göstermektedir: [Zn(C8H8NO2)2(C6H6N2O)2].H2O için Deneysel/Teorik % C: 54,06/53,55; H:
4,70/4,82; N: 12,82/13,38 Kompleksin TGA sonuçlarına bakıldığında ilk basamakta 70-155°C sıcaklık
aralığında yapısındaki bir molekül hidrat suyunun ayrıldığı görülmektedir. Kompleks, Bacillius Subtilis,
Pseudomonas aeruginosa, Klepsiella pnemonia, Staphlacoccus aureus ve Esherichia Coli bakterilerine karşı
iyi bir antibakteriyel etki gösterirken, Bacillus Cereus’a karşı zayıf etki göstermektedir.
Anahtar Kelimeler: Çinko kompleksi, p-Metilaminobenzoat, İzonikotinamid, Antibakteriyel özellik.
Giriş
Metal kompleksleri, geniş uygulama alanları nedeniyle uzun yıllardır bilim dünyasının ilgisini
çekmektedir. Bu bileşikler tarım, biyoloji ve tıp gibi alanlarda kullanılabilir [1–3]. Metal komplekslerinin
antimikrobiyal, antitümör, antiviral, antienflamatuar, antihiperlipidemik, antidiyabetik, diüretik ve
antikoagülan gibi biyolojik aktiviteleri nedeniyle kapsamlı araştırmalar yapılmıştır [4–11]. Metal
karboksilatların piridin türevleri ile komplekslerinde karboksilat snyonu ve N-, O-donör atomları içeren
piridin türevlerinin bağlanma biçimleri, bu komplekslerinin koordinasyon yapılarını belirler.
Bu çalışmada, Zn(II) p-Metilaminobenzoatın izonikotinamid kompleksi sentezlenmiştir. Sentezlenen
kompleksin yapısı elementel analiz, FT-IR spektroskopisi, termik analiz, 13C-NMR ve 1H-NMR yöntemleri
kullanılarak aydınlatılmıştır. Yapısı aydınlatılan kompleksin klinik önemi olan Bacillius Subtilis, Bacillus
Cereus, Pseudomonas aeruginosa, Klepsiella pnemonia, Staphlacoccus aureus ve Esherichia Coli
bakterilerine karşı etkinliği test edilmiştir.
MATERYAL YÖNTEM
Sentezlenen kompleksin Elementel Analiz, FT-IR spektroskopisi, Termik Analiz ve 1H-NMR ve 13C-
NMR yöntemleri kullanılarak yapısı aydınlatıldı. Agar kuyucuk yöntemi kullanılarak kompleksin
antibakteriyel özellikleri incelendi.
Kompleksin Sentezi
Kompleks 30 mL ZnSO4.H2O (0,9 g, 5 mmol) çözeltisi ve 20 mL izonikotinamid (1,22 g, 10 mmol)
çözeltisi ile 50 mL sodyum p-metilaminobenzoat (1,73 g, 10 mmol) çözeltisinin karışımından hazırlandı.
Karışım süzüldü ve oda sıcaklığında 1-2 hafta içinde renksiz kristaller oluştu. Elde edilen kristaller saf suyla
yıkanıp kurutuldu.
Kompleksin Antimikrobiyal Aktivitesinin Belirlenmesi
Sentezlenen kompleks agar kuyucuk difüzyon yöntemi kullanılarak Bacillius Subtilis, Bacillus
Cereus, Pseudomonas aeruginosa, Klepsiella pnemonia, Staphlacoccus aureus ve Esherichia Coli
bakterilerine karşı antimikrobiyal aktivite çalışmaları gerçekleştirildi. Mikroorganizmalar Mikrobiyolojik
Çevre Koruma firmasından temin edilerek Kafkas Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Anorganik Kimya
Araştırma laboratuarlarında çoğaltıldı. Bunun yanında kontrol grubu antibiyotik olarak Ampicillin,
Neomycin ve Steptomycin kullanıldı. Antimikrobiyal aktivite için besiyeri olarak Müller Hilton Agar
---
(MHA), kullanıldı.
---
Mikroorganizmalar çalışmaya başlamadan önce stoklardan alınarak Muller Hilton Broth (MHB)’a aşılanarak
aktivasyonu sağlandı. Aktifleştirmeler 24 saat 37 ºC’lik inkübasyon ortamında yapıldı. Steril olarak
hazırlanan petri kutularına bakteriler, 0,5 McFarland standardı ile standardize edilerek aşılandı. Bakteri
aşılanan petri kaplarına steril edilmiş cam çubuk yardımı ile 4 mm çapında kuyucuklar açıldı. Sentezlenen
komplekslerden 0,05 g alınarak 5 ml DMSO’te çözünerek homojen çözeltiler hazırlandı ve otomatik pipet
yardımı ile 4 mm çapında açılmış olan kuyucuklara stoklardan 50 μl olarak enjekte edildi. İnhibisyon zon
çaplarının belirlenmesi için 18-24±2 saat süre ile 37±1 °C de inkübe edildi [12,13].
İnkübasyon sonrası kuyucukların etrafında meydana gelen inhibisyon zon çapları mm cinsinden
ölçülerek hesaplamalar yapıldı.
BULGULAR VE TARTIŞMA
Elementel Analiz
Elementel analiz sonuçları deneysel ve teorik verilerin uyumlu olduğunu göstermektedir.
[Zn(C8H8NO2)2(C6H6N2O)2].H2O Deneysel/Teorik % C: 54,06/53,55; H: 4,70/4,82; N: 12,82/13,38.
FT-IR Spektroskopisi
FT-IR spektrum değerleri incelendiğinde; Karbonil grubuna (C=O) ait soğurma bandı asit için 1662
cm-1 iken komplekste karboksil grubunun υas(COO-) ve υs(COO-) gerilme titreşimleri 1558 ve 1387 cm-1’de
görülmektedir. Asimetrik ve simetrik gerilme titreşimleri arasındaki fark (Δv = 171 cm-1) asit ligandının
bidendat olarak bağlandığını göstermektedir [14].
İzonikotinamidin karbonil grubu 1666 cm-1’de görülmekte iken komplekste; 1689 cm-1 alanlarında
kuvvetli valans titresimlere denk geldiği görülmektedir [14].
Piridin halkasının C-N grubunun absorbsiyon bandı komplekste 1026 cm -1 alanında deformasyon
pikleri verdiği saptanmıstır. Bu sonuç piridin halkasındaki azot atomunun koordinasyona katıldığını
göstermektedir. Komplekste halka C-H titresim frekansları 1483 cm-1 bölgelerinde çıkmaktadır.
Koordinasyonun temelini olusturan M-O bağlanmasına uygun gelen absorbsiyon bandı 627 cm -1 ve M-N
bağlanmaları da 479 cm-1’de valans titresimi vermektedir [14]. Kompleksin yapısındaki suyun -OH
grubundan dolayı oluşan soğurma pikleri 3400-2800 cm-1 aralığında görülmektedir (Şekil 1).
Şekil 1. Kompleksin FT-IR Spektrumu

Termik
Analiz
Kompleksin TG eğrisinde üç basamaklı bir bozunma görülmektedir. Bu bozunmalara karşılık gelen
114, 148, 219, 328 (endotermik) ve 493°C (ekzotermik) de DTA pikleri görülmektedir. Kompleksin
yapısındaki bir mol hidrat suyu ilk basamakta 70-155°C sıcaklık aralığında koordinasyondan ayrılmaktadır.
Diğer basamaklardaki ayrışmalar belirgin değildir. TG eğrisindeki su molekülü için ağırlık kaybı teorik
değerlerle uyuşmaktadır (% deneysel 3,58-teorik 2,86). Kompleksten geriye ZnO kalmıştır (% deneysel
12,66- teorik 12,97) (Şekil 2).
---
Şekil 2. Kompleksin TGA/DTA Eğrisi
---
NMR Spektroskopisi
Kompleksin 1H-NMR spektrumlarında δ2,68 ppm civarında asidin amino grubuna bağlı CH3
protonları, δ3,42 ppm civarında H2O protonları, δ6,11 ve 6,12 ppm civarında asidin NH protonları, δ6,46-
6,48 ppm aralığında izonikotinamidin NH2 protonları, δ7,69 ve 7,80 ppm civarında aromatik hidrojenler ve
δ8,28- 8,73 ppm aralığında piridin halkasının hidrojenleri gözlemlenmistir. Aynı bilesiğin 13C-NMR
spektrumlarında ise δ30,05 ppm civarında asidin amino grubuna bağlı CH 3 karbonları, aromatik karbonlar
δ110-153 ppm aralığında ve C=O grubu karbonları ise δ166-173 ppm aralığında gözlemlenmiştir.
Şekil 3.Kompleksin 1H-NMR spektrumu.
Şekil 4. Kompleksinin 13C-NMR spektrumu.

Antibakteriyel Aktivite
Kompleksin ve antibiyotiklerin mikrorganizma suşları üzerinde oluşturduğu inhibisyon zon çapları
Çizelge 1’de verilmiştir. Kompleksin her bakteri suşu üzerinde farklı antibakteriyel etki yaptığı
belirlenmiştir.
Kompleksin ve antibiyotiklerin oluşturduğu inhibisyon zonlarına göre: 6 mm antibakteriyel etki yok;
6-15 mm zayıf antibakteriyel etki; 15-20 mm iyi antibakteriyel etki; 20-25 mm çok iyi antibakteriyel etki
referans aralıklarıyla değerlendirdiğimiz zaman [15]; Kompleksin Bacillius Subtilis’a karşı iyi, Bacillus
Cereus’a karşı zayıf, Pseudomonas aeruginosa, Klepsiella pnemonia, Staphlacoccus aureus ve Esherichia
Coli’ye karşı çok iyi antibakteriyel etki göstediği tespit edilmiştir.
Çizelge 1. Komplekslerin ve Antibiyotiklerin Antibakteriyel Zon Çapları
B. B.
P. aeruginosa K. pnemonia S. aureus E. Coli
Subtilis Cereus
mm mm mm mm mm mm
Kompleks 15 13 20 23 18 30
Ampicillin 33 36 36 35 37 34
Neomycin 17 17 17 16 13 16
Steptomycin 12 12 12 11 21 10
SONUÇ
Bu çalışmada sentezlenen komplekste Zn atomunun koordinasyonu biri bidentat lidant olan iki p-
metilaminobenzoat ve iki izonikotinamid ligandı ile bozulmus trigonal-bipiramidal geometri göstermektedir.
Su molekülü koorsinasyona dahil olmamaktadır. Elementel analiz, FT-IR spektroskopisi, termik analiz ve
1
H- NMR ve 13C-NMR analizleri yapıyı [16] desteklemektedir. Çalışmada kullanılan kompleks altı bakteri
türünden beşine karşı hemen hemen iyi derecede antibakteriyel özellik göstermektedir. Antibiyotik
---
direncinin
---
her geçen gün artması yeni antibakteriyel kimyasalların araştırılmasının önemini artırmaktadır. Sonuç olarak
kompleksimizin klinik patojen bakterilerin tamamında etkili olması yaygın patojen bakterilere karşı alternatif
olarak klinik düzeyde araştırılabileceğini ve alternatif olabileceğini göstermiştir.
Referanslar
[1] Zhavoronkov N 1981 The Use of Coordination Chemistry in Industry, Agricultural and Medical Sciences Kemiai
Kozlemenyek 55 1–12
[2] Sertçelik M, Sugeçtı̇ S, Büyükgüzel E, Necefoğlu H and Büyükgüzel K 2018 Diaquabis(N,N-dietilnikotinamid- N1)bis(4-
formilbenzoato- O)kobalt(II) Kompleksinin Model Organizma Galleria mellonella L. (Lepidoptera: Pyralidae) Üzerindeki
Toksikolojik ve Fizyolojik Etkileri Karaelmas Fen ve Mühendislik Dergisi 8 359-364–364
[3] Lin J-R, Yao J-Y, Wang W-X and Zhao H 2011 Synthesis, Structural, and Electrical Characterization of two Novel
Coordination Polymers based on a [1,2,3]-Triazole Carboxylic Acid Derivative Ligand Z. Anorg. Allg. Chem. 637 462–6
[4] Dulcevscaia G M, Kravtsov V C, Macaev F Z, Duca G G, Stingachi E P, Pogrebnoi S I, Boldescu V V, Clapco S F,
Tiurina J P, Deseatnic-Ciloci A A, Lipkowski J, Liu S-X, Decurtins S and Baca S G 2013 New copper(II) complexes with
isoconazole:
Synthesis, structures and biological properties Polyhedron 52 106–14
[5] Gondolova G, Taslimi P, Medjidov A, Farzaliyev V, Sujayev A, Huseynova M, Sahin O, Yalcin B, Turkan F and Gulcin I
2018 Synthesis, crystal structure and biological evaluation of spectroscopic characterization of Ni(II) and Co(II) complexes with N-
salicyloil-N-maleoil-hydrazine as anticholinergic and antidiabetic agents J. Biochem. Mol. Toxicol. 32 e22197
[6] Ramaiah K, Srishailam K, Reddy K L, Reddy B V and Rao G R 2019 Synthesis, crystal and molecular structure, and
characterization of 2-((2-aminopyridin-3-yl)methylene)-N-ethylhydrazinecarbothioamide using spectroscopic (H-1 and C-13 NMR,
FT-IR, FT-Raman, UV-Vis) and DFT methods and evaluation of its anticancer activity J. Mol. Struct. 1184 405–17
[7] Nazirkar B, Mandewale M and Yamgar R 2019 Synthesis, characterization and antibacterial activity of Cu (II) and Zn (II)
complexes of 5-aminobenzofuran-2-carboxylate Schiff base ligands J. Taibah Univ. Sci. 13 440–9
[8] Kaplanis M, Stamatakis G, Papakonstantinou V D, Paravatou-Petsotas M, Demopoulos C A and Mitsopoulou C A 2014
Re(I) tricarbonyl complex of 1,10-phenanthroline-5,6-dione: DNA binding, cytotoxicity, anti-inflammatory, and anti-coagulant
effects towards platelet activating factor J. Inorg. Biochem. 135 1–9
[9] Antonijevic-Nikolic M, Antic-Stankovic J, Drazic B and Tanaskovic S 2019 New macrocyclic Cu(II) complex with bridge
terephthalate: Synthesis, spectral properties, in vitro cytotoxic and antimicrobial activity. Comparison with related complexes J. Mol.
Struct. 1184 41–8
[10] Talukdar M I A, Akram M K, Singh T, Malik M A, Dar O A and Hashmi A A 2019 In-situ modification of castor oil with
divalent metal ions like Zn (II), Cu (II), Co (II) and Ba (II) and their comparative antioxidant study by in-vitro methods Food Chem.
284 213–8
[11] Sen B, Kalhan H K, Demir V, Guler E E, Kayali H A and Subasi E 2019 Crystal structures, spectroscopic properties of
new cobalt(II), nickel(II), zinc (II) and palladium(II) complexes derived from 2-acetyl-5-chloro thiophene thiosemicarbazone:
Anticancer evaluation Mater. Sci. Eng. C-Mater. Biol. Appl. 98 550–9
[12] Yildiz S, Yilmaz A and Can Z 2017 In Vitro Bioactive Properties of Some Wild Mushrooms Collected from Kastamonu
Province Kastamonu Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi 17 523–30
[13] Sertçelı̇ k M, Özbek F E, Sugeçtı̇ S and Necefoğlu H 2018 4-Formilbenzoat’ın Co(II), Cu(II) ve Zn(II) ile İzonikotinamid
Komplekslerinin Sentezi; Spektroskopik, Termik Özelliklerinin ve Antibakteriyel Etkinliklerinin İncelenmesi Journal of the Institute
of Science & Technology / Fen Bilimleri Estitüsü Dergisi 8 189–95
[14] Nakamoto K 2006 Infrared and Raman Spectra of Inorganic and Coordination Compounds Handbook of Vibrational
Spectroscopy (American Cancer Society)
[15] Al-Majidi S M H 2014 Synthesis of some new 4-oxo-thiazolidines, tetrazole and triazole derived from 2-SH-benzothiazole
and antimicrobial screening of some synthesized Journal of Saudi Chemical Society 18 893–901
[16] Hökelek T., Dal H., Tercan B., Aybirdi Ö., Necefoğlu H., 2009 Bis(isonicotinamide-κN1)bis[4-
(methylamino)benzoato]zinc(II) monohydrate. Acta Cryst. E65: 1365-1366.
ИЗУЧЕНИЕ НЕКОТОРЫХ КЛЕТОЧНО-ГЕМАТОЛОГИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ У

ДОЛГОЖИТЕЛЕЙ И ИХ РОДСТВЕННИКОВ КАК МАРКЕРОВ СТАРЕНИЯ
Гашимова Улдуз Фаизи кызы
Доктор биологических наук, профессор
Зейналова Гюляр Эльман кызы
Диссертант
Министерство образования и науки, Институт Физиологии имени академика Абдуллы Караева
Orcid id: 0000-0002-8967-8912
Abstract: In the presented work, during a gerontological study in the Goychay region of Azerbaijan,
where the level of longevity has not been studied, the results of determining the content of cellular and
hematological indicators of the body are presented. For the study, 13 centenarians (90 years and older), 8
women, 5 men and 20 of their close and practically healthy relatives aged 45-65 years who had clinical
diagnostic parameters (general blood and urine tests, ECG, chest X-ray parameters) within the reference
values. Analysis of the results showed that cellular and hematological parameters did not find such a high
age dependence, being more stable and conservative to a greater extent, reflected the stability of the body's
homeostasis, to varying degrees reflect the rate of aging and, apparently, the probable life expectancy.
---
Key words: Biomarkers of aging, centenarians, WBC, RBC, HGB, HCT, MCV, MCH, MCHC,
RDW-CV, PLT, MPV, NEU, LYM, MONO, EOS, BASO, Sedimentation Westergreen.
В мировом научном сообществе, изучающем старение всё больше внимание ученых
привлекают исследования в области геронтологии, что обусловлено как увеличением в популяции
количества лиц пожилого и старческого возраста с формированием тенденции к возрастанию средней
продолжительности жизни человека, так и усилением гериатрической направленности медицины.
Следует отметить, что современная геродиагностика является функционально-метаболической
основой геропрофилактики. Для характеристики темпов старения необходимы надежные показатели
или биомаркеры, которые позволят точно охарактеризовать сложный механизм старения. Анализ
зарубежной научной литературы последних лет показал, что поиск и оценка биомаркеров старения
осуществляется комплексно, что включает в себя экспериментальный, клинический и интегративный
подходы (Гаврилов, Мещанинов, 2017; Кишкун, 2008; Гаврилов, Мещанинов, Щербаков, Лукаш,
Варлашов, 2018). В литературе термину «биомаркеры старения» дается следующее определение:
Биомаркеры старения — это измеряемые биологические параметры, которые надежно
воспроизводимо, качественно и количественно изменяются при старении человека, и по которым в
отсутствии болезни можно предсказать функциональное состояние организма лучше, чем по
хронологическому возрасту (Москалев, 2015; Baker, Sprott, 1988). В свою очередь биомаркеры
старения имеют большой клинико-диагностический потенциал для ранней и полноценной
персонализированной диагностики старения и предсказания развития хронических
возрастассоциированных заболеваний, а также наблюдения за эффективностью их профилактики и
лечения (Гаврилов, Мещанинов, 2017; Khan, Singer, 2017; Sprott, 2010).
Целью настоящего исследование явилось изучения наличия маркеров старения и предстоящей
продолжительности жизни среди стандартизированных клеточно-гематологических показателей
организма у долгожителей и их близких родственников, проживающих в Геокчайском районе
Азербайджана. Для выявления маркеров старения и оценки их диагностической значимости у
долгожителей и их близких родственников изучена возрастная динамика клеточно-гематологических
показателей в условиях физиологического старения.
Материал и методика. После уточнения возраста долгожителей, проживающих в этом районе,
методом верификации (уточнение семейной биографии, опрос специфических для этих районов
исторических процессов) они были взяты на учет. Были зарегистрированы все люди, проживающие в
этих районах относящиеся к группе долгожителей. У лиц, привлеченных для исследований, получали
информированное согласие. Для исследования были отобраны 13 долгожителей (90 лет и старше), из
них 8-женщин, 5- мужчин и 20 их близких, практически здоровых родственников в возрасте от 45-65
лет (из них 12 лиц мужского пола и 8 лиц женского пола), которые не предъявляли жалоб на момент
обследования и имели клинико-диагностические показатели (общий анализ крови и мочи, ЭКГ,
рентгенологические показатели грудной клетки) в пределах референсных значений. Образцы крови
забирали из локтевой вены в утренние часы. В цельной стабилизированной антикоагулянтом крови
на гематологическом анализаторе определяли гематологические показатели лейкоциты (WBC),
эритроциты (RBC), гемоглобин (HGB), гематокрит (HCT), средний объем эритроцита (MCV), среднее
содержание гемоглобина в эритроците (MCH), средняя концентрация гемоглобина в эритроците
(MCHC), анизоцитоз эритроцитов (RDW-CV), тромбоциты (PLT), средний объем тромбоцита (MPV),
нейтрофилы (NEU), лимфоциты (LYM), моноциты (MONO), эозинофилы (EOS), базофилы (BASO),
скорость оседания эритроцитов (Sedimentation Westergreen).
Полученные данные подвергали статистической обработке с использованием
непараметрических и параметрических критериев статистики. Удаление выпадающих значений из
совокупностей проводили с достоверностью р<0,05. Для каждой совокупности вычисляли среднюю
арифметическую величину, стандартную ошибку средней величины. Для оценки статистически
значимых отличий между сравниваемыми группами использовали параметрический t-критерий
Стьюдента и непараметрический критерий Вилкоксона (Ашмарин, 1975; Лакин, 1990).
Результаты исследования. Возрастная динамика клеточно-гематологических показателей у
долгожителей и их близких родственников, проживающих в Геокчайском районе Азербайджана, с
целью выявления маркеров старения в условиях физиологического старения и оценки их
диагностической значимости, представлена в таблице.
Анализ полученных результатов показал, что клеточно-гематологические показатели не
обнаружили столь высокой возрастной зависимости, в большей степени являясь более устойчивыми
---
и консервативными, отражали стабильность гомеостаза организма, в разной степени отражают темп
старения и, по-видимому, вероятную продолжительность жизни.
Таким образом, среди клеточно-гематологических показателей, чаще встречаются маркеры
предстоящей продолжительности жизни, которые в большей степени отражали устойчивые
гомеостатические возможности организма.
Таблица. Показатели некоторых клеточно-гематологических показателей крови у долгожителей и их близких
родственников.
Показатели Долгожители Близкие родственники
WBC Лейкоциты, х10/мл 6,47±0,51 8,42± 0,73**
NEU нейтрофилы, % 56±0,47 58±0,44
LYM лимфоциты, % 31,7±0,38 32±0,39*
MONO моноциты,% 8,4±0,51 6,9±0,55
EOS эозинофилы, % 3,2±0,23 2,1±0,06
BASO базофилы,% 0,59±0,005 0,67±0.002
RBC эритроциты, х10^6/ мл 4,52±0,22 5,19±0,29
HGB гемоглобин g/dl 12,1±0,09 13,8±0,1
HCT гематокрит,% 37,3±0,43 42,2±0,33*
MCV средний объем эритроцита, fl 82,8±0,37 82,1±0,4
MCH среднее содержание 26,3±0,15 26,9±0,19***
гемоглобина в эритроците, pg
MCHC средняя концентрация 31,5±0,25 32,8±0,33**
гемоглобина в эритроците ,
g/100мл
RDW-CV анизоцитоз 14,7±1,2 14,3±1,4*
эритроцитов, %
PLT тромбоциты, х10/ мл 262,2±5,5 288,1±5,9
MPV средний объем тромбоцита, 10,8±0,52 11,2±0,19
х10/мл
Скорость оседания эритроцитов 27,0±0,32 16,4±0,19***
Sedimentation Westergreen, мм/с
Примечание: статистическая значимость * - p<0,05 , ** - p<0,01 ,*** - p<0,001 .
1. Гаврилов И.В., Мещанинов В.Н. (2017). Оценка темпа старения животных и человека с использованием биохимических,
гематологических и функциональных показателей. // Здоровье, демография, экология финно-угорских народов. № 3. – с.
70-75
2. Кишкун А.А. (2008). Биологический возраст и старение:возможности определения и пути коррекции. Руководство для
врачей / Кишкун А.А.. - М.: ГЭОТАР-Медиа, - 976 с
3. Москалев А.А. (2015). 120 лет жизни — только нача ло: Как победить старение? – М.: Эксмо.
4.Baker G.T., Sprott R.L. (1988). Biomarkers of aging. // Health Care (Don. Mills). 23: 223-239
5. Гаврилов И.В., Мещанинов В.Н., Щербаков Д.Л., Лукаш В.А., Варлашов Е.М. (2018). Скрининг функциональных,
биохимических и клеточно-гематологических показателей организма как маркеров процесса старения человека //
ВЕСТНИК УРАЛЬСКОЙ МЕДИЦИНСКОЙ АКАДЕМИЧЕСКОЙ НАУКИ, Том 15, №5, с.691-703.
6. Деев А.И., Бухарова Е.В. Проблема определения темпа старения человека. Проблемы старения и долголетия. 2009; т.18,
№1, с.8-12.
7. Ашмарин И.П. (1975). Быстрые методы статистической обработки и планирование экспериментов. – Л.: Изд-во ЛГУ.
8.Лакин Г.Ф. (1990). Биометрия. – М.: Высшая школа.
9. Khan S.S., Singer B.D. et al. (2017). Molecular and physiological manifestations and measurement of aging in humans. // Aging
Cell. 16 (4): 624-633.
10. Sprott R.L. (2010). Biomarkers of aging and disease. Introduction and definitions. // Exp. Gerontol.; 45: 2-4
ФОТОХИМИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ НА ЭЛЕКТРОДАХ, МОДИФИЦИРОВАННЫЕ

ПРИРОДНЫМИ КРАСИТЕЛЯМИ
Мамедова Шафа Ага гызы
Доктор философии по химии, доцент
Азербайджанский государственный педагогический университет, Азербайджан
Мамедова Айдан Джавид гызы
Студентка
Бакинский инженерный университет, Азербайджан
Abstract. Most photochemical processes begin with the absorption of light by a substance. When a
quantum of visible light is absorbed, the energy of the excited molecule becomes comparable to the energy
of
---
chemical bonds, so the molecule can undergo a chemical transformation, either by itself or as a result of
interaction with another molecule. The substance responsible for the absorption of light by plants is the
pigment chlorophyll. Under the action of light, an electron is detached from its molecule, which is
transferred from one carrier to another. It is this flow of electrons that causes the conversion of light energy
into chemical energy in the course of successive redox reactions.
Key words: semiconductors, light quantum, photosynthesis, chlorophyll, photoionization,
С полупроводниковыми электродами наблюдались как анодные, так и катодные фототоки в
зависимости от полупроводникового материала. Эти фототоки обусловлены переносом электронов
между электродом и адсорбированной на поверхности возбужденной молекулой красителя. У
металлов фототоки возникают только в присутствии восстановителей или окислителей, что
обусловлено фотохимическими процессами в объеме раствора красителя. Сравниваются различные
явления для полупроводников и металлов и подробно обсуждается механизм сверхчувствительности.
Большинство фотохимических процессов начинается с того, что вещество поглощает свет. Это
приводит к переходу электронов его атомов или молекул на более высокий энергетический уровень –
иначе говоря, к переходу их в возбужденное состояние. Согласно закону Планка, энергия фотона
(кванта) излучения e связана с длиной волны l соотношением e = hc/l, где h – постоянная Планка, с –
скорость света. При поглощении кванта видимого света энергия возбужденной молекулы становится
сравнимой с энергией химических связей, поэтому молекула может претерпеть химическое
превращение – либо сама по себе, либо в результате взаимодействия с другой молекулой. Анализ
химических превращений, сопровождающих электронное возбуждение, приводит к двум основным
законам фотохимии. Первый из них, сформулированный Т.Гротгусом и Дж.Дрейпером, состоит в
том, что фотохимическую реакцию может инициировать только поглощенный свет. Второй закон,
закон фотоэквивалентности Штарка – Эйнштейна, утверждает, что каждый поглощенный фотон
возбуждает одну и только одну молекулу. Экспериментальное подтверждение закона
фотохимической эквивалентности дало А.Эйнштейну еще одно, уже химическое свидетельство
правильности квантовой теории, которую он вместе с М.Планком и другими учеными сформулировал
исходя из рассмотрения физических свойств молекул, поглотивших квант света. Поглощение света
может вызывать различные химические превращения. Рассмотрим наиболее важные из них.
Диссоциация. Если молекула приобретает достаточно большое количество энергии, то может
произойти разрыв какой-либо химической связи с образованием двух молекулярных осколков. Очень
часто эти осколки являются химически активными атомами или свободными радикалами. Типичным
примером такого процесса может служить разложение воды Н2О с образованием атома водорода Н и
гидроксильного радикала ОН. Для этого нужен свет с длиной волны менее 242 нм.
Изомеризация. Иногда в электронно-возбужденной молекуле происходит перегруппировка атомов.
Возможно, это связано с тем, что подвижность функциональных групп молекулы, находящейся в
основном состоянии, ограниченна, а при переходе ее в возбужденное состояние ограничения
снимаются.
Химические реакции. Молекулы, находящиеся в возбужденном состоянии, могут вступать в
реакции, неосуществимые для молекул в основном состоянии. Частично это связано с наличием у
возбужденной молекулы избыточной энергии, что может сильно увеличить скорость химической
реакции. Но другая, более существенная причина повышения активности возбужденных молекул
состоит во внутримолекулярной перегруппировке электронов: у возбужденной молекулы может быть
другое распределение заряда, чем у молекулы, находящейся в основном состоянии, т.е. другие
кислотно-основные и окислительно-восстановительные свойства.
Фотоионизация. При наличии достаточной энергии возбужденная молекула распадается с
высвобождением электрона и образованием положительно заряженного иона, а не двух нейтральных
осколков.
Люминесценция. Переходя на более низкий энергетический уровень, возбужденная молекула
может испустить квант света. Этот процесс называется люминесценцией. Существуют два вида
люминесценции: флуоресценция, когда свет испускается очень быстро после поглощения, и
фосфоресценция, которая начинается спустя какое-то время после поглощения света и затухает
гораздо медленнее. Флуоресцируют многие органические красители в растворах, например
флуоресцеин. Фосфоресценция наблюдается у некоторых красителей, растворенных в твердых
стеклах, и у минералов, таких, как сульфид цинка, который испускает свет спустя длительное время
после помещения в темноту. Возбужденные продукты образуются в результате некоторых
химических реакций. Если при этом происходит испускание света, то говорят, что имеет место
---
хемилюминесценция. Одна из наиболее эффективных хемилюминесцентных систем обнаружена у
светляков. Свечение происходит в результате окисления люциферина, катализируемого люциферазой.
Перенос энергии. Энергия электронного возбуждения может передаваться от одной молекулы
к другой, при этом возбужденная молекула-акцептор может участвовать в любом из описанных выше
процессов. Механизмы переноса энергии весьма разнообразны.
Тушение. Энергия электронного возбуждения донора, переданная акцептору, может перейти в
энергию возбуждения других видов (трансляционную или колебательную) – диссипировать. В этом
случае говорят, что происходит тушение флуоресценции.
Природные фотохимические процессы.
Фотохимия атмосферы. В результате фотохимических процессов изменяется состав
атмосферы планет. Особенно это касается атмосферы Земли, поскольку она представляет собой,
наряду с азотом и другими инертными газами, неравновесную смесь кислорода и окисляемых
соединений, таких, как водород Н2, метан СН2, монооксид углерода СО, сероводород Н2S.
Неравновесность отчасти поддерживается биологическими процессами, но основным фактором
является солнечная радиация, инициирующая различные фотохимические реакции. В результате
фотохимической диссоциации молекулярного кислорода О2 на атомы с последующим их
присоединением к О2 в атмосфере на высоте от 20 до 40 км образуется слой озона О3. Озоновый слой
поглощает значительную часть ультрафиолетового излучения Солнца и защищает живые организмы
на Земле от его губительного воздействия. На бóльших высотах более коротковолновое излучение
вызывает фотоионизацию, в результате которой в атмосферу попадают и ионы. Наличие в атмосфере
слоя ионизированного газа позволяет осуществлять дальнюю радиосвязь. Некоторые вещества,
попадающие в атмосферу в результате деятельности человека, особенно выхлопные газы
автомобилей, претерпевают фотохимические превращения, в результате которых образуются
ядовитые и токсичные вещества. Продукты неполного сгорания углеводородов и монооксид азота NO
на свету реагируют с кислородом с образованием таких соединений, как озон (токсичный для
животных и растений), диоксид азота (также токсичное вещество), пероксиацетилнитрат (вещество,
вызывающее раздражение слизистой глаз и токсичное для растений) и частички сажи, ухудшающие
видимость.
Фотосинтез. Это биологический фотохимический процесс, протекающий во всех зеленых
растениях и некоторых бактериях. В ходе фотосинтеза диоксид углерода и вода превращаются в
углеводы (резервные питательные вещества) с высвобождением кислорода. Почти весь кислород,
присутствующий в атмосфере Земли, образовался в результате фотосинтеза, и в отсутствие жизни на
Земле его содержание в атмосфере было бы в миллион раз меньше, чем сейчас. Животные получают
солнечную энергию косвенным путем, поедая растения. Масса всех органических веществ,
произведенных зелеными растениями за время их существования, составляет около 1% массы самой
планеты, а в процессе фотосинтеза аккумулируется количество энергии, в десять раз превышающее
то, которое потребляет все население Земли. Фотосинтез – очень сложный процесс, включающий
несколько стадий. Веществом, ответственным за поглощение света растениями, является пигмент
хлорофилл. Под действием света от его молекулы отрывается электрон, который передается от
одного переносчика к другому. Именно этот поток электронов обусловливает превращение световой
энергии в химическую в ходе последовательных окислительно-восстановительных реакций. Весь
процесс протекает в специализированных упорядоченных структурах – хлоропластах.
Применение.
Фотография и получение фотоизображений. Фотография – это способ получения видимого
изображения объектов с помощью света. Во многих случаях при этом используются фоторезисты –
материалы, свойства которых изменяются под действием света. Так, на свету может меняться
растворимость материала, нанесенного на поверхность, где хотят получить изображение. В качестве
светочувствительного вещества в фотографии обычно применяют галогениды серебра, равномерно
распределенные в виде микрокристаллов (зерен) в водном растворе защитного коллоида (обычно
желатины), нанесенного на подложку. При небольших экспозициях формируется скрытое
изображение, которое «проявляется» в присутствии восстановителя. При этом атомы серебра, по-
видимому, катализируют процесс восстановления. Для увеличения чувствительности фотоэмульсий в
широком диапазоне – от УФ- и коротковолновой области видимого спектра до его красной границы –
применяют красители. Их сенсибилизирующий эффект определяется переносом полученной энергии
на галогениды серебра. В бóльших количествах красители используются в цветной фотографии; здесь
они непосредственно участвуют в формировании изображения.
---
Фотополимеризация. С помощью фотохимических процессов можно инициировать
термическую полимеризацию. Наиболее важные практические применения этого метода связаны с
получением тонких полимерных пленок. Процессы фотоотверждения применяют для получения
изображений на различных поверхностях, для быстрого контролируемого отверждения
пломбировочных материалов. Фотохимические превращения используются также для поперечного
сшивания полимерных цепей; такие сшитые полимеры обычно не растворяются ни в каких
растворителях. Фотохимические методы применяют для увеличения долговечности полимеров.
Многие органические полимеры разлагаются под действием видимого и УФ-света, особенно в
присутствии кислорода, и чтобы замедлить этот процесс, в них вводят фотостабилизаторы. В
некоторых случаях (например, при производстве пластиковой посуды), напротив, применяют
светочувствительные полимеры, чтобы вышедшие из употребления изделия легче разлагались на
свету.
Фотохимическое преобразование энергии и ее накопление. Все попытки использования
солнечной энергии сводились либо к ее прямому преобразованию в электрическую, либо к
накоплению с целью последующего высвобождения. Чтобы фотохимическое преобразование энергии
могло иметь практическую ценность, необходимо либо использовать дешевые и легкодоступные
материалы, либо разработать замкнутую технологию с регенерацией веществ – переносчиков
энергии. В качестве одного из способов накопления энергии предлагалось использовать реакцию
фотоизомеризации органических молекул с переходом их из низкоэнергетического состояния в
высокоэнергетическое. Большинство методов преобразования солнечной энергии основано на
использовании окислительно- восстановительных систем, чаще всего таких, в которых протекают
фотоэлектрохимические процессы. В фотогальванических элементах применяют облучение
электролитов, а в фотоэлектрических системах с запирающим слоем – облучение электродов. Еще
одним примером использования солнечной энергии является фотоэлектролиз.
Синтез органических соединений. С помощью фотохимии можно осуществлять
промышленный синтез веществ, которые сложно или просто невозможно получить с помощью
обычных «тепловых» химических реакций. Что касается тонкого химического синтеза, то
использование света совсем немного удорожает производство, при этом не существует никаких
особых ограничений на применение фотохимических процессов. В качестве продуктов тонкого
органического синтеза можно привести витамин D3 (добавляемый в пищу животным),
простагландины (гормоны, применяющиеся в химиотерапии), оксиды розового масла (используемые
в парфюмерии). Крупнотоннажное химическое производство предъявляет повышенные требования к
эффективности фотохимических процессов, поскольку энергетические расходы здесь могут
составлять значительную часть его полной стоимости. По-видимому, наиболее эффективными
являются при этом цепные фотохимические реакции. Фотохимическая технология применяется в
крупнотоннажном производстве g-гексахлорциклогексана (гаммексана, или линдана, ценного
инсектицида), алкансульфонатов (поверхностно-активных добавок и эмульгаторов), капролактама
(одного из предшественников найлона).
Импульсный фотолиз (флеш-фотолиз). Импульсный фотолиз оказался исключительно
плодотворным методом исследования фотохимических процессов. За его разработку в 1950
английские физикохимики Р.Норриш и Дж.Портер получили позднее (совместно с М.Эйгеном)
Нобелевскую премию (1967). Метод основан на облучении фотохимической системы мощным
коротким импульсом света с последующим анализом состава реакционной смеси в течение короткого
временного интервала. Во многих случаях для идентификации исходных, промежуточных и
конечных продуктов используются спектроскопические методы. При большой интенсивности света
удается получать промежуточные продукты в высоких концентрациях и сохранять достаточно
длительное время высокоактивные соединения с целью их исследования. Вначале в качестве
импульсных источников света использовали фотовспышки и исследовали процессы, протекавшие за
время порядка 10–3–10–6 с. Это позволило идентифицировать промежуточные продукты – атомы,
свободные радикалы и вещества в возбужденном состоянии, – существование которых ранее только
предполагалось. Новым стимулом к развитию данного метода стало создание импульсных лазеров. У
исследователей появился сверхмощный источник импульсного излучения с фиксированной длиной
волны. Сейчас удается исследовать процессы, протекающие за время порядка фемтосекунд (10–15 с),
и изучать не только промежуточные продукты фотохимических реакций, но и начальные их стадии,
например проследить за диссоциацией молекулы или за инициацией в хлоропласте процесса
фотосинтеза.
---
References:
1. Bak T., Nowotny J., Rekas M., Sorrell C. C. Photo-electrochemical hydrogen generation from water using solar energy.
Materials- related aspects. // Int. J. Hydrogen Energy 2002. Vol. 27, P. 991–1022.
2. Pleskov Yu. V. Solar Energy Conversion: a Photoelectrochemical Approach. Berlin: Springer-Verlag, 1990.
3. Sanders J. K.M. The Prophyrin Handbook. V.3.Ed.K.M. Kadish,K.M.Smith, R.Guilard.. New York : Academic Press,2000.
4. Sanders J.K.M., Bampos N.,Clude- Watson Z.e.a.The Porphyrin Handbook.V.3.Ed. K.M. Kadish, K.M.Smith, R.Guilard.New
York: Academic Press,2000.
5. Sliwa W.Transition Metal Chemistry,2000.
6. Zankeviç E.I., von Borczyskowski C.Handbook of Polyelectrolyte and Their Applications. Ed. S.K. Tripathy, J.Kumor, H.S.Nalwa
.2002.
7. Wojaczynski J., Lotos- Grazynski L.Coord.Chem. Rev.,2000.
8. Peshkova V.M., Sovostina V.M. Analiticheskaya khimiya nikelya. M: Nauka, 1966, 200 p.
9. Bulatov M.İ., Kalinkin İ.P. Practical guide on photocolorimetric and spectrophotometric methods of analysis. M: Khimiya, 1972,
426 p.
Ln2Se3 – Bi2Se3 (Ln – Ce,Tm) SISTEMLƏRINDƏ FAZA TARAZLIĞI

Məmmədova Səba Hüseynxan qızı
Kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Orcid id: 0000-0002-6545-2070
Sadıgov Fuad Mikayıl oğlu
Kimya elmlər doktoru, professor
Orcid id: 0000-0002-6060-9892
Ismayılov Zakir İslam oğlu
Texnika elmlər namizədi, dosent
Orcid id: 0000-0003-3499-953X
Abstract: The nature of the chemical interaction in Ce 2Se3–Bi2Se3 and Tm2Se3–Bi2Se3 systems was
determined using traditional methods of physicochemical analysis: differential-thermal (DTA), X-ray phase
(RFA) and microstructure (MQA). In systems LnBiSe 3 (Ln – Ce,Tm), new ternary phases were discovered,
and their crystallographic parameters were determined.
In the Bi2Se3–Ce2Se3 system, a new ternary compound containing melting CeBiSe 3 is formed by
decomposition according to the peritectic reaction at 860K. The system contains a eutectic that crystallizes at
830K and contains 20 mol% Ce2Se3. At the same time, a homogeneity area of ~ 6 mol% based on Bi 2Se3 was
determined in the system at low temperatures.
The Bi2Se3 – Tm2Se3 section is a quasibinary section of the Tm – Bi – Se ternary system, the liquidus
of the system consists of α (Bi2Se3), TmBiSe3 and Tm2Se3 initial crystallization curves. Eutectic crystallizes
in the system at 955K and 15 mol% Bi2Se3 content.
TmBiSe3 and CeBiSe3 compounds crystallize in rhombic syngonia in Bi 2Se3 type, lattice parameters:
TmBiSe3 – a=11.62; b=11.82;c=4.11Å; CeBiSe3 – a=11.70; b=12.72; c=5.03Å. Solubility sites of ~ 5 mol%
based on Bi2Se3 were found.
Key words: analysis, system, phase, temperature, crystallization
Müasir dövrdə yeni funksional materialların axtarışı, sintezi və xassələrinin yaxşılaşdırılması
V
olduqca vacib məsələlərdən biridir. B2 X3 (BV – Sb, Bi; X – Se,Te) tipli birləşmələr termoelektrik,
fotoelektrik, optik, maqnit topoloji izolyator xassələrinə görə intensiv tətbiq olunurlar. [1-4]
Yeni çoxkomponentli qeyri-üzvi fazaların və materialların istiqamətli sintezinin fiziki-kimyəvi əsasların
işlənməsi müvafiq sistemlərin faza tarazlıqları və termodinamik xassələri sahəsində fundamental
tədqiqatlarla sıx əlaqədardır. Belə sistemlər arasında məlum binar və üçlü birləşmələrin quruluş analoqlarının
və onların əsasında bərk məhsullalların əmələ qəlməsinin gözlənildiyi sistemlər xususi maraq doğurur.
Bi2Se3 birləşməsinin həm üçlü analoqları əmələ gəldiyi sistemlərdə, həm də onlar əsasında çoxkomponentli
sistemlərdə faza tarazlıqlarının öyrənməsi olduqca aktualdır [5-7]
Birləşmələrin kristal qəfəslərinə nadir torpaq elementlərinin daxil edilməsi xüsusilə önəmlidir, çünki
bununla termoelektrik xassələrinin yaxşılaşması ilə yanaşı olaraq əlavə funksionallıq, məsələn, maqnit
xassələri yarana bilər.
Ədəbiyyat məlumatlarının analizi göstərir ki, Ln 2Se3 – BV2Se3 (Ln – Ce, Tm; BV – Sb;Bi) kvazibinar
sistemlərində əmələ gələn üçlü fazalar maraqlı tədqiqat obyektləri hesab olunurlar.
Ona görə də bu sistemlərin tədqiqi, onlarda alınan yeni funksional xassəli üçlü birləşmələrin sintezi,
monokristallarının alınması, sistemlərin hal diaqramlarının qurulması və ətraflı öyrənilməsi aktualdır.
---
Tm2(Ce2)Se3 – Bi2Se3 sistemləri haqda məlumat [8-11] işlərində verilmişdir. Sistemlərdə LnSe 3 (Ln – Tm,Ce)
tərkibli üçlü birləşmələrin peritektik çevrilmə reaksiyası üzrə əmələ gəldiyi göstərilmişdir.
Bu birləşmələrin elektrofiziki xassələrini öyrənmək məqsədilə sistemlər təkrar tədqiq edilmiş, üçlü
fazalar fərdi şəkildə ayrılmışdır, onların faza diaqramlarının bir hissəsi yenidən qurulmuşdur.
Tm2Se3 – Bi2Se3 və Ce2Se3 – Bi2Se3 sistemi ərintiləri əvvəlcədən sintez və identifikasiya edilmiş
Bi2Se3 ilkin binar birləşməsindən və Ce, Tm, Se elementlərində istifadə etməklə hazırlanmışdır. Stexiometrik
nisbətdə götürülmüş başlanğıc fazalar 10-3 Pa qədər havasıdırilmış kvars ampulalara doldurulmuş oksigen
qaz alovunda əritməklə ampulaların ağzı bağlanmışdır. Sonra nümunələr bir zonalı sobalara yerləşdirilmiş,
tərkibdən asılı olaraq 950 – 1250K temperaturda əridilərək sintez edilmişlər, ərintilər maye halda olarkən
soyuq suda tablandırılmışlar.
Sonra ərintilərdə tarazlıq halının yaranması üçün solidusdan 50 – 100K aşağı temperaturda 500 saat
termiki emal edilmişdir. Otaq temperaturuna qədər soyudulmuş və tarazlıq halına gətirilmiş nümunələr DTA,
RFA və SEM üsulları ilə tədqiq edilmişdir.
DTA ölçmələri NTR – 73 pirometrində Pt – Pt/Rh termocüt istifadə etməklə, RFA DRON – 2 , DRON – 3
qurğusunda, SEM menzərələri Tescan Vega – 3 S13H skanedici elektron mikroskopunda çəkilmişdir.
Qeyd edilən analiz üsullarının nəticələrini ümumiləşdirərək, birgə analizinə əsaslanaraq Bi 2Se3– Tm2Se3
(Ce2Se3) sistemlərinin hal diaqramları qurulmuşdur (şəkil 1).
T, K
2000
1800
1600
1400 L
1200 L + Ce2Se3
L+CeBiSe3
1000 L+α
860
800
830
600
Ce Bi
α +Ce BiTe3
400 Ce BiTe3+ Ce2Se3
Bi2Se3 20 40 60 80 Ce2Se3
mol, %
Şək. 1 Bi2Se3- Ce2Se3 sisteminin hal diaqramı

Bi2Se3–Ce2Se3 sisteminin faza diaqramından göründüyü kimi sistemdə 860K-də peritektik reaksiya
üzrə parçalamaqla əriyən CeBiSe 3 tərkibli yeni üçlü birləşmə əmələ gəlir. Sistemdə 830K-də kristallaşan və
20 mol% Ce2Se3 tərkibinə malik evtektika mövcuddur. Eyni zamanda aşağı temperaturlarda sistemdə Bi 2Se3
əsasında ~ 6 mol% homogenlik sahəsi müəyyənləşdirilmişdir.
Bi2Se3 əsasında həllolma sahəsinin sərhədlərini təyin etmək üçün hər 0,5 mol %-dən bir nümunələr
sintez edilmiş, buzlu suda tablanmış və termiki emal edilmişdir. MQA ilə müəyyən edilmişdir ki, evtektika
temperaturunda həllolma artaraq 12 mol%, otaq temperaturunda isə ~6 mol % Bi2Se3 təşkil edir.
Bi2Se3 – Tm2Se3 kəsiyi (şəkil 2) Tm – Bi – Se üçlü sisteminin kvazibinar kəsiyidir, sistemin likvidusu
α (Bi2Se3), TmBiSe3 və Tm2Se3 ilkin kristallaşma əyrilərindən ibarətdir. Sistemdə 955K və 15 mol% Bi 2Se3
tərkibdə evtektika kristallaşır. Evtektikanın tərkibi qrafik olaraq Tamman üçbucağı qurmaqla təyin
edilmişdir.
T, K
2000
1800
1600
1400
L+Tm2Se3
1200
1000 L+α
855
1020
800 α
TmBiSe3+ Tm2Se3
600 α+TmBiSe3
400
---
Bi2Se3 20 40 60 80 Tm2Se3
mol, %
---
Şək. 2 Bi2Se3- Tm2Se3 sisteminin hal diaqramları
Şəkildən göründüyü kimi TmBiSe3 tərkibli birləşmə komponentlərin 1:1 mol nisbətində əmələ gəlir
və 1020K də inkonqruent əriyir. Bi2Se3 əsasında həllolma 300K-də ~ 8 mol% təşkil edir.
Hər iki sistemdə aşkar olunan üçlü birləşmələrin kristal qəfəs parametrləri onları RFA nəticələri
əsasında Rietveld üsulu ilə hesablanmışdır CeBiSe3 birləşməsi rombik sinqoniyada (a=11,70;
b=12,72;c=5,03Å) TmBiSe3 də rombik sinqoniyada (a=11,73; b=11,94; c=4,03Å) kristallaşır.
Ədəbiyyat
1. F.M. Sadıqov, Z.İ. İsmayılov, S.H. Məmmədova və b. Ce-Bi-Se sisteminin fiziki-kimyəvi tədqiqi. BDU xəbərləri 2011 №3, s.5-
10
2. F.M. Sadıqov, A.A. Ağazadə, Y.K. Cəfərova, Z.İ. İsmayılov Tm2Se3 – Sb2Se3 sistemində kimyəvi qarşılıqlı təsirin
xarakteri.Kimyanın Aktual Problemləri, XII Beynəlxalq Elmi Konfransı. Baki 2018, s. 88-89.
3. R.M.Məmmədova, S.H.Məmmədova, F.M. Sadıqov Bi2Se3 – Ce2Se3 sisteminin tədqiqi kimyanın Aktual Problemləri VI
Respublika Elmi konfrans. Baki 2008, s 43
4. S.H. Məmmədova Ce-Sb(Bi) – Se(Te) üçlü sistemlərində qarşılıqlı təsirin və alınan fazaların xassələrinin tədqiqi. Kimya elmlər
namizədi dissertasiyası. Baki, 2005, 85 s.
5. Z.E. Quliyeva, F.M. Sadıqov, S.H. Məmmədova və b. Ce – Bi – Se sisteminin tədqiqi. Kimyanın Actual Problemləri. Respublika
elmi konfrans. BDU 2011, s.10.
6. Е.К. Джафарова Исследование взаимодействия и изучение образующихся фаз в тройных системах Tm – Sb(Bi) – Se.
Автореферат, Канд. Диссер. Баку, 2003, 23.с
7. С.Т. Мамедова, Ф.М. Садыгов, В.А. Гасымов. Исследование систем Sb2Se3 – CeSe и Bi2Se3 – CeSe /Журнал
Неорганической Химии, 2003, №3, с.494-496.
8. Ф.М. Садыгов, Т.М. Ильяслы, Л.Э. Насибова, С.Т. Мамедова. Синтез и исследование соединений типа LnBVX3 (Ln –
P3M; BV – Sb,Bi; X – S,Se,Te). BDU – 90, Baki. 2009, S.336.
9. Singh N. and Schwingenschlogl U. LaBiTe3 : An unusual thermoelectric material // Phys. Status RRI, 2014, v.8, N9, p. 805-808.
10. Lin. J. and Vanderbilt D.Weyl semimetals from noneentrosymmetric topological insulators (LaBiTe3, LuBiTe3, LaSbTe3 and
LuSbTe3) \\Phys. Reo. B., 2014, P.155-316.
11. Sadiqov F.M., Məmmədova S.H.,Ismayilov Z.I. Er-Sb sisteminin hal diaqrami. / Actual Problems of Modern Nature and
Economic Sciences, Gəncə 2022, c.85-87.
LINE × ТЕСТЕР АНАЛИЗ МОРФОЛОГИЧЕСКИХ И ФРУКТОВЫХ БИОХИМИЧЕСКИЕ

ПРИЗНАКИ В ТОМАТЕ (SOLANUM LUCOPERSICON L.) И СПОЛЬЗОВАНИЕ ДИКИХ
РОДСТВЕННИКОВ В КАЧЕСТВЕ ТЕСТЕРОВ
Гусейнзаде Гулара Азизага гызы
Аспирант, научный сотрудник
Orcid: 0000-0002-1301-4693
Гусейнова Джавахир Имран гызы
Старший научный сотрудник
Институт Генетических Ресурсов, Азербайджан
Шаммадова Нилуфар Акбар гызы
Учитель
Азербайджанский Государственный Педагогический Колледж
Abstract: Wild relatives of eggplant are commonly exploited for tomato improvement, but the
genetic improvement relies on the information on the genetic basis of the inheritance of traits. In this study,
two tomato lines, one with oriental and another with occidental cytoplasm, were crossed with four testers
representing three wild species, namely, Solanum chilence, S.pimpiniphellium и Lycopersicon peruvianum
var. humifusum. The Line × Tester cross produced a total of eight interspecific hybrids. Parents and their
hybrids were evaluated for 3 biochemical, 12 morphological, and 8 Tomato Analyzer-based descriptors. A
significant amount of variation was noticed for all 23 traits studied. The higher values for the specific
combining ability (SCA) component was determined as compared to the general combining ability (GCA)
component. The testers were more significant for most traits than the cultivated varieties. Positive heterosis
was determined for the 12 characteristics and negative heterosis for the 11 attributes. Overall,
S.pimpiniphellium и Lycopersicon peruvianum var. humifusum was better for the biochemical traits’
improvement, whereas S. chilence was a better tester for the morphological traits.
Keywords: tomato; wild relatives; combining ability; Line × Tester analysis; heterosis
Введение
Помидор (Solanum lycopersicum L., 2n = 2x = 24, семейство пасленовых)обычно фруктовый
овощ. Его происхождение и одомашнивание началось в Андском регионе Южной Америки и в
Мексике от дикого предка S.lycopersicum cerasiforme (Bai and Lindhout., 2007).
---
Сценарий производства томатов в стране чрезвычайно изменился за последние несколько
десятилетий с ростом популярности гибридов. Сельхозпроизводители, потребители и
перерабатывающие предприятия испытывают насущный спрос на создание гибридов с высокой
урожайностью с различными качествами в соответствии с местными требованиями. Следовательно,
крайне важно получить такие гибриды, которые обладают высоким урожайным потенциалом и
превосходным качеством. Помидор предлагает много возможностей для улучшения путем разведения
гетерозиса, который может быть далее использован для разработки желательных рекомбинантов.
Знание действия гена помогает в выборе подходящего разведения процедура генетического
улучшения различных количественных признаков. В селекции растений действие гена обычно
измеряется с точки зрения компонентов генетической дисперсии или сочетания вариаций
способности и эффектов.
Информация о статусе способности сочетания генотипов даст представление о том, насколько
хорошо они сочетаются с данным генотипом для создания потенциальных и продуктивных
популяций. В этом направлении концепция общей (OКС) и специфической способности к
комбинированию (СКС) (Sprague and Tatum., 1942) помогает селекционеру принять решение о
выборе родителей для гибридизации и выделить перспективные генотипы из сегрегирующей
популяции, а также дает информацию о действие гена, которое помогает понять природу
наследования персонажей. В этом контексте схема спаривания Line × Tester, предложенная
Kempthrone (1957), помогает селекционерам, предоставляя информацию о комбинированном статусе
способности используемых генотипов (родителей и гибридов), а также о природе вовлеченного
действия генов. Оценки параметров комбинирующей способности ставят гетерозисное размножение
на дальнейшую научную основу. В настоящем исследовании была сделана попытка в отношении
восьми признаков путем объединения анализа способностей для получения информации о величине
дисперсии OКС и СКС для признака в целом и эффектов OКС и СКС для отдельных родителей и
гибридов, соответственно.
Griffing (1956 a) показал связь между различными компонентами дисперсии, GCA и SCA.
Таким образом, дисперсия GCA обусловлена аддитивной дисперсией, а также межаллельным
взаимодействием (аддитивная x добавка), где дисперсия SCA обусловлена доминированием и тремя
эпистатическими дисперсиями. В любой культуре программа улучшения, объединяющая
способности, является одним из важных генетических инструментов, который обеспечивает
руководство для оценки относительного потенциала размножения родителей или определения
лучшего объединителя, который может быть гибридизирован либо для использования гетерозиса,
либо для накопления фиксируемых генов (Chadha et al., 2001, 2002, 2006).
Материалы и методы
Родители линии и тестера и их полученные межвидовые гибриды были охарактеризованы для
12 обычных морфологических дескрипторов, как определено TOMNET и IBPGR
(www.bioversityinternational.org)
Было отобрано девять разных родителей-помидоров из коллекции зародышевой плазмы,
поддерживаемой в Азербайджанский институт генетических ресурсов F1 гибриды были разработаны
по схеме скрещивания Line × Tester (4 × 5). Девять родителей вместе с 20 гибридами F1 были
выращены в рандомизированной блочной конструкции с 3 повторностями размером 60 см × 45 см.
Расстояние было между растениями по 16 растений на каждом участке. Пять случайно выбранные
растения / участок были взяты для записи наблюдения на разных персонажей. Примерные
композиции плоды оценивались в лаборатории Института генетических ресурсов. Анализ
способности сочетания проводился в соответствии с Kempthorne (1957). Гетерозис определяли в
соответствии с методом, предложенным (Kempthorne.,1957).
Результаты
Анализ отклонений для линейных, тестерных и L × T-эффектов и оценок OКС
Средние значения родителей и их гибридов были различными, и для всех изученных признаков
присутствовал широкий диапазон вариаций Таблица 1. Дисперсионный анализ для объединения
способностей 23 дескрипторов, изученных в схеме L × T (2 × 4), представлен в Таблице 1. Средние
квадраты из-за обработок были очень значимыми для всех признаков (Таблица 1). Но средние
квадраты из-за линий (женщины) были значимы только для девяти признаков из всех двадцати трех.
Линии были значимыми для четырех дескрипторов на основе морфологии и пяти дескрипторов на
основе томатного анализатора и не были значимыми ни для одного из изученных биохимических
признаков (таблица 1). Принимая во внимание, что тестеры были значимыми для фенольных
---
фруктов, включая тринадцать других признаков, из которых десять были морфологическими, а
два были измерены с помощью
---
анализатора томатов (таблица 1). Девятнадцать признаков из всех двадцати трех признаков были
определены как значимые для L × T взаимодействий (Таблица 1). С другой стороны, родители и их
гибридные взаимодействия были значимыми для четырнадцати признаков, состоящих из
морфологических дескрипторов и дескрипторов, основанных на томатном анализаторе, тем самым
демонстрируя гетеротический эффект для более половины изученных признаков (таблица 1). В
целом, эффекты СКС были в несколько раз выше, чем эффекты OКС для каждого признака, исключая
количество морфологических признаков цветков на соцветие (Таблица 1). Таким образом, это
привело к общей более низкой оценке соотношения OКС / СКС (<0,5) (Таблица 1)
---
"Multidisciplinary Studies of the Turkish World", dedicated to the 125th anniversary of Amin Abid
The 25th of ISB Eskishehir /
Вклад в общую дисперсию

Пропорциональный вклад в общую дисперсию гибридов по линиям, тестерам и их
взаимодействию как межвидовых гибридов (L × T) представлен в Таблице 2. Межвидовые гибриды
показали наиболее значительный вклад в проявление признаков, после чего тестеры и линии,
поскольку были более высокие значения дисперсии СКС для признаков (Таблица 2). За исключением
признаков: листовая лопасть, количество цветочных колючек и количество цветков на соцветие;
межвидовые гибриды (L × T) составляли большую часть дисперсии. (Таблица 2). Вклад L × T был
выше 75% для тринадцати признаков из всех двадцати трех, и черты, которые получили более 95%
вклада, были фенольные, длина листовой пластинки, диаметр венчика, высота средней ширины,
максимальная высота и изогнутая высота соответственно (Таблица 2). Впоследствии тестеры
выделили больше, чем строки для всех признаков, за исключением признаков, связанных с фруктами,
то есть веса, длины и диаметра плода (Таблица 2).
Таблица 2. Вклад линий, тестеров и их крестов (L × T) в выражение символов исследования
Свойство Линии Тестеры Л хТ
Фенол 0.52 0.92 97.89
СКС 7.02 23.45 69.54
Сухое вещество 18.54 4.29 78.17
Длина плодоножки 15.09 0.26 84.65
Диаметр плодоножки 9.49 20.8 69.71
Вес фруктов 20.83 17.7 61.47
---
Диаметр ствола 18.85 38.23 43.52
Высота растения 39.76 23.53 36.71
Длина листовой пластинки 1.85 4.32 94.73
Ширина листовой шрамы 12.5 75.02 12.5
Ширина листовой пластинки 3.48 5.41 91.11
Количество цветочных 16.75 52.05 31.2
Количество цветов на соцветие 57.36 40.71 1.94
Венчик цвет 0.74 61.48 37.78
Венчик диаметр 3.05 4.98 91.97
Периметр 2.54 14.73 82.72
Область 2.97 13.13 83.99
Высота по середине 0.52 7.02 92.46
Максимальная высота 0.58 7.39 92.03
Изогнутая высота 0.82 7.71 91.47
Индекс фруктовой формы Внешний I 0.18 22.41 77.4
Дистальная фруктовая блочность 0.02 23.00 76.98
ОКС и СКС
Оценки, полученные для эффектов OКС, представлены в таблице 3. В случае биохимических
признаков значения OКС родителей были незначительными, за исключением содержания сухого
вещества, для которого LUC4 показало самое высокое значимое значение OКС. Принимая во
внимание, что среди четырех тестеров PIMP1 был определен как наиболее известный по содержанию
СКС (Таблица 3). Интересно, что обе линии, то есть LUC3 и LUC4, были определены как взаимно
дополняющие друг друга для всех 23 изученных признаков (таблица 3). Для двенадцати
морфологических дескрипторов у обоих родителей было установлено, что LUC3 является очень
значимым для длины плодоножки плодов, а случайное присоединение LUC4 было определено как
положительно высоко значимое для количества цветков на соцветие (таблица 3). Аналогично, среди
тестеров 2 был лучшим общим комбайнером для диаметра цветоножки плодов и веса плодов
(таблица 3). В случае дескрипторов, основанных на томатном анализаторе, CHIL2 был лучшим
общим объединителем среди родителей по периметру, высоте, средней ширине, максимальной
высоте и изогнутой высоте, тогда как CHIL1 был для обоих индексов в форме плода, внешних I и II.
(Таблица 3).
---
Изменение СКС по отношению к среднему показателю представлено в Таблице 4. Среди
биохимических признаков наибольшее отклонение для СКС было зафиксировано для фенольных
соединений (± 48.9%). Что касается морфологических признаков, то самые низкие колебания, то есть
ниже ± 12%, были определены для признаков, высоты растения, лопасти листовой пластинки и
количества цветков на соцветие. Наибольшие колебания, то есть выше 85%, наблюдались для массы
плода. Аналогично, для дескрипторов, основанных на томатном анализаторе, самый низкий диапазон
был для блочности дистальных плодов (± 18,47%). В случае оставшейся области дескрипторов на
основе Томатный анализатор значения СКС высоты по середине / ширине, максимальной высоты и
изогнутой высоты были выше ± 70%. В целом, восемь из всех двадцати трех признаков
варьировались от -40% до 50% для значений СКС (Таблица 4).
Таблица 4. Диапазон оценок специфической способности комбинирования относительно среднего и
среднего родительского гетерозиса для признаков.
Признаки Minimum Maximum Mid-Parent
Heterosis
Фенол −48.9 49.35 −
8.96
СКС −44.73 44.73 −
10.52
Сухое вещество −34.69 34.69 0.67
Длина плодоножки −45.08 45.08 −
2.63
Диаметр плодоножки −43.38 43.38 5.34
Вес фруктов −86.33 86.33 65.59
Диаметр ствола −17.02 17.02 -10.72
Высота растения −9.77 9.77 -17.30
Длина листовой пластинки −40.49 40.49 -20.43
Ширина листовой шрамы −10.00 10 -11.76
Ширина листовой пластинки −43.55 43.55 -25.24
Количество цветочных −73.36 73.36 138.07
Количество цветов на соцветие −11.52 11.52 -41.90
Венчик цвет −21.97 21.97 -3.91
Венчик диаметр −55.35 55.35 -15.34
Периметр −61.43 60.53 40.99
Область −70.71 70.71 40.39
Высота по середине −78.14 78.14 37.05
Максимальная высота -76.57 77.37 37.16
Изогнутая высота -71.51 71.51 36.33
Индекс фруктовой формы -43.33 43.33 2.71
Внешний I
Индекс фруктовой формы -47.00 47 2.97
Внешний II
Дистальная фруктовая блочность -18.47 18.47 −
1.18
Гетерозис
Наименьшее значение общего гетерозиса для среднего родителя было отмечено для
количества цветков на соцветие (-41,9%), тогда как наибольшее значение для гетерозиса для среднего
родителя было отмечено для количества цветочных колючек (138.07%) (таблица 4). Отрицательный
средний родительский гетерозис был определен для фенольных признаков, СКС, диаметра стебля,
высоты растения, длины листовой пластинки, доли листовой пластинки, ширины листовой
пластинки, цвета венчика, диаметра венчика и дистальной блочности плода (рис. 1). Напротив,
положительное значение для среднего родительского гетерозиса было определено для сухого
вещества, диаметра плодоножки плода, веса плода, периметра, площади, средней высоты высоты,
максимальной высоты, изогнутой высоты и внешних величин индекса формы плода I и II
соответственно (рис. 1). Средний родительский гетерозис по сухому веществу составлял менее 1%.
Принимая во внимание, что это было приблизительно 3% для внешних форм индекса фруктов I и II.
Значительно отрицательный гетерозис был определен для всех признаков на основе листьев, то есть
длины листовой пластинки (-20,4%), ширина листовой шрамы (-11,76%) и ширины листовой
пластинки (-25,24%) (таблица 4).
---
Дистальная фруктовая блочность

Индекс фруктовой формы Индекс фруктовой формы
Изогнутая высота
Максимальная
Высота по середине
Область Периметр
Венчик диаметр Венчик цвет
Количество цветов на соцветие Количество цветочных
Ширина листовой
Ширина листовой Длина листовой Высота
Диаметр ствола
Вес фруктов Диаметр плодоножки
Длина плодоножки Сухое
СКС
Фенол
-50.0-30.0-10.010.030.050.070.090.0110.0 130.0 150.0
Рисунок 1. Гетерозис более среднего родительские значений для всех исследований дескрипторов.
Обсуждение
Фенотипический отбор родителей по-прежнему является ключом к улучшению многих
овощей по количественным признакам, особенно в условиях ограниченных ресурсов (Xu, Y.;2017),
(Govindaraj.,2018) Line × Tester, хорошо зарекомендовавший себя подход, основанный на
биометрической генетике, дает лучшую оценку и точный прогноз важных количественных
признаков, которые наблюдаются для других пасленовых овощей, включая томата (Yadav, S.K.,
2013), (Sood, S., 2010), (Chattopadhyay, A.;2012).
Любое улучшение признаков в конечном итоге будет зависеть от генетической природы и
величины действия гена (Evans, D.M.; 2002). Средние квадраты, обусловленные соотношениями
OКС, SCA и OКС / SCA, указывают на величину действия генов, и это дополнительно помогает в
разработке соответствующей стратегии размножения для будущих программ разведения (Fasahat, P.;
2016).
В нашем исследовании две линии, одна с восточной, а другая с западной цитоплазмой, были
скрещены с четырьмя тестерами, представляющими три диких вида. Эта разнообразная зародышевая
плазма помогла в точной оценке основ наследования 3 дескрипторов на основе биохимического, 12
морфологического и 8 томатных анализаторов. Значительное количество изменений было отмечено
для всех 23 изученных признаков. В целом, были отмечены более высокие значения для компонента
SCA по сравнению с OКС. Это может быть связано с большими генетическими расстояниями, так как
в качестве тестеров использовались только дикие виды (Guimarães, 2012) Более высокие значения
SCA привели к снижению OКС / SCA, указывая на наличие неаддитивных эффектов, регулирующих
все изученные признаки, за исключением количества цветов на растение (. Kaushik., 2018) Из всех
изученных генотипов только присоединение вторичного генофонда Установлено, что дикий
родственник томата S. Pimpiniphellium значим для биохимических признаков. Томат имеет огромное
разнообразие по форме в зависимости от местных сортов и дикие виды, культивируемые в разных
странах. Популярный сорт основан на местных предпочтениях (Sood.,2010). Вторичные генофонды
являются резервом полезных генов для улучшения современных сортов, но из-за селекционных
барьеров они не используются в полной мере (Yveline Pailles., 2017). Поэтому в большинстве случаев
местная зародышевая плазма широко используется, что могло бы привести к снижению геномного
разнообразия томатов, что в дальнейшем привело к стагнации урожайности и подверженности
---
болезням (Naegele, R.P., 2014) . Аналогично, для большинства других тестеров признаков они были
---
более значимыми по значениям, чем культивируемые линии, хотя обе линии имели различную
цитоплазму.
Информация о влиянии OКС дает относительную картину того, какие генотипы важны для
отбора и дальнейшей эксплуатации в программах разведения. Положительные и отрицательные SCA
и их значения также важны для некоторых характеристик, так как некоторые должны быть скорее
положительными, чем отрицательными. В случае получения точной информации о поведении диких
видов с меньшим количеством информации и меньшим использованием в программах селекции
сельскохозяйственных культур, это один из лучших вариантов. Наименьшее колебание было
отмечено для высоты растения до максимального колебания для массы плода. Недавно аналогичное
количество гетерозиса было замечено в исследовании дизайна матирующих диаллелей, и было
обнаружено, что однонуклеотидный полиморфизм (SNP) не является заменой для биометрического
исследования в случае томата (Kaushik, P., 2018). Было выявлено, что был положительный гетерозис
для 12 признаков и отрицательный гетерозис для 11 признаков. Положительный гетерозис
определялся главным образом в случае всех дескрипторов на основе томатного анализатора и
отрицательных значений для большинства биохимических и морфологических дескрипторов. Более
ранний гетерозис хорошо описан и используется в томатах по нескольким признакам (Yadav, S.K.,
2013). В целом, в нашем исследовании показано, что большинство признаков определяется
неаддитивными действиями генов. В более ранних исследованиях сообщалось как о аддитивных, так
и о неаддитивных действиях генов, регулирующих несколько важных признаков томата (Ara
AN.,2009)
Cписок литературы / References
1. Ara AN, Ahmed R and Khan NSH (2009). Genetic variability and selection parameters for yield and quality attributes in
tomato. Ind. J. Hort., 66(1): 73-78
2. Bai, Y and Lindhout, P. 2007. Domestication and breeding of tomatoes: what have we gained and what can we gain in future?
Annals of Botany 100, 1085-1094
3. Chadha, S, Kumar, J and Vidyasagar. 2001.Combining ability over environments in tomato. Indian J. of Agri. Res. 35(3): 171-
175.
4. Chadha, S, Vidyasagar and Kumar, J. 2002. Combining ability and gene action studies for some fruit characters in bacterial wilt
resistant tomato lines. South Indian Hort. 50: 65-71.
5. Chadha, K.L. 2006. Hand book of horticulture. ICAR publication, New Delhi. pp. 464.
6. Chattopadhyay, A.; Seth, T.; Dutta, S.; Ghosh, P.P.; Chattopadhyay, S.B.; Majumder, D.; Hazra, P. Breeding eggplant for
higher productivity and bacterial wilt tolerance. Int. J. Veg. Sci. 2012, 18, 376–392. [CrossRef]
7. Evans, D.M.; Gillespie, N.A.; Martin, N.G. Biometrical genetics. Biol. Psychol. 2002, 61, 33–51. [CrossRef]
8. Guimarães, L.J.M.; Miranda, G.V.; DeLima, R.O.; Maia, C.; de Oliveira, L.R.; de Souza, L.V. Performance of testers with
different genetic structure for evaluation of maize inbred lines. Ciência Rural 2012, 42, 770–776. [CrossRef]
9. Govindaraj, M.; Vetriventhan, M.; Srinivasan, M. Importance of Genetic Diversity Assessment in Crop Plants and Its Recent
Advances: An Overview of Its Analytical Perspectives. Available online: https: //www.hindawi.com/journals/gri/2015/431487/
(accessed on 20 October 2018).
10. Kempthorne (1957) An Introduction to Genetic Statistics, John Wiley and Sons. Inc., New York, pp 458-471
11. Kaushik, P.; Dhaliwal, M.; Kaushik, P.; Dhaliwal, M.S. Diallel Analysis for Morphological and Biochemical Traits in Tomato
Cultivated under the Influence of Tomato Leaf Curl Virus. Agronomy 2018, 8, 153. [CrossRef]
12. Naegele, R.P.; Boyle, S.; Quesada-Ocampo, L.M.; Hausbeck, M.K. Genetic Diversity, Population Structure, and Resistance to
Phytophthora capsici of a Worldwide Collection of Eggplant Germplasm. PLoS ONE 2014, 9, e95930. [CrossRef] [PubMed]
13. Sprague GF, Tatum LA (1942) General versus specific combining ability in single crosses of corn. Journal of the American
Society of Agronomy 3, 923-932
14. Sood, S.; Kumar, N. Heterotic expression for fruit yield and yield components in intervarietal hybrids of sweet pepper
(Capsicum annuum L. var. grossum Sendt.). SABRAO J. Breed. Genet. 2010, 42, 106–116.
15. Xu, Y.; Li, P.; Zou, C.; Lu, Y.; Xie, C.; Zhang, X.; Prasanna, B.M.; Olsen, M.S. Enhancing genetic gain in the era of molecular
breeding. J. Exp. Bot. 2017, 68, 2641–2666. [CrossRef]
16. Yadav, S.K.; Singh, B.K.; Baranwal, D.K.; Solankey, S.S. Genetic study of heterosis for yield and quality components in
tomato (Solanum lycopersicum). AJAR 2013, 8, 5585–5591. [CrossRef]
17. Yveline Pailles.; Shwen Hoю.; Inês S. Pires.; Mark Tester.; Sónia Negrão and Sandra M. Schmöckel.Genetic Diversity and
Population Structure of Two Tomato Species from the Galapagos Islands.Frontiers in Plant Science 2017,8, doi:
10.3389/fpls.00138
18. https://www.bioversityinternational.org/fileadmin/_migrated/uploads/tx_news/Descriptors_for_tomato Lycopersicon_spp.
286.pdf
---
EARTH SCIENCES, ECOLOGY AND GEOGRAPHY / YER, EKOLOJİ VE COĞRAFYA
BİLİMLERİ / YER ELMLƏRİ, EKOLOGİYA VƏ COĞRAFİYA
UOT: 504.062
MÜƏSSİSƏLƏRDƏ EKOLOJİ RİSKLƏRİN ƏSAS ANLAYIŞLARI, NÖVLƏRİ VƏ STRUKTURU
Eminov Fərhad Bayram oğlu
Coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Orcid id: 0000-0001-8747-7802
Xəlilov İlqar Bəylər oğlu
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC), Azərbaycan
Abstract: The article discusses the essence, types and structure of environmental risks. It has been
determined that the whole variety of risks related to the impact on the environment is defined by one term -
environmental risks. It was noted that under ecological risk, it is possible to understand in advance the
probability of such violations and the degree of danger during one or another anthropogenic intervention in
the natural environment, which may be unfavorable for the future activity and existence of ecological
systems, both in the immediate anthropogenic impact zone and beyond. It is noted that the work carried out
in the field of use in the production process has a serious impact on the environment. Based on the research,
the authors interpret various definitions of the term environmental risk, clarify its main features and
structural elements. The main concepts of environmental risks, their different types and structure are
classified. At the same time, the article also clarifies the issues of determining and assessing the probability
of occurrence of environmental risks, environmental risks, environmental pollution, violations of
environmental requirements, natural and man-made emergencies that cause negative consequences for the
activity of enterprises.
Key words: Environmental risks, risk classification, structure, accidents and disasters, safety,
production risks.
Son dərəcə dəyişkən və inkişaf edən iş dünyasında müəssisədən onlar üçün təhlükə yaradan geniş
spektrli risklərlə məşğul olmaq tələb olunur. Bu məqsədlə son zamanlar istehsalda ekoloji problemləri fəal və
şüurlu şəkildə tənzimləmək tendensiyası müşahidə olunur. Təqdirə layiq haldır ki, son dövrlər menecerlər
ekoloji risklərin vaxtında müəyyən edilməsinin və idarə olunmasının faydalarını müəssisə rəhbərlərinə
inandıra bilmişlər. İctimaiyyətin artan rolu isə zavodda ekoloji təhlükəsizlik və əməyin mühafizəsi sahəsində
risklərin idarə edilməsi prinsiplərinin tətbiqinə töhfə vermişdir.
Ekoloji risk ekoloji təhlükə ölçüsünə aiddir, ekoloji təhlükənin kəmiyyət və ya keyfiyyət ifadəsidir
(Кривошеин, Дмитренко, Федотова, 2015: s.27). Sahibkar öz fəaliyyəti zamanı qəbul etdiyi hərəkətlərdən
və qəbul edilən qərarlardan asılı olan mümkün riskləri qabaqcadan görməlidir.
Bu gün riskologiya XXI-ci əsrin elmidir, həm müəssisədə, həm də insanların gündəlik həyatında
planlaşdırma, proqnozlaşdırma sahəsində qiymətləndirmə, mümkün fəsadlar, eləcə də hər cür fəlakətlərlə sıx
bağlı olan elmdir. İndiki cəmiyyətdə bizə elə gəlir ki, hər kəs riskdən xəbərdar olmalıdır. “Risk” anlayışı hər
yerdə baş verən neqativ hadisələrin baş vermə ehtimalı ilə müşayiət olunduğu üçün əlverişsiz mühitdə insan
və cəmiyyət üçün qaçılmaz reallığa çevrilmişdir. Buna görə də, bütün dünya ölkələri qəza və təbii
fəlakətlərdən sonra riskləri azaltmaq və nəticələrini yumşaltmaq üçün müxtəlif yollar hazırlamağa çalışır.
Elmi-texniki və elmi ədəbiyyatda risk haqqında ümumi anlayış yoxdur. “Risk” anlayışının
öyrənilməsinə mühüm töhfələr bir sıra alim və müəlliflər tərəfindən verilmişdir: F.B.Eminov, İ.B.Xəlilov
(Eminov, Xəlilov, 2016). Ə.H.Hacıyev, F.B.Eminov, İ.B.Xəlilov (Hacıyev, Eminov, Xəlilov, 2017), G.M.
Kutlyeva, V.B. Alekseenko, O.N.Kusakina, S.S. Timofeeva, E.N. Kamenskaya və s. ədəbiyyatlarda “risk”
anlayışının bir sıra şərhləri mövcuddur (Риск-менеджмент, 2016; Фирсова, 2014; Тимофеева, 2014).
E.N.Kamenskaya görə risk təhlükənin təzahürü ehtimalını və ya tezliyini və onun həyata
keçirilməsinin nəticələrini göstərən təhlükə ölçüsüdür (Каменская, 2018).
S.S.Timofeyevaya görə risk həmişə situasiyada tam aydınlıq və əminlik olmadığı hallarda ortaya
çıxır və gecikmədən qərar vermək və hərəkətə keçmək lazımdır (Тимофеева, 2014).
A.N.Fomiçevə görə risk, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin həyata keçirilməsi şəraitində qeyri-
müəyyənlik şəraitində gəlir və ya kapitalın itirilməsi şəklində mənfi nəticələrin baş vermə ehtimalıdır (Риск-
менеджмент, 2016).
Buna görə də, yuxarıda göstərilən təriflərdən, bizim fikrimcə, riskin tərifinin vizual təsviri var.
---
Təhdid müəyyən şərtlər altında mənfi nəticələrin mənbəyi ola biləcək bir hadisənin baş vermə
ehtimalıdır.
Ehtimal, müəyyən bir nəticə əldə etmək şansının mövcud olduğu bir hadisədir.
Təhlükə müəyyən şəraitdə birbaşa və ya dolayı yolla insan sağlamlığına zərər verə bilən hadisə,
proseslər, obyektlərdir (Фирсова, 2014).
Fikrimzcə, yuxarıda göstərilən təriflərin formalaşmasına böyük təsir, ilk növbədə, insanın risk
qavrayışına əsaslanır. Təsnifatın öyrənilməsi riskin mahiyyətini tam başa düşməyə imkan verəcək. Onu
iyerarxik struktur şəklində təqdim edək. Yəni o, taksonomiya şəklində sistemləşdirmə və təsnifat prinsipləri
haqqında elmdir. Bir çox fərqli risk taksonomiyası var. Aşağıdakı təsnifat nümunəsini nəzərdən keçirək:
Məruz qalma mənbəyinə görə risklər aşağıdakılardır:
• istehsal - bu, müqavilə üzrə istehsalat tərəfindən öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi, həmçinin
xərclərin artması, müəssisədə prosesin pozulması və ya dayandırılması nəticəsində yaranma
ehtimalıdır;
• texniki - personal tərəfindən və ya avadanlıqdan istifadə zamanı yol verilən səhvlər nəticəsində
mənfi təsir göstərə bilən, qəzalara səbəb olan hadisədir;
• təbii - bütün növ təbii fəlakətlər, məsələn, sürüşmə, sel, zəlzələ, yanğın və s-dir;
• sosial - bu, insanın həyatına, sağlamlığına və iş yerində əmək qabiliyyətinə birbaşa təsir edən
hadisənin baş vermə tezliyidir;
• texnogen - təsərrüfat və digər fəaliyyətlərdə avadanlıqların istismarı zamanı mənfi təsirin əhali üçün
baş verməsi ehtimalını, habelə təbii mühit üçün mövcud olan arzuolunmaz nəticələri anlamaqdır.
Müəssisələrdə işçilərin həyat qabiliyyətinə təsir dərəcəsinə görə aşağıdakı risklər vardır:
• narahatlıq və ya zərərin az olduğu əhəmiyyətsiz bir risk varsa, bu risk narahatlıqdan çox
olmayacaqdır.
• məqbul risk - baş verməsi ehtimalı az olan və nəticələri əhəmiyyətsiz olan, cəmiyyətdəki şəxsin və
ya qrupun bu riski qəbul etməyə hazır olduğu və ya məruz qaldığı hadisədir.
• həddindən artıq risk insan sağlamlığına müəyyən təsirin artan səviyyəsidir və bu zaman hər hansı
fəaliyyət qadağandır.
Buradan belə nəticə çıxır ki, təhlükəsizliyə müasir baxış əsasən məqbul riskə əsaslanır. Məqbul riskə
aşağıdakılar daxildir: sanitar-epidemioloji, sanitar-gigiyena normaları, atmosferə yol verilən qatılıq həddi, su
hövzələrinə yol verilən qatılıq həddi və s. Bu risk növü həm ölkənin, həm də orada yaşayan insanların
rasional təhlükəsizliyinin əsasını təşkil edir. Risk faktorlarının məqbulluq dairəsinə riskin həddi dəyərlərə
çatdırılması üçün tədbirlərin və texniki vasitələrin işlənib hazırlanması daxildir.
Fəaliyyət sahəsindən asılı olmayaraq, müəyyən şərtlər altında riskləri ehtiva edən istənilən amil
işçinin səhhətinin qəfil pisləşməsinə və ya zədələnməsinə səbəb ola bilər. İstehsalda bölüşdürülmüş bütün
risklər müəssisədə işləmə və mümkün hadisələr nəzərə alınmaqla təhlil edilməli və qiymətləndirilməlidir.
Fərdi risk, müəyyən bir müddət ərzində təhlükəyə məruz qalma nəticəsində insanın zərər görmə ehtimalını
nəzərdə tutur.
Riskin bütün istiqamətlərdə müşayiət olunacağına görə “mütləq təhlükəsizliyin” [8] olmamasını qeyd
etmək lazımdır. Buna görə də dövlət ekoloji riskləri məqbul səviyyəyə endirməyə yönəlmiş müxtəlif üsulları
həyata keçirir. Bu məqsədlə icrasına xüsusi səlahiyyətli dövlət orqanı tərəfindən nəzarət edilən hüquqi-
normativ bazalar yaradılır.
“Ekoloji təhlükəsizlik haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanununa əsasən,“Ekoloji təhlükəsizlik
sahəsində dövlət siyasəti” maddəsində deyilir (“Ekoloji təhlükəsizlik” haqqında Azərbaycan Respublikasının
qanunu, 1999).
• dövlət tərəfindən ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsində mühüm istiqamət Azərbaycanın inkişafına
yönəlmiş strateji tədbirlərin yaradılması və həyata keçirilməsidir;
• təhlükəsizlik məqsədləri üçün təminatların verilməsinin inkişafına yönəlmiş beynəlxalq əməkdaşlığın
genişləndirilməsi;
• biosferin və onun tərkib hissələrinin qorunması və saxlanması üçün insanların təhlükəsiz yaşayış
şəraitinin yaradılması;
• təhlükəli ekoloji vəziyyət barədə xəbərdarlıq etməyə, habelə gələcək nəsillərə təsir potensialına malik
bu nəticələrin qarşısının alınmasına yönəlmiş layihələrin hazırlanması və həyata keçirilməsi.
• insan sağlamlığına və ətraf mühitə mənfi təsir göstərən vibrasiya və səs-küy çirklənmə səviyyələrinə
uyğunluq.
• insan həyatına və ya sağlamlığına zərər vurulması nəticəsində normativ hüquqi aktlarda müəyyən
edilmiş hüquq normalarının pozulması, ekoloji təhlükəsizlik baxımından vətəndaşların hüquqlarının
pozulması deməkdir.
---
Bu maddədən belə nəticə çıxır ki, risklərin vaxtında müəyyən edilməsi həm insana, həm də təbiətə
mənfi təsirin minimuma endirilməsi fövqəladə halların, fəlakətlərin, peşə xəstəliklərinin, xəsarətlərin və s.
sayının azalmasına, eyni zamanda gözlənilən ömür uzunluğunun qısalmasına səbəb olacaqdır.
Ekoloji risklər ətraf mühitə təsirindən asılı olaraq, xarici və daxili risklərə ayrılır. Xarici risk xarici
mühitin diktə etdiyi dəyişikliklərə məruz qalan dinamik müxtəliflikdir. Müəssisəyə təsir edən əlverişsiz amil
siyasi vəziyyətin pisləşməsi, valyuta məzənnələrinin qeyri-sabitliyi, müxtəlif fors-major vəziyyətlər,
pandemiya, təbii fəlakətlər, qəzalar, müharibələr və s.-dir. Xüsusilə, istehsal və digər fəaliyyət sahələri ilə
əlaqələndirilir, məsələn, iqtisadi, maliyyə, informasiya və s., bu sahələrin daimi təsiri ilə dəyişikliklərə səbəb
olur.
Daxili risk əsasən istehsalın işindən və inkişafından asılıdır. Müəssisədə risklərin yaranmasının əsas
səbəbləri istehsalın qeyri-kafi səviyyədə təşkili, proqnozlaşdırma, düzgün planlaşdırma və tənzimləmə,
xammal çatışmazlığı, daşınma problemləri, kadrların kifayət qədər ixtisaslı olmaması, müflisləşmə və s.-dir.
Bundan əlavə, təhlükəsizliyin vəziyyəti və xarici və daxili risklərdən təhdidlərin minimuma endirilməsi
müəssisənin təhlükəsizliyindən asılıdır. Öz daxili mühitinə malik olan hər bir istehsal bu quruma və onların
fəaliyyət xüsusiyyətlərinə xas olan riskləri yaşayır. Buna görə menecer mümkün zərəri minimuma endirməyə
imkan verən bir risk idarəetmə sistemini tətbiq etməlidir.
Bununla belə, artıq verilmiş təriflərdən, bizə elə gəlir ki, bu barədə mücərrəd danışsaq, riskin
mürəkkəb, subyektiv, çoxkomponentli, fənlərarası, ziddiyyətli anlayış olduğu qənaətinə gəlmək olar.
Ekoloji risklər istehsal fəaliyyətinin birbaşa xarakteristikasıdır, buna görə də sənaye müəssisəsində
risklərin idarə edilməsi sistemini təşkil etmək lazımdır.
Ekoloji risk ekoloji təhlükələrin müəyyən edilməsi, təsir ehtimalının təhlili prosesidir. Məsələn,
fövqəladə vəziyyət, təbii fəlakətlər, təbii ehtiyatların tükənməsi və s.-dir. Belə dəyişikliklər iqlim dəyişikliyi,
biomüxtəlifliyin itirilməsi, çirklənmə, torpaq və su ehtiyatlarının deqradasiyası nəticəsində baş verə bilər.
Buna görə də sənaye istehsalında ekoloji risklərin idarə edilməsi strategiyasının həyata keçirilməsi zərurəti
yaranır.
Bu ətraf mühitə dəyən ziyanı, habelə onların vurduğu iqtisadi xərcləri minimuma endirəcək və
azaldacaq risklərin idarə edilməsi sisteminin yaradılmasının zəruriliyini göstərir.
Ədəbiyyat:
1. “Ekoloji təhlükəsizlik” haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. (1999). – Bakı.
2. Eminov F.B., Xəlilov İ.B. (2016). Ekoloji risklərin qiymətləndirilməsi metodikası. Siyasi iqtisad: Müasir poblemlər və
perspektivlər. // Beynəlxalq elmi-praktik konfransın materialları. – Bakı: UNEC. – S. 188-192.
3. Hacıyev Ə.H., Eminov F.B., Xəlilov İ.B. (2017). Ekoloji risklərin təhlili və qiymətləndirilməsi, // Statistika xəbərləri. № 4. –
Bakı. – S.47-51.
4. Каменская Е.Н. (2018). Безопасность и управление рисками в техносфере: учебное пособие. – Ростов-на-Дону-
Таганрог: Издательство Южного федерального университета. – 100 c.
5. Кривошеин, Д.А., Дмитренко, В.П., Федотова, Н.В. (2015). Основы экологической безопасности производств: Учебное
пособие / Д.А. Кривошеин, В.П. Дмитренко, Н.В. Федотова. – Москва: Издательский центр "Академия". – 3 36 с
6. Риск-менеджмент: (2016). Учебник для бакалавров / А. Н. Фомичев. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков
и К°». Тимофеева, 2014). 372 с
7. Фирсова О.А. (2014). Управление рисками организаций. – Орел: МАБИВ. – 100 с.
8. Тимофеева С.С. (2014). Прикладная техносферная рискология : Учеб. пособие. – Иркутск : Изд-во ИрГТУ. – 200 с.
9. Управление рисками на предприятии: учебное пособие/ С.М. Васин, В.С Шутов. — Москва: КНОРУС, 2021 — 300 с.
QLOBAL PROBLEMLƏRİN HƏLLİ KONTEKSTİNDƏ DAVAMLI İNKİŞAF LAYİHƏLƏRİNİN

KULTUROLOJİ TƏHLİLİ
Səlimov Mahir Məhəmmədəli oğlu
Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, direktor müavini
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Ağcabədi filialı, Azərbaycan
Abstract. The article provides a cultural analysis of sustainable development projects in solving
global problems of our time. It is reported that the geometric increase in the number of people on Earth is not
only a numerical effect, but is also accompanied by man-made impacts. Because of this, there is a violation
of the ecological balance in nature, which leads humanity to an unexpected catastrophe.
The article uses the methods of general, comparative analysis, philosophical generalization and
historical and chronological analysis.
As a novelty, it can be noted that for the first time in the domestic literature, the content of the main
technogenic factors affecting society was given, along with a cultural analysis of sustainable development
projects in solving global problems, signs of destructive development trends were noted, as well as creative
features of scientific and technological progress.
---
Result. In conclusion, the author concludes that the progress of society, the dynamic development of
productive forces and, as a result, the rapid growth of material production have always been possible at the
expense of nature. On the other hand, natural conditions have had a strong influence on historical
development, especially on the rate of development, the division of labor and the rate of growth of
productive forces. Disclosure of the essence of the mutual, dialectical influence of nature and society and the
elimination of environmental crises is possible in the conditions of scientific and technological progress. The
philosophical essence of nature shows that this is a contradictory system that exists independently of the
human mind and other living beings and is constantly striving for internal completeness and unity.
Key words: global problems, sustainable development, technogenic impact, universal catastrophe.
Artıq hamıya məlumdur ki, insan fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühitə düşən yük təkcə cəmiyyətin
inkişafını müəyyən edən faktora çevrilmir. Bu həm də təbiətin özündə ekoloji tarazlığın pozulmasına səbəb
olur. XX əsrin əvvələrində ekoloji problemlərin mövcudluğu adi adamlar üçün (bu problemlə məşğul
olmayanlar üçün) həmişə yox səviyyəsində olmuşdur. XX əsrin ikinci yarısında isə vəziyyət 180 dərəcə
dəyişmişdir. Əvvələr ekoloji problemlər ayrı - ayrı alimləri, siyasi və ictimai xadimləri narahat edirdisə,
hazırda bu problemlər çoxlarını narahat etməyə başlamışdır. Artıq çoxlarına bəllidir ki, qlobal ekeloji
problemlərin həllindən sivilizasiyasının, bəşəriyyətin taleyi, gələcəyi asılıdır.
Məhz cəmiyyətdə ekoloji şüurun yüksək inkişaf mərhələsində ekoloji problemlərə bu cür münasibət
yaranmışdır.
Elmi-texniki tərəqqinin XX əsrdə daha çox qlobal xarakter daşıması onun nailiyyətlərindən
planetimizdə yaşayan bütün milllətlər və xalqlar faydalanır. Elmi - texniki tərəqqi cəmiyyətin inkişafı üçün
yeni imkanlar açmaqla yanaşı bir sıra problemlər də yaratmışdır. Bu da təbiidir. İnsanlar yeni yaratdığı
texniki vasitələrlə təbiətdən bacardıqları qədər çox faydalanmağa meyllidirlər. Bütün bunlar milyon illər
ərzində yaranmış ekoloji tarazlığa mənfi təsir göstərmiş, planetimizin bəzi regionlarında ekoloji böhran
vəziyyətinə səbəb olmuşdur. Digər tərəfdən elmi - texniki tərəqqinin özü cəmiyyətlə təbiət arasında yaranmış
zidiyyətləri aşkara çıxarmışdır. Ekoloji problemlərin aktuallığını, bu problemlərin cəmiyyətin bütün üzvlərinə
çatdırılması, bəşəriyyət üçün tale yüklü olmasını, hər birimizin sağlamlığı üçün real təhlükə olmasını,
yaratdığı fəsadların elmin köməyi ilə araşdırılmasını tələb edir. Elmi - texniki tərəqqi ekoloji problemlərin
yaranma səbəblərini və xüsusiyyəylərini aşkara çıxarmış, pozulmuş ekoloji problemlərin yaranma səbəblərini
və xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmış, pozulmuş ekoloji tarazlığın bərpa edilməsinin elmi - texnoloji yollarını
göstərmişdir. Göründüyü kimi, ekoloji problemlərin yaranmasına əsas səbəb sənaye istehsalının yüksək
templə inkişafı və elmi tərəqqi olmuşdur. Həmçinin, unutmaq olmaz ki, ekoloji problemlərin yaranma
səbəblərinin yayılma dinamikasını, bu problemlərin optimal həlli yollarını elmi - texniki tərəqqi şəraitində
həll etmək mümkün olmuşdur. Ekoloji problemlərin yaranmasına səbəb olan təbiətin və cəmiyyətin qarşılıqlı
təsiri dialektikasının elmi təhlili göstərir ki, təbiət və cəmiyyət bir sistemin iki tərəfidirlər (1).
Bu sistem ziddiyyətlidir. Ziddiyyətlərin yaranmasına səbəb isə sistemin tərəfləri arasında gedən
mübarizədir.
Bu sistemdə ziddiyyətlərin yaranmasına əsas səbəb cəmiyyətin fəal, dəyişdirici fəaliyyətidir.
Cəmiyyətin tərəqqisi, məhsuldar qüvvələrin dinamik inkişafı və bunun nəticəsində maddi istehsalın yüksək
templə artımı həmişə təbiətin hesabına mümkün olmuşdur. Digər tərəfdən təbii şərait tarixi inkişafa, xüsusilə
inkişafın sürətinə, əmək bölgüsünə, məhsuldar qüvvələrin artım tempinə güclü təsir göstərmişdir. Təbiət və
cəmiyyətin qarşılıqlı, dialektik təsirinin mahiyyətinin açıqlanması və ekoloji böhranların aradan qaldırıılması
elmi - texniki tərəqqi şəraitində mümkündür. Təbiətin fəlsəfi mahiyyəti onun insan zəkasından və başqa canlı
varlıqdan asılı olmayaraq mövcud olan, daim daxili tamlığa və vəhdətə can atan ziddiyyətli bir sistem
olduğunu göstərir.
Ekoloji problemlərin yaradıcısı olan insanın özü təbiətin bir hissəsi, ən ali məhsulu kimi ondan ayrı
yaşaya bilməz. Cəmiyyətin yaşaması və inkişafı üçün sağlam təbiət, yəni daxili tarazlığı və sabit
özünütənzimləmə prosesi olan təbii şərait lazımdır. İctimai şüurda “sağlam təbiət”, “sağlam insan” anlayışı
özünə daha möhkəm yer tutduqca cəmiyyətdə ekoloji problemlərə münasibət də dəyişmişdir. Ekoloji
problemlərin yaranması, onların yayılma dinamikası və insanların sağlamlığına mənfi təsirinin dərk olunması
ekoloji şüurun inkişaf səviyyəsindən aslıdır (2).
Təbiətin mövcudluğu mədəniyyətin varlığı üçün əsas amildir. Eləcə də təbiət öz “tamlığı” və
“mükəmməlliyi” üçün mədəniyyətə minnətdardır. Təbiətin “öz - özünə” inkişafı məhz mədəniyyətlə təmasda
daha hormonik, daha rəngarəng mahiyyət kəsb etməsidir. Hətta bir çox sənətkarların dediyinə istinad edərək
göstərmək olar ki, təbiətin solğun, kasıb olduğu yerlərdə isə mədəniyyət elemenentlərilə tamamlanır. İnsan əl
qabiliyyətinin potensial insan əqlinin möcüzəsi ilə çulğalaşanda, qovuşanda tərəflər bir - birini daha da
zənginləşdirir.
---
Təbiət həmişə mükəmməl olsa da, onun haqqında biliklərimiz hələ də mükəmməl deyil. Məhz buna
görə də insan öz təlabat və mənafeyinə müvafiq olaraq onu səmərəli, düzgün ağılla dəyişdirir. Lakin, bu
proses elə getməlidir ki, insanın təlabatları, mənafeyi və məqsədi ilə təbiətin imkanları, mənafeyi və
təlabatları uyğunlaşsın. Elə ona görə də, ətraf mühitin dəyişdirilməsinin xarakteri və miqyası qabaqcadan
müəyyən edilməlidir. Yəni bu poses kortəbii şəkildə olmamalıdır, buna böyük mənəvi məsuliyyətlə
yanaşmaq lazımdır. Bu isə öz bəhrəsini insanla təbiətin qarşılıqlı münasibətinin həqiqi elmi - nəzəri
konsepsiyaya əsaslandığı zaman baş verir. Ekoloji tərbiyənin, ekoloji şüurun formalaşması o vaxt səmərəli
olar ki, insanın mənimsədiyi ekoloji normalar eyni zamanda onun təbiətə münasibətinin davranış
normalarına çevrilsin.
Ekoloji böhran bir yandan torpaqlarımızın işğalı faktını təsdiqləyir, o biri tərəfdən gənc nəsildə
ekoloji mədəniyyətin ardıcıl inkişafını təşkil etməklə onda təbiətə humanist münasibət hissləri
formalaşdırılmasının böyük rolu var. Əgər vaxtilə biz təbiəti ümumilli və ümumbəşəri sərvət kimi
qiymətləndirərək, onun taleyinə böyük məsuliyyət hissi ilə yanaşsaydıq bu gün torpaqlarımız yadların əlinə
keçməzdi. Hər bir ictimai quruluş dövlət səviyyəsində ətraf mühitin dəyişdirilməsinin miqyasını və
xarakterini müəyyən etsəydi, ekoloji tərbiyənin norma və metodlarını seçsəydi, bu gün ekoloji problem
qlobal problemə çevrilməzdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bəşəriyyət ümumi inkişafı ilə bağlı olan qlobal
problemlər içərisində ekoloji problemlər müasir dövrdə birinci yerə çıxmışdır. Əgər bunu və bunun əsasında
bəşəriyyətlə ətraf mühitin qarşılıqlı təsirinin yeni mərhələsini bu gün insanlar dərk etmək istəmirlərsə demək
biz özümüzün, gələcək nəslin və yer kürəsinin ölüm hökmünü vermiş oluruq. Yəni mərhələnin başlıca
xüsusiyyəti bir tərəfdən insanın təbiəti mənimsəməsinin hüdudunun genişlənməsidirsə, digər tərəfdən onun,
planetin ehtiyatlarının tükənməsi faktı ilə hesablaşmağa məcbur olmasıdır. Bu şərait isə bir sıra elmlərin
qarşısında təbiətdən səmərəli istifadə modellərini tapmaq vəzifəsini ön plana çıxarır. Burada söhbət cəmiyyət
və ətraf mühitin qarşılıqlı təsir ilə əlaqədar nəzarət, nizamlanma, idarəetmə imkanlarının elmi axtarışlarından
gedir. İnsanla ətraf mühitin hormonik inkişafını təmin etməklə yanaşı, mühüm ekoloji çətinlik və
ziddiyətlərin aradan qaldırılması olduqca vacibdir. Təbii proseslərə insanın müdaxiləsi nəticəsində insanla
təbiətin qarşılıqlı münasibətində baş verə biləcək anlaşılmazlığın bəşəriyyət üçün necə qlobal əhəmiyyət
daşıdığını anlamaq şübhəsiz vacib şərtlərdən biridir. Elə buna görə də elmin ekolojiləşməsi əbədi problem
hesab edilən təbiət və cəmiyyət probleminin həlli yolunda irəliyə doğru atılan mühüm addım kimi
dəyərləndirmək olar.
Hazırda ekoloji problem bəşəriyyət üçün çox mühüm məna kəsb edir və özünün hərtərəfli tədqiqini
tələb edir. Daha çox diqqəti biosferdə gedən dəyişikliklərin qlobal xarakteri cəlb edir. Çünki, insanı əhatə
edən təbiətin böhranı göz qabağındadır: xamal böyük sürətlə azalır, biosfer tullantılarla çirklənir, atmosferdə
oksigen qıtlığı meylləri göz qabağındadır. Bütün bunlar insan fəaliyyətinin təbiətin özünüidarəsinə zəruri
edən böyük bir sübutdur. Hazırda insan fəaliyyəti biosfer və onun özü üçün təhlükəli olan ən güclü amil
hesab edilə bilər.
Məhz buna görə müasir dövrdə insan və təbiətin qarşılıqlı təsiri nəticəsində ortaya çıxan təhlükəli
meyllərin tədqiqi və onların praktiki surətdə aradan qaldırılması problemi mühüm vəzifələrdən biridir.
Qlobal ekoloji problem bizim təbiətə olan münasibətlərimizin radikal dəyişməsini tələb edir. Müasir
ekoloji şüur və təfəkkür üçün tamamilə aydındır ki, insanla təbiət münasibətləri “Domokl qılıncı”
vəziyyətindədir. Bu problemin həlli yollarında müxtəlif, hətta antielmi konsepsiyalar meydana çıxmışdır. Elə
elmi nəzəriyyələr var ki, onlar elmi - texniki inkişafı məhdudlaşdırmağa, hətta dayandırmağa çağırırlar. Belə
halda sual olunur: Doğrudanmı daha elmi - texniki inkişafa ehtiyac yoxdur? Əlbəttə bu olduqca mübahisəli
məsələdir. Son vaxtlar texnokratik əhval - ruhiyyəyə qarşı tez - tez ədalətli iradlar tutulur, xüsusilə, insanın
təbiətə müxtəlif sənaye və texniki qurğuların vasitəsilə etdiyi mənfi təsirləri nəzərə almayanda, bu daha
aydın görünür. Bununla yanaşı antitexniki meylləri bizim zənimizcə düzgün hesab etmək olmaz. Sosial
tərəqqi tarixinin dialektikası ilə hesablaşmamaq mümkün deyil.
İnsanlar yaratdıqları istehsal alətləri ilə təbiətə təsir göstərməyə bilməzlər. Unutmaq olmaz ki, elmi -
texniki tərəqqinin mənfi nəticələrindən yaxa qurtarmaq, ekoloji təhlükəsizliyi təmin etmək yalnız və yalnız
elm və texnikanın əsasında mümkündür. Ancaq bu yolda ətraf mühitin qorunub saxlanılması üçün şərait
yaratmaq olar, bununla da sivilizasiyanın sonrakı inkişafını təmin etmiş olarıq. Başqa imkan yoxdur və
gözlənilmir. Söhbət təkcə texnosferin ekoloji cəhətdən təhlükəsizliyindən getmir. Əsas məqsəd ondan
ibarətdir ki, elə yeni texnoloji vasitə və qurğular yaradılmalıdır ki, onlar texnogen təsiri təbiətə vurduğu
zərəri ödəmək imkanını tezliklə gerçəkliyə çevirə bilsinlər. İlk növbədə energetikada, sənayedə, nəqliyyatda,
meşə təsərrüfatında, şəhərsalmada və xalq təsərrüfatının digər mühüm sahələrində təbiətdən istifadənin
texoloji strategiyanın işləyib hazırlanması nəzərdə tutulur. Bütün bunlar ətraf mühüti fiziki, kimyəvi və
bioloji xarakter daşıyan antropogen təsirindən mühafizə etməlidir. Daha sonra istehsalın enerji, material və
su tutumunun azaldılması, təbii xammal resurslarının kompleks istifadəsinin, istehsal tullantılarının
---
sahələrarası və sahələrdaxili təkrar istifadə olunmasının perspektiv istiqamətlərinin aşkara çıxarılması
meydana çıxarır.
---
Tükənməkdə olan xammalın əvəzinə yenilərinin yaradılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onu da nəzərdən
qaçırmaq olmaz ki, bir çox hallarda inzibatçılıq və amiranə - bürokratik rəhbərlik üsullarının əhəmiyyətini də
danmaq olmaz. Məsələn, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin “Hər bir ağacı kəsəndə elə bilirəm mənim qolumu
kəsirlər” kimi təbiətə, yaşıllığa vurulan zərbələrə belə kəskin reaksiya verməsi, prezdentimizin İlham Əliyev
cənablarının 23 aprel 2009 - cu il tarixdə Nazirlər Kabinetində keçirdiyi müşavirədə “Mən ağacların
kəsilməsini qadağan edirəm” deməsi buna əyani sübutdur(1).
Bununla əlaqədər elmi-texniki tərəqqinin kompleks proqramları mütləq ictimaiyyətin geniş
müzakirəsinə verilməlidir. Sənaye və kənd təsərrufatı istehsalatı, nəqliyyat və kommunal təsərrüfat - bütün
bunlar ətraf mühitdir ki, onun vasitəsilə insan təbiətə təsir edir və eyni zamanda onun təsirinə məruz qalır.
Bir sözlə, çıxış yolu elmi - texniki inkişafa humanist istiqamət vermək, qabaqcadan onun sosial nəticələrini
görmək və vaxtında qarşısını almaq imkanındadır. Tanınmış sovet filosofu İ. T. Frolov özünün “İnsanın
perspektivləri” kitabında yazırdı ki, qlobal problemlərin həlli elmi – texniki inqilabın inkişafı üçün mühüm
şərtdir (4).
Ekoloji mədəniyyət təbiətin inkişaf qanunauyğunluqlarını nəzərə alaraq mənimsənilməsinə,
məqsədəuyğun şəkildə dəyişdirilməsinə, mühafizəsinə və qorunmasına yönəldilmiş insan fəaliyyətinin bütün
növlərinin məcmusudur.
Təbiətə təsir göstərərkən insan mənimsədiyi təbii və humanitar biliklərdən istifadə etməlidir. Ekoloji
tərbiyənin, ekoloji biliklərin artması vacibliyini hələ bəşər sivilizasiyasının ilkin pillələrində əcdadlarımız
özlərini təbiətin ayrılmaz hissəsi hesab etdikləri vaxt anlamışdılar. (Müasir anlamda yox).
Təbiətin inkişafı insana lazım olan bioloji iqlim şəraitinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. İnsan
təbiət münasibətlərinin inkişafındakı tədricilik, təkamülçülük müasir elmi - texniki inqilab sahəsində könüllü
bir sıçrayışa gətirib çıxarmışdır. Təbiət qüvvələrinin insan tərəfindən ağıllı surətdə idarə olunması üçün
birdən - birə qüdrətli və eyni zamanda dağıdıcı vasitələr yaradılmışdır. Ancaq, elmi - texniki inqilabın
genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq məhz ekologiya ilə bağlı böyük bir problem ortaya çıxmışdır. Dünyanın bir
sıra ölkələrində ekoloji durumun yaxşılaşdırılması sahəsində “yaşıllar” hərakatı genişlənmişdir. Ekoloji
mədəniyyət və təfəkkür cəmiyyətin toplamış olduğu ekoloji əxlaqı, etikanı, davranış qaydalarını özündə
birləşdirir. Bir sözlə, ekoloji mədəniyyət cəmiyyət tərəfindən işlənmiş qanunların, ənənələrin, təsərüfat
iqtisadi fəaliyyət və s. Sahələrdə təbiətlə özünün qarşılıqlı münasibətlərinin hormonikləşdirilməsi deməkdir.
Ekoloji mədəniyyət təfəkkürün yardımı ilə daha sürətli inkişaf yolu əldə edir. Cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı
münasibətinin düzgün başa düşülməsinin onların qarşılıqlı təsirinin prinsiplərini düzgün anlamağa imkan
verir. Bununla bərabər cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı münasibətinin optimallaşdırılmasının taktiki vəzifələrinə
ekoloji problemlərinə elmi - texniki həlli kompleks daxildir. Elmi - texniki tərəqqinin ekoloji problemlərin
həllinə yönəldiyi əsas istiqamətlər: yeni “ekolojiləşdirilmiş” texnologiyanın yaradılması, kompyuterləşdirmə,
kosmik tədqiqatlar, dünya okeanının mənimsənilməsi və s. - dir.
ETT – nin müasir mərhələsi tamamilə yeni, əvvəllər elmi - texniki işlərə və praktiki tətbiqlərə aid
olmayan iki texniki yeniliklə səciyyələnir; birincisi onlar bir sıra “ekoloji” parametrlərlə müşaiyət olunan
şərtləri yerinə yetirməlidirlər. Yəni onlar təbiətə ziyan vurmamalı (suyu, havanı, yer təkini çirkləndirməməli,
mikro və makroiqlimi pozmamalı, yüksək səs və vibrasiya yaratmamalı, yer qabığına toxunmamalı, flora və
faunanın normal inkişafına mane olmamalıdır və s. ikincisi, bir sıra “etik” parametrlərlə bağlı şərtlərə əməl
etməlidir. Yəni onlar insana və mədəniyyətə (adamları oyuncağa çevirməməli, onun fiziki və mənəvi aləmini
və s. təhrif etməməlidir) ziyan vurmamalıdır. Bütün bunlar isə mədəniyyətin və ekoloji təfəkkürün vəhdəti
həyata keçirilə bilər (5).
Müasir dövrün sürətlə artan maddi və mənəvi praktikası, elmi - texniki inqilab, elmi biliklərin
inteqrasiyası prosesləri əxlaq və sosial fəaliyyətin qarşılıqlı münasibətləri probleminin məhdud etik
məsələdən son dərəcə geniş, hər bir konkret insan fəaliyyəti üçün bilavasitə əhəmiyyət kəsb edən
dünyagörüşü və metodoloji problem səviyyəsinə qədər artırır.
Sonuncu sistem bütövlük anlayışları ilə təyin edilən idrakın yeni istiqaməti kimi inkişaf edən
qlobalistika nöqteyi - nəzərindən xüsusilə düzgündür. Məsələn, qlobalalistikanın ən perspektivli istiqaməti
olan ekologiya bir sıra elə etik problemlər yaradıb ki, onları köhnə metodoloji mövqelərdən çıxış edərək həll
etmək mümkün deyildir. İndi insanın mənəvi məsuliyyəti məsələləri artıq təbiətlə qarşılıqlı münasibətlər
sahəsin də, heyvanlar aləminə münasibətə də şamil edilir, yəni məsuliyyət qlobal xarakter qazanır və o da öz
növbəsində insanın dəyişmiş həyat və fəaliyyət şəraitində sosial fəaliyyətini müəyyən etməli
istiqamətləndirilməlidir.
Yaxın keçmişin ənənəvi elmi istiqamətlərindən fərqli olaraq qlobalistika özünün tətbiq sahəsini
əsasən iki aspektdə görür və təsdiq edir, birincisi sosial - siyasi və elmi dünyagörüşü səciyyəli problemlər
müxtəlifliyinin son dərəcə inteqrasiya edilməsində və onların həllində, ikincisi tədqiqatların həyati
əhəmiyyətə malik olan və buna görə də hərtərəfli anlama tələb edən müxtəlif halların praqnozu,
---
qabaqcadan xəbər
---
verilməsi, düşünülməsi şəklində gələcəyə səmtləşdirilməsində, qlobalistikanın bütün problemlərinin dərin
qarşılıqlı əlaqəsi, onların vahid tətbiq nöqtəsi - Yerin və vahid subyekti - insanın olması ilə birlikdə, qlobal
problemlərin öz - özlüyündə qarşılıqlı əlaqədə və qismən ardıcıl müxtəliflik halında bulunan müxtəlif
təkamül nəzəriyyələri nöqteyi - nəzərindən məqbul metodoloji sintezi konsepsiyasını tapmağa imkan verdi.
Bu, bizim fiziki kainatımızın proses və hadisələrinin gedişi qanunauyğunluqlarının təşəkkülü və bioloji həyat
əsaslarının əmələ gəlməsi üçün şərait “yaratmağına görə məsuliyyət daşıyan” ümumi kosmik təkamülüdür.
Sonra bu, birincidən asılı olan və onun tərəfindən şərtləndirilən əsas mərhələlərindən biri şüurlu varlığın
yaranması olan bioloji təkamülüdür. Və nəhayət bu, sonuncu, əvvəlkilərindən keyfiyyətcə fərqlənən, əvvəlki
təkamül proseslərinin heç olması sırf həyati problemlər çərçivəsində istiqamətlərin tez və səmərəli bir
surətdə dəyişdirilməsinə imkan yaradan mədəni təkamülüdür.
Təkamül prosesinin lap başlanğıcından sırf bioloji növ olan insan, onun qurmağa başladığı zəruri
sosial aləm ilə təbiət arasındakı sərhəddə yerləşən bir mövqe tutdu.
Elm artıq bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilmiş və cəmiyyətin, eləcə də insanın bütün digər
fəaliyyət sahələrinin mənafeyini özünün bu funksiyasına tabe etməyə hazırdır. Estetika sözün əsl mənasında
ifrat siyasətçiliklə, siyasətə laqeyd prinsipsizlik arasında vurnuxur. Din cəmiyyətdə siyasi aspekt dəyişən
zaman partiturasını həvəslə dəyişə - dəyişə öz mövqeyini itirir. Fəlsəfə təbiət və cəmiyyətdən elə uzaq
şeylərin təhlilinə qərq olub ki, elə ideologiyalaşdırılıb və təsnif edilib və bəlkə də qrup mənafeləri üzrə
qatlara bölünüb ki, ondan bəşəriyyətin sağ qalması və inkişafı nöqteyi - nəzərindən bir şey gözləmək çətindir.
Hüquq və siyasət canlı təbii aspektə heç bir yer saxlamayaraq özləri - özlərini səciyyələndirirlər.
XX əsrin axırıncı onilliyində təhlükə anlamı ictimai şüurda çox zəif inkişaf etmişdir. Bu da təbiidir.
Çünki belə bir meyil adamlarda uşaq yaşlarından formalaşmalı, onunla birlikdə boy atmalıdır. Müasir ekoloji
təhlükə tələb edir ki, ona sistemli və hərtərəfli yanaşılsın, əhalinin bütün təbəqələrinin ekoloji tərbiyəsi ilə
ciddi məşğul olunsun.
Ekoloji mədəniyyət təbiət və sosial həyat qanunlarının, onların ekoloji qanunlarla qarşılıqlı əlaqədə
dərk olunmasına əsaslanır. Ekoloji mədəiyyət, habelə onunla şərtlənir ki, insan bu qanunlarından nə dərəcədə
ağıllı istifadəyə hazırdır. Nəhayət, dərk etmək lazımdır ki, təbiətə vurulan hər hansı bir ziyan elə bütövlükdə
cəmiyyətin özünə vurulan ziyan deməkdir. İnsanın təbiət qarşısında yerinə yetirməli olduğu vəzifələr onun
digər sosial vəzifələrinin bailavasitə davamından ibarətdir. Çünki insanın təbiətə münasibəti elə onun başqa
adamlara qarşı da münasibəti deməkdir.
Çıxış yolu ekoloji mədəniyyətin yüksəldilməsi ekoloji təfəkkürün imkanlarından hərtərəfli və daha
optimal istifadə edilməsi ilə bağlıdır. Mədəniyyət və ekoloji təfəkkürün vəhdəti – budur çıxış yolu!
Müasir dövrdə ekoloji problemlərin rolunu xüsusi nəzərə çarpdırmağa ehtiyac yoxdur. Çünki həmin
problemlərqlobal problemlər içərisində birinci sırada durur.Doğrudur, biz yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi,
tarixdə cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı münasibətlərində böhranlı vəziyyət həmişə olmuşdur. Lakin XX əsrin 2
- ci yarısındakı vəziyyət nə kəmiyyət, nə də keyfiyyətcə bütün bəşər tarixi boyu yaranan böhranlı
vəziyyətlərlə qətiyyən müqayisə edilə bilməz. Çünki XX əsrin II yarısında yaranan ekoloji vəziyyət
xarakterinə görə bütövlükdə planetimiz üçün, bəşəriyyət üçün görünməmiş bir hadisədir. Cəmiyyət və
təbiətin qarşılıqlı münasibətlərində olan böyük dəyişikliklər bəşəriyyət qarşısında vacib sosial və mədəni
vəzifələr - bu münasibətləri optimallaşdırmaq, onların üzərində nəzarət qoymaq və onları idarə etməyi
öyrənmək vəzifələrini qoymuşdur. Bu problem eyni zamanda təkcə böyük hərflə yazılmış insanın problemi
deyil, həm də cəmiyyətin, eləcə də mədəniyyətin problemidir. Çox vaxt haqlı olaraq qeyd edirlər ki, təbiətlə
cəmiyyət arasındakı prosesə insan şüurunun dünyadakı ekoloji vəiyyətə reaksiyası hesab olunmalıdır. Ona
görə də, müasir dövrdə təbiətlə cəmiyyətin hormoniyası vəzifəsi ön plana keçməlidir. Təbiətin rusurslarına
xüsusi mülkiyyət baxımının həm təbiətə, həm də bəşəriyyətə böyük ziyan vurduğu heç kim üçün sirr
deyildir. Zaman keçdikcə insanlar daha aydın şəkildə dərk edirlər ki, təbiət resursları ümumbəşəri sərvətdir
və onun müdafiəsi tarixi zərurətdir.
Təxminən 2 əsrdir, kor Jan - Batist Lamarkın sözü planet üzərində dolaşır. “İnsan Yer kürəsini
özünün yaşaması üçün yararsız vəziyyətə saldıqdan sonra özünün məhv olması qiymətinə yaxınlaşır” (6).
Buna mane ola bilən qüvvə vardırsa, o da insanın ağlı və təfəkkürüdür. XX əsrdə mədəniyyət tarixinin bütün
nailiyyətlərinə yiyələnmiş insan hər cür zorakılıq, eləcə də təbiətə qarşı amansızlıq etməməlidir. Çünki
ekoloji mədəniyətin əsas vəzifələri sırasına, onun texnoqrafik stereotiplərə qarşı durmasıdır. Yalnız bunun
sayəsində sivilizasiyanın tarixi gedişi öz ənənəvi məcrasına düşəcək, nəticədə gələcəyin biosferi insansız
qalmayacaqdır.
Artıq ekoloji təşəkkür öz vəzifəsini yerinə yetirməyə başlamışdır.Sosial ekologiya ekoloji təfəkkürün
tələblərinə qisməm də olsa cavab verir. Bu gün sosial ekologiya maddi və mənəvi mədəniyyətin müxtəlif
sahələrinə, o cümlədən istehsal fəaliyyətinə, elmə, incəsənətə, siyasi praktikaya fəal surətdə təsir etməkdədir.
Qeyd etmək lazımdır ki, təbii mühitin çirklənməsi, dağıdılması və tükənməsi səbəbləri içərisində
---
insanın antropogen fəaliyyəti xüsusi yer tutur. Obyektiv səbəblərə aşağıdakılar daxildir:
---
Birincisi, Yer təbiətinin özünütənzimləmə və özününizamlama sahəsindəki qabiliyyətləri və
bacarığıdır. Müəyyən dövrə qədər Yer təbiəti özünü zərərli təsirlərdən qoruyaraq istehsalın tullantılarını
təmizləyə bilir. Lakin onun imkanları məhduddur. Təbii mühitin tutumu insanın təsərrüfat fəaliyyətinin
tullantılarını həmişə təmizləməyə imkan vermir, onların getdikcə artması ətraf mühitin qlobal çirklənməsi
təhlükəsini yaradır.
İkincisi, bir planet çərçivəsində yer ərazisinin fiziki məhdudluğudur. Bunun nəticəsi olaraq insanlar
tərəfindən istifadə olunan faydalı qazıntılar ehtiyatı, o cümlədən neft, daş kömür və s. Tədricən işlədilərək
tükənir və yox olur. Bəşəriyyət qarşısında alternativ enerji mənbələrinin axtarışı kimi daha böyük və nəhəng
vəzifələr durur.
Üçüncüsü, təbiətdə istehsalın tullantısız olması, sənayedə isə istehsalın tullantılı xarakterinə malik
olmasıdır. Təbiətdə istehsal qapalı tsikldə həyata keçir. O tullantısızdır. İstehsal fəaliyyətinin son məhsulu
yeni istehsal tsiklinin çıxış nöqtəsi olur. Təbiətdəki istehsaldan fərqli olaraq, bəşəri istehsal öz kütləsi və
əsasına görə tullantılıdır. Bşqa sözlə desək, istehsalın son məhsulu digər tsiklin çıxış nöqtəsinə çevrilmir və
yalnız tullatıya çevrilir. Hesablanmışdır ki, hər bir insanın həyat fəaliyyəti üçün bir ildə 20 t təbii
resurslardan istifadə olunmalıdır.Onlardan yalnız 5 - 10 faizi məhsula çevrilir, qalan 90-95 faizi isə tullantıya
çevrilir (7).
Konkret faktlara keçsək deyə bilərik ki, maddi ehtiyatlardan dəfələrlə tsiklik, qənaətlə istifadə
edilməsi nəinki bütün dünyada geniş müzakirə olunur, eyni zamanda bir çox inkişaf ölkələrdə çoxdan tətbiq
edilməkdədir. Məsələn, bir sıra qabaqcıl ölkələrdə qurğuşunun 65 faizi, dəmirin 60 faizi, misin 40 faizdən
çoxu, nikelin 40 faizi, alüminimun 33 fazii, 32 faizi və s. təkrar istifadə olunur. Keçmiş SSRİ - də ən çox
qeyri
- səmərəli istifadə olunan enerji idi. Məsələn Yaponiyada hələ 80 - ci illərdə 1 ton poladı əritmək üçün 18,8
milyard coul, ABŞ - da 23,9 milyard coul, SSRİ - də isə 33 milyard coul enerji sərf olunurdu. Təkcə ABŞ -
dakından 4,5 dəfə artıq enerji sərf olunmuşdur.
Enerji istehsalı isə sənayenin ekoloji cəhətdən ekoloji cəhətdən ən zərərli sahəsi hesab olunur.
Bundan əlavə, planetin ciyərləri hesab olunan meşələrdən dəhşətli şəkildə istifadə olunur, (Bunu son illərin
Azərbaycan meşələrindən istifadə haqqında daha kəskin şəkildə demək olar).
Ümumiyyətlə, insanın istehsal fəaliyyətinin fövqaləladə dərəcədə tullantılı olması təbiəti dəhşətli
dərəcədə zərərli maddələrlə çirkləndirir, nəticədə təbii resursların vaxtından əvvəl tükənməsinə, təbiətin
ekoloji sisteminin dağılmasına gətirib çıxarır.
Dördüncüsü, insan təbiətin inkişaf qanunlarını dərk etməli və onlardan istifadə etməlidir. Məsələ
burasındadır ki, insan fəaliyyətinin nəticələrini müəyyən edən təbiətin inkişaf qanunlarını insanlar abstrakt
şəkildə deyil, laboratoriya analizləri yolu ilə deyil, təbiətdən istifadə prosesində, təsərrüfatın aparılması
gedişində toplanan təcrübə yolu ilə dərk edir. Burada insanın təbii mühitə təsirinin nəticələrinin təzahürünün
iki xüsusiyyətini göstərmək lazımdır. Birincisi, zamanda (müəyyən vaxtda)göstərilən təsirdir. İstehsal -
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri - ətraf mühitin çirklənməsi, onun ekoloji əlaqələrinin dağılması təkcə indiki
nəslin yaşadığı zamanda təzahür etmir, həmçinin gələcəkdə sonrakı nəsillərin yaşadığı dövrdə də təzahür
edir. Bu zaman insan təbiət üzərində hökmranlığının dəhşətli nəticələrinin şahidi ola bilmir. İkinci xüsusiyyət
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin məkanda təzahürü ilə əlaqədardır. Təsərrüfatçılıqla bağlı təbiətə təsir
müəyyən yerdə göstərilsə də həmin təsir özünün dogər regionlarda da göstərir. İkinci qrupp səbəblər
subyektiv səbəblər hesab olunur. Onların içərisində aşağıdakıları xüsusi qeyd etmək lazımdır.: Birincisi, ətraf
mühitin mühafizəsi sahəsində dövlətin təşkilati - hüquqi və iqtisadi fəaliyyətindəki qüsurlar; ikincisi, ekoloji
tərbiyə və təhsildəki nöqsanlar; XX əsrin sonuna yaxın ictimai və texniki tərəqqinin nailiyyətlərinə
baxmayaraq, insanın təbiətə münasibətində istehlakçı psixologiyası hakim mövqedə durmaqdadır.
Ətraf mühitə təsir edən subyektiv faktorlar içərisində iki amilin adını çəkmək olar. Bunlar ekoloji
cəhalət (buna mədəniyyətsizlik də demək olar) və ekoloji nihilizm hesab olunur. Onların ümumi cəhəti budur
ki, insanla ətraf mühütin ünsiyyətində (təmasında) ekoloji qanunauyğunluqlar laqeydlik və biliyə
əsaslanmamaqdır. Bu isə öz növbəsində ekoloji anarxizmə aparıb çıxarır. Ekoloji cəhalət (mədəniyyətsizlik)
mühüm əhəmiyyətə malikdir. Burada insanla ətraf mühitin qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsi, mövcud biliklər
əsasında yaranan təcrübədən səmərəli istifadə edilməsində laqeydlik mühüm yer tutur.
Nihilist müəyyən ekoloji biliklərə yiyələnmiş ola bilər. Lakin təcrübədə ondan istifadə etməməklə
özünün nihilizmini bir daha sübut edər.Bir sözlə, ekoloji cəhalət və ekoloji nihilizm istehlakçı psixologiyası
ilə birlikdə ekoloji mədəniyyətin düşməni rolunda çıxış edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, ağılın təfəkkürün olması insanın bütün canlı varlıqlardan yüksəkdə
durmasına imkan verir və insan cəmiyyəti özünün sosial və iqtisadi qanunları ilə inkişaf etmişdir. Lakin
bütün bunlara baxmayaraq, insan daim təbiətin bir hissəsi olaraq qalmışdır və qalacaqdır. Bu, o deməkdir ki,
nə qədər müstəqil olursa - olsun, insan bütün başqa canlılar kimi ətraf mühitdən, ekoloji şəraitdən asılı olaraq
---
qalmaqda davam edir. Deməli, özünün, gələcək nəsillərin xətrinə o təbiəti qorumağa borcludur.
---
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ. Ə.Əliyevin 23 aprel 2009-cu il tarixdə Nazirlər Kabinetində keçirdiyi müşavirədə
çıxışı. (2009). // https://files.preslib.az/projects/regions/r4/b1.pdf
2. Hüseynov S. (1996). Məişət ekologiyası. – Bakı: Sabah.
3. Allahyarova T. (1999). Ekoloji mədəniyyət və ictimai tərəqqi. – Bakı: Elm.
4. Фролов И.Т. (1983). Перспектива человека. – М.: Политиздат.
5. Əhmədli C. (1992). Elmi - texniki tərəqqi və ekoloji problemlər // Cəmiyyət və ekologiya. – Bakı.
6. Петров К.М. (1998). Общая Екология. – СПб.: Химий.
7. Орлова Э.А. (1994). Введение в социальную и культурную антропологию. – Москва.
TƏHLÜKƏLİ İSTEHSALAT TULLANTILARININ YARANMASI, ZƏRƏRSİZLƏŞDİRİLMƏSİ

VƏ TƏKRAR İSTİFADƏ OLUNMASININ TƏHLİLİ
Eminov Fərhad Bayram oğlu
Orcid id: 0000-0001-8747-7802
Məhərrəmova Xatirə Cahangir qızı
Qurbanova Fidan Hidayət qızı
Iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru, müəllim
Orcid id: 0000-0003-3008-4703
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC), Azərbaycan
Abstract: The article analyzes the development of the economy of Azerbaijan since the 2000s and
the role of this development in the generation of waste. It is noted that in 2020, the volume of the gross
domestic product in our country has increased approximately 1.7 times compared to 2010, that is, within 10
years. All this literally does not pass without impact on the environment, a large amount of production waste
is generated in the operating industrial enterprises. The article mentions that the use and disposal of these
wastes is considered one of the most important issues. In the article, the disposal and use of waste generated
as a result of industrial-production economic activity in our country is given based on the analysis of
statistical data. It is stated that in order to prevent this and to eliminate such situations, the study of the
environment and the full provision of environmental safety should be considered the main priority issue of
our country.
Key words: economy, development, analysis, waste, disposal, reuse, safety
Hazırki dövrdə Azərbaycanda iqtisadiyyatın inkişafı kifayət qədər sürətlə davam edir. Əsas iqtisadi
göstərici kimi Ümumi Daxili Məhsul həcminə görə ölkəmiz dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Beləki,
2010 –cu ildə ölkəmizdə Ümumi Daxili Məhsulun həcmi 42465 mln.man, 2020 –ci ildə isə artaraq 72432,2
mln. manat olmuşdur. Əgər bunu 2010-cu ilin göstəriciləri ilə müqayisə etsək görəri ki, 10 il ərzində ömumi
daxili məhsulun həcmi təxminən 1,7 dəfə artmışdır. 2020-ci ildə ölkə üzrə adambaşına düşən Ümumi Daxil
Məhsulun həcmi isə 7262,8 manat olmuşdur (Azərbaycanın statistik göstəriciləri, 2001: s. 19).
2020-ci ildə ölkədə fəaliyyət göstərən sənaye obyektlərinin sayı 3389 olmuş, əsas fondlarının dəyəri
isə 234159, mln. manat təşkil etmişdir. 2020-ci ildə ölkəmizin sənayesində əsas kapitala istiqamətlənən
investisiyaların həcmi 9065,3 mln. manat olmuşdur. Bu isə ölkə iqtisadiyyatına qoyulan investisiyaların
52.6, % -ni təşkil edir (Azərbaycanın statistik göstəriciləri, 2001: s.424).
Fəaliyyət göstərən sənaye müəssisələrinində külli miqdarda istehsal tullantıları yaranır. Buna görə də
həmin tullantılardan istifadə edilməsi və utilizasiyası çox mühüm məslələrdən biri hesab olunur.
Ölkəmizdə sənaye–istehsal təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində təhlükəli istehsalat tullantılarının əmələ
gəlməsi, onların utilizasiyası və istifadə olunmasını səciyyələndirən göstəricilər 1 saylı cədvəldə öz əksini
tapmışdır.
Cədvəl 1–də verilən statistik məlumatların təhlili göstərir ki, 2015-2020 –ci illərdə 1235,5 min ton
təhlükəli istehsalat tullantıları əmələ gəlmiş, onlardan 40.3min tonu istifadə olunmuş, 402,7min tonu isə
zərərsizləşdirilmişdir. Bu dövrdə 792,5 min ton təhlükəli tullantı isə ətraf mühitə atılmışdır. Bunun qarşısını
almaq üçün və belə halların aradan qaldırılması məqsədilə ətraf mühitin öyrənilməsi, ekoloji təhlükəsizliyin
tam təmin edilməsi ölkəmizin əsas prioritet məsələsi hesab edilir.
Cədvəl 1
Təhlükəli istesalat tullantılarının yaranması, zərərsizlizləşdirilməsi və onlardan istifadə edilməsi, min ton
2015 2018 2019 2020
Yaranmış təhlükəli tullantıların 262,6 338,7 317,4 317,2
Miqdarı
---
İstifadə edilmiş təhlükəli 5,2 5,7 13, 5 15,9
---
tullantılar
Zərərsizləşdirilmiş təhlükəli 210,9 64,2 66,2 61,4
6ullantıların miqdarı
Mənbə: Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi (Azərbaycanın statistik göstəriciləri, 2001: s.19)
Təhlükəli tullantıların təhlili göstərir ki, 2015 - ci ildə belə tullantılarln həcmi azalsa da həmin
tullantıların zərərsizləşdirilmısi göstəricisi artmışdır. 2020- ci ildə əmələ gəlmiş təhlükəli tullantılar 317,2
min ton olmuşdur ki, bu da 2015 –cü il ilə müqayisədə 154,6, min ton cox olmuş, yəni təxminən 2 dəfə
artmışdır. 2020–ci ildə istehsal tullantılarının zərərsizləşdirlməsi də xeyli artmışdır. 2020-cı ildə 2015-ci ilə
nisbətən əmələ gələn tullantıların zərərsizləşdirilməsi təxminən 3,5 dəfə azalmışdır. Bu göstərici 2015-ci ildə
210,9 min ton təşkil etmişdir. Başqa sözlə 2015-ci ildə yaranmış təhlükəli tullantıların 79%- i
zərərsizləşdirildiyi halda, bu göstərici 2020-ci ildə cəmi 19% təşkil etmişdir, yəni zərəzsizləşdirmə təxminən
3.5 dəfə azalmışdır. Bu isə onu göstərir ki, bu sahədə hələ də görüləsi işlər coxdur.
Respublikada sahələr üzrə təhlükəli istehsalat tullantılarını yaranması və onlardan istifadə edilməsi 2
saylı cədvəldə verilmişdir.
Azərbaycan Dövlət Statistika komitəsinin rəsmi məlumatına görə 2015-2020–ci illər ərzində
təhlükəli tullantıların ətraf mühitə təsiri intensiv surətdə artır.
Cədvəl 2.
Azərbaycan Respublikasının şəhərləri üzrə təhlükəli istehsalat tullantıların yaranması və onlardan istifadə
edilməsi, min ton
Təhlükəli tullantılar yaranmışdır Təhlükəli tullantılardan istifadə
edilmişdir
2015 2018 2020 2015 2018 2020
Azərbaycan Respublikası 262,6 338,7 317,2 5.8 3.6 6,3
üzrə
Bakı 139,2 183,5 294,7 5,5 3,3 6,3
Sumqayıt 0,7 1,2 1,0 - - -
Şirvan 0,07 0,06 1,2 0,04 0,03 0,009
Mənbə : Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi (Azərbaycanda ətraf mühit, 2020: s.86)
Cədvəldə 2-də verilmiş göstəricilərin təhlili göstərir ki, ölkədə yaranan təhlükəli tullantıların həcminə
görə Bakı şəhəri birinci yerdə durur. Belə ki, 2020 –ci ildə yaranmış təhlükəli istehsalat tullantılarının həcmi
bu şəhərdə 294,7 min ton olmuşdur ki, bu da ümumi təhlükəli tullantı həcminin 99,2% təşkil edir. Bakı
şəhəri üzrə bu göstərici 2015 –ci illə müqayisədə 2020 –ci 1,6 dəfə coxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı
şəhəri üzrə təhlükəli tullantıların həcminin artmasına baxmayaraq, onlardan istifadə göstəriciləri fərqli
olmuşdur. Belə ki, 2015 –cu ildə yaranmış 139.2 min ton təhlükəli tullantıdan 5.5 min tonu istifadə edildiyi
halda, 2020- ci ildə isə 294.7 min ton təhlükəli istehsalat tullantısından cəmisi 6.3 min tonu istifadə
olunmuşdur (Azərbaycanda ətraf mühit, 2020).
Sumqayıt şəhəri üzrə 2015-ci ildə yaranan təhlükəli tullantının həcmi aşağıdakı kimi olmuş və
onlardan istifadə olunmamışdır. Belə ki, Sumqayıt şəhəri üzrə bu göstərici 2015- 2020 -ci illərdə 0.7-1.0
min ton təşkil etmiş, lakin təhlükəli istehsalat tullantılarından istifadə olunmamışdır (Azərbaycanda ətraf
mühit, 2020).
Cədvəl 3.
2005-2019 – ci illərdə təkrar xammal və tullantı resurslarının göstəriciləri
2005 2010 2015 2017 2018 2019

Kağız-karton tullantıları, min ton 0.6 0.6 2.2 5.7 8.9 38.4
Təkrar toxuculuq materiaları, min ton 0.4 0.3 0.1 0.1 0.1 0.1
Şüşə qırıntısı, min ton 0.3 0.4 0.1 0.1 1.9 2.5
Təkrar polimer xammalı, min ton 0.6 0.3 0.4 2.5 3.2 2.6
Ağac tullantısı, min m3 4.3 2.4 0.6 22.4 15.5 16.7
Məişət tullantısı,mln m3 7.3 6.7 6.4 6.6 7.3 8.4
Mənbə: Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi [2, s.86 ]
Cədvəldə 3-də verilmiş göstəricilərin təhlili göstərir ki, təkrar xammal və tullantı resursları ilbəil
müxtəlif olmuşdur. Belə ki, 2005-ci ildə kağız –karton tullantıları 0.6 min ton , 2015- ildə 2.2 min ton , 2017
–ci ildə isə 5.7 min ton, 2019-cu ildə isə 38.4 min ton olmuşdur. 2005 –ci illə müqayisədə 2019 – ci ildə
kağız – karton tullantılarının əmələ gəlməsi təxminən 38 dəfə artmışdır.
---
Təkrar toxuculuq materiallarının əmələ gəlməsində 2005 və 2010 -cü illəri çıxmaq şərti ilə digər
illərdə dəyişiliklik baş verməmiş və 2015- 2020– ci illərdə 0.1 min ton təşkil etmişdir. 2005-ci ildə
müqayisədə onların həcmi təxminən 3 dəfə azalmışdır.
2005 -ci ildə təkrar polimer xammalı 0.6 min ton olmuşdur. 2010 və 2015 – ci illərdə təkrar polimer
xammalın miqdarı 30 % azalmış , 2017 –cı ildə 4dəfə artaraq 2.5 min ton olmuş, 2018-ci ildə isə bu rəqəm
3.2. min tona çatmış, 2019- cu ildə isə yenidən azalaraq 2.6 min ton olmuşdur.
Ağac tullantısının miqdarı 2005 –ci ildə 4.3min m3 olmuş, 2010-2015 ci- illərdə azalaraq 2.4 - 0.6
min m təşkil etmişdir. 2017,–cu illərdə ağac tullantılarının miqdarı kəskin surətdə artaraq 22.4 min m 3
3
olmuş, 2018.
Məişət tullantılarının miqdarı 2005 -2019-cu illər arasında elə bir ciddi dəyişiklik olmamışdır 2005-
cü ildə tullantıların miqdarı 7.3 mln m3 olmuş, 2019 cu– ci ildə isə təxminən 1.0 mln m3 artaraq 8.4 mln m3
olmuşdur (Azərbaycanda ətraf mühit, 2020: s. 86).
Aparılan tədqiqat onu göstərir ki, təhlükəli istehsalat tullantıları, kağız-karton tullantıları, şüşə
qırıntısı, təkrar toxuculuq materialları, ağac tullantıları, məişət tullantısı müəyyən həcmdə ətraf mühitə
atılmış və bunlardan kifayət qədər istifadə olunmamışdır. Bunu nəzərə alaraq gələcəkdə bu sahədə işlərin
daha da intensivləşdirilməsi məsləhət bilinir.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycanda ətraf mühit. (2018). Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika komitəsinin materialları, – Bakı. – 139 s.
2. Azərbaycanda ətraf mühit. (2020). Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika komitəsinin materialları, – Bakı. – 139 s.
3. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. (2001). Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika komitəsinin materialları. – Bakı. – 808
s.
UOT 637:03.61
DƏYİŞƏN MÜHİT ŞƏRAİTİNDƏ ÇİN MƏNŞƏLİ VƏ YERLİ TUT SORTLARI İLƏ
YEMLƏMƏNİN TUT İPƏKQURDUNUN MƏHSULDARLIĞINA TƏSİRİ
Adıgözəlova Dursun Miri qızı
Aqrar elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Abstract: The article shows that the development of sericulture directly depends on the creation and
effective use of its food base, which increases the relevance of the issue, because the bulk of the costs spent
on growing silkworms are the costs of its nutrition and weight gain. Efficient use of quality feed ensures
farm profitability and cocoon quality. The paper studied the effect of feeding with new Chinese and local
varieties of mulberry on the technological performance of the silkworm. According to the technological
indicators of cocoons, the influence of new Chinese and local varieties of mulberry on the productivity of the
silkworm has been clarified. Among the technological indicators of cocoons, the silkiness of dry cocoons, the
mass of dry cocoons, the yield of silk from dry cocoons, etc. were comparatively studied. The comparison
was carried out mainly by the silkiness of a dry cocoon and the yield of silk from a dry cocoon. For both
variants, the same microclimatic conditions were created and maintained by the same agro-zootechnical
method. In scientific studies, some medium-sized silkworm hybrids available in the Republic of Azerbaijan
were used. Top dressing was carried out in two ways - Chinese and local varieties of mulberry. Dry cocoon
silkiness was 1.04% higher when fed with local varieties, which ultimately translates into extra kilos of silk.
Dry cocoon silk yield, a key indicator, was 0.65% higher when fed with local mulberry varieties, resulting in
additional meters of silk fabric for the textile industry. It is proposed to create extensive orchards of local
productive varieties of mulberries to form a fodder base for sericulture. In this way, abundant and high-
quality cocoon production will be possible.
Key words: Bombyxi mori, silkworm, cocoon, technological indicators.
Dünya ipəkçiliyinin yaşının 5 min il olması bir çox mənbələrdən məlumdur. İpəkçilik ilk dəfə olaraq
Çində yaranmış və oradan dünyaya yayılmışdır. 2000 il bundan əvvəl təşəkkül tapan tarixi “Böyük İpək
Yolu” Çində yaranaraq, Asiyanı, Avropanı və digər dünya ölkələrini əsas iqtisadi, strateji məhsul olan ipək
məhsulu vasitəsilə birləşdirmişdir.
“Böyük İpək Yolu”nun üzərində yerləşən Azərbaycana tut ipəkqurdu V əsrdə gətirilmiş, VII əsrdə bu
diyarda ipəkçilik geniş inkişaf etmişdir. Keçən tarixi dövr ərzində Azərbaycanda ipəkçilik böyük inkişaf və
tənəzzül yolu keçmişdir.
Prezident İlham Əliyevin fərmanı ilə 2015-ci il “Kənd Təsərrüfatı ili” elan olunmuş, heyvandarlığın
və bitkiçiliyin inkişaf etdirilməsinə start verilmişdir. Xüsusən heyvandarlıqda ipəkçiliyin (baramaçılığın),
bitkiçilikdə fındıqçılığın inkişafı ön plana çəkilmişdir. Görülən tədbirlərə müvafiq olaraq 2015-ci ildə 200
kq,
---
2016-cı ildə 71 ton, 2017-ci ildə 300 ton, 2018-ci ildə 500 ton, 2019-cu ildə 641 ton, 2020-ci ildə 450 ton,
2021-ci ildə 500 ton, 2022-ci ildə 340 tondan çox barama istehsal olunaraq təhvil verilmişdir. Ölkəmizdə
ipəkçiliyi yenidən inkşaf etdirmək üçün qəbul olunmuş “Azərbaycan Respublikasında baramaçılığın və
ipəkçiliyin inkşafına dair 2018-2025-ci illər üçün Dövlət Proqramı ”na əsasən 2025-ci ilədək ölkədə barama
istehsalını rekord - 6000 tona çatdırmaq nəzərdə tutulmuşdur.
İpəkçiliyin yem bazasının təşkili və tədarükü məqsədilə 2022-ci ilin dekabrından yerli tut tingləri
ölkədə 40 bölgədə əkilmişdir, bu da ipəkçilik təsərrüfatlarını yem – tut yarpağı ilə təmin edəcəkdir.
Bununlada bol və yüksək keyfiyyətli barama istehsalı mümkün olacaqdır.
Tədqiqat işinin aktuallığı: İpəçiliyin inkişaf etdirilməsi onun yem bazasının yaradılması və
səmərəli istifadə olunmasından bir başa asılıdır ki, bu da məsələnin aktuallığını artırır. Çünki, tut
ipəkqurdunun bəslənməsi və yemləndirilməsinə sərf olunan xərclərin əsas hissəsini onun qidasına - çəkilə
çəkilən xərclər təşkil edir (Sadıqov, Ələkbərova, 1998: s.101-104, Sadıqov, Ələkbərova, 2003:s.38-39;
Bədəlov, Məmmədov, Hacıyeva, Hüseynova, 2002: s.28-30). Yemdən səmərəli istifadə təsərrüfatın
rentabelliyini və baramanın keyfiyyətli olmasını təmin edir.
Tədqiqat işinin məqsədi və vəzifələri: Tədqiqat işində yeni Çin mənşəli və yerli tut sortları ilə
yemləmənin tut ipəkqurdunun texnoloji göstəricilərinə təsirinin öyrənilməsi və təkliflərin verilməsi qarşıya
məqsəd qoyulmuşdur. Məqsədə nail olmaq üçün tut ipəkqurdunun texnoloji göstəriciləri ( quru baramanın
ipəkliliyi, quru baramanın kütləsi, quru baramadan ipək çıxımı və s.) öyrənilmişdir.
Tədqiqatın metodikası: elmi tədqiqat işində Azərbaycan respublukası üzrə mövcud olan bəzi orta
ağbaramalı tut ipəkqurdu hibridlərindən və onları yemləndirmək üçün Çin mənşəli və yerli tut sortlarından
istifadə olunmuşdur. Elmi tədqiqat işi ADAU- da yerinə yetirilmişdir.
Çəkil sortları üzərində fenoloji müşahidələr apararaq qurdların yemləndirilməsinə tut ağaclarında
kütləvi 3-5 yarpaq açılması zamanı başlanmışdir.
Qışlamış qrenalardan inkubasiyaya qoyulmamışdan əvvəl, 3 təkrarda 100 mq dirilmə faizini təyin
etmək üçün sayılıb götürülmüşdür və inkubasiyanın sonunda dirilməyən qrenalar sayılmışdır.
Qrenalar kütləvi dirildikdən sonra müvafiq sayda qurdlar saxlanılmış (4 təkrarda – 4-cü təkrar
ehtiyatdır) və 1 q-da olan qurdun miqdarını bilmək üçün 50 mq qurd çəkilib formalin məhlulunda fiksasiya
edilmiş və sayılmışdır. 3-cü yaşın axırında 4 təkrarda (4-cü təkrar ehtiyat rolunu oynayır) və hər təkrarda 150
qurd götürülmüş və nəzərdə tutulmuş aqrozootexnikaya uyğun yemləndirilmişdir.
5-ci yaşın 5-ci və 6-cı günləri bütün təkrarların qurdları cinsiyyətinə görə (erkər və dişi) seçilmiş və
axıra qədər yemləndirilmişdir. Texnoloji göstəriciləri təyin etmək üçün hər təkrardan 50 ədəd (25 dişi, 25
erkək) barama götürülmüş, çəkilmiş və boğulduqdan sonra açılmaq üçün texnologiya laboratoriyasına
verilmişdir. Diri baramanın ipəkliliyini təyin etmək üçün 50 ədəd (25 dişi və 25 erkək) barama götürülmüş,
pupla birlikdə və pupsuz çəkilərək atılmışdır. Yemləmənin sonunda müqayisə aparılaraq nəticələr müəyyən
olunmuşdur.
Tədqiqat işinin nəticələri: 2022-ci tədqiqat ilində inkubasiya vaxtı istilik ilk gün 12-14 0S, sonrakı
2-3 gündə 15-160S və bundan sonra tut ağaclarında yarpağın böyümə və inkişaf tempindən asılı olaraq,
temperatur qaldırılaraq 22-230S-yə çatdırılmışdır. Kəşfiyatçı qurdlar çıxmağa başlayanda temperatur 25-26 0S
olmuşdur. İnkubasiya dövründə nisbi nəmlik 75-80% olmuşdur.
İnkubasiya elə nizamlanmışdır ki, qurdların qrenadan çıxıb yemləndirilməsi tut ağaclarında 3-5-ci
yarpaq kütləvi açan vaxta düşmüş və nəzərdə tutulmuş aqrozootexnikaya uyğun yemləndirilmişdir.
Tədqiqat işində Çin mənşəli və yerli tut sortları ilə yemləmənin tut ipəkqurdunun texnoloji
göstəricilərinə ( quru baramanın ipəkliliyi, quru baramanın kütləsi, quru baramadan ipək çıxımı və s.) təsiri
öyrənilmişdir.
Hər iki varianta eyni mikroiqlim şəraiti yaradılmışdır. Müqayisə əsasən quru baramanın ipəkliliyi və
quru baramadan ipək çıxımı üzrə aparılmışdır.
Aşağıda Cədvəl 1-də texnoloji göstəricilər verilir.
Cədvəl 1.
Baramaların texnoloji göstəriciləri
Variantların Quru baramanın Quru baramanın Quru baramadan İpək telinin metriki
adı kütləsi, mq ipəkliliyi, % ipək çıxımı, % nömrəsi, m/q
Çin mənşəli sortlarla
yemləmə 660 46,54 39,89 3927
Yerli tut sortları ilə
yemləmə 640 47,58 40,54 3552
Variantlar üzrə texnoloji göstəriciləri müqayisə etdikdə aydın olur ki, quru baramanın kütləsi hər iki
variantda yaxın olmuşdur. Quru baramanın kütləsi yemdən, onun keyfiyyətindən, aqrozootexniki qulluqdan,
---
qurdlar üçün yaradılan şəraitdən, həmçinin tut ipəkqurdunun öz genetik xüsusiyyətlərindən birbaşa asılıdır
(Hacıyeva, Abbasov, Məmmədov, Nəcəfova, 2009: s.38-39, Hacıyeva, Abbasov, Məmmədov, Nəcəfova,
2009: s.39-40). Quru baramanın kütləsi Çin mənşəli sortlarla yemləmədə 20 mq çox olmuşdur. Əsas
texnoloji göstəricilər yerli sortlarla yemləmədə Çin mənşəli sortlarla yemləməyə nisbətən yüksək olmuşdur.
Quru baramanın ipəkliliyi Çin mənşəli sortlarla yemləmədə 46,54%, yerli sortlarla yemləmədə
47,58% olmuşdur. Bu göstəriciyə görə müqayisə etdikdə aydın olur ki, 1,04% artıq ipəklilik alınmışdır ki, bu
da sonda kiloqramlarla əlavə ipək məhsulu deməkdir.
Əsas göstərici olan quru baramadan ipək çıxımı Çin mənşəli sortlarla yemləmədə 39,89%, yerli
sortlarla yemləmədə 40,54% olmuşdur. Yerli tut sortları ilə yemləmədə quru baramadan ipək çıxımı 0,65%
yüksək olmuşdur ki, bu da nəticədə toxuculuq sənayesi üçün metrlərlə əlavə ipək parça deməkdir.
İpək telinin nazikliyi yəni, ipək telinin metriki nömrəsi Çin mənşəli sortlarla yemləmədə 3927 m/q,
yerli sortlarla yemləmədə 3552 m/q olmuşdur.
Nəticə:
1. Baramaların texnoloji göstəriciləri onun keyfiyyətindən birbaşa asılıdır;
2. Quru baramanın ipəkliliyi Çin mənşəli sortlarla yemləmədə 46,54%, yerli sortlarla yemləmədə
47,58% olmuşdur. Bu göstəriciyə görə müqayisə etdikdə aydın olur ki, yerli sortlarla yemləmədə 1,04% artıq
ipəklilik alınmışdır ki, bu da sonda kiloqramlarla əlavə ipək məhsulu deməkdir;
3. Əsas göstərici olan quru baramadan ipək çıxımı Çin mənşəli sortlarla yemləmədə 39,89%, yerli
sortlarla yemləmədə 40,54% olmuşdur. Yerli tut sortları ilə yemləmədə quru baramadan ipək çıxımı 0,65%
yüksək olmuşdur ki, bu da nəticədə toxuculuq sənayesi üçün metrlərlə əlavə ipək parça deməkdir;
4. İpək telinin nazikliyi yəni, ipək telinin metriki nömrəsi Çin mənşəli sortlarla yemləmədə 3927 m/q,
yerli sortlarla yemləmədə 3552 m/q olmuşdur;
5. Yaxşı aqrotexniki qulluq olunmuş yerli tut sortları ilə yemləmə aparmaqla yüksək keyfiyyətli
barama məhsulu almaq olar.
Təklif: İpəkçiliyin yem bazasını yaratmaq məqsədilə yerli məhsuldar tut sortlarından ibarət geniş
bağlar salınsın.
Ədəbiyyat:
1. Sadıqov Ə.H., Ələkbərova O.R. (1998). Yeni yaradılmış Fizuli-tut sortunun bəzi biotexnoloji və təsərrüfat xüsusiyyətləri.
Azərbaycan Genetiklər və Seleksiyaçılar Cəmiyyətinin VII qurultayının materialları. Bakı, s.101-104
2. Sadıqov Ə.H., Ələkbərova O.R. (2003). Yeni yaradılmış diploid Zümrüd-tut sortunun bioloji və təsərrüfat xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsi. // Azərbaycan Aqrar Elmi. № 4-6, Bakı.- s.46-49
3. Hacıyeva Z.Ə., Abbasov B.H., Məmmədov Q.M., Nəcəfova S.C. (2009). Azərbaycan Respublikası üçün müəyyənləşdirilmiş
müasir limitlərin böyük əksəriyyətinə cavab verən yeni Uğur tut ipəkqurdu cinsi. // Azərbaycan Aqrar Elmi. № 1-2, Bakı, s.38-
39
4. Bədəlov N.H., Məmmədov Q.M., Hacıyeva Z.Ə., Hüseynova E.Ə. (2002). Namazlı 2 – yemi yüksək ödəyən və ipəkli tut
ipəkqurdu cinsi. // Azərbaycan Aqrar Elmi. № 1-6, Bakı, s.28-30
5. Hacıyeva Z.Ə., Abbasov B.H., Məmmədov Q.M., Nəcəfova S.Q. (2009). Yüksək məhsuldarlığa, ipəkliliyə və texnoloji
xassələrə malik yeni “Xəyal” tut ipəkqurdu cinsi”. // Azərbaycan Aqrar Elmi. № 3-4, Bakı, s.39-40
DAĞ MEŞƏLƏRİNDƏ YAMACLARIN SƏMTİNIN MEŞƏBİTMƏ ŞƏRAİTİNƏ TƏSİRİ

Rzayeva Gülxar Ayvaz qızı
Kiçik elmi işçi
Orcid id: 0000-0002-4821-6973
Nəsirova Çiçək Abbas qızı
Elmi işçi
Orcid id: 0000-0002-3622-9478
AR Elm və Təhsil Nazirliyi akad.H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu
Absract: The article about the mountain forests that have formed in the middle mountainous belt of
the northeastern slope of the southeastern part of the Greater Caucasus, in the territory of the Rustov forestry
department of the Guba region. In the researched mountain forests, 50, 70, 90 and 110 green forests
dominated by eastern beech (Fagus Orientalis) and Georgian oak (Quergus iberica) were considered, and the
distribution areas and productivity of these forests on different slopes were analyzed. . The effect of the
slopes on the afforestation conditions in the forests formed in the middle mountainous zone of the territory of
the Rustov forestry administration was studied. Also, the maximum productivity of forests of the same age
dominated by eastern beech and Georgian oak on different slopes was revealed. The article also highlights
the effects of slope orientation on the distribution, productivity, and sustainability of 50, 70, 90, and 110
forests dominated by eastern beech and Georgian oak.
---
Key words: relief, mountain aspects, productivity of forests, sustainability of forests, life factors, tier.
Ərazi kateqoriyası olan relyef müəyən bir ərazidə həyat amillərinin, o cümlədən işığın, istiliyin və
rütubətin paylayıcısı rolunu oynamaqla bərabər, həm də torpaq örtüyünün formalaşmasında olduqca vacib rol
oynayır. Belə ki, hər hansı bir ərazidə yayılmış bitki örtüyünün (bizim misalda meşə əmələ gətirən ayrı-ayrı
ağac cinslərinin) tarixi inkişafı həmin ərazinin relyefindən çox asılıdır. Dağlıq ərazilərdə relyefin, eləcə də
yamacların səmtinin bitkilərin həyatında oynadığı rolu daha ətraflı müşahidə etmək üçün sadəcə olaraq
dağlıq ərazilərdə müxtəlif səmtli yamacların işıq və istilik rejimini, yamacların yuxarı və aşağı hissəsinin
hidroloji rejimini (rütubətlənmə dərəcəsini), yamaclarda baş verən eroziya proseslərini və başqa təbii amilləri
yada salmaq kifayətdir. Adları çəkilən bu amillərin qarşılıqlı təsiri altında bitkilər aləmi, o cümlədən meşə
əmələ gətirən ayrı-ayrı ağac cinsləri dağların müxtəlif diklik dərəcəsinə malik olan müxtəlif səmtli
yamaclarında bu və ya digər yeri tutur və orada yaşayır. İstənilən bitkinin, o cümlədən meşə əmələ gətirən
ayrı-ayrı ağac cinslərinin sonrakı yaşayışı, eləcə də həmin ağac cinslərinin yaratdığı meşələrin inkişafı,
məhsuldarlığı və davamlılığı yuxarıda göstərilən amillərdən çox asılıdır. Rusiyada meşəşünaslığın əsasını
qoymuş olan rus alimi G.F.Morozov (1914) relyefə bitkilərin yayılmasına təsir göstərən ən güclü amil kimi
qiymət verirdi. G.F.Morozova görə relyef həyatın mövcud ola biləcəyi yer səthini böyüdür və hər hansı bir
səthdə həyatın mövcudluğunu müəyyən edən şəraitə rəngarənglik gətirir. Dağlıq ərazilərdə yamacların
səmtinin meşə əmələ gətirən ayrı-ayrı ağac cinslərinin yayılmasına, onların yaratdığı meşələrin inkişafına,
məhsuldarlığına və davamlılığına təsirini həm ölkəmizdə, həm də xarici ölkələrdə müxtəlif alimlər
öyrənmişlər. Bu sahədə fəaliyyət göstərmiş tədqiqatçılardan alman alimi R.F.Qrebneri (1914), rus alimi
Y.V.Vulfu (1936), isveç alimi H.H.Lundeqordu (1936), alman alimi A. Humboldtu (1936), keçmiş sovet
alimləri B.A.Kelleri (1940), Q.İ.Poplavskayanı (1948), A.A.Qrossheymi (1948), V.V.Alyoxini (1950) və
başqa alimləri göstərmək olar. Ölkəmizdə də dağlıq ərazilərdə relyefin, eləcə də yamacların səmtinin
meşələrin yayılmasına və onların məhsuldarlığına təsirini öyrənmiş tədqiqatçılar olmuşdur. Bu cəhətdən
N.H.Axundovun, X.M.Mustafayevin (1964), M.Y.Xəlilovun (1983), S.R.Tağıyevin (1988, 1991),
G.A.Rzayevanın (1994, 1998, 2019, 2022) və başqalarının apardıqları elmi işlər daha diqqətə layiqdir. Relyef
küləyin istiqamətinə, sürətinə, gücünə, havaya, yağıntıların paylanmasına, buxarlanmaya, suyun axınına,
qarın ərazi üzrə paylanmasına və əriməsinə, yuyulmaya, eroziya proseslərinə, torpağın qalınlığına, günəş
enerjisinin yer səthi üzrə paylanmasına və başqa təbii proseslərə təsir göstərir. Biz burada dağlıq ərazilərdə
yamacların səmtinin, bir amil kimi, meşə əmələ gətirən ayrı-ayrı ağac cinslərinin yayılmasına, onların
yaratdığı meşələrin inkişafına, həmin meşələrin məhsuldarlığına və davamlılığına təsiri haqqında
danışacağıq. Dağlıq ərazilərdə yamacların səmtinin həmin yamaclarda yayılan ağac cinslərinin yaratdığı
meşələrin inkişafına, məhsuldarlığına və davamlılığına heç bir 2 təbii amilin poza bilməyəcəyi möhür vurur.
Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsinin şimal-şərq yamacı ölkəmizin ərazisində mövcud olanən meşəli
regionlardan biridir. Buregionun ortadağlıq hissəsində şərq fıstığının (Fagusorientalis) və gürcü palıdının
(Querqus iberica) üstünlük təşkil etdiyi dağ meşələri formalaşmışdır. Dağlıq ərazilərdə müxtəlif səmtli
yamacların meşə əmələ gətirən ayrı-ayrı ağac cinslərinin yayılmasına, onların yaratdığı meşələrin inkişafına,
məhsuldarlığına və davamlılığına təsirini öyrənmək üçün biz Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsinin şimal-
şərq yamacında Qubarayonunun Rustov meşəçilik idarəsinin ərazisindəortadağlıq ərazilərdə qonur dağ-meşə
torpaqlarının müxtəlif növlərinin üzərində formalaşmış olan, şərq fıstığının hakim olduğu 50, 70, 90 və 110
yaşlı meşələrdə müşahidələr apardıq və aşağıdakı faktları aşkara çıxardıq:
Yamacların səmtinin fıstıq meşələrinin yayılmasına və məhsuldarlığına təsiri
Yamacların səmti Meşələrin yaşı və onların yaşa görə bir hektarda yaratdığı oduncağın miqdarı
50 il 70 il 90 il 110 il
şimal-qərb 230 m / ha
3
320 m / ha
3
400 m / ha
3
510 m / ha
3
şimal 220 m3/ ha 310 m3/ ha 290 m3/ ha 340 m3/ ha

şimal-şərq 200 m / ha
3
270 m / ha
3
280 m / ha
3
370 m3/ ha
qərb meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur
şərq meşə yoxdur 270 m3/ ha 180 m3/ ha meşə yoxdur
cənub-qərb meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur
cənub-şərq 200 m3/ ha 110 m3/ ha meşə yoxdur 200 m3/ ha
cənub meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur
Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi, Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayətinin cənub-şərq hissəsinin
şimal-şərq yamacının orta dağlıq rayonlarında formalaşmış olan fıstıqlıqlıqlar dağların nisbətən quraqtəhər
və daha yaxşı işıqlanan cənub səmtli (cənub-şərq, cənub-qərb və cənub yamaclar) yamaclarına nisbətən daha
çox rütubətlənən və cənub səmtli yamaclara nisbətən az işıqlanan, kölgəli və nisbətən rütubətli şimal səmtli
(şimal-
---
şərq, şimal-qərb və şimal yamaclar) yamaclarında həm 50, həm 70, həm 90 və həm də 110 yaşında ən böyük
məhsuldarlığa malikdir. Tədqiqat apardığımız ərazidə fıstıq meşələri cənub səmtli yamaclarda ya yoxdur, ya
da az məhsuldarlığa malikdir. Digər səmtli yamaclarda fıstıq meşələri orta məhsuldarlığa malikdir, yəni az
məhsuldarlığa malik olmasa da çox yüksək məhsuldarlığa da malik deyil. Tədqiqat apardığımız ərazidə
dağların cənub səmtli yamaclarında 50, 70, 90 və 110 yaşlı fıstıq meşələrinə demək olar ki, təsadüf olunmur.
Belə ki, tədqiqat apardığımız ərazidə dağların cənub səmtli yamaclarında palıd və ekoloji xüsusiyyətləri palıd
ağacının ekoloji xüsusiyyətlərinə xeyli dərəcədə yaxın olan vələs ağaclarının sıxışdırıcı təsiri altında fıstıq
meşələrinin təzələnməsi pis gedir və ya demək olar ki, getmir. Belə bir səhnənin yaranması fıstıq ağacının
ekoloji xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Belə ki, bir meşə əmələ gətirən ağac cinsi kimi, şərq fıstığı gürcü palıdı
ilə müqayisədə rütubətə daha çox tələbkardır. Dağlıq ərazilərdə, o cümlədən bizim tədqiqat apardığımız
ərazidə də, günəş şüalarının daha yaxşı işıqlandırdığı quraqtəhər cənub səmtli yamaclarda fıstıq ağacları öz
ömürlərinin ilk illərində yaz günəş qarsalamasından zərər çəkir. Tədqiqat apardığımız ərazidə günəş
şüalarının cənub səmtli yamaclara nisbətən az işıqlandırdığı nisbətən kölgəli və 3 rütubətli şimal səmtli
yamaclarda yüksək məhsuldarlığa malik olan meşələr yaradan şərq fıstığı nisbətən günəş şüalarının daha
yaxşı işıqlandırdığı cənub səmtli qurutəhər yamaclarda bitdikdə onun gövdəsinin qabığını və onun altında
olan kambi qatını günəş şüaları yandırır və bu yanmadan fıstıq ağacı ölür. Bu səbəblərə görə fıstıq ağacları
cənub səmtli yamaclarda köklü meşələr yarada bilmir və yaşayış uğrunda mübarizə prosesinin nəticəsində
zaman keçdikcə işığa və istiliyə daha çox tələbkar olan və cənub səmtli yamaclarda daha sürətlə inkişaf edən
palıd və vələs ağaclarının sıxışdırıcı təsiri altında tədricən sıradan çıxır. Fıstıq ağacının bütün növləri, o
cümlədən şərq fıstığı kölgəyə davamlı ağac cinsidir. Kölgəyə davamlı meşə əmələ gətirən ağac cinsi kimi
fıstıq çox vaxt bir mərtəbəli (bir yaruslu) ağaclıqlar yaradır. Onun əmələ gətirdiyi kölgəli meşə örtüyü altında
işığa xeyli tələbkar olan palıd, vələs və s. kimi ağac cinslərinin cücərtiləri bitə bilmir. Tədqiqat apardığımız
ərazidə fıstıq ağacının ən əlverişli bitmə şəraiti günəş şüalarının nisbətən az işıqlandırdığı kölgəli və rütubətli
şimal səmtli yamaclardır. Bu yamaclarda fıstıq meşələri həm çox yayılır, həm də ən yüksək məhsuldarlığa
malik olur. Başqa sözlə desək, tədqiqat apardığımız ərazidə cənub səmtli yamaclarda əmələ gəlmiş fıstıq
meşələri gələcəkdə günəş şüalarının daha yaxşı işıqlandırdığı və günəş şüalarına daha çox tələbkar olan və
bu şəraitdə daha sürətlə inkişaf edən palıd və palıd-vələs ağaclıqları tərəfindən sıxışdırılaraq sıradan
çıxarılacaq və məhv olacaqdır. Gəldiyimiz maraqlı nəticələrdən biri də budur ki, tədqiqat apardığımız ərazidə
fıstıq meşələri dağların daha kölgəli və daha rütubətli şimal səmtli yamaclarında ən yüksək məhsuldarlığa
malik olması üstünlüyünü özünün müxtəlif yaş dövrlərində (bizim misalda 50, 70, 90 və 110 yaşlı
meşələrdə) qoruyub saxlayır.
Daha sonra biz dağlıq ərazilərdə müxtəlif səmtli yamacların meşə əmələ gətirən ayrı-ayrı ağac
cinslərinin yayılmasına, onların yaratdığı meşələrin inkişafına, məhsuldarlığına və davamlılığına təsirini
öyrənmək üçün Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsinin şimal-şərq yamacında Quba rayonunun Rustov
meşəçilik idarəsinin ərazisində orta dağlıq ərazilərdə qəhvəyi dağ-meşə torpaqlarının müxtəlif növlərinin
üzərində formalaşmış olan, gürcü palıdının üstünlük təşkil etdiyi 50, 70, 90 və 110 yaşlı meşələrdə
müşahidələr apardıq və aşağıdakı faktları aşkara çıxardıq:
Yamacların səmtinin palıd meşələrinin yayılmasına və məhsuldarlığına təsiri.
yamacların səmti meşələrin yaşı və onların yaşa görə bir hektarda yaratdığı oduncağın miqdarı
50 il 70 il 90 il 110 il
cənub 100 m3/ ha meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur
cənub-şərq 120 m3/ ha 150 m3/ ha 150 m3/ ha meşə yoxdur
cənub-qərb 100 m / ha
3
120 m / ha
3
80 m3/ ha meşə yoxdur
qərb meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur
şərq 90 m3/ ha 130 m3/ ha 110 m3/ ha meşə yoxdur
şimal-şərq 80 m3/ ha 110 m3/ ha 150 m3/ ha meşə yoxdur
şimal meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur meşə yoxdur
şimal-qərb 80 m3/ ha 80 m3/ ha meşə yoxdur meşə yoxdur
Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi, Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsinin şimal-şərq yamacında
yerləşən Rustov meşəçilik idarəsinin ərazisində formalaşmış və gürcü palıdının üstünlük təşkil etdiyi palıd
meşələri dağların cənub və cənub-şərq 4 yamaclarında ən böyük məhsuldarlığa, şimal-qərb, şimal və qərb
yamaclarda isə ən az məhsuldarlığa malikdir. Digər səmtli yamaclarda palıd meşələri orta məhsuldarlığa
malikdir, yəni az məhsuldarlığa malik olmasa da çox yüksək məhsuldarlığa da malik deyil. Hətta tədqiqat
apardığımız ərazidə dağların daha kölgəli və daha rütubətli şimal səmtli yamaclarında 50, 70, 90 və 110 yaşlı
palıd meşələrinə ya çox az təsadüf olunur, ya da demək olar ki, təsadüf olunmur. Ümumiyyətlə tədqiqat
apardığımız ərazidə gürcü palıdının üstünlük təşkil etdiyi meşələrdə palıd şimal yamaclarda məhsuldarlığı
---
çox
---
da yüksək olmayan meşələr yaradır. Bunun əsas səbəbi gürcü palıdının və şərq fıstığının ekoloji
tələbatlarının bir-birindən fərqli olmasıdır. Belə ki, tədqiqat apardığımız ərazidə dağların daha kölgəli və
daha rütubətli şimal və qərb yamaclarında fıstıq və ekoloji tələbatları fıstığa yaxın olan vələs ağaclarının
sıxışdırıcı təsiri altında, işığa və istiliyə daha çox tələbkar olan, palıd meşələrinin təzələnməsi pis gedir və ya
demək olar ki, getmir. Çünki palıd ağacı fıstıq ağacı ilə müqayisədə işığa və istiliyə xeyli dərəcədə
tələbkardır, çox rütubətlənməyə fıstıq ağacı qədər davamlı deyil (torpağın optimal rütubətlənməsi şəraitində
o daha sürətli inkişafa malik olur). Bu xüsusiyyətləri onu cənub səmtli yamaclarda hakim ağaca çevirir.
Çünki bu yamaclarda palıd özünü tam sərbəst hiss edir və həmin yamaclarda meşə əmələ gətirən digər ağac
cinslərinin mövcud olmasına demək olar ki, imkan vermir. Tədqiqat apardığımız ərazidə nisbətən kölgəli və
rütubətli şimal səmtli yamaclarda palıd normal inkişaf edə bilmir və əksər hallarda öz yerini fıstığa və vələsə
verir. Başqa sözlə desək, tədqiqat apardığımız ərazidə dağların şimal səmtli yamaclarında əmələ gəlmiş palıd
meşələri gələcəkdə fıstıq və fıstıq- vələs ağaclıqları tərəfindən sıxışdırılaraq sıradan çıxarılacaq və məhv
olacaqdır. Gəldiyimiz maraqlı nəticələrdən biri də budur ki, fıstıq meşələri dağların şimal səmtli
yamaclarında ən yüksək məhsuldarlığa malik olması liderliyini saxladığı kimi, palıd meşələri də dağların
cənub səmtli yamaclarında ən yüksək məhsuldarlığa malik olması liderliyini özünün bütün yaş dövrlərində
(bizim misalda 50, 70, 90 və 110 yaşlı meşələrdə) əsasən qoruyub saxlayır. Onu da qeyd etmək yerinə düşər
ki, dağlıq ərazilərdə yamacların səmti meşə əmələ gətirən ayrı-ayrı ağac cinslərinin hansı yamacda yaxşı
bitəcəyini və məhsuldarlığı yüksək olan meşələr yaradacağını demək olar ki, müəyyənləşdirir və gələcəkdə
həmin meşənin davamlı olacağına zəmin yaradır. Bu isə öz növbəsində dağlıq ərazilərdə yamacların
səmtinin, ekoloji amillərdən biri kimi, meşə əmələ gətirən ayrı-ayrı ağac cinslərinin yayılmasına və onların
yaratdıqları meşələrin məhsuldarlığına və davamlılığına təsirini açıb göstərir. Dağlıq ərazilərdə meşə əmələ
gətirən ayrı-ayrı ağac cinslərinin yayılmasına, onların yaratdıqları meşələrin məhsuldarlığına və
davamlılığına yamacların səmtinin təsirinin öyrənilməsinin meşə təsərrüfatı və dağlıq ərazilərdə meşə
salınması baxımından böyük əhəmiyyəti var. Belə ki, dağlıq ərazilərdə meşə əmələ gətirən ayrı-ayrı ağac
cinslərinin yayılması qanunauyğunluğunun öyrənilməsi ölkəmizin dağlıq rayonlarında gələcəkdə meşə salma
işlərində meşə təsərrüfatı mütəxəssislərinə lazım ola bilər.
Ədəbiyyat
1. Алехин В.В. (1950). География растений, Учпедгиз, Москва.
2. Axundov N.H. və Mustafayev X.M. (1964) Azərbaycanın dağ rayonlarında yeni meşələrin salınması və torpaq eroziyasına
qarşı mübarizə, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyattı, Bakı.
3. Высоцкий Г.Н. (1925). Возможно ли надежное лесоразведение в степи, «Лесовод», №3, №5, №12,
4. Вульф Е.В. (1936). География растений, М. ─ Л,
5. Гроссгейм А.А. (1948). Растительность Кавказа, Москва.
6. Гребнер Р.Ф. (1914). География растений, М.
7. Гумбольдт А. (1936). География растений, М. ─ Л.
8. Келлер Б.А., Растение и среда, Москва, 1940.
9. Лундегорд Г.Г. (1936). Влияние климата и почвы на жизнь растений (пер. с швед.), М.
10. Морозов Г. Ф. (1914). Учение о лесе.
11. Поплавская Г.И. (1948). Экология растений, Москва.
12. Rzayeva G.A. (1994). Palıd meşələrinin məhsuldarlığlnın relyefdən aslılığı. Azərbaycan Torpaqşünaslar Cəmiyyətinin əsərləri,
IV cild, s. 89. Bakı.
13. Рзайева Э.А. (1998). Relyefin qiymətləndirmədə nəzərə alınması haqqında, Azərbaycan Torpaqşünaslar Cəmiyyətinin əsərləri,
VII cild, s. 143. Bakı.
14. Rzayeva G.A. (2019). Dağlıq ərazilərdə yamacların səmtinin meşə əmələ gətirən ağac cinslərinin yayılmasına, onların yaratdığı
meşələrin təzələnməsinə, məhsuldarlığına və davamlılığına təsiri, Coğrafiyanın müasir problemləri, Respublika elmi
konfransının materialları, Sumqaıt.
15. Rzayeva G.A. (2022). The XXX İnternational Scientific Syumposium “Buildinq Cultural Bridges to the Futurc”, dedicatedt to
the 30th anniversary of cooperation between the Republic of Azerbaijan and the Republic of Kazakhstan, Ankara.
16. Tağıyev S.R. (1988). Влияние покатости экспозиции склонов на продуктивность лесных почв и насаждений.
Информационный листок серии «Сельское хозяйство», Баку.
17. Tağıyev S.R. (1991). Качественная оценка почв горно-лесного ландшафта северного склона Юго-Восточного Кавказа,
дисс.на соиск. к.с.х.н., Баку.
18. Хялилов М.Й. (1983). Мешянин талейи инсан ялиндя, Азярбайжан дювлят няшриййаты, Бакı.
---
AZAD İQTİSADİ ZONALARIN ÇİN TƏCRÜBƏSİ VƏ RUSİYA ÜÇÜN BU TƏCRÜBƏDƏN
İSTİFADƏNİN MƏQSƏDƏUYĞUNLUĞU
Salmanova Rəfiqə Ceyhun qızı
Magistrant
Orcid id: 0009-0002-1114-2752
Abstract. In the article, the fact that free economic zones are based on the main strategic
transformations affecting the entire economic infrastructure of the society and give it a strong stimulus, as a
result of which the creation of conditions for achieving national strategic goals was considered in the Chinese
experience of FEZs, and the feasibility of using this experience for Russia was justified.
It was emphasized that currently the process of creating new free economic zones is on the list of the
most important priorities of the world economy. Work on the establishment of a free economic zone in the
People’s Republic of China (PRC) has been going on for decades. It was emphasized that the existence of
these zones is an important factor in the development of the economy in many ways and is one of the
decisive factors in achieving the second position in the world (after the USA) in terms of nominal GDP.
Open economic zones for international cooperation located at the junction of the borders of the
Russian Federation, the People’s Republic of China (PRC) and the Democratic People’s Republic of Korea
(DPRK) have been discussed.
Keywords: Free economic zone (FEZ), investment, production services, economic growth, priority.
Giriş
Yeni azad iqtisadi zonaların təşkili üzrə işlər ayrı-ayrı regionların və dövlətlərin ərazilərinin, ilk
növbədə, iqtisadi aspektdə inkişafına töhfə verən ən mühüm sahələrdən biridir. Bu proses ən mühüm iqtisadi
problemlərin həllinə, böyük layihə və proqramların həyata keçirilməsinə yönəlib. Təcrübədə həyata keçirilən
iqtisadi planlar və islahatlar həm də konkret azad iqtisadi zonanın (bundan sonra AİZ adlandırılacaq)
ərazisində müəyyən edilmiş üstünlüklərlə bağlıdır. AİZ-in fəaliyyətinin səmərəliliyi əhəmiyyətli dərəcədə
investorların, dövlətin və ərazilərin maraqlarının əlaqələndirilməsindən asılıdır. İnvestorlar üçün mənfəət,
dövlət üçün ölkə büdcəsinə daxilolmalar, regionlar üçün yeni iş yerləri və yerli büdcəyə daxilolmalar mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Bu maraqlar nəzərə alınmasa, AİZ-lərin mövcudluğu problemlidir. Bu gün yeni azad
iqtisadi zonaların yaradılması prosesi bəlkə də dünya iqtisadiyyatının ən mühüm prioritetləri siyahısındadır.
Bu baxımdan, Çin tədqiqat istiqamətində uzun bir yol keçib. Çin Xalq Respublikasında (bundan sonra ÇXR)
azad iqtisadi zonanın yaradılması üzrə işlər onilliklərdir ki, davam edir. (Alder, Shao, Zilibotti, 2013:4). Bu
zonaların mövcudluğu bir çox cəhətdən iqtisadiyyatın inkişafında mühüm amildir və nominal ÜDM-in
həcminə görə dünyada ikinci (ABŞ-dan sonra) mövqenin əldə edilməsində həlledici amillərdən biridir, eyni
zamanda alıcılıq qabiliyyəti paritetinə görə ölkənin lider olmasına öz töhvəsini vermişdir.
Tədqiqatın məqsədi. Tədqiqatın məqsədi azad iqtisadi zonaların yaradılması və onların fəaliyyət
göstərməsi, habelə Rusiyada mövcud və gələcək azad iqtisadi zonalar çərçivəsində AİZ-lərin fəaliyyəti üçün
alətlərdən istifadə sahəsində Çin Xalq Respublikasının təcrübəsini öyrənməkdir.
Tədqiqatın nəzəri və metodoloji əsası. Tədqiqatın nəzəri və metodoloji əsasını bu problemin
öyrənilməsinin mürəkkəbliyini təmin edən azad iqtisadi zonaların yaradılması və fəaliyyəti sahəsində
alimlərin, mütəxəssislərin nəzəri və praktiki işləri təşkil edir. Alınan nəticələrin əsaslılığı analiz və sintez,
induksiya və deduksiya, sistemli yanaşma və müqayisəli təhlil kimi ümumi elmi və xüsusi metodlardan
istifadə etməklə şərtlənir.
Tədqiqat nəticələri və müzakirəsi
Bu gün Çin AİZ-lərinin fəaliyyəti bir sıra problemlərlə mürəkkəbləşir (Savinskiy, 2017: 44):
AİZ-lər üçün vahid normativ-hüquqi bazanın olmaması;
 kifayət qədər yüksək kvalifikasiyalı yerli işçilərin olmaması;
 torpaq və əmək xərclərinin davamlı artımı;
 xaricdən texnologiyaların kifayət qədər cəlb edilməməsi;
 şəxsi enerji və xammal çatışmazlığı;
 investorlar tərəfindən sui-istifadə;
 xarici investisiyaların təxminən 80%-nin Honq Konqdan gəlməsi.
ÇXR təcrübəsini öyrənərək qeyd etmək olar ki, ÇXR-də kifayət qədər mürəkkəb çoxsəviyyəli AİZ
sistemi formalaşmışdır ki, bu da ümumilikdə 15-dən çox tip və yarımtipdən ibarət olmaqla onların
tipologiyasının böyük mürəkkəbliyini təşkil edir. Bununla belə, üç əsas zona növünü ayırd etmək olar
(Xizhe, 2019: 4):
---
1. Çoxşaxəli iqtisadiyyata və ixrac ixtisaslaşmasına malik azad iqtisadi zonalar. Bu zonalar faktiki
olaraq eksperimental səciyyə daşımaqla ölkəyə xarici təcrübəni mənimsəməyə və onu Çin istehsalı ilə
birləşdirməyə şərait yaradıb. Ölkədə bu zonalardan beşi var. Onlardan dördü 1980-ci ildə yaradıldığı üçün
“köhnə” adlanır. Zonaların nailiyyətlərini nümayiş etdirmək üçün, bir qayda olaraq, Şençjen nümunə kimi
göstərilir, bu tip qalan zonalar müxtəlif ixtisaslaşmaya malikdir:
 Şantou - aqrar-sənaye kompleksi;
 Çjuhay - əsasən turist yönümlü;
 Syamen - Çində sənaye və turizm iqtisadi zonası;
 Tayvan səviyyəsinə qədər inkişaf etmək potensialına malik olan Haynan adası. (Yuanlong, 2020: 40).
2. ÇXR-in AİZ-lərinə “açıq” liman şəhərləri də daxildir. Onlar Cənubi Çin, Şərqi Çin və Sarı dəniz
sahillərində yerləşirlər. Bu gün on dörd belə zona var. Birinci qrupdan fərqli xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
bütöv bir inzibati və istehsal əlaqələri sisteminə birləşir. Bu zonaların məhsuldarlığı ölkə üzrə orta göstəricini
60%-dən çox üstələyir. Onlar Çin dəniz limanlarının demək olar ki, bütün yük dövriyyəsini, eləcə də sənaye
istehsalının 20%-dən çoxunu və bütün ixracın təxminən 40%-ni təşkil edir.
3. Sonuncu növ zonalar texniki-iqtisadi inkişafa önəm verən ərazilərlə təmsil olunur. Bu zonalar öz
coğrafi mövqeyinə görə əvvəlki qruplardan fərqlənir. Onlar Çinin Mərkəzi İqtisadi Zonasında yerləşirlər.
Çox vaxt bu birləşmələr xüsusi inkişaf şəraiti olan ayrı-ayrı zonalar deyil, yalnız AİZ-in bir hissəsi ola bilər.
Artıq sadalanan qruplara əlavə olaraq, ölkədə bir çox başqa obyektlər yaradılıb, ən maraqlılarından
biri Rusiya Federasiyası, ÇXR və KXDR sərhədlərinin qovşağında yerləşən beynəlxalq əməkdaşlıq üçün
açıq iqtisadi zonadır. Bu layihənin dəyəri təxminən 100 milyard dollara çatır və onun həyata keçirilməsi 20 il
müddətinə nəzərdə tutulub. Hazırda Çin sürətli iqtisadi inkişafını davam etdirir və dövlətin valyutası qlobal
maliyyə sistemində dolların hegemonluğunu həqiqətən zəiflədir. Bununla belə, ölkə heç də həmişə belə
yüksək göstəricilərlə fərqlənməyib, çünki hətta ötən əsrin ortalarında onun iqtisadiyyatı tənəzzülə uğramış
hesab olunurdu və aqrar kateqoriyasına aid edilirdi (Mayorov, Şeqlov, 2018: 52).
Bu dəyişikliklərdən danışarkən 20 il ərzində ÜDM və ÜMM-in artımını qeyd etmək yerinə düşər,
eyni zamanda onların uzunmüddətli, demək olar ki, tam bərabərliyini qeyd edə bilərik ki, bu da
vətəndaşların xaricdə deyil, ölkə daxilində məşğulluq səviyyəsini göstərir. Zaman keçdikcə ölkə üzrə artan
sayda açılan AİZ- lər vasitəsilə çoxlu iş yerlərinin və istehsal və xidmətlərin göstərilməsinin böyük bir
hissəsi təmin edilmişdir.
Bu gün bir çox ölkələrdə azad iqtisadi zonalar yaradılır, lakin dünya iqtisadiyyatını ən çox
stimullaşdıran Çin zonaları olub. Onların əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır (Yuanlong, 2020: 43):
1. Müəssisələrin yaradılması və ləğvi ilə bağlı qərarın qəbulu, investorlar üçün yaşayış icazəsi və
vizaların alınması qaydasında dəyişiklik edilməsi, habelə xarici iş adamları üçün güzəştlərin müəyyən
edilməsi ilə bağlı tam muxtariyyət.
2. Xarici maliyyə investisiyalarına arxalanma. Xarici sərmayələr 24%-dən çox olmadığından, qalan
hissəsi isə dövlət tərəfindən təmin olunduğundan indiyədək bu prinsip tam həyata keçirilməyib.
3. Xaricdən xammalın cəlb edilməsi və daxili bazarlara üstünlük verilməsi.
4. Əsas qolu sənayedir və ÇXR-in ilk azad iqtisadi zonaları demək olar ki, istənilən xarici
investisiyanı qəbul edirdi.
5. Dövlətin digər regionları ilə aktiv qarşılıqlı əlaqə.
6. Regional xüsusiyyətlərə görə diferensiallaşdırılmış vergi sistemi.
7. Ölkənin kifayət qədər böyük hissələrinin bu regionlara daxil edilməsi.
8. Fəaliyyət planlarla deyil, bazar tərəfindən müəyyən edilir.
AİZ şəraitində xüsusi şərtlərdən səmərəli istifadə bütün Çin iqtisadiyyatının islahatlarının
nəzərəçarpacaq müsbət nəticəsini ortaya qoymağa şərait yaratdı. Onların yaradılması sayəsində Çin təkcə
beynəlxalq bazara çıxmaqla kifayətlənməyib, öz iqtisadi gücünü təsdiq edə və böyük nəticələr əldə edə bildi.
Həmçinin, iqtisadiyyatın belə modernləşdirilməsi və inkişaf vektoru ölkənin bir çox regionlarında sosial
vəziyyətin yaxşılaşdırılmasını təmin etdi və və kifayət qədər maraqlı nəticəyə - çoxistiqamətli zonaların
yaradılması ilə uğurlu eksperiment vasitəsilə sosialist yönümlü planlı iqtisadiyyatın mövcud bazar
mexanizmləri ilə birləşməsinə gətirib çıxardı. Həmçinin iqtisadi siyasətin bu istiqaməti çoxlu sayda müxtəlif
ixracyönümlü malların istehsalı üçün təkan rolunu oynadı və ölkə əvvəllər mahiyyətcə aqrar olduğundan
daxili bazarı yeni məhsulla doldurmağa qismən imkan verdi (Zhang, 2019: 43). Məhz mövcud
mexanizmlərin tətbiqi və birləşdirilməsi üçün hazır modeldən, habelə Çinin təcrübəsindən istifadə Rusiyaya
iqtisadiyyatda islahatları daha səmərəli aparmağa, AİZ-in fəaliyyətinin aydın sxemlərini işləyib hazırlamağa,
xarici investorlardan kapital cəlb etmək üçün əlverişli şərait yaratmağa imkan verə bilər. Rusiya Federasiyası
üçün aşağıdakı vasitələrə əsaslanacaq AİZ fəaliyyətinin modelindən istifadə etmək məqsədəuyğundur (Zeng,
---
2015: 6-7):
---
1) əlverişli investisiya mühitinin yaradılması, yeni iş yerlərinin yaradılması ilə prioritet sektorlara,
sənaye cəhətdən zəif inkişaf etmiş regionlara, elmi-tədqiqat fəaliyyətlərinə, xidmət sektoruna innovativ
investisiyaların cəlb edilməsi;
2) AİZ-in idarə edilməsi səlahiyyətlərinin ayrı-ayrı ərazilər və yerli hakimiyyət orqanları səviyyəsinə
ötürülməsini təmin etmək baxımından dövlətin regional siyasətinin dəyişdirilməsi;
3) konkret regionun resurs potensialının xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, xarici investorlar üçün
çevik diferensiallaşdırılmış güzəştlər sistemi ilə bağlı qanunvericiliyə müvafiq dəyişikliklərin edilməsi;
4) xarici investorun və xarici kapitalın uzunmüddətli perspektivdə sabit fəaliyyəti üçün dövlət
təminatlarının təmin edilməsi.
5) yüksək sosial-iqtisadi göstəricilərə nail olmaqda ümumi maraq əsasında yerli icra hakimiyyəti
orqanları, yerli və regional özünüidarəetmə orqanları və iqtisadi inkişaf və AİZ-in idarə edilməsi orqanı
arasında səmərəli qarşılıqlı fəaliyyət formalarının formalaşdırılması;
6) bütövlükdə müsbət iqtisadi effekt verən hər bir subyekt üzrə səmərəli iqtisadi rejimə nail
olunmasına diqqət yetirilməsi;
7) AİZ idarəçiliyinin çevikliyi və dinamizmi, yəni xarici iqtisadi mühitdəki dəyişikliklərə tez və
adekvat reaksiya vermək bacarığı;
8) AİZ-in yaradılması və fəaliyyəti prosesində iştirak edən bütün tərəflərin maraqlarının
balanslaşdırılması;
9) məkan və funksional inkişaf perspektivləri;
10) AİZ-in inkişafının prioritet istiqamətlərinin regionun və dövlətin inkişafının prioritet
istiqamətlərinə müvafiqliyi.
Nəticə
Beləliklə, azad iqtisadi zonalar cəmiyyətin bütün iqtisadi infrastrukturuna təsir edən bütün strateji
transformasiyaların əsasında dayanır və ona güclü stimul verir, bunun nəticəsində milli hesablar sisteminin
fəaliyyətinin yüksəlişi baş verir; milli strateji məqsədlərə nail olmaq üçün şərait yaradılır; perspektivli
yüksək texnologiyalı və bilik tutumlu sənayelər inkişaf edir; yerli istehsal olunan malların dünya bazarında
rəqabət qabiliyyəti artır; ixrac artır və müvafiq olaraq valyuta gəlirləri, ölkə iqtisadiyyatı qlobal əmək
bölgüsü sisteminə daxil edilir; xarici investisiyaların cəlb edilməsi üçün yeni mənbələr açılır; təbii
ehtiyatların və gəlirlərin səmərəli bölgüsü təmin edilir, insan potensialı, təbii və iqtisadi potensial təkrar
istehsal edilir.
Ədəbiyyat
1. Alder S., Shao L., Zilibotti F. (2013). “The Effect of Economic Reform and Industrial Policy in a Panel of Chinese Cities”. p.4.
2. Savinskiy A.V. (2017). “Vneşnaya torqovlya Kitaya i sotrudniçestvo s Rossiey // Rossiya i Asiya”. № 1. pp. 44–49.
3. Xizhe W. (2019). “The history of the creation of free economic zones in China, their types and classification” // Innovative
economy. No. 1(18). p.4.
4. Yuanlong W. (2020). “State and development of the free economic zone in central China: Henan” // Economics and
Entrepreneurship. No. 5 (118). pp. 40–43.
5. Mayorov İ.M., Şeqlov M.V. (2018). “Svobodnıye ekonomiçeskoe zonı kak sredstvo privleçeniya inostrannıx investitsiy v
natsionalnuyu ekonomiku: opıt Kitaya// Fundamentalnoe issledovaniya. № 3. – pp. 52-57.
6. Zhang J.M.M. (2019). “The structure of the Chinese economy is dramatically transforming, and new industries are rapidly
developing” / Economic Report of the 21st Century. p.43.
7. Zeng D.Z. (2015). “Global Experiences with Special Economic Zones-with a Focus on China and Africa”. p. 6-7.
8. URL: https://fundamental-research.ru/ru/article/view?id=42102 (date of the application: 24.11.2022).
ŞAMAXI–İSMAYILLI RAYONUNUN MÜHƏNDİS-GEOLOJİ ŞƏRAİTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ MƏQSƏDİLƏ HİDROGEOLOJİ ŞƏRAİTİN TƏDQİQİ
Qaçayev Yusif Fərhad oğlu
Magistrant
Orcid id: 0009-0008-4079-6257
Abstract: The purpose of the work is to clarify the genesis of physical-geological phenomena
existing in the region and to select and present appropriate measures against these phenomena. The following
should be revealed about the natural conditions of the genesis of these phenomena: the influence of physical-
geographical conditions, geological structure, hydrogeological conditions on physical-geological processes;
study of the physical and mechanical properties of sediments with different lithological composition,
especially clayey-sandy sediments, participating in the geological section; correlation of physical-geological
phenomena with hydrogeological conditions; Selection of areas where more dangerous physical-geological
phenomena spread in the Shamakhi-Ismayilli region; forecasting the environmental impact of this or other
---
engineering
---
measures to be carried out in the area; the areas where physical-geological phenomena are most common are
selected and characterized as a separate engineering-geological area; due to the extreme predominance of
clay facies in the lithological section of the parent rocks, the decrease in the infiltration of atmospheric
sediments and molten waters, and in this connection, the saturation of wear products with water and the
increase in their weight.
Key words: groundwater, pressurized water, hydrogeological conditions, degree of mineralization,
chemical composition, physical-geological phenomena, geological structure, engineering-geological
conditions.
Tədqiqat rayonunun mühəndis-geoloji şəraiti qiymətləndirilərkən ərazidə yayılmış yeraltı suların
təhlilinin aparılmasına çox böyük ehtiyac vardır. 1858-1906-cı illərdə görkəmli alim geoloq Abix Böyük
Qafqazda geoloji tədqiqat almış ilk alimlərdəndir. Abixin apardığı geoloji tədqiqatların nəticələri Böyük
Qafqazın struktur-tektonik quruluşunu, ümumi stratiqrafiyasını və litologiyasını qısa şəkildə
səciyyələndirməyə əsas verən ilk geoloji məlumatlardır (Геология Азербайджана, том I, II.2007 ).
1927-1931-ci illərdə görkəmli alim geoloqlar Veber, Şat, Mirçin, Fyedorov, Kazen və Arutyunov
Böyük Qafqazın cənub şərq hissəsinin Qobustan ərazisinin 1:42000 miqyasda geoloji xəritəsini tərtib
etmişdir. Bu tədqiqatçılar apardıqları geoloji xəritəalma işlərini bir az da genişləndirərək ərazinin Çuxuryurd
və Kirovka kəndlərinin sahələrini də bu geoloji xəritəyə daxil etmişlər. Tərtib edilmiş bu geoloji xəritədə
təbaşir çöküntülərinin çıxışları, tektonik pozulmalar və onların istiqamətləri, eləcə də ərazidə mövcud olan
mineral və şirin su bulaqları qeyd edilmişdir (Геология Азербайджана, том IV.2005 )..
1956-cı ildə Şirinov və onun rəhbərlik etdyi dəstə tərəfindən zəngin mineral su bulaqlarının inkişaf
etdiyi Çuxuryurd yaylasının 1:25000 miqyasında xəritəsinin tərtib etmişdir.
1937-1944-cü illərdə Azərbaycanın görkəmli alim geoloqu Mirəli Qaşqayın rəhbərliyi altında təşkil
edilmiş geoloji dəstə tərəfindən Şamaxı rayonunun mineral suları, onların genezisi və müailcə əhəmiyyəti
ətraflı şəkildə öyrənilmişdir. Akademik Mirəli Qaşqayın rəhbərlik etdiyi geoloji dəstənin aparıcı işlərin
nəticələri 1952-ci ildə «Azərbaycanın mineral suları» adlı monoqrafiyada dərc edilmişdir. Bu monoqrafiyada
mineral suların kimyəvi tərkibi, debiti, onların çıxdığı süxurların litologiyası, stratiqrafik yaşı göstərilir
(Mirəli Qaşqay, 1952
Şamaxı rayonunun mineral sularının öyrənilməsində Az. BDU-nin professor görkəmli mineral sular
tədqiqatçısı, Ə.H.Əskərovun da rolu böyükdür. Onun rəhbərliyi və iştirakı ilə Azərbaycanın kurortologiya
institutunun bir qrup əməkdaşı tərəfindən Çuxuryurdun mineral kükürdlü sularının müalicəvi əhəmiyyəti və
onların təbabətdə istifadəsi müəyyənləşdirilmişdir. A.H. Əskərovun apardığı tədqiqatlar «Минеральные
источники Азербайджанской СССР» adlı monoqrafiyasında 1954-cü ildə nəşr edilmişdir (Аскеров А.Г.
1954).
1961-ci illərdə T.M.Həsənov və T.Q.Raşkova tərəfindən SSRİ-nin hidrogeoloji xəritəsinə əlavə kimi
İsmayıllı rayonunun 1:200000 miqyasında hidrogeoloji xəritəsi tərtib edilir.
Şahsuvarov A.S., Əliyev A.Q. və başqaları tərəfindən Şamaxı və Ağsu rayonları ərazidə sürüşmələr
üzərində tədqiqat işləri aparılmış və onların nəticələri hesabat şəkildə 1964-cü ildə geoloi fondda saxlanılır.
Bu hesabatda sürüşmələrin morfoloji quruluşu, əmələgəlmə səbəbləri verilmişdir.
Mustafayev T.R., Həsənov C.N. tərəfindən nəzərdən keçirilən ərazidə 1978-1979-cu illərdə
hidrogeoloji kəşfiyyat işləri aparılmış və bu kəşfiyyat işlərinin nəticələri Pirsaat hidrogeoloji dəstəsinin
hesabatında öz əksini tapmışdır.
1978-1981-ci illərdə Azərbaycanın hidrogeoloji və mühəndisi-geologiyası idarəsinin Şamaxı
rayonunun hidrogeoloji şəraitini, oranın mineral sularını öyrənmək məqsədilə bu ərazidə hidrogeoloji
kəşfiyyat işlərinin nəticələri hesabat şəklində Az. Dövlət Geol. Komun. fondunda saxlanılır. Bu geoloji
hesabatda ərazidə mövcud olan şirin və mineral su bulaqlarının əksəriyyətinə dair məlumatlar verilir,
perspektivli sahələr qeyd edilir. Yeraltı sular Şamaxı regionu üçün şərti olaraq qrunt sularının, təzyiqli şirin
suların və təzyiqli mineral sulara ayrılır. Sonra ayrılmış hər bir yeraltı su tipinin qısa səciyyəsi verilir
(F.Ş.Əliyev, 2000).
1982-ci ildə Mustafayev T.R., Sadıxova A.E. tərəfindən İsmayıllı rayonunda aparılmış geoloji,
hidrogeoloi axtarış işlərinin nəticələrinə dair hesabat tərtib edilmişdir. Bu hesabatda şirin su bulaqları, Ağsu
və Pirsaat çayları vadilərində mövcud olan qrunt su linzalarına dair məlumatlar verilir.
1984-1986-cı illərdə Şamaxı-İsmayıllı ərazisi hüdudlar aparılmış geoloji-hidrogeoloji tədqiqat işlərinin
nəticələrinə dair geoloji hesabat Məmmədov F.Ş., Xəlilov R.S. tərəfindən tərtib edilmişdir. Geoloji hesabatda
Böyük Qafqazın cənub-şərq batımının şirin yeraltı su pespektivli sahələri bu və ya digər dərəcədə
qiymətləndirilmişdir.
---
1982-ci ildə Mustafayev T.R., Sadıxova A.E. Tərəfindən İsmayıllı rayonunda aparılmış geoloji,
hidrogeoloji axtarış işlərinin nəticələrinə dair hesabat tərtib edilmişdir. Bu hesabatda şirin su bulaqları, Ağsu
və Pirsaat çayları vadilərində mövcud olan qrunt su linzalarına dair məlumatlar verilir.
1984-1986-cı illərdə Şamaxı-İsmayıllı ərazisi hüdudlar aparılmış geoloji-hidrogeoloji tədqiqat işlərinin
nəticələrinə dair geoloji hesabat Məmmədov F.Ş., Xəlilov R.S. tərəfindən tərtib edilmişdir. Geoloji hesabatda
Böyük Qafqazın cənub-şərq batımının şirin yeraltı su pespektivli sahələri bu və ya digər dərəcədə
qiymətləndirilmişdir. Bu ərazi Böyük Qafqazın cənubi – şərqinin alçaq – dağlıq zonasının tərkib hissəsinə
daxildir. Ərazidə yer səthinin mütləq yüksəkliyi 570 – 1017 m arasında dəyişir. Şimali qərbində yer səthinin
mütləq yüksəkliyi 600 – 836 m arasında dəyişir. Burada Şirvanzadə kəndindən şimalda Artunbağyeri dağı
yerləşir. Onun zirvəsinin mütləq yüksəkliyi 836 m – dir. Bu dağdan qərbdə yerləşən adsız yüksəkliklərin ən
böyük mütləq yüksəkliyi 793.6 m – dir. Şimala döğru Muğanlı kəndindən şərqdə yer səthinin mütləq
yüksəkliyi
839.7 m –dir. Bu ərazilərdə cənub istiqamətində yer səthinin mütləq yüksəkliyi tədricən azalaraq 613 – 665
m arasında dəyişir. Ərazidə yer səthinin mailliyi relyefdən asılı olaraq müxtəlif istiqamətlidir. Bu ərazidə
Mirikəndin cənubunda yerləşən Qumluq dağının zirvəsinin mütləq yüksəkliyi 766 m – dir. Qumluqdan
qərbdə yerləşən adsız yüksəkliklərdə mütləq yüksəkliklərin qiymətləri 685 – 766 m arsında dəyişir.
Şirvanzadə kəndindən cənubda Cübahir və Mercikçala dərələri yerləşir. Ümumiyyətlə, bu ərazilərdə
köhnə və nisbətən fəaliyyətdə olan sürüşmə sahələrinin amfiteatrları relyefdə aydın seçilir. Yer səthinin
mailliyi cənub – qərb və şimal – şərq istiqamətlidir. Bu ərazilərdə yer səthinin mütləq yüksəkliyi 702,0 –
760,0
– dan , 630,0 - 650,0 m arasında dəyişir. Yamacların mailliyi 30 – 35 dərəcədən 10 – 20 dərəcə arasında
dəyişir. Cənub – qərb istiqamətində maillikdə azalma müşahidə olunur. Cənub – şərq istiqamətində, Mədrəsə
kəndinə qədər yer səthinin mütləq yüksəkliyi 788,8 m - ə çatır. Bu ərazilərdə yer səthinin mütləq yüksəkliyi
702,1 – 778,8 m arasında dəyişir. Şirvanzadə - Məlcik, Mədrəsə kəndləri arasında xırda çayların dərələri
relyefdə seçilir. Çay dərələri boyunca müxtəlif ölçülü aşınma, sürüşmə sahələri relyefı mürəkkəbləşdirirlər.
Belə sahələr Meysəri, Şirvanzadə, Muğanlı, Mirkənd sahələrində daha geniş yayılmışdır. Meysəri kəndindən
şərq istiqamətində Böyük – Hanıslıdan şimalda yer səthinin relyefındə Qızqalası dağı yerləşir. Onun
zirvəsinin mütləq yüksəkliyi 1017,0 m – dir. Vərəqin şimal kənarı boyunca bir sıra adsız yüksəkliklər var.
Onların mütləq yüksəklikləri 991,0 – 1038,2 m arasındadır. Yüksəkliklərin yamacları dikdir.
Şamaxı-İsmayıllı rayonun hidrogeoloji şəraiti geoloji – geomorfoloji və tektonik şəraitə uyğun olaraq
mürəkkəbliyi ilə xarakterizə olunur. Şamaxı rayonu ərazisi və Ağsu aşırımı aparılan tədqiqat ərazisinin daxil
olduğu Şamaxı – İsmayıllı rayonu hidrogeoloji baxımdan uzun illərdir ki, tədqiqatçıların diqqətində
olmuşdur. Hətta geoloji – hidrogeoloji məqsəd daşımayan tədqiqat işlərinin tərkibində də bu ərazidəki
mineral və müalicəvi bulaqlar haqqında məlumatlar vardır və bu məlumatlardan hidrogeoloji axtarış və
kəşfiyyat işlərinin təşkilində istifadə olunur.
Geoloji nöqteyi nəzərdən regionun kəsilişində Üst Təbaşirin paleogenin dəniz mənşəli terrigen və
karbonatlı fasiyaları, qismən isə neogen yaşlı dəniz mənşəli karbonatlı–terrigen çöküntülər və kontinental
mənşəli alüvial çöküntülərin tərkibində ana süxurların parçalanmasından əmələ gəlmiş karbonatlı süxurlar da
geniş yayılmışdır. Hidrogeoloji baxımdan nəzərdən keçirilən ərazidə yeraltı suların qarışığı şəklində olaraq
təzyiqli suların üstünlüyü ilə səciyyələnir. Ümumi şəkildə Şamaxı – İsmayıllı zonası qrunt sularının zəif
inkişaf etdiyi zonalara aid edilir. Qrunt suları əsasən ərazidə inkişaf tapmış hidroqrafik şəbəkə ilə sıx
əlaqədar olaraq çayların poymalarında və poyma üstü terraslarda inkişaf etmişlər. Ərazinin şimal –şərq
hissəsinin kənarında hidrogeoloji məqsədlə qazılmış quyular vasitəsilə zəif debitli şirin artezian sularına
təsadüf edilir.
Ərazinin relyefi, geoloji quruluşu və hidroqrafik şəbəkəsi yeraltı suların yatma dərinliyinə , kimyəvi
tərkibinin formalaşmasına böyük təsir edir. Şamaxı-İsmayıllı əyalətinin hidrogeoloji şəraiti ərazinin
mürəkkəb tektonik quruluşu, süxurların üst təbəqəli laylar şəklində yatması, relyefi yarğan–dərə və
hidroqrafik şəbəkə ilə kəskin şəkildə formalaşması, süxurların şiddətli dərəcədə aşınması və çatlılıq dərəcəsi
ilə müəyyən olunur. Geoloji – litoloji, tektonik, geomorfoloji və iqlim amilləri kollektor xassəli təbaşir,
paleogen – neogen və dördüncü dövr çöküntülər kompleksindən yeraltı suların formalaşması üçün əlverişli
şərait yaradırlar. Lakin iri əlverişli su axınlarının üstünlük təşkil etməsi yuxarıda qeyd edilən kollektor
xassəli komplekslərdə yeraltı
suların toplanmasına imkan vermir.
Üst Təbaşir çöküntüələrinin yeraltı suları. Təbaşir çöküntüləri içərisində ən çox sululuğa incədənəli
qumdaşları, əhəngdaşları, cəhrayı və yaşımtıl boz rəngli mergellər və qranitlər malikdir. Təbaşir çöküntüləri
içərisində Kampan mərtəbəsi litoloji olaraq gillərdən, qumdaşlarından, mergellərdən, nadir hallarda isə
dolomitləşmiş əhəngdaşlarından təşkil edilmişdir. Bu çöküntülərə qazılmış quyuların debiti, eləcə də bu
---
suların yatma dərinliyi haqqında çox az məlumat mövcuddur. Ona görə də Üst Təbaşir çöküntülərinin
hidrogeoloji şəraiti ətraf ərazilərin məlumatlarına əsasən səciyyələndirilir.
---
Koun mərtəbəsi – litoloji olaraq nazik mergelli əhəngdaşları, qumdaşları, alevrit laycıqları ilə zəngin
olan qalın gil təbəqələrindən ibarətdir. Kəsilişdə iştirak edən ayrı – ayrı layların qalınlıqları 0,1 – 0,25 m –
dən artıq olmur. Mərtəbənin çöküntüləri zəif sululuğa malikdir. Müxtəlif dövrlərdə qazılan hidrogeoloji
quyuların debitləri 0,2 – 0,3 l/san – dir. Kimyəvi tərkibinə görə hidorkarbonatlı və kalsiumlu olaraq, 0,7 q/l
quru qalıqla səviyyələnir.
Paleogen çöküntülər kompleksinin sululuğu. Bu çöküntülər rayonun şimal hissəsində dağlıq
ərazilərdə inkişaf etmişdir. Kompleksin daxilində litoloji nöqteyi nəzərdən daha çox sabit tərkibə malik olan
iki fasiya qeyd edilir. Çöküntülər əsasən maykop lay dəstəsinə aid edilir. Maykop lay dəstəsinin çöküntüləri
xırda saçaqvari çatlılığa malik və qumdaşı laycıqları olan gillərdən ibarətdir. Çöküntülər arasında mövcud
olan qumdaşı laycıqları yeraltı suların zəif də olsa formalaşmasında əsas rol oynayırlar. Qumdaşları incə
təbəqəli, aşınma zonalarında yüksək çatlılığa malikdirlər. Bunların yer səthinə çıxdığı ərazilərdə onların
atmosfer çöküntüləri ilə qidalanması üçün əlverişli şərait mövcud olduğuna görə zəif olsa da sululuğu əsasən
səthi hidrogeoloji xəritəalma ilə öyrənilmişdir. Həmin xəritələrdən relyejin aşağı mütləq yüksəkliyə malik
sahələrində bulaqlar, su sızmaları və bataqlıqlar qeyd edilmişdir. Bu göstərilən su çıxışlarından götürülən su
nümunələrinin kimyəvi tərkibi onların sulfatlı, xloridli, natriumlu tipinə aid olunurlar.
Qeyd edək ki, maykop lay dəstəsinin qumdaşlarında həm də mineral kükürdlü sular da geniş yayılmışdır.
Kükürdlü suların minerallaşması 1 q/l – dən 8,5 q/l qədərdir. Bu sularda hidrogen sulfidin miqdarı 7 – 8 mq/l
– dən 12 – 13 mq/l qədər dəyişir.
Neogen çöküntülər kompleksinin sululuğu. Neogen çöküntülər kompleksində nisbətən sabit sululuğa
malik pont mərtəbəsinin süxurlarıdır. Pont mərtəbəsinin sululuğu əhəngdaşları ilə əlaqədardır. Bu çöküntülər
Şamaxı rayonunun şimal və şimal – qərb hissələrində daha çox yayılmışdır. Pont mərtəbəsinin çöküntüləri ilə
əlaqədar olan bulaqlara Kərkəc və Muğanlı kəndləri ərazilərində rast gəlinmişdir. Bu bulaqlardan götürülmüş
su nümunələrinin kimyəvi analizi bunların sulfatlı – hidrokarbonatlı kalsiumlu maqneziumlu və natriumlu
tipinə aid olmasını göstərir. Suların ümumi minerallaşması 0,4 – 3,5 q/l arasında dəyişir. Ayrı – ayrı
bulaqlarda aparılan ölçmələr bu buların debitinin 1,2 – 4,5 l/san arasında dəyişdiyini göstərir.
Qrunt suları. Ərazidə Dördüncü dövr çöküntülərində qrunt suları sporadik olaraq çayların yataqaltı allüvial
çöküntülərində, elüvial – delüvial və delüvial – prolüvial çöküntülərində yayılmışdır. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən
edilmişdir ki, qrunt suları əsasən atmosfer çöküntülərinin fəal dövr etdiyi 30 m – dək dərinlikdə yayılmışdır. Qrunt
sularının səviyyəsinin yatma dərinliyi müxtəlif olaraq 4,3 – 13,5 m arasındadır.
Şamaxı platosunun şimal – qərb yamaclarında çoxlu sayda qrunt suları ilə əlaqədar olan bulaqlara rast
gəlinmişdir. Bu bulaqların sərfi ən çox halda 0,1 – 0,2 l/san təşkil edir. Allüvial çöküntülərin qrunt suları
Pirsaatçayın yataqaltı allüvial qatında yayılmışdır. Allüvial çöküntülərin qalınlığı bir neçə metrdən 60,0 –
70,0 m - ə qədərdir. Bəzi yerlərdə Pirsaatçayın allüvial çöküntülərinin yayılma sahələrinin eni 3,0 km - ə
qədər çatır. Allüvial çöküntülərin litoloji kəsilişi çaqıl – çınqıl, qum, qumca, gilcə laylarının
növbələşməsindən ibarətdir. Çaqılların doldurucuları qum, qumca və gilcələrdən ibarətdir.
Allüvial çöküntülərində qrunt suları bulaqlar şəklində yer səthinə çıxırlar. Belə bulaqların sərfi 10,0 l/san
– dən artıq olur və adətən 1,0 – 3,0 l/san arasındadır. Bəzi sahələrdə allüvial çöküntülərdə sulu layların
qalınlığı 15,0 – 37,0 m arasında dəyişir. Çox yerlərdə isə bu qalınlıq 1,0 - 3,0 m – dən çox deyildir.
Susaxlayan süxurlarda süzülmə əmsalı 1,0 – 10,0 m/gün arasındadır. Suyun minerallaşma dərəcəsi 0,5 – 0,75
q/l, kimyəvi tərkibi əsasən hidrokarbonatlıdır.
Alüvial – prolüvial çöküntülərlə əlaqədar olan sulu horizontların süzülmə əmsallarının qiyməti çay
yatağının kəskin şəkildə meandrlaşması ilə əlaqədar olan iki – üç və daha çox müxtəlif litoloji tərkibli
layların yatım şəraitindən və qalınlığından asılı olaraq müxtəlif olur. Layların kəsilişində bu cür
növbələşməsi yuxarıdan aşağıya doğru kobud dənəli qumların xırda və incə dənəli qumlarla əvəz olunmasına
gətirib çıxarır. Çay yatağının alüvial çöküntüləri toz fraksiyası ilə zəngin olan doyma materialları ilə örtülür.
Poymaüstü aşağı terraslarda çaqıllı – çınqıllı gil və gilcə dolduruculu qrunt sularının dövr etdiyi
çöküntülərin süzülmə əmsallarının qiyməti süzülmə əmsallarının və bununla əlaqədar olaraq bu
çöküntülərə qazılm hidrogeoloji
quyuların debitlərinin kəskin şəkildə dəyişməsi çay vadisində getmiş kalmatasiya hadisəsi ilə əlaqədardır.
Terraslarda qrunt sularının səviyyəsi müxtəlif dərinliklərdə yatımı 3,5 m – dən 8 – 10 və daha çox metrə
qədər təşkil edir. Çay yatağından yamaclara doğru getdikcə qrunt sularının yatma dərinliyi qanunauyğun
olaraq artır. Daha doğrusu aşağı poymaüstü terraslarda qrunt sularının yatma dərinliyi 2 – 3 m, vadinin
yamaclarında isə bu dərinlik 8 – 10 m daha çox olur. Qrunt sularının qidalanması əsasən yerüstü su
axımlardan olan infiltrasiya hesabınadır.
Elüvial – delüvial çöküntülərdə qrunt suları məhdud sahələrdə sporadik yayılmaya malikdir. Onlara
yüksəkliklərin yastı yamaclarında rast gəlinir. Elüvial – delüvial çöküntülərinin qalınlığı 1,0 – 3,0 m – dir.
Nadir hallarda onların qalınlığı 15,0 – 20,0 m - ə çatır. Litoloji tərkibi ərazidə yayılan çöküntülərin aşınma
---
materiallarından təşkil olunmuşdur. Litoloji kəsilişdə gilcə, qumca, qum daha geniş yayılmışdır. Bəzi
yerlərdə
---
əhəndaşı və qumdaşlarının aşınmış materialları ilə iştirak edirlər. Elüvial – delüvial çöküntülərin qrunt
sularının əsas qidalanma mənbəyi olan atmosfer çöküntüləridir. Qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi 0,4 –
0,9 q/l, kimyəvi tərkibi hidrokarbonatlıdır.
Bəzi yerlərdə qrunt suları altda yatan təzyiqli lay suları ilə qidalanır. Belə yerlərdə qrunt sularının
minerallaşma dərəcəsi 1,2 – 1,3 q/l - ə qədər artır. Qrunt sularının kimyəvi tərkibi sulfatlı, sulfatlı xloridli və
xloridli sulfatlıdır.
Bu çöküntülərdə yatan qrunt suları bulaqlar şəklində yer səthinə çıxırlar. Belə bulaqlara ərazinin qərb və
şimal – qərbində Muğanlı, Şirvanzadə, Meysəri kəndlərinin ətraf sahələrində rast gəlinir. Bu bulaqların
əksəriyyəti mövsümi xarakterlidir və yay aylarında çoxusu quruyur.
Tədqiqat sahəsində delüvial – prolüvial çöküntülər yüksək yamacların ətək hissələrində nazik zolaq
şəklində yayılmışdır. Bu çöküntülərin litoloji kəsilişi gilcə, qumca laylarından ibarət olub, qalınlığı 1,0 – 5,0
m – dən 5,0 – 10,0 m arasında dəyişə bilir. Bu çöküntülərdən çıxan tək – tək bulaqların sərfi 0,1 – 0,2 q/l –
dir. Minerallaşma dərəcəsi 0,7 – 3,5 q/l, kimyəvi tərkibləri hidrokarbonatlı – sulfatlıdır.
Təzyiqli mineral sular. Ərazidə geniş yayılmış sular mineral sulardır. 400,0 – 500,0m dərinlikdə
yerləşən əhəngdaşları və qumdaşları ilə əlaqədar sulardır.Tektonik qüvvələr nəticəsində bu süxurlar yüksək
dərəcədə çatlılığa məruz qalmışlar.Üst Təbaşir çöküntülərində formalaşmış mineral sulardır. Ərazidə
3/63,1/64 və 4/64 saylı quyular vasitəsilə mineral su aşkar olunmuşdur. Bu sular minerallaşma dərəcəsinə və
kimyəvi tərkibinə görə fərqlidirlər.
Quyu N-3/63 Qaleybuğurd kəndi yaxınlığında qazılmışdır. 431- 448 m arasında mineral suya rast
gəlinir. Litoloji cəhətdən əhəngli qumdaşlarından ibarətdir. Suyun temperaturu 13℃, qərarlaşmış səviyyənin
yatma dərinliyi 8,0 m – dir.Suçəkmədə quyunun xüsusi debiti 4,5 𝑚3/gün, debiti 54,4 𝑚3/gün – dür.Kimyəvi
tərkibinə ammonium (0,0035 q/l), dəmir (0,0001q/l), brom (0,0216 q/l), yod (0,0304 q /l),metabor turşusu
(0,176 q/l), flor (0,001 q /l) aiddir.
Quyu N- 1/64-də mineral su 20 m dərinlikdə fəvvarə ilə yer səthinə çıxmışdır. Fəvvarənin hündürlüyü
3,2 m – dir. Temperatur 16℃, sərfi 66,5 m/gün – dür. Litoloji tərkibinə çaqıl – çınqıllar və qayma daşları
aiddir.Kimyəvi tərkibi kükürdlü, hidrokarbonatlı, natriumlu tipinə daxildir.
Quyu N-4/64-də sulu hüdudlar 954–1300 m arasındadır. Sulu kompleks argillitlərdən, qumdaşlarından,
mergellərdən və əhəngli komplekslərdən ibarətdir. Kompleksin qalınlığı 366 m, temperatur 22℃, qərarlaşmış
səviyyənin yatma dərinliyi 110 m – dir. Kimyəvi tərkibi xloridli – hidrokarbonatlı, natriumlu tipinə aiddir.
Təzyiqli şirin sular. Şamaxı, İsmayıllı, Ağsu və digər sahələrdə şirin sular ayrı – ayrı bulaqlar şəklində
yayılmışlar. Kəşfiyyat quyuları vasitəsi ilə də təzyiqli şirin sularda aşkar edilmişdir. Suların debiti 0,1 – 0,2
l/s və 0,3 – 0,8 l/s – dir. Üst Təbaşirin çöküntüləri ilə əlaqədar olub, temperaturu 10 – 15℃ - dir.
İlxıdağ lay dəstəsi – Dat mərtəbəsinə aiddir. Sululuq dərəcəsinə görə Dat mərtəbəsinin çöküntüləri iki
yerə ayrılır:
Susuz və ya çox zəif sululuğa malik çöküntülər kompleksi.Temperatur 12 - 15℃, debit 0,1 l/san,
minerallaşma dərəcəsi 0,3 – 0,5 q/l – dir. Kimyəvi tərkibi hidrokarbonatlı, kalsiumlu, maqneziumlu tipinə
daxildir. Zəif sululuğa malik əhəngdaşları və əhəngli qumdaşları ilə əlaqədar olan bulaqların inkişaf etdiyi
ərazilər. Bulaqların debiti 0,01 - 1,1 l/san arasındadır.Temperatur 12 - 15℃, minerallaşma dərəcəsi 0,3 – 0,5
q/l – dir. Kimyəvi tərkibinə görə hidrokarbonatlı – kalsiumlu tipinə aiddir.
İstifadə olunan ədəbiyyatlar
1. Геология Азербайджана, том I, Стратиграфия, Баку, « Нафта -Пресс», 2007.
2. Геология Азербайджана, том II, Литология, Баку, « Нафта -Пресс», 2007.
3 Геология Азербайджана, том IV, Тектоника Баку, « Нафта -Пресс», 2007.
4.М.А. Кашкай Минеральные источники Азербайджана, Изд.АН Азерб.ССР, 1952.
5.А.Г. Аскеров Минеральные источники Азербайджана, Тр. Азерб.ун-та, Баку, 1949.
6.F.Ş.Əliyev. Azərbaycan Respublikasının yeraltı suları, ehtiyatlarından istifadə və geoloji problemləri. – Bakı: Gasıoğlu. 2000
---

Journal XXXV

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Journal XXXV

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

The XXXVI International Scientific Symposium "Multidisciplinary Studies of the Turkish World"

The 25th of March 2023 ISBN: 978-605-72481-0-7 Eskishehir / Türkiye

The XXXVI International Scientific

Amin Abid Gultekin

The XXXVI International Scientific Symposium

"Multidisciplinary Studies of the Turkish

Editör: Doç. Dr. Ilkin GULUSOY

(T.C. Kafkas Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü)

UZUN DİJİTAL MATBAA, SONÇAĞ YAYINCILIK MATBAACILIK

1. Baskı Yılı : Mart, 2023

ƏMİN ABİDİN ƏDƏBİYYAT TARİXÇİLİYİ KONSEPSİYASI VƏ ƏDƏBİYYAT TARİXLƏRİ

EMİN ABİD GÜLTEKİN’İN ŞİİRLERİNDE VATAN, MİLLET VE İSTİKLAL

Bağlar xərab oldi bahar çağında,

Ey düşmən, əya, ləinü qəhhar,

Türkəm, sana bir ədövvi-əkbər,

Artıq dağıtdı qaili dəhşət avəri,

Basmun yetim elləri, etdikcə paymal,

Hüzni burax, burax da fəqət şatəraz bax.

Asırlardan beri viransın deme,

Azmin bir kılıçtır hançer istemem,

Heybetli asırlar aşan Türk’üm ben,

Türk oğlu, türk oğluyam,

Qanlı kəfən boynumda,

Əlvida bacı, ana,

ANADOLU’DAN AVRUPA’YA KURULAN GÖNÜL KÖPRÜSÜ

GÖZLERLE SAKLANAN TARİH

К ИСТОРИИ ИЗДАНИЯ И ПЕРЕВОДОВ «КАЛИЛЫ И ДИМНЫ»

TÜRK VE AZERBAYCAN ÇOCUK EDEBİYATINDAN ÖRNEK METİNLERİN GÖRELİK

NEWMARK’IN ÇEVİRİ YÖNTEM VE STRATEJİLERİ KONTEKSTİNDE “EL KIZI”

ANADOLUYA SIĞMAYAN QÜRUR. RƏŞAD NURİ GÜNTƏKİN YARADICILIĞI

LİRİK BEN VE VATAN KARŞILAŞMASI

“AİLE” İMAJI OĞUZ KAĞIN'IN TEO-KOZMOGONİK ŞECERESİNİN FOLKLOR

TEYMUR ELÇİN POEZİYASI VƏ FOLKLOR

YER ANA- GÖK BABA: TÜRK VE AMERİKAN YERLİLERİ MİTOLOJİLERİNDE DOĞA28

MUSA KALANKATUKLUNUN” ALBAN TARİXİ” ƏSƏRİNDƏ BƏZİ

ƏNVƏR MƏMMƏDXANLI YARADICILIĞININ SƏNƏTKARLIQ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

СОЦИОЛИНГВИСТИКА И КОГНИТИВНАЯ ЛИНГВИСТИКА КАК НАУКИ В

Ey əzəldən eşqün ilən əhdü peymanım mənim,

Şərhi-halimi bilur hər kim görür səndən irağ,

Dustlar qan ağlağay mən piri-hicrin halinə,

Qılmaya badi-səba zülfin pərişan hər səhər,

Ağzıma süd əmzirən göz mərdümidür dəmbədəm,

Nola gər qul Kişvərinin halına qılsan nəzər,

FRANSIZ DİLİNDƏ İDİOMLAR VƏ İDİOMATİK İFADƏLƏR

THE MEANING OF NEWS AND TYPES OF NEWS

BƏDİİ MƏTNİN LİNQVİSTİK VƏ EKSTRALİNQVİSTİK TƏHLİLİ MƏSƏLƏLƏRİ

AZƏRBAYCAN DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ MÜASİR QİYMƏTLƏNDİRMƏNİN APARILMASI

TƏLİMDƏ MULTİMEDİYA TEXNOLOGİYALARINDAN İSTİFADƏ

HƏNDBOLÇULARIN ÇOXİLLİK HAZIRLIQ SİSTEMİNİN TƏŞKİLATİ STRUKTURU

İDMANDA ANKETLƏŞDİRMƏ VƏ SORĞU ÜSULU

İNGİLİS DİLİ İXTİSASINDA TƏHSİL ALAN TƏLƏBƏLƏRİN NİTQİNİN İNKİŞAF

İDMANÇININ TAKTİKİ HAZIRLIĞI

ÜMUMİLƏŞDİRİCİ DƏRSLƏRİN YENİ ELMİ-DİDAKTİK ƏSASLARINA DAİR

İBTİDAİ SİNİFDƏ LAYİHƏ METODUNUN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİNDƏ ƏSAS ÇƏTİNLİKLƏR

ЧЕРКЕССКО-РУССКАЯ ВОЙНА 1763-1864 ГГ.

AGAİN, ABOUT GRAKLİANİ IMAGES

კვლავ გრაკლიანის გამოსახულებათა გამო

TEXNOKRATİYA VƏ TEXNO-MİLLİYƏTÇİLİK: NƏZƏRİ VƏ “CASE STUDY” TƏHLİLİ

Siyasi hədəfi: kimin Qloballaşmayı Qloballaşmadan istifadə Qloballaşmadan istifadə

KHOJALY PAGE OF AZERBAİJAN HİSTORY

AVRASİYA NƏQLİYYAT DƏHLİZİ XARİCİ SİYASƏTİN PRİORİTET İSTİQAMƏTİ KİMİ

AZƏRBAYCANLILARA QARŞI HƏYATA KEÇİRİLƏN KÜTLƏVİ QIRĞINLARIN “MOLLA

"ARAB SPRING": A THREAT TO THE STABILITY OF REGIONAL AND INTERNATIONAL