SADAB

XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL

RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES

Proceeding Book

XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE

DAVRANIŞ BİLİMLERİ KONFERANSI

Tam Metin Kitap

2023
 SADAB

XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL

RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES
March 24-26, 2023, Antalya / TURKEY

Proceeding Book

XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE

DAVRANIŞ BİLİMLERİ KONFERANSI

24-26 Mart 2023, Antalya / TÜRKİYE

Tam Metin Kitap

15.05.2023

I
 SADAB
International Conference on Socıal Research and Behavioral Sciences
Uluslararası Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Konferansı

Editor / Editör
Assist. Prof. Kiyal Kamcybekova ABDIRAIM

Publisher / Yayıncı
KutBilim Research, Culture and Solidarity Association

ISBN: 978-605-71623-4-3

Organizing Institutions / Düzenleyen Kurumlar

The University of Georgia (Georgia)  Journal of Social Research and Behavioral Sciences

Supporting Institutions / Destekleyen Kurumlar

The University of Tuzla (Bosnia and Herzegovina)  Calal-Abad State University (Kyrgyzstan) Saint
Andrew the First-Called Georgian University (Georgia)

II
 Chair Symposium / Sempozyum Başkanı

Prof. Dr. Valeri MODEBADZE , Georgian Thecnical University, GEORGIA

Organising Committee / Düzenleme Komitesi*

Prof. Dr. Keneş Usenov, Celalabad Devlet University, Kyrgyzstan │Prof. Dr. Makbule Sabziyeva,
Anadolu University, Turkey│Prof. Dr. Sema Etikan, Ahi Evran University, Turkey│Prof. Dr. Valeri
Modebadze, Caucasus Üniversity-Saint Andrew the First-Called Georgian University, Georgia│Prof.
Maia Chkheidze, The University of Georgia, Gürcistan │Prof. Tina Gudushauri, Dean of the School
of Arts and Humanities, The University of Georgia │Assoc. Prof. Dr. Erol Yıldır, İstanbul Gelişim
University, Turkey│Assoc. Prof. Dr. Gulnar Kozgambaeva, Al-Farabi Kazakh National University,
Kazakhstan│Assoc. Prof. Dr. Gülcamal Rıskulova, Celalabad Devlet University, Kyrgyzstan│Assoc.
Prof. Dr. Mehmet Topal, Anadolu University, Turkey│Assoc. Prof. Dr. Reyhan Çelik, Erciyes
University, Turkey│Assoc. Prof. Dr. Rukiye Akdoğan, Çukurova University, Turkey│Assoc. Prof. Dr.
Sezer Cihaner Keser, Yüzüncü Yıl University, Turkey│Assoc. Prof. Dr. Yaqut Aliyeva, Bakü State
University, Azerbaijan│Assoc. Prof. Gülcamal Rıskulova, Celalabad State University,
Kyrgyzstan│Assoc. Prof. Revaz Tabatadze, The University of Georgia, Gürcistan│Asst. Prof. Dr.
Fikret Fatih Gülşen, Çukurova University, Turkey│Asst. Prof. Dr. Khalida Devrisheva, Pamukkale
University, Turkey│Asst. Prof. Dr. Kıyal Kamchybekova Abdiraim, Dicle University, Turkey│Asst.
Prof. Dr. Mesut Atasever, Uşak University, Turkey│Asst. Prof. Dr. Sezen Karabulut, Pamukkale
University, Turkey│Ph.D. Jasminka Ahmetaševıć, Visoko Poslovno Tehnička Škola, Bosnia and
Herzegovina

Scientific Committee / Bilim Kurulu*

Prof. Dr. Abdurrahman Acar, Dicle University, Turkey │ Prof. Dr. Ahmet Üstün, Amasya
University, Turkey │ Prof. Dr. Bakıt Atantaeva, Şakarim Semey State University, Kazakhstan
│ Prof. Dr. Bürküt Darbanov, Jalal-Abad State University, Kyrgyzstan │ Prof. Dr. Cevat
Başaran, Atatürk University, Turkey │ Prof. Dr. Hakeem Kasem, Deakin University, Australia
│ Prof. Dr. Halil Türker, Ondokuz Mayıs University, Turkey │ Prof. Dr. Hanife Dilek Batislam,
Çukurova University, Turkey │ Prof. Dr. Hatice Derya Can, Ankara University, Turkey │ Prof.
Dr. Keneş Usenov, Celalabad Devlet University, Kyrgyzstan │ Prof. Dr. Makbule Sabziyeva,
Anadolu University, Turkey │ Prof. Dr. Mehmet Topal, Anadolu University, Turkey │ Prof. Dr.
Nergis Biray, Pamukkale University, Turkey │ Prof. Dr. Sema Etikan, Ahi Evran University,
Turkey │ Prof. Dr. Sema Önal, Kırıkkale University, Turkey │ Prof. Dr. Siti Mashitoh
Mahamood, University of Malaya, Malaysia │ Prof. Dr. Valeri Modebadze, Caucasus
Üniversity-Saint Andrew the First-Called Georgian University, Georgia │ Assoc. Prof. Dr.
Adem Bayar, Amasya University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Ahmet AYIK, Ataturk University,
Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Ali Korkut ULUDAĞ, Ataturk University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr.
Bilal Gök, Inönü University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Erlan Bakıev, American University of
Central Asia, Kyrgyzstan │ Assoc. Prof. Dr. Erol Yıldır, Istanbul Gelişim University, Turkey │
Assoc. Prof. Dr. Etem Yeşilyurt, Akdeniz University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Fatma Ünal,
Akdeniz University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Gulnar Kozgambaeva, Al-Farabi Kazakh

III
National University, Kazakhstan │ Assoc. Prof. Dr. Gülcamal Rıskulova, Celalabad State
University, Kyrgyzstan │ Assoc. Prof. Dr. Gülsen Baş, Van Yüzüncü Yıl University, Turkey │
Assoc. Prof. Dr. Hakan Eygü, Atatürk Universitesi, Türkiye │ Assoc. Prof. Dr. Hatice Baysal,
Süleyman Demirel Üniversitesi, Türkiye │ Assoc. Prof. Dr. Kemal Erol, Van Yüzüncü Yıl
University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Kenan Güllü, Erciyes University, Turkey │ Assoc. Prof.
Dr. Mehmet Yolcu, Inönü University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Naile Rengin Oyman,
Süleyman Demirel University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Nermin Kişi, Bülent Ecevit University,
Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Pervana Memmedli, Azerbaijan Milli İlimler Akademisi, Azerbaijan
│ Assoc. Prof. Dr. Rafeq Hamood Najı Qasem, Thamar University, Yemen │ Assoc. Prof. Dr.
Refik Kasım, Inönü University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Reyhan Çelik, Erciyes University,
Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Rukiye Akdoğan, Çukurova University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr.
Sezer Cihaner Keser, Yüzüncü Yıl University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr. Sinan Aytekin,
Balıkesir University, Turkey │ Assoc. Prof. Dr.Yaqut Aliyeva, Bakü State University,
Azerbaijan │ Assoc. Prof. Ekaterine Kutalia, The University of Georgia, Georgia │ Assoc. Prof.
Maka Kutalia, The University of Georgia, Georgia │ Assoc. Prof. Natia Asatiani, The
University of Georgia, Georgia │ Assoc. Prof. Tamar Natroshvili, The University of Georgia,
Georgia │ Asst. Prof. Dr. Abdolvahid Soofizadeh, Aksaray University, Turkey │ Asst. Prof. Dr.
Asuman Bolkan, Cyprus Science University, Cyprus │ Asst. Prof. Dr. Bedri Mermutlu,
Istanbul Ticaret University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Erdoğan Bozkurt, Amasya University,
Turkey │ Asst. Prof. Dr. Fikret Fatih Gülşen, Çukurova University, Turkey │ Asst. Prof. Dr.
Füsun Yalçın, Akdeniz University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. İbrahim Caner Türk, Erzincan
University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Kadir Tutkavul, Dumlupınar University, Turkey │ Asst.
Prof. Dr. Khalida Devrisheva, Pamukkale University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Kıyal
Kamchybekova Abdiraim, Dicle University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Leyla Derviş, Akdeniz
University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Mehmet Macit Sevgili, Siirt University, Turkey │ Asst.
Prof. Dr. Mesut Atasever, Uşak University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Mesut AYTEKİN, Istanbul
University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Mustafa Turhan, Okan University, Turkey │ Asst. Prof.
Dr. Neslihan Çetinkaya, Atatürk University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Nuray Hilal Tuğan,
Başkent University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Remzi Bulut, Mehmet Akif Ersoy University,
Turkey │ Asst. Prof. Dr. Sabina Abid, Artvin Çoruh University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Selim
Serkan Ükten, Aksaray University, Turkey │ Asst. Prof. Dr. Senem Altan, Okan University,
Turkey │ Asst. Prof. Dr. Sezen Karabulut, Pamukkale University, Turkey │ Asst. Prof. Dr.
Tariyel Aliyev, UYSAD, Azerbaijan │ Asst. Prof. Dr. Vahap Önen, Okan University, Turkey │
Lect. Nesli Tuğban Yaban, Başkent University, Turkey │ Ph.D. Bruno Surdel, Centre for
International Relations, Poland │ Ph.D. Emre Yılmaz, DİB, Turkey │ Ph.D. Gülbarçın
Orozbaeva, Celalabad Devlet University, Kyrgyzstan │ Ph.D. Gülmira Satıbaldieva, Celalabad
Devlet University, Kyrgyzstan │ Ph.D. Mohammad Abu Lail, Ürdün University, Jordan

IV
 SADAB
XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE DAVRANIŞ BILIMLERI KONFERANSI
XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES

İÇİNDEKİLER / CONTENTS

PLATON’DA ERDEM KAVRAMI ..................................................................................................................................................1

SPOR BİLİMLERİ FAKÜLTESİ ÖĞRENCİLERİNİN MUTLULUK KORKUSU DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ .. 10
İSLÂM HUKUKUNA GÖRE ÇOCUĞUN SÜT EMME HAKKI ............................................................................................... 18
MUHASEBENİN DİJİTALLEŞMESİ SÜRECİ VE YAPAY ZEKÂ İLE GELECEĞİ ............................................................ 22
MUHASEBEDE DİJİTALLEŞMENİN ÖNEMİ VE BUNA KISITLAR TEORİSİNİN KATKISI....................................... 33
SOSYAL DEĞER KAZANIMINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER................................................................................................ 40
ANTİK YUNAN FESTİVAL OYUNLARINDA RİTÜELLER ÜZERİNE DÜŞÜNCELER .................................................. 50
ANTİK OLİMPİYATLARIN BAŞLANGICI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER ............................................................................... 54
DİJİTAL ÇAĞDA EPİSTEMİK KRİZ VE EPİSTEMİYATRİ .................................................................................................. 59
BİLİŞSEL DAVRANIŞÇI TERAPİNİN DEPRESYON DÜZEYİ YÜKSEK OLAN BİREYLERE ETKİSİ ........................ 66
MEHMET RAUF’UN KÂBUS’U ................................................................................................................................................... 82
TÜRKİYE'DEKİ ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNDE İNTİHAR ÜZERİNE BİR İNCELEME ......................................... 90
TÜRK ÇEVİRİ TARİHİNDE ÖNCÜ İKİ KADIN ÇEVİRMENİN KARŞILAŞTIRMALI PORTRESİ: NİGÂR HANIM
VE FATMA ALİYE HANIM ....................................................................................................................................................... 103
CUMHURİYETİN KURULUŞUNA KATKI SUNAN TÜRKİYE’NİN İLK CUMHURBAŞKANI EŞİ LATİFE HANIM’I
SAYGIYLA ANMAK .................................................................................................................................................................... 112
EMPATİNİN İŞİN ANLAMLILIĞINA ETKİSİ: HEMŞİRELER ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA................................. 118
TÜRKİYE’DE GÖÇ SORUNU: POLİTİKALAR VE ZORLUKLAR ..................................................................................... 128
MATEMATİK EĞİTİMİ VE SINIF EĞİTİMİ BÖLÜMÜNDEKİ ÖĞRETMEN ADAYLARININ MATEMATİK
OKURYAZARLIĞI ÖZYETERLİK ALGILARININ İNCELENMESİ .................................................................................. 137
KADININ SİYASAL KATILIMI ÖNÜNDEKİ ENGELLER ÜZERİNE GENEL BİR DEĞERLENDİRME .................. 145
AN OVERVIEW OF SPACE WEAPONS IN THE CONTEXT OF INTERNATIONAL SECURITY ............................. 157
OKUL ÖNCESİ EĞİTİM KURUMLARINDA GÖREV YAPAN EĞİTİM LİDERLERİNİN MİZAH KULLANIMINA
İLİŞKİN GÖRÜŞLERİ VE MİZAH TARZLARI ...................................................................................................................... 169
EFFECTIVE APPROACHES IN IRANIAN FOREIGN POLICY AFTER THE REVOLUTION: IRANIAN FOREIGN
POLICY IN THE DEBATES WITHIN IDEALISM AND REALISM .................................................................................. 188
ERGENLİK DÖNEMİNDE BULİMİA NERVOZA VE BİLİŞSEL DAVRANIŞÇI TERAPİ UYGULAMALARINA
ÖRNEKLER .................................................................................................................................................................................. 199
ATAERKİ, CİNSİYETÇİLİK VE HETERONORMATİF BAĞLAMDA ANNELİK ROLÜNÜN YENİDEN ÜRETİMİ
......................................................................................................................................................................................................... 215
HIZLI TEMPOLU İŞ ORTAMLARINDA ÇOKLU GÖREV YÜRÜTEN BİREYLERİN DÜŞÜNME STİLLERİ:
HEMŞİRELER ÖRNEĞİ ............................................................................................................................................................. 223
EKONOMİK BÜYÜME VE FİNANSAL GELİŞMENİN EKOLOJİK AYAKİZİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: PANEL
NEDENSELLİK ANALİZİ .......................................................................................................................................................... 237
BÜYÜK ÖLÇEKLİ TÜRK İŞLETMELERİNDE ŞİRKET İÇİ KURUMSAL KAYNAK PLANLAMASI (KKP) VE
BULUT KKP KABUL VE KULLANIM FARKLILIKLARININ ARAŞTIRILMASI .......................................................... 247
TÜRK ŞEHIRLEŞME KÜLTÜRÜNDE PAZAR YERLERININ ÖNEMI ........................................................................... 255
İLKOKUL ÖĞRENCİLERİNİN DEPREME YÖNELİK ALGILARININ KELİME İLİŞKİLENDİRME TESTİ (KİT)
ARACILIĞIYLA İNCELENMESİ .............................................................................................................................................. 259
KRİZ İLETİŞİMİ BAĞLAMINDA: KAHRAMANMARAŞ DEPREMİ ÖZELİNDE BİR ARAŞTIRMA ....................... 267
 SADAB
XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE DAVRANIŞ BILIMLERI KONFERANSI
XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES

TÜRKIYE’DEKI KATILIM BANKALARININ TERCIH EDILMESINDE ETKILI OLAN FAKTÖRLERIN ORTA

DOĞU’DA BULUNAN ARAP ÜLKELERI KÖKENLI MÜŞTERILER ÖZELINDE İNCELENMESI: MARMARA
BÖLGESI ÖRNEĞI ...................................................................................................................................................................... 274
REKREASYONEL KISITLAYICILARIN REKREATIF FAALIYETLERIN SÜRDÜRÜLEBILIRLIĞI AÇISINDAN
DEĞERLENDIRILMESI ............................................................................................................................................................. 288
6 ŞUBAT MARAŞ DEPREMLERİNİN ETKİLENEN BÖLGE TURİZM SEKTÖRÜ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ ....... 293
DOĞAL AFETLERDE FUTBOL’A KULAK VERİN! (TRABZONSPOR-BASEL ÖRNEĞİ) .......................................... 303
DİJİTAL OYUN SÜRESİNİN SAĞLIKLI YAŞAM ALIŞKANLIKLARINA ETKİSİ VAR MIDIR? ................................ 312
21. YÜZYIL BECERİLERİNİ KONU ALAN TEZLERİN İÇERİK ANALİZİ..................................................................... 321
1953-1960 SSCB-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ SORUNU: ABD, İNGİLTERE VE FRANSA'NIN KONUMU................... 328
ÖĞRENCİLERİN POZİTİF PSİKOLOJİK SERMAYELERİNİN GİRİŞİMCİLİK NİYETİNE ETKİSİ ......................... 337
ULUSLARARASI HUKUK BAĞLAMINDA DEVLET OTORİTESİNİN OLMADIĞI YERLERDE MÜLTECİ
HAKLARININ İHLALLERİ ....................................................................................................................................................... 347
 SADAB
XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE DAVRANIŞ BILIMLERI KONFERANSI
XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES

DİJİTAL ÇAĞDA EPİSTEMİK KRİZ VE EPİSTEMİYATRİ

Suzan YILMAZ1 & Hasan AYDIN2

Özet
Çoğu uzmana göre, insanoğlu üretim biçimi bakımından avcı toplayıcı topluluktan tarıma dayalı
topluma, oradan kapitalist topluma doğru bir evrim geçirmiştir. Hatta kimi düşünürlere göre 20. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren üretim ve iletişim teknolojisindeki gelişime bağlı olarak yeni bir üretim ve
yeni bir iletişim çağı ortaya çıkmıştır. Bu yeni üretim ilişkileri ve sanal ortamda gerçekleşen iletişim
ağları nedeniyle içerisinde bulunduğumuz çağa, bilgi çağı, iletişim çağı, teknoloji çağı, hatta dijital çağ
gibi adlar da verilmektedir. Bu yeniçağın en temel özelliği, üretim ve bilgi teknolojilerindeki gelişime
paralel olarak dünyanın küçülmesi, küresel bir ağ oluşturan toplumların ve insanların birbirleriyle daha
sıkı bir ilişkiye girmesi, bilginin ve enformasyonun hızla yayılmasıdır.
Bilgi çağı, enformasyon çağı, dijital çağı gibi nitelemeler önemli bir gerçeği yansıtsa da, kitle iletişim
olanaklarının gelişmesiyle dijital güç kazanma bazıları için hayatlarında ilk kez tattıkları seslerini
duyurma, hesaba katılma, ciddiye alınma olanağı veren bir deneyim haline gelmiştir. Özellikle iletişim
olanaklarının gelişmesiyle birlikte, alt kültürlerin, farklı ideolojik, dinsel, mezhepsel, etnik, cinsel vb.
söylemlerin, sosyal ağlar ve sosyal medya üzerinde önemli bir yansıma bulduğu ve Aydınlanma’nın
görmezden geldiği bu türden farklılıkların gün ışığına çıkmaya başladığı söylenebilir. Bu durum, aynı
konuya, aynı olaya, aynı olguya ilişkin çeşitli perspektiflerden birbirinden oldukça farklı söylemlerin ve
iddiaların, iletişim ağlarında ve sosyal medyada yer almasına yol açmıştır. Merkezi medyaların politik
eğilimlerine bağlı olarak aynı gerçeği farklı yansıtmalarına paralel bir biçimde, sosyal medya da farklı
toplumsal kesimlerin bakış açılarını sunmalarına imkân tanımıştır. Bu durum, doğal olarak, dijital
ağlarla bilgiye ulaşmaya çalışan insanları doğruluk iddiası taşıyan söylemlerin çokluğuyla karşı karşıya
bırakmış, deyiş yerindeyse epistemik sağlıklarını (epistemiyatri) bozmuştur.
Bu bildiri, kitle iletişim araçlarının gelişimiyle ortaya çıkan, bilgi sağlığımızı bozan ve epistemik
krize yol açan süreci, önce ortaya koymayı, ardından eleştirel bir analizini yapmayı ve nihayet bu
krizden çıkabilmek için bir öneri sunmayı hedeflemektedir.
Anahtar Kelimeler: Epistemik kriz, epistemiyatri, dijital ağ, inanç, bilgi.

EPISTEMIC CRISIS AND EPISTEMIATRY IN THE DIGITAL AGE

Abstract
According to most experts, humankind has evolved from a hunter-gatherer society to an agrarian
society and then to a capitalist society in terms of the mode of production. In fact, according to some
scholars, since the second half of the 20th century, a new era of production and a new era of
communication has emerged due to the development in production and communication technology. Due
to these new relations of production and communication networks in the virtual environment, the current
age is also called the information age, the communication age, the technological age and even the digital
age. The most fundamental characteristic of this new era is the shrinking of the world in parallel with
the development in production and information technologies, the closer interconnection of societies and
people forming a global network, and the rapid spread of information and knowledge.
Although the characterizations such as information age, information age, digital age reflect an
important reality, gaining digital power with the development of mass communication opportunities has

1
Ondokuz Mayıs Üniv., İnsan ve Toplum Bilimleri Fak., Felsefe Bölümü, Doktora Öğrencisi,
ssznylmzz@gmail.com, ORCID: 0000-0002-3025-0612
2
Prof. Dr., Ondokuz Mayıs Üniv., İnsan ve Toplum Bilimleri Fak., Felsefe Bölümü, hhhaydin55@gmail.com,
ORCID: 0000-0002-0692-3725

59
 SADAB
XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE DAVRANIŞ BILIMLERI KONFERANSI
XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES

turned into an experience for some people that gives them the opportunity to be heard, to be taken into
account and to be taken seriously for the first time in their lives. Especially with the development of
communication opportunities, it can be said that subcultures, different ideological, religious, sectarian,
ethnic, sexual, etc. discourses have found an important reflection on social networks and social media,
and such differences that the Enlightenment ignored have begun to come to light. This situation has led
to quite different discourses and claims from various perspectives on the same issue, the same event, the
same phenomenon, taking place on communication networks and social media. In parallel to the
different ways in which centralized media reflect the same reality depending on their political leanings,
social media has also enabled different social segments to present their perspectives. Naturally, this
situation has confronted people who try to access information through digital networks with a
multiplicity of discourses claiming to be true, in other words, it has disrupted their epistemic health
(epistemiatry).
This paper aims to first present, then critically analyze, and finally propose a way out of this crisis,
the process that has emerged with the development of mass media, which has disrupted our epistemic
health and led to an epistemic crisis.
Keywords: Epistemic crisis, epistemiatry, digital network, belief, knowledge

1. Giriş
Çoğu uzmana göre, insanoğlu, avcı toplayıcı topluluktan tarıma dayalı topluma, oradan
kapitalist topluma doğru bir evrim geçirmiştir (Şenel, 1982: 3-4). Hatta kimi düşünürlere göre
20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren üretim ve iletişim teknolojisindeki gelişime bağlı olarak
yeni bir üretim ve yeni bir iletişim çağı oluşmuştur. Bu yeni üretim ilişkileri ve sanal ortamda
gerçekleşen iletişim ağları nedeniyle içerisinde bulunduğumuz çağa, bilgi çağı, iletişim çağı,
teknoloji çağı, hatta dijital çağ gibi adlar da verilmektedir. Bu yeniçağın en temel özelliği,
üretim ve bilgi teknolojilerindeki gelişime paralel olarak dünyanın küçülmesi, küresel bir ağ
oluşturan toplumların ve insanların birbirleriyle daha sıkı bir ilişkiye girmesi, bilginin ve
enformasyonun hızla yayılması gerçeğidir (Aydın, 2021: 41-42).
Bilgi çağı, enformasyon çağı, dijital çağı gibi nitelemeler önemli bir gerçeği yansıtsa da,
kitle iletişim olanaklarının gelişmesiyle dijital güç kazanma Erich Schmidt ve Jared Cohen’in
(2014: 15) söyledikleri gibi “bazıları için hayatlarında ilk kez tattıkları seslerini duyurma,
hesaba katılma, ciddiye alınma olanağı veren bir deneyim” haline gelmiştir. Özellikle iletişim
olanaklarının gelişmesiyle birlikte, alt kültürlerin, farklı ideolojik, dinsel, mezhepsel, etnik,
cinsel vb. söylemlerin, sosyal ağlar ve sosyal medya üzerinde önemli bir yansıma bulunduğu
ve aydınlanmanın görmezden geldiği bu türden farklılıkların gün ışığına çıkmaya başladığı
söylenebilir (Aydın, 2021: 89-90). Bu durum, aynı konuya, aynı olaya, aynı olguya ilişkin
birbirinden oldukça farklı söylemlerin ve iddiaların, iletişim ağlarında ve sosyal medyada yer
almasına yol açmıştır. Merkezi medyaların politik eğilimlerine bağlı olarak aynı gerçeği farklı
yansıtmalarına paralel biçimde sosyal medya da farklı toplumsal kesimlerin bakış açılarını
sunmalarına imkân tanımıştır. Bu durum, doğal olarak, dijital ağlarla bilgiye ulaşmaya çalışan
insanları doğruluk iddiası taşıyan söylemler çokluğuyla karşı karşıya bırakmış, İnam’ın üretip
kullandığı bir sözcüğü ödünç alarak söylersek, epistemik sağlıklarını (epistemiyatri) bozmuştur
(İnam, 2002: 3). İnam’a göre, bilgi sağlığı anlamına gelen epistemiyatri dünya gezegenindeki
serüveninde, insanın geleceğini belirleyecek önemli bir sağlık alanıdır. Epistemiyatri sözcüğü,
epistêmê ve iatreia sözlerinden türetilmiştir. İatreuô, iyileştirmek, şifa vermek anlamına geldiği
gibi, örneğin Aristoteles’in metinlerinde “düzeltmek”, “yanlıştan, özürden arındırmak”
anlamlarına da gelir. Bu haliyle epistemiyatri, bir tıp alanı değil, bir felsefe, ahlak (etik) felsefesi
alanıdır. Bilgi sağlıkçısı, epistemiyatrist, bir hekim dostudur, bir philiatros’tur. Nasıl filozof

60
 SADAB
XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE DAVRANIŞ BILIMLERI KONFERANSI
XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES

bilgelik dostu ise, bilgi sağlığına önem veren, onu araştıran kişi de, hekimin (hikmet, bilgelik
sahibi) dostudur. Philiatreia, ideal bir “bilgelik” ardında yürüyen, bilgelik dostu olan filozof
gibi, şifanın, iyileştirmenin, sağaltımın, sağalımın dostu olan herkesin yürüyeceği bir yolun
adıdır (İnam, 2002: 3-8).
İşte bu bildiri, kitle iletişim araçlarının gelişimiyle ortaya çıkan, epistemik sağlığımızı bozan
ve epistemik bir krize yol açan, bu yüzden epistemiyatriste davetiye çıkaran süreci, önce ortaya
koymayı, ardından eleştirel bir analizini yapmaya ve nihayet bu krizden çıkabilmek için felsefi
temelde bir öneri sunmayı hedeflemektedir.
2. Dijital Ağlardaki Epistemik Kriz ve Epistemiyatri
Enformasyonun küresel düzeyde yayılması, bilginin dijital yahut ağdaş özneye (Aydın,
2014: 35-44) bilgisayar tuşu kadar yakın hale gelmesi, Google, Yahoo, Yandex vb. gibi arama
motorlarının insanların önüne sanal ortamdaki tüm enformasyonu doğru-yanlış ayırt etmeksizin
sunması, dijital öznenin neye güveneceği, neye inanacağı, hangi bilgi ya da enformasyonu
doğru kabul edeceği sorununa yol açmıştır. Artık herkes bir sorunla karşılaştığında, ilk önce
arama motorlarına başvurmakta, anahtar sözcüklerle sanal ağdaki bilgilere ulaşmaktadır. Sanal
ağlar, neredeyse hemen her olayın kaydının tutulduğu, büyük bir beşeri hafızayı andırmaktadır.
Bu hafızada, her şey büyük bir çeşitlilik içerir, her şey bölük pörçüktür ve karşıt enformasyonlar
yan yana ve bir aradadır. Yaşanan her şey, farklı söylemlerle sanal ağda yerini alır. Söz gelimi
2019 yılında ortaya çıkan günümüzde bile örtük bir biçimde etkisini sürdüren corona virüsüyle
ilgili Google’da bir araştırma yaptığımızda, saniyeler içinde 8.840.000 sonuçla karşı karşıya
kalmaktayız; sonuçlara kabaca bakıldığında, ilgili-ilgisiz, yerli-yersiz birçok enformasyonun
dolaşımda olduğuna tanık olmaktayız. Corona virüsü nasıl ortaya çıktı, nerede ortaya çıktı,
doğal ya da yapay bir virüs mü, kesin tedavi sunan bir aşı bulundu mu-bulunacak mı, piyasaya
sunulan aşıların yan etkileri var mıdır, virüsten nasıl korunabiliriz vb. gibi sorunlar üzerinde,
adeta sosyal ortamda ve sosyal medyada sanal bir enformasyon savaşının yürütüldüğünü
görüyoruz. Örneğin sosyal medya platformlarında yaygınlaşan corona aşılarının kalp krizine ve
felce yol açtığı tarzında söylemlerin, kişilerin aşı yapmaktan çekinmelerine sebep olmasının
yanı sıra yaygınlaşan enfeksiyonel hastalıkların da önüne geçilmesine engel teşkil ettiğini
görmekteyiz. Yine TV ekranlarında sürekli maruz kaldığımız aslında çoğunun ekonomik kaygı
güttüğü falanca şey falanca hastalığa iyi gelir tarzında yapılan haberlerin yaygınlaştığı açıktır.
Corona günlerinde, alkolün corona virüse iyi geldiği söylemleri bir kesim tarafından aşırı alkol
tüketimine sebep olmakla kalmadı, buna bağlı olarak can kayıplarının olduğu sonucunu da
ortaya çıkardı. Bunların yanı sıra virüsün ortaya çıktığı günden beri kaynak olarak Çin
hükümetinin gösterilmesi, Asyalı vatandaşlara yönelik kuşkuların ve nefret söylemlerinin
artmasına sebep olurken, ırkçılığın tekrar gün yüzüne çıkmasına yol açtı. Benzer bir durumun,
diğer hastalıklar, aşılar, sağlık olayları, mucize bitkiler ve uygulamalar, politik sorunlar, çevre
sorunları, dinler, mezhepler vb. için de geçerli olduğu ortadadır. Sanal ortamlarda ve medyada
anılan konulardaki enformasyon anarşizmi, gözden ırak tutulamayacak kadar yaygındır ve
yanlış anlamalara ve yanlış yönlendirmelere çanak tutmaktadır. Söz gelimi Güney Doğu’da
çekilen dizilerde, aşiret teması ekseninde kurgulanan kavgalı, dövüşlü, silahlı, çatışmalı
sahnelerin ön plana çıkarılması, batıda yaşayan insanların, doğuya ve doğu insanına bakışını
etkilemediğini söylemek olanaksızdır. Bu yüzden olsa gerek, bir kişi doğudan batıya ya da
batıdan doğuya göç ettiğinde nelerle karşılaşacağını kestiremiyor. Nitekim aslı olmayan bu tür
durumların kendi sınırlarımız içerisinde dahi ırkçılık kavramının sürekli hale gelmesine neden
olduğunu söylemek mümkündür. Yine günümüzde yüzyılın büyük depremi olarak tarihe geçen
Kahramanmaraş depremiyle ilgili sosyal medyada dolaşan asılsız haberler, depremzedelerin

61
 SADAB
XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE DAVRANIŞ BILIMLERI KONFERANSI
XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES

yanı sıra birçok kişiyi büyük ölçüde etkilemiş ve psikolojik travmalara sebep olmuştur ve
olmaktadır.
Görünen o ki, özellikle kriz anlarında sürekli gündemde tutulmaya çalışılan bunca bilgi
kirliliği, kime ve neye güveneceğimizi belirsizleştirdiği gibi, elbette psikolojik ve sosyolojik
sorunlara da işaret ediyor (Utma, 2022: 40-42). Bununla ilgili California Üniversitesi’nde
yapılan bir araştırmaya göre “sosyal medyanın barındırdığı negatif etkiler arasında dikkat
bozukluğu, bağımlılık, depresyon, narsist kişilik bozukluğu, şizofreni gibi rahatsızlıklar da yer
almaktadır’’ (Sanlav, 2014: 84). Kişilerin sosyal ağlarda yaygınlaşan asılsız haberlerden dolayı
diğerlerine ön yargıyla yaklaşmaları ve kendini güvende hissetmemeleri, yine internetten bir
şey sipariş verirken tedirgin olmaları ve sürekli stres ve kaygı durumuna maruz kalmanın
yarattığı çeşitli sağlık sorunları vb. durumları göz önünde bulunduracak olursak, teknolojinin
kötüye kullanımını önemli bedellerinin olduğunu daha kolay görebiliriz. Bu durumlar, açıkçası
modern insanın dezenformasyon nedeniyle önemli bir epistemik sağlık sorunu yaşadığına işaret
ediyor. Şüphesiz eskilerde kulaktan kulağa şekillenen dedikodu bilgilerinin şimdilerde sosyal
medya ortamına taşınması, çeşitli çıkar odaklarının dezenformasyonları vb. büyük bir epistemik
kriz içinde olduğumuzu göstermektedir.
3. Epistemik Krizi Aşmak İçin Bilgi
Sözü edilen epistemik krizden nasıl çıkacağız? Epistemik sağlığımızı nasıl koruyacağız?
Sanal dünyadaki bunca enformasyon kirliliğinin önüne nasıl geçeceğiz? Öyle sanıyoruz ki,
dijital çağdaki enformasyon kirliliğiyle paralel giden postmodern ve post-truth öznelliklerin ve
göreliliklerin (Güven, 2020: 20-36), hakikat arayışımız konusunu sekteye uğrattığı ortadadır.
Hatta pek çok düşünür ve filozof, hakikat arayışını arkaik bir bakış açısı olarak görmekte, öznel
ve göreli durumlarla yaşamanın tadını çıkarmamıza salık vermektedir. Bazıları, daha ileriye
giderek, nesnel bir bakış açısının yahut nesnel bir perspektifin olmadığını, her söylemin
ideolojik olduğunu, bir tür ideolojiler savaşı içinde yaşadığımızı iddia etmektedir. Bu tür
yaklaşımlar açıkçası, doğruluk ve hakikat iddiası taşıyan bilgilerden vazgeçmemizi talep
etmektedir (Aydın, 2021: 43 vd.).
İnsan, doğruluk ve hakikat iddiasından vazgeçebilir mi? Buna evet demek hiç de kolay
değildir; insan epistemik bir anarşizm içerisinde yaşayamaz; eylemde bulunması gerekir ve
eylem ise doğru inanç ve bilgiyi gerektirir. Bu yüzden denilebilir ki, dijital çağ, nesnel açıdan
doğru bilgiyi yadsıdığı için, eylemleri de tesadüfe yahut öznel keyfiliklere terk eder. Bu aynı
zamanda kolaycı bir yoldur; nesnel ve doğru bilgi edinmek için gerekli olan bir sürü kılı kırk
yaran araştırma sürecinden insanları uzaklaştırır.
Kanımızca, sorunlarla baş etmek için doğru bilgiye ulaşmaktan asla vazgeçemeyecek olan
insanın, bilgi ve bilginin oluşum süreci üzerine, etik bir sorumluluk da üstlenerek yeniden
düşünmesi gerekmektedir. Bu yapılmadığında, insan sorgulamadan inanan bir varlık haline
gelmekle kalmaz, kuşkusuz duyduğu her şeye itibar eden, doğruluğunu bilmeksizin kabullenen
bir varlığa dönüşür. Bu insanın varlık yapısının bir kenara itilmesi demektir. Bizi açmazdan
kurtaracak olan şey “bilgi nedir, herhangi bir şey bilinebilir mi, ne tür şeyleri bilebiliriz ve nasıl
bilebiliriz’’ (Russell, 2021: 135) gibi epistemolojik kökenli sorulara yanıt aramak olacaktır.
İlk olarak bir şeye bilgi diyebilmek için o şeyin “bir süje-obje ilişkisine dayanması, süjenin
gerçekliğe ilişkin sınanabilir bir savda bulunması gerekir. Zira bilgi, gerçekliğe dayalıdır;
öznenin nesneyi bilmesi, tanıması ve çözümlemesi sonucunda ortaya çıkan bir üründür
(Mengüşoğlu, 1992: 47-48). Bu ürün yani bilgi, Platon’dan günümüze,
“gerekçelendirilmiş/kanıtlanmış/haklılaştırılmış inanç” (Durhan, 2019: 36-45) olarak
görülmektedir. Bu bakımdan bir bilgi iddiasının üç koşula dayandığı söylenebilir:

62
 SADAB
XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE DAVRANIŞ BILIMLERI KONFERANSI
XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES

İlk koşul, inanma koşuludur; bu mantıksal bir koşuldur; çünkü x’in öyle olduğunu biliyorum
ama öyle olduğuna inanmıyorum denilemez. Söz gelimi kapının arkasında biri olduğuna
inanıyorsam yalan söylememem gerekir. Zira yalan söylüyorsam o zaman buna
inanmıyorumdur ve bunu bildiğim söylenemez. Aynı şekilde şans eseri kapının dışında biri olsa
da sonuç değişmeyecektir; çünkü yine yalan söylemiş ve doğruluğuna inanmamış bir şeyi ima
etmiş olurum (Musgrave, 1997: 15). Dolayısıyla inanma bilmenin öznel koşulu olarak
gereklidir ama yeterli değildir; çünkü kişiler gerekçesiz ve doğru olmayan pek çok şeye
inanabilirler. Sanal ağ örgüsünde gördüğü her şeyi doğru sayabilirler.
İkinci koşul, doğruluk koşuludur. Yani iddia edilen şey doğru olmalı, gerçeğe uygun olmalı,
doğruluğu garanti altına alınmalıdır. İnsanlar bir şeye inandıkları için onun doğru olduğunu
iddia edebilirler. Söz gelimi kapının arkasında birinin olduğuna inanabilirim; ancak gerçekte
orada kimse yoksa bunu bildiğim söylenemez. Eğer kapının dışında biri olduğunu bilmek
durumundaysam o zaman kapının dışında biri olması gerekir. (Musgrave, 1997: 15). Başka
şekilde ifade etmek gerekirse, inanmak bir şeyin doğru olması için tek başına yeterli değildir
çünkü inancın bilgi olabilmesi için doğru olması gerekir. Fakat Platon’un Menon diyaloğunda
bilginin doğru inançtan daha fazla bir şey olduğu (Platon, 2005: 138-139) söylemini göz önünde
bulundurmak gerekirse, inanma ve doğruluk koşuluna ek bir başka koşul daha gereklidir.
İşte bu üçüncü koşul gerekçelendirme/kanıtlama/haklılaştırma koşuludur. Bilgi iddiası için
bu koşul olmazsa olmazdır. Pritchard’ın belirttiği gibi, bilgi yalnızca doğru inançtan daha kalıcı
olmalıdır; çünkü doğru sanılan inanç kolaylıkla yanlış çıkabilir. Söz gelimi hastasının ne sorunu
olduğunu yazı tura atarak belirleyen ve hastasını gerçekten inceleyerek aynı tanıyı koyan iki
doktor arasındaki fark şudur: İlk doktorun doğru tanıyı koyması tamamen bir tesadüftür ve
yanlış olma ihtimali de bir hayli yüksektir. Zira eğer paranın farklı bir yüzü gelseydi farklı bir
tanı koyacak ve bu tanı yanlış olacaktı. Ancak dikkatli inceleme yapan doktorun koyduğu tanı
için aynı şeyi söyleyemeyiz. Çünkü inancının doğruluğu için sağlam bir takım gerekçeleri söz
konusudur (Pritchard, 2006: 14-15).
Gerekçelerimiz yanlış çıkamaz mı? Gettier’ın (1999: 57) gösterdiği gibi, bu elbette olasıdır,
hatta gerekçemiz yanlış olsa bile, ileri sürdüğünüz iddia doğru da olabilir; o yüzden bilgi iddiası
sürekli eleştirel bakışı, gerekçelerle bilgi iddiası arasındaki ilişkiyi tartışmayı zorunlu kılar. İşte
böylesi bir durumda bu üç koşul, yani inanma, doğruluk ve
gerekçelendirme/kanıtlama/haklılaştırma koşullarıyla birlikte bilgi iddiası sağlam bir temele
dayandırılmış olur. Musgrave şöyle der:
“Bilen kişi, inancını gerekçelendirebilmeli, onun için sebepler verebilmeli, hatta belki
doğruluğunu ortaya koyabilmeli ya da kanıtlayabilmelidir. Bir inanç için sebepler vermekle
onun doğruluğunu ortaya koymak veya kanıtlamak arasında son derece büyük bir fark olduğu
itirazı yapılabilir. Everest'in en yüksek dağ olduğu yönündeki inancımın sebebi olarak Guinness
Rekorlar Kitabı'nı gösterebilir, ama kitapta yer alan ifadenin Everest'in en yüksek dağ olduğunu
kanıtladığını söylemekte tereddüt edebilirim, çünkü ne de olsa kitaplarda hatalar olabilir. Nihai
olmayan sebepler vardır ve böyle sebeplere atıfta bulunduğumuzda bir şeyi kanıtladığımızı ileri
sürmeyiz. Elbette öyle. Ama öte yandan, birçok felsefeci bilginin üçüncü koşulunu çok güçlü
biçimde yorumlamıştır: Bir inancı gerekçelendirmek, onun için nihai nedenler, yani
doğruluğunu ortaya koyan ya da kanıtlayan nedenler göstermektir. Bu felsefeciler tek gerçek
bilginin, kanıtlayabildiğimiz ya da doğruluğunu ortaya koyabildiğimiz inançlardan oluştuğunu
söyler (Musgrave, 1997: 18).
Sıradan insanlar genelde, inanma koşulunu bilgi için yeterli saymakta, doğruluk ve kanıta
bakmaksızın, duyduğu yahut sosyal ağlarda gördüğü her şeyi bilgi olarak görmektedir. Bu

63
 SADAB
XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE DAVRANIŞ BILIMLERI KONFERANSI
XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES

özellikle sağaltıcı yahut korkutucu bir şeyse, inanılma oranı daha da artmaktadır. Duyulan yahut
sosyal ağlarda görülen her şeye eleştirisiz ve sorgusuz inanılıyor olmasını, kolaycılığa ek
olarak, umut ve korku gibi psikolojik fenomenlere bağlamak pek de yanlış olmayacaktır. Çünkü
geleceğe dair umutları yeşerten haberlere, içerisinde bulunduğu durumdan kurtulmanın
derdinde olan bir toplum gözünden bakıldığında, kimin yaptığı, niçin yaptığı, ne amaç güttüğü
tarzında sorunlara da takılmıyor olmasına şaşmamak gerekir. Tıpkı bu dünyadaki varlığının
sona ermesiyle tamamen yok olmayı kabullenemeyen insanlara vaad edilen şelalelerin,
şarapların, bolca yeşilliğin olduğu ve etrafında hurilerin dört döndüğü bir dünyaya sorgusuz
itibar ediyor olması gibi. Bu tarz inançlardan tam olarak kurtulmak mümkün mü, orası elbette
tartışılır bir durumdur; fakat bunu en aza indirgemek mümkün gibi görülüyor. Örneğin özellikle
kriz anlarında sosyal medyada yayınlanan herhangi bir haberin doğru olup olmadığını
anlayabilmek için kimin ve ne amaçla paylaştığına dikkat etmekte, kanıtlarına bakmakta fayda
vardır. Yine o esnada duygu ve inançların bir köşeye bırakılmasının ve habere nötr bir şekilde
yaklaşılmasının, yayınlanan haberin ya da enformasyonun iddiasını kavramada yardımcı
olacağı söylenebilir. Bunların yanında olayla ilgili bağlantı kurulmaya çalışılması ve haberin
kaynağına gidilmesi son olarak da yapılan haberin gerekçesine/kanıtlarına bakılması ve eleştiri
süzgecinden geçirilmesinin de önem arz ettiğini söyleyebiliriz.
4. Sonuç
Kısaca söylemek gerekirse, epistemik sağlığımızı korumanın tek yolu vardır: Her
duyduğumuza inanmamak; duyduğumuz iddiaların kanıtlarına ya da gerekçelerine bakmaktır.
Bu ise özlemsel düşünüşten kurtulup, gerçekçi olmayı, soru sormayı, kuşkulanmayı, analiz
etmeyi, gerekçeler ve kanıtlar aramayı gerektirir. Özlemsel düşünüşün etkisiyle hemen
inanıvermenin kolaylığı düşünüldüğünde, dediklerimizi yapmanın emek gerektirdiği, bir parça
zorluk içerdiği doğrudur. Ne var ki, emek vermeksizin epistemik krizi aşmak, epistemik
sağlığımızı korumak olanaklı değildir. Çözüm açıktır: İnanmaya değil, bilmeye çalışmalıyız;
inanmanın değil, sorgulamanın ve bilmeye çalışmanın en büyük erdem olduğunu akıldan
çıkarmamalıyız.
Ayrıca, sosyal ağı etkin bir biçimde kullanan dijital yahut ağdaş öznelerin, etik sorumluluk
bilincini geliştirmeleri de bir zorunluluktur. Ağdaş özne, enformasyonun hem öznesi, hem
kaynağı hem de tahkik edicisi konumundadır. Burada nesnellik unsurunun çoğu kez göz ardı
edilmesi, ağdaş yahut dijital öznede etik sorumluluk bilincinin gelişmesinin zorunluluğuna
işaret etmektedir.

64
 SADAB
XIII. ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR VE DAVRANIŞ BILIMLERI KONFERANSI
XIII. INTERNATIONAL CONFERENCE ON SOCIAL RESEARCH AND BEHAVIORAL SCIENCES

Kaynakça
Aydın, H. (2021). Eleştirel Aklın Işığında Postmodernizm ve Yansımaları, İstanbul: Sentez
Yayınları.
Aydın, H. (2014). “Yeni Özne: Ağdaş”, Gençlik ve Kültürel Mirasımız, cilt: II, Samsun.
Durhan, G. (2019). “Gettier Problemi Bağlamında Epistemik Gerekçelendirme Anlayışının
Kritiği’’, Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (13).
Gettier, E. (1999). “Gerekçelendirilmiş Doğru İnanç Bilgi midir?”. çev. Sedat Yazıcı.
Felsefeye Giriş içinde. İstanbul. Alfa Yayınları.
Güven, A. (2020). “Hakikatin Yitimi Olarak Post-Truth: Bir Kavramsallaştırma Denemesi”,
İnsan ve İnsan Yayınları, 7 (23).
İnam, A. (2002). “Epistemiyatri Kapısını Açarken", Felsefe Dünyası, sayı: 36.
Musgrave, A. (1997). Sağduyu, Bilim ve Kuşkuculuk (Bilgi Kuramına Tarihsel Bir Giriş), çev.
Pelin Uzay, İstanbul: Göçebe Yayınları.
Mengüşoğlu, T. (1992). Felsefeye Giriş, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Platon. (2005). Menon and Other Dialogues, Translated wih an Introduction and Notes by
Robin Waterfiedl, New York: Oxford University Press.
Pritchard, D. (2006). What Is This Thing Called Knowledge?, Routledge, Oxon.
Russel, B. (2021). Felsefe Sorunları, çev. Vehbi Hacıkadiroğlu, İstanbul: Say Yayınları.
Schmidt, E. ve Cohen, J. (2014). Yeni Dijital Çağ: İnsanların, Ulusların ve İş Dünyasının
Geleceğini Yeni Baştan Şekillendirmek, çev. Ü, Şensoy, İstanbul: Optimist Yayınları.
Sanlav, Ü. (2014).Sosyal Medya Savaşları, İstanbul: Hayat Yayınları.
Şenel, A. (1982). İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geçiş Aşamasında Ekonomik Toplumsal
Düşünsel Yapıların Etkileşimi, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Yayınları.
Utma, S. (2022). Medyada Gerçeklik Algısının Dönüşümü Medya ve Dezenformasyon,
Ankara: İksad Yayın evi.

65