Tüm Bi̇ldi̇rleri̇ni̇ Ki̇tabi Volume I

KARABAKH
III. INTERNATIONAL
Congress of Modern Studies in Social Sciences
and Humanities
"YEAR OF SHUSHA- 2022"
June 7-10, 2022
Karabagh/Azerbaijan
PROCEEDING BOOK
VOLUME-1
Editor
Prof. Dr. Ramazan GAFARLI
ISBN: 978-625-8323-18-4
KARABAKH
III. INTERNATIONAL CONGRESS OF
MODERN STUDIES IN SOCIAL SCIENCES
AND HUMANITIES
June 7-10, 2022 Karabagh/Azerbaijan
Azerbaijan National Academy Of Sciences Folklore Institute

Institute Of Economic Development And Social Studies - IKSAD (Turkey)
Institute Of Linguistics On Behalf Of Amea Generation
Azerbaijan State Pedagogy University
Nahchivan State University
"Nahchivan" University
AMEA Central Scientific Library
PROCEEDINGS BOOK
(Volume-1)
Edited by
All rights of this book belong to IKSAD GLOBAL.

Without permission can’t be duplicate or copied. Authors of
chapters are responsible both ethically and juridically.
IKSAD Publications – 2022 ©
Issued: 01.07.2022
ISBN: 978-625-8323-18-4
CONGRESS ID
KARABAKH
III. INTERNATIONAL CONGRESS OF MODERN STUDIES IN SOCIAL SCIENCES
AND HUMANITIES
ORGANIZATORS
Azerbaijan National Academy Of Sciences Folklore Institute
Institute Of Economic Development And Social Studies -IKSAD (Turkey)
Institute Of Linguistics On Behalf Of Amea Generation
Azerbaijan State Pedagogy University
Nahchivan State University
"Nahchivan" University
AMEA Central Scientific Library
DATE-PLACE
June 7-10, 2022
Karabagh/Azerbaijan
EDITOR
EVALUATION PROCESS
All applications have undergone a double-blind peer review process
TOTAL NUMBER OF PAPERS: 357

THE NUMBER OF PAPERS FROM TURKEY: 61
OTHER COUNTRIES: 294
PARTICIPANT COUNTRIES (12):
Turkey, Azerbaijan, Iran, Indonesia, Russia, China, Kazakhstan, Nigeria, Brazil,

Malaysia, South Africa, Iraq
HONORARY PRESIDENT OF CONGRESS
Prof. Dr. Academic Mukhtar IMANOV - Director of the AMEA Folklore Institute
CHAIRMAN OF CONGRESS
Prof. Dr. Mahire HUSEYNOVA - ADPU Vice-Chancellor of International Relations, Dean
of the Faculty of Philology
CHAIRMAN OF THE ORGANIZING COMMITTEE

Prof. Dr. Ramadan GAFARLI - AMEA Folklore Institute, Dede Korkut Branch and Dede
Korkut Journal Chairman
CONGRESS CHAIRMAN OF THE SCIENTIFIC COMMITTEE ON

LITERATURE AND FOLKLORE
Assoc. Dr. Aziz ALEKBERLI - AMEA Folklore Institute, Member of Parliament
CHAIRMAN OF THE SCIENTIFIC COMMITTEE FOR CONGRESS

PHILOSOPHY
Prof. Dr. Mammad ELİYEV - AMEA. Director of the Central Scientific Library
CHAIRMAN OF THE SCIENTIFIC COMMITTEE ON CONGRESS

LINGUISTICS
Prof. Dr. Nadir MEMMEDLİ - Director of the Linguistics Institute for AMEA Nesimi
ORGANIZING COMMITTEE MEMBER

Prof. Dr. Mustafa TALAS - Nigde Omer Halisdemir University
ORGANIZING COMMITTEE MEMBER

Prof. Dr. Necati DEMİR - Gazi University
GENERAL COORDINATOR
Elvan CAFEROV
CONFERENCE SCIENTIFIC COMMITTEE

Assoc. Dr. Aziz ALEKBERLİ - AMEA Folklore Institute, Member of Parliament
Prof. Dr. Academic Möhsün NAĞISOYLU - Linguistics Institute on Behalf of AMEA
Prose
Prof. Dr. Sevinc ALIYEVA - Director of the Monitoring Center of the State Language
Commission (Azerbaijan)
Prof. Dr. Seyfeddin RZASOY -AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Mirvari ISMAYILOVA - Azerbaijan State Pedagogical University
Prof. Dr. Ismayil KAZIMOV - Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Prof. Dr. Efzeleddin ASKEROV - AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Meherrem KASIMLI- AMEA Literary Institute on behalf of Nizami Ganjavi
Prof. Dr. Mammed ALİYEV - Literary Institute on behalf of AMEA Nizami Ganjavi
Prof. Dr. Almaz HASANKIZI - AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Islam SADIK - AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Metanet ABBASOVA - AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Ağaverdi HALIL - AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Seher ORUCOVA - Baku State University
Prof. Dr Yegane ISMAYILOVA - Baku State University
Prof. Dr. Alfiye YUSUPOVA - Kazan Federal University of Tatarstan
Prof. Dr. Firdaus KHISAMITDINOVA - Russian Bashkortostan Academy of Sciences
Prof. Dr. İlhami CAFEROV - Linguistics Institute for AMEA Prose
Prof. Dr. Gulzar İBRAHİMOVA - Baku Eurasia University
Prof. Dr. Muntazir MEHDI - Pakistan University of Modern Languages
Prof. Dr. Rüstem KAMAL - Neft ve Senaye University
Prof. Dr. Merziyye NECEFOVA- AMEA Literary Institute on behalf of Nizami Ganjavi
Assoc. Dr. Nazile ABDULLAZADE - Azerbaijan State Pedagogical University
Professor of ADPU Hacer HUSEYINOVA - ADPU, Faculty of Philology
Assoc. Dr. Serhan HAVERİ- AMEA Board of Directors
Assoc. Dr. Sefa KARAYEV- AMEA Advisory Board
Assoc. Dr. Zümrüt MENSIMOVA- AMEA Registrar's Office
Assoc. Dr. Aynur HALİLOVA - Literary Institute on behalf of AMEA Nizami Ganjavi
Assoc. Dr. Gülnar SAMEDOVA - AMEA, Institute of Economics
Assoc. Dr. Getibe GULİYEVA - Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Assoc. Dr. Terane ŞÜKÜRLÜ - Linguistics Institute on Behalf of AMEA Prose
Assoc. Dr. Elçin İBRAHİMOV - Linguistics Institute on Behalf of AMEA Prose
Assoc. Dr. Zamig TEHMEZOV - Linguistics Institute for AMEA Prose
Assoc. Dr. Firuz SIBGAYEVA - Kazan Fedaeral University of Tatarstan
Assoc. Dr. İrade KERİMOVA - Azerbaijan State Pedagogical University
Assoc. Dr. Gönül SAMEDOVA - Azerbaijan State Pedagogical University
Assoc. Dr. Shehla KULIYEVA - AMEA. Central Scientific Library
Assoc. Dr. Mammedeli BABAŞLI - AMEA, Institute of Religious Studies
Assoc. Dr. Ruslan ABDULLAYEV - Azerbaijan National Academy of Sciences, Linguistics
Institute
Assoc. Dr. Father MUHARREMLI - Linguistics Institute on Behalf of AMEA Generation
Assoc. Dr. Aynel MEŞEDİYEVA - Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Dr. Terane NAĞIYEVA - Azerbaijan State Pedagogical University
Dr. Arzu MEMMEDHANLI- AMEA Registrar's Board
Dr. Dilshoda MUBAREKOVA - Tashkent State University
Dr. Reyhan CAFEROVA - AMEA. Central Scientific Library
Dr. Ragif HÜSEYNOV - Hungary Tomari Pal University, İKSAD Hungary Coordinator
Dr. Mustafa Latif EMEK- IKSAD Institute
Elvan CAFEROV General Coordinator- Azerbaijan State Pedagogical University
Günel MUSAYEVA - AMEA, Institute of Caucasianism
Mübariz GÖYÜŞLÜ - AMEA, Director of MEK International Relations Branch
Günel EHEDOVA - Head of AMEA, MEK Innovative Projects and Methodology Taminat
Branch
CONFERENCE SCIENTIFIC COMMITTEE

Academic Kemal ABDULLA - On Behalf of AMEA Nesimi, Institute of Linguistics,
Turkology Journal Editor-in-Chief
Prof. Dr. İsmail MEMMEDLİ- Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Prof. Dr. Mayıl ASKEROV- Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Prof. Dr. Sayali SADIGOVA- Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Prof. Dr. Kamile Veliyeva- Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Prof. Dr. Gara MEŞEDİYEV- Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Prof. Dr. Gezenfer KAZIMOV- Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Prof. Dr. Seyfeddin RZASOY- AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. İsmail KAZIMOV- Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Prof. Dr. Mirvari ISMAYILOVA- Azerbaijan State Pedagogical University
Prof. Dr. Efzeleddin ASKEROV- AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Almaz HASANKIZI- AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Islam SADIK- AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Metanet ABBASOVA- AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Ağaverdi HALIL- AMEA Folklore Institute
Prof. Dr. Seyfeddin KANIYEV- AMEA Folklore Institute
Prof. Dr Seher ORUCOVA- Baku State University
Prof. Dr. Yeganə İSMAİLOVA- Baku State University
Prof. Dr. Amanbay MOLDIBAEV- Taraz State Pedagogy University
Prof. Dr. Dilorom SALAHİY- Samarkand State University
Prof. Dr. Akmaral SARGIKBAEVA- Al Farabi Kazakh National University
Prof. Dr. İbrahim HAQQULOV- Uzbekistan Science Academy
Prof. Dr. Mehmet Şükrü GÜZEL- Center for Peace and Reconcilation, Sweden
Prof. Dr. Alfiye YUSUPOVA- Tatarstan Federal University of Kazan
Prof. Dr. Merziyye NECEFOVA- AMEA Literary Institute on behalf of Nizami Ganjavi
Prof. Dr. Vügar AHMED- AMEA Literary Institute on behalf of Nizami Ganjavi
Doctor of Philology Elmler, Dosent Hacer HUSEYINOVA-ADPU Faculty of Philology
Elmler Doctor of Philology Elnare AKIMOVA- AMEA Literary Institute on behalf of
Nizami Ganjavi
Doctor of Philology, Islam KARİBLI - AMEA Literary Institute on behalf of Nizami
Ganjavi
Mahire KULIYEVA, doctor of philology, Literary Institute on behalf of Nizami Ganjavi
Assoc. Dr. Mammedeli BABAŞLI - AMEA, Institute of Religious Studies
Assoc. Dr. İrade KERİMOVA- Azerbaijan State Pedagogical University
Assoc. Dr. Gönül SAMEDOVA- Azerbaijan State Pedagogical University
Assoc. Dr. Aynur HALİLOVA- AMEA Literary Institute on behalf of Nizami Ganjavi
Assoc. Dr. Şehla KULIYEVA- AMEA. Central Scientific Library
Assoc. Dr. Ruslan ABDULLAYEV- Linguistics Institute on Behalf of AMEA Prose
Assoc. Dr. Kifayet İMAMGULİYEVA- Institute of Linguistics in the Name of AMEA
Prose
Assoc. Dr. Ayten ALLAHVERDİYEVA- Institute of Linguistics in the Name of AMEA
Prose
Assoc. Dr. Ayten BEYLEROVA- Institute of Linguistics in the Name of AMEA Prose
Assoc. Dr. Aynur GEDIMALIYEVA-AMEA Graduate School of Linguistics
Assoc. Dr. Institute of Linguistics in the Name of Elnare ELİYEVA-AMEA Prose
Assoc. Dr. Tehmine İSMAYILOVA-AMEA Graduate School of Linguistics
Assoc. Dr. Sevinc MEMMEDOVA- Linguistics Institute on Behalf of AMEA Prose
Assoc. Dr. Eşgane BABAYEVA- AMEA Institute of Literature on behalf of Nizami
Ganjavi
Assoc.Dr.F. Gul Kocsoy - Ataturk University
Dr. Reyhan CAFEROVA - AMEA. Central Scientific Library
Dr. Aygun MEHERREMOVA- Baku State University
Dr. Gulshen MEHERREMOVA- Azerbaijan University of Languages
Dr. Ragif HÜSEYNOV- Hungary Tomari Pal University, İKSAD Hungary Coordinator
PHOTO GALLERY
KARABAKH
III. INTERNATIONAL CONGRESS of Modern
Studies in Social Sciences and
Humanities
CONGRESS PROGRAM
Online (with Video Conference) Presentation
Meeting ID: 811 8315 9898

Passcode: 255696
Join Zoom Meeting

https://us02web.zoom.us/j/81183159898?pwd=RElIcnJ5eVJyc1RmSkRvVG00S3VRUT09
PARTICIPANT COUNTRIES (13):

Turkey, Azerbaijan, Iran, Indonesia, Russia, China, Kazakhstan, Nigeria, Brazil,
Malaysia, South Africa, Iraq, Ukraine
KARABAKH III. INTERNATIONAL CONGRESS OF MODERN STUDIES IN SOCIAL SCIENCES AND HUMANITIES
CONGRESS PROGRAM
ÖNEMLİ, DİKKATLE OKUYUNUZ LÜTFEN / IMPORTANT, PLEASE READ CAREFULLY
Önemli, Dikkatle Okuyunuz Lütfen

 Kongremizde Yazım Kurallarına uygun gönderilmiş ve bilim kurulundan geçen bildiriler için online (video konferans sistemi
üzerinden) sunum imkanı sağlanmıştır.
 Online sunum yapabilmek için https://zoom.us/join sitesi üzerinden giriş yaparak “Meeting ID or Personal Link Name” yerine
ID numarasını girerek oturuma katılabilirsiniz.
 Zoom uygulaması ücretsizdir ve hesap oluşturmaya gerek yoktur.
 Zoom uygulaması kaydolmadan kullanılabilir.
 Uygulama tablet, telefon ve PC’lerde çalışıyor.
 Her oturumdaki sunucular, sunum saatinden 15 dk öncesinde oturuma bağlanmış olmaları gerekmektedir.
 Tüm kongre katılımcıları canlı bağlanarak tüm oturumları dinleyebilir.
 Moderatör – oturumdaki sunum ve bilimsel tartışma (soru-cevap) kısmından sorumludur.
Dikkat Edilmesi Gerekenler- TEKNİK BİLGİLER
 Bilgisayarınızda mikrofon olduğuna ve çalıştığına emin olun.
 Zoom'da ekran paylaşma özelliğine kullanabilmelisiniz.
 Kabul edilen bildiri sahiplerinin mail adreslerine Zoom uygulamasında oluşturduğumuz oturuma ait ID numarası
gönderilecektir.
 Katılım belgeleri kongre sonunda tarafınıza pdf olarak gönderilecektir
 Kongre programında yer ve saat değişikliği gibi talepler dikkate alınmayacaktır
IMPORTANT, PLEASE READ CAREFULLY

 To be able to attend a meeting online, login via https://zoom.us/join site, enter ID “Meeting ID or Personal Link Name” and
solidify the session.
 The Zoom application is free and no need to create an account.
 The Zoom application can be used without registration.
 The application works on tablets, phones and PCs.
 The participant must be connected to the session 15 minutes before the presentation time.
 All congress participants can connect live and listen to all sessions.
 Moderator is responsible for the presentation and scientific discussion (question-answer) section of the session.
Points to Take into Consideration - TECHNICAL INFORMATION

 Make sure your computer has a microphone and is working.
 You should be able to use screen sharing feature in Zoom.
 Attendance certificates will be sent to you as pdf at the end of the congress.
 Requests such as change of place and time will not be taken into consideration in the congress program.
Before you login to Zoom please indicate your name_surname and HALL number,
exp. Hall-1, Ali ÖZDEMİR
Meeting ID: 811 8315 9898

Passcode: 255696
CONGRESS PROGRAM
ONLINE PRESENTATIONS
08.06.2022
BAKU LOCAL TIME Meeting ID: 811 8315 9898
14:00-16:30 | Session-1,Hall-1 Passcode: 255696
HEAD OF SESSION: Ms Santa Stopniece
AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

R. Nia MAROTINA
Faculty of Economics and
Hendri Hermawan CREATIVITY AND INNOVATION
Islamic Business IAIN
ADINUGRAHA ECONOMY IN INDONESIA
Pekalongan
SUSMININGSIH
Azam RIVANI
Faculty of Economics and OPTIMIZATION OF ZAKAT, INFAQ AND
Hendri Hermawan
Islamic Business IAIN ALMS COLLECTION THROUGH FINTECH
ADINUGRAHA
Pekalongan CROWDFUNDING IN INDONESIA
AM. M HAFIDZ MS
Ika MASRUROH Faculty of Economics and
HALAL TOURISM INDUSTRY IN
Hendri Hermawan Islamic Business IAIN
INDONESIA
ADINUGRAHA Pekalongan
Nur Khodirotul Jannah
Faculty of Economics and CREATIVE CITY CONCEPT
Hendri Hermawan
Islamic Business IAIN DEVELOPMENT STRATEGY IN
ADINUGRAHA
Pekalongan INDONESIA
Susminingsih
Grozny State Petroleum REASONS FOR THE DEVELOPMENT OF
Vorobyov A.E.
Technical University, Russia MODERN SMART MEDICINE
PhD of Intercultural
Communication (dual citizen
WORKSHOPS OUTDOORS: MEANS OF
of Latvia and Finland)
Ms Santa Stopniece RESTORATION AMIDST COVID-19
Vice Dean of Foreign Affairs
ONLINE MODE
Suzhou Polytechnic Institute
of Agriculture (China)
EFFECT OF COVID-19 PANDEMIC ON
Fumitaka Furuoka Asia-Europe Institute,
THE FOOD-DELIVERY INDUSTRY AND
Beatrice Lim Universiti Malaya, 50603,
OLIGOPSONY IN MALAYSIA: A LESSON
Khairul Hanim Pazim Malaysia
FROM CHINA
CONSUMER BEHAVIOUR IN ON-
Yosuke Uchiyama
DEMAND APPLICATION-BASED GIG
Rohayati Binti Paidi University of Malaya, Malaysia
ECONOMY OPERATIONS: A
Elayaraja A/L Aruchunan
CONCEPTUAL FRAMEWORK
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-
ЖАҢЫЛТПАШЫҢ ТӘЛІМДІК ЖӘНЕ
Даутұлы Т. дың докторанты, Алматы,
ТӘРБИЕЛІК РӨЛІ
Қазақстан
CONGRESS PROGRAM
08.06.2022
HEAD OF SESSION: Assist. Prof. Zülkif YALÇIN

THE PLACE AND ROLE OF
Murtaza AHMADİ Kırşehir Ahi Evran University,
AFGHANISTAN IN INTERNATIONAL
Prof. Dr. Nur ÇETİN Kırşehir, Türkiye
DRUG TRADE
İrem Mihrab Şahin İstanbul Ticaret University, DIGITALIZATION AND ITS IMPACT ON
M. Bedri Mermutlu İstanbul, Türkiye SOCIETY
Istanbul Ticaret University, REPRESENTATION OF SYRIAN
Halil KAYA
Istanbul, Turkey REFUGEES IN THE TURKISH PRESS
Aydan GÜLMEZ EFFECT OF TEKNOSTRES ON FINANCIAL
Munzur University
Assist. Prof. Zülkif YALÇIN ADVISORS
A RESEARCH ON FINANCIAL ADVISOR'S
Berkan ÖZGÜREL PERCEPTION OF THE DIFFERENCES
Munzur University
Assist. Prof. Zülkif YALÇIN BETWEEN INDEPENDENT AUDIT AND
APPROVAL AUDIT
AZƏRBAYCAN IQTISADIYYATINDA
İsmayılova Ləman Rafiq qızı
Odlar Yurdu University BIZNES RISKLƏRI VƏ ONUN IDARƏ
Əliyeva Hafizə Zirəddin qızı
OLUNMASI MEXANIZMI
FIGHT AGANIST WITH HUMAN

Zafer AKIN Ağrı İbrahim Çeçen University
TRAFFICKING
RESEARCH ON THE FACTORS OF

İstanbul University, İstanbul, REGIONAL DEVELOPMENT IN
Şəmsi Əfəndizadə
Türkiye AZERBAIJAN. THE ROLE OF BANKS IN
REGIONAL DEVELOPMENT
Rabia YENER BEÇET İstanbul Ticaret University, THE INFLUENCE OF THE MEDIA ON
M. Bedri Mermutlu İstanbul, Türkiye THE FEBRUARY 28 POSTMODERN COUP
THE ROLE OF SPECIAL ECONOMIC
Qərbi Kaspi Universiteti
ZONES IN THE SETTLEMENT,
(WCU), İqtisadiyyatı fakültəsi,
Xasay CAHANGİROV REINTEGRATION AND ECONOMIC
Doktorantura bölməsi, Bakı,
DEVELOPMENT OF THE LIBERATED
Azərbaycan
TERRITORIES
CONGRESS PROGRAM
08.06.2022
HEAD OF SESSION: Assoc. Prof. Dr. Mahmudova Guney

İNFORMASİYA SİYASƏTİNİN
Aytekin Zeynalova Baku State University FORMALAŞMASI VƏ TƏHLÜKƏSİZLİK
MEYARI
Agaeva Nigar Ikram gizi AZERBAIJAN HAS RESTORED ITS
Baku State University
Mammadova Gunay Samad HISTORICAL INTEGRITY
Sadigova Afaq THE PRESS AS A POLITICAL CULTURAL
Mahmudova Guney FACTOR OF SOCIETY
Araş. Gör. Dr. Fikret YALIN
Osmaniye Korkut Ata WEAVING ARTISTS USING
Doç. GONCA KARAVAR
University, Osmaniye, Türkiye PHOTOGRAPHS IN THEIR WORKS
Prof. OYA SİPAHİOĞLU
ADMINISTRATIVE AND POPULATION
Assist. Prof. Dr. Taner
Iğdır University, Iğdır, Turkey STRUCTURE OF ÇORUH PROVINCE
AYDIN
(1933-1936)
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI VƏ
Qərbi Kaspi University, Bakı,
Zümrüd Nuriyeva MACARISTAN ARASINDA MƏDƏNİYYƏT-
Azərbaycan
HUMANİTAR SAHƏDƏ ƏMƏKDAŞLIQ
IN THE TRADITIONAL ARTS OF TWO
Süleyman Demirel University,
Assoc. Prof. Dr. Serap ÜNAL STATES AND ONE NATION FROM
Türkiye
PROBLEM TO SOLUTION
IMAGE AND REPUTATION
Erdal BİLİCİ MANAGEMENT IN DADA QORGUD
Sakarya University
Assoc. Prof. Dr. Simge ÜNLÜ DOCUMENTARIES: THE CASE OF TRT
AVAZ
The tutor of Sumgayit State INFORMATION TELECOMMUNICATION
Gurbanova Lala Isbat University, Sumgayit, TECHNOLOGIES IN THE TERRITORIES
Azerbaijan LIBERATED FROM OCCUPATION
PERSONAL PUBLIC RELATIONS
Assoc. Prof. Dr. Simge ÜNLÜ
Sakarya University ANALYSIS OF TOMRİS, THE FIRST
Lütfiye YAŞAR
FEMALE RULER
AZƏRBAYCANDA TƏBİƏTİ MÜHAFİZƏ
Azərbaycan Dövlər Pedaqoji
İ.Ə.Qəribova ÜZRƏ BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ VƏ
Universiteti
ƏMƏKDAŞLIQ
CONGRESS PROGRAM
09.06.2022
HEAD OF SESSION: Lect. Vasyl PUZANOV

ANALYSIS OF HISTORICAL ROOTS
Knowledge of Master of REASONS OF PUTIN'S ATTACK ON
Vorya Shabrandi International Relations UKRAINE IN THE FRAMEWORK OF
University of Guilan Iran REALISM THEORY (NEW REALNESS)
INTERNATIONAL RELATIONS
PUTIN'S ATTACK ANALYSIS TO UKRAINE
Knowledge of Master of
IN THE FRAMEWORK OF REALISM
Vorya Shabrandi International Relations
THEORY OF INTERNATIONAL
University of Guilan Iran
RELATIONS
MICRO-SAVING BASED CO-OPERATIVE
Md. Nazmul Hossain RUDN University, Moscow, INVESTMENT TO ACCELERATE THE
Abbas Raheem Salih Russia SMES AND IMPROVE THE POVERTY
CONDITION IN BANGLADESH
Assistant Professor, Campus SUSTAINABLE TOMORROW: ROLE OF
Law Centre, Faculty of Law, WOMEN IN STRENGTHENING ESG
Dr. Arti Aneja
University of Delhi, New Delhi, (ENVIRONMENTAL, SOCIAL AND
India GOVERNANCE)
Zaporizhzhia National MODERN USE OF FLASHCARD
Lect. Vasyl PUZANOV University, Zaporizhzhia, METHODS FOR LEARNING FOREIGN
Ukraine LANGUAGES
Associate Professor,
Department of Persian
Dr. Farideh Davoudi REPRESENTATION OF THE CONCEPT OF
Language and Literature,
Moghadam HAPPINESS IN RUMI'S WORKS
Shahed University, Tehran,
Iran.
Department of Education
Aamna Saleem Khan
Abdul Wali Khan University FUTURE OF COMPUTER SCIENCE
Irshad Ullah
Mardan
CONGRESS PROGRAM
09.06.2022
HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Mustafa KARABULUT

LONGING FOR AZERBAIJAN IN RAMIZ
Muharrem ARAS Iğdır, serbest araştırmacı
OZLER'S POEMS
Prof. Dr. Mustafa THE PERCEPTION OF THE MOTHER IN
Adıyaman University
KARABULUT AHMET HAŞİM'S POEMS
A REWIEV OF MURAT KÖMÜR’S STORM
Muğla Sıtkı Koçman
Ulduza ADIGOZALOVA WARRIORS 2- MONSTER FANTASY
University, Muğla, Türkiye
NOVEL
“ALQORİTMLƏŞDİRMƏNİN ƏSASLARI”
Səadət Mazanova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji MÖVZUSUNUN KOLLEKTİVLƏ İŞ
Leyla Həmidova Universiteti METODLARI İLƏ TƏDRİSİ SOSİALLAŞMA
VASİTƏSİ KİMİ
THE IMPORTANCE OF MANNA COUNTRY
Tekirdağ Namık Kemal
Seher Selin ÖZMEN IN FOREIGN POLITICS OF THE URARTU
University
STATE
RECONSIDERING THE NATION STATE:
REINCREASED EFFECTIVENESS OF
Selim KARYELİOĞLU Karadeniz Teknik Üniversitesi
NATION-STATES IN THE CONTEXT OF
NEW DEVELOPMENTS IN THE WORLD
Y.T.KRUSHINSKY'S MISSION TO THE

Saida Hasanova Baku State University
AZERBAIJAN SAFAVIDS STATE
Nahçıvan Devlet Üniversitesi, THE MIGRATION OF ARMENIANS TO

Erdal SEZGİ
Genel Türk Tarihi Bölümü REVAN
AMEA Nizami Gəncəvi adına,
IDEAS OF NATIONAL INDEPENDENCE IN
F.ü.f.d Göyərçin Abidqızı Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı
THE CREATIVITY OF M.A.RASULZADE
muzeyi
CONGRESS PROGRAM
09.06.2022
HEAD OF SESSION: Dosent Firudin Rzayev

Assoc. Prof. Dr. Kamala Ağrı İbrahim Çeçen University, “THE KHOJALY MASSACRE THROUGH
Tahsin KERIMOVA Agri, Turkey THE EYES OF THE KARABAKH PEOPLE”
AMEA Şəki Regional Elmi SHEKI UYEZD IN THE 20-30S OF THE XX
Rahim Həsənov
Mərkəzi CENTURY. SHEKI UPRISING
SOCIO-ECONOMIC STRUCTURE OF
Assist. Prof. Dr. Mustafa Karamanoglu Mehmetbey BADEMLI VILLAGE IN ALADAĞ
DURDU University, Karaman, Turkey DISTRICT IN THE MIDDLE OF THE 19TH
CENTURY
AMEA Naxçıvan Bölməsi,
ANCIENT TURKISH COUNTRY SHUSHA
İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat
Firudin Rzayev WHICH HIS HISTORY STANDS VI-III
İnstitutu, Onomastika
MILLENNIUM B.C.
şöbəsinin müdiri
QARABAĞDA MƏHV EDİLƏN
Asadova Ayten Vagif Sumgait State University MUZEYLƏRİMİZİN YENİDƏN BƏRPASI
VƏ TARİXİ İRSİMİZİN TƏBLİĞİ
QARABAĞ XANLIĞI DÖVRÜNDƏ
Elnara MADATOVA İstanbul University
SARAYLAR
ASPU, senior teacher of
Aghayeva Sevda Aydın kızı DEAR SHUSHA, YOU ARE RFEE!
Foreign Language Centre
THE EFFECTS OF TURKEY'S OPEN-DOOR
Mustafa ECE
Gaziantep University POLICY ON TURKEY-EUROPEAN
Mesut ŞÖHRET
RELATIONS
CONGRESS PROGRAM
09.06.2022
HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Dr. Morakeng Edward Kenneth Lebaka

L.N. Gumilyov Eurasian ADAPTATION OF IMMIGRANTS FROM
Orynbekov K.S.
National University, MUSLIM COUNTRIES AS A SECURITY
Turkhanova A.Z.
Kazakhstan FACTOR IN WESTERN EUROPE
CONTINUITY OF THE WORKS OF THE
Prof. Dr. Zh. Beristen T. Zhurgenov Kazakh National ARTIST-JEWELER ESTAI DAUBAYEV
Dautov N. Academy of Arts WITH THE KAZAKH NATIONAL
CULTURE
Beristen Zhanarbek Al-Farabi Kazakh National
CULTURAL AND SOCIAL FACTORS OF
Magzhan Sarybayev University, Almaty,
GRAPHIC DESIGN DEVELOPMENT
Turgaliev Kuandyk Kazakhstan
MESOPOTAMIAN MYTH OF CREATION
Zahraa Muthana University of Wasit & IN ANDREW MATHEWS’ MARDUK THE
Ansam Yaroub Khyoon University of Baghdad MIGHTY: AND OTHER STORIES OF
CREATION (1997)
COMPETENCY IMPROVEMENT NEEDS
Uloh-Bethels, Annah C. OF ENGLISH LANGUAGE TEACHERS FOR
University of Nigeria Nsukka,
Mbegbu, Chekwube C. EFFECTIVE TEACHING AND
Enugu State Nigeria
Menakaya, Cherechi M. PRODUCTION OF SECONDARY SCHOOL
GRADUATES SKILLED IN WRITING
Universidade Estadual De RITUAL STUDIES AS A STRATEGY OF
RAFAEL LOPES BATİSTA
Mato Grosso Do Sul (Uems), RESISTANCE TO THE CULTURE OF
MARSIEL PACIFICO
Campo Grande, Brazil ATTENTION DEFICIT
ENHANCING THE SOCIAL, SPIRITUAL
University of Zululand –
AND MORAL CONCERNS OF THE
KwaDlangezwa Campus;
Prof. Dr. Dr. Morakeng COMMUNITY THROUGH
Faculty of Humanities & Social
Edward Kenneth Lebaka RATIONALIZING MYRIADS OF BAPEDI
Sciences, Department of
MUSIC GENRES: THE CASE OF
Creative Arts, South Africa
MAKGAKGASA MUSICAL ARTS
CONGRESS PROGRAM
09.06.2022
HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Orhan KÜÇÜK

Erol TAŞ
DEVELOPMENT OF BIOTECHNOLOGY
Tülin HÜNDÜR
Ordu University, Ordu, Turkey ACHIEVEMENT TEST FOR SCIENCE
Meral ÇELİKOĞLU
TEACHERS
Hacı Mehmet YEŞİLTAŞ
Tülin HÜNDÜR INVESTIGATION OF THE STUDIES
Hacı Mehmet YEŞİLTAŞ PUBLISHED BETWEEN 2012-2022 ON
Ordu University, Ordu, Turkey
Meral ÇELİKOĞLU THE USE OF VIRTUAL LABORATORY IN
Erol TAŞ SCIENCE EDUCATION
EXAMINATION OF SIXTH-GRADE
Uludag University, Bursa, STUDENTS' PROCESS OF CREATING THE
Nurgul BUTUNER Turkey KNOWLEDGE OF THE PARALLELING
Jale IPEK
Ege University, İzmir, Turkey FIELD ACCORDING TO THE RBC+C
MODEL: A TEACHING EXPERIMENT
EVALUATION OF THE MATHEMATICS
Nurgul BUTUNER
TEACHING PROCESS IN THE PANDEMIC
Menekse Seden TAPAN Uludag University, Bursa,
PERIOD WITHIN THE FRAMEWORK OF
BROUTIN Turkey
SECONDARY SCHOOL TEACHERS'
Gul KALELI YILMAZ
OPINIONS
Tuba YENİL
Çiğdem ARSLAN Bursa Uludağ University, PRE-SERVICE MATHEMATIC TEACHERS’
Menekşe Seden TAPAN Bursa, Turkiye VIEWS ON THE MIND MAP
BROUTIN
EXAMINATION OF MIND MAP
Tuba YENİL Bursa Uludağ University,
EVALUATION RUBRICS CREATED BY
Çiğdem ARSLAN Bursa, Turkiye
PROSPECTIVE MATHEMATIC TEACHERS
Sakarya University of Applied DETERMINING THE IMPORTANCE OF
Prof. Dr. Orhan KÜÇÜK Sciences, Sakarya, TÜRKİYE LIMITLESS IMPROVEMENT AND
Mohammed MOHAMMED SERVICE QUALITY FACTORS: A STUDY
Baghdad University, IRAK AT BAGHDAD UNIVERSITY
DETERMINING THE IMPORTANCE
Sakarya University of Applied LEVEL OF HEALTH EFFECT THEORY
Prof. Dr. Orhan KÜÇÜK
Sciences, Sakarya, TÜRKİYE FACTORS IN ENTREPRENEURSHIP: THE
CASE OF AZERBAIJAN
Kırıkkale University, Kırıkkale,

Hüseyin Miraç Pektaş Turkey DESIGNING AN INQUIRY-BASED STEM
Sevilay Karamustafaoğlu ACTIVITY: EXAMPLE OF FORCE AND
Orhan Karamustafaoğlu Amasya University, Amasya, MOTION
Turkey
Kırıkkale University, Kırıkkale, EXAMINATION OF CHEMISTRY
Hüseyin Miraç Pektaş Turkey PROSPECTIVE TEACHERS'
Sevilay Karamustafaoğlu
Amasya University, Amasya, QUALIFICATIONS TO PREPARE
Orhan Karamustafaoğlu
Turkey CONCEPTUAL CHANGE TEXTS
CONGRESS PROGRAM
09.06.2022
HEAD OF SESSION: Dosent Kəmalə Rüstəm qızı Quliyeva

ÜNSİYYƏT PROSESİNDƏ QARŞILIQLI
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
Ülviyyə Akif qızı Əfəndiyeva ANLAMA VƏ ONUN QURULMASININ
Universiteti
MƏRHLƏLƏRİ
CÜMLƏ MƏTN DİLÇİLİYİNİN OBYEKTİ
Rəhimova Gulnara Sahib qizi Azərbaijan Tibb Universiteti
KİMİ
ABOUT THE WORD FORMATION IN
Qadaşova Aybəniz Azik Qizi Azərbaijan Tibb Universiteti
TURKIC LANGUAGES
AZƏRBAYCAN VƏ İBRİ DİLLƏRİNDƏ
Azerbaycan Milli Bilimler TABELİ VƏ TABESİZ MÜRƏKKƏB
Xuraman Hacıyeva
Akademisi CÜMLƏLƏRİN ƏSAS LİNQVİSTİK
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
AMEA Məhəmməd Füzuli
ƏRƏB DİLÇİLİYİNDƏ ƏRƏBLƏRLƏ
Zaur Hacıyev adına Əlyazmalar İnstitutu,
YANAŞI QEYRİ-ƏRƏBLƏRİN ROLU
böyük elmi işçi
Universitetinin Şəki filialı, SÜRƏTLİ OXU NƏDİR VƏ ONU NECƏ
Dilarə Kərimova
Filologiya, Xarici dil UĞURLA ÖYRƏNMƏK OLAR?
müəllimliyi, Şəki, Azərbaycan
Aynurə Murad Qızı Azərbaycan Dövlət İqtisad
YERLİ DİLLƏRİN QORUNMASI
Manafova Universiteti
Kəmalə Rüstəm qızı Quliyeva ADPU-nun ümumi pedaqogika ŞUŞADA İLK ANA DİLİ MƏKTƏBİ
Turan Məhərrəmbəy
Milli Aerokosmik Agentliyinin LƏNKƏRAN BÖLGƏSİNİN İQLİMİNİN
ƏHMƏDLİ
Xüsusi Konstruktor Texnoloji KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARINA
Elmira RƏHMƏTZADƏ
Bürosu TƏSİRİ
Gülər ƏLİYEVA
SHUSHA, THE CULTURAL CAPITAL OF
Azerbaijan Tourism and
AZERBAIJAN, AS SKETCHED BY
Assoc. Prof. Gunay Gafarova Management University,
RUSSIAN ARTISTS OF THE 19th
Azerbaijan, Baku
CENTURY
Assoc.Prof. Sevinj
Azerbaijan State Pedagogical USING PROGRAMMING LANGUAGE IN
Jabrayilzadeh
University EDUCATION OF PRIMARY SCHOOL
Khuraman Alieva
CONGRESS PROGRAM
09.06.2022
HEAD OF SESSION: Assist. Prof. Dr. Serkan GÖKALP

A VIEW OF TURKISH LANGUAGE AND
Marmara Universty, Istanbul,
Şükrü OLCAY LITERATURE EDUCATION IN HIGH
Turkey
SCHOOLS FROM TEACHERS' EYES
EXAMINATION OF ATTACHMENT
Çanakkale Onsekiz Mart
Hanife AKGÜL INJURIES OF MARRIED INDIVIDUALS IN
Universty, Çanakkale, Türkiye
TERMS OF VARIOUS VARIABLES
INVESTIGATION OF INDIVIDUALS
LEVELS OF FORGIVENESS, SELF-
Çanakkale Onsekiz Mart
Hanife AKGÜL SENSITIVITY AND SUBJECTIVE
Universty, Çanakkale, Türkiye
WELLNESS IN TERMS OF VIOLENT
DIGITAL GAME PLAYING
Azerbaijan State University of CULTURAL AND HISTORICAL
Nigar İmaməliyeva
Economics MONUMENTS SHUSHA
Melisa Demirkan
Dilara Zeynep Ulusan
Senem Nur Özçelik INVESTIGATION OF ACADEMIC
Fatma Nur Dolu MOTIVATION LEVELS OF UNIVERSITY
Konya Gıda ve Tarım
Dr. Öğr. Üyesi Hatice Deniz STUDENTS IN TERMS OF FAMILY
Üniversitesi, Konya, Türkiye
Günaydın BELONGING AND VARIOUS VARIABLES
Dr. Öğr. Üyesi Gökce Gürdil DURING THE COVID-19 PANDEMIC
Birinci
Prof. Dr. İshak Özkan
Duygu YILDIZ Dicle University, Diyarbakır,
CURRICULUM LITERACY
İsmail KİNAY Turkey
INVESTIGATION OF MIDDLE SCHOOL
TEACHERS’ PERCEPTIONS OF
Serkan GÖKALP Mersin Universty
ACADEMIC SELF-EFFICACY INTERMS OF
SEVERAL VARIABLES
CONFLICT RESOLUTION STRATEGIES
Serkan GÖKALP Mersin Universty WHICH MIDDLE SCHOOL TEACHERS
USE
ACİL UZAKTAN EĞİTİM SÜRECİNDE
OKUL YÖNETİCİLERİNİN LİDERLİK TİPİ
Muammer Ergün Kastamonu University,
VE ÖĞRETMENLERİN
Burcu Karabulut Coşkun Kastamonu, Turkey
TÜKENMİŞLİKLERİNİN ÖĞRETMEN
ALGILARINA GÖRE İNCELENMESİ
Meral ÇELİKOĞLU INDIVIDUALIZED EDUCATION IN
Ordu University, Ordu, Turkey
Tülin HÜNDÜR SCIENCE TEACHING
Erol TAŞ
Meral ÇELİKOĞLU
COMPUTATIONAL THINKING AND
Tülin HÜNDÜR
Ordu University, Ordu, Turkey “UNPLUGGED” LEARNING ACTIVITIES in
SCIENCE EDUCATION
Erol TAŞ
CONGRESS PROGRAM
09.06.2022
HEAD OF SESSION: Assist. Prof. Dr. İbrahim AVCI

THE EFFECTS OF COVID-19, HEDONIC
AND UTILITY MOTIVATIONS ON ONLINE
Assist. Prof. Dr. İbrahim
Gümüşhane University PURCHASE INTENTION AND THE
AVCI
INTERMEDIATE ROLE OF ONLINE
TRUST
MEDIATING ROLES OF HEALTH AND
Assist. Prof. Dr. İbrahim ENVIRONMENTAL AWARENESS IN THE
Gümüşhane University
AVCI IMPACT OF COVID-19 ON SUSTAINABLE
CONSUMPTION BEHAVIOR
HEYDƏR ƏLİYEV VƏ ŞAMAXININ
Zərifə Şamil qızı Cavadova ADPU-nun Şamaxı filialı
SOSİAL-İQTİSADİ,MƏDƏNİ İNKİŞAFI
SELECTION OF DARK TOURISM
Prof. Dr. Mete Sezgin
Selçuk University DESTINATIONS IN KARABAKH
Taleh Mansurov
ACCORDING TO MULTIPLE CRITERIA
CHANGING BALANCES IN SOUTH
Süleyman ÖZMEN İstanbul Rumeli University CAUCASUS AFTER 44 DAYS WAR, KEY
AZERBAIJAN AND KEY ZENGEZUR
Sadettin PAKSOY Gaziantep University,
ARTS ECONOMY
Merve KAPLAN Gaziantep, Türkiye
Sadettin PAKSOY Gaziantep University,
ECONOMY OF SYMBOLIC GOODS
Merve KAPLAN Gaziantep, Türkiye
Prof. Dr. Metin KASIM Çanakkale Onsekiz Mart ETHICAL VIOLATIONS IN THE LOCAL
Murat ÇİL University, Çanakkale, Türkiye MEDIA
Hüseyin ÇAM Fırat Univercity, Elazığ, CLASSROOM TEACHER TRAINING IN
İbrahim Yaşar KAZU Türkiye TURKEY
CONGRESS PROGRAM
09.06.2022
HEAD OF SESSION: Cavid Vəkil oğlu Bağırzadə

ANAS Institute of Linguistics
Turkan Azizzade SUFFERINGS OF SAINT SHUSHANIK
named after Nasimi
Azərbaycan Tibb Universiteti, GÖYÇƏ MAHALI ŞİVƏLƏRİ VƏ TÜRKİYƏ
Səkinə Əliyeva Azərbaycan dili kafedrası, TÜRKCƏSİNDƏ İŞLƏNƏN ORTAQ
Bakı, Azərbaycan SÖZLƏRİN LEKSİK CƏHƏTDƏN TƏHLİLİ
MƏKTƏBƏQƏDƏR MÜƏSSİSƏLƏRDƏ
Azərbaycan Dövlər Pedaqoji MƏŞĞƏLƏ PROSESİNDƏ KİÇİK YAŞLI
Nigar İsmayılova
Universiteti UŞAQLARIN VƏTƏNDAŞLIQ BORCU
TƏRBİYƏSİ
Gəncə Dövlət Universitetinin QARABAĞ BÖLGƏSİNİN İLK ORTA ƏSR
Cavid Vəkil oğlu Bağırzadə
Azərbaycan tarixi ŞƏHƏRLƏRİNƏ DAİR MƏNBƏLƏR
Ganja State University,
IN THE PLAY “FERYAD" THE CLASSIC
doctoral student of the
ETERNAL HERITAGE LOOK FROM THE
Matanat Mustafayeva Department of Azerbaijan and
PERSPECTIVE OF NASIMI AND
World Literature, Ganja,
HURUFISM
Azerbaijan
AZƏRBAYCAN TURİZM VƏ
MENECMENT
TURİZM TERMİNOLOGİYASININ
Səmiyyə BƏDƏLLİ UNİVERSİTETİ,Sosial-
KOMMUNİKATİV PROBLEMLƏRİ
menecment fakültəsi,Nəqliyyat
servisi ixtisası
OXU TƏLİMİ PROSESİNDƏ
Könül Zaur Qızı Şxəliyeva ŞAGİRDLƏRİN NİTQ VƏ TƏFƏKKÜRÜNÜ
Universiteti, Bakı şəhəri
İNKİŞAF ETDİRMƏYİN ƏHƏMİYYƏTİ
AMEA Nizami Gəncəvi adına
MURADƏLİ QÜREYŞİ QAFLANTI
Dr. Qəndab Haqverdi Əliyeva Ədəbiyyat İnstitutu, Bakı,
İSTİQLALÇI ŞAİR KİMİ
Azərbaycan
CONGRESS PROGRAM
FACE TO FACE PRESENTATIONS

08.06.2022
BAKU LOCAL TIME
ŞUŞA
14:00-16:00
HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Ramazan GAFARLI

Assoc. Prof. Dr. Mahmut Harran University, Sanliurfa,
SOME CONDITIONS OF ALLAH'S HELP
ÖZTÜRK Turkey
Assoc. Prof. Dr. Mahmut Harran University, Sanliurfa, HIJRA AND ITS CONSEQUENCES ON
ÖZTÜRK Turkey THE WAY OF GOD
Assoc. Prof. Dr. Mahmut Harran University, Sanliurfa, WITH AN EXTRAORDINARY LIFE STORY,
ÖZTÜRK Turkey Hz. MARY
Assoc. Prof. Dr. Ömer Harran University, Sanliurfa,
OMAR’S PRE-ISLAMIC LIFE
Sabuncu Turkey
OMAR IN THE PERIOD OF THE PROPHET
Sabuncu Turkey
OMAR’S CONSENTS
Sabuncu Turkey
Assoc. Prof. Dr. M. Cüneyt Harran University, Sanliurfa,
THE QUR'AN AND THE MUSLIM
GÖKÇE Turkey
Assoc. Prof. Dr. M. Cüneyt Harran University, Sanliurfa, THE DIVINE ATTRIBUTES IN THE
GÖKÇE Turkey MARIFETNAME OF IBRAHIM HAKKI
Assoc. Prof. Dr. M. Cüneyt Harran University, Sanliurfa, THE SIZE AND LIMIT OF OBEDIENCE IN
GÖKÇE Turkey ISLAM
Selçuk University, Konya, DO THE DIRECTION OF ALTCOINS
Gamze ŞEKEROĞLU
Türkiye DEPEND ON BITCOIN?
Assoc. Prof. Dr. Kamala Ağrı İbrahim Çeçen University, “THE KHOJALY MASSACRE THROUGH
Tahsin KERIMOVA Agri, Turkey THE EYES OF THE KARABAKH PEOPLE”
Ağrı İbrahim Çeçen University, “AZERBAIJAN TRANSLATION
Leyla ALIYEVA Agri, Turkey ENCYCLOPEDIA”: “EVERYTHING ABOUT
TRANSLATION”
CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
BAKU LOCAL TIME AMEA Merkezi Bilimsel
13:00-15:30 | Session 1, Hall-1 Kütüphanesi
HEAD OF SESSION: Doç. Dr. Nazile ABDULLAZADE

Dosent Sevinc Zakir qızı KARABAKH IS AZERBAIJAN! IN THE
Naxçıvan Dövlət Universiteti
Abbasova TRACE OF HISTORY
XX. YÜZYILIN BAŞLARINDA ŞUŞA
VE KARABAĞ'DA ERMENİ
SOYKIRIMI VE KATLİAMLARI (MİR
Doç. Dr. Tahir ORUCOV AMEA Folklor Enstitüsü
MÖVSÜN NEVVAB'IN "1905-1906'DA
ERMENİ-MÜSLÜMAN ÇATIŞMASI"
KİTABININ MATERYALLERİ ÜZERE)
44 DAYS OF VICTORY MARCH: THE
Ayətxan Ziyad Azərbaycan Dövlət Pedaqoji VICTORY OF HISTORICAL JUSTICE
Babək İsgəndərov Universiteti. Elmi işçi AND THE RESTORATION OF
INTERNATIONAL LAW
HEYDAR ALIYEV: A POLITICAL

Ayətxan Ziyad Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
FIGURE WHO MADE HISTORY,
Babək İsgəndərov Universiteti. Elmi işçi
STATE FOUNDER
AMEA Milli Azərbaycan Tarixi

Muzeyi, “İnnovasiyalar və təhsil
ARMENIAN VANDALISM: LOST AND
Sahibə Xəlil qızı Ələkbərova proqramları şöbəsi”nin elmi işçisi
DESTROYED KARABAKH MUSEUMS
və dissertantı, Azərbaycan, Bakı
şəhəri
II QARABAĞ MÜHARİBƏSİNDƏN
Bakı Dövlət Universiteti, Qafqaz
Məmmədzadə ÜLKƏR SONRA QAFQAZDA YARANAN YENİ
xalqları tarixi kafedrası
REALLIQLAR
QARABAĞ MÖVZUSU QACARLAR

AMEA Məhəmməd Füzuli adına TARIXINDƏ “ŞUŞANI GERI ALIB,
Tahirə Həsənzadə
Əlyazmalar İnstitutu ORADA MUSIQI OCAĞI QURMAQ
ISTƏYIRƏM”
SHEKI UYEZD IN THE 20-30S OF
Rahim Həsənov AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi THE XX CENTURY. SHEKI
UPRISING
33 GÜNLÜK ŞUŞA MÜHASİRƏSİ VƏ
Ədəbiyyat İnstitutu,
Lalə Hidayət qızı Paşayeva 44 GÜNLÜK QARABAĞ
Nizamişünaslıq şöbəsi, Kiçik elmi
MÜHARİBƏSİ
işçi
PƏNAHƏLİ XAN VƏ ONUN ŞAH
Fil.ü.f.d Şəmsi Pənahoğlu AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu
ƏSƏRİ-ŞUŞA ŞƏHƏRİ
AZƏRBAYCAN BƏDİİ NƏSRİNDƏ
Unversiteti Filologiya fakültəsi
Nazilə Abdullazadə ŞUŞA FACİƏLƏRİNİN BƏDİİ İNİKASI
Ədəbiyyatın tdrisi texnologiyası
TARİXİ ZAMAN KONTEKSİNDƏ
kafedrası
CONGRESS PROGRAM
AZƏRBAYCANIN ƏRAZİ
Bakı şəhəri, AMEA, Mərkəzi Elmi BÜTÖVLÜYÜNƏ QARŞI CƏHD:
Məmmədli Xəyalə İlham qızı
Kitabxana DAĞLIQ QARABAĞ MUXTAR
VİLAYƏTİNİN YARADILMASI
ADPU ETM-nin elmi əməkdaşı, QARABAĞIN DÖYÜNƏN QƏLBİ
Zülfiyyə Vəliyeva
Respublikanın Əməkdar Müəllimi MƏDƏNİYYƏT MƏRKƏZİ ŞUŞA
DEVELOPMENT DYNAMICS AND
CHARACTERISTICS OF LEATHER-
DRESSING IN SHEKI DISTRICT OF
Elshan Abdurahmanov ANAS, Sheki RSC
NORTHERN AZERBAIJAN AT THE
BEGINNING OF THE XIX-XX
CENTURIES
44 GÜNLÜK VƏTƏN MÜHARİBƏSİ
DÖVRÜNDƏ BEYNƏLXALQ
Babayeva Aytən İsmayıl qızı AMEA Mərkəzi Elmi kitabxana
TƏŞKİLATLARIN VƏ DÜNYA
DÖVLƏTLƏRİNİN MÖVQEYİ
A.S.Makarenko Adına Humanitar
Ələkbərova Bahar Hacıağa Qızı MƏDƏNİYYƏT PAYTAXTI ŞUŞA
Fənlər
Prof. Dr. Minaxanım Təkləli Azərbaycan Dövlət Pedaqoji QARABAĞIN YER ADLARI TARİX-
Nuriyeva Universiteti MƏDƏNİYYƏT ABİDƏLƏRİDİR
AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar
Raqub Kərimov İnstitutu VATANSEVER ŞAİR: MUHAMMED
Ruqiyyə Səfərova
Azərbaycan Dövlət İqtisad AĞA MÜŞTERİ
Gülçöhrə Salehzadə
Universiteti (UNEC)
QARABAĞIN BÜLBÜLÜ – MURTUZA
Azərbaycan Milli Elmlər
Dr.Arzu Məmmədxanlı MƏŞƏDİ oğlu MƏMMƏDOV
Akademiyası
(BÜLBÜL)
QARABAĞ GENERAL-
QUBERNATORLUĞU:QƏLƏBƏ
Hüseynova Könül Ramiz qızı Bakı Dövlət Universiteti
TARIXIMIZIN QIZIL HƏRFLƏRLƏ
YAZILAN SƏHIFƏLƏRINDƏN BIRI
Coffee Break: 15:30-16:00

CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Tahirə Məmməd

Prof. Həcər Hüseynova ŞUŞANIN YER ADLARI
Universiteti, filologiya fakültəsi
Azerbaijan / Sumgait, Sumgait
Aliyeva Leyla Elkhan State University, History and SHUSHA YESTERDAY AND TODAY
geograph
İMPORTANCE OF ZANGAZUR
Institute of Oriental Studies of
CORRIDOR IN EAST-WEST
Assoc.Prof. Mahir Hamidov ANAS, East-West department,
İNTERNATIONAL TRANSPORT
Baku, Azerbaijan
SYSTEM
Azərbaycan Mətbuat Surası AZƏRBAYCAN BAYRAĞI ŞUSADA

Lütviyyə Yəhyazadə
Ahıllar birliyinin üzvü DALĞALANIR!
İŞGALDAN AZAD EDİLMİŞ ŞUŞANIN

Nəbi Nazir oğlu Əsədli ADPU, Azərbaycan tarixi kafedrası EKOLOJİ MÜHİTİNİN BƏRPASI
İŞLƏRİ
NƏBİNİN QAÇAQÇILIQ ETDİYİ
AMEA-nın Folklor İnstitutu,
Afaq Qasımova BÖLGƏLƏR VƏ ONLAR HAQQINDA
Azərbaycan
TARİXİ HƏQİQƏTLƏR
TÜRK-MOĞOL HAKİMİYYƏTİ
QƏRBİ KASPİ UNİVERİSTET,
DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANIN
Nurlan Nasirov Siyasi və İctimai Elmlər Məktəbi,
QARABAĞ BÖLGƏSİNİN STRATEJİ
Tarix bölümü, Bakı, Azərbaycan
ƏHƏMİYYƏTİ
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix
İnstitutu
Günay Nəciyeva “Azərbaycanın orta əsrlər tarixi” ŞUŞA TARİXİNƏ DAİR DƏYƏRLİ
Elnur Nəciyev şöbəsinin doktorantı MƏNBƏ
Mirzə Fətəli Axundov adına
Azərbaycan Milli Kitabxanası,
AMEA Tarix İnstitutu, ADPU AZƏRBAYCANDA DÜNYƏVİ
Tarix-Coğrafiya fakültəsi, TƏHSİLİN İNKİŞAFINDA ŞUŞA
Doç. Dr. Mübariz Ağalarlı
Azərbaycan tarixi kafedrası, Bakı, ŞƏHƏRİNİN ROLU (XIX - XX ƏSRİN
Azərbaycan ƏVVƏLLƏRİ
Bakı Dövlət Üniversiteti Şərq SETTLEMENTS IN NAGORNO-
f.ü.f.d Imanov Güləhməd Nağı
Şünaslıq fakultəsi Türk dili KARABAKH AND BRIEF
oğlu
bölümü EXPLANATIONS ABOUT THEM
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ
Prof. Fərrux Abbas oğlu ADPU-nun İbtidai təhsil
UNİVERSİTETİNİN ŞUŞA FİLİALI
Rüstəmov fakültəsinin dekanı
(1989-1992-ci illər)
II QARABAĞ SAVAŞI VƏ
Sevil Qiyas qızı Həsənova Bakı Dövlət Universiteti
İNFORMASİYA MÜHARİBƏSİ
CONGRESS PROGRAM
XX ƏSİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ ŞUŞA

ŞƏHƏR DUMASININ
Azerbaycan Milli Bilimler
Bəxtiyar Həsənov FƏALİYYƏTİNDƏ NƏQLİYYAT
Akademisi, Bakü, Azerbaycan
YOLLARI MƏSƏLƏLƏRİ (ARXİV
SƏNƏDLƏRİ ƏSASINDA)
Gəncə Dövlət “DASTANİ- ƏHMƏD HƏRAMİ”
Universiteti,Filologiya, ƏSƏRİNDƏ İŞLƏDİLMİŞ
Aytən Əhmədova
Azərbaycan dili, Gəncə, ƏVƏZLİKLƏRİN ÜSLUBİ
Azərbaycan XÜSUSİYYƏTLƏRİ
MİR MÖHSÜN NƏVVAB
Ədəbiyyat İnstitutu, Ədəbiyyat
Prof. Dr. Tahirə Məmməd YARADICILIĞINDA DİNİ VƏ MİLLİ
nəzəriyyəsi şöbəsi, Bakı,
KİMLİYİN İFADƏSİ
Azərbaycan
Azərbaycan Dövlət pedaqoji ŞUŞA PEDAQOJİ SEMİNARİYASININ
Müseyib İbrahim oğlu İlyasov
Universiteti İLK DİREKTORU
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat BƏDİİ TƏKRARLARIN ÇAĞDAŞ
Gülnarə Məmmədova
İnstitutu ŞEİRİN FORMALAŞMASINDA ROLU
MİRZƏ HƏSƏN QARABAĞI
AMEA Məhəmməd Füzuli adına
Sədiyyə Xanlarova ŞEİRLƏRİNİN SƏCİYYƏVİ
Əlyazmalar İnstitutu
XÜSUSİYYƏTLƏRİ BARƏDƏ
YAŞAR KAMALIN HƏYAT VƏ
Məmmədova Həyat Bakı Dövlət Universiteti
YARADICILIQ YOLU
PRİMARY AND SECONDARY
SCHOOL STUDENTS RELATED TO
Gunel Mammadova Baku, Azerbaijan FİNANCİAL LİTERACY ATTİTUDES
AND OPİNİONS (AZERBAİJAN
EXAMPLE)

CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
HEAD OF SESSION: Doç.Dr.Ramiz QASIMOV

ƏBDÜRRƏHİM BƏY HAQVERDİYEVİN
Fil.e.d. Pərvanə Bəkirqızı AMEA Nizami Gəncəvi adına İCTİMAİ FƏALİYYƏTİ VƏ BƏDİİ
(İsayeva) Ədəbiyyat İnstitutu YARADICILIĞI MİLLİ MƏFKURƏ
KONTEKSTİNDƏ
Mingəçevir şəhər 7 saylı orta 44 GÜNLÜK VƏTƏN MÜHARİBƏSİNİN
Anar Nadir oğlu İsmayılov
məktəbin direktoru DÜNYA HƏRB TARİXİNDƏ YERİ
“Naxçıvan” Universiteti,
Pedaqoji fakültə, “Ümumi tarix” DAĞLIQ QARABAĞ HADİSƏLƏRİ VƏ
Rəna QURBANOVA
kafedrası, Naxçıvan şəhəri, NAXÇIVAN
Azərbaycan
AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun
doktorantı ÜMUMTÜRK ONOMASTİKASINDA
Zəminə Gülüstani Xosrov qızı
Mingəçevir Dövlət ETNİK PROSESLƏRİN İZLƏRİ
Universitetinin müəllimi
Azərbaycan, Bakı şəhəri,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji RUS TARİXŞÜNASLIĞINDA XIX ƏSR
Naibə Əhmədova
Universiteti, Azərbaycan tarixi AZƏRBAYCAN TARİXİ MƏSƏLƏLƏRİ
kafedrasının müdiri
XIX ƏSRİN II YARISINDAN SONRA
Western Caspian University, QAFQAZ XALQLARININ SİBİRƏ VƏ
Dok. Arif ELİZADE Tarih, Kafkasya tarihi, Bakü, OSMANLI İMPERİYASI
Azerbaycan TORPAQLARINA MİQRASİYASI VƏ
MİQRASİYANIN SƏBƏBLƏRİ
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji QARABAĞ XALÇAÇILIQ MƏKTƏBI
Günel Həmidqızı Əmilova
Universiteti TARIXINƏ BIR NƏZƏR
AMEA N.Gəncəvi adına Milli
Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi,
Qədim və orta dövrlər
Natəvan Bağırova ƏBU NÜVAS ABBASİLƏR SARAYINDA
Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi
və təqdimi şöbəsinin elmi işçisi,
Bakı, Azərbaycan
VƏTƏN MÜHARİBƏSİ BAKI DÖVLƏT
Bakı Dövlət Universiteti,
Günel Orucəliyeva UNIVERSITETİNİN İNFORMASİYA
Azərbaycan, Bakı
KONTEKSTİNDƏ
AZƏRBAYCANDA MİLLİ ELMİ-
ADPU-nun Ümumi pedaqogika PEDAQOJİ KADR HAZIRLIĞININ
Şiruyə Azadəliyeva
kafedrasının dosenti İLKİN MƏRHƏLƏSİ (XX ƏSRİN 20-ci
illəri)
CONGRESS PROGRAM
MADDİ MƏDƏNİ İRSIN

İbrahimli Mehin Bayram qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti QORUNMASINDA HEYDƏR ƏLİYEV
FONDUNUN ROLU
Bakü Devlet Üniversitesi, Doğu
TÜRKİYƏ TÜRKCƏSİNDƏ İDİOMATİK
Bilimleri Fakültesi, Türk Dili ve
Bənövşə Niyaz qızı Hacıyeva İFADƏLƏRİN LEKSİK-SEMANTİK VƏ
Edebiyatı Bölümü,
QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Bakü,Azerbaycan
SDU, Filologiya, Azərbaycan ÇAĞDAŞ ROMANDA ALTERNATİV
Tora Mammadova ədəbiyyatı, Sumqayıt, TARİXİN BƏDİİ SİNTEZİ (“AĞRI”
Azərbaycan ROMANI ƏSASINDA)
YAZIÇI VƏ İCTİMAİ XADİM YUSİF
VƏZİR ÇƏMƏNZƏMİNLİNİN
Ramiz QASIMOV AMEA Naxçıvan Bölməsi
YARADICILIĞINDA MİLLİ İSTİQLAL
VƏ CÜMHURİYYƏT MƏSƏLƏSİ
“MƏN” KONSEPSİYASI PROBLEMİ VƏ
R.N.Qasımova ADPU ONUN FORMALAŞMASINDA
VƏTƏNPƏRVƏRLİK HİSSİNİN ROLU
"Əməkdar incəsənət xadimi
AMEA-nın Memarlıq və
İncəsənət İnstitutu
“Qafqaz Albaniyasının Memarlıq
Prof. Dr. Kübra Əliyeva və İncəsənəti” şöbəsinin rəhbəri" AZƏRBAYCANIN İSTEDADLAR
Zeynalova Aygün AMEA-nın Memarlıq və MƏRKƏZİ
İncəsənət İnstitutu, “Qafqaz
Albaniyasının Memarlıq və
İncəsənəti” şöbəsinin şöbənin
kiçik elmi işçisi
CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Adil BAHŞELİYEV

Universitetinin
Aynur Qafarlı VƏTƏN TORPAĞININ SÖZ XƏRİTƏSİ
“Türk araşdırmaları” bölməsinin
kiçik elmi işçisi
44 GÜNLÜK VƏTƏN MÜHARİBƏSİNİN
Anar İsmayılov Mingəçevir Dövlət Universiteti
DÜNYA HƏRB TARİXİNDƏ YERİ
THERE IS NO KARABAKH WITHOUT
Azerbaijan National Academy of SHUSHA, AND AZERBAIJAN
Fereh Sukurova
Science Institute WITHOUT KARABAKH: HEYDAR
ALIYEV
MÜHARİBƏ SƏRAİTİNDƏ ƏSGƏR VƏ
ZABİTLƏRİN PSİXOLOJİ
Dr. Gülər Mikayıl Baki Dövlət Universiteti HAZIRLIĞININ MÜQAYİSƏLİ
ARAŞDIRILMASI VƏ ŞUŞA
DÖYÜŞÜNÜN TƏSVİRİ
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji LAÇIN LAYLA VƏ OXŞAMALARINDA
Həsənova Könül
Universiteti, Azərbaycan, Bakı ETNOQRAFİZMLƏR
ƏMR CÜMLƏLƏRİNDƏ QƏNAƏT
Könül Həsənova PRİNSİPİNİN NƏSR MƏTNLƏRİNDƏ
Universiteti, Azərbaycan, Bakı
TƏZAHÜRÜ
AZAD QARADƏRƏLİNİN
AMEA akad. Z.M.Bünyadov
Türkan Azad qızı Mehdiyeva YARADICILIĞINDA QARABAĞ
adına Şərqşünaslıq İnstitutu
MÖVZUSU
QEYRİ STANDART MƏSƏLƏLƏR VƏ

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru ONLARIN HƏLLİNİN TƏLİMİNDƏ
Firidə Mustafayeva
ADPU-nun Şamaxı filialı QRAFİK TƏSVİRLƏRDƏN İSTİFADƏ
YOLLARI
DİNİ-TARİXİ ŞƏXSİYYƏTLƏRLƏ
Dos.Dr. Sönməz Abbaslı AMEA Folklor İnstitutu BAĞLI MƏNQƏBƏLƏR (Qarabağ folklor
materialları əsasında)
İKİNCİ QARABAĞ MÜHARİBƏSİNDƏ
QƏLƏBƏMİZ AZƏRBAYCAN
Baxşəliyev Adil Baxşəli oğlu Sumqayıt Dövlət Universiteti RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ
İLHAM ƏLİYEVİN GÜCLÜ SİYASİ
İRADƏSİNİN NƏTİCƏSİDİR
EXPOLRING NEXUS BETWEEN
Dr. Ragif Huseynov Azerbaijan Technological AGRICULTURAL DEVELOPMENT AND
Dr. Hidayat Ullah Khan University, Ganja, Azerbaijan FOOD SECURITY: A CASE OF
AZERBAIJAN REPUBLIC
CONGRESS PROGRAM
National Univesity of Modern

Languages (NUML), Islamabad,
Pakistan
Mehriban Namiq qızı Şamaxı şəhər Avropa liseyin MÜƏLLİM ETİKASININ PEDAQOJİ
Əhmədova müəllimi FƏALİYYƏTƏ TƏSİRİ
RUSİYANİN AZƏRBAYCAN
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji TORPAQLARİNDA ERMƏNİ DÖVLƏTİ
Habil İsmiyəli oğlu Həsənov
Universiteti YARATMAQ PLANİ (XVİİİ ƏSRİN İİ
YARİSİ)
QLOBAL MİQRASİYA PROBLEMİ
Əziz Əliyev Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi FONUNDA: QARABAĞIN SOSİAL
GƏLƏCƏYİ
Azərbaycan Turizm və
Menecment Universitetinin QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİNİN TARİXİ
Vüsalə Vəli qızı Məmmədzadə MƏDƏNİYYƏT ABİDƏLƏRİMİZƏ
İctimai fənlər kafedrasının baş TƏSİRİ
müıllimi
YAZIÇI PSİXOLOGİYASI VƏ
DÜNYAGÖRÜŞÜNÜN
Səltənət Əliyeva Ədəbiyyat İnstitutu, Böyük elmi YARADICILIQDA İZLƏRİ
işçi
(Şərif Ağayarın yaradıcılığı əsasında)
QƏZƏL ŞEİRİNİN DİL VƏ ÜSLUB
AMEA- nın Nəsimi adına
Orucova Günel XÜSUSİYYƏTLƏRİ SƏLƏFLƏRDƏN
Dilçilik İnstitutunun dissertantı
XƏLƏFLƏRƏ

CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
HEAD OF SESSION: Doç. Dr. Erestun MEHTİYEV

Azərbaycan Respublikası TOURISM IN THE OCCUPIED
Namig Hasanov Prezidentinin Administrasiyasının TERRITORIES DEVELOPMENT
Mətbuat xidməti PERSPECTIVES
THE ROLE OF ESTABLISHMENT OF
Azerbaijan Cooperatin University,
A WINE CLUSTER IN THE SOCIO-
Vakil Azimov Doctoral student, Baku,
ECONOMIC DEVELOPMENT OF
Azerbaijan
KARABAKH ECONOMIC REGION
THE ROLE OF SPECIAL ECONOMIC
Qərbi Kaspi Universiteti (WCU),
ZONES IN THE SETTLEMENT,
İqtisadiyyatı fakültəsi,
Xasay CAHANGİROV REINTEGRATION AND ECONOMIC
Doktorantura bölməsi, Bakı,
DEVELOPMENT OF THE
Azərbaycan
LIBERATED TERRITORIES
Azərbaycan Turizm və Menecment
Universiteti, Sosial Menecment CULTURAL TOURISM POTENSIAL
Səbinə Babayeva
Fakültəsi, İctimai fənlər kafedrası. OF KARABAKH REGION
Bakı, Azərbaycan
İŞĞALDAN AZAD EDİLMIŞ
Əmiraslanova Dilarə ƏRAZİLƏRİN İQTİSADİ
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Əmiraslan qızı POTENSİALI VƏ ONDAN SƏMƏRƏLİ
İSTIFADƏ YOLLARI
Azərbaycan Milli Elmlər JOURNAL OF AZERBAIJANI
Ləman Hüseynova Akademiyası, Tarix İnstitutu, WOMEN FREEDOM - EASTERN
dissertant. Bakı, Azərbaycan WOMAN (1928-1929)
THE ROLE OF THE DEPARTMENT
OF AZERBAIJAN STUDIES AND THE
NATIONAL DIGITAL MEMORY IN
Ahadova Gunel Tofig Gizi THE DEVELOPMENT OF THE
ANAS CSL, Baku, Azerbaijan
INFORMATION AND
BIBLIOGRAPHIC APPARATUS OF
AZERBAIJANI STUDIES
MEDİA DİSKURSUNDA
Bakı Avrasiya Universiteti/ Bakı
Səidə Yusifova EVFEMİZMLƏRİN ÜSLUBİ
Azərbaycan
POTENSİALI
UNEC Bilimsel Araştırma ve
Doçent Farhad Gamboy oğlu Ekonomik Araştırma Enstitüsü, ASKERİ ÇATIŞMALARIN
Mikayilov kıdemli araştırmacı, Azerbaycan ZARARLARININ
Mammadova Aynura Devlet Teknik Üniversitesi DEĞERLENDİRİLMESİ İÇİN
Mahammad gizi Ekonomi ve İstatistik Bölümü'nde METODOLOJİK TEMELLER
doçent
Azərbaycan Milli Elmlər İDARƏETMƏDƏ ŞƏXSİYYƏTİN
Akademiyasının Fəlsəfə və İNTELLEKTUAL İNKİŞAFINDA
Zeynəb Əhməd qızı Həcəmova
Sosiologiya İnstitutu SOSİAL QAVRAYIŞIN ROLUNUN
Bakı şəhəri, Azərbaycan SOSİAL-PSİXOLOJİ TƏHLİLİ
CONGRESS PROGRAM
Bakü Devlet Üniversitesi, Tarih İDARİ VE MÜCADİLE MERKEZİ

Doç. Dr. Seide Guliyeva
fakültesi OLARAK ŞUŞA ŞEHRİ
MADDİ MƏDƏNİ İRSIN
İbrahimli Mehin Bayram qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti QORUNMASINDA HEYDƏR ƏLİYEV
FONDUNUN ROLU
MÜASIR AZƏRBAYCANQADININ
Samirə Nail Qızı Ramazanova SOSIAL VƏ IŞGÜZAR STATUSUNA
Universitetinin baş müəllimi
DÖVLƏT QAYĞISI
MÜHARİBƏ DÖVRÜNDƏ
Bakı Dövlət Universiteti,
İNFORMASİYA SİYASƏTİNİN
Lamiyə MEHDİYEVA Jurnalistika fakültəsi, Bakı,
TƏŞKİLİ: QAYDALAR VƏ ƏSAS
Azərbaycan
STEREOTİPLƏR
REGİONLARIN PRİORİTET
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji TƏSƏRRÜFAT SAHƏLƏRİNİN
Zərifə Mahmud qızı Həmidova
Universitetinin Şamaxı filialı FUNKSİYASI VƏ ÖYRƏNİLMƏSİ
METODİKASI
QARABAĞ İQTİSADİ RAYONUNUN
UNEC, Economy, Economy, Baku,
Malik Mammadzade XARİCİ İNVESTİSİYALARIN CƏLBİ
Azerbaijan
İMKANLARI
QARABAĞDA SAĞLAMLIQ TURİZMİ
Fuad Əlinağı oğlu Qənbərov
AMEA POTENSİALI VƏ İNKİŞAF
Gülnar Xanlar qızı Səmədova
PERSPEKTİVLƏRİ
QARABAĞIN İŞĞALDAN AZAD
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji OLUNMASINDA AZƏRBAYCAN
Ərəstun MEHDİYEV
Universiteti NEFT STRATEGİYASININ ROLU
HAQQINDA
AZAN SƏDALARI VƏ MUĞAM
İNTONASİYALARININ
Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı
Sultanova Sevinc VƏHDƏTİNDƏN YARANAN QƏLƏBƏ
Musiqi Akademiyası
NƏFƏSLİ “QARABAĞ
KOMPOZİSİYASI”
ORTAQ TÜRKCƏDƏ C VƏ Ç
HƏRFLƏRİYLƏ BAŞLAYAN QIPÇAQ
Könül İbrahim qızı Səmədova MƏNŞƏLİ SÖZLƏR VƏ ONLARIN
Universiteti
AZƏRBAYCAN DİLİNƏ
İNTEQRASİYASI

CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
BAKU LOCAL TIME
AMEA Binası
13:00-15:30 | Session 1, Hall-6
HEAD OF SESSION: Doç. Dr. Elçin Abbasov

AMEA MƏRKƏZİ ELMİ TƏLİM VƏ TƏRBİYƏ ŞƏXSİYYƏTLƏRİN
Məmmədova Afət Tapdıq Qızı
KİTABXANA GÖZÜ İLƏ
AZƏRBAYCAN MUĞAMIN
Məsmə Mahmudova Mahir qızı BÖLMƏLƏRİ “XOSROV VƏ ŞİRİN”
Əlyazmalar İnstitutu, elmi işçi
POEMASININDA
Bağıyeva Dinarə Akademiyası Mərkəzi Elmi QƏHRƏMAN RUHLU KİTABLAR
Kitabxana
İBTİDAİ SİNİFDƏ VƏTƏNPƏRVƏRLİK
RUHUNUN AŞILANMASI
Mehdizadə Gülşən Kamal qızı ADPU-nun kiçik elmi işçisi
(2-ci sinif Azərbaycan dili dərsliyi
əsasında)
THE ROLE OF TEACHERS AND
Institute of Education of
Shirinzade Ulya STUDENTS IN PROJECT BASED
Azerbaijan Republic
LEARNING
Azərbaycan Dövlər Pedaqoji
İBTİDAİ SİNİFLƏRDƏ ŞAGİRDLƏRƏ
Universitetinin
Abdullayeva Mahirə Mövlud İFADƏLİ OXU VƏRDİŞLƏRİ
Azərbaycan dili və onun tədrisi
qızı AŞILAYARKƏN ORFOEPİYA
texnologiyası
QAYDALARININ ROLU
kafedrasının müəllimi
XARİCİ DİLİN TƏDRİSİNDƏ
İrina Kazımova Azərbaycan Tibb Universiteti
VƏTƏNPƏRVƏRLİK DƏRSLƏRİ
TÜRKİYƏ GAZİ UNİVERSİTETİNDƏ
Əlvan CƏFƏROV TƏHSİLİN İDARƏ EDİLMƏSİ VƏ
Universiteti
PROQRAM HAQQINDA
Manager, Sales Devision, MANAGEMENT OF ENTERPRISES
İsmayilov Rovhsan Faig
Sumgait Texnologies Park AND ORGANIZATIONS
AQRAR SAHƏDƏ İNNOVASİYALI
Köçərli Hicran Rafiq qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti İNKİŞAFIN SÜRƏTLƏNDİRİLMƏSİ
YOLLARI
Bakı Avrasiya Universitetinin
doktorantı, Azərbaycan Dövlət
CABİR NOVRUZ YARADICILIĞINDA
Günəş Xudayarova Pedaqoji Universitetinin Quba
MİLLİ DƏYƏRLƏRİN TƏRƏNNÜMÜ
filialının müəllimi, Bakı,
Azərbaycan
MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİLDƏ
p.ü.f.d. Həmidova Xalidə ADPU, Təlim-tədris mərkəzinin
EVOKATİV MENTORLUQ MODELİNİN
Aydın qızı müdiri
TƏTBİQİ
CONGRESS PROGRAM
Dos. Dr. Elçin Abbasov AMEA Folklor İnstitutu AŞIQ ŞƏMŞİR POEZİYAZINDA DAĞ
Qaybaliyeva Nigar Azərbaycan Prokurorluğu HEYDƏR ƏLİYEVİN ŞUŞA VƏSİYYƏTİ
TEXTUAL PROBLEMS IN TEACHING
Məlahət Abdullayeva MATHEMATICS AND THEIR
Universiteti
EDUCATIONAL IMPORTANCE
Naxçıvan Dövlət Universiteti, OMAR FAIQ NEMANZADE
Kübra Quliyeva Pedaqoji fakultə, Pedaqogika. EDUCATIONAL CONTENT OPINIONS
Naxçıvan.Azərbaycan ABOUT UPDATE
Bakı Dövlət Universiteti QARABAĞ SAVAŞI VƏ AZƏRBAYCAN
Namiq Əhmədov
Araşdırmaçı-yaza, müstəqil ORDUSUNUN TARİXİ QƏLƏBƏSİ
Qənimət Səfərov
tədqiqatçı TÜRKİYƏ MƏTBUATINDA
ULU ÖNDƏR HEYDƏR ƏLİYEVİN

Bakı Avrasiya Universitetinin ELMƏ QAYGISI MƏDƏNİ
Mirələm İbrahimli
dissertantı PRİORİTETLƏRİMİZİN İDEYA
ƏSASLARINI MÜƏYYƏN ETMİŞDİR
AZƏRBAYCAN MUĞAMIN
Məsmə Mahmudova Mahir qızı BÖLMƏLƏRİ “XOSROV VƏ ŞİRİN”
Əlyazmalar İnstitutu, elmi işçi
POEMASININDA
MİRZƏ ADIGÖZƏL BƏYİN
ADNSU-nun Humanitar fənlər
Vəfa Abbasova “QARABAĞNAMƏ” ƏSƏRİNDƏ BƏDİİ
kafedrasının müəllimi, f.ü.f.d.
ÜSLUB ÜNSÜRLƏRİ
PREZİDENT İLHAM ƏLİYEVİN
AR Prezidenti yanında Dövlət UGURLU SİYASƏTİ QƏLƏBƏ VƏ
Hüseyn İbrahimov
idarəçilik Akademiyası TƏHLÜKƏSİZLİK
PARADİQMALARINA SÖYKƏNİR
CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
HEAD OF SESSION: Akademik Möhsün NAĞISOYLU

AMEA Məhəmməd Füzuli adına HÜSEYN CAVİD YARADICILIĞININ
Könül Məhərrəmova Əlyazmalar İnstitutunun FORMA XÜSUSİYYƏTLƏRİ
dissertantı “CAVİDŞÜNASLIQ” TOPLUSUNDA
1905-1906-CI İLLƏRDƏ ŞUŞADA
ERMƏNİ CİNAYƏTLƏRİ “HƏYAT” VƏ
Akademik Möhsün Nağısoylu AMEA-nın müşaviri, akademik
“İRŞAD” QƏZETLƏRİNİN
SƏHİFƏLƏRİNDƏ
PROFESSOR M.SEYIDOV'S BOOK "
Baku city, history teacher of QAM SHAMAN AND GENERAL
Abbasova Gulbaniz Heydar gizi secondary school No 162 named OVERVIEW OF ITS SOURCES" AND
after E.Aliyev THE POSSIBILITY OF TURNING
MYTHOLOGY IN TO REALITY
SƏMƏD SƏRDARİNİYA VƏ ONUN
“QƏRƏBAĞ DƏR QOZƏRQAH-E
Elmi işçi Elman Novruzov AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu
TARİX” (“QARABAĞ TARİXİN
GEDİŞİNDƏ”) ƏSƏRİ

KİÇİK ÜRƏKLƏRİN BÖYÜK
İbrahimova Leyla Akademiyası Mərkəzi Elmi
DƏRDLƏRİ…
Kitabxana
MOLLA PƏNAH VAQİFİN

AMEA Folklor İnstitutu, aparıcı
Dos.Dr.Nigar Həsənova POEZİYASINDA LİNQVOPOETİK
elmi işçi
XÜSUSİYYƏTLƏR
MƏRKƏZİ ELMİ KİTABXANANIN

QARABAĞ MÜHARİBƏSİ
Səyyarə Məmmədova Akademiyası Mərkəzi Elmi
QƏHRƏMANLARI FONDUNUN
Kitabxana
NƏŞRLƏRİ
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji AZƏRBAYCAN UŞAQ ŞEİRİNDƏ

Ayətxan Ziyad (İsgəndərov)
Universiteti. Elmi işçi SƏRLÖVHƏ-ADLAR SİSTEMİ
HƏQİQİ, YALANÇI VƏ YARIMÇIQ
National Center of Oncology,
Elchin Mansurov TEİSTLƏR: ƏMƏLLƏRİ VƏ
Baku, Azerbaijan
NƏTİCƏLƏRİ
Azerbaijan State Pedagogical
University, Art and physical IMAGES OF PEOPLE’S HEROES
Arzu ZEYNALOVA education, Fine arts and its AND STATE REPRESENTATIVES ON
teaching technology, Baku, KARABKH CARPETS
Azerbaijan
ŞUŞANIN XEYRİYYƏÇİ-MAARİFÇİ
XANIMI HƏMİDƏ CAVANŞİRİN
Kazımova Nurlana ADPU
“XATİRƏLƏRİM”İ MÜASİR
QADINLARA ÖRNƏKDİR
CONGRESS PROGRAM
THE ROLE OF EXAMPLES OF

FICTION IN THE
Azerbaycan Teknik Üniversitesi,
TRANSFORMATION OF
Habib Mirzayev Beşeri bilimler fakültesi, Edebiyat
AZERBAIJAN IN THE CENTER OF
bölümü, Azerbaycan, Bakü
MULTICULTURALISM AND
TOLERANCE
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye
MOLLA PƏNAH VAQİFİN
Universiteti, Filologiya elmləri
Rüstəm RƏSULOV MİFOPOETİKASI: MƏKAN
doktoru, professor, Bakı,
ARXETİPLƏRİ
Azərbaycan
Bakü Devlet Üniversitesi, KALBİNDE KEDER,
Güzel Bahşali Kütüphaneçilik ve bilgi fakültesi, DAMARLARINDA ŞEVK TAŞIYAN
tarih, Bakü, Azerbaycan ŞAİR
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və QƏDİM LAHIC SƏNƏTKARLARININ
Maqsudova Şəbnəm
İncəsənət Universiteti BƏDİİ İRSİ
AKADEMIK İ.Y.KRAÇKOVSKININ
Tahirə Əliyeva ƏSƏRLƏRINDƏ “LEYLI VƏ MƏCNUN”
MÖVZUSU
FIGHT FOR JUSTICE IN THE
SDU, Filologiya, Azərbaycan
Afiqə Aliyeva ROMAN“THE BRAND OF
ədəbiyyatı, Sumqayıt, Azərbaycan
CASANDRA” OF C.AYTIMATOV
Azerbaycan Milli İlimler GREAT TURKISH SON BORN ON
Doç. Dr. Şelale ANA
Akademisi Nesimi Dilçilik THE LAND OF SHUSHA -YUSIF
HÜMMETLİ
Enstitüsü, Bakü, Azerbaycan VAZIR CHEMANZAMINLI
ADPU Cəlilabad Filialının
müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə VƏTƏN MÜHARİBƏSİNİN FOLKLOR
Bilal Hüseynağa oğlu
doktoru, YAŞANTILARI, YAXUD DÖYÜŞƏN
HÜSEYNOV
Naxçıvan Dövlət Universitetinin FOLKLOR JANRLARI
elmlər doktorluğu üzrə dissertantı
KONSEPTUAL İNCƏSƏNƏTİN
Yüzbaşıyeva Vəfa Rüstəm qızı Odlar Yurdu Universiteti
MÜASİR DÖVRDƏ MÖVCUDLUĞU
Əlyazmalar İnstitutu,
“Əlyazmaların və əski çap İRƏVAN QUBERNİYA RUHANİ
Əbilova Zəkiyyə Ağababa qızı
kitablarının tərcüməsi”, Şöbəsinin MƏCLİSİNİN ÜZVLƏRİ
baş elmi işçisi, fəlsəfə elmləri
doktoru
MÜASİR DÖVRDƏ GƏNCLƏRİN
Prof. Elmar Hüseynov İNTELEKTUAL İNKİŞAFININ
Universiteti
PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Qasım HACIYEV

GESTALT APPROACH TO FAMILY
Azerbaijan State Pedagogical
Teyba Efendiyeva CONSULTATION THE ROLE OF K.
University
LEVIN'S THEORY
ESTABLISHMENT AND SUSTAINABLE
DEVELOPMENT OF THE
COOPERATION IN THE FIELDOF
Mammadova Samira Isgandar Sumgait State University
SCIENCE, EDUCATION WITH THE
REPUBLIC OF AZERBAIJAN AND THE
STATE OF ISRAEL
QARABAĞ XANLIĞININ SƏRHƏDLƏRİ
VƏ ƏRAZİSİNDƏN KEÇƏN TİCARƏT
PhD. Mammadli Rovshan Central Scientific Library of
YOLLARI RUSİYA DÖVLƏT HƏRBİ
Ulduz oglu ANAS
TARİX ARXİVİNİN MATERİALLARI
ƏSASINDA
Azərbaycan Dövlət Neft və ŞUŞA BƏYANNAMƏSİ VƏ REGİONAL
İradə Tofiq qızı NURİYEVA
Sənaye Universiteti, Azərbaycan TƏHLÜKƏSİZLİK
UNEC FORMATION OF NEW MANAGEMENT
Aygun Abdulova
Azerbaijan University of RELATIONS IN THE OCCUPIED
Hikmat Abdulov
Architecture and Construction TERRITORIES
Azebaycan Milli İllimler

Akademisi Kafkas Araştırmaları II KARABAĞ SAVAŞ SONRASI
Vahid Allahverdi Oğlu Ömərov Enstetütü DÖNEMİNDE ABD VE GÜRCİSTAN'IN
Gürcistan araştırmaları Bölüm POZİSYONLARI
Başkanı
Azərbaycan Milli Elmlər AZƏRBAYCAN- TÜRKİYƏ STRATEJİ
Namiq Məmmədov
Akademiyasıl, Bakı, Azərbaycan ƏMƏKDAŞLIQ VƏ TƏRƏFDAŞLIĞI
Zəngəzur-Qubadlı Strateji
ŞİMALİ AZƏRBAYCANIN RUSİYA
Fil.e.d.Əliağa Cəfərov Araşdırmalar Mərkəzinin
TƏRƏFİNDƏN ZƏBT EDİLMƏSİ
direktoru
Law and Human Rights,
HUMAN RIGHTS IN BIOETHICS AS A
Jeyhun Ahmadov dissertation student, teacher in
RESEARCH AREA
BSU
HEYDƏR ƏLİYEVİN TƏHSİL İRSİNDƏ
Mehriban Sərdarova Nağı qızı QARABAĞ AZƏRBAYCANÇILIĞIN
Universiteti
KOMPONENTİ KİMİ
ABŞ, RUSİYA VƏ FRANSANIN 44
Dosent Ramilə Bəhlul qızı AMEA-nın Qafqazşünaslıq GÜNLÜK VƏTƏN MÜHARİBƏSİNDƏ
Dadaşova İnstitutunun icraçı direktoru VƏ MÜHARİBƏDƏN SONRA
MÖVQELƏRİ
CONGRESS PROGRAM
PREZİDENT İLHAM ƏLİYEVİN ZƏFƏR

Azərbaycan Dövlət İqtisad
İsmayılzadə Gülbəniz PARADINDA NİTQİ - RITORİKA,
Universiteti (UNEC)
SİYASƏT VƏ QƏLƏBƏ
AMEA Qafqazşünaslıq İnstitutu
Ermənişünaslıq şöbəsinin CƏNUBİ QAFQAZDA SİYASİ VƏ
müdiri, Bakı Dövlət İQTİSADİ PROBLEMLƏR: ERMƏNİ
Prof. Dr. Qasım Hacıyev
Universitetinin professoru, REVANŞİZMİ, VƏZİYYƏT VƏ
Turan Akademiyasının GÖZLƏNTİLƏR
akademiki
AMEA-nın Qafqazşünaslıq
İnstitutunun ERMƏNİSTAN ORDUSUNDA BAŞ
Kamal Salayev
Ermənişünaslıq şöbəsinin baş VERƏN RÜSVAYÇILIQ
mütəxəssisi
CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
HEAD OF SESSION: İsmayılova Aybaniz Arif

QARŞILIQLI İNNOVASİYALAR
İsmayılova Aybaniz Arif Odlar Yurdu University ƏSASINDA DİLLƏRİN BİRLƏŞMƏSİNƏ
DAİR
Odlar Yurdu University, THE METONYMIC EXPRESSIONS
Lecturer AYNURA BEKIROVA Department of Languages, Baku, RELATED TO THE OPPOSITION
Azerbaijan "EDUCATED" AND "UNEDUCATED"
Odlar Yurdu University, Baku,
Phd. Sevinj Mammadzada SLANG AS A SOCIAL DIALECT
Azerbaijan
ÜZEYİR HACIBƏYOVUN
Böyükxanım EMİNLİ Sumqayıt dövlət Universiteti PUBLİSİSTİKASINDA ANA DİLİ
MƏSƏLƏLƏRİ
MODAL SÖZLƏRLƏ KONTEKSTUAL
MƏNA ARASINDA ƏLAQƏ
Pənahlı Sura Tariyel qızı Azərbaycan Tibb Universiteti
(Azərbaycan dilinin materialları
əsasında)
Odlar Yurdu University, Baku, COGNITIVE ASPECTS OF
Narmin Aliyeva
Azerbaijan PHRASEOLOGICAL COMBINATIONS
AMEA Lənkəran Regional Elmi AZƏRBAYCANIN CƏNUB-ŞƏRQ
Sərraf Mirsəfər oğlu Talıbov Mərkəzinin Folklor, etnoqrafiya REGİONUNDA “UTE” TOPONİMİ İLƏ
və arxeologiya şöbəsinin müdiri BAĞLI BƏZİ MÜLAHİZƏLƏR
AZƏRBAYCAN VƏ İBRİ DİLLƏRİNDƏ
Azerbaycan Milli Bilimler TABELİ VƏ TABESİZ MÜRƏKKƏB
Xuraman Hacıyeva
Akademisi CÜMLƏLƏRİN ƏSAS LİNQVİSTİK
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
THE FACTOR OF INFO-IMPERIALISM
Azerbaijan National Academy of IN MODERN GEOPOLITICS: A
Mahammad Jabrayilov
Sciences Baku, Azerbaijan THEORETICAL APPROACH TO THE
ARTIFICIAL INTELLIGENCE WAR
AZƏRBAYCAN DİLİNİN ŞƏRQ QRUPU
Bakı Avrasiya Universitetinin
Fidan Yusifova DİALEKTLƏRİNDƏ OMONİMLƏRİN
doktorantı
SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Bakı Dövlət Universiteti, ÜMUMTÜRK BİRLİYİNDƏ
Aytəkin Mirzəyeva
Filologiya fakültəsi, Azərbaycan AZƏRBAYCAN VƏ TÜRK DİLLƏRİNİN
Ülkər Səlim
dili, Bakı, Azərbaycan YERİ
Odlar Yurdu Unversiteti,
LEKSIK TERMİNOLOJİ VAHİDLƏRİN
Samirə Vəliyeva Yusifəli qızı Humanitar və Dillər Fakultəsi
KULTUROLOJİ İNFORMASİYASI
Bakı Azərbaycan
CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Mirvari İSMAYILOVA

ÜZEYİR HACIBƏYOVUN
Zülfiyyə İsmayıl AMEA Naxçıvan Bölməsi
YARADICILIĞINDA DİL MƏSƏLƏLƏRİ
ADNSU, Humanitar fənlər DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRDƏ FONETİK
Könül ABDULLAYEVA kafedrası, Sosial elmlər, Bakı, HADİSƏLƏR
Azərbaycan (V.V.RADLOVUN LÜĞƏTİ ƏSASINDA)
Odlar Yurdu University,
İDRAKDA DİL VƏ FƏALİYYƏT
Gamadova Aygun Department of language, Baku,
NİSBİLİYİ
Azerbaijan
Odlar Yurdu University,
THE MOST WIDESPREAD
Melahet Shukurova Department of Languages, Baku,
LANGUAGES IN THE WORLD
Azerbaijan
Bakü Devlet Üniversitesi, Filoloji KÜRESELLEŞMENİN DİLE ETKİSİ
Fakültesi, Azerbaycan Dilciliği AÇISINDAN ÇEVRİMİÇİ İLETİŞİMDE
Dr. Aygün MEHERREMOVA
Bölümü. KISALTMA SÖZCÜKLERİN
Azerbaycan, Bakü KULLANILMASI
QARABAĞ BÖLGƏSİNDƏ
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,
FİTONİMLƏRDƏN ƏMƏLƏ GƏLƏN
Filologiya, Müasir Azərbaycan
Ayşən İsmayıllı MİKROTOPONİMLƏR (CƏBRAYIL VƏ
dili şöbəsinin doktorantı, Bakı,
XOCAVƏND MATERİALLARI
Azərbaycan
ƏSASINDA)
ADPU, Müasir Azərbaycan dili QLOBALLAŞAN DÜNYADA
Prof. Dr. İsmayılova Mirvari
kafedrası AZƏRBAYCAN DİLİNİN FUNKSİONAL
Abbas qızı
professor, f.e.d. SƏCİYYƏSİ
Azərbaycan Texniki Universiteti, “VƏTƏN MÜHARİBƏSİ” SİNTAKSİSİ
Afaq Zeynalova Humanitar fənlər, Dilçilik KONTEKSTİNDƏ DİL, NİTQ VƏ ÜSLUB
bölməsi, Azərbaycan, Bakı MƏSƏLƏLƏRİ
Dos.Dr.Şakir Əlif oğlu QURBAN BAYRAMININ DİNİ-İSLAMİ
AMEA Folklor İnstititu
ALBALIYEV SEMANTİKASI
OBRAZLAŞDIRICI DİL
Gəncə Dövlət Universiteti,
Aynur Orucova VASİTƏLƏRİNİN NORMA
Gəncə, Azərbaycan
PRİNSİPLƏRİ
Universiteti, Filologiya fakültəsi, İNGİLİS FRAZEOLOJİ BİRLƏŞMƏLƏRİ
Svetlana MƏMMƏDOVA
Xarici dillər Mərkəzi, Bakı, TƏRCÜMƏDƏ
Azərbaycan
Institute of languages after
NEW TYPE OF SCHOOLS IN SHUSHA
Mirgulamova Afag Nasimi of ANAS, Baku,
IN THE 19TH CENTURY
Azerbaijan
CONGRESS PROGRAM
FENİLƏVƏZLİ TİOKARBAMATLARIN
М.Ә.Mirzəyeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
SİNTEZİ VƏ ONLARIN
Aysel Qaragözova İnstitutu
BƏZİÇEVRİLMƏLƏRİNİN TƏDQİQİ
ADPU Quba filialının əməkdaşı. MƏNLİYİMİZİN ƏSASI OLAN ANA
Şirinova Nəhayət Məhəmməd
İctimaiyyətçi-yazar DİLİMİZ
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, ONOMASTIK VAHIDLƏR BIR OBYEKT
Zemfira İsaxan qızı Abbasova
ADPU. KIMI
AMEA Folklor İnstitutu, “Dədə QARABAĞ FOLKLORUNDA DİNİ
Xalidə Şaiqqızı (Məmmədova) Qorqud” şöbəsinin böyük elmi MƏZMUN: PEYĞƏMBƏRLƏR VƏ
işçisi ONLARIN HƏYATI, İDEYALARI
Lalə Məmmədova
Azэrbaycan Dövlət İqtisad ORTA ƏSR İSLAM GEYİM
Elfanə Qasımova
Universiteti ƏNƏNƏLƏRİNDƏ YENİ TƏMAYÜLLƏR
Aytən Yusifkənan
ŞAGİRD TƏFƏKKÜRÜNÜN
Pəri Paşayeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
FORMALAŞMASINDA TƏLİM
Sevda Abbasova Universiteti
METODLARININ ROLU
Dos.Dr.Ramazanova Afaq ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏNİN ELMİ VƏ
AMEA Folklor İnstitutu
Xürrəm qızı BƏDİİ YARADICILIĞINDA QARABAĞ
QARABAĞ XIX ƏSR RUSDİLLİ
Həsənova Ləman Namiq qızı AMEA Folklor İnstititu
QAYNAQLARDA
Bakı Şəhəri Təhsil İdarəsi 323
saylı orta məktəb BƏDİİ İFADƏ VASİTƏSİ KİMİ
Vahid Dumanoğlu
ANASTROFANIN FUNKSİONAL
İlkin Əsgər Azərbaycan Dövlət Pedaqoji XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Universiteti, Bakı, Azərbaycan
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət ŞUŞA VƏ ƏTRAFININ
Şəbnəm ƏLİYEVA
və İncəsənət Universiteti ARXEOLOGİYASI
AMEA MEK – in İcraçı ŞUŞA HAQQINDA SƏNƏD –
Şəhla Tahirqızı
direktoru İNFORMASİYA RESURSLARI
CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
HEAD OF SESSION: Doç.Dr.Gülşen MEHERREMOVA

Dos.Dr. Ləman Vaqifqızı QARABAĞDAN TOPLANMIŞ
Azerbaijan
(Süleymanova) BAYATILARDA SİMVOLLAR
Dr.Xuraman KƏRİMOVA AMEA Folklor İnstitutu QARQABAĞ UŞAQ FOLKLORU
AMEA Folklor İnstitutu, böyük TÜRK XALQLARI FOLKLORUNDA
Elnarə Hüseynqızı (Əmirli)
elmi işçi ÜLKƏR PERSONAJI
İNGİLİZ VE AZERBAYCAN
Gülşen Meherremova Azerbaycan Diller Üniversitesi
ATASÖZLERİNDE KADIN KAVRAMI
Institute of Archeology, FORMS OF MARRIAGE OF THE
Sahiba Musaeva Ethnography and Anthropology TURKIC-SPEAKING PEOPLES AND
of ANAS TSAKHURS
HÜLAKÜLƏR DÖVRÜ DULUS
AMEA Arxeologiya, Etnoqrafiya
Sədaqət Məmmədli MƏMULATI ÜZƏRİNDƏ EPİQRAFİK
və Atropologiya İnstitutu
TƏSVİRLƏR
QARABAĞ İQTİSADİ RAYONUNUN
Qərib Məmmədov TORPAQLARININ VƏ AQROEKOLOJİ
AMEA-nın rəyasət heyəti
A.e.f.d. Divanxan Əhədov VƏZİYYƏTİNİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Azərbaycan Respublikasının
AZERBAYCANDA ORDU
Prezidenti yanında Dövlət
Emin Həsənli KURUCULUĞU VƏ TÜRK DUNYASI
İdarəçilik Akademiyasının
SEVGİSİ RUHU
dissertantı
Odlar Yurdu Universitetinin AZƏRBAYCANDA MİLLİ KERAMİKA
Pərvanə Muradi
“Dizayn” kafedrasının müəllimi SƏNƏTİNİN İNKİŞAFI
ADPU-nun Quba filialı, Pedaqoji AZADLIĞIN MÜBARƏK, XARI
Bayramova Nübar İsmayıl
fakültə dekan müavini BÜLBÜLÜM…
Bakı Dövlət Universiteti Tarix HALKIMIZIN ULUSAL İNCİSİ ŞUŞA -
Prof. Dr. İradə Hüseynova Fakültəsi Qafqaz xalqları tarixi AZERBAYCAN KÜLTÜRÜNÜN EN
kafedrası ZENGİN BEŞİĞİ
QLOBAL MİQRASİYA PROBLEMİ
Əziz Əliyev Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi FONUNDA: QARABAĞIN SOSİAL
GƏLƏCƏYİ
MART SOYQIRIMI FÖVQƏLADƏ
Western Caspian University,
Tural Velizade TƏHQİQAT KOMİSSİYASININ
Tarih, Bakü, Azerbaycan
SƏNƏDLƏRİNDƏ
Azerbaycan Devlet Kültür ve KÜLTÜR TARİHİMİZİN BÜYÜK

Shikhali Bağırzade
Sanat Üniversitesi OLUŞTURUCUSU UZEYİR HACİBEYLİ
CONGRESS PROGRAM
AMEA Məhəmməd Füzuli adına QARABAĞ XALÇAÇILIQ SƏNƏTİ –

Çələbiyeva Nuranə Şahin qızı
Əlyazmalar İnstitutu ÇƏLƏBİ XALÇASI
AMEA Folklor İnstitutunun QARABAĞ MÖVZULU XALQ
aparıcı elmi işçisi, YARADICILIĞI NÜMUNƏLƏRİNİN
Dr.Qiymət Məhərrəmli
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, İDEYA-BƏDİİ MÜNDƏRİCƏ, FORMA
şair-publisist VƏ MƏZMUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ
QALA ŞƏHƏR – ŞƏRQİN MƏDƏNİYYƏT
Mahir Cavadov AMEA Folklor İnstitutu
OCAĞI
“ORXON-YENİSEY” ABİDƏLƏRİNİN
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji DİLİNDƏ İŞLƏNƏN FEİLİ
Təranə Nağıyeva Üniversitetinin baş müəllimi, BİRLƏŞMƏLƏRİN İKİNCİ TƏRƏFİNİN
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru FONETİK-MORFOLOJİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
VXARIBÜLBÜL FESTİFALININ TARİXİ
Şixbabayeva Aygün Universiteti Quba filialı,
ƏHƏMİYYƏTİ
Azərbaycan, Bakı
Bakı Slavyan Universiteti,
CIDIR DÜZÜ ORTAQ TÜRK MƏDƏNİ
Şahla NURUZADA Uluslararası İlişkiler, Baku,
İRSİNİN KİMİ
Azərbaycan
Shukurov Niyameddin Soltan CULTURAL CAPITAL OF THE TURKIC
Baku Slavic University
oglu WORLD: SHUSHA MORNING
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İNTRAPERSONAL ÜNSİYYƏTİN
Məmmədova Sevinc Yaşar
Universiteti NƏZƏRİ ƏSASLARININ TƏDQİQİ
ŞUŞA ŞƏHƏRİNİN TOY ADƏT VƏ
Qaranfil Mammadzade AMEA
ƏNƏNƏLƏRİ
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji MƏHƏMMƏD FÜZULİNİN DİLİNDƏ
Kərimova İradə Məzahim qızı
Universiteti ARXAİKLƏŞMİŞ MORFEMLƏR
AMEA, Nizami Gəncəvi adına
Ədəbiyat İnstitutu, ədəbiyyat MİKAYIL MÜŞFİQİN ŞEİRLƏRİNDƏ
Aysel Qurbanova
nəzəriyyəsi şöbəsi, Azərbaycan, PİTORESK
Bakı
THE IMAGE OF PROPHET SOLOMON
Mahammad Mammadov Baku State University
IN KARABAKH FOLKLORE SAMPLES
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İNTRAPERSONAL ÜNSİYYƏTİN
Məmmədova Sevinc Yaşar
Universiteti NƏZƏRİ ƏSASLARININ TƏDQİQİ
Mətanət Muradova NİZAMİ GƏNCƏVİ YARADICILIĞINDA
Azərbaycan
Qaraqız Vəlizadə TOLERANTLIQ
ERMƏNİSTANDA HAKİM
İDEOLOGİYA OLAN “TSEXAKRON”
Kərimov Əyyub Sevdim oğlu Azərbaycan Texniki Universiteti
CƏNUBİ QAFQAZDA SÜLHƏ CİDDİ
MANİƏ KİMİ
CONGRESS PROGRAM

10.06.2022
BAKU LOCAL TIME
AMEA Binası
16:00-18:30 | Session 2, Hall-6
HEAD OF SESSION: Doç.Dr.Gülşhen NOVRUZOVA

Naxçıvan Dövlət Universiteti,
MİR CƏLAL PAŞAYEVİN
“Azərbaycan dili və ədəbiyyatı”
Sevinc MİRZƏYEVA ƏSƏRLƏRİNDƏ MİRZƏ ƏLƏKBƏR
kafedrasının doktorantı Naxçıvan
SABİR OBRAZI
şəhəri, Azərbaycan
AMEA, Arxeologiya, Etnoqrafiya TÜRKDİLLİ XALQLARDA VƏ
Sahibə Musayeva
və Antropologiya İnstitutu SAXURLARDA NİKAH FORMALARI
Bakı Dövlət Universiteti, Tarix
t.ü.f.d. Hicran Rəhman qızı ŞUŞA HAMAMLARI TARİXİ -
fakültəsi, Arxeologiya və
Mahmudova ETNOQRAFİK ABİDƏ KİMİ
etnoqrafiya kafedrası
ONE OF WOMEN POETS FROM
Nasibova Vusala Roma Gizi Azerbaijan
KARABAKH AGABAYIM AGHA TUTI
DEFENSE STYLE MECHANISM OF
Gulshan Aliyeva Baku State University
THE STUDENTS (AZEIRBAIJAN CASE)
THE HISTORICAL AND CULTURAL
Azerbaijan National Academy of
Parvın Ahanchı LEGACY OF KARABAKH: TRAPPED IN
Sciences
THE ARMENIAN OCCUPATION
GƏNCLƏRDƏ MƏDƏNİ DAVRANIŞ VƏ
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji ADƏTLƏRİN TƏZAHÜR FORMALARI
Rəhimova Qəribə Vahid qızı
Universiteti VƏ İNKİŞAFINA TƏSİR EDƏN SOSİAL-
PSİXOLOJİ AMİLLƏR
MƏİŞƏTİMİZDƏ VƏ
Afaq MUSTAFAYEVA AMEA Folklor İnstitutu FOLKLORUMUZDA SANDIĞIN
SEMANTİKASI
PEDAQOGİKADA GƏLƏCƏK
Niftəliyeva Nigar Nəsir qızı ADPU, Bakı, Azərbaycan MÜƏLLİMLƏRİN DİAQNOSTİK
FƏALİYYƏTİ
"ÇÖVKƏN" OYUNUNUN MƏNŞƏYİ VƏ
Dos. Dr. Atəş ƏHMƏDLİ AMEA Folklor İnstitutu YAYILMA AREALLARI
(Qarabağ atüstü oyun növü əsasında)
Bakü Slavyan Üniversitesi, Beşeri
TÜRK DÜNYASINA GİDEN YOL –
Günel ÜSTÜNDAĞ ve Sosyal Bilimler Fakültesi,
ZENGEZUR KORİDORU
Bakü, Azerbaycan
AMEA Folklor Institutu, “Folklor
QARABAĞ ZƏFƏRI, ŞUŞANI AZAD
Dr.Əpoş Vəliyev və yazılı ədəbiyyat” şöbəsi, Bakı-
EDƏN QƏHRƏMANLAR
Azərbaycan
“QARABAĞNAMƏLƏR”
AZƏRBAYCANIN TARİXİ-DİNİ
Turan BABAŞ Bakı Dövlət Universiteti
ABİDƏLƏRİNİ ÖYRƏNMƏK ÜÇÜN
MƏNBƏ KİMİ
İKİNCİ QARABAĞ MÜHARİBƏSİ
Azərbaycan Dillər Universiteti, ZAMANI MULTİKULTURAL
Beynəlxalq münasibətlər və DƏYƏRLƏR ƏTRAFINDA BİR OLAN
Günel Qarayeva
regionşünaslıq, Fəlsəfə və sosial AZƏRBAYCAN XALQI VƏ
elmlər, Bakı, Azərbaycan QƏHRƏMANLIQ NÜMAYİŞ ETDİRƏN
TALIŞLAR
ŞAGİRD ŞƏXSİYYƏTİNİN
Məlahət Abdullayeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
FORMALAŞMASINDA RİYAZİYYATIN
Xədicə Mehdizadə Universiteti, Bakı, Azərbaycan
ROLU
CONGRESS PROGRAM
Head of the Applied Research

Department of the Scientific MÜƏLLİMLƏRİN ELMİ-TƏDQİQAT
Gulshan Fakhraddin Education Center, İŞLƏRİNİN ARAŞDIRILMASINDA
Novruzova Associate Professor of the MENTORLUQ FƏALİYYƏTİNİN
Department of Pedagogy of TƏDBİQİNİN ƏHƏMİYYƏTİ
Primary Education
ŞUŞA ZƏFƏR SƏLNAMƏMİZİN ŞAH
Türkan Qasımova Bakı Dövlət Universiteti
ƏSƏRİDİR
AMEA Nəsimi adına Dilçilik
institutunun doktorantı, NİZAMİ GƏNCƏVİNİN “LEYLİ VƏ
Moskva Dövlət Universitetinin MƏCNUN” POEMASININ TƏRCÜMƏ
Xəlilova Həmidə Əzizağa qızı
Bakı filialının əməkdaşı MATERİALLARI ƏSASINDA
Filologiya fakültəsi, Bakı, LİNQVOSTATİSTİK TƏHLİL
Azərbaycan
Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq
Akademiyasının “Humanitar və SƏMƏD VURĞUN
Aida Abdullayeva ictimai fənlər” kafedrasının DRAMMATURGİYASINDA XALQ
dosenti,filologiya üzrə fəlsəfə DİLİNİN ZƏNGİN ŞEİRİYYƏTİ
doktoru
BAŞQIRD YAZILI ƏDƏBİYYATINDA
Aytən Nəriman Qızı AMEA Nizami Gəncəvi adıan
NƏSRİN FORMALAŞMASI TARİXİNƏ
Qurbanova Ədədbiyyat İnstitu
BAXIŞ
Səfərova Təranə Bahadır qızı Akademiyası MƏHƏMMƏD QARABAĞİNİN ELMİ
Şirinova Rübabə Bahadır qızı Məhəmməd Füzuli adına İRSİ ƏLYAZMALAR XƏZİNƏSİNDƏ
KİMYƏVİ BİLİKLƏRİN
Dosent Rəhimə S. Məmmədova
MƏNİMSƏNİLMƏSİ ÜÇÜN TƏLİM
Professor Əli Z. Zalov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
TEXNOLOGİYALARININ MÜQAYİSƏLİ
Baş müəllim Kəmalə O. Universiteti
DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİNİN
İsgəndərova
ƏHƏMİYYƏTİ
CONTENT
CONGRESS ID 1
SCIENTIFIC COMMITTEE 2
PHOTO GALLERY 3
PROGRAM 4
CONTENT 5
PROCEEDINGS BOOK
Ayətxan Ziyad, Babək İsgəndərov
44 GÜNLÜK ZƏFƏR YÜRÜŞÜ: TARIXI ƏDALƏTIN TƏNTƏNƏSI VƏ 1
BEYNƏLXALQ HÜQUQUN BƏRPASI
AZƏRBAYCAN UŞAQ ŞEİRİNDƏ SƏRLÖVHƏ-ADLAR SİSTEMİ 10
(Zahid Xəlilin və Zaur Ustacın yaradıcılığı nümunəsində)
Muharrem ARAS
17
LONGING FOR AZERBAIJAN IN RAMIZ OZLER'S POEMS
Mustafa KARABULUT
23
THE PERCEPTION OF THE MOTHER IN AHMET HAŞİM'S POEMS
İbrahim AVCI
MEDIATING ROLES OF HEALTH AND ENVIRONMENTAL AWARENESS
32
IN THE IMPACT OF COVID-19 ON SUSTAINABLE CONSUMPTION
BEHAVIOR
İbrahim AVCI
THE EFFECTS OF COVID-19, HEDONIC AND UTILITY MOTIVATIONS ON
38
ONLINE PURCHASE INTENTION AND THE INTERMEDIATE ROLE OF
ONLINE TRUST
Xasay Cahangirov
İŞĞALDAN AZAD EDİLMİŞ ƏRAZİLƏRİN MƏSKUNLAŞDIRILMASI,
44
REİNTEQRASİYASI VƏ İQTİSADİ İNKİŞAFININ TƏMİN EDİLMƏSİNDƏ
XÜSUSİ İQTİSADİ ZONALARIN ROLU
Mahmut ÖZTÜRK
49
HIJRA AND ITS CONSEQUENCES ON THE WAY OF GOD
Mahmut ÖZTÜRK
57
WITH AN EXTRAORDINARY LIFE STORY, Hz. MARY
Mahmut ÖZTÜRK
65
SOME TERMS OF DIVINE HELP
Ömer Sabuncu
75
OMAR’S CONSENTS
Ömer Sabuncu
81
Ömer Sabuncu
88
Cüneyt GÖKÇE
94
Cüneyt GÖKÇE
99
THE SIZE AND LIMIT OF OBEDIENCE IN ISLAM
Kamala Tahsin KERIMOVA
“THE KHOJALY MASSACRE THROUGH THE EYES OF THE KARABAKH 103
PEOPLE”
Tahirə Məmməd
EXPRESSION OF RELIGIOUS AND NATIONAL IDENTITY IN THE WORKS 110
OF MIR MOHSUN NAVVAB
Sadettin PAKSOY, Merve KAPLAN
115
Sadettin PAKSOY, Merve KAPLAN
118
ART ECONOMY
Mustafa DURDU
SOCIO-ECONOMIC STRUCTURE OF BADEMLI VILLAGE IN ALADAĞ 122
DISTRICT IN THE MIDDLE OF THE 19TH CENTURY
132
33 DAYS OF SIEGE IN SHUSHA AND 44 DAYS OF WAR IN KARABAKH
Gamze ŞEKEROĞLU
136
DO THE DIRECTION OF ALTCOINS DEPEND ON BITCOIN?
Firudin Rzayev
142
TARİXİ M.Ö. VI-III MİNİLLİYƏ SÖYKƏNƏN QƏDİM TÜRK YURDU ŞUŞA
Hanife AKGÜL
EXAMINATION OF ATTACHMENT INJURIES OF MARRIED 150
INDIVIDUALS IN TERMS OF VARIOUS VARIABLES
Hanife AKGÜL
INVESTIGATION OF INDIVIDUALS LEVELS OF FORGIVENESS, SELF-
161
SENSITIVITY AND SUBJECTIVE WELLNESS IN TERMS OF VIOLENT
DIGITAL GAME PLAYING
İsmayılova Aybaniz Arif
170
QARŞILIQLI İNNOVASİYALAR ƏSASINDA DİLLƏRİN BİRLƏŞMƏSİNƏ
Aynura Bekİrova
THE METONYMIC EXPRESSIONS RELATED TO THE OPPOSITION 174
"EDUCATED" AND "UNEDUCATED"
Süleyman ÖZMEN
CHANGING BALANCES IN SOUTH CAUCASUS AFTER 44 DAYS WAR, KEY 182
Seher Selin ÖZMEN
THE IMPORTANCE OF MANNA COUNTRY IN FOREIGN POLITICS OF 191
THE URARTU STATE
MƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ YARADICILIĞINDA MİLLİ İSTİQLAL 197

İDEYALARI
Orhan KÜÇÜK, Mohammed MOHAMMED
DETERMINING THE IMPORTANCE OF UNLIMIT IMPROVEMENT AND 203
SERVICE QUALITY FACTORS: A STUDY AT BAGHDAD UNIVERSITY
Orhan KÜÇÜK
DETERMINING THE IMPORTANCE LEVEL OF HEALTH EFFECT
212
THEORY FACTORS IN ENTREPRENEURSHIP: THE CASE OF
AZERBAIJAN
Xalidə HƏMİDOVA
MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİLDƏ EVOKATİV MENTORLUQ MODELİNİN 218
TƏTBİQİ
Nazilə ABDULLAZADƏ 224
AZƏRBAYCAN NƏSRİNDƏ ŞUŞA FACİƏLƏRİNİN BƏDİİ İNİKASI TARİXİ
ZAMAN KONTEKSİNDƏ
Abbasova Gülbəniz Heydər qızı
PROFESSOR M.SEYİDOVUN “ QAM ŞAMAN VƏ ONUN QAYNAQLARINA
231
ÜMUMİ BAXIŞ”KİTABI VƏ MİFOLOGİYANIN REALLIĞA ÇEVRİLMƏ
İMKANLARI
Hüseyin Miraç PEKTAŞ, Sevilay KARAMUSTAFAOĞLU,
Orhan KARAMUSTAFAOĞLU
234
DESIGNING AN INQUIRY-BASED STEM ACTIVITY: EXAMPLE OF FORCE
AND MOTION
Hüseyin Miraç PEKTAŞ, Sevilay KARAMUSTAFAOĞLU,
Orhan KARAMUSTAFAOĞLU
243
EXAMINATION OF CHEMISTRY PROSPECTIVE TEACHERS'
QUALIFICATIONS TO PREPARE CONCEPTUAL CHANGE TEXTS
MƏMMƏDOVA AFƏT TAPDIQ QIZI
252
TƏLİM VƏ TƏRBİYƏ ŞƏXSİYYƏTLƏRİN GÖZÜ İLƏ
Sevinc SULTANOVA
AZAN SƏDALARI VƏ MUĞAM İNTONASİYALARININ VƏHDƏTİNDƏN 256
YARANAN QƏLƏBƏ NƏFƏSLİ “QARABAĞ KOMPOZİSİYASI”
Serap ÜNAL
IN THE TRADITIONAL ARTS OF TWO STATES AND ONE NATION FROM 263
PROBLEM TO SOLUTION
Səbinə BABAYEVA
272
QARABAĞ REGİONUNUN MƏDƏNİ TURİZM POTENSİALI
Səkinə Əliyeva
GÖYÇƏ MAHALI ŞIVƏLƏRI VƏ MÜASIR TÜRKIYƏ TÜRKCƏSINDƏ
277
IŞLƏNƏN ORTAQ TÜRK MƏNŞƏLI SÖZLƏRIN LEKSIK- SEMANTIK
TƏHLILI
Pənahlı Sura Tariyel qızı
MODAL SÖZLƏRLƏ KONTEKSTUAL MƏNA ARASINDA ƏLAQƏ 281
(Azərbaycan dilinin materialları əsasında)
KÖNÜL ZAUR QIZI ŞXƏLİYEVA
OXU TƏLİMİ PROSESİNDƏ ŞAGİRDLƏRİN NİTQ VƏ TƏFƏKKÜRÜNÜ 285
İNKİŞAF ETDİRMƏYİN ƏHƏMİYYƏTİ
Mete Sezgin, Taleh Mansurov
SELECTION OF DARK TOURISM DESTINATIONS IN KARABAKH 287
ACCORDING TO MULTIPLE CRITERIA
Mətanət MUSTAFAYEVA
“FƏRYAD” PYESİNDƏ KLASSİK ƏBƏBİ İRSƏ NƏSİMİ VƏ HÜRUFİLİK 301
PERSPEKTİVİNDƏN BAXIŞ
Nigar Həsənova
MOLLA PƏNAH VAQİFİN POEZİYASINDA LİNQVOPOETİK 305
XÜSUSİYYƏTLƏR
KARABAKH
III. INTERNATIONAL CONGRESS OF MODERN STUDIES IN SOCIAL SCIENCES AND
HUMANITIES
44 GÜNLÜK ZƏFƏR YÜRÜŞÜ:

TARIXI ƏDALƏTIN TƏNTƏNƏSI VƏ BEYNƏLXALQ HÜQUQUN BƏRPASI
44 GÜN ZAFER MART:
TARİHSEL ADALETİN ZAFERİ VE ULUSLARARASI HUKUKUN RESTORASYONU
44 DAYS OF VICTORY MARCH:
THE VICTORY OF HISTORICAL JUSTICE AND THE RESTORATION OF INTERNATIONAL
LAW
Ayətxan Ziyad
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti. Elmi işçi.
httrs://orcid.orq/0000-0002-0034-6736
Babək İsgəndərov
hüquqşünas, araşdırmaçı
ÖZET
Türk oğlu, kendisine "Vatan" adını vermiş ve asırlarca sevdiği vatan için savaşmış; Ona "Tabiat Ana"
adını verdi ve onu gözbebeği gibi korudu; Ona "anne" dedi ve kendisini doğuran kadını ruhunun
hükümdarı olarak tanıdı.
Bu Türk dünyası için her zaman böyle olmuştur. Nasıl ki bir çocuk annesini sever ve ona değer verirse,
ona hizmet etmeyi kendisine, bir Türk çocuğu da doğup büyüdüğü ülkeye, büyüdüğü toprağa, büyüdüğü
havaya borçludur. yukarı, büyüdüğü topraklara.
Azerbaycan'ın Birinci Karabağ Savaşı'nda uğradığı kayıpların gerçeklerine dikkat edelim: 1988-1984'te
13.240 metrekare Km. 7 ilçe (Şuşa, Hankendi, Hocalı, Askeran, Hocavend, Ağdara, Hadrut) ile Laçın,
Kelbecer, Ağdam, Fuzuli, Cebrail, Kubadlı, Zengilan ve Gazah ilçelerinin 7 köyü işgal edildi, 20.000
kişi öldürüldü, 50.000 vatandaş engelli ve 4.866 kişi kayıp olarak kaydedildi. 900 yerleşim yeri, 130.939
konut, 7.000 kamu binası, 1.025 okul, 855 anaokulu, 798 sağlık tesisi, 927 kütüphane, 53 cami ve
tapınak, 473 tarihi eser, müze ve mekan, 40.000 müze sergisi, 2.389 sanayi ve tarım tesisi, 5.198 km yol
, 348 köprü, 7.568 km su hattı, 2.000 km gaz boru hattı, 76.940 km elektrik hattı, 280.000 ha orman,
1.000.000 ha verimli arazi, 1.200 km sulama sistemi kaldırıldı. Cumhuriyetimize verilen toplam zarar
60 milyar dolardan fazladır.
İşgal döneminde (Mayıs 1994 - 27 Eylül 2020) halkımıza verdiği zarar 4 kattan fazla olmuştur.
Ermenistan Silahlı Kuvvetlerinin İşgali Sonucu Azerbaycan Cumhuriyeti Topraklarının Kayıp ve
Kayıplarının Değerlendirilmesi Çalışma Grubuna göre, Azerbaycan'ın doğasına verilen ilk zarar miktarı
244.4 milyar dolardı.
Uzmanlara göre, Ermenistan tarafından sağlık açısından tehlikeli olan siyanürlü suyun Araz Nehri'ne
boşaltılması Güney Kafkasya'da toprak, atmosfer ve ekolojik dengesizliğe, Güney Kafkasya'da ise
ormansızlaşma ekolojik dengesizliklere ve çevre kazalarına neden olabilir. Kafkasya.
Ermenistan'ın halkımıza ve devletimize karşı bu saldırgan eylemi ve yıllarca BM kararlarını
uygulamaması, Azerbaycan'ın 28 yıldır işgal ettiği topraklarını zorla geri almasını ve Azerbaycan
Cumhurbaşkanı Başkomutan'ı haklı çıkardı. -Başkomutan İlham Aliyev bu kaçınılmaz adımı attı.Kadını
atmak zorunda kaldı. Ve bir o kadar da kararlı... 44 günlük kanlı savaşlarda DÜNYA Azerbaycan
oğullarının azmine, kuvvetine ve gücüne şahit oldu. Nisan 2016 olaylarına öfkelenen Azerbaycanlı
gençlerin hepsi ilçe askeri komiserliklerine yöneldi. "Her şey cephe için, her şey zafer için!" Sloganları
hem büyüklerin hem de çocukların ezberlediği mahalle sakinleri, askerleri cepheye taşıyan otobüsleri
PROCEEDINGS BOOK 1 www.karabaghconference.com

KARABAKH
HUMANITIES
durdurarak onlara sigara ve her türlü erzak sağlamaya çalıştı. Savaş bölgelerindeki soğuk dağ havası
için yiyecek ve kalın giyecek tutmak mümkün değildi.
28 yıldır Ermeni işgali altında olan Karabağ toprakları, 44 günlük cihat sonucunda özgürleştirildi. 2908
şehit ile muzaffer devlet unvanını kazanan Azerbaycan, gücünü dünyaya dikte etme fırsatı bulmuştur.
Türkiye, Pakistan ve Azerbaycan'ın hakkını umursayan diğer Türkçe konuşan halkların siyasi himayesi
sayesinde Fransa, Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya gibi dünya ülkeleri seslerini bastırmak zorunda
kaldılar.
Bütün bunlar Azerbaycan halkının mücadele ruhunun ve kararlılığının bir göstergesidir.
Dünya halklarının yurtseverliğinin bir göstergesi olan Avrupa Kamuoyu Araştırmaları Merkezi
listesinde Azerbaycan'ın yüzde 85 ile ilk sırada yer alması sevindiricidir. Gürcistan yüzde 76 ile ikinci
sırada ve Finlandiya yüzde 74 ile üçüncü sırada yer alıyor. Gariptir ki tarih boyunca dünya halklarına
vatanseverlik örneği olan Türkiye dördüncü sırada yer almaktadır. Ukraynalılar %62 ile 5. sırada yer
aldı. Ermenistan'ın adı ilk 10'da görünmüyor.
Azerbaycan'ın 44 günlük savaşının sonuçları, Avrupa Kamuoyu Araştırmaları Merkezi'nin bir teyididir.
Makale, ihlal edilen uluslararası hukukun restorasyonu için Azerbaycan gençliğinin Azerbaycan
devletine karşı mücadelesini tartışıyor. 10 Kasım 2020'nin Azerbaycan'da hem devlet hem de savaş
tarihinde her zaman gururlu bir adres olarak hatırlanacak bir hatıra olduğu gururla belirtilmektedir.
Halkımızın sarsılmaz iradesi, Halk-Cumhurbaşkanı-Ordu birliği ve ülkemizin ekonomik gücü
Azerbaycan devletine bu günlerin zaferini getirmiştir. Bu zafer bize Azerbaycan Cumhurbaşkanı,
Başkomutan İlham Haydar oğlu Aliyev ve göğüslerini kurşunlarla siper eden binlerce Azerbaycanlı oğlu
tarafından verildi.
Anahtar kelimeler: II Karabağ savaşı, zafer yürüyüşü, halk-cumhurbaşkanlığı-ordu birliği, tarihi
adaletin kutlanması, uluslararası hukukun restorasyonu.
***
ABSTRACT
The Turkish son named himself "Vatan" and fought for the homeland he loved for centuries; He named
her "Mother Nature" and protected him like the apple of his eye; He called her "mother" and recognized
the woman who gave birth to him as the ruler of his soul.
This has always been the case for the Turkish world. Just as a child loves and values his mother, he owes
serving her to himself, and a Turkish child owes the country he was born and grew up in, the land he
grew up in, the atmosphere he grew up in. up to the land where he grew up.
Let us pay attention to the realities of the losses suffered by Azerbaijan in the First Karabakh War: In
1988-1984, 13,240 square meters of Km. 7 villages of 7 districts (Shusha, Khankendi, Khojaly, Askeran,
Hocavend, Agdara, Hadrut) and 7 villages of Lachin, Kelbecer, Agdam, Fuzuli, Gabriel, Kubadli,
Zangilan and Gazah districts were occupied, 20,000 people were killed, 50,000 citizens were disabled
and 4,866 people were missing. recorded as. 900 settlements, 130.939 residences, 7,000 public
buildings, 1,025 schools, 855 kindergartens, 798 health facilities, 927 libraries, 53 mosques and temples,
473 historical artifacts, museums and places, 40,000 museum exhibits, 2,389 industrial and agricultural
facilities, 5,198 km of roads , 348 bridges, 7,568 km of water lines, 2,000 km of gas pipelines, 76,940
km of power lines, 280,000 ha of forest, 1,000,000 ha of fertile land, 1,200 km of irrigation systems
were removed. The total damage done to our republic is more than 60 billion dollars.
During the occupation period (May 1994 - 27 September 2020), the damage to our people was more
than 4 times.
According to the Working Group on the Assessment of Loss and Loss of the Territory of the Republic
of Azerbaijan as a result of the Occupation of the Armed Forces of Armenia, the initial amount of
damage to the nature of Azerbaijan was $ 244.4 billion.

KARABAKH
HUMANITIES
According to experts, the discharge of cyanide-containing water, which is dangerous for health, into the
Araz River by Armenia may cause soil, atmosphere and ecological imbalances in the South Caucasus,
while deforestation in the South Caucasus may cause ecological imbalances and environmental
accidents. Caucasia.
Armenia's aggressive action against our people and our state and its failure to implement UN resolutions
for years justified Azerbaijan's forcibly reclaiming its 28-year-occupied lands and the President of
Azerbaijan, the Commander-in-Chief. -Commander-in-Chief Ilham Aliyev took this inevitable step. He
had to throw the woman away. And so determined... WORLD witnessed the determination, strength and
power of the Azerbaijani sons in 44 days of bloody wars. Enraged by the April 2016 events, all of the
Azerbaijani youth turned to the district military commissariats. "Everything for the front, everything for
the victory!" Neighborhood residents, whose slogans were memorized by both adults and children,
stopped the buses carrying the soldiers to the front and tried to provide them with cigarettes and all kinds
of food. It was not possible to keep food and thick clothing for the cold mountain air in war zones.
Karabakh lands, which had been under Armenian occupation for 28 years, were liberated as a result of
44 days of jihad. Azerbaijan, which won the title of victorious state with 2908 martyrs, had the
opportunity to dictate its power to the world. Thanks to the political patronage of Turkey, Pakistan, and
other Turkish-speaking peoples who care about the rights of Azerbaijan, world countries such as France,
the United States and Russia had to suppress their voices.
All this is an indication of the fighting spirit and determination of the Azerbaijani people.
It is pleasing that Azerbaijan ranks first with 85% in the list of the European Public Opinion Research
Center, which is an indicator of the patriotism of the peoples of the world. Georgia is in second place
with 76 percent and Finland is in third place with 74 percent. It is strange that Turkey, which has been
an example of patriotism to the peoples of the world throughout history, is in the fourth place. Ukrainians
ranked 5th with 62%. Armenia's name does not appear in the top 10.
The results of Azerbaijan's 44-day war are a confirmation of the European Center for Public Studies.
The article discusses the struggle of the Azerbaijani youth against the Azerbaijani state for the
restoration of violated international law. It is proudly stated that November 10, 2020 is a memory that
will always be remembered as a proud address in both the state and war history in Azerbaijan.
The unshakable will of our people, the unity of the People-President-Army and the economic power of
our country have brought the victory of these days to the Azerbaijan state. This victory was given to us
by the President of Azerbaijan, Commander-in-Chief Ilham Heydar oglu Aliyev and thousands of
Azerbaijani sons who shielded their chests with bullets.
Key words: II Karabakh war, victory march, people-presidential-army unity, celebration of historical
justice, restoration of international law.
1. GİRİŞ
Türk övladı “Ana vətən” deyib, əsrlər boyu canından əziz bildiyi vətən torpağı uğrunda cihada qalxıb;
“Ana təbiət” deyib, onu göz bəbəyi kimi qoruyub; “Ana” deyib, onu dünyaya gətirən qadını ruhunun
hökmdarı bilib.
Türk dünyası üçün bu, həmişə belə olub. Övlad anasını necə sevir, əzizləyir, qulluğunda durmağı özünə
borc bilirsə, türk övladı da doğulub boya-başa çatdiği yurdu, iməkləyib ayaq açdğı, havasından udub,
suyundan içib qoynunda böyüdüyü torpağı o qədərdə sevib-əzizləməyə, qulluğunda durmağa,
yadellidən qorumağa özünü borclu bilib.
Mövzuya yönəli olaraq I Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın hansı itkilərə məruz qaldığına faktlarla
diqqət yetirək: 1988 - may 1994-cü illərdə Azərbaycanın 13.240 kv. kilometr ərazisi, o cümlədən keçmiş
sovetlər birliyinin ilhağında olduğu zamanlarda “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti” adlandırılan
ərazidəki 7 rayon (Şuşa, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, Xocavənd, Ağdərə, Hadrut), həmçinin Laçın,
Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan və Qazax rayonunun 7 kəndi işğal edilmiş, 20

KARABAKH
HUMANITIES
000 sakini öldürülmüş, 50 000 vətəndaşı əlil olmuş, 4 866 nəfəri itkin kimi qeydə alınmışdır. 900 yaşayış
məntəqəsi, 130 939 ev, 7 000 ictimai bina, 1 025 məktəb, 855 uşaq bağçası, 798 səhiyyə müəssisəsi,
927 kitabxana, 53 məscid və məbəd, 473 tarixi abidə, muzey və yerlər, 40 000 muzey eksponatı, 2 389
sənaye və kənd təsərrüfatı obyekti, 5 198 km avtomobil yolu, 348 körpü, 7 568 km su xətti, 2 000 km
uzunluğunda qaz xətti, 76 940 km elektrik xətti, 280 000 ha meşə, 1 000 000 ha məhsuldar torpaq, 1
200 km irriqasiya sistemi sıradan çıxarılmışdır. Respublikamıza dəymiş ziyanın ümumi məbləği 60
milyard ABŞ dollarından çox olmuşdur.
İşğal dövrü ərzində isə (may 1994 - 27 sentyabr 2020 illər) xalqımıza dəyən ziyan bundan 4
dəfədən artıq omuşdur.
Azərbaycan Respublikası ərazilərinin Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı nəticəsində itki və
tələfatlarının qiymətləndirilməsi üzrə İşçi Qrupunun rəyinə görə, işğal dövrü ərzində biomüxtəlifliyin,
meşələrin məhv edilməsi, torpaqların istifadə üçün yararsız hala salınması, ətraf mühitin, o cümlədən su
mənbələrinin çirkləndirilməsi və faydalı qazıntı yataqlarının talanı nəticəsində Azərbaycanın təbiətinə
dəymiş ziyanın ilkin göstəricisi 244,4 milyard ABŞ dolları həcmində olmuşdur [2.].
Mütəxəssislərin qənaətinə görə, Ermənistan tərəfindən sağlamlıq üçün təhlükəli olan sian qarışıqlı
zəhərlənmiş suyun Araz çayına axıdılması Cənubi Qafqaz Regionunda torpağın, atmosferin və ekoloji
tarazlığın pozulmasına zəmin yarada, meşələrin qırılması isə həmin ərazidə ekoloji tarazlığın
pozulmasına və Cənubi Qafqaz regionunda ekoloji qəzaların yaranmasına səbəb ola bilər.
Ermənistanın xalqımıza və dövlətimizə bu təcavüz aktı, eləcə də BMT qətnamələrinin illərlə icrasız
qalması Azərbaycana haqq qazandırırdı ki, 28 ildir işğal altında qalan torpaqlarını zor gücünə də olsa
geri alsın və Azərbaycan prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyev xalqın inadlı iradəsi və tələbi ilə
bu qaçılmaz addımı atmağa məcbur qadı. Həm də elə qətiyyətli ki... 44 günlük qanlı döyüşlərdə DÜNYA
Azərbaycan övlarlarının hansı qeyrətə, gücə, qüdrətə qadir olduğunun şahidi oldu. 2016-cı ilin aprel
hadisələrindən qeyzlənən Azərbaycan gəncliyi hamılıqla rayon hərbi komissarlıqlarına üz tutmuşdu.
“Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün!” şüarları böyüyün də, kiçiyin da dilinin əzbəri idi Sakinlər
əsgərləri cəbhəyə aparan avtobusların saxlayır, onları siqaretlə, hər cür ərzaq növləri ilə təmin etməyə
çalışırdılar. Döyüş bölgələrinə ərzaq, soyuq dağ havasına uyğun isti paltar aparanların saxlamaq
mümkün deyildi.
28 il erməni işğalı altında qalmış Qarabağ ərazisi 44 günük cihad nəticəsində işğaldan azad olundu. 2908
şəhidi ilə qalib dövlət adını qazanan Azərbycan öz gücünü-qüdrətini dünyaya diktə etmək imkanına
malik oldu. Azərbaycanın haqq işinə hay verən Türkiyənin, Pakistanın və digər türkdilli xalqların siyasi
havadarlığı sayəsində dünyanın Fransa, ABŞ, Rusiya kimi region dövlətləri səslərini içlərində boğmağa
məcbur oldular.
Bütün bunlar Azərbaycan xalqının döyüşkənlik ruhunun, döyüş əzminin göstəricisidir.
Fərəhlidir ki, Avropa İctimai Rəyin Öyrənilməsi Mərkəzinin dünya xalqlarının vətənpərvərliyinin
göstəricisi olan siyahısında Azərbaycan 85 faizlə I yeri turub. II yerdə 76 faizlə Gürcüstan, III yerdə 74
faizlə Finlandiya qərarlaşıb. Qəribədir ki, tarixən dünya xalqlarına vətən sevgisi ilə nümunə olan
Türkiyə bu sırada IV yerdədir. 62 faiz göstərici ilə V yer ukraynalılara nəsib olub. Ermənistanın adı I
onluqda görünmür.
Azərbaycanın 44 günlük vətən müharıbəsinin nəticələri Avropa İctimai Rəyin Öyrənilməsi Mərkəzinin
haqlı rəyinin təsdiqidir.
Məqalədə Azərbaycan gəncliyinin Azərbaycan dövlətinə qarşı pozulmuş beynəlxalq hüququn bərpası
uğrunda mübarizəsindən bəhs olunur. Qürurla, iftixarla qeyd olunur ki, 2020-ci ilin 10 noyabr tarixi
Azərbaycanın həm dövlətçilik, həm də hərb tarixində qürur ünvanı olaraq daim anılacaq yaddaşdır.
Bu günlərin müzəffərliyini Azərbaycan dövlətinə xalqımızın sarsılmaz iradəsi, Xalq-Prezident-Ordu
birliyi, ölkəmizin iqtisadi gücü qazandırmışdır. Bu qələbəni bizə Azərbaycan Prezidenti, Ali baş
komandan İlham Heydər oğlu Əliyev və sinəsini yağı gülləsinə qalxan etmiş minlərlə Azərbaycan oğlu
bəxş etmişdir.

KARABAKH
HUMANITIES
2. ARAŞDIRMA
Azərbaycan xalqı bu qələbə ilə tarixində ilk dəfə olaraq müharibədən ərazi itkisi olmadan, öz ərazi
bütövlüyünü bərpa edərək çıxdı. 208 illik ilhaqa (12 oktyabr 1813-cü il, Gülüstan sülh müqaviləsi) son
qoymuş oldu [8.].
Atalar məsəlidir: “El bir olsa, dağ oynadar yerindən”. Zamanı yetişdi və hər zaman “sözümüz
imzamızdır” deyən dövlətimizin başçısı öz vədinə əməl etdi. 17 il yürüdülən uzaqgörən siyasət, ordu
quruculuğunda həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər, günbəgün möhkəmlənən və tarixin heç bir
dönəmində indiki dərəcədə müşahidə edilməyən Xalq – Prezident - Ordu birliyi xalqımıza böyük qələbə
sevincini yaşamağı nəsib etdi. İqtidarlı-müxalifətli 44 gün bir cəbhədə birləşən Azərbaycan insanı bu
tarixi sınaqdan üzüağ, alnıaçıq çıxdı. Haqq öz yerini tapdı, xalqın 28 illik yurd, torpaq nisgilinə son
qoyuldu.
Münaqişənin zamanında çözülə bilməməsinə, qanlı müharibə həddinə yetişməsinə gəlincə isə... Buna
səbəb regionda davamlı sülhə nail olmaq kimi müqəddəs bir missiya üçün məsuliyyət daşıyan
beynəlxalq təşkilatlar, konkret desək. BMT-nın biganəliyi olmuşdur. Əgər münaqişənin ilk illərində
(həmin zaman üçün 1988-ci illərdə) beynəlxalq hüquq müdafiəçiləri ermənilərin beynəlxalq hüquq
normalarını kobud şəkildə pozmaqları kimi ciddi bir problemin həllinə soyuqqanlılıq göstərməsəydilər,
ermənilərin işğalçı əməllərinə obyektiv qiymət vermək kimi vəzifə borclarına biganə qalmasaydılar,
sözsüz ki, münaqişə alovlanıb məlum “qaynar mərhələ” həddinə yetməzdi. Ancaq bu vəzifə və insanlıq
borcu unuduldu. Ən başlıcası ona görə ki, mövcud münaqişəyə müdaxilə, xaric üçün sərf edən SSRİ-
nin parçalanması kimi ciddi bir prosesin ləngiməsinə səbəb ola bilərdi. Əslində Ölkədə baş qaldıran
münaqişələrə keçmiş İttifaq dövlətinin özü rəvac vermişdi: bundan iki məqsəd güdülürdü, I - İttifaq
respublikalarına öz “zərb-dəstini” göstərmək, II - bununla da, artıq start götürmüş keçmiş SSRİ-nin
parçalanma prosesini dayandırmaq. Niyyət bu idi. Ancaq gözlənilənin əksinə oldu, münaqişələri
səngitmək üçün “yazılmış” ssenari əksinə işlədi, parçalanma prosesini dayandırmaq əvəzinə daha da
sürətləndirdi. 70 il monarxiya buxovlarından əzab çəkən xalqların ruhunda tüğyan edən azadlıq
duyğuları çılğınlıqla inkişaf edib elə bir həddə yetdi ki, hökumət bu “dalğanın” qarşısında duruş gətirə
bilmədi.
Tarixin bu gərdişi, başqa sözlə, ermənilər üçün göydəndüşmə olan bu fürsət - yetişən münbit şərait
onların 1988-ci ildən start verdikləri mənfur niyyətlərini həyata keçirmələrinə zəmin yaratmış oldu. Bu,
elə bir vədə idi ki, Şuşanın işğalından “ilhamlanan” Ermənistan Silahlı Qüvvələri genişmiqyaslı döyüş
əməliyyatlarına əl atdılar. Bir-birinin ardınca Azərbaycanın yeddi rayonu (Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli,
Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan, Laçın), DQMV-nin Ermənistanın nəzarətinə keçmiş 4 388 kvadrat km
sahəsi də daxil olmaqla ümumilikdə 12 022 kvadrat km ərazi işğal altına alınmış oldu [7.].
1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etmiş respublikamızın 1992-ci ilin martında BMT-yə üzv qəbul
edilməsi hüquq verdi ki, Ermənistanın işğalçılıq siyasətinə son qoymaq və regionda davamlı sülhə nail
olmaq üçün Azərbaycan hökuməti BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasına müraciət etsin. Ancaq təəssüf ki,
bir il ərzində (1903-cü ildə) edilən müraciətlər, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi 822, 853, 874
və 884 saylı qətnamələr icrasız, 1997-ci il yanvar ayının 1-də formalaşan Minsk qrupu həmsədrlərinin,
2016-cı ildə İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT) çərçivəsində yaradılmış “Təmas qrupun”nun, ATƏT-in
bütün iştirakçı dövlətlərinin illərlə məsələyə ciddi olmayan “müdaxiləsi”, dayanıqlı atəşkəsin əldə
ediməsi üçün bütün hərbi əməliyyatların və digər düşmənçilik aktlarının hökmən dayandırılmasına,
işğalçı qüvvələrin Azərbaycanın işğal altına alınmış rayonlarından çıxarılmasına, problemin sülh yolu
ilə həll edilməsinə, tərəflərin Beynəlxalq Humanitar Hüququn prinsip və normalarına əməl etmələrinə
“yönəlmiş” çağırışları səmərəsiz qaldı. Səbəb isə bəllidir: Çünki, BMT-yə üzv dövlətlər bu məsələdə
maraqlı deyildilər. Halbuki, Azərbaycanın əlavə 7 rayonunun və DQMV də daxil olmaqla 12.022
kvadrat km ərazisinin işğal altına alınmasını, Ermənistanın Azərbaycana qarşı işğalçılıq siyasətini
təsdiqləyən kifayət qədər təcavüz aktı, fakt var idi ki, bu dəlillərlə təcavüzkarı zamanında cəzalandırmaq
və beynəlxalq hüquq qanunlarına sığınmağa rahatlıqla sövq etmək mümkün idi.
XII əsrin böyük Azərbaycan şairi N.Gəncəvi yazmışdır:
Qoy ədalət zəfər çalsın,
Zülm məhv olub ucalsın.

KARABAKH
HUMANITIES
Şərəflənsin qoy səxavət,

Mərdlərə halaldır şöhrət. [1. s.46].
Yaxın keçmişə nəzər salsaq görərik ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bütün çıxışlarında, yerli və
xarici mətbuat orqanlarına verdiyi müsahibələrində təkrar-təkrar deyirdi ki, ərazi məsələsi heç vaxt
müzakirə mövzusu ola bilməz.
Bumeranq geri qayıdır. 28 il sonra da olmuş olsa, bumeranq geri qayıtdı və ermənilərin özünü
cəzalandırdı – Ali Baş Komandan İlham Əliyevin uzaqgörən daxili və xarici siyasəti sayəsində ədalət
zəfər çaldı, pozulmuş beynəlxalq hüquq normaları bərpa olundu.
Azərbaycan ordusunun peşəkarlığı, düzgün strategiya və taktikanın tətbiq edilməsi, müasir silah-sursat,
hərbi texnika və texnologiyadan istifadə, ən əsası hərb tarixindəı ilk dəfə yeni döyüş standartlarının
tətbiqi hesabına Azərbaycan yağı düşmən üzərində qələbəsini təmin etdi. Ali Baş Komandan İlham
Əliyevin təkrar-təkrar vurğuladığı kimi, bu qələbə əsgər və zabitlərimizin şücaəti, qorxmazlığı,
tükənməz Vətən sevgisi hesabına əldə olundu.
II Qarabağ müharibəsi xalqımızın qurtuluş savaşı idi. Bu qələbə ilə Ali Baş Komandanın qalib sərkərdə,
Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin güclü ordu, xalqımızın isə məğrur, yenilməz olduğu öz təsdiqini
tapmış oldu. Güclü lider, Güclü ordu, xalqın Ali Baş Komandan ətrafında sıx birliyi 28 il erməni
tapdağında inləyən torpaqlarımızın işğalına son qoydu. Heydər Əliyev dövləti idarəetmə yolunun
sədaqətli davamçısı, Vətəninə, xalqına, Azərbaycan dövlətçiliyinə sədaqət nümunəsi İlham Əliyev bu
Zəfər yürüşü ilə Azərbaycan tarixində YENİ SƏHİFƏ yazmış oldu.
Azərbaycan Silahlı Qüvvələri öz hərbi qüdrəti, döyüş taktikası, müasir döyüş texnologiyalarından
istifadə məharəti ilə dünyanın hegemon dövlətlərinin diqqətində oldu.
Dövlət başçımızın siyasi iradəsi, diplomatik məharəti, Azərbaycana müxalif mətbuat nümayəndələrinə
kəsgin və tutarlı cavabları siyasi arenada qələbəmizin rəhni oldu.
El məsəlidir: vur deyənlə vuran yarıdır. Türkiyə, Pakistan, İsrail, Türkmənistan, Özbəkistan, Qazaxıstan
və bir sıra başqa türkdilli dövlətlərin Azərbaycana haqq işində dəstək durmaları erməniləri də,
Ermənistanın tərəfdarlarını da sərvaxt olmağa sövq etdi. Azərbaycan bu dəstək sayəsində 28 illik töhmət
dolu “ağrı-acıya” son qoydu. 10 noyabr 2020-ci il Azərbaycanın tarixinə yeni dövrün, yeni eranın
başlanğıcı kimi yazıldı. Bu tarixi qələbə Ümummilli lider Heydər Əliyevin “Şuşasız Qarabağ,
Qarabağsız Azərbaycan yoxdur” arzularının təntənəsi oldu.
44 gün sürən ağır döyüşlər 20 faizi işğal altında qalmış Azərbaycan ərazisinin çox hissəsinin - Cəbrayıl,
Füzuli, Zəngilan, Qubadlı şəhərlərinin, Zəngilan rayonunun Mincivan, Ağbənd, Bartaz qəsəbələrinin,
Xocavənd rayonunun Hadrut qəsəbəsinin və bir sıra digər kəndlərin, Tərtər rayonunun Suqovuşan
kəndinin, Xocalı və Laçın rayonlarının bir neçə kəndi də daxil olmaqla ümumilikdə 300-dən çox yaşayış
məntəqəsinin, o cümlədən Ağdərə, Murovdağ və Zəngilan istiqamətlərində mühüm strateji
yüksəkliklərin işğaldan azad edilməsi ilə sonlandı. Şuşa döyüşləri Ölkə başçısı, Ali Baş Komandan
İlham Əliyevin dediyi, ekspertlərin də təsdiqlədiyi kimi, dünya hərb tarixinə düşəcək unikal hərbi
əməliyyat kimi diqqət çəkdi. Yüksək peşəkarlıq, cəsarət, qəhrəmanlıq tələb edən Şuşa döyüşlərini
qəhrəman Azərbaycan oğulları dağlardan, sıldırım qayalardan, sıx meşələrdən keçərək, həm də yüngül
silahlarla silahlanmış halda icra ediblər. Əməliyyata rəhbərlik etmiş xüsusi təyinatlılar birləşməsinin
komandiri polkovnik Tehran Mənsimovun sözlərtinə görə, “düşmən zirehli texnikadan istifadə edirdi,
xüsusi təyinatlıların isə yalnız tank əleyhinə qumbaraatanları var idi” [6.].
Sonrakı günlərdə Ermənistan, Rusiya və Azərbaycan arasında üçtərəfli razılaşma əsasında Ağdam,
Kəlbəcər və Laçın rayonları da qan tökülmədən Azərbaycana qaytarıldı.
Dövlət başçısı çıxışlarının birində demişdir: “Məhz Şuşa işğaldan azad olunandan sonra artıq düşmən
dərk etdi ki, bundan sonra bizə qarşı müqavimət göstərmək heç bir əhəmiyyət kəsb etməyəcək. Şuşa
işğaldan azad olunandan bir gün sonra qəhrəman Azərbaycan Ordusu daha 70-dən çox yaşayış
məntəqəsini işğalçılardan azad edib və əslində, bu, düşmənə vurulan son zərbə idi. Təsadüfi deyil ki,
noyabrın 10-da düşmən faktiki olaraq kapitulyasiya aktını imzalamışdır. Şuşanın işğaldan azad edilməsi
bizim gücümüzü göstərdi, Ordumuzun peşəkarlığını, hərbçilərimizin cəsarətini, qəhrəmanlığını

KARABAKH
HUMANITIES
göstərdi. Şuşanın götürülməsi çox böyük peşəkarlıq, cəsarət tələb edən əməliyyat idi. Bu əməliyyat
dünya hərb tarixində xüsusi yer tutacaqdır. Çünki bu əməliyyatı yalnız yüngül silahlarla silahlanmış
bizim qəhrəman hərbçilərimiz dağlardan, meşələrdən, cığırlardan keçərək icra ediblər. Şuşanın işğaldan
azad edilməsi bizim şanlı Qələbəmizdir”.
Əldə edilən qələbə Prezident İlham Əliyevin həm də ata vəsiyyətini yüksək səviyyədə yerinə
yetirdiyinin göstəricilərindən biridir. Şuşanın işğaldan azad edilməsi xəbərini Şəhidlər xiyabanından
xalqa çatdıran Ali Baş Komandan bir fikri xüsusi vurğulamışdır ki, “Fəxri xiyabanda ulu öndər Heydər
Əliyevin məzarını ziyarət etdim, onun ruhu qarşısında baş əydim. Ürəyimdə dedim, xoşbəxt adamam
ki, ata vəsiyyətini yerinə yetirdim”.
Bəli, İlham Əliyev həqiqətən “xoşbəxt adam”dır. “Hər şeydən öncə ona görə ki, müdrik, dünya şöhrətli,
fövqəl idarəetmə qabiliyyətinə, dünyaya görk olan siyasi səriştə və iradəyə malik Heydər Əliyev kimi
bir atanın ailəsində dünyaya gəlib. Və ona göstərilən etimadı şərəf və ləyaqətlə doğrultmaqdadır” [5.
s.160].
Ümummilli lider Heydər Əliyev də dünyanın ən xoşbəxt atasıdır. “Ona görə ki, Azərbaycan xalqına
genetik və siyasi varisi İlham Əliyevi bəxş etmişdir. Bu gün bütün Azərbaycan qürur duyur ki, Ümum-
milli liderin zamanında söylədiyi “Mən İlham Əliyevə özüm qədər inanıram” kəlmələri həyatda
təsdiqini tapıb. Ulu öndər Azərbaycana O-nun ümidlərini doğruldan, Azərbaycan Respublikasının daxili
və xarici siyasətini uğurla idarə edən, Azərbaycanımızın dünyanın hegemon dövlətləri ilə bir sırada
qürurla dayanmasını qərarlaşdıran İlham Əliyev kimi bir varis, dövlət başçısı qoyub gedib” [5. s.160].
Xalq öz dövlət başçısına məhəbbətini “Ali Baş Komandan”, “Diplomatik cəbhədə böyük strateq”
kəlmələri ilə ifadə edir. Qələm sahibləri bu iradənin nəticəsini “dəmir yumruq” adı ilə əbədiləşdirir,
şairlər “dəmir yumruq” sahibinin şəninə şeirlər yazır, bəstəkarlar nəğmələr qoşur.
Şair Zahid Xəlil öz ürək sözlərini “Dəmir yumruq dastanı” ilə yaddaşlara hopdurdu:
O anlatdı Yer üzünə
Məğlub nədir, zəfər nədir.
O adi bir yumruq deyil,
Həyatdakı möcüzədir.
Dəmir kimi, polad kimi

Birləşdirdi insanları.
İlkin payız günlərinə
O qaytardı ilk baharı.
...Yorulmadı, usanmadı,
Heç dərmədi nəfəsini.
Dəmir yumruq gedib tutdu
Qarabağın zirvəsini.
O yandırdı Qarabağda
Elin sönmüş çırağını.
Yağmalanmış torpağıma
Taxdı zəfər bayrağını

KARABAKH
HUMANITIES
Haqqı nahaq etmişdilər,

O qaldırdı haqq səsini.
Onun polad iradəsi
Titrətdi Yer kürəsini. [3. s.11.].
Birinci Qarabağ müharibəsi veteranı, leytenant rütbəsində ehtiyatda olan zabit, AVMVİB-nin “Döyüş
şərəfi” xatirə medalına layiq görülmüş şair-publisist Zaur Ustac “Şanlı zəfərimizn memarına ithaf”
silsiləsindən şeirlərinin birində yazır:
Ustaca bəllidi zamanın feli,
Tarixdə dastandı babamın qolu,
Dəmir yumruq oldu İlhamın əli,
Tarixindən aldı ilhamı İlham!
Xalqımın, ordumun ilhamı İlham! [4.səh.7]
Azərbaycan, Türkiyə, Pakistan qardaşlığına əbədilik arzusunu Z.Ustac “Üç qardaş” şeirində belə ifadə
edir::
Bir qardaş sağında, biri solunda,
Təpəri dizində, gücü qolunda,
Qardaşlıq məşəli yanır yolunda,
Yeni çağ başlayır xan Azərbaycan!
Türkiyə, Pakistan, can Azərbaycan! [4.səh.7]
Rəssam Musayev Fikrət Qazıxan oğlu

bu tarixi qələbəni
“Dəmir Yumruq” masaüstü abidəsi
ilə əbədiləşdirdi
***
Bu gün hər bir Azərbaycan övladı bu tarixi qələbənin şahidi
olmasından qürur duyur.
50 milyondan artıq azərbaycanlıya qürur yaşadan bu savaş 8
noyabrın Zəfər Günü, 27 sentyabrın isə Anım Günü olaraq
təsis edilməsi, Bakı prospektlərindən, eləcə də, Bakı
metropoliteni stansiyalarından birinin “8 Noyabr”
adlandırılması, Şuşanın erməni işğalından azad olunmasının isə dünya hərb tarixinə düşəcək unikal hərbi
əməliyyatlardan biri kimi qiymətləndirilməsi ilə, Vətən müharibəsi şəhidlərinin xatirəsinin saat 12:00-
da bir dəqiqəlik sükutla yad edilməsi, qazilərin və şəhid ailələrinin təminatına dəstək üçün “YAŞAT”
Fondunun yaradılması, “Zəfər Paradı”nın təşkili, “Qarabağ Dirçəliş Fondu”nun yaradılması, Bakı
şəhərində Vətən müharibəsi memorial kompleksinin və Zəfər muzeyinin yaradılmasının nəzərdə
tutulması (və s.) ilə tarixiləşdirildi. Minlərlə Vətən övladının bu qanlı savaşda göstərdiyi qəhrəmanlıqlar
“Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı” fəxri adı, “Zəfər” və “Qarabağ” ordenləri, “Cəsur döyüşçü”, “Döyüşdə
fərqlənməyə görə”, Şuşanın, Füzulinin, Qubadlının, Suqovuşanın, Xocavəndin, Zəngilanın, Kəlbəcərin,
Ağdamın, Laçının azad olunmasına görə (və digər) orden, medal və fəxri adlara layiq görülməsi ilə
Azərbaycanın yeni tarixinin yaddaşına həkk olundu.

KARABAKH
HUMANITIES
3. NƏTİCƏ
Məqalədən gəlinən ümumi qənaət budur ki, 2020-ci ilin 10 noyabr tarixi – tarixi ədalətin təntənəsi,
beynəlxalq hüququn bərpası, hər haldan öncə isə Azərbaycan xalqının qürur ünvanı olaraq daim
xatırlanacaq. Diqqətə çatdırılır ki, II Qarabağ müharibəsi xalqımızın öz ata-baba torpaqları uğrunda
cihada qalxdığı zamanlar civarında zəfər qazandığı ilk müharibədir.
Bu gün inkişafımızın bütün sahələrində olduğu kimi, II Qarabağ müharibəsindəki qalibiyyətimizdə də
ümummilli lider Heydər Əliyevin müdrik siyasətinin izlərini görürük. Fikrimizcə, Ulu öndər I Qarabağ
müharibəsində ATƏŞKƏS`ə nail olmaqla töküləcək çox sayda qanların, ərazi itkisinin qabağını almaqla
yanaşı, həm də II Qarabağ müharibəsindəki qələbəmiz üçün də zəmin yaratmış, bünövrə qoymuşdu.
XX əsrin 70-ci illərində Azərbaycan dilində tərcüməsini oxuduğum Zaparojye kazaklarının xalq
hərəkatından bəhs edən Ukrayna yazıçısı Taras Şevçenkonun “Taras Bulba” əsərində belə bir məqamı
xatırlayıram: Komandan öldürülür, atasının öldürüldüyünü görən böyük oğul Ostap öz mühafizə dəstəsi
ilə mühasirəni zorla yarıb canını qurtara bilir. Aradan yarım ildən artıq bir müddət ötür. Əsərin sonuncu
abzası təxminən aşağıdakı məzmunda yekunlaşır: “Üfüqdə toz dumana qarışdı. Ostap 300 minlik ordu
ilə ğöründü”.
(Xüsusi qeyd: Təəssüf ki, məqaləni çapa hazırladığım müddətdə T.Şevçenkonun bu adda əsərini heç
bir ünvandan, hətta Azərbaycan Milli kitabxanasından da əldə edə bilmədim. Axtarışa verdik, internetdə
müəllif olaraq yalnıız rus yazıçısı Nikolay Qoqol göstərilib, Hadisələr isə çox-çox fərqlidir. Halbuki,
T.Şevçenkonun “Taras Bulba” adında romanının Azərbaycan dilində tərcüməsi (kiril əlifbası ilə)
zamanında şəxsən mənim özümün şəxsi kitabxanasında olub. Üzü göy rəngli, qalın cilddə, 350-400
səhifəlik kitab idi. Yaşlı nəsil nümayəndələrindən (hətta kitabxana işçiləri də) T.Şevçenkonun eyni adlı
romanı haqqında məlumatlı olduqlarını bildirdilər. Ancaq, təəssüf ki, hansı naməlum səbəbdənsə bu
əsərin mövcudluğu haqda bilgi əldə edə bilmədik...
...Azərbaycanımızın II Qarabağ müharibəsinin qələbə ilə sonlandırması təxminən eyni məntiqi
ardıcıllığı xatırladır: Ümummilli lider Heydər Əliyev I Qarabağ müharibəsində ATƏŞKƏS`ə nail
olmaqla Azərbaycanın daha böyük bir ərazisinin işğal altına düşmək təhlükəsinin qabağını almışdısa,
onun həm bioloji, həm də siyasi varisi olan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 17 il apardığı
düşünülmüş müdrik siyasət sayəsində təkcə erməni faşizminə yox, dünyanın bütün ermənipərəst
qüvvələrinə meydan oxudu, 28 il işğal altında qalmaqla, bəlkə də, unutdurulmağa məhkum
torpaqlarımızı işğaldan azad etdi.
Açar sözlər: II Qarabağ müharibəsi, zəfər yürüşü, xalq-prezident-ordu birliyi, tarixi ədalətin təntənəsi,
beynəlxalq hüququn bərpası.
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT
1. Əliyev H.Ə. “Qoy ədalət zəfər çalsın”. (“Литературная газета”nın xüsusi müxbirinin suallarına
cavab). Naxçıvan-Əcəmi NPB-2007, 48 səh., s.46.
2. Hüseynli Qabil. “Qarabağın ekoloji harayı”. “Xalq cəbhəsi” qəzeti, 11 iyul 2019-cu il.
3. Xəlil Zahid. “Dəmir yumruq dastanı”. Bakı-TEAS Press Nəşriyyat evi-2021, 220 səh. s.11. İSBN:
978-9952-540-58-1. www/teaspress.az www.3 alma.az.
4. Ustac Zaur. “Həftə içi” qəzeti, 4-10 noyabr 2021-ci il, səh. 7.
5. Ziyad Ayətxan. “Heydər Əliyev – xalqının, dövlətinin qürur ünvanı”. Bakı-“Ulu”- 2018, 166 səh.
s.160.
İNTERNET RESUSRLARI
6. https://news.milli.az/politics/918265.html]. General-leytenant Hikmət Mirzəyev mənə əmr verdi
ki...” – Tehran Mənsimov. 31 yanvar 2021.
7. https://az.m.wikipedia.org»wiki Dağlıq Qarabağın ətrafında Ermənistan işğalı altında olan
Azərbaycan əraziləri.
8. az.m.wikipedia.org.

KARABAKH
HUMANITIES
Elmi mübahisələr: mülahizələr, qənaətlər

IV yazı
AZƏRBAYCAN UŞAQ ŞEİRİNDƏ SƏRLÖVHƏ-ADLAR SİSTEMİ

(Zahid Xəlilin və Zaur Ustacın yaradıcılığı nümunəsində)
AZERBAYCAN ÇOCUK ŞİİRİNDE BAŞLIK-İSİM SİSTEMİ
(Zahid Khalìl ve Zaur Ustaj'ın yaratıcılığı örnek üzerinde)
NAME SYSTEM İN AZERBAİJANİ CHİLDREN'S POETRY
(creation by Zahid Khalìl and Zaur Ustaj on the example)

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti. Elmi işçi.
httrs://orcid.orq/0000-0002-0034-6736
ÖZET
Herhangi bir edebiyat örneğiyle tanışma adla başlar. Bir filmin kahramanının adıyla bilinmesi gibi, yeni
doğan bebeğe de ebeveynin çocuğunun adı verilir - sanat eseri yazarın çocuğudur - ona yazarın verdiği
adla bilinir. Başarılı çalışma, yazarın kartviziti olur. Bu nedenle kalem sahibi, eserinin adını (başlığını)
Azerbaycan dilinin gramer kurallarına uygun, sözlüksel ve anlamsal olarak anlamlı, içerik olmalı,
yorucu olmayan, samimi ve kolayca akılda kalıcı olmalıdır.
"Kitabi-Dada Korkut"de "Dirsa Han'ın oğlu Bugaj Boyu"nda adgoydu konusuna değinilen noktayı
hatırlayalım. Dada Korkut han oğlu Bugaj'ı karakterize eden özellikleri tek-tek sıralar ve son olarak
gence Bugaj adını verdiğini söyler: "Adını ben verdim, yaşını Allah korusun".
Retro edebiyatta adlara dikkat edelim: "Anne ve postacı", "Çapayev" (halk şairi Süleyman Rüstem),
"Renkler", "Lenin şiiri" (halk şairi Rasul Rza), "Azerbaycan" (halk şairi Samad Vurgun) "Yine o bah
olurdu (Mikail Müşfig), "Annenin borcunu iade et", "Merdiven", "Yolculuktan sonra", "Dönüş", "Ölüm
sevinmesin koy"(Ali Kerim), "Gökyüzüne yazılmış şiirler” (Abbas Abdulla) ...
Ancak ne yazık ki “sanat eserlerinde isim sistemi” konusu araştırmacılar tarafından unutulmuş, daha
açık bir ifadeyle ihmal edilmiş, gelişmemiş veya üzerinde yeterince durulmamış bir alandır.
Makale, sanat eserlerinin başlığını belirleme ilkelerini tartışıyor.
Anahtar kelimeler: isim sistemi, başlık, çocuk şiiri.
ABSTRACT
Acquaintance with any literary sample begins with the name. Just as a movie's protagonist is known by
the name, the newborn baby is named after the parent's child - the artwork is the author's child - known
by the name given to it by the author. Successful work becomes the author's business card. For this
reason, the owner of the pen must have the name (title) of his work in accordance with the grammatical
rules of the Azerbaijani language, lexically and semantically meaningful, content, non-tiring, sincere
and easily memorable.
Let's remember the point mentioned in "Kitabi-Dada Korkut" in "Bugaj Boyu, son of Dirsa Khan". Dada
Korkut lists the features that characterize his son Bugaj, one by one, and finally says that he named the
young man Bugaj: "I gave his name, God forbid his age".

KARABAKH
HUMANITIES
Let's pay attention to the names in retro literature: "Mother and postman", "Chapayev" (folk poet
Sulayman Rustam), "Colors", "Lenin poetry" (folk poet Rasul Rza), "Azerbaijan" (folk poet Samad
Vurgun) ) "It would be that bah again (Mikail Müşfig), "Repay your mother's debt", "Ladder", "After
the trip", "Return", "Let death not rejoice"(Ali Kerim), "Poems written in the sky ”(Abbas Abdulla) ...
However, unfortunately, the subject of "name system in works of art" is a field that has been forgotten
by researchers, in other words neglected, underdeveloped or not emphasized enough.
The article discusses the principles of determining the title of works of art.
Keywords: noun system, title, children's poetry.
1. GİRİŞ
Hər hansı ədəbiyyat nümunəsi ilə tanışlıq əsərə verilən addan başlanır. Hər hansı film baş qəhrəmanın
adı ilə, doğulan körpə valideynin övladını çağırdığı adla tanındığı kimi, bədii əsər də yazıçının övladıdır
– müəllifin ona qoyduğu adla tanınır, kataloqlara bu adla düşür, yaddaşlara bu adla həkk olunur. Uğurlu
alınan əsər onu yazanın vizit kartına çevrilir. Bu üzdən də qələm sahibi səy göstərir ki, əsərini
adlandırdığı ad (sərlövhə) Azərbaycan dilinin qrammatik qanunauyğunluqlarına uyğun, leksik-semantik
cəhətdən məzmunlu və mənalı, bitkin, ürəyə və dilə yatımlı, asanlıqla yaddaqalan olsun.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da “Dirsə xanın oğlu Buğac boyu”nda adqoydu problemi ilə bağlı məqamı
xatırlayaq. Dədə Qorqud xan oğlu Buğacı səciyyələndirən cəhətləri bir-bir sadalayır və sonda
yeniyetməyə Buğac adı qoyduğunu bəyan edir: “Adını mən verdim, yaşını Allah versin”, - söyləyir.
Tədqiqatçılar, xüsusilə dilçi alimlər adlar sistemi ilə əlaqəli araşdırmalarında mövzuya “Xüsusi adlar”
mövqeyindən yanaşaraq poetik obrazlara verilən ad və soyadların tədqiqinə daha geniş yer verirlər. Belə
tədqiqat işlərinə nümunə olaraq professor Həcər Hüseynovanın “Mir Cəlalın bədii əsərlərinin
linqvopoetik xüsusiyyətləri” (Bakı-ADPU-2018) və “Səməd Vurğunun bədii əsərlərində onomastik
vahidlərin üslubi-linqvistik xüsusiyyətləri” (Bakı-“Elm”-2001) monoqrafiyalarını, “Bədii əsərlərdə
onomastik vahidlərin rolu” dərs vəsaitini (Bakı-2017), eləcə də “Mir Cəlalın bədii əsərlərinin leksik-
semantik xüsusiyyətləri haqqında” məqaləsini (“Onomastika” jurnalı, №2, Bakı-2007), H.Həsənovun
“Adlar tarixin, xalqın milli nişanəsi kimi” (Bakı-2002), Q.Mustafayevanın “Onomastik vahidlərin
üslubi linqvistik xüsusiyyətləri” (Bakı-2001), Ceyhunə Hüseyn qızı Hüseynovanın “Mehdi Hüseynin
romanlarında antroponim və toponimlərin linqvistik xüsusiyyətləri”. Avtoreferat. (Bakı-2017), Nəbi
Əsgərovun “Areal türk onomastik vahidlərinin linqvistik xüsusiyyətləri” (Bakı-1999) və digərlərini
göstərmək olar.
Ancaq unudulmamalıdır ki, hər əsərin öz adı (sərlövhəsi) problemi də var və əsərə verilən ad – sərlövhə
heç də əsərdəki obrazlara verilən addan az önəm daşımır, əksinə, hələ bəlkə onu üstələyir də. Əbəs deyil
ki, Homer adı cəmiyyətdə “tanıma, fərqləndirmə nişanı” qismində dəyərləndirir [4. s.112].
Adlar sisteminə, fikrimizcə, iki prizmadan yanaşılması məqsədəuyğun olardı: 1 - əsərə verilən adlar,
başqa sözlə, sərlövhə-adlar sistemi və 2 – hər hansı əsərdəki obrazlara verilən adlar, yaxud obraz-adlar
sistemi.
Professor H.Hüseynova bədii əsərlərdə sərlövhə-adlar sistemindən bəhs edərkən yazır: “Hər bir əsərə
verilən ad da sözdür. Bu söz adi söz deyil, poetik sözdür – yazıçının sözüdür. Bədii əsərə verilən ad
əsərin çox mühüm komponentlərindən biridir... Oxucu birinci növbədə sərlövhə ilə tanış olur” [5. s.285]
... “onomastik vahidlərin işlənmə zənginliyi əsərə bədii vüsət verir, müəllifi qələminin qüdrətini
göstərən vasitəyə çevrilir” [5. s.289].
“Əsərin başlığı yazıçının oxuculara dediyi ilk sözdür” [3. s.56] ... “Hansı əsərdə olur-olsun, oxucunun
ilk təsadüf etdiyi, ilk dəfə üz-üzə gəldiyi məsələ, mətləb sərlövhədir. Əsərin məzmunu ilə tanışlıqdan
əvvəl oxucu sərlövhə ilə, əsərin adı ilə tanış olur. Əsərin adı insanın adı qədər mənalı, mühüm və
vacibdir. Sənətkar əsərinə təsadüfi ad seçmir. Sərlövhə adın, əsərin məzmunu, ideyası, daxili
münasibətləri ilə əlaqəli götürülür” [3. s.455].

KARABAKH
HUMANITIES
Klassik ədəbiyyatda şeir adlarına (sərlövhələrə) diqqət yetirək: “Ana və poçtalyon”, “Çapayev” (xalq
şairi Süleyman Rüstəm), “Rənglər”, “Lenin” poeması (xalq şairi Rəsul Rza), “Azərbaycan”, “Vaqif”,
“Zamanın bayraqdarı” (xalq şairi Səməd Vurğun) “Yenə o bağ olaydı (Mikayıl Müşfiq), “Qaytar ana
borcunu”, “Pillələr”, “Səfərdən sonra”, “Qayıt”, “Ölüm sevinməsin qoy” (Əli Kərim), “Göy üzünə
yazılan şeirlər” (Abbas Abdulla)...
Məqalədə əsərə verilən addan, başqa sözlə, Azərbaycan uşaq şeirində sərlövhə-adlar sistemindən və
bədii əsər adının (sərlövhəsinin) hansı prinsiplər əsasında müəyyənləşdirilməsi məsələlərindən bəhs
olunur.
2. ARAŞDIRMA
Tədqiqatçı Adil Bağırov əsərə ad qoyulması problemindən bəhs edərkən yazır: “... bədii əsər adları çox
zaman rəngarəng, özünəməxsus leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunan
xüsusi adlardan biridir. Bu adların toplanması və elmi-linqvistik şəkildə tədqiqi ktematonimlərin
öyrənilməsi və mahiyyətinin açılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə bədii əsər adları
onomastik tədqiqatın daim diqqət mərkəzində olmalıdır” [2. s.10-16].
Yəhya Seyidov bədii əsərə ad qoyulmasını yaradıcılıq işi səviyyəsində qiymətləndirir [8. s.487].
Afad Quirbanov əsərə ad müəyyənləşdirilməsi işində bir neçə halın gözlənilməsinin zəruriliyi
qənaətindədir. Hansılardır bu prinsiplər: 1 – ad bədii əsərin ideyasını özündə əks etdirməlidir; 2 –
anlaşılan olmalıdır; 3 – milli (Azərbaycan) istilahları əsasında yaranmalıdır; 4 - əsərin mahiyyətindən
doğmalı, məzmununu ifadə etməlidir; 5 – milli xarakter daşımalıdır və s. [7. s.440].
Tibb elmi haqqında belə bir mülahizə var: düzgün dioqnoz müalicənin yarısıdır. Bizim də qənaətimizə
görə, əsərin adının öncədən müəyyənləşdirilməsi (təqribi olsa belə) əsərin başlıca istiqamətinin
müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Başqa sözlə, öncədən ad qoyulması nəticəsində hər kəsdən
əvvəl əsərin başlıca ideyası, ana xətti müəllifin özü üçün aydınlaşmış olur, yazılma prosesinin taktiki
hədləri müəyyən edilir.
Y.Seyidov bu problemə belə münasibət bildirir: “Əsərlərin əksərinin adları əvvəlcədən, yəni mövzu
seçilərkən, əsərin əhatə dairəsi, planı yazıçının təxəyyülündə canlanarkən meydana gəlir, təxminən
əsərin yaranmağa başlaması ilə eyni ana düşür və kağızda ilk söz olur. Belə adlar, fikrimizcə, daha
uğurlu, bədii yaradıcılıq məhsulu olur. Bu vaxt ad nisbətən asan tapılır. Əslində onu axtarmaq lazım
gəlmir, o, kəşv olunur” [8. s.487].
Biz də bu qənaətdəyik ki, sərlövhə-adlar, başqa sözlə bədii əsərə verilən ad (sərlövhə) özlüyündə
yığcam, lakonik olmalı, əsərin ideya və məzmununa xidmət etməli, bir, iki, ən çoxu üç kəlmədən ibarət
olub əsərin məzmununun aydınlaşmasına istiqamətlənməli və bitkin bir fikir ifadə etməlidir. Bu isə
özlüyündə yazıçıdan poetik duyum, az sözlə çox fikir ifadə etmək səriştəsi tələb edir. Xüsusilə uşaq
ədəbiyyatında.
Uşaqlar üçün kiçik ölçülü və kiçik həcmli əsərlər xüsusi önəm daşıdığı kimi, əsərə uşaq psixologiyasına
uyğun kiçik ölçülü və mümkün qədər az sözdən ibarət ad qoyulması işi də vacib şərtlərdəndir. Ona görə
ki, ad hər nəsnədən əvvəl bədii əsərin vizit kartıdır, başqa sözlə, mütaliə edəcəyi əsər haqqında ilkin
təqribi anlatmanı oxucu əsərə qoyulan ad vasitəsi ilə alır. Elə yazıçı var ki, əsərin adını
müəyyənləşdirmədən mövzunu işləməkdə çətinlik çəkir. Beləsi üçün əsərin adı bir növ süjet xəttinə giriş
etmək üçün bir vasitədir. Elə qələm sahibi də var ki, əsər tamamlanandan sonra onun adı (sərlövhəsi)
barədə düşünməyə başlayır. Ancaq bütün hallarda əsərin adı az sayda və kiçik ölçülü sözlərdən ibarət
olmalı, oxucunu, qismən də olsa, əsərdə nələr baş verəcəyinə istiqamətləndirməlidir.
Bu məziyyətlər nəzərə alınaraq uşaq şeirlərinə qoyulan adlar mənaca dolğun və aydın metodoloji əsasa
malik olmalı, asan başa düşülməli, qısa, oxunaqlı və tez yaddaqalan olmalıdır.
Bu mənada S.Krijijovskinin mülahizələri xüsusi diqqət çəkir: “Ad papaq yox, başdır ki, onsuz bədənin
varlığı qeyri-mümkündür” [10].

KARABAKH
HUMANITIES
Sovetlər zamanında nəşr olunan “Комсомольская правда” qəzetində çapa gedən materialların
sərlövhəsini təsdiq etmək, yaxud dəyişdirmək səlahiyyətində olan xüsusi ştat vahidi var idi. Bu vəzifə
sahibi qəzetin nəşrə hazırolma ərəfəsində, məsələn, gecə saat 12-dən sonra redaksiyaya daxil olur,
məqalələri bir-bir oxuyub məsləhət bildiyi yazının sərlövhəsini mövzuya uyğun dəyişir, yaxud təsdiq
edirdi.
Belə bir hüquq kitab nəşri ilə məşğul olan redaktorlara da verilirdi.
Bütün bunlar ədəbi nümunəyə ad seçilməsinin necə ciddi məsələ olduğunun göstəricilərindəndir.
A.Bağırov “Bədii əsər adları” məqaləsində əsərin adının müəllifin kimliyini xarakterizə etdiyi qənaətini
irəli sürür: “... əsərin adı müəllifin ... yaradıcılıq potensialını, sənət dünyasının nəyə qadir olduğunu üzə
çıxarır, əsərin ədəbi taleyini müəyyənləşdirir. Ümumilikdə, bədii əsərin adı əsərin ən dolğun, mənalı
hissəsi sayılır”, - yazır [2. s.10-16].
A.Bağırovun bu mülahizəsinin birinci qatı ilə müəyyən mənada razılaşmaq mümkündür ki, əsərin adı
müəllifin yaradıcılıq potensialının nəyə qadir olduğunu üzə çıxarır. Ancaq “əsərin adının müəllifin ədəbi
kimliyini xarakterizə edir”, “müəllifin sənət dünyasının nəyə qadir olduğunu üzə çıxarır”, “əsərin ədəbi
taleyini müəyyənləşdirir”, “ümumilikdə, əsərin ən dolğun, mənalı hissəsi sayılır” kimi fikirləri ilə bitkin
mənada razılaşmaq mümkün deyil. Çünki ola bilər müəllif əsərə ad qoymaq (sərlövhə seçmək)
məsələsində xüsusi səriştəyə malik olsun, ancaq bu heç də təqdim olunan əsərin ədəbi cameə tərəfindən
sənət nümunəsi səviyyəsində qəbul oluna bilməsi demək deyil.
Şair, nasir yaradıcılığınığın potensialı problemi ədəbiyyatşünaslıqda xüsusi mövqe sərgiləyən
məsələdir.
K.Qasımova “Dram adları və bədii qayə” adlı məqaləsində əsərə ad seçmək problemindən bəhs edərkən
yazır: “Dram əsərlərinin adı bir növ reklam, tamaşaçını cəlb etmək funksiyasını da yerinə yetirir” [1].
K.Qasımovanın “... əsərin adı reklam xarakteri daşıyır” mülahizəsi ilə də razılaşmaq mümkün deyil.
Tədqiqatçının mülahizələrinə rəğbətlə yanaşır, fəqət bunu da qeyd etməyi borc bilirik ki, nə hadisə olan
bədii ədəbiyyatın özünün, nə də onun adının heç vədə reklama ehtiyacı olmayıb. Sənət nümunəsi olan
ədəbiyyat özü öz oxucusunu tapır. Hər hansı ədəbiyyat nümunəsinə verilən ad heç də oxucuda yazılanı
oxumağa çağırış xarakteri daşımır, bədii əsərə ad reklam məqsədi ilə qoyulmur, əksinə, hansı məzmunda
olan əsəri oxumağa hazırlaşdığı barədə oxucunu məlumatlandırmaq məqsədi daşıyır.
Z.Xəlilin uşaq şeirlərinin sərlövhə-adlarına diqqət yetirək: “Seçilmiş əsərləri”nin I cildinə daxil edilmiş
258 şeirdən 128-i bir, 73-ü iki, 50-si üç, 5-i dörd, 2-si 5 sözdən, 2016-ci ildə nəşr edilən “Ağ leyləklər”
kitabındakı şeirlərdən 119-u bir, 60-ı iki, 15-i üç, 4-ü dörd, 2-si 5 sözdən ibarətdir.
Yaxud özünün də qeyd etdiyi kimi, yaradıcılığında bir uşaq şeir kitabı qərar tutan Zaur Ustacın
“Gülüzənin şeirləri” toplusu beş bölümdən ibarətdir və bölmələr, elə bil məqsədli olaraq, mövzumuzun
tələbinə uyğun qruplaşdırılıb: “Hərflərə aid şeirlər”, “Rəqəmlərə aid şeir-tapmacalarlar”, “İlin fəsillərinə
və aylara aid şeirlər”, “Sətirlərdə uşaq obrazları” və “Tam və bitkin şeirlər”. Kitaba ümumilikdə 95 şeir
daxil edilib. Şeirlərin sərlövhə-adlarına diqqət yetirək: “Hərflərə aid şeirlər” bölümünə daxil edilən
şeirlər vasitəsi ilə azyaşlı hərflərin ardıcıllığı gözlənilməklə Azərbaycan əlifbasını qısa bir zamanda və
olduqca rahat şəkildə öyrənmək imkanı əldə edir. Şeirlərin sıralanma xəttinə diqqət yetirək: “A”, “A və
N”, “B”, “C”, “Ç” ......... “Z”. “Rəqəmlərə aid şeir-tapmacalarlar” bölümündə “1”-dən “10”-a qədər,
həmçinin “İlin fəsillərinə və aylara aid şeirlər” bölümündə də (“Yaz”, “Yay” ....... “Qış”, yaxud
“Yanvar”, “Fevral” ....... “Dekabr”) sıralanma gözlənilib. “Sətirlərdə uşaq obrazları” adlanan dördüncü
bölüm iki hissədən ibarətdir: “Bir ad bir şeir” və “İki və daha artıq şəxs adına ünvanlanan şeirlər”. Bu
bölümdə ən uzun adlı bircə şeirlə rastlaşmaq mümkündür ki, həmin şeir cəmi dörd kəlmədən ibarətdir:
“Zümrüd, Zəminə və Zəhra”.
Sərlövhə-adlara verilən tələblər Z.Xəlilin və Z.Ustacın uşaq şeirlərində necə gözlənilir?! Məsələn,
Z.Xəlilin sərlövhəsi iki sözdən ibarət olan “Uzun yol” kəlmələri ilə qarşılaşan oxucu ilk anda uzaq səfərə
çıxan kimdənsə, yaxud nədənsə söhbət gedəcəyini fəhmlə hiss edir. Oxuduqda sərlövhənin əsərin
məzmunu ilə səsləşdiyi ilk misralardan aydınlaşır. Dialoq şəklində qələmə alınan şeirdən məlum olur
ki, yola çıxan bu “səyyah” damcıdır, yer üzünə həyat bəxş edən su. Səfərə çıxan damcılar əvvəlcə
birləşib Bulaq əmələ gətirirlər. Ancaq yenə dayanmaq bilmirlər. Sonra bu Damcı ˂ Bulaq axıb-axıb Kür

KARABAKH
HUMANITIES
çayına qovuşur. Dinclik bilməyən Damcı ˂ Bulaq ˂ Kür çayı birliyi bu dəfə boz çöllərə həyat vermək
üçün zəmilərə, bağlara üz tutur. Düz-dünya yaşıllığa bürünür. Taxıl zəmiləri, meyvə ağacları bar-
bəhərdən başını yerə qoyur:
- Damcı hara gedirsən?
- Bulağa qarışmağa. ...
...
...Bulaq hara gedirsən?
- Kür çayına çatmağa. ...
...
...A Kür hara gedirsən?
Zəmilərə, bağlara!
Kür axdı boz çöllərə,
Yaşıllaşdı dağ-dərə.
Damcı məhz bu zaman, şərti olaraq. məsələn, albalı ağacının meyvəsi olan gilas yumurlananda toxdaqlıq
tapır:
Maarifçilik mövqeyinə daim sədaqət nümayiş etdirən sair təbiəti “işini” bu sonluqla bitirmir, başqa
sözlə, azyaşlı oxucusunu gilas meyvəsinin hansı görkəmdə olduğu barədə məlumatlandırmaq qənaətində
israrlıdır. İlkin anında sadəcə bir damcı olan suyun günəşin hərarətindən ağacda möcüzəli bir meyvənin
yetişməsində vasitə olduğunu qələmə alır. Gilasın hansı quruluşda (görkəmdə) olduğunu azyaşlı
oxucunun yaddaşına həkk etmək üçün metonimiya yaradaraq, onları qız-qadınların zinət əşyası olan
“lola sırğa” üzərinə köçürür:
Bu dağın lap başında
Onu keyfi saz oldu.
Sallandı başaşağı
Yumru bir gilas oldu.
Gün vurdu sırğalandı,
Meh əsdi, yırğalandı. [6. s.3].
Zaur Ustacın “Ağıllı Gülər” adlı şeirində də oxucu eyni əhvalla qarşılaşır. Şeirin sərlövhəsi ilə tanışlıq
zamanı istər-istəməz sual oyanır ki, görəsən Gülər hansı fərdi keyfiyyətlərə malikdir ki, şair şeirinə belə
bir sərlövhə seçib? Səbəb ikinci bənddə bəlli olur:
Gördü üşüyür sərçə,
Bayırda qalıb təkcə.
Gülər istədi getsin,
Gedib, çörək gətirsin.
Elə bu an sərçəcik
Yenə elədi:
“cik-cik”.
Şeiri oxucuya doğmalaşıran ən mühüm keyfiyyət şairin xalq ədəbiyyatına istinadıdır. Burada şair
“mən”i nağılçı obrazında təzahür edir. Və fərəhidir ki, bu ruh, bu nəfəs oxucunu sonuncu misraya qədər
müşayiət edir:
Günlərin bir günündə,

KARABAKH
HUMANITIES
Soyuq qış səhərində

Əl-üzünü yuyanda
Gördü kiçik sərçəcik.
Sərçə edirdi “cik-cik”.
Azhecalı qafiyələnmələrin (4+3=7, 3+4=7) və üç bənddən ibarət kiçik bir şeirdə hər bəndin sonunda
“sərçəcik, cik-cik”, yaxud “cik-cik, sərçəcik” təkrirlərinin 4 dəfə qafiyələnməsinin, eləcə də, “c” və “ç”
alliterasiyalarının (samit səslərin təkrarlanmasının) yaratdığı xoş ovqat, oynaq, ecazkar ritm, musiqilik
oxucunu ovsunlayır. Bircə andaca nəinki azyaşlının, yaşlı nəslin də ruhuna höpur. Yekun misralar -
təkrirlər (Təşəkkür etdi: “cik-cik”. // Uçub getdi sərçəcik) şeirdə yekun marşı kimi səslənməklə
yaddaşlara hopur:
Gülər tez evə qaçıb,
Anadan çörək alıb,
Gəlib eyvana, ovdu.
Yenidən edib “cik-cik”,
Ora qondu sərçəcik.
Əvvəl çörəyi yedi,
Sonra da suyu içdi.
Bir dəfə sağa baxdı,
Bir dəfə sola baxdı.
Təşəkkür etdi:
“cik-cik”.
Uçub getdi sərçəcik. [9. s.109].
Şeir sərlövhə-adlarını şərti olaraq əsasən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1 – Sərlövhəsi əsərin baş qəhrəmanının adı ilə adlandırılan şeirlər. Bu qisim şeirlər Z.Xəlil
yaradıcılığında xüsusi çəkiyə malikdir: “Çiyələk”, “Arı və kəpənək”, ”Qatır”, “Bildirçin”, “Qırqovul”,
“Hacıleylək”, “Bülbül”, “Kəklik”, “Güllüt”, “Qurbağa”, “Alça”, “Yaxma”, “Qazayağı”, “Gilas”,
“Dovşan və köpək”, “İydə”, “Keçi və Əziz”, “Şəlalə”, “Qartal”, “Şanapipik”, “Qaranquş”, “Gicirtkan”,
“Kəpənək”, “Ağacdələn”, “Qanqal”, “Baldırğan”, “Quşəppəyi”, “Zoğal”, “Çəpiş”, “Ayauçan”,
“Çobanyastığı”, “Sırğaçiçəyi”, “Qaymaqçiçəyi”, “Qantəpər”, “Lalə”, “Ciciçiçəyi”, “Cincilim”,
“Günəş”, “Günəbaxan”, “Göyqurşağı”, “Palma”, “Kirpi”, “Ulduz”, “Sona”, “Qələmə”, “Mayak”, “Fil”,
“Qatar”, “Araba”, “Barmaq”, “Qırğılar”, “Qağayılar”, “Duman”, ”Anqut”, “Tutu”, “At”, Qırxbuğum”,
“Dələ”, “Göbələk”, “Boranı”, “Çərkəz”, “Telefon”, “Ceyran”, “Dovşan”, “Canavar”, “Tülkü”.
Zaur Ustacda əsərin baş qəhrəmanının adı ilə adlandırılan şeirlərin sayı 25-dir. “Sətirlərdə uşaq
obrazları” adlanan bölümə xüsusi adlara ünvanlanan 16 şeir daxil edilib: “Ülkər”, “Vahid”, “Tuncay”,
“Hümmət”, “Yusif”, “İlqar”, Qaçay , “Malik”, “Uğur”, “Şamil”, Vaqif., “paşa”, “Həsən”, “Nağı”,
“Zahir”.
2. Qəhrəmanın xarakterinə uyğun qoyulan şeir adları: Z.Xəlildən nümunə: “Davakar sərçə”,
“Dalaşan dolaşalar”, “Yalançı meşə”, “Nərə çəkdi dalğalar”, “ Şəffaf cığır”, “Uşaqların səhvi”, “Səbrli
ol, səbrli”, “Yalançı İmran”, “Dəcəl bala”, “Uçağan böcək”. “Siçanların kələyi”.

KARABAKH
HUMANITIES
Z.Ustacdan nümunə: “Ağıllı Gülər” (“Tam və bitkin şeirlər” bölümündən), “Yanvar”, “Fevral”,
“Mart”, “Aprel”, “May”, “İyun”, “İyul” “Avqust”, “Sentyabr”, “Oktyabr”, “Noyabr”, “Dekabr” (İlin
fəsillərinə və aylara həsr edilmiş şeirlər” bölümündən).
3. Hadisələrin cərəyan etdiyi yerlərlə bağlılığı olan, yaxud həmin yerlərin adını daşıyan şeir adları.
Z.Xəlildən nümunə: “Uzun yol”, “Təyyarə”, “Dənizə axşam düşür”, “Körpü ilə söhbət”, “Gölməçə”,
“Oynayıram beşikdə”, “Məktəb yolları”, “Uşaqlar dərsə gedir”.
4. Obrazın zahiri görünüşünə görə ad verilən şeirlər. Z.Xəlildən nümunə: “Yeddirəngli muncuq”,
“Qaraqulaq ağ küçük”, “Şəffaf cığır”, “Qızıl qaz”, “Gil pişik”, “Qırmızı”, “Narıncı”, “Yaşıl”.
5. Adı rəmzi-simvolik məna daşıyan şeirlər. Z.Xəlildən nümunə: “Uçan çıraqlar”, “Ayının
teleqramı”, “Dovşanın teleqramı”, “Çaqqalların teleqramı”, “Tülkünün teleqramı”, “Canavarın
teleqramı”, “Atəşböcəyinin teleqramı”, “Sərçələrin nəğməsi”.
Z.Ustacın uşaq şeirlərindən bu bölgüyə Azərbaycan əlifbasındakı bütün hərflərə, 1-dən 10-a qədərki
bütün rəqəmlərə, eləcə də ilin fəsillərinə aidliyi yetən bütün şeirləri, o cümlədən “Tam və bitkin
şeirlər” bölümündən “Balaca reklamçı”nı aid etmək olar.
NƏTİCƏ
Baxmayaraq ki, son onilliklərdə bədii əsərə bütöv cümlə şəklində ad verilməsi tendensiyası da özünü
göstərir, ancaq biz bu fikirdəyik ki, bu kimi hallar elmi məqalələr, elmi-tədqiqat işləri və dissertasiya
işləri üşün məğbul sayıla bilər, bədii əsər adları adlıq cümlə şəklində olmalı, oxucuya əsərin mövzusu
və nədən bəhs edidiyi barədə ilkin informasiya ötürməyə istiqamətlənməlidir. Xüsusilə uşaq
ədəbiyyatında.
Açar sözlər: adlar sistemi, sərlövhə, uşaq şeiri.

1. Azərbaycan onomastikası problemləri. Konfrans materialları.Bakı-1993.
2. Bağırov Adil. “Bədii əsər adları”. Naxçıvan Dövlət Universiteti. Elmi əsərlər. 2015-ci il, №1 (66),
268 səh.
3. Əsədullayev S. Tarix, sənətkar, müasirlik. Bakı-1974.
4. Homer. Odisseya. Bakı-1977, s.112.
5. Hüseynova H. Mir Cəlalın bədii əsərlərinin linqovopoetik xüsusiyyətləri. II cild. Bakı-ADPU-2018,
384 səh.
6. Xəlil Zahid. Ağ leyləklər. Bakı-SkyG-2016, 248 səh.
7. Qurbanov A. Azərbaycan onomalogiyasının əsasları. 2 cilddə, II cild. Bakı-Nurlan–2004, 504 səh.
8. Seyidov Y. Əsərləri, 15 cilddə, I cild. Bakı-BDU nəşriyyatı-2006, 628 səh.
9. Ustac Zaur. Gülüzənin şeirləri. Bakı-2021, 114 səh. s.109.
10. Крижижовски С. Лингвистика и поетика. Москва,1976.

KARABAKH
HUMANITIES
LONGING FOR AZERBAIJAN IN RAMIZ OZLER'S POEMS

RAMİZ ÖZLER'İN ŞİİRLERİNDE AZERBAYCAN ÖZLEMİ
Muharrem ARAS
Iğdır
ORCID ID: 0000-0002-95161303
ABSTRACT
In Ramiz Özler, there is a heart in love that wants to die in the land of his homeland, just as he opened
his eyes to the world in his homeland. The only thing that connects him to life in his years of immigration
life is the love of Azerbaijan. While this love sometimes turns into tears in the waters of the Aras River,
it sometimes appears as a poem. In fact, Aras River is a symbol of separation in Ramiz Özler, as in all
immigrant poets. On the one hand, he expresses the sadness of a nation by expressing that "Aras" is
crying and on the other hand, he expresses his heartfelt desire for this separation and the problems arising
from it to end. In addition, sometimes he smells the homeland while reading Bahtiyar Vahapzade's
poems. Another important point in this study is that Ramiz Özler carried the cultural heritage of
Azerbaijan's geography to Iğdır, a small town in the 1950s. This situation is important in terms of
showing how well-equipped the people who migrated from Azerbaijan to other places are. Ramiz Özler,
who published it in the journal "Aras" in 1956, became a staunch defender of Azerbaijan and fought for
the enlightenment of the people. He especially followed Elmas Yıldırım, Müseyip Zeğem and his close
friend Hamid Dönmez, who were immigrants like himself, and supported their struggle for
Azerbaijan.In general, the main theme of Ramiz Özler's poems is the longing for Azerbaijan and the
reflection of the dramatic and bitter mood that this longing created in him. The aim of this research is to
examine Ramiz Özler's poems and to examine his longing for Azerbaijan, which is expressed in different
ways.
Key Words: Azerbaijan, Turkey, immigration, Ramiz Özler, homeland, longing
ÖZET
Ramiz Özler (Otaylı)'de, gözlerini vatanında nasıl dünyaya açmışsa, yine son nefesini vatan
topraklarında vermek isteyen aşık bir gönül vardır. Yıllarca süren muhaceret hayatında onu hayata
bağlayan tek şey Azerbaycan sevgisidir. Bu sevgi kimi zaman Aras Nehri'nin sularında gözyaşına
dönüşürken kimi zaman da karşımıza şiir olarak ortaya çıkar. Aslında Aras Nehri muhaceret şairlerinin
hepsinde olduğu gibi Ramiz Özler'de de ayrılıkların sembolüdür. Bir taraftan "Aras"ın ağlayarak aktığını
dile getirerek bir milletin hüznünü ifade ederken diğer taraftan bu ayrılığın ve bundan kaynaklanan
sıkıntıların bitmesini gönülden arzuladığını ifade eder. Bunun yanı sıra bazen Bahtiyar Vahapzade'nin
şiirlerini okurken vatan kokusunu alır.Bu çalışmada bir diğer önemli nokta ise Ramiz Özler'in
Azerbaycan coğrafyasının kültür birikimini 1950’lerde küçücük bir ilçe olan Iğdır’a taşımasıdır. Bu
durum Azerbaycan coğrafyasından başka yerlere göç eden insanların ne kadar donanımlı olduğu
göstermesi bakımından önemlidir. Ramiz Özler 1956'lerde ‘‘Aras’’ dergisi vasıtasıyla çıkaran hem
Azerbaycan'ın yılmaz savunucusu olmuş hem de halkın aydınlanması için mücadele vermiştir. Özellikle
kendisi gibi muhacir olan Elmas Yıldırım’ı, Müseyip Zeğem’i ve yakın arkadaşı Hamid Dönmez’i
yakından takip etmiş. Bunların Azerbaycan için yaptığı mücadeleye destek vermiştir. Genel olarak
Ramiz Özler'in şiirlerinin ana teması Azerbaycan'a duyulan özlem ve bu özlemin onda yarattığı dramatik
ve bir o kadar da acı bir ruh halinin yansıması vardır. Bu araştırmada amaç, Ramiz Özler'in şiirlerini
incelemek suretiyle onda değişik şekillerde ifadesini bulan Azerbaycan özlemini ele almaktır.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Türkiye, Muhaceret, Ramiz Özler, vatan,özlem

KARABAKH
HUMANITIES
GİRİŞ
Bu bildiride amacımız şiirlerinden yola çıkarak Ramiz Özler'in Azerbaycan'a duyduğu özlemi ortaya
koymaktır. Bu konu özelde Ramiz Özler'le alakalı olmakla beraber genelde bütün Azerbaycan
muhaceret neslini duygularını ifade etmesi bakımından önemlidir.
Ramiz Özler, 21 Mart 1920 yılında Azerbaycan’ın Gence ilinde dünyaya gelir. Rus orduları
Azerbaycan’ı işgal edince katliamlardan kurtulan sayısız insan, muhacir olarak vatanlarından ayrılmak
zorunda kalır. Bunlar arasında şairimizin ailesi de vardır. Önce Kars'a sonradan da oradan ayrılarak
Iğdır’a yerleşirler(Küçük-2010).
Ramiz Özler şiirlerinde ‘‘Otaylı’’ mahlasını kullanmaktadır. Bunun sebebi de Aras ırmağının Türkiye
tarafında kalan bölümüne “Bu tay, bu taylı” Azerbaycan tarafına ise “Otay, o taylı”
denilmesindendir(Özler, yayınlanmamış arşivi).
Iğdır’da ilk dergiyi 30 Ekim 1950 yılında ‘‘Aras Dergisi’’ adıyla Ramiz Özler çıkarır(Hun, 2002,c.3,s
17)
Vatan özlemiyle yanıp tutuşan şairin eline 1981’de Bahtiyar Vahapzade’nin bir şiir kitabı geçer. Eline
alır okumaya başlar. Bir kuzu, anasını kokusundan nasıl tanırsa Ramiz Özler de vatanını kokusundan
tanır. Vahapzade’nin mısraları vatan kokmaktadır. Onun vatana duyduğu samimi aşktan etkilenir. Daha
Sonra Vahapzade’ye hitaben ‘‘Bahtiyar Vahapzade’ye Seslenirem’’ adlı şiiri yazar.
Her şiirinnen men alıram veten gohusu;
...
Sevdiğine gol açırsan, can deyirsen.
Vetenine adlandırıp, AZEBAYCAN deyirsen(Özler, yayınlanmamış arşivi).
Ramiz Özler, 1950 ve 1960 yıllarında kaleme aldığı bazı şiirlerinde vatana özlemini ‘‘Aras’’ nehri
vasıtasıyla anlatır. Azerbaycan edebiyatında birçok şairde ‘‘Aras’’ nehri ortak mevzu olmuştur. Bir
taraftan Aras Nehri, bir ayrılığı temsil etse de aslında bu şairlere göre ‘‘Aras’’ bölünmüş bir milletin
birliğini temsil etmektedir. Memmed Araz, Elmas Yıldırım gibi yüzlerce şairde gördüğümüz bu duruma
Ramiz Özler’de de rastlamaktayız. Otaylı’nın önünden akıp Azerbaycan coğrafyasına kadar giden bu
nehir, bir bakıma sırların paylaşıldığı bir tarihi yani milletinin geçmişini temsil etmektedir. Şairin
1959’da bu duygularla yazdığı yazdığı ‘‘Aras’’ adlı şiirde bir hüzün vardır. Bir taraftan onun ağlayarak
aktığını dile getirerek bir milletin hüznünü ifade ederken diğer taraftan bu ayrılığın ve bundan
kaynaklanan sıkıntıların bitmesini gönülden arzuladığını ifade eder.
Bingöllerden Hazer’e mi?

Senin aşkın Azer’e mi?
Kanatırsan sen yaremi;
Yakışın ağlar yakışın
…
OTAYLI’m atıl Aras’a:,
Son vermeli artık yasa
İstiklal lazım Kafkas’a;
Yatışın ağlar yatışın(Özler, yayınlanmamış arşivi).

KARABAKH
HUMANITIES
Şair’in ‘‘Dedim-Dedi’’ şiirinde Aras kıyısı yine hasretin ve ayrılığın anlatıldığı önemli bir mekândır.
Şair, Aras kenarında bir kızı üzüntülü görünce derdini anlamak için ona yaklaşır. Kızla şiirin lirik
kahramanı arasında geçen sohbetten bu üzüntünün vatan hasretinden olduğunu anlarız. Şiir boyunca bu
hasretin ve gurbet duygusunun tanığı oluruz. Azerbaycan Muhaceret Edebiyatı’nda bu gurbet sıla
özlemiyle çok sık karşılaşırız. Aslında hicret edilen yer yine bir Türk yurdu olmasına rağmen bu duygu
muhaceretteki Azeri’lerde artarak devam eder.
Aras kıyısında bir gelin gördüm
Dedim derdin nedir? Dedi yaslıyım
Dedim: Şâd ol sana gönlümü verdim
Dedi: Ne Şirin’im ne de Aslı’yım
…
Dedi ki: Garibim, bir Kafkaslıyam.

Derdini anladım gözüm yaşardı
…
Dedim yaslıyım bende Kafkaslıyam.

İki gönül hemdert olup barıştı
Yine alevlendi o büyük acı
Gözyaşımız birbiriyle karıştı
Ben kardeşi oldum, o bana bacı(Özler, yayınlanmamış arşivi).
Şair, çocukluğundan beri vatan hasretiyle yanıp tutuşmaktadır. Gözlerini dünyaya nasıl vatanda açtıysa
yine öyle gözlerini vatan topraklarında kapamak ister. Bu hasret ateşi belki böyle sönebilecektir. Ramiz
Özler’in Azerbaycan’a duyduğu aşk, pervaneyle ateş ilişkisine benzer.Bu, derin bir fedakârlık ister.
‘‘Veten için gurban olsun bu canım ‘‘ sözleriyle de bunu destekler. Kurban olurken tek istediği
Azerbaycan’ının şad olmasıdır.
Veten için gurban olsun bu canım
OTAYLI deyir ki fedadıganım
Allah’ım, şad olsun Azerbaycan’ım!
Doğduğum vetende ölmeye geldim (Anar, Akpınar,2000,s.123)
1950’lerde küçücük bir ilçe olan Iğdır’da ‘‘Aras’’ dergisini çıkaran Ramiz Özler, dönemin önemli
aydınlarındandır. Kendisi gibi muhacir olan Elmas Yıldırım’ı, Müseyip Zeğem’i ve yakın arkadaşı
Hamid Dönmez’i yakından takip etmiştir. Elmas Yıldırım’ın ölümü üzerine yazdığı ‘‘Ağıt’’ adlı şiiriyle
Elmas Yıldırım’ı: gurbet esiri, vatan şairi, Kafkas’ın cennette yatan şairi gibi ifadelerle anmaktadır.
Ey gurbet esiri vatan şairi
Kafkasın cennete yatan şairi !...
Başımız sağ olsun, unutmaz asla
Turanda yiğitler, yurtta yâr seni.
…

KARABAKH
HUMANITIES
Saadettir ruhum gitse vatana

Nasıl ki kül etti zalim nâr seni(Özler,1953,s.12-13)
Şairin en yakın arkadaşlarından biri Hamid Dönmez’dir. Hamid Dönmez de benzer sebeplerden
Azerbaycan’dan Iğdır’a gelip yerleşen ve vatan hasreti çeken şairlerdendir. Bu dönemde birlikte
‘‘Aras’’ dergisini çıkarırlar. Sonraki yıllarda da dert ortağı olurlar. Ramiz Özler, Hamid Dönmez’in
1982’de yazdığı ‘‘Matemli Bahar ‘‘ (Dönmez, 1990) adlı şiirini okur. Şiiri okurken şairin gözyaşları bu
şiirin üzerine düşer. Mısralarda kendisi gibi vatan hasreti çeken arkadaşının ıstırabını görür.
Bir bahar sabahı, gün çıxanvaxdı.
Bu şiir üsdünegöz yaşımaxdı;
Manidernezerle üzüme baxdı
Bildimkivetendenaralısan sen.
Veten elden gedip, sınıp belimiz.

Dertderi töyhmeyeçatmır dilimiz.
Bülbüller yas tutup solup gülümüz,
Azerbaycanımınmaralısan sen.
OTAYLI deyir ki dert köhne dertdi,

Dost gözünü yumur, düşmen namertdi;
Göz yaşıbulaxdan, selden de mertdi,
Bexd sarında men tek garalısan sen(Özler, yayınlanmamış arşivi).
Ramiz Özler, ‘‘Ağıt’’ adlı şiirinde vatanı Azerbaycan’ın hazin ve bir o kadar acı tablosunu sanki
resmeder. Katliama uğramış bir milletin şehitleri kefensiz yatarken, kiminin kemikleri çalılar arasında,
kiminin etleri kuşlara yem olmuştur. Kimisi maske ile kendini saklamış,kimisi zindanda yarını
beklerken kimisi de kendisi gibi ebedi olarak vatanından sürgün edilmiştir.
Ağlasın gözlerim, ağlasın vatan,
Gaziler sürgün,
Şehitleri kefensiz yatan…
O esir vatandır bizi ağlatan!..
O vatan milleti kimi nerde, kimi nerde!..
Kimi deva arar onulmaz derde.
Kiminin kemikleri çalılar arasında,
Kiminin etleri yem olmuş kuşlara;
Kiminin balıklara.
Kimi gurbettedir ağlar düne,
Kimi gitmiş ebedi sürgüne.

KARABAKH
HUMANITIES
Kimi boyun eğmiş maske ile.

Kimi zindanda yarını bekliyor…
Kimi nerede… Kimi nerde(Özler,1953,s.12-13)
Muhaceret nesil için Azerbaycan, uğruna ölünmesi gereken mukaddes bir mekân Bundadır ki
Azerbaycan’ın binlerce evladı gözlerini kırpmadan Ahmet Cevat, Emin Abid Gültekin gibi vatanları
için ölüme gitmeyi tercih etmiştir. Ramiz Özler yatakta ölmekle savaş meydanında ölmek arasında
tercih yaparken seçimini savaş meydanında ölmekten yana kullanır. Ona göre yatakta ölmek,
ölümlerin en kötüsüdür. Hak için, yurt için, istiklal için ölmek en büyük şeref ve saadettir.
İnsanoğluyum,
Doğdum, yaşıyorum:
Görmek için,
Ölmek için…
Ölmek var ki, ölümlerin beteri:
Yatakta ölünür…
Ölmek var, kurşunla, gülleyle,
Cenk meydanında,
Bir ülkü uğruna ölmek:
Ne büyük bir şeref ve saadettir!..
Hakk için, yurt için, istiklal için ölmek:
Kanını kefen yapıp toprağa gömülmek (Anar, Akpınar,2000,s.123)
Ramiz Özler’in vatanla ilgili şiirlerinde Emin Abid Gültekin, Elmas Yıldırım ve Teymur Ateşli’de
olduğu şiddetli mücadeleye çağıran bir ruhu yoktur. ‘‘Vurma Avcı’’, ’‘Ağlar’’ şiirlerinde olduğu gibi
daha çok yavrusu itgin, babası sürgün, kardeşi mahkûm, anası yaslı, gözleri Kafkas’ta olan yaralı bir
yürek vardır.
Aman avcı, vurma beni,
Günahıma girme sakın, yanarsın!
Ben ki, yavrusu itgin
babası sürgün,
kardeşi mahkum,
anası yaslı
bir yaralıyım.
Vurma avcı vurma, yaram derindir(Anar,Akpınar,2000,s.123)!
…
Kara giyindi dağımız
Geçti mesut çağımız
Üç renkli bayrağımız
Kan oldu ilim ağlar..
Otaylım da hastadır,
Kara giymiş yastadır.

KARABAKH
HUMANITIES
Gözleri Kafkas’tadır.
Ölürsem külüm ağlar(Anar, Akpınar,2000,s.123).
Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra şair Azerbaycan'a davet edilir. Çocuk yaşında ayrılmak
zorunda kaldığı Azerbaycan'a yetmiş yaşında görmeye gider. Elmas Yıldırım, Müseyip Zeğem gibi
birçok muhacir şaire nasip olmayan bu buluşma Ramiz Özler’e nasip olur ve ‘‘Geldim’’ adlı şiirini
yazar.
Ömrümün beş ili keçipdi burda

Atmış beş ildi ki hesretem yurda
Umut bağlamışdım bilin, bozgurda,
Doğma vetenimi görmeye geldim(Anar, Akpınar,2000,s.123)
Vatanına büyük bir özlemle giden Ramiz Özler, dayılarının öldüğünü,akrabalarının her birinin başka
diyarlara dağıldığını görür. Şair bu durumu şöyle ifade eder.
Üç dayım varıydı, heç biri yohdu,
Bu nehak dünyanın dert gemi çohdu(Anar, Akpınar,2000,s.123)
SONUÇ VE TARTIŞMA
Azerbaycan muhaceret sanatçıları dünyanın değişik ülkelerinde eserler vermekle beraber Türkiye’de de
önemli eserler vermişlerdir. Ancak muhacerette yazılan eserlerin ortaya çıkarılması veya araştırılması
1992'de Azerbaycan devletini kurulmasından sonra önem kazanmıştır. Özellikle Elmas Yıldırım, Emin
Abid Gültekin, Mirza Bala Mehmetzade, Alazan Baycan hakkında bazı araştırmalar yapılmakla beraber
Mustafa Teymur Ateşli, Müseyip Zeğem, , Ramiz Özler, Hamid Dönmez, M. Sadık Aran, Abay Dağlı,
Ali Volkan, ve Turan Atasever gibi birçok önemli sima hakkında araştırma yeterli yapıldığı söylenemez.
Çalışmada Ramiz Özler'in Azerbaycan'a duyduğu özlemi şiirlerinden yola çıkarak incelemek suretiyle
Türkiye'deki Azerbaycan muhaceret edebiyatının karanlıkta kalan ve araştırılması gereken yönüne
dikkat çekmeye çalıştık. Çünkü bu dönem aydınlatılırsa siyasi, sosyal ve edebi birçok alan aydınlatılmış
olacaktır.
KAYNAKÇA
Anar, Akpınar Yavuz, Bin Yılın Yüz Şairi(Vurma Avcı)T.C.Kültür Bakanlığı Yay., Ankara- 2000,
s.342
Dönmez, Hamid, Yeşil Iğdır Gazetesi, 2 Nisan 1990, sayı 8663
Hun, Mücahit Özden, Iğdır Sevdası, Ankara 2002, cilt3, s.261
Küçük, Sait, http://www.edebiyatdefteri.com/yazioku.asp?id=92003
Özler Ramiz (Otaylı), oğlu Mehti Özler'de bulunan yayınlanmamış arşivi .
Özler, Ramiz, Ağıt(Elmas Yıldırım’a) Azerbaycan Dergisi ,1.03.1953, sayı 12, s.13

KARABAKH
HUMANITIES
AHMET HAŞİM’İN ŞİİRLERİNDE ANNE ALGISI

THE PERCEPTION OF THE MOTHER IN AHMET HAŞİM'S POEMS
Prof. Dr. Mustafa KARABULUT

Adıyaman Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
ORCID ID: 0000-0001-6259-0868
ÖZET
Fecr-i Ati edebiyatının önde gelen isimlerinden Ahmet Haşim'in yaşamında annesinin önemli yeri
vardır. Haşim dünyaya geldiğinde babası Hulle’de kaymakam olarak görev yapmaktadır ve görevi
sebebiyle birçok yerde bulunur. Küçük Haşim de babası ile kent kent dolaşır. Bu sebeple düzenli bir
ilkokul öğrenimi almaktan mahrum kalır. Ahmet Haşim, annesinin ölümüyle derinden yaralanır. Onunla
geçirdiği mutlu günleri bir türlü unutamaz. Ahmet Haşim’in Şiir-i Kamer’i anne çocuk ilişkisini ve
bunun dizelere dökülmesini ifade eder. Şairin henüz genç yaşlarda yazmaya başladığı trajik bir hatıra
gizlidir. Babası sert mizaçlı olan çocuk hassas ve hasta olan annesine sığınır. Haşim burada ‘ay’ın
tanıklığıyla annesiyle birlikte geçirdikleri sessiz geceleri anlatır. Haşim bu şiirlerle, artık yanında
olmayan ve kendisini değil belki mezarını dahi bir daha göremeyeceği annesine bir anıt yapmıştır. Şiir‐
i Kamerʹde bulunan şiirlerin çoğunda onun annesine duyduğu özlem ön plandadır. Kitapta anneye ait
hâtıraların açık bir biçimde sezdirildiği ilk şiirlerden biri “O” başlığını taşır. Bu şiirde Dicle kıyılarındaki
gece yürüyüşlerine eşsiz ve adeta sihirli bir atmosfer sağlayan aya seslenen şair, ayın nurlu ama bir
taraftan da solgun ışığı ile hasta annenin ruh hâli arasında bağlantı kurmaktadır. Şiirin arka planında ise
annesinin çektiği acıları kalben hisseden çocuk Hâşimʹin ince duyarlılığı sezilir. Şairin “Sensiz” adlı
şiirinde de çocukluk hâtıraları ve annesinin hayali tematik düzlemde yer alır. Şiirde anne ve çocuk
marazî bir yapı içerisinde verilir. Bu çalışmada amaç, Ahmet Haşim’in şiirlerinden hareketle şairdeki
anne algısını ortaya koyabilmektir.
Anahtar Kelimeler: Ahmet Haşim, şiir, anne.
ABSTRACT
One of the leading names of Fecr-i Ati literature, Ahmet Haşim's mother has an important place in his
life. When Haşim was born, his father was working as a district governor in Hulle and he was in many
places due to his duty. Little Haşim travels from city to city with his father. For this reason, he is deprived
of getting a regular primary school education. Ahmet Haşim is deeply injured by the death of his mother.
She can never forget the happy days she spent with him. Ahmet Haşim's Şiir-i Kamer expresses the
mother-child relationship and its expression in verses. A tragic memory is hidden, which the poet began
to write at a young age. The boy, whose father is tough, takes refuge in his sensitive and sick mother.
Haşim here describes the quiet nights he and his mother spent with the witness of the 'moon'. With these
poems, Haşim made a monument to his mother, who is no longer with him and whose grave he may not
see again, not himself. In most of the poems in Şiir‐i Kamer, his longing for his mother is at the forefront.
One of the first poems in which the memories of the mother are clearly implied in the book is titled “O”.
In this poem, the poet calls out to the moon, which provides a unique and almost magical atmosphere
for night walks on the banks of the Tigris, and establishes a connection between the luminous but pale
light of the moon and the mood of the sick mother. In the background of the poem, the subtle sensitivity
of the child Hâşim, who feels his mother's pain in his heart, is perceived. In the poet's poem “Sensiz”
childhood memories and his mother's dream take place on the thematic plane. In the poem, mother and
child are given in a morbid structure. The aim of this study is to reveal the perception of mother in the
poet based on Ahmet Haşim's poems and memories.
Keywords: Ahmet Haşim, poetry, mother.

KARABAKH
HUMANITIES
GİRİŞ
Bir insanın hayatında annesinin büyük önemi vardır. Anne, sadece çocuğunu dünyaya getirmekle
kalmaz, aynı zamanda onu korur, büyütür, hayata hazırlar. Bu yönleriyle anne ile çocuk arasında özel
bir bağ bulunur. Anne çocuk ilişkisi edebiyat araştırmalarının da ilgi alanında yer alır. Birçok şair ve
yazar, eserlerinde annesinden söz eder. Abdülhak Hamit, Tevfik Fikret, Necip Fazıl Kısakürek, Yahya
Kemal Beyatlı, Ahmet Haşim, Nazım Hikmet, Cahit Sıtkı Tarancı gibi sanatçıların eserlerinde anne ile
ilgili anlatımlar dikkat çekicidir.
Ahmet Haşim (1883/1884-1933), Türk şiirinin önemli isimlerindendir. Onun şiirleri, Göl Saatleri
(1337/1918) ve Piyâle (1926) başlıklı kitaplarda yayımlanır. Nesirleri ise, Bize Göre (1928),
Gurabâhâne-i Laklakan (1928) ve Frankfurt Seyahatnamesi (1933) isimli kitaplarda yayımlanmıştır.
Bağdat’ta dünyaya gelen ve on iki yaşına kadar bu kentte yaşayan Haşim’in üzerinde çocukluk anıları
ve izlenimlerinin büyük etkisi vardır. “Hâşim burada, haşin ve sert bir babayla, hassas, hastalıklı bir
anne arasında ve daha çok bu annenin sevgi ve şefkat kanatları altında büyür. Sekiz yaşında iken bu aziz
varlığı kaybeden çocuk için hayat bundan sonra hep ıstırapla ve bedbahtlıkla geçecektir.1 Daha
Galatasaray’da talebe iken yazmağa başladığı ve 1908 de parça parça neşredilen Şiir-i Kamer’lerde derin
bir anne sevgisi ve hâtırası görülür” (Okay, 192).
Fecr-i Ati şairi olarak tanınan Ahmet Haşim'in hayatında annesinin önemli yeri vardır. “Erken yaşta
annesini kaybeden Haşim’i, bir ömür boyu rahatsız eden bir başka hakikat de kendisini beğenmemesidir.
Belki de bu nedenlerle Haşim, aydınlık ortamlardan ve güneşten hoşlanmaz. Arkasına gizlenebileceği
‘karanlık’ları tercih eder” (Canbaz Yumuşak, 2012: 110). Haşim, annesi Sârâ Hanım gibi hassas ve
duyarlı bir kişidir. Bu bağlamda ruh dünyası bakımından annesine benzeyen Haşim, annesi ile güçlü
duygusal bağlar kurmuştur. Bu bakımdan annesini kaybetmesi şairi derinden etkiler. “Onun içindeki
tezatların, hazin huzursuzlukların, çapraşık düğümlerin yavaş yavaş nasıl oluştuğunu görmek için,
çocukluğunun ilk zamanlarına inmek yerinde olur” (Tosun, 2009: 38).
Haşim dünyaya geldiğinde babası Hulle’de kaymakam olarak görev yapmaktadır ve görevi sebebiyle
birçok yerde bulunur. Küçük Haşim de babası ile kent kent dolaşır. Bu sebeple düzenli bir ilkokul
öğrenimi almaktan mahrum kalır. “Ancak bir süre Afganlı halasıyla bir cami avlusundaki mahalle
mektebine gidip gelir. Annesi duyarlıklı, hasta bir kadındır. Oğlunu çok sever, kucağından indirmez.
Cılız ve sıska oğlu da ondan ayrılmaz. Evin bahçesinde sincaplarla, ayı yavrularıyla oynamaktan, bazen
sokağa kaçarak çingenelerin çalıp söyleyişlerini seyretmekten hoşlanır. 1893 yılına doğru Sârâ Hanım
ölür. Haşim altı yedi yaşında öksüz ve yalnız kalır. Babası katı bir adamdır. Oğluyla pek ilgilenmez”
(Bezirci, 1986: 8). Bundan dolayı Haşim, annesinin ölümüyle derin bir üzüntü duyar. Şair, annesiyle
geçirdiği mutlu günleri her zaman hatırlar.
Kenan Akyüz, Ahmet Hâşimʹin mânevî hayatının çok erken yaşlarda büyük sıkıntılarla tanıştığını ifade
eder: “Rûhî dünyasının ve dolayısıyla şiirlerinin hâkim atmosferine gereği gibi girebilmek ve nispeten
aydınlık hükümlere varabilmek için, onun hayatının ve kaderinin özelliklerine dikkatle eğilmek
kaçınılmaz bir zaruret halindedir” (Akyüz 1986: 597). Bu bakımdan Haşim’in annesi, onun hem hayatını
hem de sanatını etkiler. Bununla birlikte Haşim, bazı şiirlerinde sevdiği kadınlar ile anne arasında
yakınlık kurduğunu da belirtmek gerekir.
Ahmet Haşim’in kişiliği üzerinde çocukluk yıllarının etkisi büyüktür. “Çocukluk yıllarını geçirdiği
Bağdat ve Dicle kıyılarının hatıra ve intibaları, hayatı boyunca derin izler bırakmıştır. Hassas, hastalıklı
ve çocuğuna karşı şefkatli bir anneyi küçük yaşta kaybetmesinin acısını Şiir-i Kamer’lere aksetmiştir”
(Okay, Aktaş, 1992: 12). Şiir-i Kamer’ler anne çocuk ilişkisinin dizelere dökülmüş halidir. Bu şiirler
şairin henüz genç yaşlarda yazmaya başladığı trajik bir hatıra gizlidir. Babası sert mizaçlı olan çocuk
hassas ve hasta olan annesine sığınır. Haşim burada ‘ay’ın tanıklığıyla annesiyle birlikte geçirdikleri
sessiz geceleri anlatır. Haşim bu şiirlerle, artık yanında olmayan ve kendisini değil belki mezarını dahi
bir daha göremeyeceği annesine bir anıt yapmıştır (Yüksel, 2011: 3). Annesi ile gecen yıllar, Haşim için
en mutlu yıllardır. Şair, çocukluğunun ilk yıllarını “Her bir şeyi pür‐hande yapan mâzî‐i mesʹûd” olarak
ifade eden Hâşim, “Bir lâhza sevilmiş, unutulmuş, keder‐âlûd / Rüyâlı kadın gözleri” diyerek annesinin
kederli yapısından bahseder. Burada, şairin annesinin bu evliliğinden pek mutlu olmadığı anlaşılır. “Bu
1
Annesi öldüğünde Ahmet Haşim’in kaç yaşında olduğuna dair farklı görüşler söz konusudur.

KARABAKH
HUMANITIES
mısralardan hareketle, Sâre Hanımʹın Ârif Hikmet Beyʹle evliliğinde hayal kırıklığına uğradığı, ‘bir
lâhza sevil’dikten sonra ihmal edildiği, unutulduğu söylenebilir” (Ayvazoğlu, 2002: 43). Onu hastalığa
sürükleyen etmenlerden biri de bu ihmal ediliştir.
Ahmet Haşim’in annesine dair hassasiyeti, benzer şekilde Yahya Kemal’de de görülür. Yahyâ Kemâl’in
annesi Nakiye Hanım, hassas bir yapıya sahiptir. Nakiye Hanım’ın eşi, ailesini ihmal eden, anlayışsız
ve içki düşkünü biridir. Babası, annesi karşı çıkmasına rağmen aileyi Üsküp’ten Selanik’e taşır. “Bu
olaydan bir süre sonra annesi verem olan Yahyâ Kemâl, ailenin dağılışının temelinde babasının bu
davranışının yattığını ifade eder” (Karabulut, 2018: 30). Beyatlı, annesinin bir süre sonra ölümü
dolayısıyla babasını hiçbir zaman affetmez. Ahmet Haşim de Yahya Kemal gibi annesine son derece
başlı olmaları bakımından benzerler. Bu çalışmada Ahmet Haşim’in “O”, “Sensiz” ve “Hasta İken” adlı
şiirleri ele alınacaktır.
Ahmet Haşim’in Şiirlerinde Anne Algısı
Ahmet Haşim’in seri manzumelerinden olan Şiir‐i Kamer genel isimli şiirlerin çoğunda onun annesine
duyduğu özlem ön plandadır. Resimli Kitap mecmuasında “Dicle’nin ve Annemin Hâtıraları” adıyla
yayımlanan Şiir‐i Kamer, sekiz şiirden oluşur: Rûhum, Çıktığın Geceler, O, Sensiz, Hazân, Hasta İken,
Çöller, Nehir Üstünde.
Şair, “O” adlı şiirde annesine dair hâtıralarını dile getirir. Şair, şiirin ilk dizelerinden itibaren karamsar
bir tablo ortaya koyar:
Bir hasta kadın, Dicle’nin üstünde, her akşam
Bir hasta çocuk gezdirerek, çöllere gül-fâm
Sisler uzanırken, o senin doğmanı bekler.
Yorgun gibi mühmel duran âsûde ufuklar

Titrer, silinir… Dâmen-i şeb her şeyi saklar.
İklîm-i hayâlâta bakan bir nazar-ı dûr
Hüzniyle doğar necm-i mesâ sâkit ü mahmûr;
Bir mâilik üstünde yanar gizli ziyâlar;
Leylin bütün ezhârı semâlarda açarlar,
Leylin bütün ezhârı, bütün rûh-ı ziyâsı;
Bir nefha-i mechûlenin eşyâya temâsı,
Zulmetlerin esrârını baştan başa sallar,
Sen âh, doğarsın o zaman, mest ü ziyâ-dâr…
(Ahmet Haşim, 2009: 42)
Yukarıdaki şiirde Haşim, “bir hasta kadın” ve “bir hasta çocuk” diyerek kendisi ile annesi arasında bir
yakınlık kurar. Her ikisi de hastadır. Şair iç dünyasındaki maraziliği “hasta” kelimesiyle dışa yansıtır.
Bireyin trajik algısı, dış dünyaya karamsar bakılmasına sebep olur. Şair, gece sözcüğüyle şiirdeki
karamsarlığı daha üst seviyeye çıkarır. Şair, hasta, gece, titreyiş, sessizlik, yorgun, karanlık, üzüntü, yas
vb. ifadelerle içindeki melankolik yapıyı ortaya koyar. Şiirin devamında şairdeki karamsar algı devam
eder:
Sâhilleri sesiz dolaşan hasta hayâle,
Bir nûr-ı tesellî taşır alnındaki hâle;
Hattâ o soluk çehreye nûrun dokunurken,

KARABAKH
HUMANITIES
Bir bûseye benzerdi ki gelmiş ona senden,

Nehrin gece, rüyâ ve serâirle boğulmuş,
Ufkunda tahassürler okur gam-zede bir kuş.
Bir giryeli ses –belki kadın, belki de erkek
Söyler gecenin şi’rine bir aşk, bir âhenk…
Yukarıdaki dizelerde şair, annesiyle gezmeleri, “sahilleri sessiz dolaşan hasta hayal” ile trajik biçimde
dile getirir. Haşim daha sonra “bir teselli ışığı” ile çok az kalan umuttan söz eder. Şair, içindeki
karamsarlığı “üzüntülü kuş” imgesiyle ifade eder. Ahmet Haşim, annesini “nurlu” ve “ışıklı” bir tablo
içerisinde irdeler. Karanlıklara karşı ışık imgesini çıkaran şair, annesini kendisi için bir ışık olarak
niteler. “Nehrin gece, rüyâ ve serâirle boğulmuş / Ufkunda özlemler okur bir üzüntülü kuş” dizelerinde
şairin bahsettiği nehrin ufku gece, rüya ve sırlarla boğulmuştur. Şiirin devamında aynı trajik algının
tabiata yansıdığı görülür:
Nûrun dökülür, sâhil erir, karşıki yerler,

Bir hâb-ı münevverde hep eşkâlini gizler;
Simîn dumanlarda ölür rûh-ı menâzır,
Bir ra’şe-i zerrîn ile tâ karşıda yer yer,
Mahmûr ışıklar yüzer esrâr üzerinde,
Yorgun sular üstünde kanar bir şeb-i hande…
Şair, Mahmûr ışıklar yüzer esrâr üzerinde / Yorgun sular üstünde kanar bir şeb-i hande…” dizelerinde
ise “sırlar, su işleviyle uykulu ışıkları üstünde yüzdürür.” (Kocabay, 2010: 102). Şiirin son dizelerinde
ışık ve parlaklık ifadeleri yerini karanlıklara ve mateme bırakır:
Her lerze, her âhenk bulut, hâb oluyorken,

Bir feyz-i umûmî-i ziyâ-dâr ile birden,
Sâkin soluyorken gece eşbâh ü avâlim,
Yalnız o ziyâlarda kalır sâkin ü muzlim.
Ey mâh cebînin o cebîn-î keder ü gam;
Altında o yorgun,o soluk heykel-i mâtem!..
Haşim, yukarıda her ürperişin uykuya dönüştüğünü, ışıkların birden solduğunu ve ruh dünyasının acılı
ve üzgün olduğunu belirtir. Onun karamsarlığında asıl sebep annesinin hastalığı ve ölüme yaklaşmasıdır.
“Bu şiirde Dicle kıyılarındaki gece yürüyüşlerine eşsiz ve adeta sihirli bir atmosfer sağlayan aya
seslenen şair, ayın nurlu ama bir taraftan da solgun ışığı ile hasta annenin ruh hâli arasında bağlantı
kurmaktadır. Şiirin arka planında ise annesinin çektiği acıları kalben hisseden çocuk Hâşimʹin ince
duyarlılığı sezilir” (Erzen, 2014: 71). Ahmet Haşim, annesinin acılarını içselleştirerek aynı acıları
ruhunda hisseder.

KARABAKH
HUMANITIES
Şairin “Sensiz” adlı şiirinde de çocukluk hâtıraları ve annesinin hayali tematik düzlemde yer alır. Şiirde
anne ve çocuk marazî bir yapı içerisinde verilir. Şair, ammesiyle beraber karanlık gecelerde Dicle
nehrinin kıyılarında gezintiye çıktıklarını, boşlukta denizler gibi karanlık ve yokluğu hissettiğini dile
getirir. Sanki o zaman bildikleri yolların birden silindiğini, derin bir korkuya kapıldığını ifade eder.
Gökyüzü de yıldız mahşeriyle dağılmış gibidir:
Annemle karanlık geceler ba’zı çıkardık;
Boşlukta denizler gibi yokluk ve karanlık
Sessiz uzatır tâ ebediyetlere kollar…
Gûyâ o zaman, bildiğimiz yerdeki yollar
Birden silinir, korkulu bir hisle adımlar,
Tenhâ gecenin vehm-i muhâlâtını dinler…
Yüksekte semâ haşr-i kevâkible dağılmış,
Yoktur o sükûtunda ne rü’yâ, nevâziş;
Bir sâ’ir-i mechûl-i leyâlî gibi rüzgâr,
Hep sisli temâsiyle yanan hislere çarpar.
Şiirin ilk dizelerinden itibaren “karanlık” imajı ön plana çıkar. Haşim bu şiirde “karanlık” sözcüğünü
trajik ve kaotik bağlamda kullanır. Şair, burada karamsar ve melankolik bir ruh hali gösterir. “Bu da
gösteriyor ki dünyaya ve içindekilere sinen zulmet/karanlık, şiir öznesi üzerinde tesiri olan kaçınılmaz
bir realitedir” (Tan, 2017: 502). Haşim’in halet-i ruhiyesi karanlıklar içerisinde ve çıkmazdadır. Şair
tabiata ait unsurlarla ruh dünyası arasında ilişki kurmaya devam eder:
Göklerde ararken o kadın çehreni, ey mah!
Bilsen o çocuk, bilsen o mahlûk-ı ziyâ-hâh,
Zulmette neler hissederek korku duyardı:
Gûyâ ki hafî bir nefesin nefha-i serdi,
Rûhanda bu ferdâ-yi siyeh-rengi fısıldar,
Sâkin geceler şefkat olan encüm-i bîdâr,
Titrer o karanlıkların evc-î kederinde,
Hüsrân ü tehâssür gibi mâtem nazarında;
Gûyâ ki o dargın geceler rûhu boğardı:
Her şey bizi bir korkulu rüý âla sarardı:
Zulmet ki müebbed, mütehâcim, mütemâdi:
Eşkâle verir ayrı birer şekl-î münâdi,
Ahmet Haşim, yukarıdaki dizelerde gece ile korku arasında ilişki kurar. Şair, kendisinin o zaman “ışığa
hasret” olduğunu, karanlıklarda sesler duyarak korktuğunu, sanki gizli bir nefesin soğuğu üflediğini,
sakin gecelerde şefkat olan uyanık yıldızların karanlıkların keder zirvesinde titrediğini ifade eder. Şairin
çocukluğunun bu trajik yapısı her şeyi korkulu rüyaya benzetmesine sebep olur. Haşim, karanlıkların
saldırgan olduğunu ve varlıklara başka bir şekil verdiğini ifade eder.

KARABAKH
HUMANITIES
Şair, çocukluk yıllarında annesinin çektiği acıları karanlık ve gece imgeleriyle birleştirerek kasvetli bir
yapı oluşturur. Bu korkulu ve karanlık tabloda nesneler tanınmaz hale gelir. O, adeta anlayamadığı sesler
duymaktadır.
Dallar kuru eller gibi mebhût ü duâkâr,
Zânû-zede dullar gibi hep tûde-i eşcâr…
Çılgın dolaşan bâd-ı leyâlî ki serâîr,
Pîş ü pey-i seyrinde koşar muzlim ü dâir
En sonda nigâh-î ebediyet gibi titrer,
Tâ ufka asılmış sarı bir lem’a-i muğber…
Yukarıdaki dizelerde şair büyük bir şaşkınlık içindedir. Dalların kuru eller gibi duacı olduğunu söyleyen
şair, ağaç yığınlarını diz çökmüş dullara benzetir. Daha sonra, sırların çılgın gibi dolaşan gece
rüzgarlarının peşinden, önünden karanlıkta dönerek koştuğunu ifade eder. Şair, daha sonra güneş
imgesini kullanarak ufka asılmış, sarı ve kederli bir parıltıdan bahseder. Haşim, şiirin devamında Dicle
nehrinden söz eder:
Bir kafile-î rûh-ı kevâkib gibi mâhmur,

Zulmette çizer Dicle uzun bir reh-i pür-nur
Ondan yalnız rûha gelir bir gam-ı mûnis;
Yalnız o, karanlıklara rağmen yine pür-his,
Yalnız… Bu kamersiz gecenin zîr-i perinde,
Bir feyz-i ziyâ haşrederek âb-ı zerinde
Bir kafile-î rûh-ı kevâkib gibi mâhmur,
Zulmette çizer Dicle uzun bir reh-i pür-nur
Ahmet Haşim, yukarıdaki dizelerde Dicle nehrinin kendisinde oluşturduğu ruhi etkiyi dile getirir. Şair,
Dicle’nin karanlıkta yıldız ruhlarının kafilesi gibi, mahmur, ışıklı ve uzun bir yol çizdiğini, ondan sadece
ruha, munis bir gam geldiğini ifade eder. Haşim, içinde bulunduğu trajik yapıyı ışık ve karanlık
tezadında irdeler. Ahmet Haşim, bu aysız gecenin kanadının altında Dicle’nin karanlıkta ruhların kafilesi
gibi mahmur olduğunu dile getirir. Dicle, Haşim için bir şiir gibidir:
Dinlerdik uzun şi’rini ben lâl, o hayâlî,
Lâkin ne kadar hüzn ile tev’emdi meâli,
Gûyâ, o zaman, nûrunu ey mâh-ı mükedder
Eylerdi semâ lü’lü’-i hüzniyle telâfî:
Yıldızları göklerden alıp bir yed-i mahfî,
Bir bir o donuk gözlerin a’mâkına îsâr
Eylerdi ve zulmette koşarken yine rüzgâr,
Rûhumda benim korku, ölüm, leyle-i târîk,

KARABAKH
HUMANITIES
Çeşminde onun aks-i kevâkible dönerdik.

Haşim, yukarıda “ben dilsiz, o hayal gibi, onun şiirini dinlerdik” diyerek içindeki karmaşayı ortaya
koyar. Çünkü şairin ve annesinin bakışları hüzünlüdür. Şair, içindeki hüznü tabiata da yönlendirerek “ey
kederli ay, sanki gizli bir el senin nurunu gökyüzü hüznünün incisiyle telafi ederdi ve yıldızları
göklerden alıp o donuk gözlerin derinliğine bir bir uzatırdı” der. Bütün bu karamsarlıklar şiirin sonunda
“ölüm korkusu”na dönüşür. “Geceler, karanlık, rüzgâr ve ağaçlar ruhu bunaltan korkulu atmosferin birer
parçasıdırlar” (Erzen, 2014: 72). Şair, “karanlıkta rüzgar koşarken kendisinin ruhunun korku, ölüm
duygusu ve karanlıkla dolu olduğunu söyler.
Yukarıdaki şiirde şair, karanlık gecelerde annesiyle birlikte çıkıp yürüyüş yaptıklarını dile getirir.
Haşim, bu yürüyüşlerde karanlığın kendi ruh dünyası üzerinde bıraktığı etkiyi de dile getirir. “Rüzgâr
bu karanlıkta eserken aynı zamanda gece, ruhuna ölüm korkusunu ve ayrılığı hatırlatır ve yaşatır” (Tan,
503: 2017). Şiirde, çocuğun derin hüznü ve ruhundaki felaket hissi ön plandadır.
Şairin Dicle nehri kıyılarında geceleri annesiyle gezerken içinde bulunduğu hüzün, korku ve
umutsuzluk, genel olarak “zulmet, karanlık, yokluk, korku, gece, hüsran” vb. ifadelerle dile getirilir.
Şiirde geçen “ferdâ‐yı siyeh‐reng” ifadesi, annenin hastalığının ilerlemesiyle ortaya çıkan umutsuzluğu
ortaya koyar. Haşim, içinde bulunduğu marazi durumdan dolayı tabiata da olumsuz şekilde bakar.
Ahmet Haşim’in “Hasta İken” başlıklı şiirinde yine korku ve umutsuzluk vardır. Şiire çaresiz bir “hasta
kadın” ifadesiyle başlayan şair, içinde bulunduğu trajik yapıyı ortaya koyar. Annesini büyük bir
korkuyla izleyen Haşim, umutsuzca adeta gelecek felaketlere hazırlanmaktadır. Şiire annesine atfen,
“bir gün yine zavallı hasta bir kadın tüller arasında uzanmış” ifadesiyle başlayan şair, daha sonra
karanlık, gece, gölge, duman, elem vb. ifadelerle kaotik bir yapı oluşturur. Şair, gecenin sessizce,
vadileri baştanbaşa hep gölge adımlarla ve yokluk ahengiyle kapladığını, mesafeleri boğan hissiyat rengi
gibi bir sisin sakin bir ürperti ile günün ölüsünü örttüğünü söyler:
Bir gün yine biçâre kadın hasta uzanmış

Tüllerde…
Uzaklıkları bir sâye-i müthiş
Bir dul gibi örterdi dumanlarla, elemle,
Hep gölge adımlar bir âheng-i ademle
Vâdileri kaplardı serâpa gece sessiz.
Eb’âdı boğan reng-i tehassüs gibi bir sis,
Bir lerziş-i sâkinle günün na’şını örter…
Şiirin sonraki dizelerinde hastalık, korku ve ölüm izlekleri iç içe yer alır. Şair, yerlerde titrek, karışık,
hasta hayali sarı gözlerin açıldığını, gökyüzünün ölü ve durgun olduğunu ifade eder. Bu şiirde bir anne,
kederli eşi ve bir çocuk şiirde öne çıkan karakterlerdir. Bunların hepsi karanlıklar içinde ve suskundur.
Hasta hissiz bir şekilde düşünmektedir. Pencerelerden dolan akşam, odaya hüzünlü bir renk vermektedir.
Bu hüzünlü renk, odadakilerin gönlünü daraltmaktadır:
Titrek, karışık, hasta, hayâlî, sarı gözler

Yerlerde açılmıştı; semâlar ölü, durgun

KARABAKH
HUMANITIES
Olmuştu bütün hâb u hayâlât ile meskûn.

Bir vâlide, bir zevc‐i mükedder, sonra mübhem
Bir ince çocuk çehresi –ben– muzlim ü ebkem,
Bî‐his uzanan hastayı durmuş düşünürken,
Akşam mütemâdî dolarak pencerelerden,
Vermişti o sâkin odanın hüznüne bir renk,
Bir reng‐i kudûret ki eder bizleri dil‐teng.
Şiirin öznesi, hasta annenin çocuğudur. Çocuk (Ahmet Haşim), içindeki kaotik yapıdan dolayı “karanlık
o kadar doldu ki ufuklar silindi; şekillere, mesafelere ve yere gölgelerin indiğini” söyler. Şair, bu gölge
yüzünden annesinin şefkatli yüzünün de solduğunu, tüllerde yatan hastayı karanlıkların sardığını ve ölü
göller gibi parıltısız ve boş olan gözlerin ölümle dolduğunu belirtir:
Zulmet o kadar doldu ki âfâk silindi

Elvâha, mesâfâta, yere gölgeler indi.
Solmuştu o gölgeyle o sâkit ser‐i müşfik
Tüllerde yatan hastayı sarmıştı karanlık;
Gözler, ölü göller gibi bî‐lemʹa vü hâlî
Olmuştu bütün mevt‐i muhîtât ile mâli...ʺ
Lâkin o zaman doğdu senin çehre-i lâlin,
Ey mâh ki tüllerde yatan rûh-ı melâlin,
Bir hemser-i ulvî-i semâvîsi idin sen,
Bir safha-i rü’yâ gibi bî-renk idi çehren!
Yukarıdaki dizelerde şair bireyin hüzünlü yapısını tabiata yansıtır. Haşim, “ey ay, işte o zaman senin
yüzün doğduğu için ufuklar silindi” diyerek tabiat ile insan ruhu arasında ilişki kurar. Şair, annesini
melankolik bir algıda irdeler. Ona, “sen tüllerde yatan melankolik ruhun, göklerdeki ulvi eşiydin, yüzün
bir rüya levhası gibi renksizdi” diyerek annesinin hastalık sürecindeki ruh halini de ortaya koyar. Şiirin
devamında donukluk ve karamsarlık devam eder:
Yükseldin ufuklarda ağır, mübhem ü mahmûr;

Zulmette ipek, ince dumanlar gibi bir nûr,
Âfa’aka yayarken mütedmâdi sarı bir fer,
Birden o donuk gözlerle dolmuştu kamerler…
Şair, yukarıdaki dizelerde içindeki korkuyu dış dünyaya da yansıtır. Annesine, “ufuklarda ağır, belirsiz
ve mahmur bir şekilde yükseldin” diyerek onu yüceltir. Haşim daha sonra, “karanlıkta ipek, ince

KARABAKH
HUMANITIES
dumanlar gibi bir nur, ufuklara devamlı sarı bir aydınlık yayarken aniden o donuk gözlere aylar
dolmuştu” der. “Eşyaya ve simalara çöken gölgeler, odaya dolan ölgün hava ve akşamın iç daraltıcı
karanlığı, annenin hastalığıyladır. Ayrıca eklemek gerekir ki Dicle kıyılarında anne ile geçen çocukluk
zamanlarının yâd edildiği şiirlerde ay veya ay ışığı önemli bir tabiat unsuru olarak vardır.” (Erzen, 2014:
73). Haşim, bu şiirde annesini ışıklar ve nurlu bir şekilde algılar.
SONUÇ VE TARTIŞMA
Ahmet Haşim, Fecr-i Ati edebiyatının en önemli isimlerindendir. Onun hayatında annesinin yeri
büyüktür. Babasının sert mizaçlı olması, şairi annesine daha çok bağlar. Haşim’in Şiir‐i Kamerʹdeki
birçok şiirde annesi ile ilgili hatıraları yer alır. Şair, “O” başlıklı şiirde ay imgesini kullanarak ayın nurlu
ama solgun ışığı ile hasta annesinin ruh hâli arasında benzerlik kurar. Şair, annesinin acılarını derinden
hisseder. Annesi hasta olan çocuk kendisinin de hasta olduğunu ifade eder. Onun “Sensiz” adlı şiirinde
de annesine dair hatıraları ve duyguları yer alır. Şiirde anne ve çocuk marazî bir yapı içerisinde verilir:
Bu şiirde şair, annesiyle karanlık gecelerde annesiyle yürüyüş yaptıklarını dile getirirken karanlık ile
kendisinin ruh hali arasında bağlantı kurar. Şiirde karanlık ifadesi, felaket ve ölüm izleklerini çağrıştırır.
Şair, burada oldukça karamsar bir ruh hali içindedir. Haşim’in “Hasta İken” başlıklı şiirinde de yine
korku, umutsuzluk ve çaresizlik vardır. Annesinin hastalığının ilerlemesi ve ölüme yaklaşması Haşim’in
dünyasında travmaya yol açar.
KAYNAKÇA
Ahmet Hâşim (2009), Bütün Şiirleri, Hazırlayan: Ali İhsan Kolcu, Salkımsöğüt Yayınları, Erzurum.
AKYÜZ, Kenan (1986). Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, 4. bs., İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
AYVAZOĞLU, Beşir (1995). Eve Dönen Adam Yahyâ Kemâl, Ötüken Yayınları, İstanbul.
BEZİRCİ, Asım (1986), Ahmet Haşim Yaşamı, Kişiliği, Sanatı, Seçme Şiirleri, İnkılâp Kitabevi,
İstanbul.
CANBAZ YUMUŞAK, Firdevs (2010), Ahmet Haşim’in Şiir Dünyası ve Şiirinin Kaynakları Üzerine
Bazı Notlar, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 23, Güz 2012, 108-113.
ERZEN, Melih (2014), “Yahyâ Kemâl ve Ahmet Hâşim'de ‘Anne’ İmajı”, Türkiyat Araştırmaları
Dergisi, Bahar, 2014, Sayı: 35.
KARABULUT, Mustafa (2018), Yahyâ Kemâl’in Hatıralarında ve Şiirlerinde ‘Anne’ İmajı, Hikmet-
Akademik Edebiyat Dergisi, Yıl 4, Sayı 8, BAHAR 2018, 28-36.
KOCABAY, Hatice (2010), Ahmet Hâşim Şiirlerinde Zaman, Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi
Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
OKAY, Orhan, Ahmed Haşim’in Şiirlerinin Sembolizm Açısından Yorumu,
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/157910 (Erişim tarihi: 23.03.2022)
OKAY, Orhan; AKTAŞ, Şerif (1992), Ahmet Hâşim, Büyük Türk Klasikleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
TAN, Murat (2017), Ahmet Haşim’de Ötelere Kaçışın Başlangıç Yeri Olarak “Zulmet” Şiiri, Ijlet,
International Journal of Languages’ Education and Teaching, Volume 5, Issue 1, April 2017, 499-510
TOSUN, Hülya Yayla (2009), Cumhuriyet Dönemi Şiirinde Anne, Yüksek Lisans Tezi, Trakya
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
YÜKSEL, Süheylâ (2011), Şairlerimizde Anne Hasretinin Sembolü Olarak Mezar, CÜ Sosyal Bilimler
Dergisi, Aralık 2011, Cilt: 35, Say: 2.

KARABAKH
HUMANITIES
COVİD-19’UN SÜRDÜRÜLEBİLİR TÜKETİM DAVRANIŞI ÜZERİNDEKİ ETKİSİNDE

SAĞLIK VE ÇEVRE BİLİNCİNİN ARACILIK ROLLERİ
MEDIATING ROLES OF HEALTH AND ENVIRONMENTAL AWARENESS IN THE IMPACT
OF COVID-19 ON SUSTAINABLE CONSUMPTION BEHAVIOR
Dr. Öğr. Üyesi İbrahim AVCI

Gümüşhane Üniversitesi
ORCID ID: 0000-0001-9112-5076
ÖZET
Günümüz toplumunun karşı karşıya kaldığı ve gelecek nesillerin de yüksek ihtimalle başetmek zorunda
kalacakları krizlerden birisi ekolojik krizdir. Gerek değişen tüketim davranışları, gerekse de doğal
kaynakların aşırı şekilde kullanılması bu krize yol açmakta ve bu krizin çözümü için ise tüketim
davranışlarında sürdürülebilirlik önem kazanmaktadır. Sürdürülebilir tüketim davranışının
yaygınlaşması için ise tüketicilerin hem sağlıkları hem de yaşadıkları çevre konularında bilinçlenmeleri
gerekmektedir. Özellikle son yıllarda hayatımıza giren pandemi nedeniyle, tüketicilerin geleneksel
tüketim alışkanlıkları değişmiş ve bu durum tüketim faaliyetlerinde daha bilinçli hareket etmeye zemin
hazırlamıştır. Bu kapsamda araştırmanın temel amacı tüketicilerin Covid-19 korkularının sürdürülebilir
tüketim davranışları üzerindeki etkisini ve bu etkide sahip oldukları sağlık ve çevre bilinçlerinin aracılık
rollerini belirlemektir. Bu amaçla planlanan araştırmada veriler hazırlanan online anket formu ile
toplanmıştır. Hazırlanan ankete katılımın arttırılması için anket linki sosyal medya kanalları aracılığı ile
paylaşılmış ve veri toplama sürecine ankete 515 katılımcının katıldığı belirlenmiştir. Katılımcılardan
elde edilen verilerin analizinde SPSS programı kullanılmıştır. Aracılık rollerinin belirlenmesi için Hayes
tarafından geliştirilen PROCESS programında Model 6 kullanılmıştır. Yapılan analizler sonucunda
tüketicilerin sahip oldukları Covid-19 korkusunun sürdürülebilir tüketim davranışı üzerinde pozitif
yönde anlamlı etkisinin olduğu, bu etkide ise hem sağlık bilinci hem de çevre bilinci faktörlerinin aracı
etkiye sahip olduğu belirlenmiştir. Dolayısıyla tüketicilerin pandemi nedeniyle daha fazla sürdürülebilir
tüketim davranışında bulundukları; sürdürülebilir tüketim davranışında bulunmalarının ise hem kendi
sağlıkları hem de çevre konularında sahip oldukları bilinçlerin önemli olduğu sonuçlarına ulaşılmıştır.
Ulaşılan bu sonuçlar hem uygulamaya hem de teoriye önemli katkılar sağlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Covid-19 Pandemisi, Sürdürülebilir Tüketim, Sağlık ve Çevre Bilinci
ABSTRACT
The ecological crisis is one of the crises that today's society is facing and that future generations will
have to deal with. This crisis is caused by both changing consumption habits and the excessive use of
natural resources, and sustainability in consumption habits is becoming increasingly important in the
solution to this crisis. Consumers must be aware of their own health as well as the environment they live
in for sustainable consumption to become widespread. Because of the pandemic that has entered our
lives in recent years, traditional consumer consumption habits have changed, paving the way for more
conscious consumption activities. The primary goal of this study is to determine the effect of consumers'
fears of Covid-19 on their sustainable consumption behaviors, as well as the mediating roles of their
health and environmental awareness in this effect. An online questionnaire was used to collect data in
the research planned for this purpose. The survey link was shared through social media channels in order
to increase participation in the prepared survey, and it was determined that 515 people participated in
the data collection process. The SPSS program was used to analyze the data collected from the
participants. Model 6 was used to determine the mediation roles in Hayes' PROCESS program. As a
result of the analyses, it was determined that consumers' fear of Covid-19 has a positive and significant
effect on sustainable consumption behavior, and that both health and environmental awareness factors

KARABAKH
HUMANITIES
have a mediating effect on this effect. As a result of the pandemic, consumers are engaging in more
sustainable consumption behavior; it has been concluded that their sustainable consumption behavior is
important for both their own health and their awareness of environmental issues. These findings make
significant contributions to both practice and theory.
Keywords: Covid-19 Pandemic, Sustainable Consumption, Health and Environmental Awareness
GİRİŞ
Son birkaç yılda insan hayatını etkileyen Covid-19 virüsü, Çin’in Wuhan kentinde 1 Aralık 2019
tarihinde ortaya çıkmış ve tüm dünyaya yayılmıştır. Virüsün hem hızla bulaşması hem de insan hayatını
olumsuz etkilemesi insanlarda Covid-19 korkusunu meydana getirmekte ve bu korku insanların tüketim
davranışları üzerinde de etkili olmaktadır. Aşırı tüketimden kaçınan ve dikkatli tüketim davranışında
bulunan tüketiciler, tüketim faaliyetlerinde daha sürdürülebilir davranmaya başlamış ve bu durum
sürdürülebilir tüketim kavramına önem kazandırmıştır. Covid-19 salgını nedeniyle çoğu ülkedeki
tüketicilerin tüketim davranışları, sürdürülebilir tüketim davranışına dönüşmüş ve tüketicilerin yaşam
tarzlarını sürdürülebilirlik odağında şekillendirdikleri belirlenmiştir (Çınar vd., 2020). Covid-19 salgını
insanları sadece fiziksel olarak değil aynı zaman sürdürülebilirlik açısında da etkilenmekte (Hakovirta
ve Denuwara 2020; Klemes vd., 2020), pandemi nedeniyle doğada olumlu bir değişimin meydana
gelmesi çevresel sürdürülebilirlik üzerinde de etkili olmaktadır (Paital, 2020). Sürdürülebilir tüketim
konusunda tüketicilerde artan bilinçlenme, işletmeleri faaliyetlerinde daha sürdürülebilir olmaya
yönlendirmiş, döngüsel iş modelleri, geri dönüştürülebilir malzelemeler gibi konulara önem verilmeye
başlanmıştır (Baier vd., 2020). Pandemi sürecinde sürdürülebilirliğin tüm toplumlar için umut verici
olduğu, yaşanılabilir bir geleceğin oluşturulmasında pandeminin kilit bir rol üstlendiği ve sürdürülebilir
tüketim konusunda küresel politikaların olması gerektiği savunulmaktadır (Pirouz vd., 2020; Cohen,
2020).
Covid-19’un virüsünün yayılmasıyla beraber insanların evlerinde kalmak zorunda olması, çevrenin daha
az tahrip edilmesine neden olmuş, böylelikle hem su hem de hava kirliliği azalırken, çevresel kirlilikler
de ortadan kalkmaya başlamıştır (Saadat vd., 2020). Dolayısıyla her ne kadar Covid-19 insan sağlığını
olumsuz etkilese de, çevre üzerinde ise olumlu etkilerinin olduğu söylenebilir. Yapılan bir çok çalışmada
insanların karantina nedeniyle evde kalmalarının hava kirliliğini azalttığı rapor edilmiştir (Wang ve Su,
2020). Literatür incelendiğinde Covid-19 pandemisine çevre, sağlık ve sürdürülebilir tüketim konuları
kapsamında yaklaşan çalışmalar azdır. Sarkis vd. (2020) Covid-19’un çevreyi olumlu yönde etkilediğini
ve bu süreçte hava kirliliğinin azaldığını ifade ederlerken, ayrıca Covid-19’un toplumun çevresel
davranışa yönelmesi ve sürdürülebilir çevresel hedeflere ulaşması için çevre bilinçlerini geliştirmeye
yardımcı olacağını savunmuşlardır. Severo vd. (2020) Brezilya ve Portekiz’de yaşayan tüketiciler
üzerinde yaptıkları araştırmaları sonucunda, Covid-19’un çevre bilinci üzerinde pozitif etkisinin
olduğunu vurgulamışlardır. Pandemi nedeniyle insanların hareketlerin kısıtlanması ve bu durumun
doğal çevreyi de olumlu yönde etkilemesi beklenmektedir (Collivignerelli vd, 2020).
Covid-19’un etkili olduğu faktörlerden biri de sağlık bilincidir. Sağlık bilinci kişilerin diyet, uyku
düzeni, beslenme, yaşam tarzı ve egzersiz gibi alışkanlıkları hakkındaki düşünme şeklidir. Ayrıca sağlık
bilinci, kişilerin kendi sağlıklarını önemseme derecesi olarak da tanımlanmaktadır (Dutta-Bergman,
2004). Örneğin, pandemi nedeniyle dışarı çıkamayan insanlar evlerinde egzersiz yapmaya
başlamışlardır. Covid-19 nedeniyle insanların bağışıklık sistemlerini güçlendirmek için sağlık bilincine
sahip oldukları, sağlıklı yiyecekler yemek ve bağışıklık sistemlerini koruma noktasında bilinçlendikleri,
pandemi sürecinde sağlıklı yaşama ile ilgili bilinç düzeylerinin artacağı ifade edilmektedir (Shacham
vd., 2021). Covid-19 salgını sırasında tüketicilerin sağlık bilincinin yüksek seviyede olduğu
belirlenmiştir (Nicomedes ve Avila, 2020). Sağlık bilincine sahip tüketiciler, sağlıklı kalmak ve sağlık
açısından yaşam kalitelerini arttırmak için sağlıklı davranışlarda bulunmakta ve bu şekilde hastalık
risklerini azaltmayı amaçlamaktadırlar (Lee vd., 2014). Sağlık bilinci, kişinin kendi sağlığı hakkında
yönelimi ve kendi sağlık durumu hakkında meydana gelen değişimi anlayıp ihtiyaçlarına verdiği önemi
göstermektedir (Hsu vd., 2016). Tüketicilerin sağlıkları ile ilgili sahip oldukları endişeler, sürdürülebilir
tüketimin ortaya çıkmasına yol açmıştır.

KARABAKH
HUMANITIES
Bu kapsamda araştırmanın temel amacı tüketicilerin sahip oldukları Covid-19 korkusunun sürdürülebilir
tüketim davranışı üzerindeki etkilerini belirlemek ve bu etkilerde ise hem çevre bilinci hem de sağlık
bilincinin aracılık rollerini tespit etmektir. Araştırmanın sonraki bölümlerinde, araştırma metodolojisi,
istatistiksel analizler, sonuç ve tartışma bölümleri yer almaktadır.
ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ
Araştırma Modeli ve Hipotezleri
Konuyla ilgili yapılan alan taraması sonucunda aşağıda yer alan araştırma modeli ve model kapsamında
geliştirilen araştırma hipotezleri oluşturulmuştur.
Çevre Sağlık
Bilinci Bilinci
Covid-19 Korkusu Sürdürülebilir

Tüketim Davranışı
Şekil 1: Araştırma Modeli
H1: Covid-19 korkusunun sürdürülebilir tüketim davranışı üzerinde anlamlı ve pozitif etkisi vardır.
H2:Covid-19 korkusunun sürdürülebilir tüketim davranışı üzerindeki etkisinde çevre bilincinin aracı
rolü vardır.
H3:Covid-19 korkusunun sürdürülebilir tüketim davranışı üzerindeki etkisinde sağlık bilincinin aracı
rolü vardır.
H4: Covid-19 korkusunun sürdürülebilir tüketim davranışı üzerindeki etkisinde çevre bilinci ve sağlık
bilincinin seri aracılık rolü vardır.
Araştırma Yöntemi
Araştırmanın ana kütlesini tüm tüketiciler oluşturmaktadır. Örneklem yöntemlerinden kolayda örneklem
yönteminin tercih edildiği araştırmada veriler, çevrimiçi anket yöntemi ile toplanmıştır. Pandemi
nedeniyle yüzyüze anket uygulamasının riskli olmasından dolayı Google Formlar üzerinden oluşturulan
çevrimiçi anket tercih edilmiştir. Üç bölümden oluşan anket formunun birinci bölümünde Covid-19 ile
ilgili tanımlayıcı sorular; ikinci bölümünde katılımcıların demografik özelliklerini belirlemeye yönelik
tanımlayıcı sorular ve son bölümde ise araştırma değişkenlerine ait ölçek soruları yer almaktadır.
Çevrimiçi olarak hazırlanan ankete Nisan-Mayıs 2021 döneminde 515 tüketicinin katıldığı belirlenmiş
ancak 4 katılımcının anket formunu eksik doldurduğu belirlendiği için, 511 katılımcıya ait veriler
dikkate alınmıştır. Verilerin analizinde SPSS, SPSS Process ve AMOS programları kullanılmıştır.
Araştırmaya katılan tüketicilerin %60,5’inin kadın, %67,1’inin bekar olduğu belirlenmiştir. Ayrıca yaş
aralığı olarak çoğunluğunun 18-50 yaş aralığında yer aldığı; mezuniyet açısından ortaöğretim ve lisans
mezun oldukları ulaşılan diğer demografik sonuçlardır. Covid-19 ile ilgili verdikleri cevaplar

KARABAKH
HUMANITIES
incelendiğinde ise, katılımcıların %83’ünün henüz Covid-19’a yakalanmadığı, %66,3’ünün temaslı

olduğu, %80’1’inin ise yapılan kısıtlamaları doğru buldukları sonuçlarına da ulaşılmıştır.
İSTATİSTİKSEL ANALİZLER
Araştırmanın güvenilirlik ve geçerliliğini belirlemek için analizler yapılmıştır. SPSS programı aracılığı
ile yapılan güvenilirlik analizi sonucunda araştırmada kullanılan Covid-19 korkusu, sürdürülebilir
tüketim davranışı, sağlık ve çevre bilinci ölçeklerinin tamamının Cronbach Alfa katsayı değerinin
0,70’in üzerinde olduğu ve güvenilirliğin sağlandığı belirlenmiştir. Geçerliliği belirlemek için yapılan
faktör analizi sonucunda da araştırmada kullanılan her ölçeğin, orijinal ölçeklerde olduğu gibi tek faktör
olarak belirlendiği ve geçerliliğinin de sağlandığı tespit edilmiştir. Faktör yapıları belirlendikten sonra,
bu yapıların doğrulanması için AMOS programı üzerinde doğrulayıcı faktör analizi yapılmıştır.
Doğrulayıcı faktör analizi sonuçlarının değerlendirilmesi için uyum iyiliği değerleri kullanılmaktadır.
Elde edilen model uyum iyiliği değerlerinin tamamının iyi ve kabul edilebilir uyum değerleri aralığında
yer aldığı belirlenmiştir. Araştırma hipotezlerinin test edilmesi için ise Hayes tarafından geliştirilen
PROCESS programında Model 6 kullanılmıştır (Hayes, 2013). Modelde yer alan iki aracı değişkenin,
bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkide aracılık rolü olup olmadığını belirlemek için regresyon
analizi temelli Seri Çoklu Aracı Değişken analizi yapılmıştır. Yapılan analiz sonucu aracılık rolünü olup
olmadığının değerlendirilmesinde Bootstrap güven aralığı değerleri dikkate alınmaktadır. Aşağıdaki
tabloda hipotez testi sonuçları yer almaktadır.
Tablo 1: Hipotez ve Aracılık Testi Sonuçları
Hipotezler Doğrudan Dolaylı Aracı BoLLCI BoULCI P Durum
Etki Etki Etki
H1: CKSTD 0,404 0,337 0,502 * Kabul
H2: CKÇBSTD 0,152 Tam 0,096 0,214 * Kabul
0,056
H3: CKSBSTD 0,135 Tam 0,087 0,186 0,007 Kabul
H4: 0,062 Tam 0,039 0,090 0,014 Kabul
CKÇBSBSTD
*p<0,05, **p<0,001
Araştırmanın hipotez testi sonuçları incelendiğinde, araştırma hipotezlerinin tamamının kabul edildiği
ve desteklendiği görülmektedir. Covid-19 korkusunun sürdürülebilir tüketim davranışı üzerinde %40
oranında pozitif etkisinin olduğu görülmektedir. Çevre bilinci ve sağlık bilinci değişkenlerinin aracı
değişken olarak eklendiği durumda ise Covid-19 ve sürdürülebilir tüketim davranışı arasındaki ilişkinin
anlamsızlaştığı ve böylelikle her iki aracı değişkenin tam aracılık rolüne sahip olduğu belirlenmiştir.
SONUÇ VE TARTIŞMA
Araştırma sonuçları değerlendirildiğinde, H1 hipotezine göre tüketicilerin sahip oldukları Covid-19
korkusunun sürdürülebilir tüketim davranışı üzerinde pozitif etkisinin olduğu belirlenmiştir. Covid-19’a
yakalanmaktan ya da hayatını kaybetmekten korkan tüketiciler, tüketim faaliyetlerinde sürdürülebilirlik
bilinci ile hareket etmektedir. Dolayısı ile bir tüketici ne kadar fazla Covid-19 korkusuna sahipse, o
kadar fazla sürdürülebilir tüketim davranışında bulunmaktadır. Yapılan bir çok çalışmada (Hakovirta ve
Denuwara, 2020; Paital, 2020) tüketicilerin Covid-19’un sürdürülebilirlik üzerinde etkili olduğu
belirlenmiştir. Aracılık sonuçları ile ilgili hipotezler incelendiğinde de, H2, H3 ve H4 hipotezlerinin
tamamının desteklendiği belirlenmiştir. Bu hipotezler çerçevesinde Covid-19 korkusunun sürdürülebilir
tüketim davranışı üzerindeki etkisinde ayrı ayrı hem çevre bilinci hem de sağlık bilincinin tam aracı
etkiye sahip olduğu, aynı zamanda her iki aracı değişkenin seri aracılık rollerine de sahip olduğu
sonuçlarına ulaşılmıştır. Dolayısıyla Covid-19 korkusunun sürdürülebilir tüketim davranışı üzerindeki
etkisinin sağlık bilinci ve çevre bilinci aracılığıyla gerçekleştiği belirlenmiştir. Covid-19 virüsünün
yayılmasıyla beraber insanların evlerinde kalmak zorunda olması, çevrenin daha az tahrip edilmesine

KARABAKH
HUMANITIES
neden olmuş, böylelikle hem su hem de hava kirliliği azalırken, çevresel kirlilikler de ortadan kalkmaya
başlamıştır (Saadat vd., 2020). Dolayısıyla her ne kadar Covid-19 insan sağlığını olumsuz etkilese de,
çevre üzerinde olumlu etkilerinin olduğu belirlenmiştir. Ayrıca Covid-19 nedeniyle insanların bağışıklık
sistemlerini güçlendirmek için sağlık bilincine sahip oldukları, sağlıklı yiyecekler yemek ve bağışıklık
sistemlerini koruma noktasında bilinçlendikleri (Nicomedes ve Avila, 2020), pandemi sürecinde sağlık
davranışları ile ilgili bilinç düzeylerinin artacağı ifade edilmektedir (Shacham vd., 2021). Araştırma
hipotezleri kapsamında elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde, elde edilen sonuçların daha önce
yapılan çalışmaların sonuçları ile paralellik gösterdiği görülmektedir. Sonuçlar genel olarak
değerlendirildiğinde, Covid-19 korkusuna sahip tüketicilerin hem yaşadıkları çevre hem de kendi
sağlıkları hakkında bilinçli olmaları sürdürülebilir tüketim davranışında bulunmalarını sağlamaktadır.
KAYNAKÇA
Baier, D., Rausch, T.M., & Wagner, T.F. (2020). The drivers of sustainable apparel and sportswear
consumption: a segmented kano perspective. Sustainability 12(7), 2788.
Cohen, A.B. (2020). Living in a Covid-19 World. The Milbank Quarterly, 98(2), 227-234.
Collivignarelli, M.C., Abbà, A., Bertanza, G., Pedrazzani, R., Ricciardi, P., & Carnevale Miino, M.
(2020). Lockdown for CoViD-2019 in Milan: What are the effects on air quality? Science of The Total
Environment, 732, 139280.
Çınar, K., Altun, E., & Akmeşe, K.A. (2020). Pandemi süreci ve tüketim alışkanlıklarının değişimi,
içinde Kaleci, F., & Başaran, E. Pandemi sürecinde sosyoekonomik değişim ve dönüşümler "fırsatlar,
tehditler, yeni normaller" Necmettin Erbakan Üniversitesi Kültür Yayınları: 62
Dutta-Bergman, M.J. (2004). Health attitudes, health cognitions, and health behaviors among ınternet
health ınformation seekers: population-based survey, Journal of Medical Internet Research, 6(2):e15.
doi: 10.2196/jmir.6.2.e15
Hakovirta, M., & Denuwara, N. (2020). How Covid-19 Redefines the Concept of Sustainability.
Sustainability, 12, 3727. https://doi.org/10.3390/su12093727
Hayes, A. F. (2013). An introduction to mediation, moderation, and conditional process analysis: A
regression-based approach. New York, NY: Guilford Yayınları
Hsu, S.Y., Chang, C.C., & Lin, T. T. (2016). An analysis of purchase intentions toward organic food on
health consciousness and food safety with/under structural equation modeling. British Food Journal,
118(1), 200–216. https://doi.org/http://dx.doi.org/10.1108/MRR-09-2015-0216
Klemeš, J.J., Van Fan, Y., Tan, R.R., & Jiang, P. (2020) Minimising the present and future plastic waste,
energy and environmental footprints related to COVID-19. Renewable and Sustainable Energy Reviews,
127, 109883.
Lee, K., Conklin, M., Cranage, D. A., & Lee, S. (2014). The role of perceived corporate social
responsibility on providing healthful foods and nutrition information with health-consciousness as a
moderator. International Journal of Hospitality Management, 37, 29–37.
https://doi.org/10.1016/j.ijhm.2013.10.005.
Nicomedes, C.J.C., & Avila, R.M.A. (2020). An analysis on the panic during COVID-19 pandemic
through an online form. Journal of affective disorders, 276, 14-22.
https://doi.org/10.1016/j.jad.2020.06.046
Paital, B. (2020) Nurture to nature via COVID-19, a self-regenerating environmental strategy of
environment in global context. Science of The Total Environment, 10(729), 139088. doi:
10.1016/j.scitotenv.2020.139088
Pirouz, B., Shaffiee Haghshenas, S., Shaffiee Haghshenas, S., & Piro, P. (2020) Investigating a serious
challenge in the sustainable development process: Analysis of confirmed cases of Covid-19 (new type

KARABAKH
HUMANITIES
of coronavirus) through a binary classification using artificial intelligence and regression analysis.
Sustainability, 12(6), 2427. https://doi.org/10.3390/su12062427
Saadat, S., Rawtani, D., & Hussain, C. M. (2020). Environmental perspective of COVID-19. Science of
The Total Environment, 138870
Sarkis, J., Cohen, M.J., Dewick, P., & Schr€oder, P. (2020). A brave new world: lessons from the
COVID-19 pandemic for transitioning to sustainable supply and production, Resources, Conservation,
and Recycling, 159, 104894.
Severo, E.A., De Guimaraes, J.C.F., & Dellarmelin, M.L. (2020). Impact of the COVID-19 pandemic
on environmental awareness, sustainable consumption and social responsibility: evidence from
generations in Brazil and Portugal. Journal of Cleaner Production, 286.
https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2020.124947.
Shacham, M., Hamama-Raz, Y., Kolerman, R., Mijiritsky, O., Ben-Ezra, M., & Mijiritsky, E. (2020).
COVID-19 factors and psychological factors associated with elevated psychological distress among
dentists and dental hygienists in Israel. International Journal of Environmental Research and Public
Health, 17(8), 2900.
Wang, Q., & Su, M. (2020). A preliminary assessment of the impact of COVID-19 on environment – a
case study of China. Science of The Total Environment, 728, 138915.

KARABAKH
HUMANITIES
COVİD-19 İLE HEDONİK VE FAYDACI MOTİVASYONLARIN ÇEVRİMİÇİ SATIN ALMA

NİYETİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ VE ÇEVRİMİÇİ GÜVENİN ARACILIK ROLÜ
THE EFFECTS OF COVID-19, HEDONIC AND UTILITY MOTIVATIONS ON ONLINE
PURCHASE INTENTION AND THE INTERMEDIATE ROLE OF ONLINE TRUST
Dr. Öğr. Üyesi İbrahim AVCI

Gümüşhane Üniversitesi
ORCID ID: 0000-0001-9112-5076
ÖZET
Çin’in Wuhan kentinde 2019 yılının Aralık ayında ortaya çıkan ve tüm dünyayı etkileyen Covid-19
virüsü, insan hayatının bir çok alanını etkilediği gibi tüketim davranışları üzerinde de etkili olmuştur.
Covid-19 virüsünün yayılmasını engellemek için bir çok ülkenin yaptığı gibi ülkemizde de kısıtlama ve
karantina uygulamalarına geçilmiş ve bu uygulamalar geleneksel tüketim alışkanlıklarını değiştirmiştir.
Pandemi nedeniyle dışarı çıkmayan ya da çıkamayan tüketiciler, ihtiyaç duydukları ürün ve hizmetleri
çevrimiçi olarak internet üzerinden karşılamak durumunda kalmışlardır. Dolayısı ile pandemi
tüketicilerin istek ve ihtiyaçlarını elektronik ticaret siteleri üzerinden karşılama zorunluluğunu
doğurmuştur. Literatürde tüketicilerin online alışveriş yapmalarının temelinde sahip oldukları hedonik
ve faydacı motivasyonlarının etkili olduğu belirtilmektedir. Söz konusu internet üzerinden alışveriş
yapmak olduğunda, üzerinde durulması gereken diğer bir faktör alışveriş yapılan elektronik ticaret
sitesine duyulan güven faktörüdür. Bu kapsamda araştırmanın amacı tüketicilerin Covid-19 korkuları
ile hedonik ve faydacı motivasyonlarının çevrimiçi satın alma niyetleri üzerindeki etkilerini ve bu
etkilerde alışveriş yapılan elektronik ticaret sitesine duyulan çevrimiçi güvenin aracılık rolünü
belirlemektedir. Bu amaçla veriler hazırlanan anket formu ile toplanmıştır. Pandemi nedeniyle anket
formu katılımcılara yüzyüze uygulanamış ve katılımcıların online hale dönüştürülen ankete katılması
sağlanmıştır. Veri toplama sürecinde ankete 644 tüketicinin katıldığı belirlenmiş ve elde edilen veriler
SPSS ve AMOS programları kullanılarak analiz edilmiştir. Yapılan analizler sonucu tüketicilerin Covid-
19 korkusu ile hedonik ve faydacı motivasyonlarının çevrimiçi satın alma niyeti üzerinde pozitif
etkisinin olduğu; çevrimiçi güven faktörünün ise Covid-19 korkusu ve hedonik motivasyon ile çevrimiçi
satın alma niyeti arasında kısmi, faydacı motivasyon arasında ise tam aracılık rolüne sahip olduğu
sonuçlarına ulaşılmıştır. Elde edilen bu sonuçlar literatüre önemli katkılar sağlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Covid-19 Pandemisi, Motivasyon, Çevrimiçi Satın Alma Niyeti
ABSTRACT
The Covid-19 virus, which emerged in Wuhan, China in December 2019 and spread throughout the
world, has impacted many aspects of human life, including consumption habits. To prevent the spread
of the Covid-19 virus, our country has implemented restrictions and quarantine practices, as have many
other countries, and these practices have changed traditional consumption habits. Consumers who were
unable to leave their homes due to the pandemic had to find the products and services they required
online. As a result of the pandemic, it has become necessary to meet consumer demands and needs
through electronic commerce sites. According to the literature, consumers' hedonic and utilitarian
motivations are effective when it comes to online shopping. When it comes to online shopping, another
factor to consider is the e-commerce site's trustworthiness. The goal of this study is to determine the
effects of Covid-19 fears, as well as consumers' hedonic and utilitarian motivations, on their online
purchasing intentions, as well as the mediating role of online trust in the e-commerce site in these effects.
The data was collected for this purpose using a prepared questionnaire. Due to the pandemic, the survey
form was not given to the participants in person, but they were able to participate in the online survey.
During the data collection process, it was discovered that 644 consumers took the survey, and the

KARABAKH
HUMANITIES
collected data was analyzed using the SPSS and AMOS programs. As a result of the analysis, it was
discovered that consumers' fear of Covid-19, as well as their hedonic and utilitarian motivations, had a
positive effect on their online purchase intention; however, it was concluded that online trust factor has
a partial mediator role between fear of Covid-19, hedonic motivation, and online purchase intention,
and a full mediator role between utilitarian motivation. These findings make significant contributions to
the literature.
Keywords: Covid-19 Pandemic, Motivation, Online Purchase Intention
GİRİŞ
Çin’in Wuhan kentinte 1 Aralık 2019 tarihinde ortaya çıkan Covid-19 virüsü, hızlı bir şekilde tüm
dünyaya yayılmış ve insanların hayatından önemli bir yere sahip olmuştur. Hızla yayılan Covid-19
salgını, Dünya Sağlık Örgütü tarafından 2020 yılının Mart ayında pandemi olarak ilan edilmiştir
(Ramos, 2020). Gerek bu virüsün bulaşma hızı gerekse de bu virüs nedeniyle ortaya çıkan ölüm riski
insanları rahatsız etmekte ve bu durum Covid-19 korkusunu meydana getirmektedir (Yakut, Kuru ve
Güngör, 2020). Covid-19 korkusu insanların geleneksel tüketim davranışları üzerinde de etkili olmuş ve
tüketiciler virüsün bulaşma riski nedeniyle alışverişlerinde fiziki mağazalar yerine elektronik ticaret
siteleri üzerinden yapmaya başlamışlardır. Korona virüsün Global Tüketiciler Üzerindeki Etkileri
konulu araştırma sonuçlarına göre, Türkiye’deki tüketicilerin yaklaşık olarak yarısının pandemi
sürecinde bir takım ürünleri internet üzerinden satın aldıkları ve yarısının ise orta ve uzun vadede
internetten satın almaya devam edecekleri belirlenmiştir (Hacıalioğlu ve Sağlam, 2021). Xiang vd.
(2020), salgından dolayı tüketicilerde oluşan korku duygusunun, kişilerin satın alma davranışlarını
etkilediğini ifade etmiştir. Habiboğlu vd. (2021) ise Covid-19 nedeniyle oluşan korkunun, online
alışverişe yönelik tutum üzerinde, tutumun da satın alma niyeti üzerinde pozitif etkisinin olduğunu
belirlemişlerdir.
Tüketicileri internet üzerinden satın almaya yönlendiren Covid-19 korkusunun yanında bazı
motivasyonel faktörler de etkili olmaktadır. Bu faktörlerden biri alışveriş yapma noktasında sahip
olunan fantezi, mutluluk, zevk ve haz kaynaklı motivasyonları ifade eden hedonik motivasyonlardır.
Hedonik motivasyonlara sahip olan tüketiciler, satın alacakları üründen elde edecekleri kullanım
faydasının yerine, bu satın alma sürecinden zevk almaya çalışırlar (To vd., 2007). Silvera vd. (2008)
tüketicilerin herhangi bir nedenden dolayı sahip olunan korkunun hafifletilmesi için, hedonik alışverişe
yöneldiklerini ifade etmişlerdir. Yulihasri Islam ve Daud (2011) da tüketicilerin çevrimiçi alışveriş
yapmalarında hedonik motivasyonların etkili bir faktör olduğunu belirlemişlerdir. Hedonik
motivasyonların dışında tüketicilerin internetten satın alma davranışları üzerinde etkili olan diğer bir
faktör, tüketicilerin rasyonel beklentileri merkezinde ihtiyaç duydukları ürün ve hizmetleri satın
almalarını sağlayan faydacı motivasyonlardır (Babin vd., 1994). Çevrimiçi satın alma kapsamında
faydacı motivasyonla hareket eden tüketiciler, çevrimiçi alışverişi ihtiyaç duydukları ürünleri satın
almak için faydalı olarak görmektelerdir (Davis, 1989). Giridhar vd. (2015) faydacı motivasyonla
yapılan alışverişin daha akılcı olduğunu belirtirken, Wolfinbarger ve Gilly (2001) de çevrimiçi olarak
satın alma davranışı gösteren tüketicilerin çoğunluğunun faydacı motivasyonla hareket ettiklerini
savunmuşlardır. Benzer şekilde To vd. (2007) çalışmalarında çevrimiçi ürün satın almanın faydalı ve
kullanımı kolay olarak algılayan tüketicilerin, ürün satın alma niyetlerinin yüksek olacağını ifade
etmişlerdir. Söz konusu internet üzerinden alışveriş olduğunda, karşımıza çıkan diğer bir önemli faktör
çevrimiçi güvendir. Elektronik ticaret sitelerinin başarılı olmaları için kendilerinden alışveriş yapan
tüketicilere güvenli bir ortam sunmaları gerekmektedir (Kim vd., 2008). Daha önce yapılan bir çok
çalışmada web sitelerine duyulan güvenin çevrimiçi satın alma niyeti üzerinde etkisinin olduğu
belirlenmiştir (Heijden vd., 2003; Ling vd., 2010; Kusumah, 2015). Ayden ve Demir’in (2011)
çalışmalarında online alışveriş yapan tüketicilerin güven problemi nedeniyle çekindikleri belirlenmiştir.
Benzer şekilde Yalçın ve Baş (2012) da araştırmalarında internetten alışveriş yapanların güven problemi
yaşadıklarını belirlemişlerdir. Dolayısıyla hem Covid-19 korkusu hem de motivasyonel faktörler
kapsamında internet üzerinden alışveriş yapan tüketicilerin, ilgili alışveriş sitelerine güven duymaları ya
da ilgili web sitelerinin tüketicilere güven ortamını sağlamaları gerekmektedir.

KARABAKH
HUMANITIES
Bu kapsamda araştırmanın temel amacı tüketicilerin sahip oldukları Covid-19 korkusu, hedonik
motivasyon ve faydacı motivasyonun çevrimiçi satın alma niyeti üzerindeki etkilerini belirlemek ve bu
etkilerde alışveriş yapılan sitelere yönelik duyulan çevrimiçi güven faktörünün aracılık rolünü
belirlemektir. Araştırmanın sonraki bölümlerinde, araştırma materyalı ile geliştirilen araştırma
hipotezleri kapsamında yapılan analizler sonucu elde edilen bulgu ve sonuçlara yer verilmiştir.
ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ
Araştırma Modeli ve Hipotezleri
Konuyla ilgili yapılan literatür incelemesi sonucunda aşağıda yer alan araştırma modeli ve model
kapsamında geliştirilen araştırma hipotezleri oluşturulmuştur.
Covid-19 Korkusu
Çevrimiçi Satın Alma

Niyeti
Hedonik Motivasyon
Faydacı Motivasyon
Çevrimiçi Güven
Şekil 1: Araştırma Modeli
H1: Covid-19 korkusunun çevrimiçi satın alma niyeti üzerinde olumlu etkisi vardır.
H2: Hedonik motivasyonların çevrimiçi satın alma niyeti üzerinde olumlu etkisi vardır.
H3: Faydacı motivasyonların çevrimiçi satın alma niyeti üzerinde olumlu etkisi vardır.
H4: Covid-19 korkusunun çevrimiçi güven üzerinde olumlu etkisi vardır.
H5: Hedonik motivasyonların çevrimiçi güven üzerinde olumlu etkisi vardır.
H6: Faydacı motivasyonların çevrimiçi güven üzerinde olumlu etkisi vardır.
H7: Çevrimiçi güvenin satın alma niyeti üzerinde olumlu etkisi vardır.
H8: Covid-19 korkusunun çevrimiçi satın alma niyeti üzerinde etkisinde çevrimiçi güvenin aracı etkisi
vardır.
H9: Hedonik motivasyonların çevrimiçi satın alma niyeti üzerinde etkisinde çevrimiçi güvenin aracı
etkisi vardır.
H10: Faydacı motivasyonların çevrimiçi satın alma niyeti üzerinde etkisinde çevrimiçi güvenin aracı
etkisi vardır.
Araştırma Yöntemi
Araştırmanın ana kütlesini tüm tüketiciler oluşturmaktadır. Araştırma verilerinin elde edilmesi amacıyla
anket tekniği kullanılmış ve kolayda örneklem yöntemi tercih edilmiştir. Covid-19 pandemisi nedeniyle
var olan bulaş riskinden dolayı, veriler online anket ile toplanmıştır. Anket formu Covid-19 ile ilgili
tanımlayıcı sorular, araştırma değişkenlerine ait ölçek soruları ve demografik sorular olmak üzere üç
bölümden oluşmaktadır. Veriler online olarak toplanacağı için, anket formu Google Forms üzerine
aktarılmıştır.. Tüketicilerin araştırmaya katılması için aktif olarak yer alan ankete 05.06.2021 ile
05.07.2021 tarihleri aralığında 644 tüketici katılmış ancak bazı doldurulan bazı anketlerin eksik olması

KARABAKH
HUMANITIES
nedeniyle 631 tüketiciye ait veriler analize dahil edilmiştir. Verilerin analizinde SPSS ve AMOS
programları kullanılmıştır. Araştırmaya dahil edilen katılımcıların %58,6’sının kadın, %41,4’ünün
erkek olduğu; çoğunluğunun (%60,9) medeni durumunun bekar olduğu; yaş aralığı açısından ise
katılımcıların genellikle 19-51 yaş aralığında yer aldıkları belirlenmiştir.
İstatistiksel Analizler
Araştırmanın güvenilirlik ve geçerliliğini belirlemek için analizler yapılmıştır. SPSS programı aracılığı
ile yapılan güvenilirlik analizi sonucunda araştırmada kullanılan Covid-19 korkusu, hedonik
motivasyon, faydacı motivasyon, çevrimiçi güven ve çevrimiçi satın alma niyeti ölçeklerinin tamamının
Cronbach Alfa katsayı değerinin 0,70’in üzerinde olduğu ve güvenilirliğin sağlandığı belirlenmiştir.
Geçerliliği belirlemek için yapılan faktör analizi sonucunda da araştırmada kullanılan her ölçeğin,
orijinal ölçeklerde olduğu gibi tek faktör olarak belirlendiği ve geçerliliğinin de sağlandığı tespit
edilmiştir. Araştırma hipotezlerinin test edilmesi için ise Yapısal Eşitlik Modeli kullanılmıştır.
Araştırma modelinde doğrudan etkilerin yanında aracılık etkisi de incelendiği için, aracılık etkisinin
belirlenmesinde Baron ve Kenny (1986) tarafından önerilen adımlar dikkate alınmıştır. Araştırma
modeli aracı değişkenle beraber analiz edildiğinde, bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki
etkisinde anlamsızlaşma ya da azalma meydana gelmelidir. Araca değişken nedeniyle bu etkide
anlamsızlaşma meydana geldiğinde tam aracılık olduğu, azalma meydana geldiğinde ise kısmi aracılık
olduğu söylenebilir (Burmaoğlu vd., 2013: 18). Araştırma kapsamında geliştirilen hipotezlerin analiz
sonuçları, dolaylı/doğrudan etkiler, aracılık rolü ve bootstrap değerleri aşağıdaki tabloda yer almaktadır.
Tablo 1: Hipotez ve Aracılık Testi Sonuçları
Dolaylı Etki
Hipotezler
Aracı Etki
Doğrudan
Bootstrap
Bootstrap
P Değeri
Bounds
Bounds
Durum
Lower
Upper
Etki
H1: CKÇSAN 0,113 * Kabul

H2: HMÇSAN 0,630 * Kabul
H3: FMÇSAN 0,172 * Kabul
H4: CKGÜV 0,095 0,002 Kabul
H5: HMGÜV 0,419 * Kabul
H6: FMGÜV 0,466 * Kabul
H7: GÜVÇSAN 0,470 * Kabul
H8: CKGÜVÇSAN 0,045 Kısmi 0,016 0,079 0,011 Kabul
H9: HMGÜVÇSAN 0,197 Kısmi 0,149 0,258 0,006 Kabul
H10: FMGÜVÇSAN 0,219 Tam 0,162 0,329 0,002 Kabul
Araştırmanın hipotez testi sonuçları incelendiğinde, p<0,05 anlamlılık düzeyinde araştırma

hipotezlerinin tamamının kabul edildiği ve desteklendiği görülmektedir.
SONUÇ VE TARTIŞMA
Araştırma sonuçları değerlendirildiğinde, H1, H2 ve H3 hipotezlerine göre tüketicilerin Covid-19
korkusu, hedonik motivasyonlar ve faydacı motivasyonların çevrimiçi satın alma niyeti üzerinde pozitif
etkisinin olduğu belirlenmiş ve desteklenmiştir. Covid-19 nedeniyle tüketicilerin virüse yakalanma veya
ölüm korkusu nedeniyle internet üzerinden alışveriş yaptıkları ve fiziki alışveriş seçeneğini daha nadir
tercih ettikleri belirlenmiştir. Ayrıca tüketicilerin çevrimiçi satın alma niyetleri üzerinde hem hedonik
motivasyonlar hem de faydacı motivasyonlar etkili olmaktadır.

KARABAKH
HUMANITIES
Araştırmanın H4, H5 vd H6 hipotezlerine göre ise tüketicilerin Covid-19 korkusu, hedonik

motivasyonlar ve faydacı motivasyonların çevrimiçi güven üzerinte pozitif etkisinin olduğu
belirlenmiştir. Dolayısı ile tüketicilerin virüse yakalanma korkular ile sahip oldukları hedonik ve faydacı
motivasyonlar ne kadar fazla olursa, çevrimiçi alışveriş yaptıkları sitelere duydukları güven o kadar
fazla olmaktadır. Ayrıca araştırmanın H7 hipotezine göre ise tüketicilerin sahip oldukları çevrimiçi
güvenin çevrimiçi satın alma niyeti üzerinde pozitif etkisinin olduğu ulaşılan diğer bir sonuçtur. Bu
sonuçla çevrimiçi alışverişte güven faktörünün etkili olduğunu savunan araştırmalar da desteklenmiştir.
Araştırmada çevrimiçi güven faktörünün aracılık ilişkilerinin test edildiği hipotezler incelendiğinde, H8,
H9 ve H10 hipotezlerinin de desteklendiği görülmektedir. Tüketicilerin sahip olduğu Covid-19 korkusu
ve hedonik motivasyonların çevrimiçi satın alma niyeti üzerindeki etkilerinde çevrimiçi güven
faktörünün kısmı aracı etkiye; faydacı motivasyonun çevrimiçi satın alma niyeti üzerindeki etkisinde ise
tam aracı etkiye sahip olduğu belirlenmiştir. Diğer bir ifade ile Covid-19 korkusu ile hedonik
motivasyonun çevrimiçi satın alma niyeti üzerindeki etkilerinin bir kısmının çevrimiçi güven
aracılığıyla gerçekleştiği; faydacı motivasyonun çevrimiçi satın alma niyeti üzerindeki etkisinin ise
tamamının çevrimiçi güven aracılığıyle gerçekleştiği söylenebilir.
Sonuçlar genel olarak değerlendirildiğinde, Covid-19 korkusunun tüketicileri çevrimiçi alışverişe
yönlendirmekte çevrimiçi alışveriş esnasında ise web sitesine duyulan güven faktörü etkili olmaktadır.
Ayrıca tüketicilerin alışveriş yapmalarında etkili olan hedonik ve faydacı motivasyonların çevrimiçi
alışverişte de etkili olduğu; bu motivasyonel faktörler doğrultusunda alışveriş yapan tüketicilerin de
güven faktörüne önem verdikleri belirlenmiştir. Elde edilen sonuçların hem teorik hem de uygulama
açısından alana önemli katkılarının olduğu söylenebilir.
KAYNAKÇA
Ayden, C. & Demir, Ö. (2011). Elektronik ticaret: Tüketici davranış ve tercihleri üzerine bir çalışma,
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(2): 149-161.
Babin, B.J., Lee, Y.K., Kim, E.J. & Griffin, M. (2005). Modelig consumer satisfaction and word-of-
mouth: Restaurant patronage in Korea, Journal of Services Marketing, 19(3),133-139.
Baron, R.M., & Kenny D.A. (1986). The moderator-mediator variable distinction in social psychological
resarch: Conceptual, strategic, and statistical considerations, Journal of Personality and Social
Psychology, 51(6), 1173-1182.
Burmaoğlu, S., Polat, M. & Meydan, C.H. (2013). Örgütsel davranış alanında ilişkisel analiz yöntemleri
ve türkçe yazında aracılık modeli kullanımı üzerine bir inceleme, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, 13(1), 13-26.
Davis, F.D. (1989). Perceived usefulness, perceived ease of use, and user acceptance of information
technology. MIS Q. 13, 319–340.
Habiboğlu, Ö., Çelik, Z. & Bölükbaşı, Y. (2021). Research of consumers' onlıne shoppıng attıtudes and
Intentıons, based on fear of coronavırus (covıd-19) and death Anxıety. 3rd international conference on
innovative studies of contemporary sciences February 19-21, Tokyo, JAPAN
Hacıalioğlu, A. & Sağlam, M. (2021). Covid-19 pandemi sürecinde tüketici davranışları ve e-ticaretteki
değişimler. Medya ve Kültürel Çalışmalar Dergisi, 3(1), 16-29. DOI: 10.29228/mekcad.2
Heijden, H., Verhagen, T. & Creemers, M. (2003). Understanding online purchase intentions:
Contributions from technology and trust perspectives. European Journal of Information Systems 12, 41–
48.
Kim, D. J., Ferrin, D. L., & Rao, H. R. (2008). A trust-based consumer decision-making model in
electronic commerce: The role of trust, perceived risk, and their antecedents. Decision Support Systems,
44(2), 544-564.
Kusumah, Ryan (2015). Analyze the effect of trust, price, quality and perceived risk toward consumer
purhase behavior in online shops instagram, Jurnal Berkala Ilmiah Efisiensi, 15(5), 355-366.

KARABAKH
HUMANITIES
Ling,K.J., Chai, L.T., & Piew, T.H. (2010). The effects of shopping orientations, online trust and prior
online purchase experience toward customers’ online purchase ıntention. International Business
Research, 3(3).63-76.
Ramos, C. (2020). Covid-19: the new pathology caused by a coronavirus. Salud Publica Mex.,
62(2):225-227. https://doi.org/10.21149/11276
Silvera, D. H., Lavack, A. M., & Kropp, F. (2008). Impulse buying: The role of affect, social influence,
and subjective wellbeing. Journal of Consumer Marketing, 25(1), 23–33.
https://doi.org/10.1108/07363760810845381
Wolfinbarger, M. & Gilly, M.C. (2001). Shopping online for freedom, control, and fun. California
Management Review, 43, 34-55. https://doi.org/10.2307/41166074
Xiang, Y.T., Yang, Y., & Li, W. (2020). Timely mental health care for the 2019 novel coronavirus
outbreak is urgently needed. Lancet Psychiatry.
Yakut, E., Kuru, Ö., & Güngör, Y. (2020). Sağlık personelinin covid-19 korkusu ile tükenmişliği
arasındaki ilişkide aşırı iş yükü ve algılanan sosyal desteğin etkisinin yapısal eşitlik modeliyle
belirlenmesi. EKEV Akademi Dergisi, 24(83), 241-262.
Yalçın, F. & Baş, M. (2012). Elektronik Ticarette Müşteri Memnuniyeti: Fırsat Siteleri Üzerine Bir
Araştırma, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 14(3): 1-16.
Yulihasri Islam, M. A., & Daud, K. A. K. (2011). Factors that influence customers' buying intention on
shopping online. Intemational Joumal of Marketing Studies, 3(1), 128-139.

KARABAKH
HUMANITIES
İŞĞALDAN AZAD EDİLMİŞ ƏRAZİLƏRİN MƏSKUNLAŞDIRILMASI,

REİNTEQRASİYASI VƏ İQTİSADİ İNKİŞAFININ TƏMİN EDİLMƏSİNDƏ XÜSUSİ
İQTİSADİ ZONALARIN ROLU
Xasay Cahangirov
Qərbi Kaspi Universiteti (WCU), Azərbaycan
ORCID ID 0000-0003-0299-8364
XÜLASƏ
Məqalədə işğaldan azad edilmiş ərazilərin məskunlaşdırılıması, reinteqrasiyası və iqtisadi inkişafının
təmin edilməsi problemləri, eləcə də onların həlli yollarının müəyyən edilməsi istiqamətində təhlillər
aparılmışdır. Azad olunmuş ərazilərdə iqtisadi inkişaf, məskunlaşdırma və reinteqrasiyanın daha
effektiv və optimal zaman kəsiyində təmin edilməsi üçün əsaslı zəminlərin yaradılması vacibdir ki,
bunlardan ən mühümü əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi hesab edilə bilər. Bu məqsədlə 30 ilə
yaxın müddət ərzində işğal altında olmuş Azərbaycan ərazilərinin, o cümlədən Qarabağ və Şərqi
Zəngəzur iqtisadi rayonlarının iqtisadi imkanları, resursları, o cümlədən faydalı qazıntıları, təbiət və
insan resursları təhlil edilərək həmin ərazilərin iqtisadi cəhətdən inkişaf perspektivləri barədə təkliflər
verilmişdir. Həmçinin, işğaldan azad edilmiş ərazilərə “Böyük qayıdış” planının reallaşdırılması üçün
yerli və xarici investisiyaların cəlb edilməsi ilə həmin ərazilərdə dağıdılmış infrastrukturun bərpa
edilməsi, müasir istehsal sahələrinin yaradılması, investisiya cəlbediciliyin artırılması və bu məqsədlə
xüsusi güzəşt mexanizmlərinin tətbiqi məsələlərinin əhəmiyyəti izah edilmişdir. Məlumdur ki, azad
edilmiş ərazilərdə dayanıqlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi məqsədilə bu ərazilərdə müxtəlif təyinatlı
istehsal müəssisələrinin yaradılması, bunun üçün həmin ərazilərə investisiyaların cəlb edilməsi hazırda
ölkə qarşısında həlli vacib olan məsələlərdən hesab edilir. Bu proseslərin sürətlənməsində və daha
effektiv nəticələrin əldə edilməsində xarici investisiyalar əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Məqalədə
işğaldan azad edilmiş ərazilərdə məşğulluğun təmin edilməsi, sözügedən ərazilərin ixrac potensialının
artırılması üçün yeni və müasir sənaye müəssisələrinin yaradılması və bu məqsədlə investisiyaların cəlb
edilməsində Xüsusi İqtisadi Zonaların (XİZ) tətbiqi məsələləri şərh edilmişdir. Məqalədə
ümumiləşdirmə və analitik təhlil prinsiplərindən istifadə edilməklə Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi
rayonları üzrə XİZ-lərin uyğun növlərinin yaradılması, perspektiv istehsal sahələri və ümumilikdə XİZ-
lərin tətbiqindən gözlənilən nəticələr izah edilmişdir.
Açar sözlər: xüsusi iqtisadi zonalar, investisiyalar, istehsal, məşğulluq, sənaye parkları.
GİRİŞ
Ötən əsrin sonlarında Ermənistanın işğalçılıq siyasəti nəticəsində Azərbaycan ərazilərinin 20 faizə
yaxınının qəsb edilməsi və 30 ilə yaxın işğal altında saxlanılması bu ərazilərdə həyat üçün zəruri olan
infrastrukturun tamamilə məhv edilməsi ilə yanaşı, təbii resurslarımızın qanunsuz olaraq
mənimsənilməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Nəticədə Azərbaycan həm işğal zamanı, həm də bu ərazilərin
işğal altında saxlanıldığı dövrlərdə ciddi iqtisadi itkilərlə üzləşmişdir. 27 sentyabr 2020-ci il tarixində
Azərbaycan ordusunun başlatdığı uğurlu əks hücum əməliyyatları nəticəsində Azərbaycan əraziləri
işğaldan azad edilmiş, ölkənin ərazi bütövlüyü təmin edilmişdir. Bununla da uzun illər ərzində işğal
altında saxlanılmış ərazilərin bərpa edilməsi, məcburi köçkünlərin öz doğma yurdlarına qayıtması və
bölgənin hərtərəfli inkişafı üçün şərait yaranmışdır. Hazırda Azərbaycan dövləti qarşısında duran həlli
vacib məsələlər sırasında işğaldan azad edilmiş ərazilərdə həyat və iqtisadi fəaliyyət üçün zəruri olan
infrastrukturun qısa zamanda qurulması və bununla da “Böyük qayıdış” planının gerçəkləşdirilməsidir.
Şübhəsiz ki, bütün bu tədbirlər böyük maliyyə resursları tələb etməklə yanaşı yeni idarəetmə, müasir
şəhərsalma və çeşidli iqtisadi fəaliyyət növlərinin tətbiqini də zəruri edir. Təsadüfi deyildir ki, ölkə
başçısı bu ərazilərdə yaşıl enerji zonalarının, ağıllı kənd və şəhər modellərinin tətbiqini elan etmişdir.
Bu baxımdan müasir texnologiyaların tətbiqi ilə yeni istehsal sahələrinin yaradılması, bu işlərin həyata

KARABAKH
HUMANITIES
keçirilməsində dövlətin maliyyə xərclərinin azaldılması və regiona əlavə investisiyaların cəlb edilməsi
məqsədilə işğaldan azad edilmiş ərazilərdə xüsusi rejimli iqtisadi zonaların təşkili məsələləri mühüm
əhəmiyyət kəsb edir.
Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarının iqtisadi potensialı.
Təbii şəraitinə, ehtiyatlarına, təsərrüfatın sahə və ərazi quruluşuna, tarixi inkişaf xüsusiyyətlərinə və
əhalinin məskunlaşmasının inkişaf səviyyəsinə görə respublikanın ayrı-ayrı regionları bir-birindən
fərqlənir. Ona görə də ölkənin yalnız müəyyən hissəsində bu və ya digər məhsulu istehsal etmək və
xidmət sahəsini inkişaf etdirmək başqa ərazilərə nisbətən daha səmərəli olur. Nəticədə ərazi-əmək
bölgüsü formalaşır [5]. İqtisadi rayonların bölgüsünə əsasən 2020-ci ilədək Azərbaycan ərazisi iqtisadi
baxımdan 10 iqtisadi rayona bölünmüşdür. 2020-ci ildə baş verən 44 günlük vətən müharibəsi
nəticəsində keçmiş Yuxarı Qarabağ və Kəlbəcər Laçın iqtisadi rayonları işğaldan azad edilmiş, yaranmış
yeni reallıqlara uyğun olaraq ölkə ərazisinin iqtisadi rayonlaşma prinsiplərinə dəyişiklik edilmişdir. Belə
ki, hazırda Azərbaycanda 14 iqtisadi rayon təşkil edilmişdir. Keçmiş Yuxarı Qarabağ və Kəlbəcər-Laçın
iqtisadi rayonlarının əsasında müvafiq olaraq Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonları təşkil
edilmişdir. Qarabağ iqtisadi rayonuna Bərdə rayonu da əlavə edilmişdir. İqtisadi rayonlar içərisində
Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonları xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 30 ilə yaxın müddətdə böyük
hissəsi işğal altında qalmış bu iqtisadi rayonlar vaxtilə ölkə iqtisadiyyatında, xüsusilə də aqrar sektorun
inkişafında əhəmiyyətli çəkiyə malik olmuşdur. Hər iki iqtisadi rayon xüsusilə kənd təsərrüfatı
məhsullarının istehsalı ilə ixtisaslaşsa da zəngin təbii resurslar və cəlbedici təbiətin mövcudluğu bu
ərazilərdə istər sənayenin müxtəlif sahələrinin, istərsə də turizm sektorunun inkişafı üçün geniş imkanlar
yaradır.
Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarında iqtisadiyyatın əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edir.
Qarabağ iqtisadi rayonunda kənd təsərrüfatının başlıca sahələri üzümçülük, taxılçılıq, meyvəçilik,
bostançılıq, pambıqçılıq və tütünçülük olmuşdur. Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunda isə əkinçiliklə
yanaşı heyvandarlıq da inkişaf etmişdir. Hər iki iqtisadi rayonun sənayesi yerli kənd təsərrüfatı
xammalının emalına əsaslanmışdır. Şərabçılıq, konserv məhsullarının istehsalı, digər kənd təsərrüfatı
məhsullarının emalı yeyinti sənayesinin əsas sahələri olmuşdur [10,11]. Ermənistanın işğal etdiyi
rayonlarda 310-dan çox sənaye və tikinti obyekti qalmışdı. Bu obyektlər Azərbaycanda istehsal edilən
divar materiallarının 11 %-ni, ayaqqabı istehsalının 11%-ni, inək yağının 25,2%-ni, şərab materiallarının
35%-ni, xam ipəyin 13,5%-ni, mineral suların 15%-ni və s. verirdilər [6]. Qarabağ iqtisadi rayonunda
polimetal filizləri, neft, təbii qaz, müxtəlif tikinti materialları (mərmər, sement xammalı, tikinti daşı),
Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunun ərazisində isə qızıl, civə, xromit, mərmər, üzlük tikinti daşları koral,
perlit və s. faydalı qazıntı ehtiyatları vardır [7].
İşğal olunmuş ərazilərin işğal olunanadək ehtiyatları təsdiq olunmuş 163 müxtəlif növ faydalı qazıntı
yatağı, o cümlədən: 5 qızıl, 7 civə, 2 mis, 1 qurğuşun və sink, 1 daş kömür, 6 gəc, 4 vermikulit, 1 soda
istehsalı üçün xammal, 12 əlvan və bəzək daşları (obsidian, mərmərləşmiş oniks, yəşəm və s.), 10 mişar
daşı, 21 üzlük daşı, 9 gil, 20 sement xammalı, 8 müxtəlif növ tikinti daşları, 6 əhəng xammalı, 10 qum-
çınqıl, 4 tikinti qumu, 1 perlit, 8 pemza-vulkan külü, 16 yeraltı şirin su və 11 mineral su yatağı mövcud
idi [6]. Bu yataqların bir çox işğal dövrlərində ermənilər tərəfindən qanunsuz olaraq istismar edilmişdir.
Hər iki iqtisadi rayonun ərazisinin əhəmiyyətli hissəsi meşələrlə örtülü olduğundan burada həmçinin
ağac emalı ilə bağlı sənaye sahələrinin inkişafı üçün geniş imkanlar mövcuddur.
Azərbaycanın turizm baxımından ən əlverişli regionlarından biri olan Qarabağın uzun illər ərzində işğal
altında olması, turizm sektoru baxımından ən önəmli itkilərin başında gəlmişdir [8]. Bu ərazilərdə
müalicəvi mineral bulaqlar, dağ-meşə zonaları, füsunkar təbiətlə yanaşı çoxsaylı qədim tarixi abidələrin
mövcudluğu turizm və rekreasiya zonalarının inkişafı üçün böyük də mühüm perspektivlər yaradır.
İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin hesablamalarına görə Qarabağın
reinteqrasiyası nəticəsində ölkə üzrə ÜDM 3%, o cümlədən kənd təsərrüfatı üzrə 10.4%, mədənçıxarma
sənayesi 5.3%, emal sənayesi 4.3%, turizm 5.5%, nəqliyyat xidmətləri üzrə isə 4.9% artacaqdır.
Regionda kommunikasiyaların açılması isə ÜDM-i əlavə olaraq 1.2% artıra bilər. [9]

KARABAKH
HUMANITIES
İşğaldan azad edilmiş ərazilərin yenidən məskunlaşdırılması problemləri və bundan çıxış yolları.
Statistik məlumatlara əsasən işğaldan azad edilmiş ərazilərdə işğalaqədərki dövrdə 800 minə yaxın insan
məskunlaşmış və işğal nəticəsində həmin əhali respublikanın müxtəlif şəhər və rayonlarına köç etmişdir
[3]. Əhalinin yarıya qədəri ölkənin müxtəlif şəhərlərində məskunlaşmış və onlar üçün ənənəvi
məşğuliyyət sahəsi olan kənd təsərrüfatından məhrum olmuşdurlar. Belə olan halda bu insanlar və
onların sonrakı nəsilləri kənd təsərrüfatından ayrılmaqla şəhər əhalisinə transformasiya etmişmişdirlər.
Bu isə öz növbəsində işğaldan azad edilmiş və əsasən kənd təsərrüfatı üzrə ixtisaslaşmış iqtisadi
rayonlarda yenidən məskunlaşmanın təmin edilməsində qarşıya bir sıra çətinliklər çıxardacaqdır. Qeyd
edilən əhali qrupunun işğaldan azad edilmiş ərazilərə qaytarılması üçün ilk növbədə onların hazırkı
məşğuliyyət sahələri və sahib olduqları peşələri nəzərə alınmalı, bunun üçün kənd təsərrüfatı ilə paralel
olaraq sənaye və xidmət sahələrinin inkişaf etdirilməsi və çoxsaylı iş yerlərinin yaradılması təmin
edilməlidir. Bu xüsusən gənc nəslin nümayəndələri üçün daha da aktualdır.
İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə iqtisadi fəaliyyətin həyata keçirilməsi üçün ilk növbədə zəruri
infrastruktur, o cümlədən enerji, rabitə, nəqliyyat sistemləri yaradılmalı, ərazilər təhlükəli
predmetlərdən təmizlənməlidir ki, hazırda bu məqsədlə irimiqyaslı bərpa və yenidənqurma işlərinə
başlanılmışdır. Qeyd edilən işlər ərazilərin gələcək inkişaf perspektivləri nəzərə alınmaqla aparılmalı,
xüsusən də sənaye və xidmət sahələrinin dinamik inkişafı üçün zəruri infrastrukturun təşkilinə xüsusi
diqqət yetirilməlidir. Sənaye sahələrində yüksək əlavə dəyərin formalaşması imkanları və kənd
təsərrüfatına nisbətən investisiya cəlbediciliyinin daha yüksək olması baxımından bu ərazilərdə
sənayenin inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət verilməlidir. Hesab edirik ki, bu ərazilərdə sənaye sahəsi
üzrə aşağıdakı 2 başlıca istiqamət müəyyən edilə bilər:
1. Tarixən formalaşmış ənənəvi sahə olan kənd təsərrüfatı üzrə aqrar sənayenin inkişaf etdirilməsi:
- kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı və son məhsul istehsalının təşkili.
2. Yerli resurs və xammallarına bağlı sənaye istehsalının təşkili:
- Faydalı qazıntı yataqlarının istismarı əsasında son məhsul istehsalının təşkili, müxtəlif təyinatlı və
ekoloji cəhətdən təmiz işləyən sənaye müəssisələrinin yaradılması.
Belə olan halda istər kənd təsərrüfatı, istərsə də sənayenin müxtəlif sahələrində çalışan əhalinin işğaldan
azad edilmiş ərazilərdə daha qısa müddətdə və səmərəli şəkildə məskunlaşdırılması mümkün ola bilər.
Qeyd edilən tədbirlərin daha effektiv və büdcə xərclərinə qənaət prinsipi əsasında təmin edilməsi
məqsədilə dünya praktikasında geniş tətbiq edilən xüsusi iqtisadi zonalar institutundan istifadə imkanları
nəzərdən keçirilə bilər. İşğaldan azad edilmiş ərazilər üçün xüsusi investisiya siyasətinin həyata
keçirilməsinə ehtiyac vardır. İnvestisiya siyasəti çərçivəsində dövlət və xüsusi sektor arasında
əməkdaşlıq mexanizmi mühüm əhəmiyyətə malikdir ki, burada birgə müəssisələrin və xüsusi iqtisadi
zonaların yaradılmasını qeyd etmək olar [4]. Xüsusi iqtisadi zonalar yeni və qeyri-ənənəvi istehsalın
təşkilində, bu məqsədlə investisiyaların cəlb edilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Tətbiq edilən
vergi, gömrük, maliyyə və digər güzəştlər sayəsində dünyada xüsusi iqtisadi zonalar xüsusən də xarici
investisiyalar üçün əlverişli sahibkarlıq fəaliyyəti ərazilərinə çevrilmişdir. Yerli əhalinin işlə təmin
edilməsində və yeni istehsal ənənələrinin formalaşmasında da bu zonaların əhəmiyyəti olduqca
yüksəkdir. Hazırda Azərbaycan ərazisində xüsusi iqtisadi zonaların funksional fəaliyyətinə görə mövcud
olan 4 tipindən 3 tipi tətbiq edilməkdədir. Bunlar texnoloji-tətbiqi zonalar, sənaye istehsal zonaları və
azad ticarət zonalarına aid xüsusi rejimli ərazilərdir. Sonuncu zona tipi olan xidmət sahəsinə aid xüsusi
rejimli ərazilər isə hazırkı dövrədək tətbiq edilməmişdir. Fikrimizcə işğaldan azad edilmiş Dağlıq
Qarabağ və ətraf zonalar üçün aqroparklar, sənaye parkları və xidmət sahəsinə aid olan azad turizm və
rekreasiya zonalarının tətbiqi üçün geniş imkanlar mövcuddur (Cədvəl 1).

KARABAKH
HUMANITIES
Cədvəl 1. İşğaldan azad edilmiş ərazilər üzrə tətbiq edilməsi məqsədəuyğun olan xüsusi iqtisadi
zonalar.
AZAD TURİZM VƏ
AQROPARKLAR SƏNAYE PARKLARI REKREASİYA
ZONALARI
Fəaliyyət növləri
-Əkinçilik -Elektrik avadanlıqları -Turizm xidmətləri
-Heyvandarlıq -Dəqiq cihazlar -Sağlamlıq və rekreasiya
-İpəkçilik və digər kənd -Yüngül sənaye xidmətləri
təsərrüfatı məhsullarının -Yeyinti sənayesi -Balneoloji kurort xidmətləri
istehsalı -Ağac emalı və mebel
sənayesi məhsullarının
istehsalı
İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə sənayenin inkişafının təmin edilməsi üçün sənaye parklarının tətbiqinin
məqsədəuyğunluğu Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Ağdam Sənaye Parkının yaradılması
haqqında” 28 may 2021-ci il tarixli Fərmanına əsasən bir daha öz təsdiqini tapır. Fərmanda əhalinin
dayanıqlı məskunlaşmasının təmin edilməsi məqsədilə rəqabətqabiliyyətli və dayanıqlı iqtisadiyyatın
formalaşdırılması, bu sahədə dövlət-özəl tərəfdaşlığının inkişafı və zəruri stimulların tətbiq edilməsinin
xüsusi əhəmiyyət vurğulanmışdır [1].
Cədvəldən də göründüyü kimi (Cədvəl 1) sənaye parklarında təklif edilən fəaliyyət növləri ətraf mühitin
daha az çirklənməsinə və minimal zərərli tullantı ilə nəticələnən istehsalın təşkilinə əsaslanmışdır ki, bu
da həmin ərazilərdə ölkə prezidentinin elan etdiyi “yaşıl enerji zonası” prinsipinə uyğundur [2].
Fikrimizcə bu həm də işğaldan azad edilmiş ərazilərdə turizm və rekreasiya zonalarının fəaliyyəti
baxımından da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu ərazilərdə yaşıl enerji texnologiyalarına əsaslanan
sənayenin təşkili üçün bir çox pilot layihələr həyata keçirilə və nəticələri ölkənin digər ərazilərində də
tətbiq edilə bilər.
NƏTİCƏ
İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə aqroparkların təşkili yerli kənd təsərrüfatının intensiv inkişafına şərait
yaratmaqla yanaşı, məhsulların sonrakı emalı sayəsində həm məhsul çeşidinin artırılması, həm də
yüksək əlavə dəyərin formalaşmasında mühüm rol oynayacaqdır. Bu isə eyni zamanda istər daxili,
istərsə də xarici bazarlarda kəskin risklərin qarşısının alınmasına kömək edəcək, ölkənin ixrac
potensialının artmasında mühüm rol oynayacaqdır.
Sənaye parklarının təşkili sayəsində isə yerli xammal resurslarından daha effektiv istifadə təmin
ediləcək, son məhsul istehsalının təşkili sayəsində yüksək əlavə dəyərin formalaşması və ixrac
potensialının artırılması mümkün olacaqdır. Eyni zamanda sənayenin inkişafı sayəsində kənd təsərrüfatı
rayonları olan Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarında ixtisaslaşmanın istiqamətində
diferensiallaşma yaranacaqdır ki, bu da müasir dövrdə dayanıqlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsində
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmçinin işğaldan azad edilmiş ərazilərdə sənayenin inkişaf etdirilməsi
kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan əhali qrupu ilə yanaşı sənaye sahəsində çalışan iqtisadi fəal əhalinin də
bu ərazilərə miqrasiyası üçün mühüm zəmin yaradacaqdır.
Qarabağ regionunun təbiəti, relyefi, müalicəvi mineral suları və tarixi abidələri bu ərazilərdə azad turizm
və rekreasiya zonalarının təşkili üçün olduqca əlverişli şərait yaradır. Bu ərazilərdə həm turizm
infrasturkturunun, həm də müalicəvi sanatoriya və kurort müəssisələrinin təşkili ölkəyə xaricdən
çoxsaylı turist axınını təmin etməklə yanaşı yerli əhalinin xidmət sahələrində işlə təmin olunmasına
ciddi təsir göstərəcəkdir.
Yuxarıda sadalanan hədəflərə nail olunmasında stimullaşdırıcı tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir
ki, bu da xüsusi iqtisadi zonaların təşkili ilə daha effektiv və çevik formada təmin edilə bilər.

KARABAKH
HUMANITIES
İSTİNADLAR
1. Ağdam Sənaye Parkının yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı.
28.05.2021-ci il. Bakı şəhəri.
2. Azərbaycan Prezidenti: “Qarabağ bölgəsi yaşıl enerji zonası kimi dünya üçün bir nümunə
olacaq”. https://apa.az/az/xeber/daxili-siyaset/Azrbaycan-Prezidenti-Qarabag-bolgsi-yasil-enerji-
zonasi-kimi-dunya-ucun-bir-numun-olacaq-623360. (daxilolma tarixi: 14.05.2021).
3. Ermənistanın hərbi təcavüzünün nəticələri (statistika). https://mod.gov.az/az/ermenistanin-
herbi-tecavuzunun-neticeleri-statistika-412/ . (daxilolma tarixi: 18.05.2021).
4. Əzizova G.A. Dövlətin investisiya-innovasiya siyasəti. Bakı:.İqtisad universiteti nəşriyyatı,
2012, 213 səh.
5. İqtisadi rayonlaşdırma. https://www.azerbaijans.com/content_464_az.html. (daxilolma tarixi:
20.05.2021).
6. İşğalın ağır sosial-iqtisadi nəticələri, təbii ehtiyat potensialına dəyən zərər.
https://azerbaijan.az/information/907. (daxilolma tarixi: 16.05.2021).
7. Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonu.
https://az.wikipedia.org/wiki/K%C9%99lb%C9%99c%C9%99r-
La%C3%A7%C4%B1n_iqtisadi_rayonu. (daxilolma tarixi: 20.05.2021).
8. Osman Nuri Aras, Süleymanov E., Azərbaycan İqtisadiyyatı, Bakı:. Şərq-Qərb mətbəəsi, 2010,
314 səh.
9. V.Ə.Qasımlı, İqtisadi artım, Bakı:. AzPrint MMC nəşriyyatı, 2021, 234 səh.
10. Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu.
https://az.wikipedia.org/wiki/Yuxar%C4%B1_Qaraba%C4%9F_iqtisadi_rayonu (daxilolma tarixi:
20.05.2021).
11. Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunun turizm potensialı. https://kafkazh.com/yuxari-qarabag-
iqtisadi-rayonunun-turizm-potensiali/. (daxilolma tarixi: 20.05.2021).

KARABAKH
HUMANITIES
ALLAH YOLUNDA HİCRET VE NETİCELERİ

HIJRA AND ITS CONSEQUENCES ON THE WAY OF GOD
Doç. Dr. Mahmut ÖZTÜRK

Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi / Şanlıurfa / Türkiye
ORCID ID: 0000-0002-5846-7135
ÖZET
Hicret insan hayatında önemli bir yere sahiptir. Müminler hicret esnasında birçok fedakarlıkta
bulunurlar. Bu fedakarlıkların neticesi karşılıksız kalmaz. Allah için yurtsuz kalan Müslümanlara Allah
yeni bir yurt vermiş, maddi ve manevi olarak onları desteklemiştir.
Anahtar Kelimeler: Kur’an, Tefsir, Hicret
ABSRACT
Hijrah has an important place in human life. Believers make many sacrifices during the migration. The
results of these sacrifices do not go unrewarded. Allah has given Muslims a new homeland for the sake
of Allah and supported them materially and morally.
Keywords: Qur'an, Tafsir, Hijra
1. Hicret’i Anlamı ve Çerçevesi

Hicret, ulaşmanın zıddı olup,1 lügatte, kişinin bedenen, kalben veya lisanen bir şeyden ayrılması 2 onu
terk etmesi 3 anlamındadır.
Kur’ân-ı Kerîm'de ise Allah'ın azabına sebep olacak her türlü kötülükten, putlara tapmaktan4 şehevî
şeylerden, kötü ahlaktan ve hatalardan kaçınmak ve onları terk etmek, bir yerden bir yere intikal
etmek5anlamında kullanılmıştır.6
Hicreti bu anlamda ele aldığımız takdirde onun, bütün insanların hayatında sürekli olarak yaşanan bir
hareketlilik olduğunu söyleyebiliriz.
Sosyolojik bakış açısı ile konuyu ele aldığımızda tarihte coğrafi, siyasi, ekonomik, demografik ve
benzeri nedenlerle muhtelif fert ve toplulukların alıştıkları, sevdikleri memleketlerini terk edip,

Bu tebliğ Kur’an’da Allah’ın Yardımı (2004) adlı doktora tezimizden üretilmiştir.
1
Ebü’l-Fazl Muhammed b Mükerrem b Ali el-Ensârî İbn Manzur, Lisanü’l-Arab (Kahire: Dâru’l-ma’rife, ts.),
5/251.
2
Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed Ragıb el-İsfahânî, Mu’cemü müfredâti’l-elfâzi’l-Kur’an (Beyrut: Dârü’l-
Kütübi’l-’İmiyye, 1997), 568.
3
İbn Manzur, Lisanü’l-Arab, 5/251.
4
el-Müddesir, 74/5;Ebü’l-Kasım Carullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-Zemahşerî, el-Keşşâf an hakâikı
gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vücûhi’t-te’vîl (Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-’Arabî, 1407), 4/633.
5
en-Nisâ, 4/100.
6
en–Nisâ, 4/89, Ragıb el-İsfahânî, Müfrdât, 567.

KARABAKH
HUMANITIES
gayelerinin tahakkuk etmesi için başka beldelere intikal ettiklerini görürüz.7 Medeniyetlerin doğuşuna
hizmet eden en önemli faktörler bu şekildeki hicretlerdir. Tarihte bilinen yirmi yedi medeniyetin hepsi
bir hicretten sonra ortaya çıkmıştır. Bunun bir tek istisnası yoktur. 8
Belki de bu yüzdendir ki, hicret öncesi Darü'n-Nedve'de toplanan müşriklerin Hz. Peygamber’i
aralarından çıkarıp sürgüne göndermeleri fikrini Necdli bir ihtiyar kılığına girmiş olan İblîs şiddetle
reddetmiş ve Hz. Muhammed'in sözlerinin çok tatlı, konuşmasının güzel olduğunu ve onun
dinleyenlerin kalbine hemen tesir ettiğini, sürgün edilmesi durumunda diğer Arapların hemen onun
etrafında toplanacaklarını iddia etmiştir.9 Görüldüğü gibi bu düşüncesinde İblîs, farkında olarak veya
olmayarak sosyolojik bir kanuna dikkat çekmiş oluyor.
2. Hicret Etme Gerekliliği
Hicretin nübüvvetin kaçınılmaz bir safhası olduğunu, Hz. Peygamber’in ilk vahyin geldiği günlerde
Varaka b. Nevfel ile yaptığı görüşmeden de anlıyoruz. Hz. Peygamber yakın geçmişte vahiyle ilgili
olarak yaşadıklarını Varaka'ya anlatınca o, "Allah'a yemin ederim ki sen bu ümmetin peygamberisin.
Sana gelen de Musa'ya gelen Namus-u Ekber'dir. Şunu bil ki kavmin seni yalanlayacak, işkence edecek,
seni yurdundan çıkaracak ve seninle savaşacaklar. Eğer bu günlere yetişirsem sana yardım edeceğim."
demiş ve kalkıp Hz. Peygamber’in başını öpmüştür.10 Hz. Peygamber ilk duyduğunda şaşırdığı ve belki
de inanmak istemediği bu sözlerin doğruluğunu Kur’ân-ı Kerîm nazil oldukça daha iyi anlamıştır.11
Hakikaten hayatının bir bölümünde hicret etmemiş peygamber yok gibidir. Peygamberler "Ya sizi
toprağımızdan çıkaracağız yahut milletimize dönersiniz!"12 ayetinden de anlaşıldığı gibi ya kavimleri
tarafından buna zorlanmışlar yahut kâfirlerden görülen eziyet ve baskılar, hak dini tebliğ imkânını
ortadan kaldırdığından kendi istekleri ile hicret etmişlerdir. 13 O halde hicretin sadece zulümden kaçmak
için gerçekleşmiş olduğunu söylemek eksik bir değerlendirme olur.14
Nitekim Hz. İbrâhîm de kavminin kendisini ateşte yakma teşebbüsünün ardından, aralarında daha fazla
kalmanın bir yarar sağlamayacağını anlamıştı. Bir insanın inanması için gerekli olan maddi manevi çok
sağlam deliller getirmesine rağmen kavmi iman etmeye yanaşmamış, Hz. İbrâhîm bundan sonra orada
kalmasının boşuna zaman harcamakla aynı anlama geleceğine inandığı için15 "Ben Rabbime hicret
edeceğim, şüphesiz ki O, güçlüdür, hikmet sahibidir."16 demiş ve oradan ayrılarak Şam bölgesinde17
yerleşmiştir.
Hz. İbrâhîm ile beraber Filistin'e kadar bu hicrete katılan Hz. Lût da peygamberlik görevini yaparken
kâfirlerin azgınlık ve ahlâksızlıkları karşısında Cenâb-ı Hak'tan aldığı emirle bir gece vakti inananlarla
birlikte yurdundan çıkmış, emre imtisalen arkasına dönüp bakmadan gitmesi istenilen yere gitmişti. 18
7
Er, İzzet, "Sosyo-Kültürel Yönüyle Hicret" Diyanet Dergisi, XXIV, S. 4, 17-24, Ankara Ayyıldız Matbaası, 1988,
s. 18.
8
Şeraitî, Ali, İslam Sosyolojisi Üzerine, (Çev: Kamil Can) I, Baskı, İstanbul, Düşünce Yayınları, 1980, s. 50.
9
Zemahşerî, Keşşâf, 2/208; Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Sami
b. Muhammed Selame (Beyrut: Darü Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1999), 2/409.
10
Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil el-Buhârî, Sahîhü’l-Buhârî (el-Câmiu’s-sahîh) (Beyrut: Dârü İbn-i Kesîr,
1987)“bed’ü’l-vahy”; Ebû Muhammed Cemaleddin Abdülmelik İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebevi (Beyrut: el-
Mektebetü’l-’Asriyye, 1998), 1/178.
11
el-A‘râf 7/88, Yûnus 10/90 Tâhâ 20/77-78; eş-Şuarâ 26/52-67.
12
İbrâhim 14/13.
13
Ahmet Önkal, “Hicret”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998),
17/459..
14
Rasim Özdenören, “Hicret”, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi (İstanbul: Risalet Yayınları, 1990), 2/162..
15
Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhü’l-gayb (Beyrut: Darü İhyâi’t-
Türâsi’l-’Arabi, 1999), 25/55, 26/150.
16
el-Ankebût 29/26.
17
Zemahşerî, Keşşâf, 5/50.
18
Hûd 11/80-81; el-Hicr 15/65; Önkal, “Hicret”, 17/459.

KARABAKH
HUMANITIES
Hz. Muhammed ve ona inananlar da bir ümmet olarak iki defa hicret aşamasını yaşamışlardır. Bunlar
Habeşistan ve Medine (Yesrib) Hicretleridir.19
Birinci ve İkinci Habeşistan hicretleri daha erken tarihlerde gerçekleşmiş olmasına ve daha az sayıda
mü'minin katılmasına rağmen İslâm tarihinde çok önemli yere sahiptir.
Habeşistan'a hicret, Hz. Peygamber’in Mekke'de güttüğü siyasetin önemli olaylarından birisidir. Bu
olaydan Hz. Peygamber’in uzak görüşlü bir devlet adamı olduğunu rahatlıkla görüyoruz. Eziyetlerden
kurtulmak için başka bir yere göç etmeyi de hicret kavramının içinde mütalaa etmek mümkün ise de
Habeşistan hicretini sadece bu açıdan ele almak, konuyu dar bir anlama hapsetmek olur. Şayet durum
sadece eziyetlerden kaçmak olsaydı, Mekke'den sadece zayıf olan mü'minler ayrılırdı. Halbuki
Habeşistan'a yapılan her iki hicrette Kureyş'in ileri gelenlerinden daha sonra İslâm tarihinde önemli
fonksiyonlar icra edecek mü'minlerin de bulunduğunu görmekteyiz.20
Müslümanların Medine'ye hicretleri ise İslam Tarihinin dönüm noktalarından birini teşkil etmiştir.
“Bu hicrette her ne kadar Kureyş'in zulmünün tahammül edilmez noktalara ulaşması önemli bir sebep
ise de İslamî mücadeleyi, (Kureyş’in) Mekke'nin dışına çıkararak bağımsız bir düzlemde sürdürme”
gayesi göz ardı edilemez. Hicrette “sadece zulümden kurtulmak gibi edilgen bir tavır değil, fakat aynı
zamanda zulme karşı çıkmak ve son vermek gibi bir anlamı da içermektedir.” 21
Hicretin bu anlamalara geldiğini bildikleri için “Hz. Peygamber’in Mekke’den çıkıp gidişi, müşrikler
tarafından ciddi olarak karşılanmış ve Medine’ye yolladıkları bir heyet vasıtasıyla ya “iadesi” veya
“sürülmesi” talebinde bulunmuşlardı. Bu taleplerin reddi halinde ise ciddi sonuçlar doğurabileceği”
tehdidinde bulunmuşlardı.”22
İşte bu büyük gayeyi tahakkuk ettirmek için hicret eden muhacir mü'minler ve onlara kucak açan Ensâr,
Kur’ân-ı Kerîm'de birçok vesilelerle övülmüşlerdir.23
Sahâbeden Cündeb b. Damre (r.a.) hicrete niyet ettiği halde yolda hayatını kaybedince müminler,
mükafatının yarım kaldığı düşüncesiyle üzülürken, müşrikler, onun yarım kalan yolculuğunu alaya
almışlardı.24 "Kim Allah yolunda hicret ederse, yer yüzünde gidecek çok yer, genişlik ve bolluk bulur.
Ve kim Allah'a ve peygambere hicret etmek maksadıyla evinden çıkar da yolda kendisine ölüm yetişirse,
muhakkak ki onun mükafatı Allah'a aittir, Allah çok bağışlayan, çok merhamet edendir"25ayeti ile onun
ve benzer durumları olanların da Allah katında mükafatlandırılacağı anlatılmıştır.26
İslam’a göre hicret isteğe bağlı bir tercih değildir. İslâm’ı yaşamak mümkün değilse mümin için hicret
etmek kaçınılmaz bir sorumluluğa dönüşür.27 Kur’ân-ı Kerîm’de bu konuda şöyle buyrulmaktadır:
"Melekler, edip hicret etmeyerek kendi öz nefislerine zulmedenlerin canlarını alırken o kimselere: "Siz
ne iş yapmaktaydınız?" diyecekler. Onlar: "Biz yer yüzünde zayıf ve güçsüzdük" diye cevap verecekler.
Melekler: "Allah'ın arzı geniş değil miydi, siz de oraya hicret etseydiniz ya!" diyecekler. İşte bunların
barınakları cehennemdir. Ona gidiş de ne kötü şeydir! "28 Bu ayet hicreti sadece bir kaçış değil;
Müslümanların inisiyatifi ele geçirmek için Allah'ın emriyle uygulamaları gereken bir yöntem olarak
sunmaktadır. Bu emre uymayanlar uyarılmış ve zaman geçirmeden İslâm toplumuna katılmaları
istenmiştir.
19
Ömer Sabuncu, Hz. Hatice Bint Huveylid / Peygamber Evinin Hanımları 1 (İstanbul: Siyer Yayınları, 2021), 32.
20
Selahattin Polat, “Hz. Peygamber (s.a.)’in İttifak, Teminat ve Antlaşmalarındaki Diplomatik Taktikler”, Erciyes
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1988), 108-109.
21
Özdenören, “Hicret”, 2/162-164.
22
Muhammed Hamidullah, Islam Peygamberi: Hayatı Ve Faaliyeti, çev. Salih Tuğ (İstanbul: İrfan Yayınevi,
1990), ?/113..
23
el-Bakara 2/218; el-Enfal 8/72; et-Tevbe 9/100, en-Nahl 16/41.
24
Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed Vâhidî, Esbâbü’n-nüzûl (Lübnan: Dârü’l-Ma’rife, ts.), 132.;
25
en-Nisâ 4/100.
26
27
Adnan Demircan, Nebevi Direniş, Hicret (İstanbul: Beyan Yayınları, 2000), 29.
28
en-Nisâ 4/97.

KARABAKH
HUMANITIES
Hicret diğer ibadetler ve erdemli davranışlar gibi Allah tarafından mükafatlandırılan bir eylemdir ve
burada niyet önemli bir etkendir. Şöyle ki bir mümin hicrete niyet ettiği taktirde engellerle karşılaşıp bu
hedefini gerçekleştiremezse hicret etmiş gibi mükafatlandırılır. Nitekim Mekke’de bazı kişilerin
Müslüman olmaları üzerine Medine’deki muhacirler onlara, hicret etmedikleri sürece İslam
toplumundan sayılmayacaklarını bildiren bir mektup yazdılar. Onlar hicret etmek istediklerinde Mekkeli
müşrikler onları yakalayıp geri çevirdiler. Bunun üzerine “İnsanlar: "İnandık! demeleriyle bırakılıp da
imtihan edilmeyeceklerini mi sandılar?”29 ayeti indi. Mekke’deki bu yeni Müslümanlar yeniden hicret
ettiler. Bu defa kendilerini durdurmak isteyen müşriklerle çarpıştılar. Kimi öldü kimi kurtuldu 30 ama
hicrete muvaffak oldular.
Bu olay hicretin İslâm toplumluna bir fert olarak katılmanın ne kadar önemli olduğunu açıkça
göstermektedir. Çünkü hicret ve sonrasında her ne kadar bir takım güçlükler var ise de Allah kendisi
için hicret edenin hicret sonrasında gideceği yeri çok geniş31 ve bereketli bulacağını32 beyan etmiştir.
3. İnsanların eliyle muhacirlere yardım edilmesi
3.1. Necaşi’nin Habeşistan’a giden Muhacirleri koruyup kollaması
Hz. Peygamber’in nübüvvetinin duyulması üzerine Habeşistan’dan yirmi kişilik bir heyet gelip Hz.
Peygamberle görüşmüşlerdir. Hz. Peygamber onların sorularına cevap verdikten sonra onlara İslâm'ı arz
etmiş, onlara Kur’ân ayetlerinden bir kısmını okumuştur. Bunun üzerine gözleri yaşaran bu kişiler İslâm
dinine girmişlerdir. Kendisi inanmadığı gibi başkalarını da saptırmak isteyen Ebû Cehil heyeti bu
davranışlarından dolayı ayıplamış ise de onlar Ebû Cehil'in sözlerine iltifat etmemişlerdir.33
Ashabının başına gelenlere son derece üzülen ve işkenceleri engellemeye de gücü yetmeyen Hz.
Peygamber aralarında Hz. Osman ve karısı Hz. Rukıyye (Hz. Peygamber’in kızı), Ca'fer b. Ebû Tâlib
ve hanımı Esma bint Umeys, Osman b. Maz'ûn, Zübeyr b. Avvâm, Abdullah b. Cahş, Abdullah b.
Mes'ûd, Abdurrahman b. Avf, Ebû Ubeyde b. Cerrah, Mus'ab b. Umeyr gibi meşhur kişilerle34 Esved b.
Nevfel, Amr b. Umeyye b. Haris ve Halid b. Hizâm’ın bulunduğu bir grup Müslümanın Habeşistan'a
gitmesine izin verdi.35 Bu hicretle onlar içinde bulundukları sıkıntılardan kurtulmak, adil ve hiç kimseye
zulmetmediğini duydukları hükümdarın ülkesinde inançlarına uygun yaşamak istediler.36
Habeşistan Necâşîsi Ashame'nin semavî bir dine mensup adaletli bir hükümdar olması ve Arapça
bilmesi hicret için Habeşistan'ın seçilmesinde önemli bir sebep teşkil ediyordu. Ayrıca ulaşım kolaylığı
ve muhacirlerin malî sıkıntılarını daha rahat şekilde giderebilmeleri imkânı da bu seçimi etkilemişti. On
bir erkek ve dört kadından oluşan müslüman kafilesi 615'te Mekke'den Şuaybe Limanı'na, oradan da bir
tekneyle Habeşistan'a gitti. 37
Bu olay, Hz. Peygamber’in henüz tebliğinin ilk yıllarında iken Afrika ile temasa geçmesini sağladı.
Mü’minler Habeşistan’da kendilerini güzellikle karşılayan bir hükümdarla karşılaştılar. Dinlerinden
emin, eziyetten uzak bir şekilde yaşayan bu ilk muhacirlerin iyi karşılanması üzerine ikinci hicret
kafilesine yetmişten fazla müslüman katıldı (616). Böylece Habeşistan'a hicret edenlerin sayısı İbn
İshak'ın kaydına göre kadın ve çocuklar hariç sekseni aşmakta ve toplam 108 kişiye ulaşmaktadır. 38
Muhacirlerin sayısının artması ve hicret edenlerin Habeşistan'da rahata kavuşması üzerine Kureyşliler,
Ashame en-Necâşî'ye bir heyet göndermeye karar verdiler. Mekke’nin en güzel ürünlerinden pek çok
deriyi ona hediye etmek üzere39 Necâşî'ye giden heyet, onun muhacirleri kendilerine teslim etmesi için
29
el-Ankebût 29/2.
30
Vâhidî, Esbâbü’n-nüzûl, 256; Zemahşerî, Keşşâf, 3/425.
31
en-Nisâ 4/100.
32
en-Nahl 16/41.
33
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebevi, 2/36-37.
34
Önkal, “Hicret”, 17/459.
35
Sabuncu, Hz. Hatice, 106.
36
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebevi, 1/238; Ebu Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zühri Ibn S’ad, Tabakatü’l-
kübra. (Beyrut, 1985), 1/204.
37
38
39
Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, 16/247.

KARABAKH
HUMANITIES
bütün kozlarını kullandılar. Fakat O, kendi huzurunda geçen uzun bir münazaradan sonra Kureyşlilerin
taleplerini reddetti. 40
Necâşî'nin muhacirlere ve dolayısı ile İslâm dinine sağladığı faydaları, müşriklerin gösterdikleri şiddetli
tepkilerden de anlamak mümkündür. Habeşistan'la diyalogu en iyi olan diplomatlarını çok kıymetli
hediyelere göndererek muhacirleri Necâşî'den isteyen Mekke'li müşriklerinin, bu telaşı İslâmiyet'in
kontrollerinden uzak bir yerde kökleşip gelişmesi korkusundandı. 41 Allah'ın mü’minlere yardımı ile
müşriklerin korktuğu başlarına gelmiştir. Necâşî de bu güzel davranışlarından dolayı Hz. Peygamber’in
gıyabında cenaze namazını kılması gibi büyük bir mükafata nail olmuştur.42
4. Allah'ın Hicret Esnasında Sekine İndirmesi
Başlangıç aşaması diğer bölümlerde ele alınacak olan Hicret yolculuğunda Hz. Peygamber’in yanında
Hz. Ebû Bekir (r.a.) vardı. Medine’ye salimen ulaşabilmek için işlek ve mutat yollar yerine farklı bir
güzergâh tercih ederek bazen sarp dağ geçitlerinden bazen çöllerin arasından geçerek43 yollarına devam
ettiler.
Sevr mağarasına vardıklarında Hz. Ebû Bekir (r.a.) içeride ne olup olmadığında bakmak üzere Hz.
Peygamber den önce içeriye girdi. Onlara zarar verebilecek bir şey olmadığını görünce Hz. Peygamberi
içeriye davet etti.44 Mağarada üç gün kendilerini takip eden Mekke Müşriklerinin bölgeden ayrılmasını
beklediler.45 Bu bekleme esnasında bir gün sürdükleri izden mağaranın ağzına kadar gelmiş bulunan
gruptan birisi eğilip mağaraya bakmak isteyince orada bulunan güvercini gördü.46 Birileri buraya girmiş
olsaydı bu güvercin burada kalmazdı.” dedi. Bir başkası da orada ağını germiş bulunan örümceği
göstererek “Bu örümcek daha Muhammed doğmadan buraya ağını örmüş olmlı” dedi ve oradan
ayrıldılar.47
Hz. Ebû Bekir (r.a.) bu esnada telaşlanarak, “Ey Allah'ın Resûlü, onlardan birisi ayaklarına baksa, bizi
görecek.” demiş, Hz. Peygamber (s.a.v.) ona “Üçüncüleri Allah olanlara ne olacağını sanıyorsun?
Korkma! Allah bizimle beraberdir. O yardım edip bizi koruyacaktır.” 48 diye cevap vermiştir.49
Netice Hz. Peygamber’in söylediği gibi tahakkuk etmiş, müşrikler elleri bomboş geri dönmüşlerdir. Bu
arada Allah Sekine’sini indirerek onların kalben rahatlamasını sağlamıştır. Müfessirler Sekine’nin Hz.
Peygamber (s.a.v.) ve Ebû Bekir (r.a.)’e bir sükûn ve itminan olduğu50 kalplerde asla korkuya yer
vermeyen bir güven hali olduğunu ifade etmişlerdir.51
Taberî, (310/922) ince bir noktaya temas ederek mağarada Allah’ın Sekine’yi Hz. Peygamber’e değil;
Hz Ebû Bekir (r.a)’e indirdiğini söylemiştir ki,52 bu durumda mana ondaki korku halinin gitmesi
şeklinde olur. Zira Hz. Ebû Bekir (r.a) yolculuk boyunca, mağaraya vardıklarında ve müşrikler
40
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebevi, 2/248-50.
41
Polat, “Hz. Peygamber (s.a.)’in İttifak, Teminat ve Antlaşmalarındaki Diplomatik Taktikler”, 110.
42
Buhârî, el-Câmiu’s-sahih“Cenâiz”, 4.
43
44
İİbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebevi, 2/112; Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 16/63; Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b
Abdullâh b Mahmûd Alusi, Ruhü’l-meani fî tefsiri’l-Kur’âni’l-azim ve’s-seb’i’l-mesani. (Beyrut: Dâru ihyai’t-
türasi’l-Arabi, ts.), 6/142..
45
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebevi, 2/1112..
46
47
Alusi, Ruhü’l-meani fî tefsiri’l-Kur’âni’l-azim ve’s-seb’i’l-mesani., 6/142.
48
Buhârî, el-Câmiu’s-sahih“Fedailü Ashabi’n-Nebi” 2; Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî
Müslim, el-Câmiu’s-sahîh, thk. Muhmmed Fuad Abdulbâki (Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi,
ts.)“Fadailü’s-Sahabe” 1; Ebû Ca‘fer Muhammed bin Cerîr et-Taberî, Câmiü’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân, thk.
Ahmet Muhammed Şakir (b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000), 10/136; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm,
2/372; Muhammed Cemalelüddin b. Muhammed Said b. Kasım Kasimî, Mehâsinü’t-te’vîl, thk. Muhammmed
Basil Uyun es-Sevved (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1418), 8/3156, 3157.
49
Bkz. Ömer Sabuncu, Hz. Ebu Bekir (İstanbul: Beyan Yayınları, 2020).
50
Taberî, Câmiu’l-beyân, 14/261.
51
Muhammed b. Muhammed b. Mustafa Ebussuud, İrşâdü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kur’ani’l-Kerîm (y.y.: Dârü
İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi, ts), 4/56,66..
52

KARABAKH
HUMANITIES
mağaranın kapısına varıp dayandıklarında Hz. Peygamber ’e bir zarar gelecek endişesiyle, çok korkmuş,
Allah'ın ona Sekine indirmesi ve Hz. Peygamber ’in telkinleriyle rahatlamıştır.53 Hz. Peygamber ise
zaten sakin idi. Çünkü Allah, Kureyş’e karşı Hz. Peygamber ’e yardım edeceğini önceden ona haber
verdiği için zaten güvenden emin ve sakin idi. O’nun “Tasalanma! Allah bizimle berberdir.”54
İfadesinden de bunu anlamamız mümkündür.
5. Mal ve Mülk Vererek Mü’minleri Mükafatlandırması
Birçok sıkıntılara sabreden İsrailoğulları, Allah'ın iradesi ile Kıptilerin çoğunun helak olmasından sonra
geride bıraktıkları bağları, pınarları, ekinleri ve güzel konaklarına varis olmuşlardır.55 Bu nimetler Hz.
Davud 'un Calut'u öldürmesinden sonra kutsal toprakların doğusunda ve batısında İsrailoğulları'na daha
önce elde edemedikleri kadar toprak verilmesi ile devam etmiş, 56 Hz. Süleyman zamanında zirveye
ulaşmıştır.
Ensâr kelimesi, yardımcılar anlamında olup, "yardım etmek" anlamındaki "nasr" kökünden türeyen nâsr
veya nâsır sıfatının çoğuludur. İslâm literatüründe Ensâr, Hz. Peygamberi ve muhacirleri yurtlarında
barındırmak ve korumak suretiyle onlara büyük yardımda bulunan Evs ve Hazrec kabilelerine mensup
Yesribli (Medineli) müslümanlar için kullanılmıştır. 57
"Ve düşünün ki, siz bir vakit yeryüzünde hırpalanıp duran bir azlıktınız, insanların sizi tutup
kapacağından endişe ediyordunuz. Öyle iken Allah sizi barındırdı, O sizi yardımıyla destekledi, O size
temiz rızıklar verdi ki şükredesiniz!”58 ayetinde bahsedilen yardımlardan birisi de Ensâr’ın onlara arka
çıkmasıdır.59
Hz. Peygamber, nübüvvetin on birinci yılının (620) hac mevsiminde Akabe'de karşılaştığı Hazrec
kabilesinden altı kişiyi İslâmiyet'e davet etti. Müslümanlığı hemen kabul eden bu kişiler yeni dinlerini
Medine'de yaymak için harekete geçtiler ve bu sayede birçok kişi müslüman oldu.60
Yahudiler, bi’setten önce müşriklerle savaştıklarında Allah'tan yardım istiyorlardı. “Allah’ım, bize ahir
zamanda gönderilecek, Tevrat’ta sıfatlarını gördüğümüz peygamber ile bize yardım et.” diye dua ediyor,
müşriklere söylemekte olduklarını doğrulayacak peygamberin gelmesinin yakın olduğunu, onunla
beraber müşriklerle savaşıp, Ad kavminin helak edilmesi gibi kendilerini yok edeceklerini söylüyorlardı.
61
Ertesi yıl yine hac mevsiminde on tanesi Hazrec, ikisi Evs kabilesinden olmak üzere on iki kişilik bir
heyet Mekke'ye gelerek Hz. Peygamber'le yeni bir görüşme yaptı. İslâm tarihinde Birinci Akabe Biati
adıyla anılan bu toplantıdan bir yıl sonra yetmiş beş Medineli'nin katılmasıyla yapılan İkinci Akabe
Biatı'nda Medineliler canlarını, mallarını ve ailelerini korudukları gibi O’nu koruyacaklarına, kendisine
itaat edeceklerine ve her türlü yardımı yapacaklarına söz verip Hz. Peygamberi şehirlerine davet ettiler.62
Hicretten hemen sonra Ensâr tarafından sergilenen nezih tavırlar, muhacirlerin maddi olarak rahata
kavuşmaları ile son bulmuş değildir.
Bedr Gazvesi öncesi kervanı takip etmek veya Ebû Cehil komutasındaki orduyu karşılamak hususunda
sahabe ile istişare eden Hz. Peygamber’in tercihi düşmanı karşılamaktı. Kısa süren bir istişareden sonra
Ensâr’dan Sa’d ibn Übâde ayağa kalkarak söz almış, Resûlullah’a Allah'ın O’na emrettiği istikamette
yürümesini, her yerde ve her zaman onunla beraber olacaklarını, Aden’e kadar bile gidecek olsa
53
Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 16/131.
54
et-Tevbe 9/40.
55
56
Zemahşerî, Keşşâf, 1/292..
57
Hüseyin Algül, “Ensar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1995), 11/251.
58
el-Enfal, 8/26,
59
60
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebevi, 2/67; Ibn S’ad, Tabakatü’l-kübra., 1/218.
61
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebevi, 1/157; Zemahşerî, Keşşâf, 1/165; Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed)
Abdullāh b. Ömer b. Muhammed el-Beyzâvî, Envârü’t-tenzÎl ve esrârü’t-te’vÎl, thk. Muhammed Abdurrahman
el-Mer’aşlî (Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, 1997), 1/93; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, 1/113.
62
Algül, “Ensar”, 11/251.

KARABAKH
HUMANITIES
Ensâr’dan hiç kimsenin ondan ayrılmayacağını, söylemiştir.63 Mikdâd İbn Amr da benzer bir şekilde bir
konuşma yaparak Hz. Peygamberi memnun etmiştir. 64
Hz. Peygamber, hicretten hemen sonra gerçekleştirdiği kardeşlik akdi merasiminde her Mekkeli'yi bir
Medineli ile kardeş ilân etti. Böylece bütün varlıklarını Mekke'de bırakıp gelen muhacirlere büyük
ölçüde maddî ve manevî destek sağlanmış oldu. Medineli müslümanlar muhacirleri öz kardeşleri gibi
kabul ettiler ve ellerindeki her imkânı onlarla paylaşmak istediler.65
KAYNAKÇA
Algül, Hüseyin. “Ensar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/251-252. İstanbul: TDV
Yayınları, 1995.
Alusi, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b Abdullâh b Mahmûd. Ruhü’l-meani fî tefsiri’l-Kur’âni’l-azim
ve’s-seb’i’l-mesani. Beyrut: Dâru ihyai’t-türasi’l-Arabi, ts.
Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed el-. Envârü’t-tenzÎl
ve esrârü’t-te’vÎl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer’aşlî. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi,
1997.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil el-. Sahîhü’l-Buhârî (el-Câmiu’s-sahîh). 6 Cilt. Beyrut:
Dârü İbn-i Kesîr, 1987.
Demircan, Adnan. Nebevi Direniş, Hicret. İstanbul: Beyan Yayınları, 2000.
Ebussuud, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa. İrşâdü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kur’ani’l-Kerîm.
y.y.: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi, ts.
Gökçe, Mehmet Cüneyt. İnanç ve Hayata Dair Okumalar. İstanbul: Nida Akademi, 1. Basım, 2021
Hamidullah, Muhammed. Islam Peygamberi: Hayatı Ve Faaliyeti. çev. Salih Tuğ. İstanbul: İrfan
Yayınevi, 5. Basım, 1990.
Ibn S’ad, Ebu Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zühri. Tabakatü’l-kübra. Beyrut, 1985.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebevi. 4 Cilt. Beyrut: el-
Mektebetü’l-’Asriyye, 1998.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sami b. Muhammed
Selame. Beyrut: Darü Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2. Basım, 1999.
İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Muhammed b Mükerrem b Ali el-Ensârî. Lisanü’l-Arab. Kahire: Dâru’l-
ma’rife, ts.
İbnü’l-Esir, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kamil fi’t-tarih. 10 Cilt. Beyrut:
Dârü’l-Kütübi’l-’Arabi, 1997.
Kasimî, Muhammed Cemalelüddin b. Muhammed Said b. Kasım. Mehâsinü’t-te’vîl. thk. Muhammmed
Basil Uyun es-Sevved. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1418.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhmmed
Fuad Abdulbâki. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi, ts.
Önkal, Ahmet. “Hicret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/458-462. İstanbul: Türkiye
Diyanet Vakfı, 1998.
Özdenören, Rasim. “Hicret”. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi. İstanbul: Risalet Yayınları, 1990.
63
64
Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 15/126; Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim İbnü’l-Esir, el-Kamil
fi’t-tarih (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’Arabi, 1997), 2/120..
65
Algül, “Ensar”, 11/251.

KARABAKH
HUMANITIES
Polat, Selahattin. “Hz. Peygamber (s.a.)’in İttifak, Teminat ve Antlaşmalarındaki Diplomatik Taktikler”.
Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1988), 105-128.
Ragıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed. Mu’cemü müfredâti’l-elfâzi’l-Kur’an.
Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İmiyye, 1997.
Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddin er-. Mefâtîhü’l-gayb. Beyrut: Darü
İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi, 3. Basım, 1999.
Sabuncu, Ömer. Hz. Ebu Bekir. İstanbul: Beyan Yayınları, 1. Basım, 2020.
Sabuncu, Ömer. Hz. Hatice Bint Huveylid / Peygamber Evinin Hanımları 1. İstanbul: Siyer Yayınları,
5. Basım, 2021.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed bin Cerîr et-. Câmiü’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmet Muhammed
Şakir. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. Esbâbü’n-nüzûl. Lübnan: Dârü’l-Ma’rife, ts.
Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Carullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-. el-Keşşâf an hakâikı
gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-’Arabî, 1407.

KARABAKH
HUMANITIES
SIRA DIŞI BİR HAYAT ÖYKÜSÜ İLE HZ. MERYEM

WITH AN EXTRAORDINARY LIFE STORY, Hz. MARY

Harran Üniversitesi
ORCID ID: 0000-0002-5846-7135
ÖZET
Kur’an’da içinde sıra dışı unsurlar barındıran kıssalardan birisi Hz. Meryem’in hayat hikâyesine yer
veriler kıssadır. Kur’an’da adı açıkça geçen tek kadın Hz. Meryem’dir. Kur’an’a göre Hz. Meryem Allah
tarafından seçilmiş, güzel bir bitki olarak yetiştirilmiş, tertemiz bir kişiliğe sahip bir şahsiyettir. Kendisi
gibi ailesi ve yakın aile bireyleri de Allah tarafından seçilmiştir. Babası İmran büyük bir alim, öz
teyzesinin kocası olan Hz. Zekeriya bir peygamberdir. Kendisi de İsrailoğulları’na gönderilen son
peygamber Hz. İsa’nın annesi olma şerefine nail olmuştur.
Kur’ân-ı Kerîm’de özlü bir şekilde anlatılan Hz. Meryem hakkında İslâmî kaynaklarda şu bilgiler yer
almaktadır: Hz. Meryem’in babası İmran, annesi Hanne’dir. Uzun süre çocuk sahibi olamayan Hanne
bir çocuğu olması halinde onu Allah rızası için mabedin hizmetine adayacağına söz verir. Duası kabul
olur ve Hanne Hz. Meryem’e gebe kalır. Bir erkek çocuğu olacağını uman Hanne çocuğunun kız
olduğunu görünce biraz mahzun olsa da sözünde durur ve Hz. Meryem doğunca onu mabedin hizmetine
adar. O zaman kadar mabede erkek çocuklar adanmasına rağmen Hz. Meryem’in babasını tanıyan ve
ona saygı duyan mabed görevlileri Hz. Meryem’in bakımını üstlenmek için adeta yarışırlar. Ancak
çekilen kura neticesinde Hz. Meryem’e bakma görevi Hz. Zekeriyyâ’ya düşer. Hz. Meryem, Hz.
Zekeriyyâ’nın ona yaptığı kulübede ve onun himayesinde yetişir.
Mabedin hizmetini kusursuz bir şekilde eda eden Hz. Meryem bir gün delikanlı kılığına girmiş olan bir
melekle karşılaşır. Onu tanımayan ve kendisine zarar vereceğinden endişelenen Hz. Meryem ona
Allah’tan korkmasını ve kendisine ilişmemesini söyler. Melek Allah’ın elçisi olduğunu ve ona bir erkek
çocuk bağışlamak üzere görevlendirildiğini söyler. Meryem kendisine hiç kimse dokunmadığı halde
mucizevî bir şekilde hamile kalır. Doğum zamanı yaklaşınca şehir dışına çıkar. Hz. Meryem
doğumundan sonra insanlara ne diyeceğini bilemez. İnsanlara cevap vermeyip susmayı tercih eden Hz.
Meryem yerine daha bir bebek olan Hz. İsa dile gelir. Annesinin tertemiz bir insan, kendisinin de
Allah’ın kulu ve elçisi olduğunu söyler.
ABSTRACT
One of the stories in the Qur'an is Hz. It's about Mary. According to the Qur'an, Hz. He was born into a
very distinguished family. His mother dedicated him to the service of the temple. Hz. Mary is a person
who prays a lot, worships and obeys. Allah made him He was brought up in the upbringing of Zechariah.
The fact that she gave birth to a fatherless child is described as a miracle in the Qur'an.
Keywords: Qur'an, Tafsir, Hz. Mary
1. Hz. Meryem’in Yaşadığı Sosyal Çevre

Hz. Meryem’in yaşadığı yıllara takaddüm eden iki asır siyasi çalkantıların olduğu, coğrafyanın sık sık
el değiştirdiği bir döneme denk gelmektedir. İran İmparatorluğunun çöküşü ve Büyük İskender’in
gerçekleştirdiği fetihlerden sonra ölünce bölgeye istikrarsızlığın hâkim olması İsrailoğulları’nı olumsuz
etkilemiştir. Yunanlıların bölgeye hâkim olduğu yıllarda Yahudiler çok sıkıntı çekseler de büyük bir
direniş göstererek MÖ. 67 yılına kadar süren geniş ve nüfuzlu bir devlet kurdular. Ancak bu siyasi
hareketler Yahudilerin inanç ve kültürlerini de olumsuz etkileri ve kendi aralarında çok farklı gruplara

KARABAKH
HUMANITIES
ayrıldılar.1 MÖ. 63 yılında Yahuda Krallığı yıkılsa da nüfus olarak büyük bir kalabalığa ulaşan
Yahudiler Romalılar adına bölge sorumluluğunu üstlenmeye devam etmişlerdir. Romalılardan da
birlikte geçirilen zaman zarfında Yahudi inancına ilgi duyanlar kadar zorla Yahudileştirilenler de söz
konusudur. Nitekim Yunanlılar tarafından yıkılıp yerle bir edilen Süleyman Mabedi’ni yeniden inşa
eden Roma valisi Herod bunlardan birisidir. Bütün bu gelişmeler yanında bu dönemde Filistin
Yahudiliği bünyesinde Ferîsîlik, Sadûkīlik ve Essenîlik adıyla adlandırılan üç büyük yahudi cemaati
ortaya çıkmıştır.2 Kaderi ve ölüm sonrası inancı inkâr eden Sadukiler kendilerini Mabed’in sahibi
saymakta ve ibadetlerin mabedte yapılacağını idda etmişler, en büyük Yahudi mahkemesi olan
Sanhedrin’i ellerinde bulundurmuşlardır. Halktan oldukça kopuk olan Sadukilerin aksine Ferisiler
onlara cephe almış, halkla iç içe olmuş, her yerde Allah’a ibadet edilebileceğini ileri sürüp Mabed
dışında Sinagoglarda toplanmışlar, kesilen kurbanları da halka ikram etmişlerdir. Ferisiler aynı zaman
ahiret ve yeniden dirilme inancına da sahiptirler. Katı bir kader anlayışına sahip olan ve her şeyin
Tanrı’nın elinde olduğuna inanan Esseniler ise ruhun ölümsüzlüğüne inanmakta, ancak bedenen tekrar
dirilmeyi kabul etmemektedirler. Onların, ölümden sonra iyilerin ruhlarının esenlik içinde olacağına,
kötülerinkilerin ise soğuk bir karanlıkta acı çekeceğine inandıkları nakledilmektedir.3
2. Hz. Meryem’in Ailesi ve Yakın Çevresi
Kur’ân-ı Kerîm’den anladığımıza göre Hz. Meryem’in ailesi Hz. Âdem’e varıncaya kadar tertemiz bir
soydan gelmektedir: “Allah Âdem'i, Nûh'u, İbrâhîm ailesi ile İmrân ailesini seçip âlemlere üstün kıldı.”4
Ayet her ne kadar bazı peygamberleri zikrederek onların Allah tarafından seçilmiş olduklarını zikretse
de bu zincir aynı zamanda Hz. Meryem’in soy ağacından bazı kırılma noktalarında hep temiz bir soydan
süzülüp geldiğine işaret etmektedir. Bilindiği üzere Hz. Adem’in soyunda gelme noktasında inşanlar
eşittir. Tufandan sonra ise insanların soyu Hz. Nûh ve onunla beraber gemiye binen müminlerle devam
etmiştir. Hz. İbrâhîm Hz. Nûh’un soyundan geldiğine göre onun neslinden olan Hz. Meryem’de Hz.
Nûh’un neslindendir. Hz. İbrâhîm ise tevhid inancının sembolü olmakla maruftur. Dolayısıyla bu ayetin
Hz. Meryem’in sadece kendisi ve babasının değil, soyundan birçok kişinin seçkin olduğuna işaret
sayılabilir.
Hz. Meryem’in yakın aile çevresindeki kişiler de tevhid inancı üzerine olan güzel ahlak sahibi
insanlardır. Anne ve babasından başlayarak bunlardan birkaçını burada zikretmek istiyoruz.
1) Hz. Meryem’in babası İmran
Kaynakların bildirdiğine göre İmran Hz. Meryem’in babasıdır. Künyesi İmrân b. Mâsân şeklindedir.5
Tevrat’ı okuyup yorumlayabilen, İsrailoğulları tarafından saygıyla karşılanan birisidir. İmran ailesi
manasında olan Âl-i İmrân suresinin ismini ondan aldığı kabul edilir. “Kur’an’da adı geçen İmrân’ın
kim olduğu hususunda İslâm âlimleri tarafından farklı görüşler ileri sürülmüştür. Mukātil, “İmrân ailesi”
ifadesindeki İmrân’ın Mûsâ ve Hârûn’un babası olup şeceresinin Hz. Ya‘kûb’a dayandığını söylemekte,
Kelbî ise Meryem’in babası ve Hz. Süleyman’ın soyundan olduğunu nakletmektedir. Ancak aynı adı
taşıyan sûrede Âl-i İmrân ile alâkalı olarak anlatılanlar dikkate alındığında İmrân’ın Hz. Mûsâ’nın değil
Hz. Meryem’in babası olduğu anlaşılır.”6
2) Hanne:
Hz. Meryem’in annesi olan Hanne’nin adı açıkça zikredilmeyip Kur’ân-ı Kerîm’de İmran’ın karısı
şeklinde geçer. İsmi İslami kaynaklarda Hanne bint-i Fâkûz (veya Fâkûd) olarak geçer.7 Kur’ân-ı
1
Seyyid Ebü’l-A’la Mevdudî, Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hazreti Peygamber’in Hayatı (İstanbul:
Pınar Yayınları, 1983), 1/460-462.
2
Salime Leyla Gürkan, “Yahudilik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2013),
43/190.
3
Geniş bilgi için bakınız: Bekir Zakir Çoban, “Josephus’un Gözüyle İlk Dönem Yahudı̇ Firkalari”, Dokuz Eylül
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/ (2008), 57-69.
4
Âl-i İmrân 3/33.
5
Ömer Faruk Harman, “Meryem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yay., 2004), 29/236.
6
Ömer Faruk Harman, “İmrân” (İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 22/232.
7
Ebû Ca‘fer Muhammed bin Cerîr et-Taberî, Câmiü’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân, thk. Ahmet Muhammed Şakir (b.y.:
Müessesetü’r-Risâle, 2000), 6/328.

KARABAKH
HUMANITIES
Kerîm’deki ifadelerden onun dindar bir insan olduğunu göstermektedir. Biricik çocuğunu Mabede
adayacak kadar fedakâr olan Hanne’nin aynı zamanda duaları müstecab olan bir hanımefendi olduğunu
İslam’ı kaynaklardaki rivayetlerden anlaşılmaktadır. Aşağıda detaylarıyla anlatılacağı üzere daha önce
çocukları olmayan Hanne yaptığı dua neticesinde Hz. Meryem’e gebe kalmıştır.
3) Hz. Meryem’in Teyzesi İşa
Aynı zamanda Hz. Zekeriya’nın eşi olan İşa’nın ismi kaynaklarda farklı şekillerde geçer. Bu isimlerin
bazı kısaltmalara ve ses değişimlerine uğrayarak oluştuğu anlaşılmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’den
öğrendiğimize göre Hz. Zekeriya’nın karısı uzun süre sahip olmamıştır. Onun sabrettiği, ilerleyen yaşına
kadar devam eden bu imtihanı başarı ile tamamlayıp Yahya adında peygamber olacak bir çocukla
müjdelendiği anlaşılmaktadır. İlerleyen yaşında çocuk sahibi olmak açısından İşa ve kardeşi Hanne’nin
kaderleri birbirine benzemektedir.
4) Hz. Zekeriya ve Ailesi
Hz. Zekeriya İsrailoğulları’na gönderilmiş son peygamberlerden birisidir. Hz. Meryem’im Teyzesi ile
evlidir. Bütün hayatını İsrailoğullarının yanlış davranışlarını düzeltmekle geçirmiş bir peygamberdir.
Yaptığı duanın kabul olunması üzerine ilerleyen yağına rağmen kendisine bir oğul bahşedilmiştir. İsmi
doğrudan Allah tarafından verilen bu oğul Hz. Yahya’dır. Hz. Yahya Hz. İsa’dan birkaç ay daha
büyüktür ve ondan önce peygamber olmuştur. Hz. Yahya Roma valisi Herod’un uygulamalarını
eleştirince hapsedilmiş, Herod’un gayr-ı meşru bir nikahla evlendiği karsının kışkırtmasıyla Hz.
Yahya’nın başını keserek onu şehit etmiştir.
5) Hz. Meryem’in Amcası Yakup ve Amcazadesi Yusuf
Kaynaklar doğrudan bir başlık açmasa da satır aralarından anlaşıldığına göre İmran’ın Yakup ağlında
bir kardeşi ve onun da Yusuf adında bir oğlu bulunmaktadır. Nakledilen rivayetlerden Yakub’un dini
bütün bir insan olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Meryem’in annesi Hanne’nin doğacak çocuğunu Mabed’e
adama düşüncesinde ondan etkilendiği anlaşılmaktadır. Zira Hz. Meryem’den birkaç yaş büyük olan
Yusuf babası tarafından Mabed’in hizmetine adanmıştır.
3. Doğmadan Önce Annesi Tarafından Hz. Meryem’in Mabedin Hizmetine Adanması
Kaynaklarda yer alan rivayetlere göre ilerleyen yaşına rağmen İmran’ın karısı Hanne’nin çocuğu
olmamıştır. Bir gün yavrularını besleyen bir kuş görünce çok duygulanmış, çocuk sahibi olma
hususunda içinden büyük bir arzu uyanmış ve kendisine bir çocuk bahşetmesi için Allah’a niyazda
bulunmuştur. Duası kabul olan Hanne hamile kalınca bu duygu yoğunluğu içinde Allah’a şu ifadelerle
şükretmiştir: “Rabbim! Karnımdakini azatlı bir kul olarak sırf sana adadım. Adağımı kabul buyur.
Şüphesiz (niyazımı) hakkıyla işiten ve (niyetimi) bilen sensin."8 Fakat daha Meryem dünyaya gelemden
babası İmran vefat etmiştir.9 Ayetin Arapça ibaresinde yer alan ve azatlı bir kul olarak çevirdiğimiz
‫ ُم َح َّر ًرا‬muharraran kelimesi sözlük anlamıyla, özgürlüğe kavuşturulmuş, kimsenin üzerinde hak ilintisi
kalmamış, demektir. Burada kelimeye dünya işlerinden azade kılınmış ve kendisini sırf Allah’a kulluk
etmeye veren, halis bir kul, mabede ya da kutsal kitabı okuyanlara hizmet eden. Gibi manalar
verilmiştir.10
Hanne’nin karnındaki çocuğu mabede adadığı dönemde adet olan erkek olan çocukların adanmasıydı.
Mabede adanan çocuk üzerinde artık ailesinin hiçbir hakkı kalmazdı ve o mabedin hizmetinde
sayılırdı.11 Hanne’nin bu şekilde bir adakta bulunmasından onun erkek bir çocuk doğuracağını
düşünmesinden kaynaklanmış olmalıdır.12 Hanne Meryem’i dünyaya getirince onun kız olduğunu
gördü. Daha önce bir kız çocuğunun mabede adanması söz konusu değildi. Fakat Hanne verdiği sözden
dönmedi ve şöyle dedi: “Onu doğurunca, Allah, ne doğurduğunu bilip dururken: Rabbim! Ben onu kız
8
Âl-i İmrân 3/35.
9
Taberî, Câmiu’l-beyân, 6/332; Mustafa Asım Köksal, Peygamberler Tarihi (Ankara: TDK Yayınları, 2007), 2/303-
305.
10
Hayreddin Karaman vd., Kur’an Yolu (Ankara: DİB Yayınları, 2007), 3/548.
11
12

KARABAKH
HUMANITIES
doğurdum. Oysa erkek, kız gibi değildir. Ona Meryem adını verdim. Kovulmuş şeytana karşı onu ve
soyunu senin korumanı diliyorum, dedi.”13
4. Meryem Adının Seçilmesinin Hikmeti
Hz. Musa’nın kız kardeşinin adı Meryem’dir. Annesi Hz. Musa’yı bir sandıkta nehre bıraktığında onu
takip eden ve Firavun’un adamlarına ben Musa’yı emzirecek bir kadın tanıyorum diyen de bu kızdır. Bu
yüzden İsrailoğulları arasında bu isme özel bir anlam yüklenmiştir. Hz. Musa’nın babasının da adı İmran
olduğundan ve Meryem adında bir kışı bulunduğundan Hz. Meryem’in annesi de bir benzerlik olsun
siye bu ismi vermiş olabilir.
Tefsir kitaplarında (‫ْس الذَّك َُر ك َْاْل ُ ْنثَى‬
َ ‫ت َولَي‬ َ ‫َّللاُ أ َ ْعلَ ُم بِ َما َو‬
ْ َ‫ضع‬ َّ ‫)و‬َ ifadesinin Hz. Meryem’in annesi Hanne’ye mi
yoksa Allah’a mı ait olduğu konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bu “Erkek kadın gibi değildir.”
sözü Hanne’ye ait olursa mana şöyle olur. Erkekler daha güçlü ve mabedin hizmetini görmede daha
yetkindir. Kadınların bazı zamanlara mabede girememe ve gerekli hizmetleri yapamama durumu söz
konusu olabilir. 14
Hanne’nin “Rabbim! Onu kız doğurdum” sözünü müteakiben âyet-i kerîmede “Oysa Allah ne
doğurduğunu daha iyi bilmektedir.” buyurularak, bu hayıflanmanın onun işin hakikatini bilmemesinden
kaynaklandığı ve dünyaya getirdiği bu kız evlâdın ne kadar ulvî bir mertebeye sahip olacağı ima
edilmiştir. İşte bu cümleden sonra gelen “Erkek de kız gibi değildir” cümlesi bazı müfessirlerce bu mâna
ile bağlantılı olarak Allah’ın sözünün devamı olarak düşünülmüş ve her iki kelimenin başında bulunan
belirlilik takısı (lâm-ı ta‘rîf) bilinen birini belirtme anlamı taşıdığı (“ahd” için olduğu) anlayışıyla bu iki
cümleye şöyle mâna verilmiştir: “Oysa Allah onun ne doğurduğunu daha iyi bilmektedir; o (onun
dilediği) erkek (Allah’ın lütfettiği ve yüce bir mertebeyle onurlandırılacak olan) bu kız gibi değildir.”15
Bu yoruma göre ayetteki ifadeyi şöyle anlamak gerekir. Dünyaya gelecek herhangi bir erkek Allah’ın
bütün insanlara göstermek istediği mucize ve Allah’ın kudretini göstermede bu kız çocuğu gibi elverişli
değildir. Kur’an’ın bildirdiğine göre Yüce Allah Meryem’in bu adağını kabul eder ve Meryem’i çok
güzel bir şekilde yetiştirir: “Rabbi Meryem'e hüsnü kabul gösterdi; onu güzel bir bitki gibi yetiştirdi.
Zekeriyya’yı da onun bakımı ile görevlendirdi.”16
5. Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Meryem İçin Kullanılan Methedici İfadeler
Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Meryem hakkında kullanılan ifadeler onun Allah katındaki değerini göstermeye
kafidir. Bunlardan bir kısmı şöyledir:
a) Hüsn-ü Kabul ifadesi
TDK sözlüğünde hüsnü kabul ifadesi “İyi karşılama, güler yüz gösterme.” şeklinde açıklanmıştır.
Allah’ın Hz. Meryem’e hüsn-ü kabul göstermesi annesinin duasından sonra gerçekleştiğine göre
annesinin Meryem hakkındaki duasının kabul edildiğini söylemek mümkündür. Yani Hz. Meryem ve
onun soyundan gelen Hz. İsa şeytanın şerrinden ve desiselerinden uzak kalacak demektir.
b) Güzel Bir Bitki Gibi Yetiştirmek
Hem ahlakında hem de beslenmesinden en güzel şekilde yetiştirme 17
Hz. Meryem’i dünyaya getiren Hanne sözünde dururu ve onu mabede adar. Hz. Zekeriyya Meryem’i
alıp Mabede götürür. Meryem’in büyüyünceye kadar bakımının üstlenmesi gerektiğinden Hz. Zekeriyya
eşinin yeğeni olduğu için bakımını üstlenmek istese de mabettekiler Meryem’in babası İmran’a olan
saygılarından dolayı Meryem’in bakımına kendilerinin de aday olduğunu söylerler.18 Kim’in Meryem’e
bakmada daha haklı olduğunu belirlemek için bir su arkına Tevrat’ı yazmada kullandıklarını kalemlerini
13
Âl-i İmrân 3/36.
14
15
Karaman vd., Kur’an Yolu, 1/548.
16
Âl-i İmrân /37
17
Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî Mâverdî, en-Nüket ve’l-‘uyûn (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-
İlmiyye, ts.), 1/388.
18

KARABAKH
HUMANITIES
bırakırlar. Bütün hahamların kalemleri suya batarken Hz. Zekeriya’nın kalemi su yüzüne çıkar19 ve bir
rivayete göre akıntının tersi istikametinde seyreder. Böylece Allah’ın muradı su götürmez bir netlikte
ortaya çıkmış olur.
Kaynakların bildirdiğine göre Hz. Meryem’i mabede hizmet edebilecek yaşa gelinceye kadar Hz.
Zekeriya’nın gözetiminde yetişir. Belli bir yaşa geldikten sonra mabedin bir köşesinde ona bir kulübe
yapar.20 Meryem bütün vaktini, mabet hizmetine ve ibadete ayırır. Kaynakların bildirdiğine göre Hz.
Meryem mabetteki işlerini, tamamladıktan sonra geceleri de ibadete ayırırdı. Namaz kılarken kıyamda
çok uzun durduğunda kuşlar onu cansız zannederek başına konduğu, ayakları şişinceye hatta
kanayıncaya kadar namaz kıldığı şeklindeki rivayetleri. Bu ağır tempo vücudunun zayıf düşmesine
sebep olur. Yüce Allah onun bu ibadetlerini ve teslimiyetini daha dünyada iken ödüllendirir. Kur’ân-ı
Kerîm bu mükafatları şu ifadelerle dile getirir:
“Zekeriyya, onun yanına, mabede her girişinde orada bir rızık bulur ve "Ey Meryem, bu sana nereden
geliyor?" der; o da: Bu, Allah tarafındandır. Allah, dilediğine sayısız rızık verir, derdi.”21
Müfessirlerin kahir ekseriyetine göre Allah Teala Meryem’e yazın kış, kışın yaz meyvelerini ikram
etmiştir.22
Meryem’in bu tertemiz kişiliğini ve Allah katındaki derecesini melekler ona seslenerek haber
vermişlerdir.
6. Hz. Meryem’in Mabed Hizmetinde Geçen Yılları
7. Hz. Meryem’in Mucizevî bir Tarzda Hz. İsa’ya Gebe Kalması
Hz. Meryem bir gün su getirme görevini yerine getirmek üzere mabetten ayrıldığında su kaynağının
yanında bir delikanlı suretine girmiş bulunan Hz. Cebrail’i görür. Aralarında şu ifadeler geçer: “16.
(Resûlüm! ) Kitap'ta Meryem'i de an. Hani o, ailesinden ayrılarak doğu tarafında bir yere çekilmişti.
17. Meryem, onlarla kendi arasına bir perde çekmişti. Derken, biz ona ruhumuzu gönderdik de o,
kendisine tastamam bir insan şeklinde göründü. 18. Meryem dedi ki: Senden, çok esirgeyici olan Allah'a
sığınırım! Eğer Allah'tan sakınan bir kimse isen (bana dokunma). 19. Melek: Ben, yalnızca, sana
tertemiz bir erkek çocuk bağışlamam için Rabbinin bir elçisiyim, dedi. 20. Meryem: Bana bir insan eli
değmediği, iffetsiz de olmadığım halde benim nasıl çocuğum olabilir? dedi. 21. Melek: Öyledir, dedi;
(zira) Rabbin buyurdu ki: Bu bana kolaydır. Çünkü biz, onu insanlara bir delil ve kendimizden bir
rahmet kılacağız. Bu, hüküm ve karara bağlanmış (ezelde olup bitmiş) bir iş idi.”23
Görüştüğü kişinin Hz. Cebrail olduğunu öğrenen Hz. Meryem korkudan kurtulur. Ancak o güne kadar
benzeri görülmemiş bir hadisenin nasıl yaşanacağına ilişkin bir fikri olmadığından hayretini gizleyemez
ve Allaha şöyle seslenir: “Rabbim, bana hiçbir erkek eli değmemişken nasıl çocuğum olur?”
Yüce Allah bir kez daha böyle bir yaratmanın kendisi için “ol” emrini vermek kadar kolay olduğunu ve
muradının hemen gerçekleştiğini söyler. Âl-i İmrân suresinde Hz. Meryem’le ilgili burada sona erer. Bu
aşamada Hz. İsa’nın (a.s.) özellikleri ve Allah’ın ona verdiği mucizeler zikredilir.
Hz. Meryem’in kıssasında onun Hz. İsa’yı dünyaya getirmesi, yaşadığı duygular, doğum esnasında
yaşanan mucizevi hadiseler, Hz. İsa ile beraber halka gitmesi, karşılaştığı tepkiler ve Hz. İsa’nın
bebekken konuşması hadiseleri zikredilir.
19
Harman, “Meryem”, 29/238.
20
Köksal, Peygamberler Tarihi, 2/305.
21
Âl-i İmrân 3/37
22
Taberî, Câmiu’l-beyân, 6/355; Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî, Te’vîlâtü
ehli’s-sünne, thk. Mecdi Basellum (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005), 2/359; Mâverdî, en-Nüket ve’l-‘uyûn,
1/388; Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhü’l-gayb (Beyrut: Darü İhyâi’t-
Türâsi’l-’Arabi, 1999), 8/218.
23
Meryem 19/16-21.

KARABAKH
HUMANITIES
8. Hz. Meryem’in Hz. İsa’yı Dünyaya Getirmesi ve Sonrasında Yaşanan Hadiseler

Kur’ân-ı Kerîm’in bildirdiğine göre doğrum zamanı yaklaşınca Hz. Meryem şehir dışında tenha bir yere
çekilir. Burada tek başına çok karmaşık duygularla mücadele eder. Yaşadıklarının Allah’ın bir
hikmetine binaen gerçekleştiğinin farkındadır. Ama genç bir kız olarak başına gelen bu hadiseyi
insanlara nasıl anlatacağı hususunda en ufak bir fikri yoktur. Bu duygularla dudaklarından şu sözler
dökülür: “Doğum sancısı onu bir hurma ağacına (dayanmaya) sevketti. "Keşke, dedi, bundan önce
ölseydim de unutulup gitseydim!"24
Hz. Meryem’in yaşadıkları hiçbir genç kızın kaldırabileceği türden değildir. Ancak Meryem açısından
iş çok daha dramatiktir. Hz. Meryem’in anne ve babası tanınan ve sevilen-sayılan bir ailedendir. Babası
Tevrat bilginlerindendir. Bir Peygamber olan Hz. Zekeriya’nın terbiyesinde yetişmiş, çocukluğunun ve
gençliğinin önemli bir kısmını mabedin hizmetinde geçirmiştir. Kendisi de annesi gibi edebi ve iffeti ile
tanınmaktadır. Böyle birisinin üzerinde küçücük bir leke bile göze batabilecek etkisi olur.
Allah Teala Meryem’i bu zor anında da yalnız bırakmamış, Hz. Cebrail’i onun yardımına göndermiştir.
Kur’ân-ı Kerîm’in ifadesi Hz. Cebrail ona şöyle seslenmiştir: “24.Aşağısından (İsa yahut melek) ona
şöyle seslendi: "Tasalanma! Rabbin senin alt yanında bir su arkı vücuda getirmiştir." 25. "Hurma dalını
kendine doğru silkele ki, üzerine taze, olgun hurma dökülsün." 26. "Ye, iç. Gözün aydın olsun! Eğer
insanlardan birini görürsen de ki: Ben, çok merhametli olan Allah'a oruç adadım; artık bugün hiçbir
insanla konuşmayacağım.” (Meryem 19/24-26).
Bu müjde ve hatırlatmalar üzerine Hz. Meryem biraz daha sükûnete kavuşur ve kendisine söylenenleri
yapar. Kaynakların bildirdiğine göre Hz. Meryem’in dayandığı hurma kütüğü kurumaya yüz tutan
meyve vermesi beklenmeyen bir ağaçtır. Hz. Meryem ona dokunup sarsmaya çalışınca taptaze hurmalar
yanı başına düşer. Ve Yüce Allah suyundan içmesi içinde bir nehir akıtır. Fiziksel ve psikolojik olarak
güçsüz düşen Hz. Meryem’e bu ikramlar doğumdan önce ve sonra çok iyi gelir. Doğumdan sonra nasıl
davranması gerektiğine de yine Allah Teala melekler (Hz. Cebrail) aracılığıyla ona bildirir. 26. "Ye, iç.
Gözün aydın olsun! Eğer insanlardan birini görürsen de ki: Ben, çok merhametli olan Allah'a oruç
adadım; artık bugün hiçbir insanla konuşmayacağım."
Hz. Meryem kucağında bir bebekle şehre gelir. İnsanlar bu durumu şaşkınlıkla karşılar. Bazıları Hz.
Meryem’i incitecek tarza sözler söylerler: 27. Nihayet onu (kucağında) taşıyarak kavmine getirdi.
Dediler ki: Ey Meryem! Hakikaten sen iğrenç bir şey yaptın! 28. Ey Harun'un kız kardeşi! Senin baban
kötü bir insan değildi; annen de iffetsiz değildi. 29.Bunun üzerine Meryem çocuğu gösterdi. "Biz,
dediler, beşikteki bir sabî ile nasıl konuşuruz?" 30.Çocuk şöyle dedi: "Ben, Allah'ın kuluyum. O, bana
Kitab'ı verdi ve beni peygamber yaptı." 31. "Nerede olursam olayım, O beni mübarek kıldı; yaşadığım
sürece bana namazı ve zekâtı emretti." 32. "Beni anneme saygılı kıldı; beni bedbaht bir zorba yapmadı."
33. "Doğduğum gün, öleceğim gün ve diri olarak kabirden kaldırılacağım gün esenlik banadır."
9. Hz. Meryem’i Üstün Kılan Bazı Özellikler
İnsanları diğerlerinden üstün tutan erdemler bulunur. İnsanlar bunlardan ne kadarına sahip ise derecesi
ve Allah katındaki yeri o kadar yüce olur.25 Doğrudan Kur’ân-ı Kerîm’in ifade ettikleri dışında
müfessirlerin çıkarımlarıyla Hz. Meryem’in şu erdemlere sahip olduğu kaydedilmektedir.
1) Meryem’den başka hiçbir kadın için söz konusu olmayan mabedin hizmetine adanmış olma
durumunun Allah tarafından hüsn-ü kabul ile karşılanması26
2) Son ilahi buyruk olan Kur’ân-ı Kerîm’de Allah tarafından seçilmiş tertemiz yaratılışta ve
Allah tarafından seçilen bir kadın olduğu zikredilmekle Hz. Meryem’in şanı kıyamete kadar
yükseltilmiştir.
3) Diğer kadınlardan üstün kılındığı açıkça zikredilmiştir. Müfessirlere göre bunun
tezahürlerinden birisi hiçbir kadında nasip olmayacak şekilde Hz. İsa’yı babasız olarak dünyaya
24
Meryem 19/23.
25
Bakınız: Mehmet Cüneyt Gökçe, İnanç ve Hayata Dair Okumalar, (İstanbul: Nida Akademi, 1. Basım, 2021)
26

KARABAKH
HUMANITIES
getirmesidir.27 Bir hadis-i şerifte Hz. Meryem ve Hz. Hatice’nin cennet kadınlarının en hayırlılarından
olduğu zikredilirken28, bir başka rivayete de Hz. Meryem, Firavun’un karısı Âsiye, Hz. Hatice ve Hz.
Fatıma kadınların en hayırlıları olarak zikredilmişlerdir. 29,
4) İnsanlar üzerindeki en büyük haklardan olan anne ve baba hakkından azade kılınmış, anacak
bir çocuk için en mükemmel olan bir yuvada yetişmesi sağlanmıştır. Hz. Zekeriya’nın bir peygamber
ve eşinin de Meryem’in teyzesi olması Hz. Meryem için büyük bir lütuf olmuştur.
5) Kadın tasavvuru pozitif olmayan bilginler topluluğu Hz. Meryem’e vasi olma hususunda
adeta yarışmışlardır. Hz. Musa’nın Firavun’un sarayında Asiye’nin himayesinde yetişmesi gibi, Hz:
Meryem de Tevrat’ın keyfi yorumlarla mecrasından çıkarıldığı bir ortamda Hz. Zekeriya’nın
himayesinde yetişmiştir.
6) Allah tarafından özel olarak cennet nimetleriyle rızıklandırılması30
7) Hz. Meryem’in küfürden ve günahlardan, erkeklerin temasından, özel günlerin sıkıntısından-
dan, çirkin davranışlardan ve kötü alışkanlıklardan Yahudilerin çirkin iftiralarından ve her türlü
töhmetten uzak tutmuştur.31 Hz. Meryem için kullanılan ifadesinin Hz. Peygamberin eşleri için de
kullanıldığını burada hatırlatmakta yarar vardır.
8) Hz. İsa’nın daha bir bebekken onun tertemiz olduğuna konuşarak tanıklık etmesidir.32
9) Hz. Meryem’in ve oğlunun alemlere bir mucize olarak takdime dilmesidir. 33
10) Hz. Meryem Kur’an’da ismiyle anılan yegâne kadındır.34
11) Daha dünyaya gelmeden çocuğunun Peygamber olacağını öğrenme bahtiyarlığına erişmiştir.
12) Babası Meryem doğmadan vefat etmiş, annesi ile de yaşama fırsatı bulamamıştır. Bu sebeple
anne baba hakkı manasında herhangi bir kusuru bulunmamaktadır.
Onun faziletinin üstünlüğü bazı alimlerin onu peygamber olarak telakki etmelerine yol açmıştır. Ancak
cumhur ulemaya göre Meryem’in peygamberliği söz konusu değildir.35
KAYNAKÇA
Çoban, Bekir Zakir. “Josephus’un Gözüyle İlk Dönem Yahudı̇ Firkalari”. Dokuz Eylül Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/ (2008), 57-69.
Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
Gürkan, Salime Leyla. “Yahudilik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/187-197. İstanbul:
TDV Yayınları, 2013.
Harman, Ömer Faruk. “İmrân”. C. 22. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Harman, Ömer Faruk. “Meryem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/236-242. İstanbul:
TDV Yay., 2004.
27
Ebü’l-Kasım Carullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed Zemahşerî, el-Keşşâf an hakaikı gavamizi’t-tenzil ve
uyuni’l-ekavil fî vücuhi’t-te’vil (Edebi’l-Havze, ts.), 1/362; Muhammed Hamdi Yazır Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili
(İstanbul: Eser Neşriyat, 1979), ?/1097;
28
29
30
31
32
33
34
Harman, “Meryem”, 29/236.
35
Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib İbn Atıyye el-Endelüsi İbn Atiyye, el-Muharrerü’l-veciz fî tefsiri’l-kitâbi’l-
aziz, (Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002), 1/1/434; Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 8/217.

KARABAKH
HUMANITIES
İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib İbn Atıyye el-Endelüsi. el-Muharrerü’l-veciz fî tefsiri’l-
kitâbi’l-aziz,. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî
ilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabi, 1. Basım, 2001.
Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu. Ankara: DİB Yayınları, 5. Basım, 2007.
Köksal, Mustafa Asım. Peygamberler Tarihi. 2 Cilt. Ankara: TDK Yayınları, 2007.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdi
Basellum. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2005.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l-‘uyûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-
Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Mevdudî, Seyyid Ebü’l-A’la. Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hazreti Peygamber’in Hayatı. 2
Cilt. İstanbul: Pınar Yayınları, 1983.

KARABAKH
HUMANITIES
İLAHİ YARDIMIN BAZI ŞARTLARI

SOME TERMS OF DIVINE HELP

ORCID ID: 0000-0002-5846-7135
ÖZET
Kur’ân-ı Kerîm’in muhtelif âyetlerinde Allah’ın yardımından söz edilir. Allah’ın yardımın şartları ve
ilahî yardımların gerçekleşme tarzına yer veren âyetler Kur’an’da önemli yer tutar. Allah’ın yeryüzünü
yaşanabilir kılması ilahi yardımın genel boyutuna işaret eder ki bu yardım tarzı bütün insanları kapsar.
Özel boyutu ile yardım ise iman şartına bağlı olarak daha çok mazlum insanlara yönelik olmuştur.
Kur’an’a göre bu yardımlara mazhar olmanın bazı şartları bulunmaktadır. İman ve itaat, sadece Allah’ı
ve mü’minleri dost bilmek, dua etmek ve ümitvar olmak, Allah’tan ümidi kesmemek, sabır ve tevekkül
etmek bu şartların başında gelmektedir. Bu şartları yerine getirmek bir yandan Allah’ın yardımına vesile
olurken diğer yandan bu şartlara uyan müminler sosyolojik ve psikolojik açıdan da süreçten olumlu
etkilenir, çözüm yollarını kendileri de keşfedebilir.
Anahtar Kelimler: Kur’an, Tefsir, İman, İlahî Yardım, Sabır,
ABSTRACT
Some conditions of Allah's help are mentioned in the Qur'an. It is possible to list them under their main
headings: Faith and Obedience, Knowing Only Allah and Believers as Friends, Praying, Keeping Hope
in Allah, Patience and Reliance… When a Muslim fulfills these conditions, Allah can help him in
unexpected ways.
Keywords: Qur'an, Tafsir, Faith, Divine Help, Patience
GİRİŞ
Namazın her rekâtında okunan Fatiha sûresinin beşinci âyetinde mealen“Biz ancak sana ibadet eder ve
ancak senden yardım dileriz.”1 İfadesi yer almaktadır. Besmele ile beraber toplam yedi âyetten oluşan
olan ve Müslümanlarca günde kırk küsur defa okunan surenin bir âyetinin Allah’tan yardım dilemeyi
vurgulayarak konu edinmesi oldukça dikkat çekicidir. Aynı âyette Allah’tan yardım dileme ve ibadet
etmenin birlikte zikredilmesi bazı müfessirlerce yardım talebinin ibadet ve itaatin hakkıyla eda
edilmesine yönelik olduğu şeklinde anlaşılırken2, bazıları bunun insanın dini-dünyevi bütün ihtiyaçlarını
kapsadığını söylemişlerdir.3 Diğer surelerde de Allah’tan yardım talebinin ibadetlerle birlikte
zikredilmiş olması ve ilahi yardımların sosyal hayatın birçok yönüne tekabül etmesi bu yorumları
doğrulamaktadır. Kişinin Allah’tan yardım dilemesi O’nun Rablığını kendisinin de kulluğunu
kabullenmesi ve acziyetini idrak etmesidir. Fatiha suresinde ikişer defa geçen Allah’ın “Rahmân” ve
Rahîm” sıfatları ise Allah’ın kullarına olan merhametini ve yardımını onlardan esirgemeyeceği anlamına
1
el-Fâtiha 1/5.
2
Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris İbn Ebû Hâtim, Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim (Suudi
Arabistan: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1999), 1/29; Ebu Muhammed b Hammus b. Muhammed Mekkî
b. Ebû Tâlib, el-Hidâye ilâ bulûgi’n-nihâye fi ilmi meâni’l-Kur’an ve tefsirihi ve ahkâmihi ve cümelin min
fünuni ulumih (Mecmuataü Buhusi’l-Kitab ve’s-Sünne, 2008), 1/107.
3
Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî, Te’vîlâtü ehli’s-sünne, thk. Mecdi Basellum
(Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005), 1/363; İbn Ebû Hâtim, Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim, 1/29.

KARABAKH
HUMANITIES
gelmektedir. Zaten kendisinden yardım dilenmesini emreden bir zatın yardımını esirgemesi aklen
muhaldir.
Yüce Allah’ın dünyayı yaşanılabilir kılması, engin merhametiyle bütün canlılara rızkını vermesi, onlara
gerçek yolu göstermek üzere peygamberler göndermesi bütün varlıklara olan lütfudur. Dünyevi işlerde
Yüce Allah inancı ne olursa olsun insanların çalışmasını boşa çıkarmaz. “İnsana ancak yaptığının
karşılığı vardır” âyeti herkesin davranışlarının sorumlusu olduğu anlamına geldiği gibi, sebepler
ölçüsünde yaptığının karşılığını alması olarak da yorumlanabilir. Elmalılı işin mahiyetine bakılmaksızın
bakmaksızın mutlak imanın, mutlak küfre galip olacağını söylerken4 Zemahşerî müminin de bazı
isyankâr hareketlerinden dolayı hezimete düşebileceğini belirtmektedir.
Kur’ân-ı Kerîm bunların dışında Allah’ın sebeplere bağlı kalmadan bazı kullarına işlerini
kolaylaştıracak şekilde mucizevî tarzda yardım ettiğine dair örnekler de bulunmaktadır. Yazımızın asıl
konusu budur. Bu tür yardımlar çok defa mucize şeklinde gerçekleşmişken bazen de kulun dünya ve
ahiret saadetinin teminine yönelik ikramlar şeklimde olmuştur. Hz. Meryem’e mevsiminin dışında taze
meyve sofraları ikram etmesi, keza doğum öncesinde ona kupkuru bir hurma ağacından taze meyveler
sunması, Hz. İbrahim ve Hz. Zekeriya’nın ilerleyen yaşlarına rağmen ve hanımları kısır olduğu halde
çocuk sahibi kılınması, Hz. Eyyub’un yıllar süren hastalığına sadece su ile şifasını göndermesi gibi…
1. Allah'ın Yardımının Şartları
1.1. İman ve İtaat
Allah'ın yardımına mazhar olmanın birinci şartının iman olduğu Kur’ân-ı Kerîm'de açıkça
belirtilmektedir. Gerçekleşen yardımlardan bahsedilirken bu nimete kavuşanların mü'minler olduğu,5
bundan sonra da yardım alacakların yine mü'minler olacağı6 ve inkarcılar için ilâhî bir yardımın söz
konusu olmayacağı7 Kur’ân-ı Kerîm'de müteaddit kereler ifade edilmiştir. Ancak sadece iman etmiş
olmak Allah'ın yardımına mazhar olmak için yeterli bir sebep değildir. İman bir bakıma bütün şartların
sonunda gelip dayandığı ana gövde konumundadır.
Kur’ân-ı Kerîm imanın, dünyada ve ahirette birçok güzelliğin ve iyiliğin ilk sebebi olduğunu
zikredilmektedir: "Allah, sizlerden iman edip iyi davranışlarda bulunanlara, kendilerinden öncekileri
sahip ve hakim kıldığı gibi onları da yeryüzüne sahip ve hakim kılacağını, onlar için beğenip seçtiği dini
(İslâm'ı) onların iyiliğine yerleştirip koruyacağını ve (geçirdikleri) korku döneminden sonra, bunun
yerine onlara güven sağlayacağını vâdetti. Çünkü onlar bana kulluk ederler; hiçbir şeyi bana eş
tutmazlar. Artık bundan sonra kim inkâr ederse, işte bunlar asıl büyük günahkârlardır."8
Allah’ın yardımına nail olmanın en önemli şartının iman olduğuna dair Kur’an kıssalarında çok sayıda
örnek bulunmaktadır. Hz. Nuh ve müminler tufan dehşetinden sağ salim kurtulurken aile fertlerinden
iman etmeyen eşi9 ve oğlu10 için helak olanlar arasında kalmıştır. Kan bağından dolayı onları kendi
ailesinden sayan ve tufandan kurtulacağı beklentisi içinde olan Hz. Nuh’a yüce Allah iman etmeyenlerin
onun ailesinden sayılmayacağını belirtmiştir. Yine bir peygamber eşi olduğu halde Hz. Lût’un karısı
inkarcıların safında kalmakta direndiği için Allah'ın gönderdiği azabı da onlarla paylaşmıştır.11 Hz.
İbrahim’in müminler için yaptığı dua Allah katında makbul olurken onun merhamet duygusuyla inkârcı
olan babasına yaptığı dua kabul edilmemiştir.
4
Muhammed Hamdi Yazır Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili (İstanbul: Eser Neşriyat, 1979), 2/1183.
5
Âl-i İmrân 3/123; et-Tevbe 9/25; el-Enbiyâ 21/77.
6
El-Mü’min, 40/51; el-Fetih 48/3.
7
Âl-i İmrân 3/22, 52, 91; en-Nahl 16/37 el-Câsiye 45/34.
8
en-Nûr 24/55.
9
et-Tahrim, 66/10.
10
Hûd, 11/42-43.
11
el-A’râf 7/83; el-Hicr 15/60; eş-Şuarâ 26/171; Ebü’l-Kasım Carullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-
Zemahşerî, el-Keşşâf an hakâikı gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vücûhi’t-te’vîl (Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-
’Arabî, 1407), 2/397; Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhü’l-gayb
(Beyrut: Darü İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi, 1999), 24/161,204.

KARABAKH
HUMANITIES
Allah’ın inanan kullarına vadettiği ikramları zikreden âyetten hemen önce Allah’a ve Resûlü’ne itaatten
söz edilmesi iman gibi itaatin de ilahi yardımın şartlarından olduğunu göstermektedir.
Allah ve Resûlü’ne itaat etmek, buna bağlı olarak birlik ve beraberliği bozacak tartışmalara girmemek,
mü’minlerden beklenen davranışların başında gelir.12 Bu şartlara uyulmadığı taktirde mü’minlerin zayıf,
tembel, çekingen ve korkak olacakları, etkinliklerinin zayıflayacağı,13 böyle olunca da sayı çokluğunun
bir yarar sağlayamayacağı belirtilmektedir.14
"Allah'a ve Resûlü’ne itaat edin, birbirinizle çekişmeyin; sonra içinize korku düşer ve kuvvetiniz elden
gider. Bir de sabırlı olun, çünkü Allah sabredenlerle beraberdir."15 âyeti, peygambere itaat ile
başlamakta, sabır tavsiyesi ile devam etmekte ve Allah'ın yardım anlamında mü'minlerle beraber olacağı
uyarısı ile son bulmaktadır. Yani peygamberlere itaatin Allah'ın yardımının şartı olduğu açıkça
vurgulanmaktadır.
Bilindiği üzere Uhud'da savaşın Müslümanların aleyhine dönmesi okçuların Hz. Peygamber’in emrine
layıkıyla itaat etmemesinden kaynaklanmıştır.16 Mü'minler ganimetlere karşı sabır göstermedikleri ve
Hz. Peygamber'e itaat etmedikleri için17 O sebat ve itaate bağlı olan Allah'ın yardımı beklenen zamanda
tahakkuk etmemiştir.18 Oysa Bedir gazvesinde Hz. Peygamber’ itaat eden İslam ordusu kendisinin üç
katı olan bir orduyu hezimete uğratabilmiştir.
Müslüman komutana itaat de benzer şekilde Allah’ın yardımını celp edebilir. 19 Bilindiği üzere Talût
ordusuyla üzere şehirden çıktıktan kısa bir süre sonra askerleri susuzlukla sınandılar. Talut Allah’ın
onlara ihtiyacı olan suyu ikram edeceğini ancak yine Allah’ın emri ile o sudan sadece avuçlarıyla
içmeleri gerektiğini belirtti. Kur’ân-ı Kerîm’in bildirdiğine göre az sayıda asker onun emrine uymuş,
gerisi emre itaatsizlik etmişlerdi. Emrine itaat eden az sayıdaki askerle Calut’un karşısına çıkan Talut
ve askerleri Allah’ın inayeti ile muzaffer olmuşlardır. 20
1.2. Sadece Allah’ı ve Mü’minleri Dost bilmek
İslâm’da mü’minlerin Allah ile ve birbirleri olan dostluk ilişkilerine büyük bir önem verilmiş, Kur’ân-ı
Kerîm, bu dostluk ilişkisinin zarar görmemesi için uyarılarını ısrarla sürdürmüştür.
Kur’ân-ı Kerîm’in birçok suresinde işlenen bu hususun gelip dayandığı yerin “Yalnız sana kulluk ederiz
ve yalnız senden yardım dileriz.”21 âyeti olduğunu söylemek mümkündür. Zira bu âyet mü’minlerin
Allah’a yöneltecekleri sevgi ve ibadetlerinin tam ve araya bir şey girmesine izin vermeyecek şekilde
sadece ona tahsis edilmesi gerektiğini ifade ettiğinden22 “veli”nin anlamında var olan manaları
çağrıştırmaktadır.23
12
13
Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, 4/2413.
14
Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 15/142, 172.
15
el-Enfâl 8/46.
16
Bkz. : Ebu Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zühri Ibn S’ad, Tabakatü’l-kübra. (Beyrut, 1985), 2/41-
42..
17
18
Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Sami b. Muhammed Selame
(Beyrut: Darü Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1999), 1/366.
19
Muhammed Reşid Rıza, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-menâr) (b.y.: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-’Ammetü
li’l-Kütüb, 1990), 2/486.
20
el-Bakara, 2/249; Zemahşerî, Keşşâf, 1/129; Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b.
Muhammed el-Beyzâvî, Envârü’t-tenzÎl ve esrârü’t-te’vÎl, thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer’aşlî (Beyrut:
Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, 1997), 1/151.
21
el-Fâtiha, 1/5.
22
Muhammed Cemalelüddin b. Muhammed Said b. Kasım Kasimî, Mehâsinü’t-te’vîl, thk. Muhammmed Basil
Uyun es-Sevved (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1418), 1/10.
23
Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 16/131; 21/85.

KARABAKH
HUMANITIES
Bu yakınlık sayesinde mü'minlerin velisi (dostu) olarak Allah'ın en büyük yardımı mü'minleri cehaletin
karanlıklarından, küfre götüren heva ve heveslerden uzaklaştırıp imanla son bulan hidâyete erdirmesidir.
24
Allah'ın mü'minlerin dostu (veli) olması, onlara yardım edecek olması anlamındadır. Zemahşerî,
Allah'ın inanan kullarına ve peygamberlerine yardım etmesi ve onları yalnız bırakmamasının onun
adetlerinden olduğunu söylemektedir.25 Allah A’raf suresi 196. âyetinde kendisinin mü’minlerin dostu
olduğunu açıklamaktadır. Allah'ın dostluğu mü’minleri koruması, onlara yapılacak yardımı üstlenmesi,
hidâyet rehberi bir kitabı onlara indirmesi anlamındadır.26
Mü'minler arasındaki dostluk, beşerî kaygılardan kaynaklanan dostluklara benzemez. Kur’ân-ı
Kerîm’de Allah, kendisinin mü'minlerin yardımcısı olduğunu ifade ederken, mü'minlerin de zaman ve
mekân mefhumu olmaksızın birbirlerinin dostu olduğunu söylemektedir. Yahudiler ve Hıristiyanlar,
peygamberlerin atası olarak kabul edilen Hz. İbrahim'i (a.s.) kendilerinden saymaya kalkıştıklarında
Allah, bu sözlerinin iddiadan ibaret olduğunu açıklamış, Hz. İbrahim'in (a.s.) gerçek dostlarının Hz.
Peygamber ve ona geçmişte gelecekte iman edenler olduğunu belirtmiştir.
Zira her şeyden önce mü’minler din ve imanlarında samimi olmalıdırlar. Allah’tan başka bir başkasına
teslim olmaması gereken mü’minin kendisini herhangi bir sebepten dolayı kafirlerin dostluğuna
kaptırması, imanına ve ciddiyetine halel getirir. Bir kâfir, bir mü’mine dünyaları bağışlasa bile onun ne
imanına, ne de din kardeşlerine en küçük bir zarar getirecek şeyi, kabul ettirmemelidir.27
Gayr-i Müslimlerle girilecek beşeri ilişkiler hakkında Allah şöyle buyurur: “Mü’minler, inananları
bırakıp da kâfirleri dost edinmesinler. Her kim bunu yaparsa, Allah katında hiçbir değeri yoktur. Ancak
onlardan gelebilecek bir tehlikeden sakınmanız ayrıdır. Allah, sizi kendisine isyan etmekten sakındırır.
Dönüşünüz Allah'adır.”28 İnanmayanların küfrüne razı olup dost edinilmeleri hariç, akrabalık sebebiyle
onlara duyulacak bir sevgi ile kafir olan bir kimseye meyletmek, destek vermek veya yardımcı olmak,
küfür gerektiren bir davranış değildir. Ancak bu dostluğun mü’minin manen aleyhine işlemesi
ihtimalinden hareketle bu davranış bile yasaklanmıştır.29
Bazı özel durumlarda kafirlerin şerrinden emin olmak için onlarla zahiren dost olunabilir. Ancak bu
tavrın gerçek duygular olarak kalbe yerleşmemesine özen göstermek gerekir.30 Mecburiyet karşısında
takınılan bu tavır manialar kalktığı anda geçerliliğini yitiren bir davranış biçimine dönüşür. O zaman
Müslümanın tavrını açıkça ortaya koyması gerekir.31 Birbirine düşman olan iki tarafla aynı zamanda
dost kalmak mümkün olmayacağına göre, kafirleri dost edinenlerin Allah ile olan dostluğunun devam
etmeyeceği söylenebilir.32
Mü’minlerin velisi olarak Allah'ın kafirlerin hiçbir işini yapmadığı anlamı elbette çıkmaz. Allah'ın
onlara da hayat hakkı tanıdığı ve çalışmalarının karşılığını dünyada gördükleri aşikardır. Ancak
“Veli”nin, yararlı işleri üstlenen kimse, demek olduğu dikkate alındığında ve mü’minlerin velisi Allah
olduğundan Allah’ın, inanmayanlardan fazla, mü’minlerin işlerini uhdesine aldığını söylemek
mümkündür.33
Cehalet üzere olanların tamamı tek vücut şeklinde tabii ve hükmi olarak birbirlerini dostudurlar ve ferdi
olarak hareket etmemektedirler. Mü’minler de benzer şekilde güçlü bir İslam toplumu oluşturmazlarsa
onlarla mücadele edemezler. Ve cehaletin İslâm’a hâkim olmasıyla yeryüzü bütünüyle fesada düşer. Ve
tekrar kula kulluk dönemi başlamış olur.34
24
Beyzâvî, Envârü’t-tenzÎl ve esrârü’t-te’vÎl, 1/155.
25
26
27
Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, 2/1074.
28
Âl-i İmrân 3/28.
29
Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 8/12; Beyzâvî, Envârü’t-tenzÎl ve esrârü’t-te’vÎl, 2/12.
30
Zemahşerî, Keşşâf, 1/345; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, 1/318.
31
32
33
34
Seyyid Kutup, fî Zilâli’l-Kur’an (Beyrut: Dârü’ş-Şurûk, 1412), 3/1558.

KARABAKH
HUMANITIES
1.3. Dua Etmek ve Ümitvar olmak

Dua kul ile Allah arasındaki münasebetin en zarif şeklidir. Duanın en sıkıntılı ve en sevinçli anlarda
insanın diline kendiliğinden gelmesi onun aşkın bir varlıktan fıtraten haberdar olduğunun en güzel
ifadesidir. İnsanın bir rahata ve başarıya ulaştığı sevinçli anlarda duygularını Allah’a sunması da (Hamd
ve sena) dua kapsamındadır. Duanın diğer boyutu ise kişinin sıkıntılı anlarda kendisine yardım etmesi
için Allah’a yalvarması, ona halini arz etmesidir. İslamiyet’te her iki durumda da dua etmek makbul
sayılmıştır.35
“İslâm literatüründe dua Allah’ın yüceliği karşısında kulun aczini itiraf etmesini, sevgi ve tazim
duyguları içinde lütuf ve yardımını dilemesini ifade eder (...) Başka bir deyişle dua, sınırlı sonlu ve aciz
olan varlığın sınırsız ve sonsuz kudret sahibi ile kurduğu bir köprüdür. Bu sebeple insan, tarihin hiçbir
döneminde duadan uzak kalmamıştır.”36
Ebrehe’nin Kâbe’ye saldırmasından hemen önce Hz. Peygamber’in dedesi Abdulmuttalib’i yanındaki
bazı kimselerle Kâbe’ye gidip samimi duygularla Allah’tan yardım dilenmişlerdir.37 Benzer şekilde
müşriklerin de Mekke'den ayrılıp Bedr’e doğru yola çıkarken Ka’be’nin perdelerine yapışıp Allah'tan
yardım ve zafer istedikleri nakledilmektedir. 38
İslâm toplumunda ise sadece sıkıntılı zamanlarda değil, sosyal hayatın her alanında insanın başvurduğu
bir çözüm yolu ve ibadet şeklidir. Savaşta39 ve hastalıkta40 yapılan duaların yanı sıra dine davet
edenlerin,41 yaşlıların,42 annelerin,43 ve benzer durumda olanların yaptıkları dua örneklerine Kur’ân-ı
Kerîm’de rastlamak mümkündür.
Peygamberlerin nübüvvet görevlerini yaparken sık sık Allah’a yönelerek içine düştükleri çıkmazları
gidermesi için yardım talep ettiklerini görmekteyiz. Bu bazen nübüvvetin hemen başında, bazen
sürdürdükleri mücadelenin herhangi bir safhasında bazen de umutlarını kesip inkârcı kavimleri hakkında
Allah'ın nihai hükmünü vermesini istedikleri zamanda olmuştur.
Hz. Musa (a.s.) peygamber olarak görevlendirildiğinde kardeşi Harun’un kendisine yardımcı olarak
verilmesi talebi,44 Hz. İsa (a.s.), kendisinden mucize istendiğinde çoğunlukla Allah’a dua ederek onların
inanmaları için şifa taleplerinin kabul edilmesini istemiştir.45 Hz Nuh (a.s.), yıllarca devam eden
tebliğine beklediği nitelikte olumlu cevaplar alamamış, üstelik kavmi onu çok incitmiştir. Hz. Nuh (a.s.)
son çare olarak durumu Allah’a havale etmekte bulmuş, “Ben yenik düştüm, bana yardım et!"46 demiştir.
Bu şekilde dua etmesine sebep olan kavmi onu o kadar üzmüşler ki Hz. Nuh (a.s.) onların yaptıklarını
uzun uzadıya Allah’a şikâyet ettikten sonra “Ya Rabbi, yeryüzünde dolaşan bir tek kâfir bile bırakma!”47
diyerek onların cezalandırılmasını talep etmiştir.
Allah, Hz. Nuh (a.s.)’un duasına çok güzel bir şekilde icabet ettiğini söyledikten sonra bu icabetin
tezahürlerine de işaret eder. Bunlar, hem onu hem ailesinden inananları büyük sıkıntıdan kurtarmak,
35
Mahmut Öztürk, “Hz. İbrahim’in (a.s) Dualarının İnsanın Temel İhtiyaçları Bağlamında Değerlendirilmesi”,
Uluslararası Hz. İbrahim (a.s.) ve Nübüvvet Sempozyumu Tebliğler Kitabı, (İstanbul: Nida Yayınları, 2019),
2/65.
36
Osman Cılacı, “Dua”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1994), 9/529..
37
Ebû Muhammed Cemaleddin Abdülmelik İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebevi (Beyrut: el-Mektebetü’l-’Asriyye,
1998), 1/40; Ebu Ca’fer Muhammed bin Cerîr et-Taberî - Ahmed Muhammed Şâkir, Tarihü’l-ümemi ve’l-
mülûk (b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000), 3/223-227.
38
Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed Vâhidî, Esbâbü’n-nüzûl (Lübnan: Dârü’l-Ma’rife, ts.), 175; Zemahşerî, Keşşâf,
2/201-202.
39
en-Nisâ 4/77.
40
el-Enbiyâ 21/83-84.
41
Tâhâ 20/25-35.
42
Meryem 19/4-6.
43
Âl-i İmrân 3/ 35-66.
44
Tâhâ 20/25-36.
45
Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr Suyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsiri’l-me’sûr (Beyrut: Darü’l-
Fikr, ts.), 2/214.
46
el-Kamer 54/10.
47
Nûh 71/26.

KARABAKH
HUMANITIES
onun zürriyetini baki kılmak ve sonra gelenler arasında Hz. Nuh (a.s.)’un hayırla anılmasını sağlamak
şeklinde sıralanabilir.48
950 yıllık ömrünün önemli bir kısmında tevhide çağrı yapan, bu uğurda yalanlama, içkence ve ölüm
tehditlerine katlanan49 ve sabreden bir kişinin mükafatı da ancak dünya durdukça hayırla anılmak
olabilirdi.
Hz. İbrahim (a.s.) ve Hz Zekeriyya’nın (a.s) evlat talepleri, Hz. Eyyub’un (a.s.) şifa talebi kabul edilen
dualar arasındadır.
Yine Firavun’un tehditleri karşısında daha önce birer sihirbaz olan mü’minler,50 Calût’un muazzam
ordusu karşısında az sayıdaki mü’minler,51 zalim yöneticilerine karşı mü’min gençler,52 Allah’a dua
ederek onun yardımını talep etmişler hepsinin duası kabul olmuştur.53
1.4. Allah’tan Ümidi Kesmemek
Sosyal hayatta bazen problemler insana çözülemez gibi gelebilir. Böyle durumlarda sebep sonuç ilişkisi
içinde değerlendirme yapanlar işin sonuna gelindiğini ve yapacak bir şey kalmadığını düşünüp
umutsuzluğa kapılabilir. Ancak müminler için umutsuzluğa kapılmak haramdır. Mehmed Akif
ümitsizliği yasaklayan âyetleri54 şiirinde şöyle yorumlar:
Mâdâm ki alçaklığı bir, ye's ile şirkin;
Mâdâm ki ondan daha mel'un daha çirkin
Bir seyyie yoktur sana; ey unsur-i îman,
Nevmid olarak rahmet-i mev'ûd-u Hudâ'dan,
Hüsrâna rıza verme... Çalış... Azmi bırakma;
Kendin yanacaksan bile, evlâdını yakma!55
Yüce Allah Hz. İbrahim’e seslenerek umutsuzlardan olmamasını emrettiğinde Hz. İbrahim “Rabbimin
rahmetinden haktan sapanlardan başka kim ümidini keser?" diye cevap vermiştir"56 z. İbrâhim (a.s.)’in
bu sözleri söylediği olaya baktığımız zaman görürüz ki O, şartların elverişli olduğu bir zamanda değil,
tabiri caizse ümitsiz vâka gibi görünen bir durumda umuttan söz etmektedir. Zahiri sebepler onun çocuk
sahibi olması ihtimalini yok saydığı halde Allah'ın iradesi karşısında maddi sebeplerin hiçbir etkisinin
olmadığı açıkça belirtilmiştir. Anasız ve babasız bir insan yaratmaya gücü yeten bir zatın yaşlı bir adam
ve kısır karısına bir çocuk ihsan etmesini imkânsız görmek mantık işi değildir?57 Bununla aynı zamanda
mü’minlere bir öğüt verilmiştir ki o da mü’minin Allah'ın her şeye kadir olduğunu, kulunun ihtiyaç
duyduğu şeyleri bildiğini, zatının cimrilikten, muhtaç olmaktan ve cehaletten münezzeh olduğunu
bilmesi gerektiğidir.58
Bu olaydan elde ettiğimiz manaları sosyal hayatın diğer alanlarına uyguladığımız zaman bir mü'min için
Allah'tan ümidi kesmenin hiçbir gerekçesi olmadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Kur’ân-ı Kerîm'de
dünyada cereyan etmekte olan maddi manevi olaylardan bahseden pek çok âyet "Hiç şüphesiz Allah her
48
es-Saffât 37/75-79.
49
50
el-A‘râf 7/126.
51
el-Bakara 2/250.
52
el-Kehf 18/10.
53
Dua konusunda ayrıca bakınız: Mehmet Cüneyt Gökçe, İnanç ve Hayata Dair Okumalar (İstanbul: Nida
Akademi, 2021).
54
el-Hicr 15/55-56; el-Ankebût 29/23; ez-Zümer 39/53.
55
Mehmet Akif, Ersoy Safahat, (İstanbul: İnkılap Kitabevi, , 200). 228
56
el-Hicr 15/ 55-56.
57
58
Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 19/195,198.

KARABAKH
HUMANITIES
şeye gücü yetendir." 59 ifadesi ile son bulur. Bütün bu âyetler, mü'minin sabır zemininde tevekkül
duygusu içinde umudunu yitirmeden onun yardımına muntazır olmasının haklı gerekçelerini
oluşturmaktadırlar. Şu âyet de böyle bir inancı desteklemektedir: "De ki: "Ey çok günah işleyerek kendi
öz canlarına kötülük etmede ileri giden kullarım!, Allah'ın rahmetinden ümit kesmeyin!"60
Allah'tan ümidi kesmemek aynı zamanda. Kur’ân-ı Kerîm’in ve Hz. Peygamber ’in haber verdiklerinin
doğruluğuna inanmayı da gerektirir. Hendek Gazvesi’ne hazırlık sadedinde kazılan hendekte büyük bir
kaya çıkmış ve Müslümanlar onunla baş edememişti. Hz. Peygamber’e bu durum haber verildiğinde o
gelip hendeğe indi ve külüngü alıp kayayı üç vuruşta parçalayıp ardından Bizans ve İran’ın fethini
müjdeledi. O güne kadar toplayabildikleri en büyük ordu ile Müslümanları tamamen yok etmek üzere
harekete geçen kureş müşriklerini karşılamaya hazırlanan mü’minlerin böylesine zor bir durumda,
akıllarından her türlü felaket teorisi geçerken61 Hz. Peygamber ’in o müjdeli haberlerine inanmaları
onlar için büyük bir güç kaynağı olmuştur. Zira gelecekte va’dedilen fetihlerin gerçekleşecek olması
açıkça bekledikleri müşrik ordusunun kendilerine ciddi bir zarar vermeyeceği anlamına geliyordu.
Umut ve sabır birbirini tamamlayan iki güzel haslet olarak ta karşımıza çıkmaktadır. Zira insan sabrettiği
sürece ümitvar demektir. Diğer bir ifade ile ümitvar olan kimse ancak musibetlere sabredebilir. Hz.
Yakup, oğlu Yusuf’un acısını daha unutmamışken, en küçük ve en büyük çocuklarından da ayrı kalınca,
sahip olduğu güzel sabır sayesinde Allah'ın kalbine verdiği umutla, “Allah'ın onların hepsini birden
bana getirmesi yakın bir ümittir.” diyebilmiştir.62
1.5. Sabır ve Tevekkül
Kur’ân-ı Kerîm'de yüz küsur yerde sabır ve müştakatı geçmektedir. İçerik olarak âyetlere baktığımız
zaman, bu kavramın genel olarak ne zaman ve neden sabredilmesi gerektiği,63 sabretmenin insana neler
kazandıracağı,64 Allah – Kul ilişkisinde sabır zeminin anlamı,65 sabra yönelik tavsiyeler66 etrafında
şekillendiğini görmekteyiz.
En’âm,6/34 âyetinden de anlaşılacağı üzere eziyetlere karşı ruhen ve bedenen nefsin terbiye edilmiş
olması ile sağlanabilecek bir sabır, Allah'ın yardımının ilk sebepleri arasında sayılmaktadır.67 İbn Abbas
da Hz. Peygamber ’in kendisine sabırla ilgili bir dizi tavsiyede bulunduktan sonra “Bilki hiç şüphesiz
yardım sabırla beraberdir. Her meşakkatle beraber bir ferahlık, her zorlukla beraber bir kolaylık vardır.”
dediğini söylemiştir.68
"Biz mutlaka sizleri biraz korku, biraz açlık, biraz maldan, candan ve ürünlerden eksiklik ile imtihan
edeceğiz. Müjdele o sabırlılara!"69 âyetinde işaret edilen musibetlere isyan etmeden tahammül
edebilmek için hatırdan çıkarmamak gerekir ki ister hastalık ister fakirlik ve benzeri başka bir bela olsun,
böyle bir şey insanın başına geldiği zaman Allah'tan başka onu giderecek kimse olamaz. Sıhhat veya
zenginlik gibi hayır türünden olan şeyleri veren Allah olduğu gibi bunların devamı ve sonu da yine
O'nun elindedir.70
Zemahşerî, Allah'ın yardım etmesi gibi ibtilanın da bir rahmet olduğunu söylemektedir. 71 Bütün
olayların sonuçları itibarıyla değerlendirilmesi gerektiği prensibinden hareket ettiğimiz zaman bu görüşe
katılmamak mümkün değildir. İnsanları saptırmak için Allah'tan süre isteyen ve kendisine istediği
59
el-En’âm 6/17; 22/6; ayrıca Bkz. el-Ankebût 29/20.
60
ez-Zümer 39/53-54.
61
62
Yusuf, 12/83; Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 7/ 110.
63
İbrâhim 14/12; eş-Şûrâ 42/43; el-Ahkaf 46/35.
64
er-Ra'd, 13/24; en-Nahl, 16/110; el-Kasas, 28/54.
65
el-Bakara 2/153, 249; Âl-i İmrân 3/146;el- Enfal 8/66; en-Nahl 16/42.
66
el-Me‘âric 70/5.
67
Beyzâvî, Envârü’t-tenzÎl ve esrârü’t-te’vÎl, 2/160; Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili, 1/340.
68
Muhammed b. Muhammed b. Mustafa Ebussuud, İrşâdü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kur’ani’l-Kerîm (y.y.: Dârü
İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi, ts), 3/117.
69
el-Bakara 2/155.
70
Zemahşerî, Keşşâf, 2/11; Beyzâvî, Envârü’t-tenzÎl ve esrârü’t-te’vÎl, 2/156.
71

KARABAKH
HUMANITIES
verilen İblîs’e karşı mücadele72 ve onun vesveselerine muhalefette bile insan için çok büyük mükafatlar
vardır.73
Sabrın neticesinde feraha kavuşmada en parlak örneklerden birisi İsrailoğullarının Firavun’un
zulmünden kurtulmasıdır.
Birçok vesilelerle diğer bölümlerde de ifade ettiğimiz gibi Kur’ân-ı Kerîm İsrailoğulları'nın duçar
oldukları bu hayatı "en kötü azab" diye nitelendirmektedir.74 Sosyolojik ve psikolojik eziyetlerin her
türlüsünü İsrailoğulları için reva gören Firavun kelimenin tam anlamıyla hayatı onlara dar etmişti.75
Şartlarını özetlemeye çalıştığımız böyle bir zamanda Hz. Musa (a.s.) İsrailoğulları'na sabır tavsiyesini
hep ön planda tutmuştur. Sabır sayesinde düşmanlarının helak edileceğini, sabırlarına karşılık olarak
gittikleri yerlerde yönetimi ellerine geçireceklerini onlara söylemiştir.76 Bu müjdenin tahakkuk ettiği şu
âyette dile getirilmektedir: "Ve o hırpalanıp ezilmekte bulunan kavmi yeryüzünün, bereketlerle
donattığımız doğusuna, batısına mirasçı kıldık. Ve Rabbinin İsrail oğullarına olan o güzel va'di,
sabretmeleri sebebiyle tamamen tahakkuk etti ve Firavun ile kavminin yaptıkları binaları ve
yetiştirdikleri bahçeleri ise imha ettik.”77
Müşrikler İslâm’ın yayılmasını engellemek için işkenceler yapmış, Hz. Peygamber sahâbîlere sabırlı
olmalarını tavsiye etmiş, bu eziyetler artık dayanılmaz hâle gelince de hicret gerçekleşmiştir. 78 Diğer
peygamberlerin eziyetlere karşı gösterdikleri sabır ve metanet Hz. Peygamber’e hatırlatılarak
sabretmeleri durumunda kendilerinin de muzaffer olacakları ifade edilmektedir. "Andolsun ki, senden
önce gönderilen peygamberler de yalanlandılar. Kendilerine yardımımız gelinceye kadar yalanlanmaya
ve eziyet edilmeye karşı sabrettiler. Allah'ın sabredenlere yardım vadini değiştirebilecek hiçbir kuvvet
yoktur!..."79
Hz. Yakup oğlu Hz. Yusuf’un yokluğunda sabretmiş, umudunu hiçbir zaman yitirmemiş, Alllah’ın
inayetiyle tekrar oğluna kavuşmuştur. .80 Hz. Eyyub yıllarca devam eden hastalığına sabretmiş ve
sağlığına kavuştuğu gibi, malı mülkü misliyle kendisine iade edilmiştir. 81
Sabırla anlam ilişkisi bulunan tevekkül de Allah’ın yardımın şartlarından birisidir. Kur’an-ı Kerîm
müteaddit surelerde müminlere tevekkülü tavsiye eder. “De ki: Allah'ın bizim için yazdığından başkası
bize asla erişmez. O bizim mevlâmızdır. Onun için müminler yalnız Allah'a dayanıp güvensinler” 82 Hz.
Nuh Allah’ın emrine uyarak gemiyi inşa etmiş, müminlerle beraber bu gemiye giderek tam bir tevekkül
hali ile Allah’ın kendileri için takdir ettiği sonuca rıza göstererek beklemişlerdir. Bütün inkarcılar helak
olurken Hz. Nuh ve beraberindeki müminler kurtulmuşlardır.
Hz. Nuh (a.s.)'un, kavmi ile olan iletişiminin zamanla farklı boyutlar kazandığı görülmektedir. Önceleri
O’nu hiç dinlemeyen ve sözlerine değer vermeyen kavmi, sonra tehdit ve yıldırma teşebbüsleriyle onu
sindirmeye çalışmışlardır.83 Hz. Musa’nın annesi Allah’tan aldığı ilham üzerine bir anneden
72
el-A‘râf, 7/14-15.
73
74
el-Bakara, 2/49, el- A‘râf 7/141, 167.
75
Ebû Ca‘fer Muhammed bin Cerîr et-Taberî, Câmiü’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân, thk. Ahmet Muhammed Şakir
(b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000), 9/27.
76
el-A‘râf 7/128-129.
77
el-A‘raf 137.
78
Ömer Sabuncu, Hz. Hatice Bint Huveylid / Peygamber Evinin Hanımları 1 (İstanbul: Siyer Yayınları, 2021), 32.
79
el-En’âm,6/34.
80
Yusuf, 12/11-13. Zemahşerî, Keşşâf, 2/434; Beyzâvî, Envârü’t-tenzÎl ve esrârü’t-te’vÎl, 3/157; İbn Kesîr,
Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, 3/124; Suyûtî, ed-Dürrü’l-mensur, 4/510, 512; Kasimî, Mehâsinü’t-te’vîl, 9/3520;
Rıza, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-menâr).
81
Zemahşerî, Keşşâf, 3/128; Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 26/214-215; Beyzâvî, Envârü’t-tenzÎl ve esrârü’t-te’vÎl, 4/58;
İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, 3/403.
82
et-Tevbe 9/51; ayrıca bkz.: Yusuf 12/67; et-Tegâbün, 64/13 .
83
Hûd 11/32. Zemahşerî, Keşşâf, 2/383; Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 19/97; Beyzâvî, Envârü’t-tenzÎl ve esrârü’t-te’vÎl,
3/119; Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer İbn Kesir, el-Bidaye ve’n-nihaye (y.y.: Darü İhyai’t-Türasi’l-
‘Arabi, 1988), 3/85.

KARABAKH
HUMANITIES
beklenmeyecek bir davranış göstererek çocuğunu bir sandık içinde denize bırakmış, sonucunu Allah’a
tevekkül ederek beklemiş, Sabrının ve tevekkülünün karşılığını hemen görmüştür. 84
SONUÇ
Allah’ın yardımın elbette bazı şartları bulunmaktadır. Bu şartların bir kısmı zaten Müslümanda
bulunması gereken özelliklerdendir. Bir Müslüman bu şartları yerine getirse birçok zarardan kurtulabilir
ve faydalar temin edebilir. Bununla beraber yardımın tahakkuk etmesine sebep bu şartlar Allah’ın
iradesine bağlıdır. Bazen şartlar tahakkuk etmiş gibi görünse de Allah’ın iradesi başka şekilde tahakkuk
edebilir. Nitekim çoğu defa peygamberlerin Allah’ın izniyle kurtuldukları bilinmesine rağmen
bazılarının da şehit edildikleri bilinmektedir.
KAYNAKÇA
Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed el-. Envârü’t-tenzÎl
ve esrârü’t-te’vÎl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer’aşlî. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi,
1997.
Cılacı, Osman. “Dua”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/529-530. Ankara: TDV Yayınları,
1994.
Ebussuud, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa. İrşâdü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kur’ani’l-Kerîm.
y.y.: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi, ts.
Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
Ibn S’ad, Ebu Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zühri. Tabakatü’l-kübra. Beyrut, 1985.
İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim. Suudi
Arabistan: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1999.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebevi. 4 Cilt. Beyrut: el-
Mektebetü’l-’Asriyye, 1998.
İbn Kesir, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidaye ve’n-nihaye. y.y.: Darü İhyai’t-Türasi’l-
‘Arabi, 1988.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sami b. Muhammed
Selame. Beyrut: Darü Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2. Basım, 1999.
Kasimî, Muhammed Cemalelüddin b. Muhammed Said b. Kasım. Mehâsinü’t-te’vîl. thk. Muhammmed
Basil Uyun es-Sevved. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1418.
Kutup, Seyyid. fî Zilâli’l-Kur’an. Beyrut: Dârü’ş-Şurûk, 7. Basım, 1412.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdi
Basellum. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2005.
Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebu Muhammed b Hammus b. Muhammed. el-Hidâye ilâ bulûgi’n-nihâye fi ilmi
meâni’l-Kur’an ve tefsirihi ve ahkâmihi ve cümelin min fünuni ulumih. 13 Cilt. Mecmuataü Buhusi’l-
Kitab ve’s-Sünne, 2008.
Rıza, Muhammed Reşid. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-menâr). 12 Cilt. b.y.: el-Heyetü’l-
Mısriyyetü’l-’Ammetü li’l-Kütüb, 1990.
84
Zemahşerî, Keşşâf, 1/141; Râzî, Mefâtîhü’l-gayb, 3/68; Beyzâvî, Envârü’t-tenzÎl ve esrârü’t-te’vÎl, 1/79; İbn
Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, 1/83.

KARABAKH
HUMANITIES
Sabuncu, Ömer. Hz. Hatice Bint Huveylid / Peygamber Evinin Hanımları 1. İstanbul: Siyer Yayınları,
5. Basım, 2021.
Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsiri’l-me’sûr. 8 Cilt.
Beyrut: Darü’l-Fikr, ts.
Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed bin Cerîr et- - Ahmed Muhammed Şâkir. Tarihü’l-ümemi ve’l-mülûk.
b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. Esbâbü’n-nüzûl. Lübnan: Dârü’l-Ma’rife, ts.

KARABAKH
HUMANITIES
MUVÂFAKÂT-I ÖMER
OMAR’S CONSENTS
Doç. Dr. Ömer Sabuncu

Harran Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslâm Tarihi ve Sanatları Bölümü
ORCID ID: 0000-0001-8424-8481
ÖZET
İslâmiyet’in altıncı yılında Müslüman olan Hz. Ömer bu tarihten sonra İslâm’ın güçlenmesini sağlayan
bütün faaliyetlere etkin bir şekilde katıldı. Hz. Ebû Bekir’le birlikte Allah Resûlü’nün (s.a.s.) en
yakınındaki iki kişiden biri oldu. Hz. Ömer, gençliğinde silah kullanmada ustalığı ve güçlü-kuvvetli
bünyesiyle tanınırdı. Kaynaklarda ata bindiği, iyi silah kullandığı ve pehlivan yapılı olduğu
belirtilmektedir. Şiire meraklı olduğu, güzel konuştuğu, okuma yazma bildiği, ensâb bilgisine vakıf
olduğu, ticaret yaptığı, bu maksatla Suriye, Irak ve Mısır’a gittiği, Kureyş kabilesi adına elçilik
görevinde bulunduğu rivayet edilmektedir. Resûl-i Ekrem kendisiyle birçok konuda istişare ederdi. Hz.
Ömer’in bazı sözlerine uygun olarak âyetler nazil olmuştur. Sözlükte “uygun olmak, münasip düşmek”
anlamındaki muvâfakat “birbirine uygun olmak, birbirine yakışmak, aynı fikirde olmak” gibi anlamlara
gelir. Onun bazı görüşlerinin nâzil olan âyetlerle teyit edildiği görülmektedir. “Muvâfakat-ı Ömer”
denilen bu âyetler arasında içkinin kesin biçimde haram kılınması, Hz. Peygamber’in evine gelen
kimselerle hanımlarının perde arkasından konuşmasının daha uygun olacağı, Kâbe’deki Makâm-ı
İbrâhim’in namazgâh edinilmesi ve münafıkların reisi Abdullah b. Übey b. Selûl’ün cenaze namazının
kılınmaması gerektiği gibi hususlar örnek olarak zikredilebilir. Bunların dışında da bazı âyetlerin Hz.
Ömer’in sözlerine muvafık olarak nâzil olduğu görülmektedir.
Bu tebliğde kaynaklarda “Muvâfakat-ı Ömer” kapsamında değerlendirilen konular, ilgili âyetler ışığında
ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: İslâm Tarihi, Hz. Ömer, Muvâfakât.
ABSTRACT
In the sixth year of Islam, He became a Muslim, after this date, Omar actively participated in all activities
that strengthened Islam. Along with Abu Bakr, he became one of the two closest people to the Messenger
of Allah (pbuh). In his youth, Omar was known for his mastery in using weapons and his strong-willed
body. It is stated in the sources that he rode a horse, used weapons well and was a wrestler. It is rumored
that he was interested in poetry, spoke well, knew how to read and write, learned the knowledge of
ensab, traded, went to Syria, Iraq and Egypt for this purpose, and served as an embassy on behalf of the
Quraysh tribe. The Messenger of God consulted with him on many issues. The verses were revealed in
accordance with some of the words of Omar. In the dictionary, consent, which means “to be suitable, to
be appropriate”, means “to be suitable for each other, to suit each other, to agree with each other”. It is
seen that some of his views are confirmed by the revealed verses. Among these verses called
“Muvâfakat-ı Ömer”, the absolute prohibition of alcohol, examples of issues such as the fact that it
would be more appropriate for those who came to the Prophet's house to talk to their wives from behind
the curtain, the position of Abraham in the Kaaba being used as a prayer place, and the funeral prayer
of Abdullah b. Ubey b. Selul, the leader of the hypocrites, can be cited as examples. Apart from these,
it is seen that some verses were revealed in accordance with Omer's words.
In this paper, the subjects evaluated within the scope of “Muvâfakat-ı Ömer” in the sources will be
discussed in the light of the relevant verses.
Keywords: History of Islam, Omar, Consent.

KARABAKH
HUMANITIES
GİRİŞ
Hz. Ömer, Kur’an ile yaşadığımız dünya ekseninde temel bazı argümanları ve bunları yaşantılara
uyarlamayı hedefleyen sahâbîler arasında yer almaktaydı. Hz. Ömer, ortaya çıkan durumları ve âyetleri
birbiriyle irtibatlandırmış, yaptığı değerlendirmelerde de âyetleri ön planda tutmuş, böylelikle Kur’an
ile sosyal hayat arasında ortak bir düşünce oluşturmuştur.1 Nitekim Hz. Ömer (ra) Allah Resûlü’ne nâzil
olan âyetlerle muvafakat etmesi onun bu noktadaki ileri görüşlülüğünü göstermektedir. Hz. Ömer’in
Kur’an’ın nâzil olmasından sonraki dönemde söz konusu olan âyetlerle yaşanan hadiseleri isabetli bir
şekilde ilişkilendirip değerlendirmesinin ne türlü yapılacağı vb. konularda bizatihi uygulamalı
göstermiştir.2 Ayrıca muvafakat gösterdiği belli başlı bazı ilkeleri de göz önünde bulundurarak farklı bir
takım yaklaşımlar ile âyetleri yorumlamış ve bunları tam manasıyla uygulamaya koymuştur.3 Bu
çalışmada, Hz. Ömer’in Allah Resûlü’nün yaşadığı süre zarfında âyetlerin kendi düşüncelerini tasdikler
mahiyette olmasıyla olayları ve yaşanan gelişmeleri âyetler ve hadisler ışığında ortaya koyma, bu
muvâfakâtların o dönemde topluma olan yansımaları, Hz. Ömer’in insanlar nezdindeki konumu
muvâfakât örnekleriyle ortaya konulmaya çalışılmıştır. Âyetlerin muvâfakât etmesi ve özellikle Hz.
Ömer’in dile getirmesi noktasında; ilk olarak onun gündeme getirilmesi daha sonra bu muvâfakâtların
tek tek ele alınmasını hedeflemektedir. Şimdi bu muvâfakât gösteren konular ele alınacaktır.
1. İçkinin Yasaklanması
İslâm’dan önce Câhiliye döneminde içki içilnesi olağan bir durumdu. İslâm dininin hükümlerinin
gelmesiyle haram kılınma durumu tedricen/peyderpey gerçekleşmiştir. Hz. Ömer’in de bu süre zarfında
ortaya koyduğu görüşleri yüce Allah tarafından vahiyle desteklenmiştir.4 Âyetle de desteklenen bu
durumu ve yaşananları şöyle aktarmak mümkündür: İçki henüz haram kılınmadan önce Hz. Ömer,
yanında bazı sahâbîlerle Hz. Peygamber’e gelerek: Ey Allah’ın Resûlü içtiğimiz içkinin bu dindeki
durumunu bizlere söyle. Zira içki, aklımızı başımızdan alıyor ve biz bunun neticesinde ailemize ve
malımıza zarar veriyoruz.” dediler.5 Bu konuşmadan sonra: “Sana şarap ve kumar hakkında hüküm
soruyorlar. De ki: İkisi için de hem büyük günah hem de insanların yararına bazı faydaları vardır.
Ancak günahları menfaatlerinden daha fazladır. Bir de sana neyi infak edeceklerini soruyorlar. De ki:
İhtiyacınız olandan arta kalanı harcayın. Böylece Allah size âyetlerini izah ediyor ki dünya ve ahiret
hakkında akledesiniz.” (Bakara, 2/219) âyeti indirilmiştir. Bazı rivayetlerde insanları sarhoş eden içkinin
kesin biçimde yasaklanmadığı bu âyeti esas alan bazı sahâbîler içkiyi derhal terk ederken bazıları da,
“Biz bu içkiyi zarar verme veya kötülük yapmak için değil, faydasını gördüğümüz için tüketiyoruz.”
deyip içki içmeye devam etmişlerdir.6 Başka bir rivayete göre; Abdurrahman b. Avf evine gelen
misafirlerine büyük bir ziyafet vermiş ve bu yemeğe çok sayıda sahâbîyi çağırmıştır. Davette hazırlanan
yemekler yenildi, içkiler içildi. Gelen misafirler namazı cemaat ile kılmak için hazırlanmış ve namaza
başlamışlardı. Lakin cemaatin imamlığını yapan sahâbî içkinin vermiş olduğu sarhoşluk sebebiyle
namazdayken Kâfirûn Sûresi’nde yer alan âyetleri; “Zira ben taptığınız putlara taparım, siz de benim
mabûduma taparsınız.” şeklinde okuyarak büyük bir felakete kapı aralamıştır.7
Bu ve bunun benzeri yaşanan tüm hadiseleri gören Hz. Ömer: “Ey Allah’ım içki konusunda çekilen bu
sıkıntılarımızı sen görüyorsun, senden bize ferahlatan bir çıkış kapısı açmanı niyaz ediyor, bizlere içki
1
Mustafa Fayda, “Ömer”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2007), 34/45.
2
Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî Suyûṭî, Târîḫu’l-Ḫulefâ, thk. Ḥamdî
ed-Demirdâş (Mektebetu Nizâr Muṡṭafâ el-Bâz, 1425), 275.
3
Ahmet Ağırakça, Hz. Ömer (İstanbul: Beyan Yayınları), 96.
4
Gökhan Atmaca, “Hz. Ömer’in Kur’ân’a Yaklaşımı”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1
(15 Haziran 2010), 190.
5
Ali b. Ahmed El-Vâhidî, Esbâbu’n-nüzûli’l-Kur’ân, thk. ‘Isâm b. Abdülmusin el-Humeydân (Dammam: Dâru’l-
Islah, 1992), 40.
6
Necdet Ünal, “Kur’an’ın İçki Yasağı Tedriciliği Üzerine Bir Araştırma”, KADER Kelam Araştırmaları Dergisi
9/2 (16 Ağustos 2011), 153.
7
Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-Tirmizî, Sünenü’t-Tirmizî, thk. Şuayb el-Arnavut (Beyrut: er-
Risale Alemiyye, 1430/2009), “Menâkıb”,(17) 2/263.

KARABAKH
HUMANITIES
hususundaki kesin hükmünü bildirmeni temenni ediyoruz.” şeklinde yapmış olduğu duadan sonra,
Allah’ın bu âyeti nâzil buyurduğu bilinmektedir.8
2. Makâm-ı İbrahîm’in Namazgâh Edinilmesi
Hz. Ömer’in görüş belirttiği ve bu hususta âyet’in kendisini tasdik ettiği en mühim muvâfakâtlar
içerisinden bir tanesi de Makâm-ı İbrâhim’in namazgâh kılınmasıdır. Enes b. Mâlik’in rivayet ettiği bir
hadiste Hz. Ömer, Allah Resûlü’ne gelerek Kâbe’de bulunan Makâm-ı İbrâhim’in bir İslâm şiarı olarak
namazgâh edinilmesini teklif/talep ediyor.9 Hz. Ömer’in bu teklifine binaen Bakara Sûresi’nin 125. âyeti
iniyor: “O vakit biz Kâbe’yi insanların ziyaret edecekleri bir makam ve güvenli bir mekân kılmıştık. Siz
de İbrahim’in makamını namazgâh edinin. Zira biz, İbrahim ve İsmail’e orada tavaf edecekleri, ibadetle
meşgul olup (namazda iken) secde ve rükû edecek kimseler için evimi temiz tutun’ diye emretmiştik”
diye ifade edilmiştir. Böylelikle inen âyet Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’e sunmuş olduğu teklife
muvâfakât ettiği söylenebilir.10
Makâm-ı İbrâhim kavramı da Kur’an’ın iki yerinde geçmektedir.11 Bunlar Âli İmrân Sûresinin 96-97.
âyetlerinde Allah’a ibadet edilme gayesiyle inşaatına başlanıp bitirilen ilk ibadethanenin Kâbe olduğu
aktarıldıktan sonra o bölgede apaçık deliller/emareler ile İbrahim’in makamının olduğu açıkça
belirtilir.12 Makâm-ı İbrâhim’in nerede olduğu konusunda; ekseriyetin kabul ettiğine göre burası,
Kâbe’nin inşası esnasında Hz. İbrahim’in bir nevi merdiven basamağı olarak kullandığı ve üzerine çıkıp
insanları buradan hacca davet ettiği taştır.13
Bazı rivayetlerde Hz. Ömer hilafetinde sel’in olması Makâm-ı İbrahîm’i Kâbe’nin duvarlarına doğru
sürüklemişse de Ömer (ra) bu taşı yine aynı yere yerleştirmiştir.14 Makâm olarak kabul edilen bu taşın
ilk zamanlar Kâbe’ye yapışık bir halde olduğu ve orada namaz kılanları engellediğini gören Hz. Ömer
tarafından bugünkü yerine konulduğu da rivayet edilmiştir.15 Bakara Sûresi 125. âyette ise Hz. Ömer’in
teklif ve talebine uygun bir şekilde Makâm-ı İbrahîm’in namazgâh edinilmesi istenir.16 Namazgâh
edinmekten maksat, kudûm tavafından sonra orada iki rekât namaz kılmaktır. Musalladan anlaşılan salat
ise namaz yani Allah’ın farz kıldığı namazdır. Farz kılınan bu namaz bir görüşe göre vâcip, diğer
görüşlere göre müstehâptır.17 Ömer’in (ra) bu husustaki talebini Hz. İbrahim’e olan muhabbeti önemli
ölçüde etkilediğini söylemek mümkündür. Önemli olan bu talebin vahiy ile desteklendiğidir.
3. Perde Arkasından Konuşulması Konusu
Hz. Âişe’nin aktardığı bir rivayette Hz. Ömer bir gün Hz. Peygamberle bir ortamda iken, “Ey Allah’ın
Resûlü! Sizin eve iyi insanlar girdiği gibi niyeti kötü olan insanlar da girip çıkmaktalar. Bu insanlar
evine geldikleri zaman hanımlarına perdenin arkasından konuşmalarını emretsen nasıl olur!” demesiyle
8
İsmail b. Ömer İbn Kesîr, Tefsiru’l-Kur’âni’l-azîm, thk. Sâmi b. Muhammed Selâme (Dâru Taybe: Beyrut, 1420),
2/186.
9
Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-Buhârî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ 2, nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr (b.y.: Dâru
Tavki’n-Necât, 1422/2001), “Salât” . (402) 1/89.
10
Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh Kurtûbî, el-Câmiu’l Ahkâmü’l Kur’an (Beyrut-Lübnan:
Darü’l-Hadis, 1423/2003), 2/111.
11
Bkz: (el-Bakara 2/125), (Âl-i İmrân 3/97)
12
Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, İrşâdu’s-sârî li şerhi sahîhi’l-Buhârî (Mısır: el-Matabaatu’l-Kübrâ el-
Emîriyye, 1323/1906), 1/417.
13
Ebû Muḥammed Muḥyissünne el-Ḥüseyn b. Mesʿûd b. Muḥammed b. el-Ferrâʾ (ö. 516/1122) Begavî,
Meʿâlimü’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Ḳurʾân, thk. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî (Beyrût: Dâru İḥyâi’t-Türâŝi’l-ʿArabî, 1420),
1/114.
14
Ebü’l-Abbâs Zeynüddîn (Şihâbüddîn) Aḥmed b. Aḥmed b. Abdillaṭîf eş-Şercî Zebîdî, Ṡaḥîḥ-î Buḫârî Muḫtasarı
Tecrîd-i Sarîḥ Tercümesi ve Şerhi, çev. Ahmed Naim, Kâmil Miras (İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
2018), 2/348.
15
Ebü’l-Kâsım ʿAlî b. el-Ḥasen b. Hibeti’llâh b. Abdillâh b. Ḥüseyn ed- Dımaşḳî İbn Asâkir, Târîhu medineti
Dımaşk, thk. ʿAmr b. Ğurâme el-ʿUmrevî (Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995), 30/36.
16
İzzuddin b. abdülaziz ‘İz b. Abdüsselam, Tefsîru’l-kur’ân (Beyrut: Dâr İbn Hazım, 1996), 2/154.
17
Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd Mevsılî, el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr (Beyrut-Lübnan:
er-Risale Alemiyye, 1431–2010), 1/508.

KARABAKH
HUMANITIES
birlikte Medine’ye hicretten sonra farklı zamanlarda Ahzâb Sûresi’nin 53. âyeti inmiştir.18 İndirilen bu
âyette meâlen şöyle buyrulmaktadır. “Ey iman edenler! Size müsaade edilmedikçe Peygamberin evine
girmeyin. Misafir olarak davet edildiğinizde erken vakitte giderek yemeğin hazır olmasını beklemeyiniz.
Davet edildiğiniz an eve girip yemeğinizi yiyin, yemek bitince hiç beklemeden oradan ayrılın ve
konuşmaya dalmayın. [Ancak sizler lafa dalarak] Peygamber’i üzüyorsunuz; lakin O bu konuyu
söylemekten çekinmektedir”. “[Peygamber hanımlarına gelince], onlarla muhatap olup bir şey
isteyeceğiniz vakit bu isteğinizi perdenin ardından dile getirin. Zira bu durum hem sizin kalpleri hem de
onlarınkinde temizliği sabitler. Ayrıca Allah Resûlü’nü üzüp ona sıkıntı vermeniz ve O vefat ettikten
sonra hanımlarıyla evlenmeniz sizin için helal değildir. Doğrusu böyle yapmanız Allah’ın katında büyük
bir günahtır.”
Bu konuyla ilgili İbni Mes’ud’un naklettiği bir rivayette de Hz. Ömer Peygamber hanımlarına yabancı
erkeklerin karşısına normal günlük kıyafetleriyle çıkmamalarının daha uygun olacağını belirtmiştir;
ancak Resûlullah’ın hanımlarından Zeynep bint Cahş, “Ey Ömer vahiy bizlerin hanesine indiriliyor!
Eğer böyle bir durum gerekli olsaydı Hz. Peygamber bunu bizlere zaten söylerdi.” diyerek farklı bir
tepki ortaya koymuştur.19 Bu konuşmadan sonra; “Peygamber hanımlarından bir şey istediğiniz zaman
perde arkasından isteyin” âyeti nâzil oldu. Bu konuyla alakalı dikkatleri çeken en önemli nokta, Hz.
Ömer Peygamber hanımları için perde/hicap ile alakalı öne sürmüş olduğu bu teklif esnasında söz
konusu durum için ne Allah Resûlü’nün ne de eşlerinin herhangi bir rahatsızlık duymamasıdır.20 Nitekim
Ömer (ra) böyle bir isteği ifade ettiğinde de Resûl-i Ekrem (sas) olumlu veya olumsuz herhangi bir görüş
ortaya koymamıştır. Söz konusu bu muvâfakât da Hz. Ömer’in ne kadar ince düşünceli ve Allah katında
sözü kıymetli bir insan olduğunun delilidir. Aynı zamanda bu âyetin inmesi hem o dönemde hem de
günümüze kadar olan sürede kadınların kendilerini muhafaza etme noktasında büyük bir şer’i emir
olmuştur. Hz. Ömer’in bu tavrı peygamber ailesine verdiği değerden kaynaklanmaktadır. Bununla
beraber Tahrim meselesinde olduğu gibi onun önceliği Hz. Peygamber’in rızası ve mutluluğudur. Bu
hadisede Hz. Peygamber’in eşi olsa dahi kendi evladı olması hasebiyle kızı Hz. Hafsa’yı Hz.
Peygamber’i üzmemesi gerektiği konusunda uyardığı bilinmektedir.21
4. Münafıkların Kabrine Gidilip Namaz Kılınması
Allah Resûlü’nün Medine’ye hicret etmesiyle beraber yaşadığı hayat süresince efendimize gizliden
düşmanlık yapan ve münafıkların başı/lideri olan Abdullah b. Ubey b. Selûl öldüğünde oğlu Abdullah
ölen babasına kefen olması için Resûlullah’tan giymiş olduğu gömleği rica eder.22 Bunun yanı sıra Hz.
Peygamber’den babası İbn Selûl’ün cenaze namazını kılmasını bizatihi talep eder. Allah Resûlü
samimiyetine inandığı oğul Abdullah’ın bu teklifini geri çevirmeyerek hem kendi gömleğini verir hem
de İbn Selûl’ün namazını kıldırır.23 Bu sırada Ömer (ra), Resûlü Ekrem’in kıyafetine tutunarak, “Ey
Allah’ın Resûlü! Sen bu münafıkların başının cenazesinde onun namazını mı kıldıracaksın? Yüce Allah
seni bizlerin arkasında türlü türlü oyunlar çevirip düşmanlık eden bu münafıklara rahmet okuyup
merhamet etmekten engellemedi mi? Diyerek tepkisini belirtir.24 Allah Resûlü; “Onlar için Allah’tan
ister mağfiret dile ister dileme. Onlar için yetmiş defa mağfiret dilesen de yine Allah onları
affetmeyecektir. Bu, onların Allah'ı ve Resûlü’nü inkâr etmelerinden dolayı böyledir. Allah, böylesine
baştan çıkmış fasıklar topluluğunu hidayet etmez.” meâlindeki (Tevbe 113/80.) âyete dayanarak “Ey
Ömer yüce Allah beni bu konuda serbest bırakmıştır, bu yüzden de ben onlar için yetmişten fazla
istiğfarda bulunacağım.” diye cevap verdi. Hz. Ömer, “Ey Allah’ın Resûlü namazını kıldırdığın bu adam
18
Ebu’l-Huseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî Müslim, el-Câmiʿu’s-sahîh (Beyrut: Dar’u Turâsi’l-Arabî,
1374/1955), “Salât” (145) 1/359.
19
Ebû Abdillâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî Aḥmed b. Ḥanbel, el-Müsned, thk. Şuʿayb el-
Arnavûṭ, Âdil Murşid v.dğr (Müessesetü’r-Risâle, 1421), 15/369.
20
Zeliha Bengü Özarslan, Beşerî İdrak İle Vahyin Buluşma Noktası “ Muvâfakat” Fenomeni (Adana: Çukurova
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2006), 11.
21
Bakınız: Mahmut Öztürk, Peygamberlerin Aile Bireyleriyle İmtihanı (Ankara: Son Çağ Yayınları, 2016), 136-147.
22
Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-
Dımaşkī eş-Şâfiî İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye (Beyrut: Daru’l-Fikr, 1406/1986), 6/455.
23
Şibli Numanî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, çev. Talip Yaşar Alp (İstanbul: Hikmet Yayınları,
1986), 362.
24
Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu’l-Kerem İbnu’l-Esîr, el-Kâmi’l-fi’t-tarîh (Beyrut: Dâru’l-Küttabi’l-Arabî, 1997), 5/440.

KARABAKH
HUMANITIES
münafık bir Allah düşmanıdır” dese de Allah Resûlü vermiş olduğu karardan dönmemiştir.25 Bu olay
neticesinde; “Onlardan ölen birinin üzerine, ebedî olarak asla namaz kılma ve onun kabri başında
durma! Çünkü onlar, Allah ve Resûlü’nü inkâr ettiler ve onlar, fâsık kimseler olarak öldüler.”
(Tevbe/84) âyeti indirilmiştir. Bu konuyla alakalı başka rivayetlerde ise Resûlullah münafıklardan
bazıları için istiğfar etmek isteyince Hz. Ömer, “Ey Allah’ın Resûlü münafıklar konusunda istiğfarda
bulunup bulunmaman arasında pek fark yoktur. Çünkü Allah o münafıkları kesinlikle affetmeyeceğini
söylemiştir.”26 Dedikten sonra; “münafıkların bağışlanmaları için Allah’a istiğfarda bulunup
bulunmaman arasında fark yoktur.” âyeti inmiştir. Lakin bu konuyla alakalı rivayetlerin tamamı dikkate
alındığında Allah Resûlü’nün kendisine indirilen âyetleri Hz. Ömer’in anlayışından daha farklı bir halde
yorumlamıştır. “Şimdi sen onların bağışlanmaları için Allah’a ister dua et ister etme” âyetini, kendisi
için verilmiş bir ruhsat olarak değerlendirmiş, sonrasında inen âyetle tercih ettiği bu kararın hatalı
olduğu ortaya konulmuştur. İndirilen bu âyet, Ömer’in (ra) “Allah’ı inkâr etme yoluna gidenlerin
kesinlikle affedilmeyeceği ile alakalı ortaya koyduğu fikir teyit edilmiştir.
SONUÇ
Tüm bu anlatılanlara bakıldığında Hz. Ömer’in, halife olmadan önce de karşılaştığı bazı konular
hakkında vahiy olmayan meselelerde Allah’ın rızasına uygun hareket etme gayesiyle daha titiz ve yoğun
bir gayret içerisinde olduğu görülür. Göstermiş olduğu bu hassasiyet ve gayretler neticesinde ortaya
koyduğu düşünceler, çoğu vakit yüce Allah’ın indirdiği âyetlerle desteklenmiştir. Hz. Ömer basiretli ve
feraset sahibi olma konusunda Allah Resûlü’nün çevresinde yaşayıp onun ashâbı arasında da ön plana
çıkmıştır. Ortaya koyduğu ve Allah’ın kendisini âyetleriyle desteklemesiyle Allah Resûlü’nün (sas)
takdirine mazhar olan Hz. Ömer söz konusu muvâfakât örnekleriyle günümüzde karşılaştığımız
hadiselere karşı Müslüman bir şahsiyetin nasıl bir bakış açısına sahip olması gerektiğini de bizlere
göstermiştir.
KAYNAKÇA
Ağırakça, Ahmet. Hz. Ömer. İstanbul: Beyan Yayınları, 1. Basım.
Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû Abdillâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuʿayb
el-Arnavûṭ, Âdil Murşid v.dğr. Müessesetü’r-Risâle, 1421.
Atmaca, Gökhan. “Hz. Ömer’in Kur’ân’a Yaklaşımı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi 14/1 (15 Haziran 2010), 185-208.
Begavî, Ebû Muḥammed Muḥyissünne el-Ḥüseyn b. Mesʿûd b. Muḥammed b. el-Ferrâʾ (ö. 516/1122).
Meʿâlimü’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İḥyâi’t-Türâŝi’l-
ʿArabî, 1. Basım, 1420.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ 2. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9
Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1. Basım, 1422/2001.
el-Vâhidî, Ali b. Ahmed. Esbâbu’n-nüzûli’l-Kur’ân. thk. ‘Isâm b. Abdülmusin el-Humeydân.
Dammam: Dâru’l-Islah, 1992.
Fayda, Mustafa. “Ömer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/44-51. İstanbul: TDV
Yayınları, 2007.
Gökçe, Mehmet Cüneyt. İnanç ve Hayata Dair Okumalar. İstanbul: Nida Akademi, 1. Basım, 2021.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım ʿAlî b. el-Ḥasen b. Hibeti’llâh b. Abdillâh b. Ḥüseyn ed- Dımaşḳî. Târîhu
Medineti Dımaşk. thk. ʿAmr b. Ğurâme el-ʿUmrevî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
25
el-Kastallânî, İrşâdu’s-sârî, 3/356.
26
Suyûṭî, Târîḫu’l-Ḫulefâ, 325.

KARABAKH
HUMANITIES
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî
el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1406/1986.
İbn Kesîr, İsmail b. Ömer. Tefsiru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Sâmi b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Dâru
Taybe: Beyrut, 1420.
İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebu’l-Kerem. el-Kâmi’l-fi’t-tarîh. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Küttabi’l-
Arabî, 1997.
‘İz b. Abdüsselam, İzzuddin b. abdülaziz. Tefsîru’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: Dâr İbn Hazım, 1996.
Kastallânî, Ahmed b. Muhammed. İrşâdu’s-sârî li şerhi sahîhi’l-Buhârî. 10 Cilt. Mısır: el-Matabaatu’l-
Kübrâ el-Emîriyye, 1323/1906.
Kurtûbî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiu’l Ahkâmü’l Kur’an. 10 Cilt.
Beyrut-Lübnan: Darü’l-Hadis, 1. Basım, 1423/2003.
Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. 4 Cilt.
Beyrut-Lübnan: er-Risale Alemiyye, 2. Basım, 1431–2010.
Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. 5 Cilt. Beyrut: Dar’u Turâsi’l-
Arabî, 1374/1955.
Özarslan, Zeliha Bengü. Beşerî İdrak İle Vahyin Buluşma Noktası “Muvâfakat” Fenomeni. Adana:
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2006.
Öztürk, Mahmut. Peygamberlerin Aile Bireyleriyle İmtihanı. Ankara: Son Çağ Yayınları, 2016.
Suyûṭî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Târîḫu’l-Ḫulefâ.
thk. Ḥamdî ed-Demirdâş. Mektebetu Nizâr Muṡṭafâ el-Bâz, 1425.
Şibli Numanî. Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi. çev. Talip Yaşar Alp. 2 Cilt. İstanbul:
Hikmet Yayınları, 1986.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Şuayb el-Arnavut. 4 Cilt.
Beyrut: er-Risale Alemiyye, 1430/2009.
Ünal, Necdet. “Kur’an’ın İçki Yasağı Tedriciliği Üzerine Bir Araştırma”. KADER Kelam Araştırmaları
Dergisi 9/2 (16 Ağustos 2011), 149-182. https://doi.org/10.18317/kader.26901
Zebîdî, Ebü’l-Abbâs Zeynüddîn (Şihâbüddîn) Aḥmed b. Aḥmed b. Abdillaṭîf eş-Şercî. Ṡaḥîḥ-î Buḫârî
Muḫtasarı Tecrîd-i Sarîḥ Tercümesi ve Şerhi. çev. Ahmed Naim, Kâmil Miras. 8 Cilt. İstanbul: Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları, 13. Basım, 2018.

KARABAKH
HUMANITIES
HZ. PEYGAMBER DÖNEMİNDE HZ. ÖMER


ORCID ID: 0000-0001-8424-8481
ÖZET
Bi’setin altıncı yılında Mekke’de Müslüman olan Hz. Ömer bu tarihten önce İslâm’a karşı sert tepkisiyle
bilinen ve kendi inançları doğrultusunda samimi bir hayat yaşayan bir kişi idi. Hz. Peygamber ve
Müslümanlar Hz. Ömer’in İslâm’a girmesine çok sevinmişler ve bu motivasyon ile müşriklere karşı
kendilerini daha güçlü hissetmeye başlamışlardır. Hz. Ömer’in Müslüman olmasından Medine’ye hicret
etmesine kadar geçen sürede ayrıntılı bir bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte genel olarak
Müslümanların yaşamış olduğu sıkıntılara onun da maruz kaldığı ve boykot yıllarını yaşayarak tecrübe
ettiği söylenebilir. İkinci Akabe biatinden sonra Medine’ye hicret eden Hz. Ömer’in açıktan ve korkusuz
bir şekilde hicret ettiği rivayet edilmektedir. İslâm’ın Medine döneminde ise o, Hz. Peygamber’in
yanından hiçbir zaman ayrılmamıştır. Hz. Peygamber zaman zaman Hz. Ömer’e önemli görevler
vermiştir. Hz. Ömer, Hz. Peygamber ile birlikte Medine dönemindeki bütün savaşlara katılmıştır. Bedir
Savaşı sonrasında Hz. Ömer’in kızı Hz. Hafsa dul kalmış, babası tarafından evlendirilmeye çalışılmıştır.
Hz. Peygamber, Hz. Hafsa ile evlenmiş böylece dostu olan Hz. Ömer’in damadı olmuştur. Bu suretle
aralarında kan bağı kurulmuş Hz. Ömer de bu durumdan ziyadesiyle memnun olmuştur. Yapılan her
seferde etkin bir şekilde rol alan Hz. Ömer’in adı özellikle Hudeybiye Antlaşması’nda, anlaşma
şartlarını kabullenememesi ve Hz. Peygamber’e itiraz etmesi nedeniyle zikredilmiştir. Yine buna benzer
bir şekilde Hz. Peygamber vefat ettikten sonra vermiş olduğu tepki ile gündeme gelen Hz. Ömer daha
sonra Hz. Ebû Bekir’in müdahalesiyle durumu kabullenmiştir. Sert mizaçlı ve dobra biri olarak tanınan
Hz. Ömer’in buna benzer tepkileri mevcuttur.
Bu çalışmada Hz. Ömer’in Müslüman olmasından Hz. Peygamber’in vefatına kadar geçen süreçte hayatı
ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: İslâm Tarihi, Hz. Ömer, Hz. Peygamber.
ABSTRACT
Omar, who became a Muslim in Mecca in the sixth year of Bi’set, was a person who was known for his
harsh reaction to Islam and lived a sincere life in line with his own beliefs before this date. The Prophet
and the Muslims were very happy that Omar became a Muslim, and with this motivation, they began to
feel stronger against the polytheists. There is no detailed information about the period between Omar’s
conversion to Islam and his emigration to Medina. However, it can be said that he was also exposed to
the troubles that Muslims experienced in general and he experienced the boycott years. It is narrated
that Omar, who migrated to Medina after the second Aqaba pledge, emigrated openly and fearlessly. In
the Medina period of Islam, he never left the Prophet’s side. From time to time, the Prophet gave
important duties to Omar. Omar participated in all the wars in the Medina period together with the
Prophet. After the Battle of Badr, Omar’s daughter Hafsa was widowed and her father tried to get her
married. The Prophet married Hafsa and thus became the son-in-law of his friend Omar. In this way,
blood ties were established between them and Omar was very pleased with this situation. Omar, who
played an active role in every campaign, was mentioned especially in the Hudaybiye Treaty, because he
could not accept the terms of the agreement and objected to the Prophet. Similarly, Omar, who came to
the agenda with the reaction he gave after the Prophet died, later accepted the situation with the
intervention of Abu Bakr. Omar, who is known as a tough and straightforward person, has similar
reactions.

KARABAKH
HUMANITIES
In this study, the life of Omar from his conversion to Islam until the death of the Prophet will be
discussed.
Keywords: History of Islam, Omar, The Prophet.
GİRİŞ
Önceleri İslâm’a karşı sert tepkisiyle bilinen ve kendi inançları doğrultusunda dindar bir hayat yaşayan
Hz. Ömer ilk dönem İslâm Tarihi açısından oldukça önemli bir kişidir. Hz. Ömer’in İslâm’ı kabul
etmesini temenni eden Müslümanlar, onun bu dini benimsemesini büyük bir olay olarak
nitelendirmişlerdir. Hz. Ömer’in İslâm dinini seçmesi ile ilgili farklı rivayetler aktarılmaktadır. Bu
çalışmada ilk olarak bahsi geçen rivayetlere yer verilecek daha sonra Hz. Peygamber dönemindeki
hayatı ele alınacaktır.
1. Hz. Ömer’in Müslüman Olması
Hz. Ömer’in toplumdaki nüfuzu nedeniyle muhtemelen Hz. Peygamber ve Müslümanlar onun İslâm
dinine girmesini arzu etmişlerdir. Hatta Hz. Peygamber’in “Ya Rabbi! İslâmiyet’i Ömer b. Hattâb veya
Amr b. Hişâm (Ebû Cehil) ile güçlendir.” diyerek dua ettiği, Hz. Ömer’in Müslüman olmasının bu
duanın tecellisi olduğu rivayet edilmektedir.1 Ebû Cehîl ile olan akrabalığı ve atalarının dinine olan
bağlılığı gibi sebepler Hz. Ömer’in Müslüman olmasını geciktirmiştir.2 Bi’setin altıncı yılında İslâm’la
şereflenen Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili farklı rivayetler bulunmaktadır.3 Biz meşhur olan iki
rivayet üzerinde duracağız.
Bu rivayetlerden birincisi hemen hemen bütün kaynaklarda yer alan ve geleneksel anlatımda daha çok
kullanılan rivayettir. Bu rivayette Mekke’deki baskı ve zulüm nedeniyle Müslümanların bir kısmının
Habeşistan’a hicret ettiği belirtilmektedir. Bu sıralarda Hz. Peygamber’in amcası Hz. Hamza’nın da
Müslüman olması Mekke liderlerinin tahammül sınırlarını iyice zorlamış ve Hz. Peygamber’i öldürmek
suretiyle İslâm inancını ortadan kaldırmak istemişlerdir. Resûlullah’ı öldürme işine talip olan Hz. Ömer
bunun için yola çıkmış ve yolda Nuaym b. Abdullah’a rastlamıştır. Hz. Ömer, Nuaym’dan kız kardeşi
Fatıma ile eniştesi Saîd b. Zeyd’in Müslüman olduklarını öğrenmesi üzerine kız kardeşinin evine
gitmiştir. Hz. Ömer, kardeşi Fatıma ile aralarında geçen konuşma neticesinde Müslüman olmuştur.4
İkinci rivayette ise Câhiliye döneminde içki içmeyi seven Hz. Ömer’in bir gece yine içki içmek için
arkadaşlarıyla buluştuğu yere gittiği ancak hiçbir arkadaşını göremediği ifade edilmektedir. Bunun
üzerine Hz. Ömer Kâbe’ye gitmeye karar verdi ve orada Hz. Peygamber’in namaz kıldığını gördü. Hz.
Peygamber’in yanına gizlice yaklaşan Hz. Ömer, Resûlullah’ın okuduğu Hakka Sûresi’ni duyacak kadar
yakınına geldi. Âyetleri dinleyen Hz. Ömer, içinden bu sözlerin bir şaire veya kâhine ait olduğunu ya
da Hz. Peygamber tarafından uydurulduğunu düşündü. Bu sırada Resûlullah’ın okuduğu âyetlerin de
Hz. Ömer’in düşüncelerine tek tek cevap verdiği belirtilmektedir. Yaşananlar neticesinde Hz. Ömer’in
kalbinin yumuşadığı ve Müslüman olduğu ifade edilmektedir.5
1
Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî, el-Bed’ ve’t-târîh (Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, ts.), 5/88; Bahsi
geçen rivayetle ilgili farklı görüşler için bk. Mehmet Azimli, Dört Halifeyi Farklı Okumak - 2 Hz. Ömer
(Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016), 21-22.
2
Ramazan Önal, “Hz. Ömer’ı̇ n Müslüman Olmasını Geci̇kti̇ren Sebepler ve Müslüman Olmasıyla İlgı̇ lı̇
Nakledi̇len Ri̇vayetlerı̇ n Değerlendı̇ rı̇ lmesı̇ ” (Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu, Sivas: Cumhuriyet
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2018), 1/134-135.
3
Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf es-Sâlihî eş-Şâmî, Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd,
thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavviz (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1414–1993),
2/370.
4
Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, thk. Mustafa es-Sekkâ vd. (Mısır:
Şirketi Mektebeti ve Matbuati Mustafa, 1375–1955), 1/343; Ebû Hatim Muhammed İbn Hibbân, es-
Sîretü’n-Nebeviyye ve ahbâru’l-hulefâ (Beyrut: Kütübü’s-Sekafiyye, 1996), 1/86; el-Makdisî, el-Bed’ ve’t-
târîh, 5/88; Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, thk. Ali Şîrî (Beyrut: Dâru İhyâi’t-
Türasi’l Arabî, 1408–1988), 3/101.
5
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, 1/348; Ebû Abdillâh Ahmed İbn Hanbel, el-Müsned, thk. Şuayb el-Arnaût -
Âdil Mürşid (Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1421–2001), 1/262; Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed

KARABAKH
HUMANITIES
Hz. Ömer ile ilgili aktarmış olduğumuz ikinci rivayette belirtildiği gibi Kâbe’de Kur’an’ı dinleyerek
Müslüman olmasının -toplumsal yapı göz önüne alındığında- daha makul görüldüğü söylenebilir. Buna
göre Mekke’de nadir okur-yazarlardan ve Mekke sefiri konumunda olan Hz. Ömer’in bu şekilde
Müslüman olması onun kişiliği açısından düşünüldüğünde bu rivayetin daha uygun olduğu
belirtilebilir.6 Ancak Hadis metodolojisi açısından rivayetler değerlendirildiğinde birinci rivayetin
senedinin sahih, ikinci rivayetin senedinin ise zayıf olduğu belirtilmiştir.7
Hz. Ömer’in Müslüman olduktan sonra İslâm’ın azılı düşmanlarından Ebû Cehil’in evine gidip ona
Müslüman olduğunu haber verdiği rivayet edilmektedir. Ebû Cehil bu duruma çok sinirlenmiş ve Hz.
Ömer’e lanet etmiştir. Daha sonra Hz. Ömer bütün Kureyş’in bu durumdan haberdar olmasını
sağlamıştır.8 Hz. Peygamber ve Müslümanlar ise Hz. Ömer’in İslâm dinine girmesine çok sevinmişler
ve kendilerini müşriklere karşı daha güçlü hissetmişlerdir. Bu gücün neticesi olarak Hz. Ömer’in
Müslüman olmasıyla ilk defa Kâbe’de açıktan toplu namaz kılınmıştır.9
2. Mekke Dönemindeki Faaliyetleri
Bi’setin altıncı yılında Müslüman olan Hz. Ömer’in Medine’ye hicret etmesine kadar geçen altı yıllık
sürede hayatının nasıl olduğu hakkında tarih kaynaklarında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Muhtemelen
Müslümanların bu dönemde yaşamış oldukları sıkıntılardan o da etkilenmiştir. Mekke dönemi olarak
adlandırılan bu dönemde Hz. Peygamber’in Mekke’de Müslümanları kendi aralarında kardeş kıldığı
sırada Hz. Ömer’i Hz. Ebû Bekir ile kardeş ilan ettiği ifade edilmektedir.10
3. Medine’ye Hicreti
Mekke’de yaşanan baskı ve sıkıntılar nedeniyle Müslümanlar gruplar halinde Medine’ye hicret etmeye
başladılar. Hz. Ömer’in II. Akabe Biati’nden sonra Medine’ye hicret ettiği bilinmektedir. Hz. Ömer’in
hicreti ile ilgili farklı rivayetler bulunmaktadır. Hz. Ömer, diğer Müslümanlar gibi gizli hicret etmemiş,
kılıcını kuşandıktan sonra Kâbe’yi tavaf etmiştir. Tavaf sonrasında ise insanlara hicret için yola
çıkacağını söylemiş ve korkusuzca karşılarında durmuştur.11 Bununla birlikte Hz. Ömer’in gizlice hicret
ettiğine dair rivayetler de mevcuttur. Bu rivayetlerin daha sahih olduğu, meydan okuyarak hicret ettiğini
ifade eden rivayetlerin yer aldığı kaynaklardan daha mukaddem olduğu ayrıca tarihsel bağlama daha
uygun olduğu ifade edilmiştir.12
Hz. Ömer kardeşi Zeyd, eniştesi Saîd b. Zeyd ile birlikte yirmi kişilik bir grupla Medine’ye hicret planı
yaptı. Ayyâş b. Ebû Rebîa ve Hişâm b. Âs da bu hicrete dâhil olacaklardı. Hz. Ömer ailesiyle birlikte
belirlenen gün ve saatte Mekke’deki et-Tenâdıb olarak adlandırılan yere geldi. Hişâm’ı burada
göremeyen Hz. Ömer Ayyâş ile buluşup Medine’ye doğru yola çıktı. Kubâ’ya ulaşınca Ayyâş’ın anne
bir kardeşleri Ebû Cehil ve Hâris Kubâ’da onlara yetişerek Ayyâş’ı yolundan vazgeçirmeye çalıştılar.
Onu geri dönmeye ikna ettiler ve birlikte Mekke’ye döndüler. Hz. Ömer ise Hz. Peygamber’in
Medine’ye gitmesinden sonra diğer birçok muhacir gibi Kubâ’da oturmaya devam etmiştir.13 Hz.
Ömer’in, hicret ettikten sonra Hişâm b. Âs’a bir mektup gönderdiği belirtilmektedir. Bu mektupta
İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe, thk. Ali Muhammed Muavviz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd
(Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415–1994), 4/137.
6
M. Hanefi Palabıyık, “Hz. Ömer’in Müslüman Oluşu”, EKEV Akademi Dergisi 12/37 (2008), 145.
7
Fuat İstemi, “Hz. Ömer’i̇n Müslüman Olmasıyla İlgi̇lı̇ Mütearız Rı̇ vayetlerı̇ n Hadı̇ s Metodolojisi Açısından
Değerlendirilmesi” (Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Yayınları, 2018), 1/150.
8
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, 1/350; Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-
târih, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî (Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417–1997), 1/681.
9
Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî İbn Sa’d, Kitabu’t-tabakâtü’l-kübrâ, thk. Muhammed
Abdülkâdir Atâ (Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1410–1990), 3/204.
10
Ebû Ca‘fer Muhammed İbn Habîb el-Bağdâdî, el-Muhabber, thk. İlze Lichtenstadter (Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-
Cedîde, ts.), 70-71.
11
Ebû Kasım Ali b. Hasan İbn Asâkir, Târihu Dımeşk, thk. Amr b. Ğurame el-Umrevî (Beyrut: Dâru’l-Fikir,
1415–1995), 44/51-52.
12
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, 1/474; Detaylı bilgi için bk. Ömer Özpınar, “Hz. Ömer’in Medine’ye
Hicretiyle İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi”, İstem 10/20 (2012), 11-39.
13
Mustafa Fayda, “Ömer”, TDV İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2007), 3333.

KARABAKH
HUMANITIES
Zümer Sûresi 53-55. âyetlerinin yazılı olduğu, Hişâm’ın mektuptan çok etkilendiği ve bunun üzerine
Medine’ye hicret ettiği aktarılmaktadır.14
4. Medine Dönemindeki Faaliyetleri
İslâm’ın Medine döneminde Hz. Ömer’in ismi çokça zikredilmektedir. Medine’ye varmadan Kubâ’da
Hz. Peygamber’i karşılayan Hz. Ömer burada yapılan mescidin inşasında bizzat çalışmıştır.15 Daha
sonra hicret yolculuğu devam etmiş ve Muhacirler Medine’ye ulaşmışlardır. Hz. Ömer bu zaman
diliminde Medine’de yaşayan Ensar kadınlarından biat almakla görevlendirilmiş ve bu görevi layıkıyla
yerine getirmiştir.16
Hicret sonrasında yaşanan ekonomik ve sosyal sıkıntılar sebebiyle Hz. Peygamber Ensar ve Muhacir
arasında bir muâhât (kardeşleştirme) projesi tasarlamıştır. Böylece Resûlullah, hicretin hemen akabinde
meydana gelen sorunlara acil çözüm üretmiştir.17 Bu durumda Hz. Ömer’in İtbân b. Mâlik, Uveym b.
Sâide, Muâz b. Afrâ veya Evs b. Havlî’den biriyle kardeşleştirildiği rivayet edilmektedir.18 Genel kabule
göre Hz. Ömer, İtbân ile kardeşleştirilmiş ve onun evinde kalmaya başlamıştır. Hz. Ömer ile İtbân,
evlerinin şehrin merkezine yakın olmaması nedeniyle anlaşarak gün aşırı Resûlullah’ı ziyaret etmeye
karar vermişlerdi. Böylece hem geçimlerini sağlamak için çalışıyorlardı hem de Resûlullah’tan ve inen
vahiyden uzak kalmamış oluyorlardı.19
Medine’ye mescit inşa edildikten sonra Müslümanların namaza çağrılma şekliyle ilgili hususta yine Hz.
Ömer’in adı zikredilmektedir. Abdullah b. Zeyd ile aynı rüyayı gördüğü rivayet edilen Hz. Ömer, ezan
okunmak suretiyle Müslümanların namaza çağrılmasını rüyasında gördüğünü ifade etmiştir.20
a) Katıldığı Savaşlar
Hz. Peygamber’in yanından ayrılmayan Hz. Ömer, Resûlullah’ın katılmış olduğu bütün savaşlara
katılmıştır. Ayrıca Hz. Peygamber’in katılmadığı seriyye olarak adlandırılan bazı savaşlara da
katılmıştır. Hz. Ömer’in katıldığı ilk savaş Bedir Savaşı’dır. Savaştan önce yapılan istişarede Hz.
Peygamber’in yanında olacağını ifade eden Hz. Ömer, Kureyş kabilesine elçi olarak gönderilmiştir. O,
savaş yapma taraftarı olmadıklarını belirterek müşriklerin geri dönmelerini istemiş ancak olumlu bir
cevap alamamıştır.21 Savaş başlamış ve bu savaşta Müslümanlar muzaffer olmuştur. Esirlerle ilgili
hususta yine Hz. Ömer’in adı zikredilmektedir. Hz. Ebû Bekir’in esirlerin fidye karşılığında serbest
bırakılmasını, Hz. Ömer’in ise hepsinin öldürülmesini teklif ettiği bilinmektedir. Ancak çoğunluğun
görüşü olan fidye ile esirler serbest bırakılmıştır. Daha sonra gelen âyette ise Hz. Ömer’in teklifinin
daha doğru bir karar olduğu vurgulanmıştır.22
Bedir Savaşı’nın intikamını almak isteyen Mekkeliler 625 yılında Müslümanlara saldırmaya karar
verdiler. Uhud Savaşı olarak adlandırılan bu savaşa Hz. Ömer de katılmıştır. Müslümanlar bu savaşı
kazanamamışlardır. Hz. Peygamber’in öldürüldüğünü düşünen müşrikler emin olmak için
Resûlullah’ın, Hz. Ebû Bekir’in ve Hz. Ömer’in yaşayıp yaşamadıklarını öğrenmeye çalışmışlardır. Bu
konuyla ilgili olarak Hz. Ömer ile Ebû Süfyân’ın diyalogları dikkat çekmektedir. Hz. Ömer, kendilerinin
hayatta olduklarını ifade ederek Ebû Süfyân’a cevap vermiştir.23
14
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, 1/474-476; Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd İbn Hazm, Cevâmiʿu’s-
sîre. (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.), 67-68.
15
Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, çev. Mehmet Yazgan (İstanbul: Beyan Yayınları, 2015), 155.
16
İbn Sa’d, Tabakât, 8/4.
17
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, 1/504-505.
18
Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî, ed-Dürer fî ihtisâri’l-meğāzî
ve’s-siyer (Kahire: Dâru’l-Meârif, 1982), 89.
19
İbn Sa’d, Tabakât, 3/415; Feyza Betül Köse, Hz. Ömer (İstanbul: Beyan Yayınları, 2019), 23.
20
Ebû Abdillâh Muhammed İbn İshâk, Sîretü İbn İshâk, thk. Süheyl Zekkâr (Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1398–1978),
298; Muammed b. İsmail el-Buhârî, el-Câmiu’s-sahîh, thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır (Beyrut:
Dâru Tavku’n-Necât, 1422), 1/124.
21
Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Vâkıdî, el-Megâzî (Beyrut: Daru’l-E’lâmî, 1409–1989), 1/61.
22
el-Vâkıdî, el-Megâzî, 3/105-110.
23
el-Vâkıdî, el-Megâzî, 1/236; İbn Sa’d, Tabakât, 2/45; Adem Apak, Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi (1) Hz.
Muhammed (s.a.s.) Dönemi (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014), 275.

KARABAKH
HUMANITIES
Uhud Savaşı’ndan iki yıl sonra meydana gelen Hendek Savaşı’nda ise Hz. Ömer’in savaş öncesi yapılan
hazırlıklarda adı geçmektedir. Hz. Peygamber gibi o da hendek kazmak için çalışmıştır.24 Savaşın seyri
ve sonucu açısından Hz. Ömer hakkında öne çıkan başka bir bilgi bulunmamaktadır. Hz. Ömer, Hendek
Savaşı’ndan çok kısa bir süre sonra meydana gelen Benî Mustalik Gazvesi’ne de katılmıştır. İslâm
ordusunun muzaffer olduğu bu savaştan dönerken Hz. Ömer’in Abdullah b. Übey b. Selûl’ü öldürmek
için Hz. Peygamber’den izin istediği ancak Resûlullah’ın izin vermediği rivayet edilmektedir.25
Hicrî 6. yılda umre yapmak maksadıyla Mekke’ye doğru yola çıkan bir grup Müslümana umre için izin
verilmemişti. Bu sırada Müslümanlar ile Mekkeliler arasında bir anlaşma yapılmasına karar verilmişti.
Hudeybiye Antlaşması olarak adlandırılan bu antlaşma sonrasında Hz. Ömer’in adı kaynaklarda
geçmektedir. Hz. Ömer antlaşma şartlarına tepki göstermiş, umre yapmak için yola çıkan Hz.
Peygamber’in engellenmesini kabul edememiştir. Onun daha sonra bu durumu kabullendiği
belirtilmektedir.26
Hayber’in fethinde Hz. Ömer sancağı taşımış ve Yahudilerden bir saldırı olmaması için de gece nöbet
tutmuştur. Daha sonra hicrî 7. yılda Türebe’de27 yaşayan Hevâzin kabilesinin üzerine gönderilen
ordunun komutanlığını Hz. Ömer üstlenmiştir. Hicrî 8. yılda ise Hz. Ömer, Amr b. Âs komutasındaki
Zâtüsselâsil Seriyyesi’ne katılmıştır.28
Mekke’nin fethinde Hz. Ömer’in Mekke-Medine arasındaki yolların kontrolünü sağladığı rivayet
edilmiştir. Bu kontrol sırasında Hz. Ömer’in, Ebû Süfyân’a rastladığı ve Hz. Peygamber’in yanına
giderek onu öldürmek için izin istediği belirtilmektedir. Ebû Süfyân’ın Hz. Peygamber’in amcası
Abbâs’ın himayesinde olduğu, bu sebeple Resûlullah’ın onun öldürülmesine izin vermediği
zikredilmektedir. Ayrıca Mekke fethedildikten sonra Hz. Peygamber, Hz. Ömer’i Kâbe’nin içindeki
tasvirleri silmek için görevlendirmiştir.29
Hz. Ömer, Tebük Seferi’ne de iştirak etmiştir. “Zorluk Seferi” olarak bilinen bu seferin hazırlıkları için
seferberlik ilan edilmişti. Bu seferberlikte Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer’in hayırda yarıştıkları
belirtilmektedir. Hz. Ebû Bekir’in malının tamamını, Hz. Ömer’in ise malının yarısını bağışladığı
bilinmektedir. Tebük’te Bizans ordusuyla karşılaşılmamış, ordunun Şam’da olduğuna dair bir haber
gelmiştir. Hz. Peygamber Şam’a gidip gitmeme hususunda ashabıyla istişare etmiş bu istişare
neticesinde Hz. Ömer, Bizans’a gözdağı verildiğini, Şam’a gitmeye gerek kalmadığını söylemiştir.
Muhtemelen başka birkaç sahâbî de bu konuda görüş bildirmiş ve bunun üzerine İslâm ordusu tekrar
Medine’ye dönmüştür.30
b) Hz. Peygamber’in Vefatı Esnasında Hz. Ömer’in Tavrı
Hz. Peygamber’in vefat etmesi üzerine bütün Müslümanlar aşırı bir üzüntü ve şaşkınlık içeren bir ruh
haline girmişlerdi. Hz. Ömer ise bu üzüntü ve şaşkınlığı zirvede yaşayan isimlerden biriydi.
Resûlullah’ın vefat ettiğini söyleyenlere kızan Hz. Ömer, onun aynı Hz. Mûsâ gibi Rabbinin huzuruna
çıktığını düşünerek vefatını kabul edemiyordu. Hatta Hz. Peygamber’in vefat ettiğini söyleyenleri tehdit
ediyordu. Bu duruma Hz. Ebû Bekir müdahale etmiş ve Hz. Peygamber’in de bir fâni olduğunu, bu
sebeple vefatının normal olduğunu söylemiş ve Allah’ın bâki olduğunu vurgulayan âyetleri okumuştur.
24
el-Vâkıdî, el-Megâzî, 2/449; Köse, Hz. Ömer, 31.
25
Kâdî Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen ed-Diyârbekrî, Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs (Beyrut: Daru’s-
Sadır, ts.), 1/471.
26
Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-Beyhakî, Delâʾilü’n-Nübüvve (Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye,
1988), 4/148.
27
Türebe: Tâif yakınında Serât dağından Necid’e kadar uzanan vadinin en güneyinde yer alan bir bölgedir.
Seriyye için bkz. İsmail Yiğit, “Türebe Seriyyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul:
TDV Yayınları, 2012), 41/466-467.
28
el-Vâkıdî, el-Megâzî, 2/722; el-Beyhakî, Delâʾilü’n-Nübüvve, 4/400; Köse, Hz. Ömer, 31-32.
29
el-Vâkıdî, el-Megâzî, 2/817; İbn Sa’d, Tabakât, 2/108; el-Beyhakî, Delâʾilü’n-Nübüvve, 5/33.
30
el-Vâkıdî, el-Megâzî, 3/1019; Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkadir b. Muhammed el-
Makrîzî, İmtâʿu’l-esmâʿ bimâ li’r-Resûl mine’l-ebnâʾi ve’l-ahvâl ve’l-hafede ve’l-metâʿ, thk. Muhammed
Abdülhamid en-Nemîsî (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1420–1999), 2/47.

KARABAKH
HUMANITIES
Hz. Ebû Bekir’in bu konuşmasından sonra Hz. Ömer durumu kabul etmiş ve sakinleşmiştir.31 Konu ile
ilgili farklı görüşler de bulunmaktadır.
SONUÇ
Mekke’de Müslümanlar ilk dönemlerde İslâm’ı yaşama ve tebliğ etme noktasında çevredeki müşriklerin
tepkisini çekmeme adına gizli hareket etmekteydiler. Hatta bu iş için Erkâm’ın evi diye meşhur olan bir
evde toplanıp İslâm dinini öğreniyorlardı. Allah Resûlü’nün Hz. Ömer için yapmış olduğu hidayet
duasının da vesilesiyle Hz. Ömer bu dine girmeye karar verdi. Hz. Ömer’in İslâm’ı kabul etmesi
Müslümanları çok sevindirmişti. Müslüman olmasından Medine’ye hicretine kadar geçen sürede Hz.
Ömer’in hayatıyla ilgili detaylı bir bilgi bulunmamaktadır. Diğer Müslümanlar gibi Hz. Ömer de
Medine’ye hicret etmiş ve İslâm’ın Medine dönemi olarak adlandırdığımız bu dönemde adı çokça
zikredilmiştir. Bu dönemde Resûlullah’ın yanından ayrılmamaya gayret ettiği görülmektedir. Allah
Resûlü’nün Hz. Hafsa ile evliliği ile birlikte akrabalık bağı kurulmuş ve bu durum Hz. Ömer’in Allah
Resûlü’ne olan muhabbetini arttırmıştır. Hz. Peygamber’in katılmış olduğu bütün savaşlara Hz. Ömer
de katılmış ve bu savaşlarda etkin rol oynamıştır. Hz. Peygamber’in samimi dostu Hz. Ömer,
Resûlullah’ın vefatına kadar yanında bulunmuştur.
KAYNAKÇA
Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi (1) Hz. Muhammed (s.a.s.) Dönemi. İstanbul: Ensar Neşriyat,
12. Basım, 2014.
Azimli, Mehmet. Dört Halifeyi Farklı Okumak - 2 Hz. Ömer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4.
Basım, 2016.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Delâʾilü’n-Nübüvve. 7 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-
İlmiyye, 1. Basım, 1988.
Buhârî, Muammed b. İsmail el-. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt.
Beyrut: Dâru Tavku’n-Necât, 1. Basım, 1422.
Diyârbekrî, Kâdî Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen. Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs. 2 Cilt.
Beyrut: Daru’s-Sadır, ts.
Fayda, Mustafa. “Ömer”. TDV İslam Ansiklopedisi. 44-51. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
İbn Asâkir, Ebu Kasım Ali b. Hasan. Târihu Dımaşk. thk. Amr b. Ğurame el-Umrevî. 80 Cilt. Beyrut:
Dâru’l-Fikir, 1415–1995.
İbn Habîb el-Bağdâdî, Ebû Ca‘fer Muhammed. el-Muhabber. thk. İlze Lichtenstadter. Beyrut: Dâru’l-
Âfâki’l-Cedîde, ts.
İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. 45 Cilt. Beyrut:
Müessesetu’r-Risale, 1421–2001.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. Cevâmiʿu’s-sîre. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-
İlmiyye, ts.
İbn Hibbân, Ebû Hatim Muhammed. es-Sîretü’n-Nebeviyye ve ahbâru’l-hulefâ. 2 Cilt. Beyrut:
Kütübü’s-Sekafiyye, 3. Basım, 1996.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekkâ
vd. 2 Cilt. Mısır: Şirketi Mektebeti ve Matbuati Mustafa, 2. Basım, 1375–1955.
31
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, 2/655.

KARABAKH
HUMANITIES
İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed. Sîretü İbn İshâk. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1.
Basım, 1398–1978.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrî. 14 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-
Türasi’l Arabî, 1408–1988.
İbn Sa’d, Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî. Kitabu’t-tabakâtü’l-kübrâ. thk.
Muhammed Abdülkâdir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1410–1990.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târih. thk. Ömer Abdüsselâm
Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1417–1997.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. thk. Ali
Muhammed Muavviz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım,
1415–1994.
İstemi, Fuat. “Hz. Ömer’ı̇ n Müslüman Olmasıyla İlgı̇ lı̇ Mütearız Rı̇ vayetlerı̇ n Hadı̇ s Metodolojisi
Açısından Değerlendirilmesi”. 1/137-152. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları,
2018.
Köse, Feyza Betül. Hz. Ömer. İstanbul: Beyan Yayınları, 1. Basım, 2019.
Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bed’ ve’t-târîh. 6 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, ts.
Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkadir b. Muhammed. İmtâʿu’l-esmâʿ bimâ
li’r-Resûl mine’l-ebnâʾi ve’l-ahvâl ve’l-hafede ve’l-metâʿ. thk. Muhammed Abdülhamid en-Nemîsî. 15
Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1. Basım, 1420–1999.
Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilber. ed-Dürer fî ihtisâri’l-
meğāzî ve’s-siyer. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, 1982.
Önal, Ramazan. “Hz. Ömer’ı̇ n Müslüman Olmasını Gecı̇ ktı̇ ren Sebepler ve Müslüman Olmasıyla İlgı̇ lı̇
Nakledı̇ len Rı̇ vayetlerı̇ n Değerlendı̇ rı̇ lmesı̇ ”. 1/121-136. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Yayınları, 2018.
Özpınar, Ömer. “Hz. Ömer’in Medine’ye Hicretiyle İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi”. İstem 10/20
(2012), 11-39.
Palabıyık, M. Hanefi. “Hz. Ömer’in Müslüman Oluşu”. EKEV Akademi Dergisi 12/37 (2008), 137-148.
Şâmî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf es-Sâlihî eş-. Sübülü’l-hüdâ ve’r-
reşâd. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavviz. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-
İlmiyye, 1. Basım, 1414–1993.
Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd. el-Megâzî. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-E’lâmî, 3. Basım,
1409–1989.
Yiğit, İsmail. “Türebe Seriyyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/466-467. İstanbul:
TDV Yayınları, 2012.

KARABAKH
HUMANITIES
HZ. ÖMER’İN İSLÂM ÖNCESİ HAYATI


ORCID ID: 0000-0001-8424-8481
ÖZET
Fil olayından on üç yıl sonra 582 yılında dünyaya geldiği rivayet edilen Hz. Ömer, Kureyş’in
Adîoğulları koluna mensuptur. Adîoğulları güç bakımından toplumda ön plana çıkmasa da saygın bir
kabiledir. Sefâret görevini üstlenen Adîoğulları Mekke’nin idaresinde pay sahibi olan kabilelerdendir.
Hz. Peygamber’in atalarından Kusay’ın ölümü üzerine Abdümenâf ile Abdüddâr arasında gerçekleşen
ihtilafta Adîoğulları, Abdüddâroğullarının yanında yer almış ve Hilfü’l-Ahlâf denilen ittifaka dâhil
olmuşlardır. Hz. Ömer’in çocukluğu ve yetiştiği çevre ile ilgili olarak detaylı bir bilgi bulunmamaktadır.
Muhtemelen Mekke’deki bütün çocuklar gibi Hz. Ömer de çocukluk yıllarında babasının develerini
gütmüş ve çocukların yapabileceği ev işlerine yardımcı olmuştur. Gençlik döneminde ise Mekke’nin
ticaret merkezi olması sebebiyle bittabi ticaretle meşgul olmuştur. Zamanla ticarette oldukça başarılı
olmuş ve seçkin tüccarlardan kabul edilmiştir. Bu dönemde Kureyş kabilesinin sefâret görevini üstlenen
Hz. Ömer, toplumdaki saygınlığı sebebiyle genç olmasına rağmen Dârünnedve’deki toplantılara
katılmıştır. Bununla birlikte Hz. Ömer gelenek ve göreneklere önem veren birisidir. Câhiliye
dönemindeki inancına oldukça bağlı dindar bir kişidir. Atalarının dinine saygı duyması ve bu dini terk
etmek istememesi ile Müslüman olanları ölümle tehdit etmesi aslında onun dinî konuda muhafazakâr
bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Fıtrat olarak sert bir mizaca sahip olan Hz. Ömer’in İslâm’a
karşı bu tutumu nedeniyle Müslüman olması neredeyse imkânsız olarak görülmüştür. Muhtemelen Hz.
Ömer’in toplumdaki nüfuzu nedeniyle Hz. Peygamber ve Müslümanlar onun İslâm dairesine girmesini
arzu etmişlerdir.
Bu çalışmada Hz. Ömer’in İslâm öncesi hayatı üzerinde durulacak ve konu ana hatlarıyla ortaya
konulacaktır.
Anahtar Kelimeler: İslâm Tarihi, Hz. Ömer, Câhiliye.
ABSTRACT
It is rumored that he was born in 582, thirteen years after the elephant incident. Omar is a member of
the Adioğulları branch of Quraysh. Although Adioğulları do not come to the fore in the society in terms
of power, they are a respected tribe. Adioğulları, who undertook the mission of embassy, are among the
tribes that had a share in the administration of Mecca. After the death of Kusay, one of the ancestors of
the Prophet, in the conflict that took place between Abdümenaf and Abduddar, Adioğulları sided with
Abduddaroğulları and joined the alliance called Hilfü’l-Ahlâf. There is no detailed information about
Omar’s childhood and the environment he grew up in. Probably like all the children in Mecca, Omar
also herded his father’s camels during his childhood years and helped with the housework that the
children could do. In his youth, he was busy with bittabi trade, since Mecca was a commercial center.
Over time, it became quite successful in trade and was accepted from distinguished merchants. In this
period, Omar attended the meetings in Dârünnedve even though he was young due to his prestige in the
society. However, Omar is a person who gives importance to traditions and customs. He was a religious
polytheist who was very devoted to his belief in the Age of Ignorance. The fact that he respected the
religion of his ancestors and did not want to abandon this religion, and that he threatened Muslims with
death, actually shows that he had a conservative nature in religion. Due to this attitude of Omar towards

KARABAKH
HUMANITIES
Islam, it was almost impossible for him to become a Muslim. Probably because of Omar’s influence in
the society, The Prophet and Muslims wanted him to enter the circle of Islam.
In this study, the pre-Islamic life of Omar will be emphasized and the subject will be outlined.
Keywords: History of Islam, Omar, Jahiliyyah.
GİRİŞ
Bu çalışmada Hz. Ömer’in İslâm öncesi hayatı incelenecektir. Hz. Ömer’in mensup olduğu kabile ve bu
kabilenin Kureyş kabileleri içerisindeki konumu ele alınacaktır. Ailesi hakkında detaylı bilgi verilecek
ve Hz. Ömer’in fiziksel özellikleri ile karakteri üzerinde durulacaktır. Ayrıca Hz. Ömer’in toplum
içindeki siyasî konumu ve ekonomik durumu incelenecektir. Dindar bir müşrik olarak nitelenen Hz.
Ömer’in Müslüman olmasının önündeki engellerden de bahsedilecektir.
1. Kabilesi ve Ailesi
Hz. Ömer, Fil Vak‘ası olarak adlandırılan ve önemine binaen Araplar tarafından tarihlendirmede
kullanılan olaydan yaklaşık on üç yıl sonra Mekke’de doğmuştur. Bu tarihin büyük Ficâr Savaşı’ndan
dört yıl önceye denk geldiği rivayet edilmektedir.1 Babası Hattâb b. Nüfeyl, annesi Hanteme bint
Hâşim’dir.2 Hz. Ömer’in babası Hattâb b. Nüfeyl, Kureyş kabilesinin Adî b. Kâ‘b koluna mensuptur.
Bu kabile, Hz. Peygamber’in mensup olduğu Hâşimoğulları kabilesi ile sekizinci göbekte yani Lüey’de
birleşmektedir.3 Hz. Ömer’in kabilesi Adîoğullarına Hz. Peygamber’in dedelerinden Kusay b. Kilâb
liderlik yapmıştır. Kusay’ın lider konumuna gelmesi Mekke’de gerçekleştirdiği evlilik tecrübesinden
sonra olmuştur. Ciddi bir mal birikimi olan Kusay, Huzaâ kabilesinin saygın isimlerinden Huleyl b.
Hubşiyye’nin kızı Hubbâ4 ile evlenmek suretiyle Kâbe’nin anahtarlarını teslim almıştır. Böylece bir süre
sonra Mekke’nin lideri olmuş ve Mekke’de iskân ile ilgili düzenlemeler yaparak adeta şehri yeniden
inşa etmiştir. Kendi kabilesini Kâbe’nin etrafına yerleştiren Kusay, daha sonra bir sistem dâhilinde diğer
Kureyş kabilelerini Mekke’ye yerleştirmiştir.5 Bu sistem içerisinde Adîoğulları kabilesini de kendi
kabilesi gibi Mekke’nin merkezine yerleştirmiştir. Kureyş kabilesini bu şekilde bir araya topladığı için
kendisine “el-mücemmi” (birleştirici) lakabı6 verilen Kusay’ın vefatı sonrasında oğulları arasında
meydana gelen mücadelede Benî Adî kabilesi, Abduddâroğullarının yanında yer almıştır. Bu gruptakiler
birlikte hareket etmeye yemin ettikleri için “yeminleşenler” anlamındaki Ahlâf kelimesi ile
isimlendirilmişlerdir.7
Benî Adî kabilesinin diğer Mekke kabilelerini geride bırakacak kadar bir zenginlik ve nüfuza sahip
olmadığı söylenmektedir. Ancak tamamen etkisiz bir konumda olmadığı ve Kureyş kabilesi içerisinde
önemli bir yere sahip olduğu da belirtilmiştir. Mekke idaresinde sefâret (elçilik) görevini üstlenmeleri
kabilenin konumunu göstermesi açısından önemlidir.8
1
Ebu Amr Halîfe b. Hayyât, Târihu Halîfe b. Hayyât, thk. Ekrem Ziyâ Umerî (Beyrut: Dâru’l-Kalem-
Müessesetü’r-Risâle, 1397–1977), 1/153.
2
Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe, thk. Ali Muhammed
Muavviz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415–1994), 4/137.
3
Ömer b. Rıza b. Muhammed Rağıb b. Abdülğani Kehhâle, Mu’cemu’l-kabâʾili’l-ʿArabi’l-kadîme ve’l-hadîse
(Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1414–1994), 2/766.
4
Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, thk. Mustafa es-Sekkâ vd. (Mısır:
Şirketi Mektebeti ve Matbuati Mustafa, 1375–1955), 1/117.
5
Hakan Temir, “Kusay b. Ki̇lâb’in Tarı̇ hî Kı̇ şı̇ lı̇ ğı̇ ve Mı̇ syonu” (İkinci Ulusal Genç Akademisyenler
Sempozyumu Câhiliye Dönemi, Kahramanmaraş: SAMER, 2020), 595-601.
6
Cevâd Ali, el-Mufassal fi târîhi’l-ʿArab kable’l-İslâm (Dâru’s-Sâkî, 1422–2001), 16/277.
7
Feyza Betül Köse, Hz. Ömer (İstanbul: Beyan Yayınları, 2019), 12; Sami Kilinçli, “İslam Öncesi Arap
Toplumunda Kabileler Arası Rekabetin İslam Davetine Yansımaları”, Din Bilimleri Akademik Araştırma
Dergisi 12/1 (2012), 65.
8
Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-
ümem, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye,
1412–1992), 2/217; İsmail Kaya, Hz. Ömer ve Ailesi (Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013), 3.

KARABAKH
HUMANITIES
Ebû Cehîl’in amcakızı olan Hanteme9 ise Mahzûmoğulları kabilesine mensuptur. Bu kabile de
Mekke’de saygı duyulan önemli kabilelerdendir. Kusay’ın vefatı sonrasında çocukları arasında çıkan
anlaşmazlıkta bu kabile de Abduddâroğullarının yanında yer almıştır. Yani Hz. Ömer’in hem baba tarafı
(Benî Adî kabilesi) hem de anne tarafı (Benî Mahzûm kabilesi) Ahlâf grubunda yer almışlardır.10
Hz. Ömer’in kardeşleri hakkında fazla bir malumata sahip değiliz. Ulaşabildiğimiz kaynaklarda onun
dört kardeşinin ismi zikredilmektedir. Bunlardan Zeyd b. Hattâb baba bir kardeşidir. Zeyd’in Hz.
Ömer’den daha büyük olduğu ve ondan önce Müslüman olduğu belirtilmektedir. Zeyd, Hz. Ebû Bekir’in
hilafeti döneminde ortaya çıkan ridde hadiseleri nedeniyle meydana gelen Yemâme Savaşı’nda şehit
olmuştur.11 Kız kardeşi Fâtıma bint Hattâb ise amcasının oğlu Saîd b. Zeyd ile evlenmiştir. Hz.
Ömer’den önce Müslüman oldukları ve Hz. Ömer’in Müslüman olma sürecinde aktarılan rivayetlerde
Fâtıma ve Saîd’in adlarının geçtiği belirtilmektedir.12 Hz. Ömer’in kaynaklarda geçen diğer kardeşleri
ise Safiyye ve Dırâr’dır.13 Bu isimler hakkında detaylı bir bilgiye ulaşamadık.
2. Fiziksel Özellikleri ve Karakteri
Hz. Ömer uzun boylu, beyaz tenli, heybetli ve güçlü bir kimse olarak tarif edilmiştir. İri vücut yapısıyla
doğru orantılı olarak el ve ayaklarının da büyük olduğu belirtilmiştir. Saçlarının bir kısmı dökülen Hz.
Ömer, kalan saçlarını beyazladıktan sonra kına ile boyamıştır. Bir spor olarak güreşmeyi seven Hz.
Ömer muhtemelen fizikî özellikleri sebebiyle bu sporda başarılı olmuştur.14 Aynı zamanda Hz. Ömer’in
at binmede usta olduğu, iyi bir hatip olduğu, Câhiliye döneminde Mekke’de önemli bir yeri olan şiire
ilgi duyduğu, okuma yazma bilen nadir insanlardan olduğu ve ensâb ilmini öğrendiği kaynaklarda yer
almaktadır.15
Hz. Ömer karakter olarak incelendiğinde onun sert bir mizaca sahip olduğu görülmektedir. Bu sert
mizacını kalıtımsal olarak babası Hattâb’dan aldığı onun da sert bir yapıya sahip olduğu
söylenmektedir.16 Bununla birlikte çocukluk döneminde Hz. Ömer’in çobanlık yapmasının yine onun
karakterinin şekillenmesine etki ettiği, hayvanlarla iç içe yaşayarak elde ettiği özgüvenin Hz. Ömer’in
cesaretini arttırdığı muhtemeldir. Beden yapısının heybetli ve güçlü olmasının onun karakterini
etkilediği de ifade edilmiştir.17 Hz. Ömer’le ilgili yapılan çalışmalarda onun bu özelliği sık sık
vurgulanmıştır.18
3. İslâm Öncesi Eşleri ve Çocukları
Câhiliye döneminde Hz. Ömer’in gerçekleştirdiği ilk evlilik Osman b. Maz‘ûn’un kız kardeşi Zeynep
bint Maz‘ûn’dur. Zeynep ile Hz. Ömer’in ilk çocukları Hafsa olduğu için Hz. Ömer, Ebû Hafs olarak
künyelenmiştir. Bunun dışında Abdullah ve Abdurrahman adında iki çocukları daha bulunmaktadır.
9
İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe, 4/137.
10
Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî İbn Kuteybe, el-Maârif, thk. Servet Ukkâşe (Kahire: El-
Hey’etu’l-Mısriyye el-Amme li’l-Kütüb, 1992), 21.
11
Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî İbn Sa’d, Kitabu’t-tabakâtü’l-kübrâ, thk.
Muhammed Abdülkâdir Atâ (Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1410–1990), 3/288; Ebû Ömer Cemâlüddîn
Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed İbn Abdülber, el-İstîʿâb fî Maʿrifeti’l-Ashâb (Beyrut: Daru’l-Ceyl, 1992),
4/1441.
12
13
Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Vâkıdî, el-Megâzî (Beyrut: Daru’l-E’lâmî, 1409–1989), 2/471;
Köse, Hz. Ömer, 14.
14
İbn Abdülber, el-İstîʿâb fî Maʿrifeti’l-Ashâb, 3/1146; Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed İbnü’l-Esîr, el-
Kâmil fi’t-târih, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî (Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417–1997), 2/430;
Enbiya Yıldırım, “Celal Aynasında Bir Portre: Hz. Ömer”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1
(2006), 43.
15
Ahmed Ağırakça, Hz. Ömer (İstanbul: Beyan Yayınları, 2012), 8; Mustafa Fayda, “Ömer”, TDV İslam
Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2007), 44.
16
Kâdî Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen ed-Diyârbekrî, Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs (Beyrut: Dâru’s-
Sadır, ts.), 2/248.
17
Yıldırım, “Celal Aynasında Bir Portre: Hz. Ömer”, 44.
18
Örneğin bakınız: Mahmut Öztürk, “Safahat’ta İdeal Bir Yönetici Modeli Olarak Hz. Ömer”, Uluslararası
İslam ve Model İnsan Sempozyumu Bildiri Kitabı, 26-27 Nisan 2018, (Kahramanmaraş, 2018), 478-488.

KARABAKH
HUMANITIES
Zeynep’in Müslüman olduğu kesin olmakla birlikte, onun hicretten önce veya sonra vefat ettiğine dair
farklı rivayetler bulunmaktadır. Bunun dışında Hz. Ömer’in Müslüman olmadan önce evlendiği iki
hanımı daha bulunmaktadır. Bu iki kişi Kureybe bint Ebî Ümeyye ve Ümmü Külsüm bint Cervel’dir.
Hudeybiye Anlaşması sonrasında iman etmeyen kadınların boşanması üzerine gelen âyet akabinde Hz.
Ömer bu iki hanımını boşamıştır.19
4. Ekonomik Durumu
Yukarıda belirttiğimiz üzere Hz. Ömer de Mekke’deki diğer erkek çocukları gibi bir süre çobanlık
yapmıştır.20 Çocuk yaşta aile ekonomisine katkıda bulunmaya başlayan Hz. Ömer ilerleyen süreçte
ticaretle meşgul olmuştur. Mekke’deki tüccarlar gibi Hz. Ömer de zaman zaman ticaret yapmak
maksadıyla yolculuklar yapmıştır. Onun Şam bölgesine giden ticaret kervanlarına dâhil olduğu ve bu
yolculuklarda gümrük vergisi ödediği rivayet edilmektedir.21 Ticaretteki başarısı sebebiyle Hz. Ömer
seçkin tüccarlar arasında yer almıştır. Medine’ye hicret ederken yol arkadaşı olan Ayyâş b. Ebû Rebîa
ile aralarında geçen konuşmada bizzat Hz. Ömer, kendisinin Kureyş’in zenginlerinden olduğunu ifade
etmiştir.22
5. Siyâsî Konumu
Hz. Ömer’in başarılı bir tüccar olması muhtemelen onun nüfuz ve otoritesini etkilemiştir. Bununla
birlikte Benî Adî kabilesinin Kureyş kabilesi adına elçilik görevini üstlenmesi ve Câhiliye döneminde
bu görevi Hz. Ömer’in ifâ etmesi de toplum nazarında onun saygınlığını arttırmıştır. Sefâret görevinde
bulunan Hz. Ömer, savaş ve anlaşmazlık durumunda Kureyş adına diğer kabilelerle görüşmüştür. Bu
görüşme sonrasında elde ettiği bilgi ve fikirler Kureyş için oldukça önemli kabul edilmiş ve buna göre
hareket edilmiştir. Hz. Ömer’in vermiş olduğu kararların kabileler arasında bağlayıcılık vasfı taşıdığı da
söylenmektedir.23 Onun siyâsî konumunu gösteren bir diğer husus ise genç yaşına rağmen
Dârünnedve’deki toplantılara katılmasıdır. Kureyş’in istişare meclisi olarak kabul edilen
Dârünnedve’deki bu toplantılara genellikle kırk yaş üstü kişilerin katıldığı ancak Hz. Ömer’in
toplumdaki saygınlığı ve etkisi nedeniyle daha küçük bir yaşta bu mecliste yer aldığı rivayet
edilmektedir.24
6. Dindarlığı
Hz. Ömer gelenek ve göreneklere önem veren birisiydi. Câhiliye dönemindeki inancına oldukça bağlı
dindar bir müşrikti. Atalarının dinine saygı duyması ve bu dini terk etmek istememesi ile Müslüman
olanları ölümle tehdit etmesi aslında onun dinî konuda muhafazakâr bir yapıya sahip olduğunu
göstermektedir. Hz. Ömer’in mensubu olduğu Benî Adî kabilesinden Müslüman olan köle ve cariyelere
dinlerinden dönmeleri için işkence yaptığı bilinmektedir. Fıtrat olarak sert bir yapıya sahip olan Hz.
Ömer’in İslâm’a karşı bu tutumu nedeniyle Müslüman olması neredeyse imkânsız olarak görülmüştür.
Bununla ilgili bir rivayete göre Hz. Ömer Habeşistan’a hicret eden bir kadınla karşılaşmıştır. Bu kadının
Leyla bint Hasme olduğu söylenmektedir. Leyla ile aralarında geçen konuşma sonrasında Hz. Ömer’in
Allah’ın yardımını dileyerek onun yanından ayrıldığı ifade edilmektedir. Bu durum üzerine Leyla, eşi
Âmir’e olanları anlatmıştır. Leyla, Hz. Ömer’in kalbinin yumuşadığını, vermiş olduğu cevap ve
halinden hareketle onun Müslüman olacağını düşündüğünü söylemiştir. Âmir’in verdiği cevap oldukça
önemlidir. Hz. Ömer’in Müslüman olmasının, Ömer’in babası Hattâb’ın eşeğinin Müslüman
19
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târih, 2/431; Köse, Hz. Ömer, 67; Kaya, Hz. Ömer ve Ailesi, 43-44.
20
21
Ebu Kasım Ali b. Hasan İbn Asâkir, Târihu Dımeşk, thk. Amr b. Ğurame el-Umrevî (Beyrut: Dâru’l-Fikir,
1415–1995), 44/6; Ali, el-Mufassal fi târîhi’l-ʿArab kable’l-İslâm, 7/248.
22
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, 1/475.
23
İbn Abdülber, el-İstîʿâb fî Maʿrifeti’l-Ashâb, 3/1145; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem,
2/217; Kaya, Hz. Ömer ve Ailesi, 7; Korkut Dindi, “Hz. Ömer’in İslam Öncesi Hayatı” (Uluslararası Hz.
Ömer Sempozyumu, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2018), 1/48-49.
24
Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed b. Muhammed el-Ezrakî, Ahbâru Mekke ve mâ câe fîha mine’l
-âsâr, thk. Rüşdî Sâlih Melhas (Beyrut: Dâru’l-Endülüs, ts.), 1/109; Köse, Hz. Ömer, 15.

KARABAKH
HUMANITIES
olmasından çok daha zor olduğunu söylemiştir.25 Muhtemelen Hz. Ömer’in İslâm’a ve Müslümanlara
karşı tepkisi ve dindarlığı Âmir’in böyle bir cevap vermesine sebep olmuştur.
7. Müslüman Olmasının Önündeki Engeller
Hz. Ömer’in İslâm’a ve Müslümanlara göstermiş olduğu sert tepkinin arkasında bazı etkenler
bulunmaktadır. Bunlardan ilki daha önce ifade ettiğimiz üzere onun anne tarafından İslâm’ın azılı
düşmanı Ebû Cehîl ile akrabalığı olmasıdır. Asabiyetin önemine binaen bu akrabalık ve Ebû Cehîl’in
tepkisi Hz. Ömer’in bakış açısını etkilemiştir. Bununla birlikte Dârünnedve’de üstlenmiş olduğu görev
ve bir süre Mekke’nin dışında kalmış olması da Hz. Ömer’in Müslüman olmasını geciktiren sebepler
arasında yer almaktadır. Daha sonra tedrici bir şekilde İslâm’a olan tepkisi değişmeye başlamıştır.26
SONUÇ
Hz. Ömer’in Câhiliye dönemindeki hayatı ile ilgili bilgiler oldukça sınırlıdır. Fakat aktarılan rivayetler
doğrultusunda İslâm öncesi Hz. Ömer portresi çizilebilmektedir. Mensubu olduğu Benî Adî ve Benî
Mahzûm kabileleri Hz. Ömer’in siyasî, dinî, ekonomik ve sosyal açıdan hayatını etkilemiştir. Hz.
Peygamber’in atalarından Kusay’ın ölümü üzerine Abdümenâf ile Abdüddâr arasında gerçekleşen
ihtilafta Adîoğulları ve Mahzûmoğulları kabileleri, Abdüddâroğullarının yanında yer almış ve Hilfü’l-
Ahlâf denilen ittifaka dâhil olmuşlardır. Muhtemelen kabileler arasındaki bu ittifak ve Hz. Ömer’in
toplumdaki nüfuzu nedeniyle onun Müslüman olması temenni edilmiştir. Ancak onun atalarının dinine
çok bağlı olduğu ve bu sebeple Müslüman olmasının imkânsız olduğu düşünülmüştür. İslâm öncesi
Ömer b. Hattâb toplumda saygın, itibar sahibi, şerefli ve güçlü bir kimse olarak kabul edilmiş ve zamanla
onun adı Mekke’nin seçkin tüccarları arasında zikredilmiştir. Ayrıca o, Câhiliye döneminde Kureyş
kabilesinin sefaret görevini üstlenmiş ve genç yaşına rağmen Dârünnedve’deki toplantılara katılmıştır.
KAYNAKÇA
Ağırakça, Ahmed. Hz. Ömer. İstanbul: Beyan Yayınları, 1. Basım, 2012.
Ali, Cevâd. el-Mufassal fi târîhi’l-ʿArab kable’l-İslâm. 20 Cilt. Dâru’s-Sâkî, 4. Basım, 1422–2001.
Dindi, Korkut. “Hz. Ömer’in İslam Öncesi Hayatı”. 1/45-56. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat
Diyârbekrî, Kâdî Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen. Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs. 2 Cilt.
Beyrut: Dâru’s-Sadır, ts.
Ezrakî, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed b. Muhammed. Ahbâru Mekke ve mâ câe fîha
mine’l -âsâr. thk. Rüşdî Sâlih Melhas. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, ts.
Fayda, Mustafa. “Ömer”. TDV İslam Ansiklopedisi. 44-51. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Halîfe b. Hayyât, Ebu Amr. Târihu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziyâ Umerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem-
Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1397–1977.
İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. el-İstîʿâb fî Maʿrifeti’l-Ashâb.
4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Ceyl, 1992.
25
Ebû Abdillâh Muhammed İbn İshâk, Sîretü İbn İshâk, thk. Süheyl Zekkâr (Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1398–1978),
181; Köse, Hz. Ömer, 17.
26
İbn Asâkir, Târihu Dımeşk, 44/378; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe, 4/137; Detaylı bilgi için bk.
Ramazan Önal, “Hz. Ömer’i̇n Müslüman Olmasını Geci̇kti̇ren Sebepler ve Müslüman Olmasıyla İlgi̇lı̇
Nakledi̇len Ri̇vayetleri̇n Değerlendi̇rı̇ lmesı̇ ” (Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu, Sivas: Cumhuriyet
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2018), 1/121-136.

KARABAKH
HUMANITIES
İbn Asâkir, Ebu Kasım Ali b. Hasan. Târihu Dımaşk. thk. Amr b. Ğurame el-Umrevî. 80 Cilt. Beyrut:
Dâru’l-Fikir, 1415–1995.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekkâ
vd. 2 Cilt. Mısır: Şirketi Mektebeti ve Matbuati Mustafa, 2. Basım, 1375–1955.
İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed. Sîretü İbn İshâk. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1.
Basım, 1398–1978.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. el-Maârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire:
El-Hey’etu’l-Mısriyye el-Amme li’l-Kütüb, 2. Basım, 1992.
İbn Sa’d, Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî. Kitabu’t-tabakâtü’l-kübrâ. thk.
Muhammed Abdülkâdir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1410–1990.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-
mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-
Kütübü’l-İlmiyye, 1412–1992.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târih. thk. Ömer Abdüsselâm
Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1417–1997.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. thk. Ali
Muhammed Muavviz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım,
1415–1994.
Kaya, İsmail. Hz. Ömer ve Ailesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek
Lisans Tezi, 2013.
Kehhâle, Ömer b. Rıza b. Muhammed Rağıb b. Abdülğani. Mu’cemu’l-kabâʾili’l-ʿArabi’l-kadîme ve’l-
hadîse. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 7. Basım, 1414–1994.
Kilinçli, Sami. “İslam Öncesi Arap Toplumunda Kabileler Arası Rekabetin İslam Davetine
Yansımaları”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 12/1 (2012), 57-87.
Köse, Feyza Betül. Hz. Ömer. İstanbul: Beyan Yayınları, 1. Basım, 2019.
Önal, Ramazan. “Hz. Ömer’ı̇ n Müslüman Olmasını Gecı̇ ktı̇ ren Sebepler ve Müslüman Olmasıyla İlgı̇ lı̇
Nakledı̇ len Rı̇ vayetlerı̇ n Değerlendı̇ rı̇ lmesı̇ ”. 1/121-136. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat
Öztürk, Mahmut. “Safahat’ta İdeal Bir Yönetici Modeli Olarak Hz. Ömer”. Uluslararası İslam ve Model
İnsan Sempozyumu Bildiri Kitabı, 26-27 Nisan 2018. 1/478-488. Kahramanmaraş, 2018.
Temir, Hakan. “Kusay b. Kı̇ lâb’in Tarı̇ hî Kı̇ şı̇ lı̇ ğı̇ ve Mı̇ syonu”. 590-609. Kahramanmaraş: SAMER,
2020.
Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-. el-Megâzî. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-E’lâmî, 3.
Basım, 1409–1989.
Yıldırım, Enbiya. “Celal Aynasında Bir Portre: Hz. Ömer”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
8/1 (2006), 41-66.

KARABAKH
HUMANITIES
KUR’ÂN ve MÜSLÜMAN
Doç. Dr. M. Cüneyt GÖKÇE

ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-8382-3787
ÖZET
Müslümanların Kur’ân-ı Kerim’e karşı büyük bir sorumluluğu vardır. Örneğin Hz. Peygamber’in “Din
nasihattir/samimiyettir” ifadesinden sonra; ashabın; “Kime ey Allah’ın Rasûlü?” şeklindeki soruları
üzerine “Allah’a, Kitabına, Peygamberine, Müslümanların önderlerine ve bütün Müslümanlara…”
tarzındaki açıklaması bu sorumluluğu net olarak ortaya koymaktadır.
Allah’ın kitabına karşı samimiyet öncelikle onun Allah’ın kelâmı olduğuna, O’nun tarafından
indirildiğine, mahlûkatın kelâmına hiçbir şekilde benzemediğine ve bütün mahlûkatın bir benzerini
getirmeye kudretinin olmadığına iman etmektir. Sonra onu hakkıyla güzel bir şekilde okuyup tazim
etmek, yanında huşû duymak, tilâvet esnasında harfleri doğru bir şekilde telaffuz etmektir.
Bozguncuların yanlış yorumlarına ve aşırı gidenlerin saldırılarına karşı savunmak, içindeki her şeyi
tasdik etmek, hükümleriyle amel etmek, ihtiva ettiği bilgi ve öğretileri anlamaya çalışmak, öğütlerine
özen göstermek, olağanüstü üslubunu tefekkür etmek ve ona dair her türlü malumatı elde etmeye
çalışmaktır.
Anahtar Kelimeler: Kurân, İnanç, Müslüman, Sorumluluk
ABSTRACT
Muslims have a great responsibility towards the Qur'an. For example, After the Prophet's statement
"Religion is advice/sincerity"; your companions; “To whom, O Messenger of Allah?” His statement,
"To Allah, His Book, His Prophet, to the leaders of Muslims and to all Muslims..." clearly reveals this
responsibility.
Sincerity towards Allah's Book is primarily to believe that it is the word of Allah, that it was sent down
by Him, that it does not resemble the word of creatures in any way, and that it has no power to create
the like of all creatures. Then it is to read and honor it properly, to feel awe, to pronounce the letters
correctly during the recitation. It is to defend against the wrong interpretations of the corrupters and the
attacks of the extremists, to approve everything in it, to act according to its rules, to try to understand
the information and teachings it contains, to pay attention to his advice, to reflect on his extraordinary
style and to try to obtain all kinds of information about him.
Keywords: Quran, Faith, Muslim, Responsibility
GİRİŞ
“Kur’an” sözcüğünün kökü ve manası hakkında birçok görüş ileri sürülmüştür. En çok tercih edilen
görüş, “Kur’an” sözcüğünün “okumak ve ezberlemek” anlamına gelenidir. Bu yaklaşım şu ayetle de
desteklenmiştir: “Şüphesiz onu toplamak ve okumak (kur’ân) bize aittir. O halde, biz onu okuduğumuz
(kara’nâ) zaman, onun okunuşuna (kur’ân) uy.” (Kıyâmet Suresi 75/ 17-18).
Kur’an-ı Kerim, yüce Allah tarafından son peygamber Hz. Muhammed’e Arapça olarak peyder pey
vahiy ve Cebrail vasıtasıyla indirilmiş olan; nesilden nesile bize kadar tevatüren hiçbir değişikliğe
uğramadan gelen mushaflarda yazılı, Fatiha sûresi ile başlayıp Nas sûresi ile sona eren, okunması ile

KARABAKH
HUMANITIES
ibadet edilen ve sevap kazanılan, 323.015 harf, 77.439 kelime, 6.236 âyet ve 114 sûreden oluşan ilahî
mu’cizevi bir kelamdır.
Kur’an-ı Kerim’in pek çok yerinde bu mukaddes Kitap, Kur’an ismiyle anılır. Bazı örnekler şöyledir:
“ İşte bu Kur’an bana, onunla sizi ve eriştiği herkesi uyarayım diye vahyolundu.” (En’am Suresi 6/19).
“Biz onu, akıl erdiresiniz diye Arapça bir Kur’an olarak indirdik.” (Yusuf Suresi 12/2.
“Gerçekten bu Kur’an en doğru olan yola götürür.” (İsra Suresi 17/9).
Kur’an-ı Kerim’in isimlerine gelince.. Bu isimler, bizzat Kur’an’da şöyle geçer:
Kur’an-ı Kerim isminden ayrı olarak; “el-Kitâb” (Bakara2/2), “Ummu’l-Kitâb” (Âl-i İmrân 3/7);
“Kitâb-ı mübîn (Duhân 44/2); “Furkân” (Furkân 25/1); “el-Mesânî” (Zümer 39/23); “ Kelâmullah”
(Tevbe 9/6); “Hüdâ”, “Şifâ” (Fussilet 41/44); “Rahmet” (En’âm 6/157); “Müjde” (Bakara 2/97);
“Mev’ize” (Bakara 2/66); “Zikir”(Hıcr 15/9) ; “Nûr” (Nisa 4/174), “Hablullah” (Âl-i İmran 3/103), “
Ahsenü’l-Hadîs” (Zümer 39/23) gibi isimler gelir. Bu isimlerden başka; Hikmet, Müheymin, Fasl,
Kayyim, Tenzil, Rûh, Vahy, Beyân, Hakk, Urvetü’l-Vüskâ, Tezkire, Adl, Kasas, Belâğ, Mecîd, Azîz
gibi yüze yakın isim vardır.
KUR’AN-I KERİM’İN NÜZÛL SÜRECİ
Kur’an-ı Kerim Hz. Peygamber’e, ilk defa miladi 610 yılı Ramazan ayında Hira mağarasında iken
gelmeye başlamıştır. İlk gelen ayetler Alak Suresinin ilk beş ayetidir. Bundan sonra yaklaşık 23 yıl
içerisinde Kur’an bölüm bölüm gelerek tamamlanmıştır. Onun bölüm bölüm indirilmesi anlaşılmasını
ve uygulanmasını kolaylaştırmıştır. Kur’an ayetleri indirilirken hem ezberleniyor ve hem de yazılıyordu.
Sahabe inen ayetleri öğrenmek ve ezberlemek için büyük gayret gösteriyordu. Ayrıca namazda da
Kur’an’dan belli bölümler okunması gerekiyordu. Peygamberimiz inen her ayeti “vahiy kâtipleri” olarak
bilinen kişilere yazdırmış ve kontrol etmiştir. Kur’an ayetleri başta kâğıtlar olmak üzere, deri, beyaz
yassı taş gibi çeşitli yazı malzemelerine yazılmıştır. Cebrail, her yıl ramazan ayında o zamana kadar
inen ayetleri peygamberimize okur, daha sonra da Peygamberimiz Cebrail’e okurdu. Bu uygulama
Peygamberimizin vefatından önceki Ramazan ayında iki defa tekrar edilmiştir. Mukabele geleneği de
bu uygulamaya dayanır.
KUR’ÂN VE MÜSLÜMAN
Kur’an-ı Kerim Yüce Yaratıcı’nın kıyamete kadar gelecek bütün insanlara indirdiği son ilahi mesajıdır.
O, bu yüce kelâmı indirmekle kalmamış, onun korunmasını da bizzat üzerine almıştır. Nitekim O, bu
gerçekliği şöyle açıklamıştır: “Şüphesiz o zikri (Kur’an’ı) Biz indirdik Biz! Onun koruyucusu da elbette
Biziz” (Hicr, 15/9). Bu ilahî beyan onun korunmuşluğu konusunda müminler için en büyük güvencedir.
Nitekim tarih de bunun canlı şahidi olmuştur. Sahîh-i Müslim’de geçen Temîm ed-Darî’nin rivayet ettiği
bir Hadis-i Şerif’te Allah Rasûlü (s.a.v) şöyle buyurdu; “Din nasihattir (samimiyet).” Biz, kime ey
Allah’ın Rasûlü (s.a.v)? Diye sorunca O da; “Allah’a, Kitabına, Peygamberine, Müslümanların
önderlerine ve bütün Müslümanlara.” Diye buyurdular. Âlimler bu Hadis-i Şerif’le ilgili şunları
söylemişlerdir; “Allah’ın kitabına karşı samimiyet öncelikle onun Allah’ın kelâmı olduğuna, O’nun
tarafından indirildiğine, mahlûkatın kelâmına hiçbir şekilde benzemediğine ve bütün mahlûkatın bir
benzerini getirmeye kudretinin olmadığına iman etmektir. Sonra onu hakkıyla güzel bir şekilde okuyup
tazim etmek, yanında huşû duymak, tilâvet esnasında harfleri doğru bir şekilde telaffuz etmektir.
Tahrifçilerin yorumlarına ve aşırı gidenlerin taarruzlarına karşı müdafaa etmek, içindeki her şeyi tasdik
etmek, ahkâmıyla birlikte durmak, ilimlerini ve mesellerini (Kur’an-ı Kerîm’e mahsus örnekler)
anlamaya çalışmak, öğütlerine özen göstermek, olağanüstü üslubunu tefekkür etmek, muhkemiyle amel
etmek, müteşâbihine teslimiyetle yaklaşmaktır. Umumunu ve hususunu, nâsih ve mensûhunu
araştırmak, ilimlerini neşretmek, insanları Kur’an-ı Kerîm’e ve ona karşı samimiyete çağırmaktır.”
Yukarıda Kur’an-ı Kerîm’le ilgili öz olarak anlatılan bu ifadeler Allah Rasûlü (s.a.v)’den itibaren
Müslümanların sürekli tavrı ve yaklaşımı olmuştur. Bunun bir sonucu olarak Kur’an-ı Kerîm tilavetine
ve onu dinlemeye özel bir değer verilmiştir. Özellikle Kur’an-ı Kerîm’in indiği ramazan ayında bu ilgi
ve alaka zirveye çıkmıştır. Bu ayda her camide istisnasız bir mukâbele okunur. Mukâbele, bilhassa
ramazan aylarında cami, mescid ve evlerde daha çok sabah, öğle, ikindi namazları öncesinde hâfızlar

KARABAKH
HUMANITIES
tarafından okunan Kur’an-ı Kerîm’i takip etmek suretiyle hatim indirme geleneğine ad olmuş, zamanla
hâfızların bu okuyuşları için de aynı ıstılah kullanılmıştır. Bu gelenek, Cebrâil’in ramazan aylarında her
gece Allah Rasûlü (s.a.v)’e gelerek o ana kadar nâzil olan âyet ve sûreleri karşılıklı okuyup kontrol
etmelerine dayanır.(Bozkurt, 2001, 31/100) Allah Rasûlü (s.a.v)’in vefatından önceki son ramazan
ayında mukâbele iki kere gerçekleşmiştir. Buna Arza-i ahîre denilmiştir. Kur’an-ı Kerîm’in ramazan
ayında nâzil olmaya başlaması, Allah Rasûlü (s.a.v)’in ifadesiyle bu ayda yapılan amellerin diğer
zamanlara göre daha faziletli kabul edilmesi de geleneğin yaygınlaşmasında etkili olmuştur. Bu gelenek
kesintisiz olarak tüm İslâm âleminde bugüne kadar süregelen bir sünnet muamelesi görmüştür. Daha
çok sesi ve edası güzel olan hafızlardan Kur’an-ı Kerîm’i dinlemek ve takip etmek Müslümanların
hayatlarının ayrılmaz bir parçası ve huzur kaynağı olmuştur.
Allah Rasûlü (s.a.v) bizzat kendisi de başkasından Kur’an-ı Kerîm’i dinlemiş ve bundan çok hoşnut
olmuştur. Bir gün Abdullah b. Mes’ûd’a seslendi: “Ey Abdullah! Bana Kur’an oku.” Bir an için şaşırdı,
ilminin derinliğiyle tanınan değerli sahâbî. “Yâ Resûlallah, Kur’an size indirilmişken, ben mi size
okuyayım?” diye sorunca, Allah Rasûlü (s.a.v), “Evet, evet, ben Kur’an’ı başkasından dinlemekten çok
hoşnut oluyorum” buyurdu.
Mukabele geleneğinin dayandığı bir başka husus Allah Rasûlü (s.a.v)’in; “Bir topluluk Allah’ın kitabını
aralarında okumak, dersler halinde birbirine anlatmak için Allah’ın evlerinden bir evde toplansalar bu
durumda onlara sekine hali iner, melekler onları kuşatır, onlara rahmet okur” mealindeki hadisidir.
Burada camilerde toplu bir şekilde ibadete ve özellikle de Kur’an-ı Kerim okuyup ondan dersler
yapmaya teşvik ve müjde vardır.
Gerek ülkemizde gerekse de diğer İslâm ülkelerinde küçük farklılıklarla birlikte mukabele geleneği her
ramazanda büyük bir coşku ve heyecanla yaşanmaktadır. Bugünkü teknik imkânlardan yararlanılarak
kullanılan hoparlör vs. araçlarla mukabele saatlerinde camilerden yükselen Kur’an-ı Kerim sesleri
camilerin bulunduğu çevreye de güzel bir atmosfer sağlamaktadır. Oruç vesilesiyle manevi dünyaları
dirilen müminler ramazan ayında hayırlı işlere daha fazla rağbet göstermektedirler. Mukabele de rağbet
edilen bu hayırlı işlerden biridir. Müminler, aynı zamanda Kur’an-ı Kerim ayı olarak da bilinen ramazan
ayından başta infak ve oruç olmak üzere teravih ve mukabeleyle hayatlarının en anlamlı zaman
dilimlerinden birinden geçip bir nevi yenilenerek çıkarlar.
SONUÇ
 Bir müslüman olarak Kurànà karşı ilk vazifemiz, onun ve ihtiva ettiği hakikatların hak
olduğunu tasdik etmektir. Daha sonra, onu okumak, mânasını anlamak ve emirlerini tatbik edip
yaşamak, ulvî düsturlarını, ferd ve cemìyet olarak hayatımıza hâkim kılmak gibi diğer vazifeler gelir.
 Her müslümanın, namazı câiz olacak kadar Kuràn`dan bir bölüm ezberlemesi farz-ı ayndır.
Fâtiha sûresiyle birlikte başka bir sûreyi daha ezberlemek vâcibdir. (Bununla farz da yerine getirilmiş
olur). Kuràn-ı Kerîmìn bütününü ezberlemek ise, farz-ı kifâyedir. Yani bir kısım müslümanların hâfız
olması, diğer müslümanları mes`ûliyetten kurtarır. Ancak Kuràn`ı ezbere bilen hiç kimse kalmazsa
bütün müslümanlar mesùl olur.
 Kuràn`ı namaz dışında yüzünden okumak, ezbere okumaktan daha faziletlidir. Zira bu okuyuşa
hem göz, hem de dil iştirâk eder. Tefekküre de daha müsaittir. Ezbere okumaya ise sadece dilin iştirâki
vardır. Kuràn`ı namaz dışında da, kıbleye yönelerek, temiz giyimli olarak ve edeblice oturarak okumak
müstehabtır.
 Okumaya başlarken Eûzü-Besmele çekilmesi de yine müstehabdır.
 Kuràn`ı yüzünden abdestli olarak okumak farzdır. Çünkü abdestsiz Kurànà el sürülmez. *
Kuràn`ı ayda bir defa hatmetmek, umumiyetle güzel görülmüştür. Senede 1, 40 günde bir, haftada 1
hatmi tercih edenler de vardır. Ancak 3 günden az zamanda hatim caiz görülmemiştir. Çünkü bu takdirde
Kuràn`ı süràtli okumaktan dolayı mânasını düşünmek kâbil olmaz, ayrıca telâffuz hatâları yapılabilir.

KARABAKH
HUMANITIES
 Kuràn-ı Kerîmì dinlemek farz-ı kifâyedir. Bir mecliste Kuràn okunurken, dinliyenin
bulunması, dinlemeyenlerden mesùliyeti kaldırır. Ancak başka işlerle meşgul olan kimselerin yanında
yüksek sesle Kuràn okunması uygun görülmemiştir.
 Kuràn okumak, nafile ibâdet yapmaktan; Kuràn`ı sesli okumak ise, sessiz okumaktan efdaldir.
 Bir kimse, yürürken veya bir iş görürken Kuràn okuyabilir. Yalnız bu hâlin Kuràn`ı gafletle
okumağa sebeb olmaması gerekir. Bilàkis okuduğu Kuràn, onu gaflete dalmaktan sıyırmalıdır.
 Namaz kılınması mekruh olan vakitlerde dua, tesbih, Peygamberimize salât ü selâm, Kuràn
okumaktan efdaldir.
 Kuràn`ı güzel sesle ve tecvidle okumak müstehabdır. Peygamber Efendimiz bir hadîs-i
şerîflerinde "Kuràn`ı seslerinizle tezyîn ediniz" buyurmuştur.
 Kuràn`ı tecvide aykırı şekilde nağmelerle okumak câiz değildir. Kelimeleri değiştiren, mânayı
bozan okumalar da haramdır.
 Kuràn okumayı öğrenmiş olan kimse, sonradan yüzünden okuyamıyacak derecede unutsa
günahkâr olur.
 Kuràn`ı okumak gibi, başkasına okutmak, öğretmek de sevabı çok bir ibâdettir.
 Ücretle Kuràn okumayı bâzı âlimler caiz görmüşse de, bunu bir geçim yolu olarak
benimsemekten kaçınmak gerekir.
 Yırtık ve eski olup kullanılmayan mushaf yakılmaz. Temiz beze sarılıp toprağa gömülür. Yahut
toz gelmeyen temiz bir yere konur. (Tatarhâniye`den).
 Kuràn okumak ve okutmanın fazileti ile ilgili olarak hadîs-i şeriflerde şöyle buyurulmuştur:
Ebû Mûsâ el-Eşàri (ra) Hz. Peygamberin şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: "Kuràn`ı okuyan ve
gereğini olduğu gibi tatbik eden mü`min, kokusu hoş, tadı güzel turunç meyvesi gibidir. Kuràn
okumayan, fakat gereğini tatbik eden mü`min, tadı olan ve fakat kokusu bulunmayan hurmaya benzer.
Kuràn okuyan, fakat gereğini tatbik etmeyen münâfık da, sadece kokusu hoş olan fesleğen gibidir.
Kuràn okumayan münâfık da, tadı acı ve kokusu çirkin Ebû Cehil karpuzuna benzer."
 "Ümmetimin yapacağı en faziletli ibâdetlerden biri de Kuràn-ı Kerîmì yüzüne bakarak
okumasıdır."
 "Kul, Kuràn-ı Kerîmì hatmettiği zaman hatim duası esnasında 10 bin melek ona bağış
talebinde bulunur."
 "Şu ibâdet işinde gözlerinizin hazzını verin... O da Mushafà bakarak okumak ve üstünde
tefekkür etmek, acâibatından ibret ve ders almaktır."
 "Evlerinizde Kuràn okumayı artırınız. Bir ev ki, onda Kuràn okunmaz, o evin hayrı azalır,
şerri çoğalır. Ehline darlık gelir..."
 "Kuràn`ı oku, yasak ettiği şeyleri anla. Şayet okuman seni yasaklardan almıyorsa, onu okumuş,
anlamış sayılmazsın."
 "Oruç ve Kuràn, kıyâmet günü kula şefaat edecekler. Oruç diyecek ki:
- Ey Rabbim, ben onu yemekten ve şehevî şeylerden gündüzleri alıkoydum. Ona şefaatimi kabûl buyur.
Kuràn da diyecek:
- Ey Rabbim, onu geceleri uykudan aldım. Ona şefaatimi kabûl buyur. Şefaatleri kabul buyurulur."
KAYNAKÇA
Altıntaş, Ramazan. Sana İtikakattan Soruyorlarlar. Konya: Kitaparası, 2020.
Bozkurt, Nebi. “Mukâbele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/100-101. Ankara: Türkiye
Diyanet Vakfı, 2001.

KARABAKH
HUMANITIES
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b İsmâîl b İbrâhîm Cu’fî. Sahîhü’l-Buharî. Kahire: Mustafa el-Babi
el-Halebî, 1953.
Cezairî, Tahir. el-Cevahiru’l-Kelâmiyye. Şanlıurfa: Elif Matbaası, 2015.
Müslim, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi. Sahih-i Müslim. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-
Arabiyye, 1955.
Nevevi, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b Şerefüddin en-. et-Tibyân fî âdâbi hameleti’l-Kur’ân. Dımaşk: Darü’l-
Fikr, ts.
Öztürk, Mahmut. “Kur’an-ı Kerim’de Kadınlara Karşı Bir Pozitif Ayırımcılık Örneği”. Harran
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/31 (01 Haziran 2014), 99-135.
Sabuncu, Ömer. “Cahiliye Devrinde ve İslam’da kadın”. Müminlerin Anneleri. thk. Adnan Demircan -
Ömer Sabuncu. 37-51. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2017.
Sabunî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd es-. el-Bidâye fî uṣûli’d-dîn. thk. Bekir
Topaloğlu. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2014.
Sallabî, Ali Muhammed es-. el-Iman Bi’l-Kur’âni’l-Kerim ve’l-Kutubi’s-Semaviyyees-Sallabî. Beyrut:
Daru’l-Ma’rife, 1. Basım, ts.
Yavuz, Yusuf Şevki. “İlahi Kitaplar”. İslam İnanç Esasları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Vakfı (İFAV), 1998.

KARABAKH
HUMANITIES
İSLAM’DA İTAATIN ÖLÇÜSÜ VE SINIRI

THE SIZE AND LIMIT OF OBEDIENCE IN ISLAM
Doç. Dr. M. Cüneyt GÖKÇE

ÖZET
İtaat sözlük anlamı itibarı ile “Baş eğmek, emir edileni yerine getirmek söz dinlemek” anlamındadır.
Bir başka ifade ile itaat; uyma, dinleme, alınan emre göre hareket etme manalarını ifade eder.
Kime itaat etmek gerekir ya da kimlere itaat edilmelidir sorusuna gelince elbette ki itaate kim layıksa
öncelikle hakkı ile ona itaat etmek, kime boyun eğmek gerekiyorsa ona boyun eğmek ve kimin emrini
yerine getirmek gerekiyorsa onun emrini yerine getirmek icap eder.
İslam her türlü aşırılık ve gerilikten uzak her şeyde dengeyi ölçü alan bir dindir. Bu bağlamda, İslam’da
mutlak itaat ancak Allah’a ve Peygamberinedir: “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin. Peygambere itaat
edin ve sizden olan ulü’l-emre de.” (Nisa 4/59). Görüldüğü gibi bu âyette itaat emri, Allah ve Resülü
hakkında tekrar edildiği halde, “ulü’l-emr” açısından yenilenmemiştir. Çünkü “ulü’l-emre” itaat, Allah
ve resulü şartına bağlanmıştır. Bu açıdan İslam’da itaat, mutlak ve muvakkat diye ikiye ayrılır. Bir
mü’minin mutlak itaati Allah ve Resulünedir. Bunun açılımı da Kur’an ve sünnet tarafından belirlenen
ilkelere itaattir. Bunun dışında itaat ise geçici, yani şarta bağlı olan itaattir. Bu itaatin ölçüsü hadislerle
de belirlenmiştir.
Bu çalışmada İtaat’ın sınırı ve mahiyeti üzerinde durulacaktır.
Anahtar Kelimeler: itaat, isyan, emir, yasak
ABSTRACT
Obedience literally means "to bow down, to listen to the one who is commanded". In other words,
obedience; means obeying, listening, acting according to the order to receive.
To whom it should be fit, or to whom it is necessary to submit to it before something needs to be
possessed, and to whom it can be planted to bow to it and who commands it.
Islam is a religion that is far from all problems and backwardness and takes the balance as a measure.
In this context, although it is obligatory in Islam, it is for Allah and His Prophet: “O from believing!
obey Allah. Obey the Prophet and the great command from you.” (April 4/59). It is seen in this verse
that even though Allah and His Messenger are repeated, the "ulul-amr" has not been renewed. Because
"ulul-amr" was obeyed and bound to Allah and His Messenger. This is obedient in Islam, it is sent as
obligatory and temporary. A believer's obedience is to Allah and His Messenger. On top of that, the
principles are followed by the Qur'an and the Sunnah. Apart from that, if it is appropriate, that is, it is
obedience that is conditional. This is supported by the measures of harmony.
In this study, the plan and nature of Obedience will be emphasized.
Keywords: rebellion, order, prohibition
GİRİŞ
Uyma, dinleme, alınan emre göre hareket etme anlamında bir terim. Arapça'da "ta, va, a" fiilinden
türemiş bir mastar. İnkıyâd ile eş anlamlıdır. Bunun karşıtı, adem-i itaattır ki, itâatsizlik, serkeşlik ve

KARABAKH
HUMANITIES
muhalefet anlamına gelir. Önceleri karşı çıktığı kimseye, bilahare itaat edeceğini bildirmeye de "arz-ı
itaat" denir. Bu manada, itaat edene muti', kendisine itaat olunana da mutâ' denir.
Gerek itaat, gerekse adem-i itaat, insanların fıtratında bulunan ve birbirine zıt fakat aynı derecede
lüzumlu olan özelliklerdir. Bu özellikleri sayesindedir ki insanlar, bir otoriteye bağlanabiliyor, devlet
kurabiliyor ve birlikte hareket edebiliyorlar.
Toplu halde yaşayan insanların, ilişkilerinin sağlıklı yürüyebilmesi, huzur ve güven içinde
yaşayabilmeleri, bir takım düzenlemelerin varlığına bağlıdır. Söz konusu düzenlemeler olmadan, ne
fertlerin ne de toplumların huzur ve güven içinde mutlu bir hayat sürmeleri kabil değildir. Ancak,
mevcut otoriteye itâat edilmediği sürece, ister yazılı kanunlar şeklinde olsun, ister yaşayan örf ve âdetler
tarzında olsun, bu düzenlemelerin hiçbir yararı olmaz. O halde itâat mutlaka gereklidir.
İTAATIN ÖLÇÜSÜ VE SINIRI
İslam her türlü aşırılık ve gerilikten uzak her şeyde itidali/dengeyi ölçü alan bir dindir. Bu bağlamda,
İslam’da mutlak itaat ancak Allah’a ve Peygamberinedir: “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin.
Peygambere itaat edin ve sizden olan ulü’l-emre de.” (Nisa 4/59). Görüldüğü gibi bu âyette itaat emri,
Allah ve Resülü hakkında tekrar edildiği halde, “ulü’l-emr” açısından yenilenmemiştir. Çünkü “ulü’l-
emre” itaat, Allah ve resulü şartına bağlanmıştır. Bu açıdan İslam’da itaat, mutlak ve muvakkat diye
ikiye ayrılır. Bir mü’minin mutlak itaati Allah ve Resulünedir. Bunun açılımı da Kur’an ve sünnet
tarafından belirlenen ilkelere itaattir. Bunun dışında itaat ise geçici, yani şarta bağlı olan itaattir. Bu
itaatin ölçüsü hadislerle belirlenmiştir: “Allah’a isyan konusunda emrolununca itaat yoktur.” (Buharî
“Ahkâm” 4; Müslim “İmare” 39): “Allah’a isyan konusunda itaat yoktur; itaat maruftadır”. “Yaratıcıya
isyan konusunda, yaratıklara itaat yoktur.” (Buharî “Ahkâm” 4; Müslim “İmare” 8; Ebu Davud “Cihad”
95)..
Bütün bu rivayetlerden anlaşıldığı kadarıyla, ister Din âlimi, ister tarikat şeyhi, lider, anne, baba, isterse
koca olsun vb. kim olursa olsun, bu kimseler tarafından Allah ve resulünün emirlerine aykırı bir iş
yapmaya davet varsa, buna itaat edilmez. Meselâ, herhangi bir kimse, bir başkasını; namaz kılma, içki
iç, zina yap, başörtüsün çıkar vb. gibi Kur’an ve sünnetin emirlerine aykırı bir iş yapmaya davet
ediyorsa, bu emirlere muhalefet etmek isyan değildir. Başka kimselere karşı itaat sadece Allah ve
Resulünün emirlerine aykırı olmadığı ölçüde mümkündür.
MUTLAK İTAAT
İslam’a göre Hz. Peygamber (a.s)’dan başka, “masum ve tartışılmaz” bir otorite ve rehber kabul
edilmez. Hiçbir kimse ve hiçbir yapı, kendisini dinin mutlak temsilcisi olarak göremez ve insanları
kayıtsız şartsız itaat ve bağlılığa çağıramaz. İslam’da mutlak itaat ve bağlılık, çerçevesi Kur’an ve sünnet
tarafından belirlenen ilkeler için söz konusu olduğundan İslam’a göre hiçbir kişinin kendisini yanılmaz
bir otorite ve rehber olarak kabul etmesinin veya bağlıları tarafından böyle görülmesinin bir geçerliliği
yoktur. Bu Allah’ın kitabına ve peygamberin sünnetine açıkça aykırıdır. Bu çerçevede bir kişinin özel,
seçilmiş ve yanılmaz olduğu, beyan ve öğretilerinin kutsiyet arz ettiği iddiası dinen kabul edilemez.
Müslümanın nazarında hiçbir insan peygamber derecesine çıkamayacağına ve hatta peygamberlere bile
insanüstü bir özellik nispet edilemeyeceğine göre hiçbir kimsede insanüstü bir kuvvet de düşünülemez.
Bundan dolayı Kur’an’da insan ‘kul’ vasfıyla anılır. Kulluk, kendisine kul olunan varlığa karşı beslenen
en ileri sevgi derecesini ifade eder. Risâlet en üstün mertebe olmasına rağmen, bütün peygamberler,
özelde Hz. Peygamber kulluğu ile övünmüştür.(Bkz. İsra 17/3). İnancımıza göre Peygamberlerin
dışındaki kimselerin masumiyetleri söz konusu olmayıp, hata yapmaları her zaman mümkündür.
İLAHİ EMRE MUHATABİYET
Teklif dinde, emir ve nehyin muhataba yüklenmesidir. Dolayısıyla teklif, akıl sahibi kullarını dinî-
hukukî açılardan sorumlu tutan Yüce Allah’ın eylemleridir. Kadın-erkek âkil-baliğ çağına ulaşmış her
Müslüman gücü nispetinde Allah’ın yapmakla sorumlu tuttuğu ibadetleri yerine getirmek zorundadır.
Mükelleflerin yerine getirmekle sorumlu olduğu hususlar öncelik sırasına göre farz, vacip, sünnet..vb.
gibi belli bir sıralama düzeyinde ele alınarak devam eder. Kadın ya da erkek olsun namaz, oruç gibi
ibadetlerden, eğer dinimizin belirlediği zenginlik ölçüsüne ulaşmışsa hac, umre ve zekat gibi ibadetlere
varıncaya kadar Müslümanlar tek tek sorumludurlar.

KARABAKH
HUMANITIES
Dinimizde sorumlu tutulmayan, rüşd çağına ulaşmamış çocuklar ve delilerdir. Bunların dışında ergenlik
çağına adım atmış ve akıl sağlığı yerinde bulunan her Müslüman helal ve haramlardan, günah ve
sevaptan, namaz, oruç vb. gibi ibadetlerden sorumludur.
“Teklif bizden kalktı” iddiası, yeni bir konu değildir. Tarihte bunun benzeri anlayışlar hep varolmuştur.
İslam bilginlerinin bozuk te’vil dedikleri yönteme dayalı olarak Allah’ın muradından uzak bir şekilde
gelişen bâtınî tefsir geleneği, tarihi seyir içerisinde birçok bid’atların ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Hicrî VII. yüzyılda yaşamış bir Mezhepler Tarihçisi olan Ebu’l-Fadl es-Seksekî (öb 683/1304), “manevî
dereceleri yüksek olan kimselerden ibadet kalkmıştır, organlarla yapılan ibadet avama aittir” diyen
birçok kimseye rastladığını söyler. Ayrıca onların, “fakihler halkın avamıdır, onlar hakikatin içyüzüne
nüfûz edemez, Allah nezdinde gerçek âlimlerin ittisal ve ittihat mertebesine yükselerek kendilerinden
amellerin kalktığını” söylediklerinden bahseder. (Geniş bilgi için bkz. Seksekî, Ebu’l-Fadl, el-Burhân fî
Ma’rifeti Akâidi Ehli’l-İman,(nşr. Bessâm Ali), Ürdün, 1988, s. 102-104).
Bazı çevrelerden yaygın olan: “Mukarrebûn mertebesine ulaşmış insanlar için dünyada helâl ve haram
yoktur; onlar için herşey mubahtır” görüşü, elbette sadece, tarihte kalmış ibâhiyyenin görüşü değil,
günümüzün çağdaş toplumlarında da yer yer müşahede ettiğimiz “neo ibâhiyye”nin sapık görüşleri
cümlesindendir.
Müslüman bir insan kendisine ölüm gelinceye kadar İlâhi tekliflerin kalkmadığına inanır. Çünkü
Kur’an’da : “Sana yakîn gelinceye kadar Rabbine ibâdet et” (Hıcr, 99) buyrulmaktadır. Hz. Peygambere
hitabı konu alan ve bu âyette geçen “yakîn” ifadesi, “ölüm vakti” anlamına gelmektedir. Kur’an’da bu
manayı tefsir eden başka pasajlar da mevcuttur. Hz. Peygamber’in (as.) Yüce Rabbe yürürken,
ümmetine vasiyet olarak “aman namaz, aman namaz” buyurması, yine Hz. Peygamber (a.s), Kızı Hz.
Fatıma’ya salih ameller yapmasını” öğütlemesi teklifin kalkmadığına delildir. Kaldı ki, başkasının
yerine –vekaleten hac müstesna- diğer ibadetleri mükellefin kendisinin bizzat yapması esastır.
SONUÇ
Bütün bu rivayetlerden anlaşıldığı kadarıyla, ister Din âlimi, ister tarikat şeyhi, lider, anne, baba, isterse
koca olsun vb. kim olursa olsun, bu kimseler tarafından Allah ve resulünün emirlerine aykırı bir iş
yapmaya davet varsa, buna itaat edilmez. Meselâ, herhangi bir kimse, bir başkasını; namaz kılma, içki
iç, zina yap, başörtüsün çıkar vb. gibi Kur’an ve sünnetin emirlerine aykırı bir iş yapmaya davet
ediyorsa, bu emirlere muhalefet etmek isyan değildir. Başka kimselere karşı itaat sadece Allah ve
Resulünün emirlerine aykırı olmadığı ölçüde mümkündür.
Ayrıca, halk arasında, manevî egemenlik sağlamak adına ermişlerden olduğunu iddia eden, kendisinden
namaz, oruç gibi ibadetlerin kalktığını ve onlar için ibadetin sadece, dil ile zikir, kalb ile tefekkürden
ibaret olduğunu savunan kimselere asla inanmamak gerekir.
KAYNAKÇA
Altıntaş, Ramazan. Din ve Sekülerleşme. İstanbul: Pınar Yayınları, 2005.
Altıntaş, Ramazan. Kur’an’da Hidâyet ve Dalâlet. İstanbul, 1995.
Altıntaş, Ramazan. Sana İtikakattan Soruyorlarlar. Konya: Kitaparası, 2020.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b İsmâîl b İbrâhîm Cu’fî. Sahîhü’l-Buharî. Kahire: Mustafa el-Babi
el-Halebî, 1953.
Cezairî, Tahir. el-Cevahiru’l-Kelâmiyye. Şanlıurfa: Elif Matbaası, 2015.
Müslim, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi. Sahih-i Müslim. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-
Arabiyye, 1955.
Öztürk, Mahmut. Kur’an’da Peygamberlerin Aile Bireyleriyle İmtihanı. Ankara: Son Çağ Yayınları,
2016.

KARABAKH
HUMANITIES
Sabuncu, Ömer. “Âişe bt. Ebû Bekir”. Müminlerin Anneleri. ed. Adnan Demircan - Ömer Sabuncu.
137-247. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2017.

KARABAKH
HUMANITIES
“KARABAĞLILARIN GÖZÜ İLE HOCALI KATLİAMI”

“THE KHOJALY MASSACRE THROUGH THE EYES OF THE KARABAKH PEOPLE”
Doç. Dr. Kamala Tahsin KERIMOVA

Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Rus Dili ve Edebiyatı Bölümü, Ağrı,
Türkiye
ORCID ID: 0000-0002-2321-3864
ÖZET
“Zalimlik her zaman duygusuzluk ve zayıflıktan kaynaklanır”
(Seneca).
25-26 Şubat 1992 gecesi, Ermeni-Taşnak silahlı kuvvetleri ve eski Sovyetler Birliği'nin 366. Motorlu
Piyade Alayı Hocalı’yı işgal etmiş ve yirminci yüzyılın en korkunç soykırımını gerçekleştirmişlerdir.
Bu amaçla Hocalı, önce Ermeni-Taşnaklar tarafından kuşatılmış, yollar tamamen kesilmiş ve Hocalı
kaderine terk edilmiştir. Ancak Hocalı halkı, Ermeni-Taşnak askeri güçlerine cesurca direnmiş ve şehri
güçlükle de olsa korumuştur. İşte bu yüzden düşman Hocalı halkını acımasızca ve kitlesel olarak
katletmiştir. Bu katliam sonucunda Ağdam istikametindeki ovalar, vadiler, dağlar; masum kadınların,
çocukların, yaşlıların, hastaların cesetleriyle dolmuştur.
Hocalı dehşetini yaşayan Karabağlılar o günleri yıllar sonra bile asla unutmamıştır. Kamil Hüseynov,
Müşgünaz Ahmedova, Salman Gasimov, Saida Alakbarova, Elşan Aliyev, Razim Mustafayev bu
katliamı gören onlarca kişiden sadece birkaçıdır. Hocalının dehşetini kendi gözleriyle gören ve Ermeni
vahşetinin canlı tanıkları olan bu kişilerin isimleri saymakla bitmez. Onlardan biri de Hocalı sakini olan
Müşgünaz Ahmedova’dır. “Hala kendi çocuğumu boğmaktan acı çekiyorum.”, “Çocuk ormanda yemek
yemek istedi, ben de Ermenilerin gelip bizi bulamaması için çocuğumu kendi ellerimle boğdum,”
cümleleri Hocalı sakini Müşgünaz Ahmedova tarafından dile getirilmiş ve bizzat tarafımızca
dinlenmiştir.
Hocalı’dan sağ kurtulanların gözleri önünde gerçekleşen Hocalı Katliamı’nda 106'sı kadın, 83'ü çocuk
olmak üzere toplam 613 Azerbaycan Türk'ü hayatını kaybetmiştir. Bu rakamlar, Ermeni vahşetinin iç
yüzünü göstermektedir.
Anahtar kelimeler: Hocalı Katliamı, Ermeni-Taşnakları, masum insanlar, soykırım
ABSTRACT
Cruelty always stems from apathy and weakness.
On the night of February 25-26, 1992, the Armenian-Dashnak armed forces and the 366th Motor Rifle
Regiment of the former Soviet Union occupied Khojaly and carried out the most terrible genocide of
the twentieth century. For this purpose, Khojaly was first surrounded by Armenian-Dashnaks, the roads
were completely cut off and Khojaly was left to its fate. However, the people of Khojaly bravely resisted
the Armenian-Dashnak military forces and protected the city, albeit with difficulty. This is why the
enemy massacred the people of Khojaly ruthlessly and massively. As a result of this massacre, plains,
valleys, mountains in the direction of Agdam; It was filled with the corpses of innocent women, children,
the elderly, the sick.
The people of Karabakh, who experienced the horror of Khojaly, have never forgotten those days even
after years. Kamil Huseynov, Musgunaz Ahmedova, Salman Gasimov, Saida Alakbarova, Elsan Aliyev,
Razim Mustafayev are just a few of the dozens of people who saw this massacre. The names of these
people, who saw the horror of Khojaly with their own eyes and were the living witnesses of the

KARABAKH
HUMANITIES
Armenian atrocities, are innumerable. One of them is Mushgunaz Ahmedova, a resident of Khojaly. “I
am still suffering from strangling my own child.”, “The child wanted to eat in the forest, so I strangled
my child with my own hands so that the Armenians could not come and find us.” sentences i were voiced
by the resident of Khojaly, Musgunaz Ahmedova, and were heard by us personally. In the Khojaly
Massacre, which took place in front of the survivors of Khojaly, 613 Azerbaijani Turks, 106 women and
83 children, lost their lives. These figures show the inside face of Armenian brutality.
Keywords: Khojaly Massacre, Armenian-Dashnaks, innocent people, genocide
I. GİRİŞ
“Müslüman, Türk olmak suçumuz bizim
Öfkeyle doludur içimiz bizim
Bir günde ağarır saçımız bizim
Yüz iki belanın yüzü bizdedir
Sizdeki yaranın özü bizdedir”.
Abdurrahim Karakoç
Karabağ'a Mektup
Hocalı Katliamı'nın üzerinden tam 30 yıl geçti... Her yıl 26 Şubat'ta vahşice katledilen insanlar
düzenlenen anma törenleri ile yeniden hatırlanıyor.
Hocalı Katliamı 26 Şubat 1992 tarihinde Azerbaycan'ın Karabağ bölgesindeki Hocalı kasabasında
yaşanan ve Azerbaycanlı sivillerin Ermenistan'a bağlı kuvvetler tarafından toplu şekilde öldürülmesi
olayıdır. Azerbaycan'ın resmî açıklamasına göre saldırıda 106'sı kadın, 83'ü çocuk olmak üzere toplam
613 Azerbaycan Türk'ü hayatını kaybetmiştir.
Hocalı olayı, Hitler faşizminin Hatın köyünde yaptığı trajediden daha korkunçtur. Ermeniler bu vahşi
terör eylemiyle vahşetlerini tüm dünyaya ilan etmişlerdir. 25-26 Şubat 1992 gecesi Hocalı sakinleri
vahşice öldürülmüştür. Hocalıda sadece ölüler kalmıştır. Ermenilerin Hocalı şehrini hedef alma amacı
neydi? Bu, bir yandan Karabağ'ın Azerbaycanlılardan oluşan dağlık kesiminde stratejik açıdan önemli
bir engeli ortadan kaldırmak, diğer yandan da Hocalıyı yeryüzünden kalıcı olarak ortadan kaldırmak.
Çünkü Hocalı öyle bir yerleşim yeridir ki, eski çağlardan günümüze Azerbaycan'ın tarihini ve kültürel
geleneklerini yansıtmaktadır. Bu özel kültür tarihe Hocalı-Gedebey kültürü olarak geçmiştir
(A.Alesgerov ve b., 2008).
Ermeni vandalları Hocalı'da soykırım yapmışlar, şehri ateşe vermişler. Hayatta kalanların bir kısmı,
çoğunlukla kadınlar, yaşlılar, çocuklar, şehrin batısına doğru iki yolla Ağdam’a doğru kaçmışlar. Karlı
ve soğuk bir günde, ormanda çıplak ayakla bırakılan mültecilerin çoğu donmuş ve yaralılardan bazıları
ölmüştür. Ertesi gün, Hocalıya 6-7 kilometre uzaklıktaki Garagaya denilen yerde ormandan çıkarken
hayatta kalanlardan bir kısmı Ermeni faşist çeteleri tarafından vurularak öldürülmüştür. Kurtarma
amacıyla Abdal-Gülablı köyüne gitmeye çalışanlar, düşman tarafından kuşatılarak üzerine ateş açılmış,
Ermeni Taşnakları yaralılara merhamet etmemişler, cesetleri çirkin hale salmışlar, kadın ve kız
çocuklarına hakaret etmişlerdir (Səs.-2010).

KARABAKH
HUMANITIES
II. HOCALI SOYKIRIM TANIĞI: CENGİZ MUSTAFAYEV

Ermeni vahşiliklerinin kurbanı olan masum bebeklerin karda donmuş, kurumuş cesetlerine dayanmak
ve bu trajediyi sessizce filme almak mümkün olmamıştır. Azerbaycan’ın ulusal kahramanı Cengiz
Mustafayev, soykırıma uğrayan Hocalıyı filme almış ve çaresiz sivil nüfusun trajedisini tarihin
hafızasına yazmıştır. Cengiz bütün bu vahşeti kamerasıyla kaydetmiştir. Bu kamera da Ermeni
kurşunlarıyla vurulmuş ve Cengiz yaralanmıştır. Mart ayının ilk günlerinde dünyanın her yerinden
“Hocalı Soykırımı” haberi yayınlanmıştır. Cengiz Mustafayev kanlı olayı şöyle hatırlatmıştır: “Olay
yerine ilk olarak 28 Şubat'ta iki askeri helikopter eşliğinde geldik. Havadan tüm alanın insan cesetleriyle
dolu olduğunu gördük. Pilotlar helikopteri indirmeye korkuyorlardı. Çünkü o bölge zaten Ermenilerin
kontrolündeydi. Buna rağmen helikopterden indik ve o sırada yoğun ateş altında kaldık. Yanımızda
bulunan polisler, cenazeleri yakınlarına teslim edilmek üzere helikopterle almak zorunda kaldı.
Gördüğümüz durum karşısında şok olduk. Ve iki kişi bilincini kaybetmişti. 2 Mart'ta yabancı
gazetecilerle olay yerine geldik. O sırada cesetler çok korkunç hale getirilmiştir. Cesetler üzerinde
günlerce hakaret eylemleri yapılmıştır.” (Akif Aşırlı, 2005).
İnsanı dehşete düşüren bu ifadeler, Hocalı soykırımı tanığı Cengiz Mustafayev’in ifadeleridir. Ermeni
dehşetinden ve vandalizminden kaçmak için Ağdam’a doğru kaçan silahsız halk vahşice öldürülmüştür.
Yaşlılar ve çocuklar kurtulamamıştır. İnsanları birbirine bağlamışlar, üzerlerine gazyağı dökmüşler,
ateşe vermişler, çocukları canlı canlı süngüye geçirmişlerdir. Öldürülenlerin cesetlerine vahşice
davranarak, kadınların göğüslerini, erkeklerin cinsel organlarını keserek ve çocukların beyinlerinin
derisini yüzerek, akıl almaz bir vandalizm örneği göstermişlerdir. Hiçbir dil, hiçbir yazı, hiçbir insanî
beceri, Azerbaycan topraklarında gerçekleştirilen korkunç olayları anlatmaya yetmez.

KARABAKH
HUMANITIES
III. “HALA KENDİ ÇOCUĞUMU BOĞMAKTAN ACI ÇEKİYORUM...”

“Çocuk ormanda yemek yemek istedi, ben de Ermenilerin gelip bizi bulamamaları için çocuğumu kendi
ellerimle boğdum... Boğduktan sonra kızım Salatın’ı çalıların dibine koyup gitmek istedim, o zaman
annelik duygum bunu yapmama izin vermedi.” 1992'de bu çocuğun annesiyle şahsen ve bizzat
tanışılmıştır. Bu olayı Hocalı sakini Müşgünaz Ahmedova bizzat kendisi anlatmıştır:
“Ermeniler, esirler arasından 13 genci seçtiler. Onları kurşuna dizdiklerini söylediler, ama dışarı
çıktığımızda kan izine rastlamadık. Aralarında bir annenin bile 3 oğlu vardı. Erkekleri götürdükten sonra
bizi serbest bıraktılar. Aramızda Aydın adında bir adam vardı. Ermenilerin eline düşmemek için ondan
beni öldürmesini rica ettim. Ve bu adamdan anne-babama ulaşmasını, beni bir Ermeni’nin değil
kendisinin öldürdüğünü söylemesini rica ettim.O ise bana, “Tanrı’nın verdiği canı alamam” dedi. Yolda
boğduğum çocuğumun hareket ettiğini hissettim. Buğdayı çiğneyip çocuğa verdim. Başka ne
yapabilirdim ki… Ermeniler bizi takip ettiler ve ormanda vahşîce kurşun yağmuruna tuttular.
Ermenilerin eline düşmemek için kızımı elimle nefesini keserek boğdum. Sırtımda cesedini taşıdığımı
zannettiğim kızım bir dağ yolunda yürüdüğümüz zaman uyandı. Kızım Salatın şu anda Bakü Devlet
Üniversitesi'nde çalışmaktadır. Sinirlendiğinde “Beni neden boğdun, anne?” diye soruyor. Sonra “Belki
ben de aynısını yapardım,” diyor. Hala kendi bebeğimi boğmaktan acı çekiyorum. Bakü’ye geldiğimde
ayak parmaklarım donduğu için ampütasyon ettiler.” (Haberler 27.02.2021 8602).
IV. KATİL “DOKTOR” ZORİ BALAYAN…

Ermeni yazar Zori Balayan’ın 1996 yılında “Ruhumuzun Canlanması” adlı kitabında kaleme aldığı bir
kesit, Hocalı katliamının acısını taze tutarken, bazı Ermenilerin Türk düşmanlıkları sebebi ile nasıl
canavarlaştıklarını gözler önüne seriyor. Vahşetin, insanlık tarihinin muhtemelen yok denecek denli az
görmüş bir diğer boyutunu, katliamın baş uygulayıcılarından Ermeni sözde Doktor Zori Balayan daha
sonra aynen şu sözlerle ifade etmiştir: “Biz arkadaşımız Haçatur’la ele geçirdiğimiz eve girerken
askerlerimiz 13 yaşında bir Türk çocuğunu pencereye çivilemişlerdi. Türk çocuğun bağırış çığırışları
çok duyulmasın diye, Haçatur, çocuğun annesinin kesilmiş memesini çocuğun ağzına soktu.
Daha sonra bu 13 yaşındaki Türk’e onların atalarının bizim çocuklara yaptıklarını yaptım. Başından,
sinesinden ve karnından derisini soydum. Saate baktım, Türk çocuğu yedi dakika sonra kan kaybından
öldü. İlk mesleğim hekimlik olduğuna göre Ermeni hümanisti idim, bunun için de Türk çocuğuna
yaptığım bu işkencelerden dolayı kendimi rahatsız hissetmedim. Ama ruhum halkımın yüzde birinin
bile intikamını aldığım için sevinçten gururlanırdı. Haçatur daha sonra ölmüş Türk çocuğunun cesedini
parça parça doğradı ve bu Türkle aynı kökten olan köpeklere attı. Akşam aynı şeyi üç Türk çocuğuna
daha yaptık. Ben bir Ermeni vatansever olarak görevimi yerine getirdim. Haçatur da çok terlemişti, ama
ben onun ve diğer askerlerimizin gözlerinde intikam ve güçlü hümanizmin mücadelesini gördüm. Ertesi
gün biz kiliseye giderek 1915’te ölenlerimiz ve ruhumuzun dün gördüğü kirden temizlenmesi için dua
ettik” (Mehmet Gören, 2022).
V. KARABAĞLILARIN GÖZÜ İLE HOCALI KATLİAMI

26 Şubat 1992 tarihinde Hocalı Katliamı yaşayan Karabağlılar o dehşet dolu günleri yıllar sonra bile
asla unutmayacaktır. Söz konusu katliam güçlü silahlarla donatılmış Ermenistan silahlı birlikleri ile

KARABAKH
HUMANITIES
Hankendi’de konuşlanmış bulunan Albay Zarvigarov komutasındaki 366’ncı Rus Mekanize Alayı’nın
desteğindeki Ermeni çeteleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Rus destekli Ermenistan askerleri ve çeteleri
tarafından kıskaca alınan Hocalı şehrinden tek bir çıkış yolu bırakılmıştır. Bu koridoru kullanan insanlar
karşılarında 366. Rus Motorize Alayını ve Ermeni çetelerini bulmuşlardır. Rus destekli Ermenistan
askerleri ve çeteleri sivil halka ateş açmış ve insanları katletmiştir. Hocalı sakini Kamil Hüseynov o
korkunç günleri şöyle anlatıyor:
- “Hocalı'ya girdikten sonra Ermeniler her tarafı ateşe vererek Azerbaycanlıları sorgulamadan kurşuna
dizdiler. 26 Şubat gece saat 10-11 civarında ormanlık bir alanla Abdal Gülablı'ya doğru yola çıktık.
Yaşlılar, kadınlar, çocuklar yorulmuştu. Panik, soğuk ve açlık bizi bunalttı. Şergiye isminde kadın ve
yaralı bir asker gözlerimin önünde öldüler. Bizi Ermenilerin yaşadığı Dehraz köyü yakınlarında
kuşattılar. Ve o sırada 5-6 kişi öldü. Dehraz’da iki gün gözaltında tutulduk. Rehin alınan 12 genç vahşice
öldürüldü. Ermeni esaretindeki en korkunç ve ızdıraplı 35 günün ardından Kızıl Haç tarafından esaretten
kurtarıldım”.
15 yaşındaki Salman Gasimov, annesi, erkek kardeşi ve akrabaları ile ormanda 12 gün, aç ve susuz
kalmış ve korkunç anlar yaşamıştır. Hocalı soykırımı sırasında 10 yaşında olan Adalet, başına gelenleri
şöyle anlatıyor:
- “25 Şubat'tı. Gece Ermeniler Hocalı'ya saldırdılar. Silahsız insanlar her yöne koştular. Babam, annem,
erkek kardeşim ve ben ormana koştuk. Üç gün ormanda aç ve susuz kaldık. Yanımızdaki birkaç kişi
soğuktan donup öldü. Aniden Ermeniler bize ateş açtı. Babam ve annem öldü. Her ikisinin de cesetleri
kar üzerinde kaldı. Cesetlerini bir kenara çekecek kadar gücümüz yoktu. Daha sonra bizi kurtardılar.
Annemle babamı Berde ilçesinde defnettik.” (Salman Alıoğlu, 2003).
Ermenilerin 25 Şubat 1992’de akşam saatlerinden itibaren 10 koldan tanklarla saldırıya geçtiğini
belirten diğer Hocalı sakini Hüseynov, artık dayanamayacaklarını anladıklarını ve kasabayı terk etmeye
karar verdiklerini ifade etti.
Hüseynov, soğuk ve karlı hava şartlarında bir grup Hocalı sakini ile Ağdam bölgesine doğru
ilerlediklerini vurgulayarak nasıl esir düştüğünü şu sözlerle aktarmıştır:
“Yaşlı, kadın ve çocukları Gargar Nehri’nden geçirdik, ormanlık alanda karanlıkta yola koyulduk. Bir
müddet geçtikten sonra Ermeniler önümüzü kestiler ve ateşe tuttular. Çok sayıda masum insan,
Ermeniler tarafından vahşice katledildi. Olaydan 5 ay önce evlendiğim eşim de kurşun yarası alarak
şehit oldu. Bazıları kaçmayı başardı fakat ben eşimin cesedini orda bırakmak istemedim. Sonuçta
Ermenilere esir düştüm.” Yakalandığı ilk gün Ermenilerin kendisini acımasızca darp ettiğini, işkencenin
sonraki günlerde de sürdüğünü vurgulayan Hüseynov, şöyle devam etti: “Ben gitar çalıyordum, bunu
öğrenince önce parmaklarımı kırdılar sonra tırnaklarımı çektiler. Daha sonra elimi sıcak sobaya basarak
yaktılar. 27 gün cehennem hayatı yaşadım fakat ölmedim. Ağdam bölgesinin komutanlarından
Allahverdi Bağırov’un yardımı sayesinde esirlikten kurtuldum. Beni 3 Ermeni esirle değiştiler. Benimle
değiştirilen Ermeniler, çok iyi durumdaydı. Ben ise yara bere içerisinde, ayakta duramıyordum”
(Mehmet Gören, 2022).
VI. SONUÇ
Bir bütün olarak Azerbaycan halkına yönelik olan
Hocalı soykırımı, akıl almaz zulmü ve insanlık dışı
cezalarıyla insanlık tarihinde bir vahşet eylemidir.
Bu soykırım aynı zamanda tüm insanlığa karşı tarihi bir suçtur.
Haydar Aliyev
Azerbaycan’ın Ümummilli Lideri

KARABAKH
HUMANITIES
Türk dünyası tarihinin en büyük trajedilerinden birinin yaşandığı Hocalı katliamının anlatıldığı Karabağ
Savaşı’nın en acı günleri 1992 Şubat ayında yaşanmıştır. Bu yönü ile Hocalı Katliamı’na insanlık
tarihinin kara lekesi olarak bakılabilir. 26 Şubat 1992 tarihinde Ermeniler, Rus askerleri tarafından
silahsızlaştırılan Hocalı kentini abluka altına almışlar, her türlü tehcire maruz bırakmış ve kenti
tamamıyla yok etmişlerdir. İşgal sırasında katledilen Azerbaycan Türklerinin cesetlerinin birçoğunun
yakıldığı, gözlerinin oyulduğu; kulaklarının, burunlarının ve kafaları ile vücutlarının çeşitli uzuvlarının
kesildiği ve daha birçok akıl dışı işkencelere maruz kaldıkları görülmüştür.
Ermenilerin silahsız sivil Azerbaycan Türklerine yönelik gerçekleştirdiği bu katliam, açıkça, bir etnik
grubun yok edilmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. Ermeni askerlerinin Türklere olan kinini kustuğu bu
katliamın, bir soykırım olduğunu bilimsel olarak kaydedilmiş ve kanıtlanmıştır. Hocalı bir soykırımdır.
Bunu her Türkün bilmesi ve her alanda haykırması, Hocalıda katledilen masum sivil Türklerin anısı için
vicdanımızın borcudur (Derya Yıldız Özkaraman, 2015).
Ermenilerin yaptığı vahşet ve zulüm hiçbir şeyle kıyaslanamaz. Ermeniler kötü şöhretli eylemleriyle,
tarihte bilinen en acımasız yöneticilerin zulmünü gölgede bırakmıştır. Bu vahşet, kendilerini “Türklerin
zulmettiği mazlum, zavallı bir halk” olarak sunan Ermenilerin karakterini ve iç yüzünü her zaman ve
her yerde ortaya çıkarmıştır.

KARABAKH
HUMANITIES
Hocalı Soykırımının üzerinden yıllar ve yüzyıllar geçmesine rağmen Azerbaycan halkı bu katliamı asla
unutmayacak, her zaman hafızasında yaşayacaktır.
KAYNAKÇA
1. A.Alesgerov ve diğerleri, “Halk Gazetesi”, 1 Nisan 2008.
2. Ses.-2010.-23 Şubat. – № 33. – S.4.
3. Akif Aşırlı. Türkün Hocalı soykırımı. Bakü: 2005. – S. 30-36.
4. Haberler 27.02.2021 8602.
5. M. Gören “Hocalı Katliamı…” Kaynak: Sabah Gazetesi ve Ahmet Alemdar-Defence Turk.net. 23
Mart 2022.
6. Salman Alioğlu. Burası Vatandır. Bakü: 2003, – S.80-83.
7. Derya Yıldız Özkaraman. Hocalı Soykırımı. 14.05.2015, 424 s.
8. https://www.youtube.com/watch?v=s1i__wYZuMc

KARABAKH
HUMANITIES
MİR MÖHSÜN NƏVVAB YARADİCİLİĞİNDA DİNİ VƏ MİLLİ KİMLİYİN İFADƏSİ

EXPRESSION OF RELIGIOUS AND NATIONAL IDENTITY IN THE WORKS OF MIR
MOHSUN NAVVAB
Fil.e.d., professor Tahirə Məmməd

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu
Institute of Literature named after Nizami Ganjavi of ANAS
https://orcid.org/0000-0001-8825-5179
XÜLASƏ
Azərbaycanın qədim diyarı olan Qarabağda Şuşa mühitinin yetişdirdiyi görkəmli şəxsiyyətlərdən biri
də şair, xəttat, musiqişünas, memar, alim, pedaqoq-maarifçi, din xadimi kimi tanınmış Mir Möhsün
Nəvvabdır. Onun çoxyönlü, ensiklopedik yaradıcılıq yolunun öyrənilməsi yalnız bir müəllifin
dünyagörüşünə, fəaliyyətinə yox, eyni zamanda Şuşanın, Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin
mürəkkəb bir mərhələsinə aydınlıq gətirmək baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Mir Möhsün Nəvvabın aid olduğu nəslə, onun tanınmış təmsilçilərinə dini etiqadlarına, insanlar arasında
qazandıqları etibara və özlərinin önəm verib qoruduqları seyidlik statuslarına görə Qarabağda xüsusi
ehtiram və rəğbət bəslənmişdir. Hətta onların kəramət sahibi kimi tanınmaları ilə bağlı məlumatlara da
müasirlərinə aid bəzi qaynaqlarda rast gəirik. Elmin, maarifin, xalqın tərəqqisinin tərəfdarı olan Nəvvab
dini görüşlərinə görə imamiyyət inancının tərəfdarı və müdafiəçisi idi. Allah, Peyğəmbər (s.) və
imamların yoluyla getməyin vacibliyini aşılayıb təlqin etmək onun yaradıcılığının əsas ideya xətlərindən
birini təşkil edir. O, insanları xurafata sürükləyən, haqdan uzaqlaşdıran mollaları tənqid və ifşa etməklə
bərabər, şəriəti, dini mərasimləri, şəbihlərdə icra olunan bir çox ayinləri müdafiə edirdi. Mühafizəkar
görüşləri dövrün bir çox maarifçiləri tərəfindən etirazla qarşılanmış, mübahisələrə yol açmışdı. Əksər
dindarlar kimi Nəvvabın da axirət inancı çox güclü idi. Nəvvab axirət haqqında görüşlərini, yeri
gəldikcə, əsərlərində də əks etdirir, dünyada ədalətli davranmağın insana ilahi haqq-hesab günündə
faydalı olacağını təbliğ edirdi.
Nəvvab özünü seyid və peyğəmbər nəslinin davamçısı kimi görürdü. Onda dövrünün bir çox ziyalıları
kimi ümmətçilik və millətçilik qovuşuq halda üzə çıxır. Bütün bununla bərabər, Nəvvab
ümummüsəlman kimliyindən çıxış etməklə bərabər bir azərbaycanlı idi və işğalçı güclərə və ermənilərə
qarşı mübarizəsində azərbaycançılıq və türkçülük mövqeyini nümayiş etdirirdi. Klassik tərzdə yazsa da,
şeirlərində, yeri gəldikcə, milli folklor koloriti aydın müşahidə olunur.
Mir Möhsün Nəvvabın müsəlman-türk, azərbaycanlı kimliyinin müdafiəçisi olması təkcə bədii
yaradıcılığında yox, həm də rəssamlığında, memarlıq üçün əsas götürdüyü ornamentlərdə əksini
tapmışdır; öz təxəyyülü ilə Əmir Teymurun möhtəşəm portretini yaratmış, minarələrin
naxışlanmasında, memarlıq ornamentlərində Əcəmi Naxçıvani məktəbinin ənənələrinə üstünlük
vermişdir.
Açar sözlər: Nəvvab, imamiyyət, dini ayin, Şuşa, Əmir Teymur
ABSTRACT
One of the prominent personalities brought up in Shusha is poet, calligrapher, musicologist, scientist,
pedagogue-enlightener, cleric Mir Mohsun Navvab. The study of his multifaceted creative path is
important in terms of clarifying the development path of his creative fields in Shusha, Azerbaijan.
Mir Mohsun Navvab's descendants, his well-known representatives were given special respect and
sympathy in Karabakh for their religious beliefs and seyid status. There is even information that they
are recognized as the possessors of miracles. The Nawwab, a supporter of science and enlightenment,

KARABAKH
HUMANITIES
was a defender of the imamate faith in religious meetings. One of the main ideas of his work is to
inculcate the importance of following the path of God, the Prophet (peace and blessings of Allaah be
upon him) and the Imams. He not only criticized the mullahs who dragged people away from the truth,
but also defended the Shari'a, religious rites, and many rituals performed in shabihs. Conservative
meetings were met with protests by many enlighteners of the time. Like most believers, the Nawwab
had a strong belief in the Hereafter and preached that justice in this world would be beneficial to man
on the Day of Judgment. From the point of view of national identity, the Nawwab saw himself as the
successor of the descendants of the Sayyids and Prophets. Like many intellectuals of his time,
nationalism and nationalism appeared in him in a junction state. Along with his all-Muslim identity,
Nawwab was an Azerbaijanian and demonstrated the position of Azerbaijanism and Turkism in the
struggle against the occupying forces and Armenians. Turkish mythological elements and components
of national folklore are clearly observed in his poems.
Being a defender of the Muslim-Turkish identity is reflected not only in the artistic work of Mir Mohsun
Nawwab, but also in his painting; he was created a magnificent portrait of Amir Teymur with his
imagination.
Keywords: Navvab, imamate, religious rite, Shusha, Amir Teymur
GİRİŞ
Bədii mətn özündə müəlliflə bağlı informasiyaları proyeksiya etmək baxımından əhəmiyyətli qaynaq
hesab olunur. Orada sənətkarın daşıyıcısı olduğu mədəni kodlar, dini və milli kimlik, içində boy atdığı
coğrafi, sosial-tarixi mühit, bioqrafiyası və s. amillərlə bağlı elementlər açıq, ya qapalı şəkildə öz əksini
tapır. İnsan sosial varlıq olduğundan yaradıcılıq məhsulu əsasında onun yalnız fərdi keyfiyyətlərini yox,
eyni zamanda mənsub olduğu cəmiyyətin xarakteristikasını izah etmək olar. Mətn bir yaddaş qutusudur,
onun zənginliyi yaradıcı şəxsin kimliyi ilə sıx əlaqədədir. Bu mənada, Nəvvab kimi tarixi şəxsiyyətin
yaradıcılıq nümunələri çoxtərəfliliyi və informativliyi ilə maraq doğurur.
Mir Möhsün Nəvvabın yaşadığı dövr və mühit Azərbaycan tarixi üçün son dərəcə əhəmiyyətli və
mürəkkəbdir. Burada ənənələrin, vətənin, milli mövcudiyyətin, mədəniyyətin, dini kimliyin, kamillik
təlqin edən davranış normalarının və s. qorunması, müasir dünya ilə inteqrasiya uğrunda mübarizə
gedirdi. Həmin mübarizənin ön cəbhəsində dayanan şəxsiyyətlərdən biri də Mir Möhsün Nəvvab idi.
Bu mənada Nəvvabın mətnlərində əks olunan dünyagörüşü, dini və milli kimlik məsələlərinin
araşdırılması mühüm aktuallıq kəsb edir.
Nəvvab tarixi şəxsiyyət kimi
Mir Möhsün Nəvvab ensiklopedik biliyə və yaradıcılığa malik şəxsiyyət kimi tarixdə iz qoyub. O, dini
və milli dəyərlərə xüsusi əhəmiyyət verilən bir ailəyə mənsubdur. Yaradıcılığının bütün sahələrində
ailədə və təhsildə qazandığı dünyagörüşü özünü açıq şəkildə büruzə verir. 30-dan yuxarı elmi və bədii
əsər müəllifi olan Nəvvabın yaradıcılığı tarix, ədəbiyyat, astronomiya, musiqi, tibb, din, didaktika kimi
sahələri əhatə edir, pedaqoji fəaliyyəti ilə əlaqədar dərsliklərin tərtibi və tərcüməsi ilə də məşğul
olmuşdur. 1894-cü ildə tərtib etdiyi divanının dibaçəsində 21 əsərinin adı çəkilir. (Mir Möhsün Nəvvab:
2006, 11) 1833-cü ildə Şuşada dünyaya göz açıb 1919-cu ilə qədər ömür sürmüş mütəfəkkir həyatının
sonuna qədər yazıb-yaratmışdır. Nəvvab həm də rəssam, xəttat, memar kimi tanınmışdır. Onun
yaradıcılığı bütövlükdə bir məhvər ətrafında dönür: millətə, ümmətə, vətənə xidmət!
XIX əsrin böyük mütəfəkkirinin formalaşmasında özünün şəxsi keyfiyyətləri ilə bərabər mənsub olduğu
mühitin əhəmiyyətli rolu var. Şuşanın necə bir mədəniyyət mərkəzi olmasını, mədəniyyətimizin
inkişafına verdiyi töhfələri ondakı mədrəsə və məktəblər, memarlıq abidələri, şəhər planlaması,
ziyalıları bir araya gətirən ədəbiyyat və musiqi məclislərinin fəaliyyəti nümunəsində görə bilərik. Şuşa
mədəniyyəti, ədəbiyyatı, maarif sistemi klassik dayaqlar üzərində qurulmuş və öz dövrünün ideya-
məzmun, problematika, sənətkarlıq, pozitiv dünyagörüşü xüsusiyyətləri ilə mövcud ənənəni
zənginləşdirib irəli aparmışdır. Mir Möhsün Nəvvab həm təhsilin, həm də ədəbiyyatın, mədəniyyətin
təşkilatçılıqla idarəsində mühüm rol oynayan, onların funksiyasını, dövrün tələblərindən çıxış edərək,
ideologiya ilə ustalıqla əlaqələndirməyi bacaran mütəfəkkir şəxsiyyətlərdən biridir. Xalqın hərtərəfli

KARABAKH
HUMANITIES
maariflənməsi qayğısına qalan Mir Möhsün Nəvvab ədəbiyyat tarixçiliyinə də öz töhfəsini vermiş
“Təzkireyi-Nəvvab” kimi orijinal təzkirə yaratmışdır. Müasir tariximiz üçün müstəsna əhəmiyyətə
malik “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” əsərini yazmışdır. Nücum elminin bilicisi olmuş
və nücuma aid əsər müəllifidir. Musiqi tarixi və nəzəriyəsinə aid əsəri ilə də sənətşünaslığa töhfə
vermişdir, “Nəsihətlər”i ilə ənənəvi Şərq didaktikasını zənginləşdirmişdir ...
Mir Möhsün Nəvvabın yaradıcılığı müasir terminologiya ilə desək, təkcə ensiklopedik yox, həm də
multidisiplinar xarakter daşıyır; fərqli elm sahələrinə aid əsərlər yazmaqla bərabər, bir əsər daxilində
onları əlaqələndirərək də izah edir. O, musiqidən, muğamdan bəhs edərkən, eyni zamanda musiqinin
insan səhhətinə faydalarından, müalicəvi əhəmiyyətindən söz açır, ənənəvi ayinlərin müdafiəçisi kimi
mübahisələrə girdiyi an onlara pozitiv mövqedən yanaşır psixoloji və tibbi təsirlərini izah edirdi,
"Vüzuhül-ərqam" (Rəqəmlərin izahı) risaləsində muğamın strukturunu rəqəmlərlə
sistemləşdirir, "Cəfəri came-mürtəzevi"də hərflər, sxemlər ilə sirli, gizli mənaların öyrənilməsi
üsulları üzərində çalışır, “Elmi, dini, tibbi qeydlər” adı ilə tərtib etdiyi kitabçasında qədim Şərq
təbabəti, inanclar, dini məlumatları toplayıb birlikdə verməsi onları əlaqədə qəbul etməsindən,
gerçəkliyə kompleks yanaşmadan xəbər verir... Nəvvabın multidisiplinar yaradıcılığı yeni tədqiqatlara
yol açır və elm sahələrinin təcrid olunmasının dünya qavrayışında zərərli olduğu qənaətini inkişaf
etdirir.
Nəvvab ədəbiyyatçı və musiqişünas kimi Şuşada ziyalıların təşkilatlanmasında xüsusi rol oynamışdı.O,
“Məclisi-fəramuşan” ədəbi məclisinin qurucusu və rəhbəri idi. Eyni zamanda, Hacı Hüsü ilə birlikdə
“Məclisi-fəramuşan”ın içərisində “Xanəndələr məclisi” də yaratmışdılar. Nəsrəddin Qarayev yazır ki,
Məşədi İsi, Kaştazlı Haşım, Hacı Hüsü, İslam Abdullayev, Mirzə Muxtar, Malıbəyli Həmid və qeyri
xanəndələr həmin məclisin üzvü olmuşlar. (Nəsrəddin Qarayev: 2012, s.209)
Mir Möhsün Nəvvabın ziyalılarla əlaqəsi təkcə Qarabağla məhdudlaşmırdı. Öz dövründə yaxın Şərqdə
yayımlanan mətbuat orqanlarının bir çoxunu ("Əkinçi", "Zİya", "Kəşkül", "Həblül-mətin",
“Tərcüman”, "İqbal", "Səda", "İrşad", “Molla Nəsrəddin”, “Pravda” və s.) alır, oxuyur, qiraətxanasında
başqalarının da mətbuatla maariflənməsinə şərait yaradır,“Əkinçi”, “Kəşkül” ilə sıx əlaqə saxlayırdı.
Azərbaycanın fərqli bölgələrindən olan şairlərlə, eyni zamanda, Osmanlı, Cənubi Azərbaycan şairləri
ilə də məktublaşır, şeir vasitəsilə dialoq qururdu.
Nəvvabın dini dünyagörüşü
Mir Möhsün Nəvvab yaradıcılığında dini xətt aparıcı yer tutur. Onun mənsub olduğu mühit və zamanda
islam dini inancı hakim mövqeyə malik idi. Buna baxmayaraq, müsəlman əhalinin vətəni kimi tanınan
Azərbaycanı XIX əsrdə işğal edən güclər qeyri dinin, xristianlığın təmsilçiləri idi. Bu vəziyyət
Qarabağda, eləcə də bütün Azərbaycanda fərqli dövlətləri, xalqları yox, həm də fərqli dinləri qarşı-
qarşıya gətirmişdi. Nəvvab hər nə qədər maarif, müasir elmi dünyagörüşü tərəfdarı, yeni tipli
məktəblərin yaradıcılarından olsa da, kənar qüvvələrə dirənc göstərən ziyalılar sırasına daxil idi.
Qarşıdurma vəziyyətində onun dini təbliğatın imkanlarından istifadə etmək və faydalanmaq cəhdi
özünün etiqadının ifadəsi ilə yanaşı, həm də mübarizə üsulu idi. Təkcə Nəvvab yox, XIX əsrin bir çox
ziyalıları xalqın mübariz ruhunu qorumaq üçün çoxyönlü mübarizə aparmış, eyni zamanda, dini
maarifləndirmədən də istifadə etmişlər. Təsadüfi deyil ki, XIX əsr Azərbaycanda din və təriqətlər, eyni
zamanda onların ədəbiyyatda əksi geniş yayılmışdı. Bu, müqavimətin yaradıcılıqda təzahür edən bir
şəkli idi. “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən geniş yayılmış təmayüllərindən biri də dini
ədəbiyyatdır. ... Bəhs etdiyimiz dövrdə dini ədəbiyyatın cərəyana çevrilməsi ilə təriqət ədəbiyyatının
fəallaşması eyni səbəblərlə bağlıdır”. (Tahirə Məmməd: 2010, 112) Təriqət mənsubu olub-
olmamasından asılı olmayaraq ənənələri, dini və milli kimliyi qoruyub saxlamağa çalışan şairlər
ədəbiyyatın tərbiyə və təlqin funksiyasından ustalıqla faydalanırdılar. Maraqlıdır ki, bir ədəbi məclisdə,
eyni ədəbi mühitdə bəzən fərqli təriqət mənsubları birgə fəaliyyət göstərir, dostluq münasibəti
saxlayırdılar. Məsələn, nəqşibəndilik təriqəti mənsubu Seyid Mir Həmzə Nigari imamiyyət dünyagörüşü
əsas olan Nemətuliyyə təriqəti mənsubu Nəbatiyə rəğbət bəsləmiş, nəqşibəndi Sədi Sani Qarabaği
“Məclisi-fəramuşan” ədəbi məclisinin üzvü Həsən xan Qaradaği ilə dostluq münasibəti saxlamış, Seyid
Əzim Şirvani əlaqələrində hər hansı təriqət mənsubu arasında ayrı-seçkilik nümayiş etdirməmişdir və s.
Bütün bunlar göstərir ki, XIX əsrdə Azərbaycanda ziyalılar arasında bəzi ritual və mərasimlərin

KARABAKH
HUMANITIES
keçirilməsi ilə bağlı çox az rast gəlinən mübahisələr yaşansa da, məzhəb və təriqətçilik qarşıdurması
olmamışdır.
XIX əsr Azərbaycan poeziyasında dini mərsiyələr, növhə və məqtəllər ən çox yayılan janrlar sırasında
idi. Şəbih və təziyə məclislərində çox oxunduğu üçün mərsiyələrə daha çox müraciət olunurdu. “Seyid
Əzim Şirvani, Hacı Rza Sərraf, Raci, Qumri, Dəxil kimi şairlər Kərbəla şəhidlərinin şərəflərinə elə
həzin, gözəl, təsirli mərsiyələr yazmışlar ki, bu gün də hüzr yerlərində, məhərrəmlik təziyələrində, imam
ehsanlarında adamlar onları heyranlıqla dinləyirlər”. (Bəkir Nəbiyev: 2009, 415) Nəvvabın da adı bu
sırada tam əminliklə çəkilə bilər. O, “Məzlumnamə” (Nəvvab: 2006, 111-185) məqtəlində özü ilə
bərabər müasiri olan şairlərin də mərsiyə və növhələrinə yer ayırmışdı.
Nəvvab dinə pozitiv mövqedən yanaşmış, elm və dini bir-birindən ayırmamışdır. Bu, onun təkcə
yaradıcılığında deyil, praktiki fəaliyyətində də özünü göstərir. Məsələn, “Nəvvab Şuşada məscidin
həyətində xüsusi bir mənzil düzəltmişdi. Onun bu mənzili "Məclisi-fəramuşan"ın qışlağı idi. Havalar
istiləşən zaman məclis səfalı Cıdır düzündə, sıldırım qayalar arasında "Ağzı yastı" kaha deyilən yerdə
təşkil edilərdi... Şuşada onun təşəbbüsü ilə məscid həyətində birmərtəbəli binada qiraətxana təşkil
olunmuşdu”. (Mirzə Xosrov Axundov: 13 fevral, 2022) Nəvvabın ədəbi məclisi, qiraətxananı məscidin
həyətində açması təsadüfi xarakter daşımır, onun dinə, elmə, maarifə, ədəbiyyat və mədəniyyətə
kompleks yanaşmasını sübut edir. Bunu o, həm də psixoloji təsir məqsədilə, cəmiyyəti elm-din-
incəsənətin ziddiyyəti ilə bağlı qorxu və fanatizmdən qurtarmaq üçün edirdi.
Nəvvab yaradıcılığı və milli kimlik problemi
Nəvvabda milli ideologiya dini ideologiya ilə vəhdətdə təzahür edir, bir-birinə qarşı gəlmir. Bu, bir
tərəfdən Nəvvabın yetişdiyi XIX əsr mühitində ümmətçilik və millətçiliyin məfhum kimi, əsasən, fərqli
məzmun qazanmamasından irəli gəlirdisə, digər tərəfdən Şərqin Qərb qarşısında zəifləməsinin qarşısını
almaq üçün müsəlmanların birliyinə ehtiyac olması düşüncəsindən qaynaqlanırdı. Bu mənada, Nəvvab
üçün türk birliyi, kimliyi islamla sıx əlaqədə idi. O, hər şeydən əvvəl, Qarabağın, Azərbaycanın
problemlərinə, xüsusən, beynəlxalq imperializmin rəvac verdiyi erməni-Azərbaycan münaqişələrinə
yaxından bələd olan biri kimi öz xalqını müdafiə edir, milli və dini mövcudluğunu qorumağa çalışırdı.
Azərbaycan-türk xalqına qarşı yürüdülən yerli əhalinin məhvi və deportasiyası siyasətinin şahidi kimi
ədalətsizlik əleyhinə mübarizə aparan Nəvvab yaradıcılığında öz milli kimliyini açıq göstərirdi. “1905-
1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” (Mir Möhsün Nəvvab:1993) əsərində Mir Möhsün Nəvvab
Azərbaycan xalqının faciəsini, eyni zamanda müsəlmanın qarşılaşdığı müsibət kimi dəyərləndirir.
Şairin Əmir Teymurun rəsmini öz təxəyyülü əsasında, xüsusi rəğbətlə çəkməsi, “Bursa şəhər sakini
Sədrəddin əfəndi Ləmbəraninin xahişi ilə Osman paşanın qızı Nigar xanımın şeirlərinə cavab və nəzirə”
(Əli Məmmədbağıroğlu: 2006,8) yazması, Azərbaycanın Şimal-Cənub – bütün bölgələrindən olan
şairlərlə əlaqə saxlaması, Nəvvabın imkan dairəsində bütövlük yaratmaq istəyinin ifadəsi kimi
dəyərləndirilə bilər. Mir Möhsün Nəvvabın yaradıcılığında birlik ideyası ideoloji tendensiya kimi
təzahür edir. O, islam Şərqin dayaqları kimi Qacarlar və Osmanlı dövlətlərinin zəifləməsini istəmirdi.
Anadilli yaradıcılığın üstünlük təşkil etdiyi XIX əsrdə əsərlərini fars və azərbaycanca yazması da,
fikrimizcə, Qacarların hakim olduğu ərazilərdə fars və türk xalqlarının birliyini, müdafiə və qəbul
etməsi, xarici güclərə qarşı həmin ittifaqın qorunmasının zəruriliyini düşünməsi ilə əlaqədar idi. O,
Nəsrəddin şah Qacara əsər ithaf edir, Osmanlı imperiyası əleyhinə Avropa dövlətlərinin yürütdüyü
siyasəti izləyir, doğru qiymətləndirir və imperiyanın uğurlarını alqışlayırdı. “Şair Sultan Əbdülhəmidin
dövründə Avropa dövlətlərinin yunanlardan istifadə edib Osmanlı dövlətinə hücum etmələrinə, türklər
tərəfindən məğlub edilərək geri oturdulmalarına tərcibənd həsr etmişdir. Bu şeirdə türk qoşunlarının
Fələstin, Fəsaliyə, Laris, Qlaqos kimi yerləri geri almaları, sərkərdə Ədhəm paşanın və türk əsgərlərinin
qəhrəmanlığı vəsf edilir, bu hadisəyə bütün müsəlmanların sevindiyindən danışılır, Sultan Əbdülhəmidə
alqışlar deyilir. Hüseyn Əfəndiyə yazdığı mənzum məktubunda da şair eyni hadisələri təsvir etmiş,
qələbə sevincini bölüşmüşdür.” (Paşa Əlioğlu: 4 avqust. 2014) Nəvvab şeirlərində poetikliyi
gücləndirmək üçün İran-Turan ifadəsindən bir neçə dəfə istifadə edir. Misal kimi ərdəbilli Rüstəm xanın
qızı Ziba xanıma yazdığı cavabdan bir beyti təqdim edirik:
Pərişan etmə, zülfi-ərəfşanı, Ağan canı,
Dağıtma səhfeyi-İranu Turanı, Ağan canı. (Mir Möhsün Nəvvab: 2006, 83)

KARABAKH
HUMANITIES
Şairin bu beyti, sözsüz ki, ideoloji mahiyyət daşımır və bir gözəlin ədasını vəsf edir. Ancaq bir neçə
şeirdə İran-Turan ifadəsindən istifadə onun daxilən bu ittifaqa rəğbətinin təzahürü kimi də
qiymətləndirilə bilər.
Nəvvab “Divan”ın dibaçəsində əsərləri haqda məlumat verir və yazırdı: “Bu kitabları yazmaqda
məqsədim xalqıma və həmdinlərimə xidmət etməkdən ibarətdir”. (Mir Möhsün Nəvvab: 2006, 11) Bu
cümlə şairin milli kimliyini, borcunu qəbul etməklə bərabər, həm də ümmətçiliyini, dini vəhdəti müdafiə
etməsini açıq göstərir.
NƏTİCƏ
Nəvvabın yaradıcılığı üzərində aparılan araşdırmadan belə qənaətə gəlirik ki, o, bir şair, ədəbiyyat
xadimi olmaqdan daha artıq dövrünün, xalqının və dindaşlalarının, insanlığın problemləri üzərində
düşünən, millətinin tərəqqisi uğrunda çalışan mütəfəkkir şəxsiyyət olmuşdur. Məzhəb ayrı-seçkiliyi
qoymadan islam Peyğəmbərinin yolunu tutmaqla bərabər, imamiyyəti də müdafiə etmişdir. Bundan
əlavə, o, gizli elmlərə, ezoterekiya da meyl göstərmiş, o haqda düşüncə və biliklərini əks etdirən əsərlər
yazmışdır. Bütün bunlar Nəvvabın dünya, varlıq, millət, ümmət, fərd problemlərinə kompleks
yanaşdığını göstərir.
İSTIFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

1. Bəkir Nəbiyev.Seçilmiş əsərləri. Beş cilddə, I c., Bakı, “Çinar-Çap”, 2009
2. Əli Məmmədbağıroğlu. Mir Möhsün Nəvvab və onun türkcə divanı. Mir Möhsün Nəvvab.
Seçilmiş əsərlərinə ön söz (səh.4-8) Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006
3. Mir Möhsün Nəvvab. 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası, Bakı: “Azərbaycan”
nəşriyyatı, “Şuşa” şirkəti 1993
4. Mir Möhsün Nəvvab. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006
5. Mirzə Xosrov Axundovun Nəvvab haqda xatirələri. Mir Möhsün Nəvvabı xatırlarkən -
525.Azhttps://525.az › news › 18627...13 fevr. 2022
6. Nəsrəddin Qarayev. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, Nurlan, 2012
7. Paşa Əlioğlu. Mir Möhsün Nəvvabın poeziyası - 525.Az https://525.az › news › 22939-... 4
avqust. 2014
8. Tahirə Məmməd. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, “Apostrof”, 2010

KARABAKH
HUMANITIES
SEMBOLİK MALLAR EKONOMİSİ

Prof. Dr. Sadettin PAKSOY

Gaziantep Üniversitesi, Oğuzeli MYO
ORCID ID: 0000-0003-3346-3530
Öğr. Gör. Merve KAPLAN
ORCID ID: 0000-0001-5648-0902
ÖZET
Adam Smith’in “Ulusların Zenginliği” kitabında tüketimin üretimin tek amacı olduğunu ifade
etmektedir. Tüketim kalıplarının giderek kararsız hale gelmesi üzerine iktisatçılar tüketim konusu ile
giderek daha ilgili hale gelmişlerdir. Ayrıca, ekonomistlerin sezgilerinin aksine, insanların bütçe
kısıtlamaları göz önüne alındığında, fiyatla ilgili değerlendirmeler, tüketicilerin ne satın alacakları
konusunda karar vermelerinde küçük bir rol oynuyor gibi görünmektedir. Sembolik üretimin amacı, din,
sanat, kültür, bilim alanlarında sembolik üretimler olduğu için özellikle sembolik mallar insanların
kendilerini terimlerle tanımladığı mallardır. Böylece bu kavram bireylerin kimliğini oluşturmaya
yardımcı olan, insanların sahip olduğu taahhüt türlerini ileten mallar için geçerli olmaktadır.
Kültürel alan, yalıtılmış faillerin basit bir toplamı olmaktan çok, insanlar üzerinde sembolik egemenlik
kurmak için iş bölümündeki rolleriyle ilişkili şekilde ifade edilen ve aralarında ilişki bulunan eyleyenler
ve kurumlardan oluşan bir dizi sistemden oluşur. Kültürel nesne, ticari değeri olan bir metadır ve
bununla birlikte özel bir kültürel değere sahip olan sembolik maldır. Bu çalışmada, iktisat temelinden
yola çıkılarak, sembolik malların kültürel alanın bazı genel özelliklerini ortaya koymaya ve bu alanda
yürütülen sembolik mücadeleleri ve tüketimin gidişatı açıklanmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Üretim, Tüketim, Sembolik mal, Ekonomi.
ABSTRACT
In Adam Smith's book "The Wealth of Nations" he states that consumption is the sole purpose of
production. As consumption patterns become increasingly unstable, economists have become more and
more concerned with consumption. Also, contrary to the intuition of economists, considerations about
price seem to play a minor role in consumers' decisions about what to buy, given people's budget
constraints. Since the purpose of symbolic production is symbolic production in the fields of religion,
art, culture and science, especially symbolic goods are goods that people define themselves with terms.
Thus, this concept applies to goods that help establish the identity of individuals, conveying the kinds
of commitments people have.
The cultural field is not simply a collection of isolated agents, but rather a set of systems of agents and
institutions that are expressed and interrelated in relation to their role in the division of labor to establish
symbolic dominance over people. A cultural object is a commodity with commercial value, and with it
a symbolic good with a special cultural value. In this study, starting from the basis of economics, it has
been tried to reveal some general characteristics of the cultural field of symbolic goods and to explain
the symbolic struggles carried out in this field and the course of consumption.
Keywords: Production, Consumption, Symbolic goods, Economy.

KARABAKH
HUMANITIES
GİRİŞ
Sembolik ekonomi kavramı, tarım ekonomisi, endüstriyel ekonomi ve para ekonomisi gibi kavramların
yerini alan bir kavramdır. Sembolik ekonomi, Amerika Birleşik Devletleri gibi gelişmiş ülkelerde
oldukça güçlü bir kabul alanına sahip olsa da tüm dünyada büyük bir gelişim göstermiştir (Singh, 2015).
İnsanlar, ürünlerin taşıdığı sembolik anlamlar için sembolik mallar satın alırlar; bu mallar tüketiciler
için sosyal ve duygusal anlamlar yaratabilir (Shang vd., 2012: 2227).
Adam Smith Wealth of Nations’da tüketimin, üretimin tek amacı olduğunu iddia etmiştir. İktisatçılar
tüketim kalıplarının kararsızlığı nedeniyle tüketim olgusuna odaklanmaktadırlar. Ayrıca fiyatla ilgili
değerlendirmeler, tüketicilerin ne satın alacakları konusunda karar vermelerinde küçük bir rol oynuyor
gibi görünüyor. Bu, özellikle sembolik mallar olarak adlandırılabilecek, insanların kendilerini terimlerle
tanımladığı mallar, tüketimi ve kullanımı insanların kimliğini oluşturmaya yardımcı olan mallar,
insanların sahip olduğu taahhüt türlerini ileten mallar için doğru görünüyor (Dolfsma, 2004).
SEMBOLİK MALLAR EKONOMİSİ

Sembolik sermaye', reddedilen, yanlış tanınan ve dolayısıyla tanınan, dolayısıyla meşru bir 'kredi' olan
ve belirli koşullar altında ve her zaman uzun vadede, 'ekonomik' kârları garanti eder.
'Ticari olan' kültürel mal üreticileri ve satıcıları, kendilerini yalnızca etik veya estetik bir bakış açısıyla
değil, bu evrenin özel taleplerini tanıyabilen ve bunları gizleyerek onlara açık olan fırsatlardan mahrum
bıraktıkları için mahkum ederler. Kendilerinden ve başkalarından, uygulamalarında tehlikede olan
çıkarları, çıkarsızlıktan kâr elde etme araçlarını elde ederler. Kısacası, tek kullanılabilir, etkin sermaye,
"prestij" veya "otorite" olarak adlandırılan (yanlış) tanınan, meşru sermaye olduğunda, kültürel
girişimlerin genel olarak ihtiyaç duyduğu ekonomik sermaye, alanın ürettiği özgül kârları - ne de
"ekonomik sermaye" tarafından güvence altına alınamaz. Sembolik sermayeye dönüştürülmediği sürece
her zaman ima ettikleri kârlardır. Yazar, eleştirmen, sanat tüccarı, yayıncı ya da tiyatro yöneticisi için
tek meşru birikim, kişinin kendisi için bir isim, bilinen, tanınan bir isim, nesneleri (bir ticari marka ile)
kutsallaştırma gücünü ima eden bir kutsama sermayesi yapmasından ibarettir. Veya imza) veya kişilere
(yayın, sergi vb. yoluyla) ve dolayısıyla değer vermek ve bu işlemlerden elde edilen kazançları kendine
mal etmek (Bourdieu, 1980).
Bourdieu’nun önerdiği gibi: ‘‘kapitalist toplum boyunca kültürel sermayenin göreli dağılımı, farklı
sosyal gruplar için kültürel değerin sembolik mallara yatırımı için farklı bir kapasite üretir’’ (Lee, 1993:
161; Ball, 1997: 10). Pierre Bourdieu ‘‘The Social Structures of the Economy’’ (2005) çalışmasında
ekonomik fenomenlerin sembolik temellerini konut piyasasının sembolik boyutlarını vurgulamaktadır.
Bir evin satılabilmesi için, alıcının zevklerini karşılayan farklı sembollerle (gelenek, el yapımı…)
ilişkilendirilmesi gerekir ve satıcılar (emlak acenteleri, tanıtım acenteleri…) bu tür sembolik birlikteliğe
katkıda bulunur. Bourdieu, sembolik boyutların her ekonomik alanda mevcut olduğunu düşünmüştür
(Jourdain, 2018).
Khalil (2004), ‘‘asıl mal’’ ve ‘‘sembolik mal’’ kavramları arasındaki belirginliği bir çikolata kutusuna
iliştirilmiş tebrik kartı üzerinden açıklamaktadır. Burada tebrik kartı (sembolik mal)
çikolata kutusu (asıl mal)’ı temsil etmektedir. Uygun hediye, yani sembolik etkiyi sağlayan tebrik
kartından ve asli etkiyi sağlayan refah sağlayan ürün olan çikolatadan oluşur. Schultheis (2015),
‘’Economy of Symbolic Goods: Ethnographical Explorations at the Art Basel’’ isimli çalışmasında
Potlaç’ın arkaik ritüelini, maddi mal ve servetin, paradoksal gibi görünen, onur, prestij ve tanınma
şeklinde maddi olmayan değerlere dönüşmesi etrafında döndüğünü belirtmektedir. Burada ortaya çıkan,
Bourdieu’nun “sembolik mallar ekonomisi” kapsamında, maddi veya “dünyevi” mallar, esasen tüm
geleneksel toplumlarda kendi aşkınlık, mistifikasyon ve soylulaştırma aracı olarak kullanılır ve ayrıca
sembolik hâkimiyet ve sosyal ayrım aracı olarak sistematik olarak uygulanır.

KARABAKH
HUMANITIES
SONUÇ
Sembolik mallar, tüketicilerin satın almış oldukları ürünlere yükledikleri anlamlara bağlı olarak gelişim
göstermiştir. ABD’de büyük bir ivme kazanan sembolik mallar zamanla tüm dünyada yaygın hale
gelmiş ve iktisat literatüründe inceleme alanı bulmuştur. Pierre Bourdieu ‘‘The Social Structures of the
Economy’’ (2005) çalışmasında ifade edildiği gibi bir ürünün satış sürecinde alıcı ve satıcı arasında
sembolik faydaları belirten unsurlara ağırlık verilmesi gerekmektedir. Bu durum temel olarak
tüketicilerin ürünün somut özelliklerinin yanında hatta daha fazlasında ürünün anlamlarına
odaklanılmasının bir sonucudur ve sembolik mallar giderek ekonomi içerisinde etkinliğini
arttırmaktadır.
KAYNAKÇA
Ball, S. J. (1997). On the cusp: parents choosing between state and private schools in the UK: action
within an economy of symbolic goods. International Journal of Inclusive Education, 1:1, 1-17,
DOI:10.1080/1360311970010102.
Bourdieu, P. (1980). to an economy of symbolic goods. Media, culture and society, 261-293.
Bourdieu, P. (2005). The social structures of the economy. Polity
Dolfsma, W. (2004). Consuming symbolic goods: identity & commitment-introduction. Review of
Social Economy, 62(3), 275-277.
Jourdain, A. (2018). Analysing the symbolic economy with Pierre Bourdieu: The world of Crafts. Forum
for Social Economics, 47 (3-4), 342-361.
Khalil, E. L. (2004). The gift paradox: complex selves and symbolic good. Review of Social
Economy, 62(3), 379-392.
Lee, M. J. (1993) Consumer Culture Reborn (London: Routledge).
Schultheis, F. (2015). Economy of Symbolic Goods: Ethnographical Explorations at the Art Basel.
Contribution to a workshop on „Documenta 2017“ Athenes, 12 february 2015.
Shang, R. A., Chen, Y. C., & Huang, S. C. (2012). A private versus a public space: Anonymity and
buying decorative symbolic goods for avatars in a virtual world. Computers in Human Behavior, 28(6),
2227-2235.
Singh, A. K. (2015). The evolution of Symbolic Economy and its prospects in India. Amity Journal of
Media & Communications Studies (AJMCS), Vol. 5, No. 1-2, 93-96.

KARABAKH
HUMANITIES
SANAT EKONOMİSİ
ART ECONOMY
Prof. Dr. Sadettin PAKSOY

ORCID ID: 0000-0003-3346-3530
Öğr. Gör. Merve KAPLAN
ORCID ID: 0000-0001-5648-0902
ÖZET
Sanat, insanın içindeki duyguları bilerek ve isteyerek dışa çıkarması ve başkalarına göstermesi olayıdır.
İnsanlık tarihi kadar eski olan sanat, tarihin her döneminde toplumların yaşam şeklini günümüze aktaran
bir olgu ya da bir köprüdür. Bu köprü geçmişten günümüze, günümüzden de belki de asırlar sonrasına
uzanacak olan insanoğlunun iz bıraktığı yolu ifade etmektedir. Sanatın kültürel yönü olduğu kadar
ekonomik yönü de bulunmaktadır. Günümüzde hemen hemen bütün sanat dallarının ekonomik bir
boyutunun olduğunu görmekteyiz. İster geçmişi simgeleyen ve antik değer taşıyan sanat eserleri olsun
ve isterse günümüz modern sanat eserleri olsun insanların nezdinde bir ekonomik değer taşımaktadır.
Dolaysıyla günümüzde sanat ile ekonomi iç içedir. Bu çalışmada sanat ve ekonomi ilişkisi incelenmiştir.
Çalışma ikincil verilere dayanılarak hazırlanmıştır. Sonuç olarak her sanatın bir ekonomik değerinin
olduğu ve sanatçının da ekonomik olarak desteklenmesi gerektiği sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Sanat, Ekonomi, Sanat ekonomisi
ABSTRACT
Art is the event of knowing and willingly expressing one's inner feelings and showing them to others.
Art, which is as old as the history of humanity, is a phenomenon or a bridge that transfers the way of
life of societies to the present in every period of history. This bridge represents the path left by
humankind, which will extend from the past to the present, and perhaps centuries later. Art has an
economic as well as a cultural aspect. Today, we see that almost all branches of art have an economic
dimension. Whether they are works of art that symbolize the past and have ancient value, or whether
they are modern works of art, they have an economic value in the eyes of people. Therefore, today, art
and economy are intertwined. In this study, the relationship between art and economy was examined.
The study was prepared based on secondary data. As a result, it was concluded that every art has an
economic value and the artist should be supported economically.
Keywords: Art, Economy, Art economy
GİRİŞ
Sanatın toplumsal karakterine ilişkin değerlendirmelerde sanatçı; bir sanat eserinin yapımına anlayışla
katılan bir kişi ve bir sanat eseri, bir sanat dünyasına sunulmak üzere yaratılmış türden bir eser olarak
kavramsallaştırılmaktadır (Davies, 2005). ‘’Sanat dünyası’’ terimini literatüre kazandıran Arthur Danto
(1981), (i) bir şeyin ancak ve ancak konusu varsa ve (ii) hakkında bir tutum veya bakış açısı yansıtıyorsa
(bir üslubu varsa) (iii) retorik yoluyla sanat eseri olabileceğini belirtmektedir.
Düşünsel temellerin ifade edilişinde dahi yeterince açık olmayan sanat kavramı, ekonomi ile
bütünleştiğinde açıklanması daha zor bir durumu yansıtmaktadır. Sanatsal değere ilişkin estetik temelli

KARABAKH
HUMANITIES
açımlamalar, ekonomik koşullar ile birleştirildiği ve ayrıştırıldığı noktada, sanatın kültürel ve toplumsal
boyutunun konumunu tespit etmek zorlaşmaktadır (İmamoğlu, 2019: 17).
Bir sanat tarzı, sanat tüketen gruplarda bilinçaltında ekonomik eyleme yönelik yönelimleri değiştirmek
için bir araç işlevi görebilir (Kavolis, 1964). Sanat, kültür ve tasarım olgusu ekonomik zorluklar ve
fırsatlar açısından yeterince dikkate alınmamasına rağmen ekonomiyi canlandırmak adına birçok
potansiyel faydaya sahiptir. Bu üçlü, yenilik, girişimcilik, istihdam ve canlandırma dahil olmak üzere
önemli kaldıraç noktalarında ekonomiye katkılar sunmaktadırlar. Bir sanat, kültür ve tasarım stratejisi,
refahı arttırmanın yanında şehirlere ekonomik ve kültürel anlamda rekabet avantajı sağlayabilir (Waits,
2014).
SANAT EKONOMİSİ VE KAPSAMI

Sanat alanındaki ilk ekonomik etki çalışmaları, National Endowmentforthe Arts (NEA) ve diğer sanatı
destekleyen kuruluşların sanatın ekonomiye katkısını vurgulayan çalışmalar yürütmeye başladığı
1970'lere dayanmaktadır. O zamandan beri, ekonomik etki çalışmaları, sanat sektörünü ve sanat
organizasyonlarını yerel ekonomi için külfetli bir lüks yerine ekonomi üreten bir endüstri olarak
nitelendirmiştir (Lee vd., 2020).
Sanat ve ekonomi karşılıklı olarak birbirinden etkilenir. Sanat günümüzde iş ortamının bir parçasıdır ve
ekonomik faaliyetlere katılan çalışan, işveren, tüketiciler vs. rahatlaması, ilham vermesi, yaratıcılığı,
teşvik edilmesi ve güçlendirilmesi rolünü üstlenmek gibi psikolojik destekler dışında reklam ve
pazarlama sektöründe ürünlerin pazarlanması sürecinde önemli bir işleve sahip durumdadır (Alpagu,
2015).
Sanat, hem üretim hem de tüketime bağlı olarak ekonomik etkiler ortaya çıkarır. Bir kültürel mekanın
inşa edilmesi sürecinde rol oynayan inşaat ve nakliye işletmelerinin kazançları ekonomik çıktılar üretir
ve üretime bağlı ekonomik etkiyi ortaya koyar. Tüketim taraflı ekonomik etki ise örneğin bir kültürel
etkinliğe katılmak üzere akşam dışarı çıkan bir grubun dışarda yemek yeme durumu bir ekonomik değer
yaratır. Şehir dışından gelen ve bir gösteriye veya sergiye katıldıklarında yemek, konaklama ve diğer
hizmetler için belirli bir miktar harcadıklarını ziyaretçiler ekonomik değer ortaya çıkarır. Bunun için
ilgili sektörlerde istihdam gereklidir ve işletmelerin kazançları ekonomiye vergi olarak yansır. Birçok
ülke sanatsal etkinliklerle ekonomilerine kazanımlar elde etmeye çalışmaktadırlar (Zarobell, 2017).
Sanatın, istihdam ve kültürel turizm ile ekonomiye sağladığı katkılarının yanında kültürel ve sanatsal
faaliyetlerin yaygınlaşması ile ülke tanıtımlarına da önemli katkıları bulunmaktadır (Işık, 2016).
Kültür ekonomisi, eğitim ve eğlence ile ilgili olan sembolik değere sahip ürün, hizmet ve kuruluşları
ifade etmektedir. Sanat mekanları, hem toplumun yeniden canlanmasına hem de sanatsal gelişime
katkıda bulunan sosyal ağlar oluşturmak için bir kanal işlevi görmektedir. Küçük ve orta ölçekli sanat
mekanları sahipleri, yerel alanları canlandırır, sanatsal toplulukları destekler ve ticari kültürel sektörlerle
köprüler oluşturarak ekonomik kalkınmada rol oynayabilirler (Grodach, 2011).
Sanatın sektörel bir güç olarak ekonomik değer oluşturduğu açıktır. Ancak, sanatın ticarileştirilmesine
yönelik süreçte sanatçıların ticari kaygılara bağlı olarak ‘’yabancılaşma’’ gibi olumsuz algılara sahip
olmaları da muhtemeldir. Bradshaw vd. (2006), müzisyenlerin çoğunun, yabancılaşmayı yansıtacak
şekilde, müzik endüstrisinin entrikaları hakkında olumsuz algılara sahip olduklarını belirtmektedir.
Buna göre sanatçılar, estetik değer üretimi yerine ekonomik çıktılara odaklanan ve sanattan anlamayan
yöneticilerin dikte edici tavırlarının sanat-ekonomik değer arasında sanatçı özelinde bir değer farklılığı
oluşturmaktadır.
Bir kültürel varlığın ekonomik etkisinin üç kategorisi vardır. Birincisi, örneğin kültürel bir etkinlik için
bir bilet alma yoluyla ekonomiye sağlanan katkılardır. Bu tüketiciler, kültürel etkinliklere hiç
katılmamış veya kültürel kurumları ziyaret etmemiş olanlar bile, doğrudan geleceğin tüketicisi olma
seçeneği için potansiyel ödeme istekliliklerinde yansıtıldığı gibi, dolaylı prestij veya yaşam kalitesi
faydaları yoluyla, kullanım dışı tüketim değeri elde edebilirler. İkincisi, kültürel varlıkla bağlantılı
üretkenlik ve ekonomik kalkınmada potansiyel uzun vadeli artışlardır. Arzu edilen kültürel olanaklara
sahip bir toplulukta mülk değerlerinde ve kiralardaki artışlarda yansıyan hedonik değerlerle (ki bu aynı

KARABAKH
HUMANITIES
zamanda kalkınma için önemli olan yerel kamu hizmetlerini geliştirmek için kullanılan ek yerel vergi
gelirlerini de üretir) veya düşük işletme işgücü giderleriyle ölçülebilir. Bu tür kültürel olanaklara sahip
yerlerde daha düşük ücretleri kabul etmeye istekli işçilerden (dolayısıyla iş genişlemesini teşvik eder).
Son olarak, kültürel varlığın doğrudan bir sonucu olarak bölgeye yeni harcamaların net girişleriyle
ekonomik aktivitede (çıktı, gelir, istihdam ve vergi gelirlerinde ölçüldüğü gibi) öncelikle kısa vadeli net
artışlar vardır. Toplam etki, bu tür yeni harcamaların daha uzun vadeli çarpan etkilerini içerir (Seaman,
2010).
SONUÇ
Sanat ve ekonomi birbirini tamamlayan iki önemli olgudur. Bir ülkenin ekonomik gelişmişlik düzeyine
bağlı yaşanan refah düzeyi sanatın devlet politikalarında ön plana çıkmasına ve daha fazla teşvik
edilmesine neden olur. Günümüzde sanatsal faaliyetler bir sektör içerisinde organize olmakta
dolayısıyla ekonomiye (istihdam, vergi vs.) değişik yollarla önemli kazanımlar sağlamaktadır.
Sanat ürünleri heterojen ürün gruplarından oluştuğundan çok yüksek bedellerle müzayede gibi
ortamlarda satılarak ekonomiye vergi vs. yollarla katkı sağlamanın yanında, sanatsal etkinliklere katılan
kişilerin konaklama, yeme içme, alışveriş vs. yollarla bir ülke ekonomisine katkılar sunduğu
görülmektedir. Örneğin, 2017'de, Salvatore Mundi adlı bir Leonardo Da Vinci tablosu, New York'taki
Christie's'de 450 milyon ABD dolarına satıldı; bu, bir sanat eseri için şimdiye kadar ödenen en yüksek
rekor fiyattı. Mayıs 2019'da Claude Monet tarafından 1890'da boyanmış Meules tablosu, Sotheby's'deki
bir müzayedede 110 milyon ABD Doları'na satıldı (satış öncesi değerleme 50 milyon ABD Dolarıydı).
Christie's'de Jeff Koons paslanmaz çelikten bir tavşanı 91 milyon dolara sattı ve yaşayan bir sanatçının
eseri için rekor bir fiyat olarak kayıtlara geçmiştir (Solimano, 2019).
Son yıllarda birçok devletin ekonomik kazanımlar, uluslararası tanınırlık vs. gerekçelerle kültürel turizm
aktivitelerini arttırdığı görülmektedir. Sanata ve sanatçıya önem veren ülkelerin bundan sonraki süreçte
de verdikleri desteklerle ülkelerine daha fazla ekonomik kazanımlar sağlayacaktır.
KAYNAKÇA
Alpagu, H. (2015). Economy and Art: Why are economy and art closely linked?. Journal of Economics
Bibliography, 2(1), 3-8.
Bradshaw, A., McDonagh, P., & Marshall, D. (2006). The Alienated Artist and the Political Economy
of Organised Art. Consumption, Markets and Culture, 9(2), 111-117.
Danto, A. (1981). The Transfiguration of the Common place, Cambridge, MA: Harvard University
Press.
Davies, S. (2005). Definitions of art. The Routledge companion to aesthetics, 169.
Grodach, C. (2011). Art Spaces in Community and Economic Development: Connections to
Neighborhoods, Artists, and the Cultural Economy. Journal of Planning Education and
Research, 31(1), 74-85.
Işık, H. (2016). Kamu ekonomisinde yeni yönelimler: Sanat ekonomisi ve temelleri. Balkan Sosyal
Bilimler Dergisi, 5(9), 5-22.
İmamoğlu, L. (2019). Sanat yönetimi ve ekonomisi ile ilgisinde çağdaş sanat piyasasının motivasyon
gücü (Master's thesis, Güzel Sanatlar Enstitüsü).
Kavolis, V. (1964). Economic conditions and art styles. The Journal of Aesthetics and Art
Criticism, 22(4), 437-441.
Lee, R., Hong, K., &Chang, W. (2020). Economic growth and thearts: A macro economic study. Cogent
Business & Management, 7(1), 1807203.

KARABAKH
HUMANITIES
Seaman, B. A. (2010). Economic Impact of the Arts. In A Handbook of Cultural Economics, Second
Edition. edited by Ruth Towse, Edward Elgar, forthcoming 2010
Solimano, A. (2019). The art market at Times of Economic turbulence and high inequality. European
Investment Bank. Available online: https://institute. eib. org/wp-content/uploads/2019/06/Art-Market-
Economic-Trubulence-Inequality-Paper-Solimano. pdf (accessed on 28 May 2022).
Waits, M. J. (2014). Five roles for arts, culture, and design in economic development. Community
Development Innovation Review, (02), 17-23.
Zarobell, J. (2017). Art and the global economy. In Art and the Global Economy. University of
California Press.

KARABAKH
HUMANITIES
XIX. YÜZYIL ORTALARINDA ALADAĞ KAZASI BADEMLİ KÖYÜNÜN SOSYO-

EKONOMİK YAPISI
SOCIO-ECONOMIC STRUCTURE OF BADEMLI VILLAGE IN ALADAĞ DISTRICT IN THE
MIDDLE OF THE 19TH CENTURY
Dr. Öğr. Üyesi Mustafa DURDU

Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi
ÖZET
Osmanlı Devleti, Tanzimat’tan sonra malî alanda yeni bir yapılanmaya giderek herkesin gelirine göre
vergi toplanması yöntemini uygulamaya koymuştur. Bu maksatla da ahalinin temettüat tahrirleri
yapılmıştır. Tanzimat’ın uygulandığı bölgelerde oluşturulan temettüat defterleri, hane sistemi esas
alınarak düzenlenmiştir. Defterlere hane reislerinin sahip olduğu tarla ve hayvan sayısı gibi mal
varlıkları ayrıntılı bir şekilde kaydedilmiştir. Ayrıca hane reislerinin bu mallar üzerinden elde ettikleri
yıllık gelirleri de hesaplanarak kayıt altına alınmış ve senelik vergileri belirtilmiştir. Temettüat defterleri
temel alınarak bir beldenin sosyal ve ekonomik yapısı hakkında detaylı malumat edinmek mümkündür.
T.C. Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivinde bulunan 15979 numaralı
temettüat defteri (ML.VRD. TMT.d. 15979), Konya eyaleti içerisinde bulunan Aladağ kazasına bağlı
köylerde sâkin ahalinin sosyal ve ekonomik durumları hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Bu
köylerden biri olan Bademli köyünde yaşayan ahalinin sosyo-ekonomik durumları bu çalışmada
incelenecektir. Aynı zamanda Bademli köyü, bazı dönemlerde Aladağ kazasının merkezi olarak da
kabul edilmiştir. Temettü kaydına göre Bademli köyünde toplam 83 hane bulunmaktadır. Ahalinin en
önemli geçim kaynakları tarım ve hayvancılıktır. Biz bu bildiride adı geçen temettüat defterinden
istifade ederek Bademli köyünün sosyo-ekonomik durumunu tahlil edip bir sonuca ulaşacağız. Bu
noktada, adı geçen temettüat defterinden başka belge ve kaynaklardan da yararlanacağız.
Anahtar Kelimeler: Temettüat Defteri, Aladağ, Bademli.
ABSTRACT
After the Tanzimat, the Ottoman Empire went to a new financial structure and implemented the method
of collecting taxes according to everyone's income. For this purpose, temettüat tahrirs of the people were
made. The temettüat registers (dividend boks) created in the regions where the Tanzimat was
implemented were arranged on the basis of the household system. The assets such as the number of
fields and animals owned by the household heads were recorded in the books in detail. In addition, the
annual income of the household heads from these goods was calculated and recorded and their annual
taxes were specified. It is possible to obtain detailed information about the social and economic structure
of a town based on the temettüat registers (dividend boks). Temettüat register numbered 15979
(ML.VRD. TMT.d. 15979) in the Ottoman Archives provides important information about the social
and economic conditions of the residents in the villages of Aladağ district in the province of Konya. The
socio-economic status of the people living in Bademli village, which is one of these villages, will be
examined in this study. At the same time, the village of Bademli was accepted as the center of the Aladağ
district in some periods. According to the temettü (dividend) record, there are 83 households in Bademli
village. The most important livelihoods of the people are agriculture and animal husbandry. We will
analyze the socio-economic situation of Bademli village and reach a conclusion by making use of the
temettüat book mentioned in this paper. At this point, we will also benefit from other documents and
resources from the aforementioned temettüat register (dividend book).
Keywords: Temettüat Register, Aladag, Bademli.

KARABAKH
HUMANITIES
GİRİŞ
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivinde ML. VRD. TMT.d. kodunda ve
15979 numarada bulunan, 1844-1845 tarihli temettüat defteri, Aladağ kazasına aittir. Defterde Aladağ’ı
oluşturan toplam 36 köyün temettü kayıtları bulunmaktadır. Bunlardan biri de Bademli köyüdür. Bu
çalışma, bir dönem Aladağ kazasının merkezini de oluşturan Bademli’nin 1844-1845 yıllarına ait mikro
ölçekte sosyal ve ekonomik analizinden oluşmaktadır. XIX. yüzyıl ortalarında Osmanlı taşrası
araştırmaları için önemli bir kaynak olan “temettüat defterlerinde, kaza ve köy gibi iskân merkezleri
hâne hâne ele alınarak herkese ait şahsî mal varlığı, emlâk, arazi, hayvanat, ürün vb. bilgilere” ulaşmak
mümkündür. Osmanlı Arşivi’nde, 1840-1845 yılları arasına ait toplam 17.747 adet temettüat defteri
mevcuttur (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, 2010:248). Bölgeler ve kişiler arasında adil bir vergi
dağılımını gerçekleştirebilmek ve nüfusun vergi verme gücünü tespit ederek icap eden düzenlemeleri
yapmak amacına matuf olarak yapılan temettüat tahrirleri sonucunda bu defterler meydana getirilmiştir.
Temettüat defterleri, XIX. yüzyıl itibariyle Osmanlı ülkesinde hanelerin gelir düzeyi, tarımsal üretimi
ve vergilerinin türü ve miktarı üzerine önemli bilgiler ihtiva etmektedir (Güran, 2000:77, 79).
Çalışmamızın temel kaynağını, yukarıda bahsetmiş olduğumuz temettü defteri oluştursa da salnameler
ve diğer araştırma eserlerinden de istifade edilmiştir. Adı geçen temettüat defterinin analizine geçmeden
önce Aladağ kazası hakkında genel bilgiler verilecektir.
Aladağ Kazası
Konya’nın güney bölgesinde yer alan ve Karaman, Mut, Bozkır ve Alanya ile sınırları bulunan bir geniş
plato olan Aladağ, aslında bir idare merkezinin adı olmaktan çok bölgenin adıdır. En azından XVI.
yüzyıl tahrir kayıtlarında Aladağ adlı bir yerleşim yerine rastlanmamaktadır. Ayrıca, kaza olduğu
dönemde de hangi köyün kaza merkezi olduğuna dair kesin bir bilgi de yoktur. Fakat çeşitli tarihlerde
Aladağ kadılarına hitaben yazılmış olan fermanlardan kazanın merkezinin Pirlevganda (Taşkent) olduğu
düşünülmektedir (Aköz, 1995:67-68). Süleyman Şah tarafından Konya ile birlikte XI. yüzyılda
fethedilen bu bölge, uzun süre Anadolu Selçuklu Devleti hâkimiyetinde kaldıktan sonra
Karamanoğulları Beyliğinin idaresine geçmiştir. Bölge, XV. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı
hâkimiyetine katılmıştır (Sak, 1997:168-169). XIX. yüzyılda yazılan ansiklopedik bir eserde
Aladağ’dan, şüphesiz ki yanlış bir şekilde, şehir diye bahsedilir. Aynı eserde Aladağ’ın dağlık bir yer
olduğu için çok fazla keçinin bulunduğu ve balının da kaliteli olduğu vurgulanır (Ahmed Rıfat Efendi,
1299:238). XIX. yüzyılın resmî kaynaklarında belirtildiğine göre Göksu nehrinin kaynağı, Aladağ dağ
silsilesidir (Salname-i Vilâyet-i Konya, 1301:86). 1899 tarihli salnameye göre Karaman kazasına bağlı
olan ve 36 köyü bünyesinde barındıran Aladağ nahiyesindeki resmî binalardan olarak bir adet hükümet
dairesinden bahsedilir (Salname-i Vilâyet-i Konya, 1317:163-166). Bu durum, Aladağ adlı bir yerleşim
yerinin olduğunu gösterse de Kâmûsu’l-A’lâm’daki bilgiler buna açıklık getirir. XIX. yüzyılın sonunda
yayınlanan bu eserdeki bilgilere göre Aladağ kazasının nefsi Bademli’dir (Şemseddin Sami, 1306:281).
Aynı şekilde 1913 yılı salnamesinde de Aladağ nahiyesinin merkezinin Bademli köyü olduğu belirtilir
(Salname-i Vilâyet-i Konya, 1332:244). Bu durum, elbette ki Bademli’nin bir diğer adının da Aladağ
olduğu anlamına gelmez. Çünkü Aladağ nahiyesinin hâlâ Karaman kazasına bağlı olduğu 1922 yılında
yazılan bir eserde, Aladağ nahiyesinin merkezinin Göynükkışla karyesi olduğu ifade edilmiştir
(Sapancalı H. Hüseyin, 1993:32). 1928 senesinde ise Aladağ nahiyesinin merkezi yeniden Bademli
köyüne alınmıştır (Şaşmaz, 2014:213). Yukarıdaki bilgileri toparlayacak olursak Aladağ kazası,
Konya’nın en eski kazalarından olup klasik devirde kazanın merkezi Pirlevganda (Taşkent) olmuş, daha
sonraki yüzyıllarda kaza veya nahiyenin merkez karyesi Bademli ve nihayet de Göynükkışla karyesi
kabul edilmiştir. Son olarak da merkez yeniden Bademli olmuştur. Bundan dolayı, kazanın merkezi olan
köye, Aladağ da denilmiş olmalıdır. Nihayetinde Aladağ adlı müstakil bir yerleşim yeri
bulunmamaktadır. Osmanlı devrinde kazanın genel adı olan Aladağ, bugün bile bölgeyi
tanımlamaktadır.
XVII. yüzyılda yaşayan Kâtip Çelebi, Aladağ’ın Konya’nın güney batısında yer alan bir kaza olduğunu
ve kızıl topraklı vadi ve tepelerinde bol miktarda bağ bulunduğunu ve üzümünün de çok güzel olduğunu
söyler (Kâtip Çelebi, 1145:616). XVI. yüzyılda Aladağ kazasını oluşturan köylerin sayısı 34’tür.
Bademli de bunlar içerisinde yer alır. 1501 yılında Bademli’de 28 hane, 49 nefer reaya; 7 hane, 12 nefer
de piyadegân ve müselleman meskûndur. 1518 yılında nüfusunun bir miktar arttığı görülür (Aköz,

KARABAKH
HUMANITIES
1995:69-70). Aladağ’ın idari yapısını salnamelerden de takip etmek mümkündür. 1868’de Aladağ,
nahiye olarak Hadim kazasına bağlıdır. Bu tarihte Aladağ’a bağlı 37 köy bulunmakta olup toplam nüfusu
2787 Müslim erkekten oluşmaktadır (Salname-i Vilâyet-i Konya, 1285:91). Aladağ’ın nahiye olarak
Hadim kazasına bağlı oluşu 1872 yılında da değişmemiştir. Bu tarihte nahiyenin zabıta müdürü Osman
Beğ’dir (Salname-i Vilâyet-i Konya, 1289:44). 1883’te Aladağ yine nahiye olarak Karaman kazasına
bağlı görünmektedir. Bu tarihte nahiyenin Müdür Vekili Ali Efendi, Nâib Vekili Mustafa Efendi’dir
(Salname-i Vilâyet-i Konya, 1301:85). Karaman kazasına bağlı bir nahiye olan Hadim’in 1926 yılında
ilçe yapılması ile Aladağ da Pirlevganda ile birlikte Hadim ilçesinin nahiyesi (bucak) yapılmıştır (Sak,
1997:180).
Çalışmamızın ana kaynağı olan ve Osmanlı Arşivinde bulunan 15979 numaralı temettüat defterinde yer
alan bilgilere göre 1844-1845 yılları itibariyle Aladağ kazası 36 köyden oluşmaktadır. Bu köylerden biri
olan Bademli, defterde 2. sırada yer almaktadır. Defterin ilk sırasında Yukarı Kızılca köyü, son sırasında
da Dülgerler köyü bulunmaktadır. Aladağ kazasını oluşturan ve adı geçen temettüat defterinde yer alan
köylerin listesi aşağıda gösterilmiştir.
Tablo 1. Aladağ Kazasını Oluşturan Köylerin Listesi
Köy Adı Köy Adı Köy Adı Köy Adı
Yukarıkızılca Umurlar Günay Aşağıkızılca
Bademli Bayır Ömeroğlu Akçaalan
Gaziler Yağcılar Habiller Mahmudcalar
Yelmez Kızılalan Göynükkışla Kahtama
Bucakini Çiftliği Çukur Bostanözi Aşağıeşenler
Salâhaddin Gille Ağaçcı Dülgerler
Çüne (Çuna) Kulağuzlar Yukarıeşenler
Ada Aşağıakın Kurucabil (Kurucabel)
Kalaba Küğür Sarıhacı
Yukarıakın Çakallar Eskiköy
TOPLAM 36
A. TOPLUMSAL YAPI
Bademli köyünün toplumsal (içtimai) yapısı çerçevesinde köyün hane sayısı, hane reislerinin isimleri,
lâkapları ve meslekleri hakkında bazı değerlendirmeler yapmak mümkündür.
1. Hane Sayısı, Hane Reisleri ve Lâkaplar
1844-1845 yılları itibariyle Bademli köyünde toplam 83 hane bulunmaktadır. Hanelerde hane
reislerinden başka kazancı olan kimsenin olmadığı görülüyor. Hane reislerinden sadece ikisinin lâkabı
olduğu görülüyor. Bunlardan biri Topal Mustafa olarak kaydedilen hane reisidir. Bu lâkabın vücut engeli
sebebiyle verildiği açıktır. Doğrudan lâkabı olan diğer hane reisi de Abdülbâki Oğlu Kara Osman’dır.
Bunun da esmerliğinden dolayı bu lâkapla anıldığını düşünüyoruz. Hane reislerinden biri de Elhacc
unvanı ile anılmaktadır: Ahmed Oğlu Elhacc Halil. Bu kişinin de Hacc’a gittiğinden dolayı bu unvanla
anıldığını tahmin ediyoruz. Bunların dışında bazı hane reislerinin babalarının lâkapları olduğu
görülmektedir. Hane reislerinin adları, baba adları ve lâkapları aşağıdaki tabloda sırasıyla belirtilmiştir.
Tablo 2. Bademli Köyündeki Hane Reislerinin Künyeleri
Ahmed Oğlu Bekir Mehmed Oğlu Turalı Ebubekir Oğlu Abdülkadir
Ahmed Oğlu Ahmed Celal Mehmed Oğlu Hüseyin Yahya Oğlu Hasan
Mısırlı Mustafa Oğlu Mehmed Şeker Abdülmuttalib Oğlu Abdülhalim Oğlu İsmail
Mehmed
Mustafa Oğlu Ahmed Rıdvan İbrahim Oğlu Abdülhalim Oğlu Mustafa
Mehmed
Elhacc Hamza Abdurrahman Oğlu Abdülbâki Oğlu Kara Osman Kahveci Ömer Oğlu
Mehmed Mustafa
Musa Oğlu Mehmed Şeker Abdülkerim Oğlu Abdülgani Oğlu Mustafa

KARABAKH
HUMANITIES
Abdullah
Mustafa Oğlu Abdüla’lâ Bakır Mustafa Oğlu Ali Hafız Mehmed Oğlu
Mustafa
Seyyid Oğlu Abdurrahman Elhacc Osman Oğlu Hüseyin Sarı Mustafa Oğlu Ahmed
Leblebici İbrahim Oğlu Süleyman Turmuş Oğlu Mehmed Hasan Oğlu Abdülbaki
Üzümcü Mustafa’nın Mehmed Abdülmuttalib Oğlu Abdülbaki Oğlu Hüseyin
Süleyman
Nebi Mustafa Oğlu Memiş Köse Ahmed Oğlu Halil Kara Mehmed Oğlu Hasan
Mustafa Oğlu Nebi Ayvar Mehmed Oğlu Veli’nin Ali’nin Oğlu
Mustafa Mustafa
Dalca Oğlu Hüseyin Çırak İbrahim Oğlu Hasan Koca Musa Oğlu Mehmed
Borazan Oğlu Mustafa Kahveci Mehmed Oğlu Kara Süleyman Oğlu
Mehmed Abdülkerim
Topal Mustafa Abdülvehhab Oğlu Abdullah Tüfenkci Mehmed Oğlu
Seyyid Mehmed
Usta Musa Oğlu Ali’nin Oğlu Musa Abdülkerim Oğlu Abdullah Topal Tursun Oğlu
Emrullah
Usta Musa Oğlu Mustafa Abdüssamed Oğlu Manav Memiş Oğlu
Abdüssamed Turalı’nın Zevcesi Ayşe
Usta Musa Oğlu Mehmed Kara Süleyman Oğlu Ahmed Memiş Oğlu Ahmed
Bacaksız İbrahim Oğlu Hüseyin Uzun Mehmed Oğlu Monla Ömer Oğlu Mehmed
Süleyman
Bacaksız İbrahim Oğlu Hamza Uzun Mehmed Oğlu Yunus Yalınayak Mehmed Oğlu
Süleyman
Tata Mustafa Oğlu Mehmed Bıyıklı Ahmed Oğlu Hasan Samed Abdurrahman Oğlu
Mehmed
Ali Oğlu Mehmed Bıyıklı Ahmed Oğlu Aksak Mehmed Oğlu
Mehmed Seyyid
Babalı Mehmed Oğlu Abdurrahman Eyyüb Oğlu Abdülbaki Çakır Mehmed Oğlu Ali
Ahmed Oğlu Elhacc Halil Cıva ? Ahmed Oğlu Mehmed Kavas Ali Oğlu Mehmed
Kaçak Ömer Oğlu Ömer İkiz Veli Oğlu Memiş Ali Oğlu Ali
Kaçak Ömer Oğlu Mehmed Kara Veli Oğlu Memiş Gök Mehmed Oğlu
Mehmed
Cartan Hüseyin Oğlu Mehmed Hatib Ömer Oğlu Ömer Abdülcelil Oğlu Mehmed
Küçük Ali Oğlu İbrahim Ebubekir Oğlu Ahmed
2. Meslekler
Bademli köyünde hane reislerinin çoğunluğunun mesleği için “erbab-ı ziraat” tanımlaması yapılmıştır.
Bununla birlikte başka mesleklerin de olduğu görülmektedir. Bu meslekler içinde önemli oranda bağbân
vardır. Bağbân; “bahçivan, bağcı” anlamlarına gelmektedir (Devellioğlu, 2020:72). Bahçivan, “bahçeye
bakan” bahçivanlık da “bahçeye bakma ve çiçek ağaç vs. yetiştirme ilmi” (Şemseddin Sami, 1992:269),
bağ ise “üzüm kütüklerinin olduğu tarla ve meyve bahçesi” anlamlarına gelmektedir
(https://sozluk.gov.tr/). Bu anlamlardan hareketle bağbanlık mesleğinin hem üzüm yetiştiriciliği, yani
bağcılık hem de meyvecilik olduğunu söyleyebiliriz. Köyde yaygın olan diğer bir meslek de ırgatlıktır.
Irgat, Türk Dil Kurumu’nun sözlüğünde “tarım işçisi, rençper ve yapı (inşaat) işçisi” olarak
tanımlanmıştır (https://sozluk.gov.tr/). XIX. yüzyılda da aynı anlamı taşıdığı muhakkaktır. Çünkü
Şemseddin Sami de aynı anlamı verir (1992:90). Bademli halkının uğraştığı diğer meslekler de
hizmetkârlık ve çobanlıktır. Bir kişinin de kizir olduğu belirtilmiştir. Temettüat defterinin ilk sırasında
yer alan 1. hanenin reisi olan Ahmed Oğlu Bekir’in hatip olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca bir imamdan
bahsedilmemiştir. Fakat hatip olan kişinin imamlıktan kazancı da belirtildiği için hatibin aynı zamanda
köyün imamı olduğunu düşünüyoruz. 73. hanenin reisi olarak kaydedilen, Manav Memiş Oğlu
Turalı’nın zevcesi Ayşe’dir. Bu hanenin yıllık gelirleri arasında hizmetkârlık geliri de olduğundan
Manav Memiş Oğlu Turalı’nın tahrir esnasında köy dışında bir mahalde hizmetkâr olarak çalıştığı için
zevcesinin isminin kayda geçtiğini tahmin ediyoruz.

KARABAKH
HUMANITIES
81 hane reisinin mesleği belirtilmemiştir. Burada şunu da vurgulamak gerekir ki mesleği ırgat, bağban,
hizmetkâr olanların çoğunun mezru tarlası ve bağı da bulunmaktadır. Dolayısıyla bu kişilerin hem ziraat
gelirleri hem de ırgatlık, bağbanlık ve hizmetkârlık gibi gelirleri de bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda
Bademli köyündeki meslekler ve bu mesleklerle iştigal edenlerin sayısı gösterilmiştir.
Tablo 3. Bademli’deki Meslekler ve Bu Mesleklerle Uğraşanların Sayısı
MESLEK ADI SAYISI
Hatip / İmam 1
Erbab-ı Ziraat 39
Irgat 19
Bağbân 14
Hizmetkâr 5
Çoban 1
Kizir 1
Asker Emeklisi 1
TOPLAM 81
3. Askerde Olanlar
Köyde 2 kişinin de askerde olduğu görülüyor. 10. hanedeki Üzümcü Mustafa’nın Mehmed için “Asâkir-
i Nizâmiye-i Hazret-i Şâhâne’de Beriyyetüşşâm Ordusu’nda olduğu için hanesinde vâlidesi vergisini
eda etmektedir.” notu düşülmüştür. Bu kişi askerde olduğundan mesleği hakkında açıklama
yapılmamıştır. 32. hane reisi Rıdvan İbrahim Oğlu Mehmed için de “Asakir-i Nizamiye-i Şahanede”
bilgisi yer aldığından meslek hanesi boştur.
B. EKONOMİK YAPI
Ekonomik yapıyı iki saha üzerinde incelememiz mümkündür: gelir getiren hayvan, emtia ve bunların
gelir miktarları ile vergiler. Bademli köyünde 1844 yılı itibari ile mevcut olan hayvan sayısı ve bu
hayvanlardan elde edilen yıllık gelirler, mezru tarlalar ve bunlardan elde edilen yıllık gelirler ile çeşitli
meslek dallarından elde edilen yıllık kazançlar köyün bir yıllık temettüatını oluşturduğu için ayrıca
analiz edilecektir. Son olarak da köyün 1844 yılında ödediği vergi çeşitlerini ve miktarlarını bu bölümde
inceleyeceğiz.
1. Hayvan Türleri ve Yıllık Gelirleri
Bademli köyünde 1844-1845 yıllarında beslenen, yetiştirilen büyükbaş hayvanlar öküz, sağmal inek,
dölsüz inek ve merkeptir. Öküz ve merkebi, gücünden istifade edildiği için yük hayvanı olarak da
tanımlamamız mümkündür. Köyde, küçükbaş hayvan olarak da sağmal keçi, dölsüz keçi ve oğlak
bulunmaktadır.
Öküz, asıl olarak çift sürmek için kullanılan bir hayvandır. Bununla birlikte 83 haneli köyün sadece
47’sinde bir veya iki öküz bulunmaktadır. Meslekleri “erbab-ı ziraat”, yani çiftçi olarak tanımlanan 39
hanenin 3’ünün öküzü yoktur. Geri kalan öküz miktarı da diğer meslek gruplarındadır. Toplam 72
hanenin birer merkebi bulunmaktadır. Toplam 30 hanede 5 ile 10 arasında değişen sayılarda sağmal keçi
bulunmaktadır. 81. hanedeki sağmal keçi sayısı 1 olarak verilse de yıllık geliri 25 kuruş olarak
belirtilmiştir. Oysa diğer hanelerde ancak 5 keçinin yıllık geliri 25 kuruş hesap edilmiştir. Ayrıca adı
geçen hanenin âdet-i ağnâm vergisine muhatap sağmal keçi sayısı da 5 olarak belirtilmiştir. Dolayısıyla
5 yerine sehven 1 yazıldığını düşündüğümüz için adı geçen hanenin sağmal keçi sayısını 5 olarak
belirttik.
İncelemiş olduğumuz temettüat defterinde, yukarıda belirtmiş olduğumuz hayvan türlerinden sağmal
keçi, dölsüz keçi ve sağmal ineklerin 1844 yılı gelirleri de kaydedilmiştir. 14. hane istisna olmak üzere
her 5 sağmal keçinin 1844 yılı geliri 25 kuruştur. Adı geçen hanede ise 5 sağmal keçinin yıllık geliri 50
kuruş olarak belirtilmiştir. Temettü kayıtlarında dölsüz keçilerin yıllık gelirleri de, istisnasız keçi başına
2 kuruş olarak kaydedilmiştir. Her sağmal ineğin 1844 yılı geliri de 49 ve 59. haneler müstesna, 25’şer
kuruştur. Adı geçen hanelerde ise 50’şer kuruş olarak kaydedilmiştir. Dölsüz ineklerde herhangi bir gelir
kaydı yoktur. Buna göre sağmal keçilerin sütü, yünü, eti ve oğlağından gelir elde edilirken dölsüz

KARABAKH
HUMANITIES
keçilerin eti, yünü ve satışından gelir elde edilmiş olmalıdır. Aynı şekilde sağmal ineklerin de sütü ve
etinden kazanç sağlanmış olmalıdır. Aşağıdaki tabloda köydeki hayvan türleri ve sayıları ile bunların
yıllık gelirleri belirtilmiştir.
Tablo 4. Bademli’deki Hayvan Türleri ve Sayıları (1844)
Hayvan Türleri Sayıları Gelirleri
Öküz 73
Merkep 72
Sağmal Keçi 210 1075 Kuruş
Dölsüz Keçi 15 30 Kuruş
Oğlak 186
Sağmal İnek 10 300 Kuruş
Dölsüz İnek 9
TOPLAM 575 1405 Kuruş
Tablodan da anlaşılacağı üzere her hanede öküz ve merkep bulunmamaktadır. Diğer hayvanlar için de
aynı durum söz konusudur. Bununla birlikte sağmal keçilerin hane başına düşen ortalama sayısının 2,53
olduğunu söyleyebiliriz. Hane başına düşen ortalama oğlak sayısı da 2,24’tür. Sadece 10 hanede 1’er
sağmal inek bulunmaktadır.
Köydeki hanelerin %56,62’sinde öküz, %86,74’ünde merkep, %12,04’ünde de sağmal inek
bulunmaktadır. Meslekleri “erbab-ı ziraat” olarak tanımlanmış olan 39 hanenin de %92,30’unda öküz
bulunmaktadır. Aslında tarıma ve hayvancılığa dayalı bir toplumda bu sayıların yetersiz olduğu açıktır.
Ziraatçı olduğu belirtilen hanelerin bütününde bile öküz yoktur. Bu da bölgenin dağlık oluşunun bir
sonucudur. Keçi, diğer hayvan türlerinden sayıca daha fazla olsa da köydeki hanelerin ancak
%36,14’ünde bulunmaktadır.
2. Mezru Tarla Miktarı ve Yıllık Gelirleri
Temettüat defterinde, Bademli köyündeki hanelerin mezru tarladan elde ettikleri 1844 ve 1845 yıllarına
ait gelirleri ayrı ayrı kaydedilmiştir. Köyde sadece mezru tarla (ekili tarla) bulunmaktadır. Gayrimezru
tarladan bahsedilmemiştir. Tarlalar dönüm cinsinden tanımlanmıştır. Köydeki toplam mezru tarla
miktarı, 146 dönümdür. Hane başına ortalama 1,75 dönüm tarla düşmektedir. Köydeki 15 hanenin mezru
tarlası yoktur. Yani köydeki hanelerin %18,07’sinin mezru tarlası yoktur. Köyde en az tarlaya sahip
olan, 15. hanenin reisi Topal Mustafa’dır. Bu kişinin toplam mezru tarla miktarı 0,5 dönümdür. En fazla
mezru tarlaya sahip olan 4. hanedeki Mustafa Oğlu Ahmed’in ise toplam 5 dönüm mezru tarlası
bulunmaktadır. Yani, tarla sahibi hanelerin tarla miktarları 0,5 ile 5 dönüm arasındadır. Bu da, aslında
cüz’î miktarlardır. Çünkü bölgenin yeryüzü şekilleri tarlaya fazla müsait değildir.
Bademli köyünün öşür vergilerinden öğrendiğimize göre mezru tarlalardan elde edilen ürün sadece
melezdir. Melez, arpa ve darı ile karışık buğdaydır (Şemseddin Sami, 1992:1401). Temettü kayıtlarında
mezru tarla gelirleri, nakdî olarak kuruş cinsinden kaydedilmiştir. Mezru tarlalardan elde edilen ürünün
miktarı hakkında net bir veriye ulaşmamız mümkün değildir. Ancak, o devir itibariyle 10’da 1 alınan
aşar vergisinden hareketle bir tahminde bulunmamız mümkündür. Yani, melezden ödenen aynî verginin
10 katını alırsak mezru tarladan dönüm başına elde edilen yıllık rekolteyi tahmin edebilmemiz
mümkündür. Bunun böyle olduğunu, ödenen aşar vergisinin nakdî miktarının 10 katının 1844 yılı mezru
tarla geliri olmasından da anlayabiliriz. Burada şunu da vurgulamamız gerekir ki melezin aynî vergileri
için ölçü birimi olarak “yarım” kullanılmıştır. Dolayısıyla biz de bu ölçü birimi üzerinden köyün 1844
yılı toplam melez rekoltesini hesaplayacağız.
1844 yılı itibari ile 146 dönüm mezru tarladan hasat edilen melez toplamı, 1475 yarımdır. Parasal olarak
verilen rakamlara göre de 146 dönüm mezru tarlanın yıllık hasılatı, 5900 kuruştur. Yarımın birim
fiyatının 4 kuruş olduğunu temettü kaydından anlıyoruz. Buna göre 1475 yarım melezin nakdî karşılığı
5900 kuruş olur. Bu da yukarıdaki rakamı doğrulamaktadır. Buna göre 1 dönüm mezru tarladan
ortalama 10,10 yarım melez, yani 40,41 kuruş nakit elde edilmiştir. Tabii ki bu veriler, net kârı ifade
edemez. Çünkü tohum, emek ve iş gücü gibi masrafların çıkarılması gerekir. Ancak bu şekilde net kârın
miktarını elde edebiliriz. Fakat bu konuda, net bir şey söyleyebilmemiz için eldeki veriler yetersizdir.

KARABAKH
HUMANITIES
3. Bağ Miktarı ve Elde Edilen Hasılat

Aladağ’da bol miktarda bağ olduğunu ve üzümlerinin meşhur olduğunu yukarıda Cihannüma’dan
aktararak ifade etmiştik. Bu durum XX. yüzyılın başlarında da aynen devam eder. Bu tarihte de
Aladağ’ın üzümü ve pekmezi meşhurdur. Konya’ya ilk ulaşan üzümler, Aladağ’ındır (Sapancalı H.
Hüseyin, 1993:32).
1844 yılında Bademli’de 82 ve 83. haneler hariç bütün hanelerin az ya da çok bağı vardır. Bunlardan
82. hane reisinin mesleği kizirlik olup hayvanı ve mezru tarlası bulunmamaktadır. Tek geliri kizirlikten
elde ettiği kazançtır. 83. hane reisi de askerlikten emekli olup bunun da emekli maaşından başka geliri
yoktur. Diğer 81 hanenin 0,5 ile 6 dönüm arasında değişen bağı vardır. En az bağa sahip olan 74. hane
reisi Memiş Oğlu Ahmed’in 0,5 dönüm bağı vardır. En fazla bağa sahip olan 4. hane reisi Mustafa Oğlu
Ahmed’in de 6 dönüm bağı vardır. Köyün toplam bağ miktarı 211,5 dönümdür. Mezru tarla miktarının
146 dönüm olduğunu düşünürsek köyde bağcılığın önemli bir geçim kaynağı olduğunu söyleyebiliriz.
Bağdan elde edilen üzümün kıyyesi (okka) 30 paradır. Haneler, büyüklüğüne göre bağlardan 5 ile 30
kıyye arasında üzüm elde etmişlerdir. Öşür olarak alınan üzüm miktarı 1763,5 kıyye olduğuna göre
köyün 1844 yılında elde ettiği toplam üzüm miktarı, 17635 kıyye civarındadır. Temettü kayıtlarında yer
aldığı şekilde, adı geçen yılda üzümden elde edilen toplam hasılatın parasal miktarı ise 12725 kuruştur.
Ancak üzüm öşrünün parasal karşılığı verilirken rakamlarda yuvarlama yapılmıştır. Bu yuvarlama nakit
bedelini az gösterme eğilimindedir. Yani, yer yer 1,5 kuruşa kadar varan eksiltmeler olmuştur. Mesela
kıyye miktarına göre 31,5 kuruş olması gereken öşür bedeli 30 kuruş olarak yazılmıştır. Dolayısıyla
köyde 1844 yılında üretilen toplam üzüm miktarının, kıyyesi 30 paradan nakit karşılığı 13226 kuruş 10
paradır. Oysa vergide gösterilen miktara göre bu rakam 12725 kuruştur. 1844 yılında Bademli’de toplam
211,5 dönüm bağdan üretilen üzüm miktarı 17635 kıyye olduğuna göre, Bağlardan dönüm başına
ortalama 83,38 kıyye (okka) üzüm hasat edilmiştir. Yani, üzümden dönüm başına ortalama 62,53 kuruş
para kazanılmıştır. Mezru tarladan dönüm başına kazanılan ortalama nakit tutarı ise 40,41 kuruş idi. Şu
durumda Bademli’de bağcılık, tahıl üreticiliğinden daha yüksek bir potansiyele sahiptir.
4. Diğer Gelirler
Bademli’deki hane reislerinin yarıdan fazlası, yani 44’ünün mesleğinin ırgatlık, hizmetkârlık, bağbanlık,
çobanlık, kizirlik olduğunu yukarıda söylemiştik. Bu meslek grupları, adı geçen iş kollarından kazanç
elde etmektedirler. Bunun yanında mesleğinin ziraatçılık olduğu belirtilen bazı hane reislerinin de
ırgatlıktan veya bağbanlıktan geliri bulunmaktadır. Ayrıca “erbab-ı ziraat” olanların da zuhurat olarak
tanımlanan gelirleri bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda Bademli’deki bu gelir getiren uğraşılar ve yıllık
kazançları listelenmiştir.
Tablo 5. Bademli’de Diğer Gelir Getiren İş Kolları ve Yıllık Kazanç
İş Kolları Gelirleri (Kuruş)
İmamlık 550
Zuhurat 27650
Irgatlık 17510
Bağbanlık 9200
Hizmetkârlık 3200
Çobanlık 650
Askerden Emeklilik 550
Kizirlik 550
TOPLAM 59860
3, 5, 6, 7 ve 81. hane reislerinin meslekleri için “erbab-ı ziraat” kaydı olsa da bunların ırgatlıktan da
gelirleri mevcuttur. 70. hane reisinin mesleği bağbanlık olarak belirtilse de ırgatlıktan da geliri vardır.
Ayrıca ırgat olarak betimlenen 72. hane reisinin zuhurat geliri de bulunmaktadır. Bununla birlikte emekli
asker olan bir hane reisi ile kizir olan diğer bir hane reisinin emeklilik ve kizirlikten başka geliri yoktur.
10. hanenin sadece bağ geliri vardır. 32. hanenin ise sadece bağ ve tarla geliri bulunmaktadır. Yukarıda
belirtmiş olduğumuz iş kollarından elde edilen gelirleri, başlıkta görüldüğü üzere “Diğer Gelirler” olarak
tanımladık.

KARABAKH
HUMANITIES
C. VERGİLER
1844 yılı itibari ile Bademli’de herkesin kazancına göre vergi-yi mahsûsa, öşür ve âdet-i ağnâm vergisi
olmak üzere yıllık 3 tür vergi tahsil edilmiştir. Bunları tek tek analiz edelim:
1. Vergi-yi Mahsûsa
Tanzimat’ın hemen akabinde, herkesin kazancına ve malî gücüne göre vergi veya vergi-yi mahsûsa
adıyla tek kalemlik bir vergi tahsili başlatılmıştır. Öncelikle muhassıllar taşraya gönderilerek ahalinin
gelir durumları ve mal varlıkları kayıt altına alınmıştır. Bu kayıtlara uygun olarak da 1840’ta tek bir örfî
vergi tahsilatı çeşitli usullerle başlatılmıştır (Sayın, 1999:358-359). Bademli köyünde de 1844 yılında
bu verginin tahsil edildiği görülmektedir. Köyün toplam vergi-yi mahsûsası 11645,5 kuruştur. Köyde
hane başına düşen ortalama vergi-yi mahsûsa, 140,30 kuruştur.
Köyde en fazla vergi-yi mahsûsa ödeyen kişi, 220 kuruş ile 7. hane reisi, erbâb-ı ziraat olan Mustafa
Oğlu Abdüla’lâ’dır. Bu kişini 1844 yılı toplam geliri 1285 kuruştur. Oysa yıllık kazancı en yüksek olan
hane, 1385 kuruş ile 23. hanedir. Bu hanenin vergi-yi mahsûsası ise 197 kuruştur. Yıllık geliri yüksek
olan ikinci hane ise 1310 kuruşla 21. hanedir. Bunun da vergi-yi mahsûsası 197 kuruştur. Bu çelişkinin
sebebi vergi-yi mahsûsanın yıllık genel toplam kazançtan çok vergilendirilmemiş kazanca göre yapılmış
olmasındandır. Çünkü haneler, mezru tarla ürünü melez ile bağ ürünü üzümün öşrünü zaten
ödemektedirler. Bunlar şer’î vergilerdir. Oysa ırgatlık, bağbanlık, kizirlik, çobanlık, hizmetkârlık gibi iş
kollarından ve zuhurat gibi kazançlardan da hanelerin gelirleri vardır. İşte daha çok bu kazançlar
üzerinden örfî vergi olan vergi-yi mahsûsanın tespit edildiği anlaşılıyor. Bu tarz geliri en yüksek olan
hane de 7. hanedir. Adı geçen hane reisinin ırgatlıktan 950 Kuruş kazancı vardır. Bununla birlikte bu
yöntemin de tek başına uygulanmadığı hatta bu konuda tam bir adaletin sağlanamadığını düşünüyoruz.
Çünkü aynı miktarda bu tarz geliri olan bazı hanelerden farklı miktarlarda vergi-yi mahsûsa tahsil
edilmiştir Mesela bahsetmiş olduğumuz zuhurat, ırgatlık, hizmetkârlık veya bağbanlıktan geliri 700
kuruş olanlardan bazıları ile 900 kuruş olanların pek çoğu 197 Kuruş vergi-yi mahsûsa ödemektedirler.
Sonuç olarak diyebiliriz ki bu verginin belirlenmesinde diğer iş kollarından elde edilen gelirler yanında
hanelerin mezru tarla, bağ ve hayvan sahibi olup olmamaları da dikkate alınmıştır. Mesela, vergi-yi
mahsûsayı en az ödeyen hane, 10 kuruş ile 56. hanedir. Bu hane reisinin mezru tarlası yoktur. Merkepten
başka hayvanı da yoktur. Bunun yanında bağı vardır. Irgatlıktan da geliri 800 kuruştur. Toplam yıllık
kazancı da 925 kuruş’tur. Bütün bunlara rağmen bu konuda adaletin sağlandığı şüphelidir. Çünkü
Tanzimat’ın hemen akabinde tek kalemde toplanmaya başlanan bu örfî verginin haneler arasında pay
edilmesinin usulü bölgeden bölgeye farklılık göstermiştir. Bundan dolayı herkesin malî gücene göre
tahsilatının sağlanması için 1844 yılında yeni bir temettüat tahriri yapılmış ve görülmüştür ki adı geçen
verginin tahsilinde, bölgeler ve haneler arasındaki paylaşımında adaletsizlikler bulunmaktadır. Buna
rağmen çeşitli sebeplerle bu sistem devam ettirilmiştir (Güran, 1989:13). Yukarıda belirtmiş olduğumuz
çelişkilerin ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan adaletsizliğin temelinde bu bölgeler ve haneler
arasındaki adilâne olmayan dağılımın payı olmalıdır.
2. Öşür ve Âdet-i Ağnâm Vergisi
Şer’î vergilerden olan öşür her ne kadar Osmanlı devri boyunca farklı miktarlarda ve farklı yöntemlerle
alınsa da Tanzimat’tan sonra üretilen ürün üzerinden 10’da 1 oranında tahsil edilmiştir (Şener,
1990:129). 1844 yılında da Bademli köyünde melez ve üzümden alınan öşür 10’da 1’dir. Her iki
mahsulden alınan öşrün hem aynî hem de nakdî karşılıkları temettü kayıtlarında yer almaktadır.
Âdet-i ağnâm vergisi de sağmal veya kısır (dölsüz) koyun ve keçilerden alınan bir vergi çeşidi olup
farklı zamanlarda farklı miktarlarda farklı yöntemlerle toplanmıştır. Bununla birlikte Tanzimat’tan sonra
nakit para olarak tahsil edilmiştir (Emecen, 1988:478). Bademli köyünde beslenen sağmal ve kısır keçi
başına 4’er para olarak tahsil edilmiştir. Oğlaklar vergi dışıdır. Aşağıdaki tabloda Bademli köyünden
toplanan vergilerin türü ve miktarları belirtilmiştir.

KARABAKH
HUMANITIES
Tablo 6. Bademli Köyünden Toplanan Vergilerin Türü ve Miktarları (1844)

Vergi Türü Aynî Karşılığı Nakit
Kıyye Yarım (Kuruş)
Vergi-yi Mahsûsa 11645,5
Melez Öşrü 147,5 590
Üzüm Öşrü 1763,5 1272,5
Âdet-i Ağnâm 21,5
TOPLAM 1763,5 147,5 13529,5
D. GELİRLER VE VERGİLERİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ
Bademli köyünde, 1844 yılında toplam vergilerin gelirler içindeki oranını tespit ederek gider kaleminin
önemli bir cihetini oluşturan vergilerin halkın geçimini ne oranda etkilediğini tahmin edebilmemiz
mümkündür. Ayrıca gelir-gider dengesine göre köyün refah durumu hakkında da bir öngörümüz olabilir.
Aşağıdaki tabloda Bademli köyünün gelirleri ve vergileri bir arada verilmiştir.
Tablo 7. Bademli Köyünün Gelir-Vergi İstatistiği
Ürün ve Hayvanlar Geliri (Kuruş) Vergi Miktarı (Kuruş)
Melez 5900 590
Üzüm 12725 1272,5
Sağmal Keçi 1075 3
Dölsüz Keçi 30 18,5
Sağmal İnek 300
Diğer Gelirler 59860
Vergi-yi Mahsûsa 11645,5
TOPLAM 79890 13529,5
Yukarıdaki istatistikler tek tek hesaplandığı için herhangi bir yanlışlık yapılmamıştır. Ancak bazı
hanelerin temettü kayıtlarının sonunda yer alan yıllık kazanç toplamında bazı hesap hataları yapılmıştır.
Dolayısıyla aynı hata köy genelinin toplam gelir miktarında da yapılmıştır. Bunlar kâtip kaynaklı basit
toplama hataları olsa da sonucu kısmen değiştirmiştir. Mesela Bademli köyünün yazımı bittikten sonra
verilen köyün toplam gelir miktarı 80910 kuruştur. Oysa gerçek rakamlar yukarıdaki tabloda da
belirtildiği gibi 79890 kuruş olmalıdır.
SONUÇ
Aladağ, müstakil bir yerleşim yerinden ziyade geçmişten günümüze bir bölgenin adı olmuştur. Bununla
birlikte Osmanlı devrinde daha çok kaza statüsünde bulunan Aladağ’ın en önemli köylerinden biri olan
Bademli köyü, çoğu zaman kazanın merkezi (nefs) konumundadır.
Köyde bağcılık ve meyvecilik önemli bir geçim kaynağıdır. Ziraaî üretimde tahıl olarak sadece melez
üretilmekte olup bunun en büyük sebebi bölgenin dağlık bir yapıya sahip olmasıdır. Bu yüzden mezrû
tarla miktarı, hane başına ortalama 1,75 dönüm düşmektedir. Bağ arazisi ise hane başına ortalama 2,54
dönümdür. Bu yüzden Bademli köyünün tarımla ilgili olarak ana geçim kaynağını bağcılık olarak
nitelendirebiliriz. Fakat gelir getiren diğer iş kolları olan ırgatlık, bağbanlık (meyvecilik), hizmetkârlık,
çobanlık ve zuhurattan elde edilen toplam gelir, bağcılıktan elde edilen gelirden 4 kat daha fazladır.
Bademli köyünün 1844 yılı toplam gelirinin %16,93’ü vergilere gitmiştir. Vergiler içinde vergi-yi
mahsûsanın oranı %86,07’dir. Bu demektir ki köyün 1844 yılında ödediği toplam verginin çoğunluğunu
vergi-yi mahsûsa oluşturmaktadır. Toplam gelirin %14,57’si sadece vergi-yi mahsûsaya gitmektedir.
Tanzimat’tan sonra tek kalemde tahsil edilmeye başlanan örfî vergi olan vergi-yi mahsûsanın
toplanmasında, Bademli örneğinde görüldüğü üzere hanelerin gelir durumları esas alınsa da tam bir
adaletin sağlandığı söylenemez.
Aladağ kazasındaki toplam hanelerin %5,85’ini Bademli köyündeki haneler oluşturmaktadır. Yine
Aladağ kazasının 1844 yılında ödediği toplam vergi-yi mahsûsanın %7,26’sini Bademli karşılamaktadır.

KARABAKH
HUMANITIES
Aynı şekilde Aladağ kazasının 1844 yılı toplam gelirinin %5,96’sı Bademli’den sağlanmıştır. Kısaca
söylemek gerekirse Aladağ kazasının sosyo-ekonomik açıdan yaklaşık %6,50’sini Bademli köyü
oluşturmaktadır.
KAYNAKÇA
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA)
BOA. ML. VRD. TMT.d. 15979 (Osmanlı Arşivi, Maliye Nezareti Defterleri, Temettüat Defteri No.
15979).
Salnameler
Salname-i Vilâyet-i Konya, (1301). Def’a 17, Konya.
Salname-i Vilâyet-i Konya, (1317). Konya.
Salname-i Vilâyet-i Konya, (1332). Konya.
Salname-i Vilâyet-i Konya, (1285). Def’a 1, Konya.
Salname-i Vilâyeti-i Konya, (1289). Def’a 5, Konya Vilâyet Matbaası.
DIĞER KAYNAKLAR
Ahmed Rıfat Efendi, (1299). Lûgat-i Tarihiyye ve Coğrafiyye, I, Mahmud Beğ Matbaası, İstanbul.
Aköz, A. (1995). “XVI. Asrın İlk Yarısında Aladağ Kazası (1501-1540)”. Osmanlı Araştırmaları, XVI,
67-84.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, (2010). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü
Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
Devellioğlu, F. (2020). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara.
Emecen, F. (1988). Ağnam Resmi. TDV İslâm Ansiklopedisi, I. Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, İstanbul,
478-479.
Güran, T. (1989). Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları (1841-1861),
TTK Yayınları, Ankara.
Güran, T. (2000). 19. Yüzyıl Temettüat Tahrirleri. 73-94. Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, (Ed.
H. İnalcık, Ş. Pamuk). T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara.
Kâtip Çelebi, (1145). Cihannüma, Müteferrika Matbaası, İstanbul.
Sak, İ. (1997). “Osmanlı Döneminden Günümüze Hadim”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Dergisi, 4, 169-180.
Sapancalı H. Hüseyin, (1993). Karaman Ahval-i İctimaiyye Coğrafiyye ve Tarihiyyesi, (Haz. İ. Güler),
TTK Yayınları, Ankara.
Sayın, A. V. (1999). Tekâlif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi), T.C. Maliye Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Şaşmaz, M. (2014). Türkiye’nin İdari Taksimatı (1920-2013), TTK Yayınları, Ankara.
Şemseddin Sami, (1992). Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul.
Şemseddin Sami, (1306). Kâmusu’l-A’lâm, I, Mihran Matbaası, İstanbul.
Şener, A. (1990). Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İşaret Yayınları, İstanbul.
https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 12/06/2021)

KARABAKH
HUMANITIES
33 GÜNLÜK ŞUŞA MÜHASİRƏSİ VƏ 44 GÜNLÜK QARABAĞ MÜHARİBƏSİ

33 DAYS OF SIEGE IN SHUSHA AND 44 DAYS OF WAR IN KARABAKH
Lalə HİDAYƏT QIZI PAŞAYEVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, Nizamişünaslıq şöbəsi, Kiçik elmi işçi
Azərbaycan, Bakı şəhəri
ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-6706-180x
XÜLASƏ
Bu məqalədə təxminən aralarında üç əsrə yaxın dövr olan tarixi hadisələri qarşılaşdırmaqda məqsədimiz
eyni məkanlarda baş verən hər iki prossesin rəqəmlərinin bənzərliyidi. Burada nömrələrin təsadüfən və
ya mifoloji, astrologiya, numeralogiya kimi elmlər ilə bağlı olub-olmadığını araşdırmağa çalışacayıq.
Məqalənin əsas məqsədi sayların təsir gücünün müəyyənləşdirilməsi təşkil edir. Bu məqsədlə, ilk
növbədə, tarixi proseslər qarşılaşdırılıb şərh edilmiş və sonra rəqəmlərlə əlaqəsi təhlil edilmişdir. Hər
bir ədədin özünəməxsus simvolik anlamı var və bunları aça bilmək vacibdir. Rəqəmlərin simvolları
müxtəlif cürdür və hətta bu gündə biz fərqli mədəniyyətlərin saylar haqqında düşüncələrində bəzən
bənzərlik görə bilərik. Numeralogiya elminin harmoniya və tarazlığın qarışıqlığından meydana
gəldiyini, eləcə də uğur və şansın yer üzərindəki həyata təsir edildiyi kəşf edilib. Nömrələrin insan
şəxsiyyətində təsiri bir sistem formalaşdırır.
Açar sözlər: Şuşa, 33 günlük mühasirə, 44 günlük müharibə, rəqəmlərin xarakteristikası
ABSTRACT
In this article, our goal is to meet historical events that are about three centuries between them, so that
the figures of both processes taking place in the same places are similar. Here we will try to find out
whether numbers are random or related to such sciences as mythology, astrology, numeral. The main
purpose of the article is to determine the impact force of numbers. For this purpose, first of all, historical
processes were welcomed and interpreted and then their relationship with figures was analyzed. Each
number has its own symbolic meaning and it is important to be able to open them. The symbols of
numbers are different, and even today we can see similarities in the views of different cultures about
numbers. It was discovered that the science of numerology consists of a mixture of harmony and balance,
as well as the influence of success and luck on life on earth. The influence of numbers on the human
personality forms a system.
Keywords: Shusha, 33 days of siege, 44 days of war, characterization of numbers
GİRİŞ
Şuşanın dağları başı dumanlı,
Dərdindən ölməyə çoxdur gümanlı... ( Xan Şuşinski )
Azərbaycanın istedadlı şəxsiyyəti, xanəndə Xan Şuşinskinin yazıb oxuduğu bu sözlərdə əsrlərin
təcrübəsindən çıxan dərin bir məna var. Əsrarəngiz Şuşa qalası hər zaman düşmənlər tərəfindən diqqət
mərkəzində olduğuna görə başının problemli olub çox cəfalar çəkməsi qaçınılmaz idi, lakin buna
baxmayaraq şairin dediyi kimi bir çox nəzərlər üzərində olsa belə səfalı Şuşamız üçün mərd mübarizlər
doğma yurdun azadlığı uğrunda canlarını tərəddüd etmədən fəda vermişlər. Ümumiyyətlə, yeni dövr
Qarabağ şairlərinin şeirlərinin Şuşaya münasibət baxımından təhlili maraqlı nəticələrə gətirib çıxardır.
Azərbaycan mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi Şuşanı yad edən şairlərin ona münasibəti çox yönlülüyü
ilə nəzəri cəlb edir. Şəhərin adının bir çox şairlərin xülyasını pərvazlandırdığı, fərqli hisslərin poetik

KARABAKH
HUMANITIES
ifadəsinə cığır açdığı bədii örnəklərdə aşkar görünür. Şuşa şəhəri bütövlükdə Azərbaycan tarixi ilə
qırılmaz vəhdət təşkil edir.
Qarabağ
Azərbaycanın ən qədim və gözəl güşələrindən hesab olunan Qarabağ hər zaman mədəniyyət diyarımız
kimi tanınmışdır. Yurdumuzun ayrılmaz hissəsinə çevrilən qədim Qarabağ xalqımıza bir sıra incəsənət
nümayəndələri ələlxüsus alimlər, yazıçılar, şairlər töhfə verərək qürur mənbəyimiz olmağı bacarmışdı.
Qarabağ zonasının qədimliyinin ən böyük sübutu isə alim, arxeoloq Məmmədəli Hüseynovun rəhbərlyi
ilə 1968-ci ildə Azıx mağarasında aşkarlanan alt çənə sümüyüdü (Vəli Baxşəli oğlu Baxşəliyev, 2007).
Bu tapıntının təxminən 250-300 min il əvvələ aid olması isə bu ərazidə ilk insan tiplərinin yaşaya bilməsi
üçün yetərincə münbit sahənin uyğunluğunun dəlilidir. Orta əsrlər dövründə Qarabağda hər kəsə
məlumdur ki, cavanşir, iyirmi dörd, otuz iki, kəbirli, baharlı və digər türk boyları yaşamışlar. Qarabağ
xanlığının əsasını qoyan Pənahəli xan da həmin türk boylarından olan cavanşirlər sülaləsindən idi.
Şuşa qalasının yaranması
Qarabağın gözdəsi kimi tanınan məşhur Şuşa şəhərinin əsasının qoyulması Pənahəli xanın 1748-ci ildə
Bayat və 1751-ci ildə salınmış Şahbulaq qalalarının etibarlı olmadığının nəticəsini görməsi ilə şəxsən
özü müəyyən etmişdi. Digər qalaların kədərli sübutu xanın daha stratejik bir məkan seçməsinə səbəb
oldu. Şuşa qalasının inşaatında Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi, İbrahim xanın vəziri
Molla Pənah Vaqif bilavasitə iştirak etmişdi. Həmin dövrdə qalaya Pənahəli xanın adı ilə bağlı
Pənahabad deyilirdi.
Şuşa qalasının mühasirəsi
1795-ci il iyun ayının sonlarında Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşanı mühasirəyə alır. Bu mühasirədə
özünə tam güvənən Qacar bir çox yollarla Pənahəli xanın oğlu İbrahim xanın müqavimətini
sındıracağını ümüd edirdi, lakin heç bir cəhdləri, hücumları və danışıqları fayda vermədi.
Hətta bu mühasirədə tarixdə məşhur olan məqam Qacarın itaətkar olmayan İbrahim xana şirazlı Seyid
Məhəmməd Ürfi təxəllüslü şairin qəsidəsindən seçdiyi hədələyici beyt göndərməsi var:
‫ز منجنیق فلک سنگ فتنه می بارد‬
‫تو ابلهانه گرفتی میان شیشه قرار ؟‬
( ‫عرفی شیرازی‬,‫) قصیده‬
(Ze məncənəq-e fələk səng-e fetnə mibarəd,.
To əbləhanə gerefti miyan-e Şişe qərar?)
Fələyin mancağından - (müharibədə daş atmaq üçün düzəldilən dəzgah) fitnə daşı yağır, sən isə
əblehcəsinə Şişənin içərisinə yerləşmisən?
Bu təhdidin altında qalmayan və təslim olmayan İbrahim xan isə öz növbəsində dövrünün söz ustadı
baş vəziri Molla Pənah Vaqifin vasitəsi ilə ona tutarlı cavab göndərir.
‫گرنگهدار من آنست که من می دانم‬
‫شیشه را در بغل سنگ نگه میدارد‬
(‫منبع‬:iketab.com )
(Gər negahdar-e mən anəst ke, mən midanəm,
Şişe ra dər bəğəl-e səng negah midarəd.)
Əgər bildiyimdirsə məni qoruyan, Şişəni daşın qoynunda (da) qoruyar.
Əlbəttə, bu beytdə Şuşa qəsri poetik baxımdan iki mənalı istifafə olunmuşdur. Qarabağ şairlərinin
şeirlərində Şuşa qalasının adının “Şişə” versiyasında işlədilməsi müxtəlif assosiasiyalar yaratmağa da
münbit zəmin yaradıb. Hər halda, yuxarıda göstərilən şeir, zamanla zərbül-məsələ çevrildi.

KARABAKH
HUMANITIES
Səlis və natiq cavabdan hiddətlənən Qacar qalanı tutmağa qərara alır, lakin bütün cəhdləti boşa çıxır.
Bu mühasirə tarixdə tam otuz üç gün davam edir və nəticə də Ağa Məhəmməd şah Qacar öz
döyüşçülərinin də ruh düşkünlüyünü görərək qalanın mühasirəsindən imtina etməyə məcbur qalıb
Tiflisə yollanır.
İkinci Qarabağ müharibəsi
Bu hadisədən tam 225 il sonra, yəni 2020-ci ildə Azərbaycanın Qarabağ üçün qırx dörd günlük
mübarizəsi başlayır. Hər dövrdə, müharibədə olduğu kimi bu döyüşdə də itkilər qaçınılmaz idi. Demək
olar ki, otuz il düşmən tapdağı altında qalan Qarabağ yenidən doğma xalqına, millətinə qovuşdu. 2020-
ci il iyirmi yeddi sentyabrdan başlayıb on noyabra qədər davam edən qırx dörd günlük müharibə
Azərbaycan, Ermənistan və Rusiyanın üçtərəfli bəyanat imzalaması ilə sona çatdı. Qırx dörd günlük
müharibədə Ermənistanın ağır məğlubiyyəti, daha doğrusu Ermənistanın təslim olması mənasını verən
üçtərəfli bəyanatın imzalanması idi. Qırx dörd günlük hərbi savaş cəmi altı həftə davam etsə də, itkilər
baxımından postsovet məkanın ən böyük müharibələrindən biri hesab olunur.
Otuz üç ədədinin özəlliyi
İlk öncə Şuşa mühasirəsi müddətinin otuz üç rəqəmi ilə hansı dərəcədə bağlılığı haqqında söhbət açaq.
Numeralogiya elmində otuz üç tam və mükəmməl saydır. Bu nömrə müxtəlif din, mədəniyyət,
mifologiya qaynaqlarında da yer tapır. Numeroloji yanaşmalara və təriflərə görə otuz üç rəqəminin çox
güclü mənaları var və otuz üçü təşkil edən yeganə say olan üç, titrəyişləri baxımından qüvvətli nömrə
kimi ifadə edilir və bu, yenə üç rəqəminin simvolik olaraq təmsil etdiyi dürüstlük, cəsarət və nizam-
intizam kimi anlayışlar kimi qəbul edilir.
Dinlər baxımından isə yanaşsaq xristiyan ənənələrində özəl bir önəmi var. Otuz üç ili simvolizə edilən
İsanın yaşı, mütləq mükəmməlliyi qısa bir nömrəyə çevirərək Tanrıya işarə edir. Məsələn İsa
peyğəmbərin yer üzərində otuz üç il yaşaması. Peyğəmbər miladi otuz üç, aprelin üçündə çarmıxa
çəkildi. Sayın dini mənsubiyyəti bununla məhdudlaşmır. Allaha Adəmə səcdə etməmək üçün üsyan
qaldıran və bizi narahat edən şeytanın dini mənbələrə görə otuz üç yaşı var. Bundan əlavə, İslama görə
bu dünyadan gedən ruhlar otuz üç yaşında o biri tərəfdə əbədi yaşayırlar. Bu arada islamda Allahın
doxsan doqquz adı var. Həmin isimlər adətən otuz üç muncuqla edilən təsbehin köməyi ilə əzbər deyilir.
Şiəlikdə trilogiya Allah, Məhəmməd, Əliyə işarə edir. Hind mifologiyasında isə mükəmməl bir qrup
olaraq otuz üç tanrı olduğuna inanırlar.
Otuz üç rəqəmi həyatın çox sahəsində qarşılaşa biləcəyimiz gizli bir rnömrədir. Bəzi mənbələrə görə,
bu rəqəmin görünməsi mələklərin bizimlə birgə olub xəbər vermək istəməsi deməkdir. Bu nömrəni daim
qarşısında görənlərin bu mesajlara açıq olması izah edilir. Bu sayın ehtiva etdiyi və simvollaşdırdığı
mənalardan birinin yaradıcılıq olduğu bildirilir.
Ümumilikdə sirli nömrələrdən görəcəyimiz kimi, otuz üç rəqəminin yalnız dinlər baxımdan
qiymətləndirməsi düzgün deyil. Otuz üç sayının digər simvolik cavabları bolluq, şəfqət, şans və gücdür.
Qırx dörd rəqəminin sirləri
Məqalənin ikinci önəmli ədədi qırx dörddür. Bu, dörd sayının enerjisini daşıyır, gücünü ikiqat artır, bu
da həmin nömrəni güclü mələk sayı edir. Bu say zəhməti, torpaqlanmağı, praktikliyi və təməli
simvollaşdırır. Eyni zamanda İslam dininə görə Allaha çatmağın dörd yolu (şəriət, məzhəb, haqq və
fərasət). Əxilik təşkilatının üzvləri dörd əsas prinsipə (güclü olanda bağışlamaq, qəzəblənəndə mülayim
olmaq, düşmənlərinə yaxşılıq etmək, ehtiyac duyduqlarında da sahib olduqlarını başqaları ilə bölüşmək)
davranmalı idilər. Torpaq, hava, su və oddan ibarət olan dörd ünsür divan ədəbiyyatında məhbub və
aşiqin, dünya və ya kainatın bəzi xüsusiyyətlərinə işarə edir. Dörd sayının elmdə hədsiz çox mənaları,
məqamları var və demək olar ki, özünün birləşməsi olan qırx dörd rəqəminə isə daha artıq təsir etmişdi.
Qırx dörd nömrəsi, etibarsızlıqları və qorxuları dəf etmək qüdrətinə malikdir. Həmçinin bu nömrə ağır
işi və müvəffəqiyyəti də rəmzləşdirir. Otuz üç, qırx dörd, əlli beş və ya hər hansı digər rəqəmlər
ardıcıllığı kimi təkrarlanan saylar şanslı hesab olunur. Sonunda nəticəsi olaraq deyə bilərik ki, bu
nömrələrin görünüşlərindən əlavə anlam bənzərlikləri də var.

KARABAKH
HUMANITIES
NƏTİCƏ
Sonunda nəticəsi olaraq deyə bilərik ki, bu nömrələrin görünüşlərindən əlavə anlam bənzərlikləri də var.
Əgər biz rəqəmlərin enerjisinə inansaq belə qənaətə gələ bilərik ki, həqiqətən əsrarəngiz gözəlliyi, təbiəti
ilə özündən söz etdirən Qarabağ – Şuşa ətrafı hər zaman qara buludlar dolanmışdır. Təəssüf ki, başı
bəlalı olan doğma diyarımız kənar qüvvələrin həmişə diqqətini çəksə də lakin, mifoloji, numeraloji
baxımdan da desək fövqəlbəşəri bir güc, sanki mələklər vasitəsi ilə haqq öz yerini taparaq o, yenidən
doğma xalqına qovuşur.
ƏDƏBİYYAT / REFERENCES
1. https://e-derslik.edu.az/books/375/units/unit-1/page57.xhtml
2. Vəli Baxşəli oğlu Baxşəliyev. Azərbaycan arxeologiyası. –Bakı: “Elm”, 2007
3. https://ganjoor.net/orfi/ghasideha/sh14/
4. https://jadvalyab.ir/blog/?p=127515
5. Azərbaycan tarixi. Bakı. “Azərbaycan” nəşriyyatı, 1996.
6. Annemarie Schimmel. Sayıların gizemi - (tərcümə Mustafa Küpüşoğlu). İstanbul, “ALFA”, 2016.
7. Abbot, A.E., The Number Three: Its Occult Significance in Human Life, London, 1963
8. Backland, A. W., “Four, as a Sacred Number”, Journal of the Anthropoligical Institute 25 (1895)

KARABAKH
HUMANITIES
DO THE DIRECTION OF ALTCOINS DEPEND ON BITCOIN?
Gamze ŞEKEROĞLU
Asst.Prof., Selcuk University
ORCID ID: 0000-0003-2280-6470
ABSTRACT
In the crypto money market, which attracts many investors, the interest in Bitcoin has increased
gradually and this has increased the demand for altcoins developed as an alternative. For this reason,
investors who want to evaluate their savings in the crypto money market closely monitor the relationship
between Bitcoin and altcoins with high market value by examining them together. The aim of the study
is to determine the relationship between Bitcoin and altcoins, which is closely related to the savers in
the crypto money market and those who are considering investing in this market, and allows to develop
an investment strategy. For this purpose, for the period 01.01.2020-01.05.2022, the daily closing prices
of Bitcoin and sixteen altcoins with the highest market value in dollars were used and the correlation
between them was examined. As a result of the analysis, altcoins with a strong correlation of over 90%
with Bitcoin are identified as Chainlink, Stellar, Litecoin, TRON, BNB and Ethereum. In addition, it
has been determined that there is a strong (70-89%) correlation relationship between Bitcoin and all
other altcoins except Tether and Dai. Also, it has been determined that the relationship between Bitcoin
and only USD Coin is not statistically significant.
Keywords: Bitcoin, altcoin, correlation.
INTRODUCTION
Technological and digital transformations experienced all over the world have revealed the need for
change in the field of finance, as in almost every field. Virtual and digital transformation has accelerated
with cryptocurrencies, which are considered one of the most important innovations of the 21st century.
Cryptocurrencies, which have various advantages such as unlimited transaction possibilities, inimitable
and non-imitable, low transaction costs and high speed, consist of many altcoins and coins. All coins
other than Bitcoin, which was the first cryptocurrency, and derived as a substitute, are called altcoins.
In the crypto money market, which attracts many investors, the interest in Bitcoin has increased
gradually and this has increased the demand for altcoins developed as an alternative. For this reason,
investors who want to evaluate their savings in the crypto money market closely monitor the relationship
between Bitcoin and altcoins with high market value by examining them together.
Today, it has been demonstrated by various studies that cryptocurrencies are affected by many economic
indicators. There is also a belief that cryptocurrencies are also interacting with each other lately, and
that Bitcoin is the precursor of altcoins. This situation has been examined in the literature in the last five
years and various findings have been found. For example, Karaağaç and Altınırmak (2018) examined
the price movements between Bitcoin with the highest market value and some selected altcoins with the
Johansen Cointegration test and the Granger Causality Test. As a result of the study using daily prices
for the period 15.12.2017 - 17.01.2018, it has been determined that there is a unidirectional causality
relationship between Bitcoin and some altcoins and a bidirectional causality relationship in some.
In their study, Polat and Gemici (2018) examined the cointegration and causality relationship between
Bitcoin and altcoins with daily data for the period 07.08.2015 - 25.06.2018. According to the results of
the analysis, it has been determined that there is a bidirectional causality relationship between Bitcoin
and altcoins in the relevant period. It has also been determined that the relationship between Bitcoin and
altcoins is cointegrated.

KARABAKH
HUMANITIES
Ciaian et al. (2018) examined the relationship between Bitcoin and cryptocurrencies consisting of 16
altcoins. In the study, in which the ARDL model was used for the period covering the years 2013-2016,
it was determined that there is a strong price relationship between Bitcoin and altcoins in the short term.
Akçalı and Şişmanoğlu (2019) analyzed the relationship between Bitcoin and 15 cryptocurrencies
selected according to their market values. In the analysis, daily closing prices in dollars of Bitcoin,
Ripple, Ethereum, Stellar, Litecoin, Monero, Dash and Nem were used for the period 07.08.2015 -
21.11.2018. According to the results of the Toda-Yamamoto Causality Test, it has been determined that
there is a unidirectional and significant causality relationship between Bitcoin, Ripple and Stellar, and
a unidirectional and significant causality relationship from Bitcoin to Litecoin and Nem. In addition,
while it was determined that there is a unidirectional and significant relationship from Dash to Bitcoin,
no significant causality relationship was found between Bitcoin and Ethereum and Monero.
Aksoy et al. (2020) examined the price movements between Bitcoin, Bitcoin Cash, Ethereum, Litecoin
and Ripple and the causality relationship with the Toda-Yamamoto Test. As a result of the study using
daily data covering the dates 18.01.2018-24.12.2019, it was determined that all cryptocurrencies in the
analysis affected the Litecoin price. It has also been found that Ethereum affects all cryptocurrencies.
Şak (2021) examined the relationship between Bitcoin and 13 cryptocurrencies with the Hatemi-J
asymmetric causality test. As a result of the study using daily data covering the dates 26.07.2017-
27.02.2020, the most preferred cryptocurrencies in negative shock periods; Ripple, Binance Coin,
Bitcoin Cash and Monero; In positive shock periods, it was concluded that Bitcoin, Ripple, Binance
Coin, Dash and Bitcoin Cash.
Kubar and Toprak (2021) analyzed the relationships between Bitcoin and Altcoins, which are in the top
10 according to their market size, with the Granger Causality test. As a result of the study using the daily
closing prices in dollars of Bitcoin and selected altcoins covering the period 21.08.2020-07.01.2021, it
has been determined that there is a strong and positive relationship between Bitcoin and all other
cryptocurrencies except Tether. In addition, while only Bitcoin and Ethereum were determined to be the
Granger cause of each other, a unidirectional causality relationship was found between all other
cryptocurrencies and Bitcoin.
Kulal (2021) analyzed the relationship between Bitcoin and five major altcoins (Ethereum, Litecoin,
Namecoin, Doge and Ripple) using the daily closing prices for the period between August 2015 and
May 2021. According to the results of the Johansen cointegration test, it has been determined that there
is cointegration between Bitcoin and altcoins. In addition, the correlation coefficients indicated that there
is a positive and statistically significant relationship between Bitcoin price movement and altcoins.
Özaydın (2021), in his study, investigated how Bitcoin affects Ethereum, Binance Coin, Cardano,
Solana and Ripple in the short term in terms of latency and interaction direction. According to the results
of the analysis, it has been determined that the daily lagged values of Bitcoin have a positive and
significant interaction with Ethereum, Cardano and Biance Coin, but there is no such relationship in
Ripple. In addition, in the causality analysis, it has been determined that Bitcoin has bidirectional
Granger causality with other altcoins other than Ripple.
In the crypto money market, whose trading volume is increasing day by day, investors who want to
minimize the risk should avoid investing in cryptocurrencies that have a high relationship between them.
For this reason, it is very important to follow the movements and relationships of Bitcoin and other
cryptocurrencies. From this point of view, it is aimed to examine the correlation between Bitcoin and
the thirty highest market value altcoins by using the daily closing prices in dollars. For this purpose, in
the study, basic information about cryptocurrencies was transferred, literature review was made and the
findings obtained as a result of the analysis were evaluated.
RESEARCH AND FINDINGS

Correlation analysis is one of the most frequently used methods to determine the relationship between
variables. Because both the direction and degree of the relationship between two or more variables can
be determined by the correlation coefficient. In this study, correlation analysis was applied to determine

KARABAKH
HUMANITIES
the relationship between Bitcoin, which is believed to be the pioneer of altcoins, and altcoins.
Accordingly, first of all, thirty cryptocurrencies with the highest market value were determined in May
2022. The data of the study consists of the daily closing prices of the crypto currencies in dollar terms.
However, for the period of 01.01.2020-01.05.2022, where the analysis will be made, Bitcoin and 16
altcoins, of which all data can be accessed, formed the sample of the research. The cryptocurrencies in
the sample are given in Table 1 with their symbols.
Table 1: Sample of the Research
Cryptocurrencies Symbol Cryptocurrencies Symbol
1 Bitcoin BTC 10 Dai DAI
2 Ethereum ETH 11 Polygon MATIC
3 Tether USDT 12 Litecoin LTC
4 USDCoin USDC 13 Cronos CRO
5 BNB BNB 14 BitcoinCash BCH
6 XRP XRP 15 Stellar XLM
7 Cardano ADA 16 Chainlink LINK
8 Dogecoin DOGE 17 EthereumClassic ETC
9 TRON TRX
Although there is a wide variety of correlation analyses, the types generally used in practice are; Pearson
and Spearman correlation analysis. If the series has a normal distribution, Pearson correlation analysis
should be done, while if there is nonnormal, Spearman correlation analysis is appropriate (Tarkun, 1996:
237). Accordingly, in order to determine which correlation analysis will be performed, the normality
test should be performed first. Table 2 shows the normality test results of the series.
Table 2: Test of Normality Results
Kolmogorov-Smirnova Shapiro-Wilk
Statistic df Sig. Statistic df Sig.
Bitcoin .189 852 .000 .889 852 .000
Ethereum .201 852 .000 .880 852 .000
Tether .203 852 .000 .680 852 .000
USDCoin .142 852 .000 .871 852 .000
BNB .272 852 .000 .830 852 .000
XRP .186 852 .000 .899 852 .000
Cardano .227 852 .000 .867 852 .000
Dogecoin .244 852 .000 .818 852 .000
TRON .173 852 .000 .913 852 .000
Dai .240 852 .000 .737 852 .000
Polygon .269 852 .000 .802 852 .000
UnusSedLeo .211 852 .000 .829 852 .000
Litecoin .134 852 .000 .918 852 .000
Cronos .232 852 .000 .801 852 .000
BitcoinCash .139 852 .000 .841 852 .000
Stellar .155 852 .000 .916 852 .000
Chainlink .095 852 .000 .955 852 .000
EthereumClassic .231 852 .000 .826 852 .000
a. Lilliefors Significance Correction
According to the results of the normality test given in Table 2, it was determined that the series was not
normally distributed (p<0.05). In this case, the correlation analysis that should be done is Spearman
correlation analysis. Table 3 shows the results of Spearman correlation analysis for Bitcoin and altcoins.

KARABAKH
HUMANITIES
Table 3: Spearman Correlation Analysis Results

UnusSedL Ethereum
Bitcoin Ethereum Tether USDCoin BNB XRP Cordano Dogecoin TRON Dai Polygon eo Litecoin Cronos BitcoinCash Stellar Chainlink Classic
Spearman's Bitcoin Correlation 1.000 ** ** -.035 ,918 ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** **
,905 -,363 ,884 ,889 ,835 ,922 -,678 ,786 ,802 ,927 ,740 ,818 ,919 ,923 ,753
rho Coefficient
Sig. (2- 0.000 .000 .311 0.000 .000 .000 .000 0.000 .000 .000 .000 0.000 .000 .000 0.000 0.000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Ethereum Correlation ** 1.000 ** -.033 ,971** ,927** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** **
,905 -,325 ,924 ,905 ,939 -,692 ,908 ,926 ,819 ,790 ,731 ,804 ,828 ,841
Coefficient
Sig. (2- 0.000 .000 .331 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 .000 0.000 0.000 .000 .000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Tether Correlation ** ** 1.000 ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** **
-,363 -,325 -,470 -,311 -,314 -,346 -,318 -,319 ,385 -,322 -,331 -,323 -,251 -,323 -,316 -,288 -,342
Coefficient
Sig. (2- .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
USDCoin Correlation -.035 -.033 ** 1.000 -.033 -.042 .004 -.021 -.014 -,088* * .008 -.052 .044 -.026 -,072* * .065
-,470 ,069 -,082
Coefficient
Sig. (2- .311 .331 .000 .342 .222 .910 .531 .688 .010 .044 .807 .127 .203 .448 .035 .017 .058
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
BNB Correlation ** ** ** -.033 1.000 ,945** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** ** **
,918 ,971 -,311 ,898 ,899 ,959 -,706 ,877 ,889 ,853 ,781 ,767 ,823 ,841 ,824
Coefficient
Sig. (2- 0.000 0.000 .000 .342 0.000 .000 .000 0.000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
XRP Correlation ,884** ,927** -,314** -.042 ,945** 1.000 ,920** ,930** ,966** -,692** ,833** ,817** ,871** ,671** ,838** ,842** ,854** ,879**
Coefficient
Sig. (2- .000 0.000 .000 .222 0.000 0.000 0.000 0.000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Cordano Correlation ,889** ,924** -,346** .004 ,898** ,920** 1.000 ,956** ,941** -,639** ,843** ,810** ,878** ,657** ,839** ,894** ,901** ,885**
Coefficient
Sig. (2- .000 0.000 .000 .910 .000 0.000 0.000 0.000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 0.000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Dogecoin Correlation ,835** ,905** -,318** -.021 ,899** ,930** ,956** 1.000 ,931** -,642** ,853** ,814** ,855** ,624** ,838** ,867** ,864** ,914**
Coefficient
Sig. (2- .000 0.000 .000 .531 .000 0.000 0.000 0.000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 0.000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
TRON Correlation ,922** ,939** -,319** -.014 ,959** ,966** ,941** ,931** 1.000 -,685** ,832** ,824** ,895** ,720** ,832** ,879** ,897** ,850**
Coefficient
Sig. (2- 0.000 0.000 .000 .688 0.000 0.000 0.000 0.000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Dai Correlation -,678** -,692** ,385** -,088* -,706** -,692** -,639** -,642** -,685** 1.000 -,678** -,649** -,669** -,486** -,647** -,596** -,573** -,687**
Coefficient
Sig. (2- .000 .000 .000 .010 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Polygon Correlation ,786** ,908** -,322** ,069* ,877** ,833** ,843** ,853** ,832** -,678** 1.000 ,887** ,722** ,799** ,668** ,719** ,733** ,860**
Coefficient
Sig. (2- .000 0.000 .000 .044 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
UnusSedL Correlation ,802** ,926** -,331** .008 ,889** ,817** ,810** ,814** ,824** -,649** ,887** 1.000 ,667** ,813** ,553** ,685** ,696** ,751**
eo Coefficient
Sig. (2- .000 0.000 .000 .807 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Litecoin Correlation ,927** ,819** -,323** -.052 ,853** ,871** ,878** ,855** ,895** -,669** ,722** ,667** 1.000 ,524** ,952** ,955** ,942** ,800**
Coefficient
Sig. (2- 0.000 .000 .000 .127 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 0.000 0.000 0.000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Cronos Correlation ,740** ,790** -,251** .044 ,781** ,671** ,657** ,624** ,720** -,486** ,799** ,813** ,524** 1.000 ,377** ,560** ,605** ,554**
Coefficient
Sig. (2- .000 .000 .000 .203 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
BitcoinCas Correlation ** ** ** -.026 ,767** ,838** ** ** ** ** ** ** ** ** 1.000 ,892** ** **
,818 ,731 -,323 ,839 ,838 ,832 -,647 ,668 ,553 ,952 ,377 ,868 ,855
h Coefficient
Sig. (2- .000 .000 .000 .448 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 0.000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Stellar Correlation ,919** ,804** -,316** -,072* ,823** ,842** ,894** ,867** ,879** -,596** ,719** ,685** ,955** ,560** ,892** 1.000 ,971** ,765**
Coefficient
Sig. (2- 0.000 .000 .000 .035 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 0.000 .000 .000 0.000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Chainlink Correlation ,923** ,828** -,288** -,082* ,841** ,854** ,901** ,864** ,897** -,573** ,733** ,696** ,942** ,605** ,868** ,971** 1.000 ,752**
Coefficient
Sig. (2- 0.000 .000 .000 .017 .000 .000 0.000 .000 .000 .000 .000 .000 0.000 .000 .000 0.000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
Ethereum Correlation ,753** ,841** -,342** .065 ,824** ,879** ,885** ,914** ,850** -,687** ,860** ,751** ,800** ,554** ,855** ,765** ,752** 1.000
Classic Coefficient
Sig. (2- .000 .000 .000 .058 .000 .000 .000 0.000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000
tailed)
N 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852 852
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

KARABAKH
HUMANITIES
The correlation coefficient, which takes values between +1 and -1, shows that the closer it is to +1, the
stronger the direct relationship between the variables. If the coefficient approaches -1, it is determined
that there is a strong inverse relationship between the variables. According to the results in Table 3, it is
seen that the relationship between Bitcoin and USD Coin is not statistically significant at the 5%
significance level (p=0.311). Therefore, there is no significant relationship between a change in Bitcoin
and a change in USD Coin. It has been determined that the relationship between all other altcoins and
Bitcoin is significant (p<0.05). Looking at the direction of the relationship according to the correlation
coefficients, it is seen that the relationship between Bitcoin and all altcoins except Tether and Dai is in
the right direction (+). While a weak inverse relationship was observed between Bitcoin and Tether (-
0.363), a strong inverse relationship was detected between Bitcoin and Dai (-0.678). Altcoins with a
strong correlation of over 90% with Bitcoin are identified as Chainlink (0.923), Stellar (0.919), Litecoin
(0.927), TRON (0.922), BNB (0.918) and Ethereum (0.905). However, it is seen that the altcoin with
the lowest correlation relationship with Bitcoin is Cronos (0.740).
CONCLUSION
As a result, in addition to being a risky investment tool, the price movements in cryptocurrencies with
the opportunity to provide high profits and their relations with each other cause investors to make
decisions by following this situation. Investors, especially those who prefer to create a portfolio, want
to choose by knowing the relationship between the cryptocurrencies they will buy into their portfolios.
Investors who want to minimize risk should avoid investing in cryptocurrencies with a high correlation.
For this reason, the movements and relations of Bitcoin, which is believed to be the pioneer of altcoins
and is highly preferred, and other cryptocurrencies should be followed. From this point of view, it is
aimed to examine the relationship between Bitcoin and the selected altcoins with the highest market
value.
For the purpose of the study, correlation analysis was carried out by using the daily closing prices in
dollars of Bitcoin and selected altcoins with high market value for the period 01.01.2020-01.05.2022.
According to the results of the analysis; It has been determined that the relationship between Bitcoin
and only USD Coin is not statistically significant (p=0.311). It has been determined that the relationship
between Bitcoin and all altcoins remaining in the sample is significant. Altcoins that have an inverse
relationship with Bitcoin are Tether (-0.363) and Dai (-0.678), while all other altcoins have a positive
relationship. Altcoins with very strong correlation of over 90% with Bitcoin are identified as Chainlink
(0.923), Stellar (0.919), Litecoin (0.927), TRON (0.922), BNB (0.918) and Ethereum (0.905). In
addition, altcoins with a strong 89%-70% relationship with Bitcoin were found as Cardano, XRP,
Dogecoin, BitcoinCash, UnusSedLeo, Polygon, Ethereum Classic and Cronos, respectively.
As a result, it has been determined that the correlation relationship between Bitcoin and altcoins with
high transaction volume is very strong. For this reason, it is important for investors who want to trade
in the cryptocurrency market to consider this situation. For researchers who want to work on this subject,
it may be recommended to analyze with different analysis techniques and data sets.
REFERENCE
Karaağaç, G. A. & Altınırmak, S. (2018). En Yüksek Piyasa Değerine Sahip on Kripto Paranın
Birbirleriyle Etkileşimi. Muhasebe ve Finansman Dergisi, (79), 123-138.
Ciaian, P. & Rajcaniova, M. (2018). Virtual Relationships: Short-and Long-Run Evidence from Bitcoin
and Altcoin Markets. Journal of International Financial Markets, Institutions and Money, 52, 173-195.
Akçalı, B. Y. & Şişmanoğlu, E. (2019). Kripto Para Birimleri Arasındaki İlişkinin Toda-Yamamoto
Nedensellik Testi ile Analizi. Ekev Akademi Dergisi, 23(78), 99-122.
Aksoy, E., Teker, T., Mazak, M. & Kocabıyık, T. (2020). Kripto paralar ve Fiyat İlişkileri Üzerine Bir
Analiz: Toda-Yamamoto Nedensellik Analizi ile Bir İnceleme. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, (37), 110-129.

KARABAKH
HUMANITIES
Şak, N. (2021), Kripto Paralar Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: Hatemi-J Asimetrik Nedensellik
Analizi. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 12(29), 149-175.
Kubar, Y. & Toprak Y. (2021). Bitcoin ve Altcoin’ler Arasındaki İlişkinin Granger Nedensellik Testi
ile Analizi. Journal of Emerging Economies and Policy, 6(1), 233-247.
Kulal, A. (2021). Followness of Altcoins in the Dominance of Bitcoin: A Phase Analysis. Macro
Management & Public Policies, 3(3), 10-18.
Özaydin, O. (2021). Bitcoin's Lagged Effect on Altcoins: A short-term research. PressAcademia
Procedia (PAP), 14, 10-13.
Polat, M. & Gemici, E. (2018). Bitcoin ve Altcoinler Arasındaki İlişki. Uluslararası Katılımlı 22. Finans
Sempozyumu, 10 -13 Ekim 2018, Mersin.
Tarkun, E. (1996). Alternatif Korelasyon Teknikleri. M. Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri
Dergisi, 8, 237-249.

KARABAKH
HUMANITIES
TARİXİ M.Ö. VI-III MİNİLLİYƏ SÖYKƏNƏN QƏDİM TÜRK YURDU ŞUŞA

ANCIENT TURKISH COUNTRY SHUSHA WHICH HIS HISTORY STANDS VI-III
MILLENNIUM B.C.
Firudin Rzayev
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA
Naxçıvan Bölməsi, İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat
İnstitutu, Onomastika şöbəsinin müdiri.
ABSTRACT
In the article the history of the city of Shusha, the capital of Azerbaijani culture, the name is associated
with the Shu Turks and the historical origin of this tribe confirms from the point of historical aspect .
On the basis of historical sources, it is confirmed by scientific facts that these tribes are ancient Turkic
tribes and are local tribes in the territories of Azerbaijan. During the research, the fact that the name
Shusha was attributed to Arab-Persian and Armenians by Tsarist Russia and Soviet policy is refuted by
scientific facts. This city was built at least in the IV-III millennia BC. It is also clarified on the basis of
historical information that then it was destroyed. Historical facts It is also proved on the basis of
scientific sources that in the III millennium B.C., the Shu tribes built a city called Shusha in the territory
of the Elamite state founded by the Kuti, Hurru and Lulubi tribes in an alliance.
During the research, the history of the Shu Turks, who were on the stage of history in the V millennium
BC, their repetition in the name of the city of Shusha, sufficient scientific facts for the historical antiquity
of this city are shown. The Sumerian, Greek, Mesopotamian, Altai, etc. of these tribes. The existing
historical facts about the spread in the territories of the peoples confirm that these proto-Turks instilled
their culture in them as well.
During the research, the etymological meaning of the name Shusha is revealed by touching on the
mythological beliefs of the Shu tribes, and it is completely proved that this name has nothing to do with
the Arabic and Armenian languages. The place of these tribes in ancient sources, their alliance with the
ancient Proto-Turks mentioned in the ethnooyconyms around Shusha is also based on scientific facts.
In the research, the etymological explanations of toponyms related to these tribes and myths in the
geographical area of Nakhchivan were based on scientific facts, and new results were obtained.
Keywords: Shu Turks, Shusha, Azerbaijan, Altai, Sumerian, Greek, toponyms.
ÖZET
Məqalədə Azərbaycan mədəniyyətinin paytaxtı olan Şuşa şəhərinin tarixi, adın Şu türkləri ilə başlılığı
və bu tayfa adından yarandığı tarixi baxımdan təsdiq edilir. Tarixi qaynaqlar əsasında bu tayfaların
qədim türk tayfası olmaqla Azərbaycan ərazilərində yerli tayfalar olduğu elmi faktlarla öz təsdiqini tapır.
Tədqiqat zamanı Çar Rusiyası və sovetlər siyasəti ilə Şuşa adının ərəb-fars və ermənilərə aid edilməsi
elmi faktlarla təkzib edilir. Bu şəhərin ən azı m.ö. IV-III minilliklərdə salınıb sonra dağıntıya məruz
qaldığı da tarixi proseslərin məlumatlarına əsasən aydınlaşdırılır. Tarixi faktlar m.ö. III minillikdə Şu
tayfalarının kuti, hürrü, lulubilərə bir ittifaqda kutilərin qurduğu Elam dövləti ərazisində Şuşa adda şəhər
saldığı da elmi mənbələr əsasında sübut olunur.
Tədqiqat zamanı m.ö. V minillikdə tarix səhnəsində olmuş Şu türklərinin tarixi, onların Şuşa şəhəri
adında təkrarı, bu şəhərin tarixi qədimliyinə yetərli elmi faktlar göstərilir. Şu tayfalarının şumer, yunan,
Mesopotamiya, Altay və s. xalqların ərazilərində də yayımına dair mövcud tarixi faktlar bu
prototürklərin öz mədəniyyətini onlara da aşıladığını təsdiq edir.

KARABAKH
HUMANITIES
Tədqiqat zamanı Şu tayfalarının mifoloji inancına da toxunulmaqla Şuşa adının etimoloji mənası
açıqlanır, bu adın ərəb, erməni dili ilə heç bir əlaqəsi olmadığı tam sübut edilir. Şu tayfalarının antik
mənbələrdə yeri, onların Şuşa ətrafı etnooykonimlərdə adı keçən əski prototürkərlə ittifaqda olduğu da
elmi faktlarla əsaslandırılır.
Tədqiqatda Naxçıvan coğrafi arealında bu tayfa və miflərlə bağlı toponimlərin etimoloji izahları elmi
faktlarla əsaslandırılmış, yeni nəticələr əldə edilmişdir.
Açar sözlər: Şu türkləri, Şuşa, Azərbaycan, Altay, Şumer, yunan, toponimlər.
GİRİŞ
Qədim tariximiz və mədəniyyətimizin ilkin beşiklərindən biri olan, musiqi mədəniyyətimizin paytaxtı
kimi tanınan Şuşa şəhəri, öz tarixi qədimliyi ilə də mənbələrdə yer almışdır. Xüsusi olaraq qeyd edək
ki, istənilən işğalçı dövlət öz əsarəti altına aldığı xalqın ilk öncə tarixi, dili və mifoloji baxış
mədəniyyətini bu xalqdan uzaqlaşdırmağa çalışır. Çar və sovetlər Rusiyası da xalqımızın bu mədəniyyət
və məişəti ilə bağlı amilləri etnik xristian tarixi və mifoloji baxışı kimi ensiklopedik əsərlərə salmış,
xalqımızı “XI əsrdə formalaşmış gəlmə xalq” kimi göstərmişdir.
Bu baxımdan bir məsələyə diqqət çəkmək istərdik ki, siyasi sədlərə görə qədim Şuşa şəhərinin kimlər
tərəfindən, hansı tarixi dövrdə inşa olunduğu, hansı tarixi proseslərdə adı keçdiyi də dövrümüzə qədər
sistemli şəkildə tədqiqata cəlb olunmayıb və bu ərazilərdə hansı tayfaların məskunluğu, onlarla bağlı
adların etimoloji izahı da öz əksini tapmamışdır. Biz mənbələrə, tədqiqatlara diqqət etdikdə, Şuşa
şəhərinin istər tarixi, istərsə də adının mənası haqqında fərqli fikirlərlə üzləşirik.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatında bu şəhərin 1752-ci ildə Qarabağ
xanı Pənahəli xan tərəfindən salınaraq həm Şuşa, həm də Pənahabad adlandırıldığı qeyd olunur, lakin
Şuşa adının haradan gəldiyi hansı məna daşıdığı göstərilmir (1, s. 94; 24 ).
Mənbələrə diqqət etdikdə Şuşa şəhər adı dilimizdən kənarlaşdırılıb tədqiqatlarda “cam” və “şişe”
mənalarında Şhişha kimi farslara aid edilmiş, guya türk Qacar Xanədanı əsilli iranlı Ağa Məhəmməd
Şahin İbrahim Xəlil xanla söhbətlərində belə deyilməsi göstərilmişdir (25). Daha sonra rus siyasəti
ilə yenə də 1897, 1902, 1917-ci illərin sənədlərində rus, erməni mənbələrində Şuşada ilk yaşayışın
eramızın XV əsrində başlandığı Matanadarandakı Ter-Manuel tərəfindən 1428-ci ildə “ilk erməni dini
yazısındakı bir yazıda” qeyd edildiyi göstərilmişdir. Burada yenə də rus siyasəti ilə Varanda Məlikliyi
zamanı Şahnəzəryan ailəsinə aid Şuşi adında qədim bir Erməni qalası olduğu, adın bu addan gəldiyi
mənbələrə daxil edilmişdir (5, s. 84, 101-107; 6, s. 190; 20, s.140-143, 201-205). Təbii ki, bu bir erməni
uydurmasıdır və onların özlərinə qədim tarix yaratmaq siyasi oyunudur. Biz Herodotun “Tarix” əsərinə
nəzər salsaq, burada frakiyalılar-friqlər, briqlər (ermənilər) m.ö. III əsrdə Balkan yarımadasında yaşayan
etnik qruplardır. Əsərdə onlar Frakiya dilinə uyğun danışırlar, friq-briqlər Kiçik Asiya-indiki Türkiyə
ərazilərinə m.ö. II yüzillikdə Frakiyadan köçürlər, dilləri Hind-Avropa, Frakiya dilinə aid olaraq
göstərilir. Herodot Frakiyanı Şimal Ynanstanın kiçik bir əyaləti kimi Skif və Makedoniyanın
sərhəddində qeyd edir. Burada Lidiya çarı Aliatta və fars çarı I Daranın oğlu Qistasb dövründə
Frakiyanın onların əsarəti altında olduğu yazılır (8, I, 28, 72, 168; II, 2, 103, 134; III, 90, IV, 49, 74, 80,
99, 118; V, 49; VII, 73; IX, 32). Mənbələr tam olaraq göstərir ki, Azərbaycan ərazilərinə onlar eramızın
VII-VIII əsrləri bir neçə ailə olaraq məskunlaşmış, 1820-ci ildə isə çar Rusiyasının əli ilə Göyçə gölü
ərazisində 6 kəndə köçürülmüş, 1849-cu il 9 iyunda isə I Nikolayın verdiyi qərarla 6 kənd “Erməni
əyaləti” adlandırılmışdır (13, s. 132-146). Bu faktları erməni müəlliflərin özləri də etiraf edir və
B.İşxanyanın, G.Kerovpyan, Abekyan Manukun yazılarında Friq-ermənilərin ilk yurdunun Frakiya
sahillərində olub, XVIII-XIX əsrlərdə Qafqaza, Azərbaycan və Türkiyə ərazilərinə gəldiyi göstərilir.
Onlar əcdadlarının kim olduğu, dillərinin necə yarandığı bilinmədiyi qeyd edilən bu yazılarda, bütün
bunları təsdiq edən həqiqi və inandırıcı heç bir tarixi faktın olmadığı etiraf edilir (3, s. 11; 15, s. 45-53).
Bütün bu tarixi faktlar ermənilərin ümumilikdə Şuşa şəhəri və Qala adı, Azərbaycan, o cümlədən
Qarabağ ərazisində heç bir tarixi və mədəniyyətinin olmadığını, onların özlərinə aid etdiyi tarix və
mədəniyyətin, mifik inancların Azərbaycan xalqından oğurladığı tam sübut olunur. Biz aşağıdakı
xəritəni bu tarixi faktlar əsasında tərtib etmişik (-F.R.)

KARABAKH
HUMANITIES
Bəs Şuşa şəhər adı hansı tayfa adından yaranmış, hansı mənanı daşıyır? Bu suallara cavab vermək üçün
biz öncə tədqiqatlara, daha sonra tarixi faktlara bir daha nəzər salmaq istərdik.
A.V. Salamzadənin bu şəhərlə bağlı yazılarında Şuşa şəhərinin arxitektor görünüşü bu şəhərin XVIII-
XIX əsr arxitektor quruluşu barədə məlumatlar verilir, bu istiqamətdə ətraf ərazilərdəki tikililərin m.ö.
minilliklərə aidliyi və qədimliyi ilə bağlı faktlar göstərilir, adın mənası və hansı tayfaya aidliyi qeyd
edilmir ( 18, s.169-171).
Biz “Qarabağnamələr” kitabları ilə də qarşılaşırıq ki, bu əsərlərdə Şuşanın mədəni həyatı və tarixi
abidələri haqqında məlumatlar geniş yer alır (7, s. 310-350). Lakin bu “Qarabağnamələr” kitablarındakı
yazılarda da Şuşa şəhəri adının etimoloji mənası, hansı tayfa adından yaranması haqda hər hansı bir
fikrə təsadüf edilmir. Bununla bərabər Şuşa ərazisinə dair yazılan kitablara nəzər saldıqda xeyli elmi
faktlarla qarşılaşırıq, lakin ərazinin coğrafi adları demək olar ki, sistemli tədqiq edilməmişdir.
Bu cür tarixi faktlara və fikirlərə Q.Hacıyevin yazılarında da rast gəlirik. O, öz tədqiqatlarında yalnız
Qarabağ ərazisində salınmış Ağdam, Kəlbəcər, Xocavənd, Şuşa, Laçın, Zəngilan və s. şəhərlərin orta
əsrlərdə salınması, arxitektor quruluşu və tarixi haqqında fikirlərini qeyd edir (4, s. 17).
Ümumiyyətlə əgər son 50 ildə bu istiqamətdə aparılmış tədqiqatlara diqqət etsək, yaşayış yeri adlarının
(kənd, rayon, qəsəbə şəhər və s.) əsasən tayfa adlarından, bəzi hallarda isə o tayfa inancında yer alan
mifoloji adlardan yarandığı öz təsdiqini tapır. Bəs Şuşa şəhər adı hansı tayfa adını daşıyır, bu tayfalar
hansı tarixi dövrdə bu ərazilərdə məskunlaşmışlar?
Xüsusi olaraq qeyd edək ki, Azərbaycan xalqının etnogenezi və toponimik sistemi, prototürk tayfaları
haqqında, istərsə də onlarla bağlı onomastik vahidlərin tədqiqində görkəmli tədqiqatçı alim
Q.Qeybullayevin böyük xidmətləri olmuşdur. O, II əsr müəllifi Korneli Tatsitin yazılarında Şimali
Qafqazda Dondar türklərinə məxsus Sosu-Şuşa mərkəz şəhəri adının çəkildiyini, Sosu-Şuşa adının
Dağlıq Qarabağda kənd olaraq verildiyini və hazırkı adının Şuşukənd olduğunu faktlarla sübut edir.
Burada Şuşa qalası adının da çəkildiyini, hazırkı Şuşa şəhərinin isə Pənah xan tərəfindən salındığını
göstərir. O, XIX əsrdə Dağıstanda Dondar dağında Şuşanava, Qazıkumık əyalətində Şuşu kəndi, Qızıl-
Yar Ter bölgəsində isə Şuşanay kənd adının olduğunu da qeyd edir, lakin onların Şu türkləri ilə
bağlılığını göstərmir (9, s.136-137). Əgər Korneli Tatsitin II əsr məlumatına diqqət etsək, o dövr hələ
istər erməni dili, istərsə də farsların dili belə əsrimizin XI əsrində tam formalaşmamışdır və qədim
Şuşa qalası mövcud olduğu dövrdə nə erməni, nə də ki, farslar tarix səhnəsində yox idi. Bu sadəcə
Azərbaycan tarixi və dilinə yönəlmiş siyasi oğurluq, siyasi oyunla bağlı ortaya qoyulmuş fikirlərdir (16,

KARABAKH
HUMANITIES
s. 45-51).
Bu tarixi həqiqəti Şuşa ətrafındakı qədim yaşayış yerləri, o cümlədən məşhur Cıdır düzündəki Şuşa
mağarası (Üçmıx dağında) bu ərazinin Azərbaycanda ən qədim insan düşərgələrindən biri olduğunu
təsdiq edir. Şuşa ərazisində qədim insanların 200-250 min il bundan əvvəl yaşamağa başlamaları və bu
diyarın qədim sivilizasiya mərkəzlərindən biri olması elmi əsaslarla da sübuta yetirilmişdir.
Azərbaycanın görkəmli arxeoloq alimi M.M.Hüseynovun ekspediya qrupu 1971-1975-ci illərdə Şuşa
şəhəri yaxınlığında, Paleolit mədəniyyətinə aid düşərgə və daş məmulatları aşkar etmişlər. “Şuşa
mağarası” adlı bu düşərgədə ibtidai insanların burada 200-250 min il əvvəl məskunlaşdı sübut edilmişdir
ki, bu tamamilə prototürklərə məxsus olmuşdur. Şuşa mağarası önü və ətrafında antik dövrə aid qala
divarlarının qalıqları da mövcuddur. İngilis səyyah və alimləri C.Morye və R.Burterin gəldiyi elmi
nəticələrdə Şuşanın m.ö. insan məskəni olduğu qeyd edilir (26). O dövr isə nə fars nə də erməni bu
ərazilərdə yox idi və onlarla bağlı hər hansı bir ad da yarana bilməzdi.
Adın etimoloji izahına gəldikdə isə, biz siyasi fəlsəfə doktoru Zaur Əliyevin yazılarında Şuşa sözünün
etimologiyası və bu adın yaranması ilə bağlı müəyyən fikirlərə rast gəlirik. Burada müəllif Şuşa
sözünü Azərbaycanda sak türklərinə aid edərək onu etnooykonim kimi qəbul edir, lakin bu fikri təsdiq
edən mənbə göstərilmir. Müəllif adı “Şu” və “sa” hissələrinə bölərək, Şuşa yaşayış məskəni və Şu qala
adlarının Şu və “şu” sak təyini ilə yarandığını qeyd etsə də mənasını açıqlamır. O, sak türklərini
Cağatay etnik paralelliyinə daxil edərək, Qarabağ ərazisində sak türkləri ilə bağlı çoxluq təşkil edən
toponimlər olduğunu yazır ( 27 ). Lakin yenə də bu fikirləri təsdiq edən hər hansı bir mənbə göstərilmir,
müəllifin burada Şuşa sözünə verdiyi etimoloji izah, sak sözünün təyin olması qədim türk dili sözlükləri
ilə bir-birini təkzib edir.
Biz mənbələrə diqqət etdikdə Sak türklərinin m.ö. III minillikdə, Şu türklərinin isə, m.ö. IV minillikdə
tarix səhnəsində olduqlarına dair yetərli tarixi faktlarla qarşılaşırıq. Antik müəllif əsərləri və
“Ümumdünya tarixi” kimi kitablarda xeyli elmi faktlar mövcuddur ki, buradakı mənbə və tədqiqatlarda
sakların Kas türklərinin varisləri olduğu təsdiq edilir və bu fikir digər tədqiqatlarda da yer alır (16, s.
246-295, 331-352; 17, s. 139-179).
Bütün bu tarixi faktlarla yanaşı Şuşa şəhəri ətrafında yer alan qədim abidələrə diqqət etdikdə, biz burada
Şuşa şəhərinin cənubunda, Daşaltı çayının sol sahilində daş dövrünə aid Şuşa mağara düşərgəsi, Şuşa
şəhərinin şimal-qərbində tunc dövrünə aid Kurqan, Şuşa şəhərinin yaxınlığında Son tunc və ilk dəmir
dövrünə aid Şuşa və Şuşakənd daş qutusu qəbirlərinə təsadüf edirik ki, bu Şu türklərinin m.ö. IV-III
minilliklərdə Azərbaycan ərazilərindəki danılmaz tarixi izləridir (28). Bu faktlar ərazinin m.ö. III
minillikdən də qabaq oturaq həyata malik olduğunu ortaya qoyur. Xüsusi olaraq bir də təkrar edək ki, ö
dövr erməni və farslar tarix səhnəsində yox idi və bu söz türk dilindədir ki biz aşağıda bu problemə də
toxunacağıq.
Qədim qaynaqlara diqqət etsək, tarixi keçmişimizdə xüsusi yeri olan Azərbaycan prototürk Su-Şu
boylarına təsadüf edirik ki, bu tayfalar m.ö. IV minilliklər tarixi proseslərdə yer almış, lakin onların
mənşəyi, Qarabağ ərazisində məskunluğu, tarix səhnəsində olduqları dövrlər sistemli öyrənilməmişdir.
Tarixi qaynaqlarda Su/Şu türk tayfaları m.ö. III minilliklər türükkü, kuti, lulubi, hürrü, subar,
kassitlərlə əsasən Dəclə və Fəratın yuxarı axarlarında, Urmiya gölü, Araz sahili boyu ərazilərdə
göstərilmişdir. Mənbə məlumatlarında Şu/Su boyları Mesopotamiyanın şimalında göstərilən tayfalarla
bir ittifaqda verilir, Su tayfaları Su-bir kimi təqdim olunaraq subərlərlə bir tayfa olduğu, onların dilinin
isə hürrülər və Qafqaz xalqlarının dilləri ilə yaxınlığı qeyd edilir (22, s. 219, 311). Su/Şu boylarının bu
tayfalarla birgə hücumda ayrıca bir tayfa kimi iştirakı, onların bir dövlət halında, güclü bir tayfa birliyi
olduqlarını göstərir.
Bir çox qaynaq və araşdırmalar Şu tayfalarının türükkülərlə bərabər Mesopotamiyada Dəclə və Fəratın
yuxarı axarlarında böyük güc olduqlarını, m.ö. III minillikdə “şubar”, “şubarti” adlarında birləşərək
Subar dövləti yaratdıqlarını qeyd edir. Onların Assur, Şuşarra kimi dövlətlərə güclü təzyiq etdikləri,
böyük güc olduqları bu mənbələrdə xüsusi olaraq vurğulanır (23, s. 89-91, 138). Şuşarra isə ölkə kimi
Tiqr -indiki Dəclə çayının yuxarı axarları olub ona şərqdən qoşulan Böyük və Kiçik Zab çaylarının
mənsəbində, Urmiya gölünün cənubunda yerləşirdi (22, s. 310-311) ki, bu qədim Azərbaycan əraziləri,
Şu tayfaları isə ərazinin yerli sakinləri idi. Əgər diqqət etsək, bu hadisələr m.ö. III minilliyin tarixi

KARABAKH
HUMANITIES
proseslərinə aiddir və şubar, şubarti tayfaları Şu boylarının varisləri kimi təqdim olunur ki, bu
tayfaların bir böyük güc kimi formalaşması tarixinin ən azı m.ö. IV minillikdən başlanması danılmazdır.
Biz bu istiqamətdə daha çox tarixi əhəmiyyət daşıyan bir fakta da diqqət etmək istərdik. Tarixi
mənbələrdə Kassi, Türükkü türkləri ilə Şu türklərinin birgə yayıldığı Dəclə və Fərat çaylarının aşağı
axarlarında onlar Elam dövlətini qururlar. Qədim şumerlərlə bağlı bir sıra məlumatlarda m.ö. 2093-
2046-cı illərin axırıncı Şumer dövləti Ur sülaləsində onların varislərindən biri olan Şulgi onun varisi isə
Şu-Sin (“şöhrətli Şu”- F.R.) haqqında bilgi verilir. Bəzi qaynaqlar isə m.ö. III minillikdə (m.ö. 2003-cü
ildə) Ur sülaləsi zəiflədikdən sonra bu ərazilərə və Ur şəhərinə elamlıların, eləcə də Su tayfalarının
hücumu haqqında məlumat verir. Burada Şu türklərinin Şuşa adında bir şəhər saldığını görürük. (22, s.
219; 23, s. 89-91). Heç şübhə yoxdur ki, bu məlumat Su/Şu boylarının bir daha dövlət halında, güclü
bir tayfa birliyi olmalarını göstərən əsaslı faktlardan biridir.
Bu ərazilərdə Şu türklərinə məxsus bu şəhər adı bizim qədim Qarabağın heç zaman erməni torpağı
olmadığını bir daha sübut edir. Qeyd edək ki, aşağıdakı xəritə Avropa alimləri tərəfindən, əsasən də
A.F.Elfordun rəhbərliyi altında tərtib edilib (ətraflı bax, 21, s. 21-27, 146, 128-133) və ərazidəki Şuşa
şəhər adı da tarixi faktlar əsasında onlar tərəfindən qeyd olunub. Bu m.ö. III minilliyin əvvəlləridir
və o zaman friq-ermənilər hələ Balkanlarda etnik qrup kimi belə yox idi. Həmin dövrdə isə qədim Şu
proto Asər-Azərbaycan türklərinin Şuşa adlı şəhəri var idi. Bu bir daha ermənilərin Qarabağ
uydurmalarını tarixi baxımdan rədd edir.
Bu
xəritədə
biz bura
yalnız
Kassi və
Şu
türklərini əlavə etməklə onların təsiri altında olan əraziləri qeyd etmişik. Qeyd edək ki, Su/Şu tayfaları
haqqında əski Çin qaynaqlarında da biz yetərincə elmi məlumatlarla qarşılaşırıq ki, burada m.ö. 255-
210-cu illərdə Şərqi Türküstanda Yueci türklərinin Şu adlı şəhərinin olduğu göstərilir.
Türk araşdırıcısı F.Kırzıoğlu öz yazılarında qədim Çin qaynaqlarında Su, Şu adda türk tayfaları adının
çəkildiyinə dair yetərincə tarixi faktlar olduğunu qeyd edir. Bir məsələni də xüsusi qeyd etmək istərdik
ki, indiyə qədər bu dastanın niyə məhz “Şu-Saka” (sak tayfası-F.R.) adlanması, bu birləşmənin nəyə
işarə etdiyi tam olaraq açıqlanmamışdır. Mənbələrdəki tarixi prosesləri izlədikdə, tərəfimizdən aparılan
müqayisəli təhlillər Kassi türklərinin varisi olan Sak, Saka boylarının da Su/Şu prototürkləri ilə bir
ittifaqda, onların bir qolu olduğunu təsdiq edir. Şu tayfalarının dili məsələsinə gəldikdə isə, N.Y.Marrın
yazıları və bir çox qaynaqlar Su tayfalarının dilinin Hürrü boylarının və Qafqaz xalqlarının dilləri ilə
yaxın olduğunu yazmışdır (16, s. 336-337).
Bəs Şuşa şəhər adı hansı dildə, hansı xalqa məxsus yer adıdır? Bu məsələ ilə bağlı tarixi faktlara diqqət
etdikdə, Şuşa şəhərinə aid olan abidələrin tarixi ilə qədim Şu prototürk-proto Azərbaycan tayfasının

KARABAKH
HUMANITIES
tarixi tam olaraq eyni dövrələ, m.ö. IV-III minilliklərlə səsləşir. Öncə Şuşa adının formalaşmasına diqqət
etsək, burada ad Şu tayfa adı və sa/şa-“zəka, müdrik” qədim türk sözünü özündə əks etdirir. Bu fakta
istinadən Şuşa şəhər adı “Zəkalı, müdrik Şu” mənasında tam olaraq türk dilindədir (Yenə orada, s.
479). Əgər bütün bu tarixi faktları nəzərə alsaq, Şu türkləri nəinki, Azərbaycan eləcə də Qafqaz
ərazilərində, o cümlədən də Qarabağ ərazilərində yerli tayfalar olmuşlar (-F.R.). Bunu ərazidəki coğrafi
adların qədim dövrlərlə bağlılığı və bu adı daşıyan etnooykonimlər də sübut edir.
Biz Qarabağ, o cümlədən Şuşa rayonu ərazisi məntəqə adları-oykonimik sisteminə diqqət etdikdə,
Kəlbəcər rayonu ərazisində Aşağı, Orta, Yuxarı Şurtan-“İşıqlı Şu əri”, Yaycı-Yuc tafa adı, Vəngli-
“Yazılı daşlar”, Kolatağ- “Kol tayfasının dağı”, Tirkeşəvənd- “Zəkalı türklərin yazılı daşları” adında
Şu, Yuci, Kol, Türük/Türk tayfa adlarını daşıyan məntəqə adları ilə qarşılaşırıq. Eyni hal Şuşa rayon
Şuşulu-“Zəkalı Şu yurdu”, Bayat, Şırlan- “Seçilmiş Şirlər”, kənd adlarını yaradan Şu türk tayfası,
oğuzların Bayat və Şirak tayfa adlarını da daşıyan adlarda təsadüf edilir (16, s. 129-148, 331-353, 473;
17, s. 189-124, 276-307).
Qarabağ bölgəsinin Zəngilan rayonu ərazisində m.ö. III minillikdə tarixdə yer alan və Şumer yazılarında
adı keçən Maq/Muğ tayfa adını daşıyan 2 Muğanlı-“Maqlara məxsus yurd” məntəqə adı, m.ö. V
minillikdə tarix səhnəsində yer alan Kas türklərinin varisi Qazan tayfa adlı Qazançı-“Qazan tayfası”
adları ərazi oykonimləri arasında yer alır. Burada, m.ö. IV minillikdə tarixi proseslərdə iştirak edən Şu
türklərinin varisi Subi türklərinin adını daşıyan Sobu-“Şu bəyi”, Şirak tayfa adını daşıyan Şərikan-
“Şirak məkanı”, m.ö. III minillikdə tarixdə yer alan Şu varisləri Sak tayfalarının bir qolu Zəngi
türklərinin adlarını da daşıyan Zəngilan- “Seçilən Zəngilər” kimi məntəqə adları ilə qarşılaşırıq (16, s.
246-251, 297-310; 17, s. 116-149, 180-192, 276-321). Bütün bu tarixi faktlar ərazinin tam olaraq qədim
türklərin Ana yurdu olduğunu sübut edir.
Xüsusi olaraq qeyd edək ki, Su/Şu tayfalarının izləri ümumtürk arealı, Qafqaz, Orta Asiya, Altay, Sibir,
Başqırd Volqa boyu türk torpaqlarında da qalmaqdadır. Biz bu ərazilərdə minlərlə Şuqa, Suram, Suqut,
Şukurkal, ıstanda Şumixa, Şumşu, Şuçe, Suzun, Suqaş, Suan, Suak, Suqaş, Suday, Suyindik kimi coğrafi
adlarla qarşılaşırıq (12, s. 24-28, 32-33, 54-55). Bütün bu Şu türklərinə aid tarixi faktların Elam dövləti,
Çin mənbələrində, “Şu-Saka” dastanında yer alması onların böyük güc olaraq tarixdə yer aldığını bir
daha təsdiq edir. Şuşa şəhər adı da bu tayfaların adından gəlməklə “Zəkalı Şular” mənasında olması
ərazidə Şu türklərinin yerli-aborigen xalq olduqlarının danılmaz sübutudur.
Əgər diqqət etsək, Cənub torpaqlarımız olan Azərbaycan ərazilərimizdəki Şundabad, Sus, Şüştər kimi
xeyli qəsəbə və məntəqə adları (14, s. 37, 41), Şimal Azərbaycan coğrafi adlar sistemində Şüvəlan,
Sumağava, Suval, Şuduk, Şuvi, Suvat, Suma, Şüşün, Şuvaş kimi qırxdan yuxarı coğrafi adlar bu qədim
tarixin coğrafi adlardakı türk möhürü yerində özünü təqdim edir (2, s. 89-90, 111-113). Bu
etnooykonimləri formalaşdıran Vəngi/bəngü taş- “Yazılı daşlar”, sa-“zəka, ağıl”, bat- “məkan”, be-
”bəy”, qa/ka- “şanlı, şöhrətli”, mağ+ava- “maq, şaman+obası”, av/ava həm də oğuzlarda “ev” və
“toplaşmaq” feli, ak- “uca”, as- “qüvvətli”, lanq-“seçilən” və “öncül”, kan-“məkan” (10 , s. 32; 11, s.
326; 19, s. 153) kimi qədim, yazıyaqədərki dövr türk dili elementlərinin ümumtürk arealında təkrarı
adların həm türk tayfa adı Şu boylarından gəldiyinə, həm də bu leksik vahidlərin müasir türk dilləri
formasından qat-qat qədimlərdə mövcud olduğuna əsaslı sübutudur.
Şu prototürklərinin adından yaranmış bu məntəqə adları- etnooykonimlərin quruluş formalarına diqqət
etdikdə adlar tam olaraq əski iltisaqi dil qanunları əsasında yaranmışdır. Bu adlarda da biz türk tayfaları
haqqındakı Assur, Het və s. yazılarda adı keçən tayfa və yer adlarının quruluş eyniliyini müşahidə edirik.
Əgər xatırlasaq, Yunan yazılarında Asmaq türklərinin yunanlara məsləhət verməsi faktı, Doray
türklərinin yunanları işğal edib öz mədəniyyət və inanclarını onlara aşılaması faktları (16, s. 435-450)
qədim türklərin, eləcə də Şu türklərinin böyük gücə və mədəniyyətə sahibliyinin göstəriciləridir.
Mənbələrdə qədim türklərlə bağlı qeydə alınan türk dilində inanc, rütbə, çar, məişətlə bağlı sözlərdəki
əski dil elementləri bu tayfaların tarixinin m.ö. IV minilliyə aidliyini və prototürk dili olduğunu sübut
edir. Tayfa adlarımızın da ümum prototürk arealında təkrarları, yazıyaqədərki dövr türk dili leksik
vahidlərinin bu dillərdə eyniliyi, şəkilçi və tanrı adlarının, eyni mifoloji əlamətlərin ümumtürklərdə
təkrarı, bu tayfaların eyni mənşədən gəlməklə bir ittifaq şəklində mövcudluğunu tam sübut edən tarixi
faktlardır.

KARABAKH
HUMANITIES
Bütün bu tarixi faktlara istinadən nəticə olaraq qeyd edə bilərik ki, məntəqə və şəhər adlarının
yaranmasında tayfa və şəxs-antroponimik adlar əsas rol oynadığından bu ad da qədim türk Şu tayfası
adından yaranmaqla ümumilikdə “Zəkalı Şu” mənasını daşıyan şəhər adı-polisonimdir. Bu tayfalar m.ö.
IV minillikdə tarix səhnəsində olduğu dövr friq-ermənilər və farslar hər hansı bir etnik qrup belə deyildi.
Tarixi faktlara diqqət etsək, m.ö. VII-VI əsrlər Midiya dövründə farslar bu dövlət ərazisində kiçik etnik
qrup idi və onların Azərbaycan-türk dilinə təsiri mümkün deyildi. Bu amillərə əsasən qeyd edək ki, Şuşa
sözünün farslar və ermənilərlə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Mənbələrdən göründüyü kimi Şuşa şəhəri qədim türk yurdu olmaqla ərazidə qədim Şuşa qalası, Şuşu
kəndi olmuş, Dondar türklərinə məxsus Sosu-Şuşa mərkəz şəhəri qeyd edilmişdir və ola bilsin ki,
Pənahəli xan nə zamansa dağıdılmış bu şəhər yerində yeni şəhər salmış, öncə Pənahəli xan adlanmış
sonda yenə Şuşa adı özünə qayıtmışdır.
Etnogenezimizin təşəkkülündə iştirakçı olmuş yuxarıda sadaladığımız as, türükkü, kuti, lullubi,
hürrü, koman və s. bütün bu qədim türk boyları Şu türkləri ilə bir ittifaqda olmuşdur. Şu türk tayfa
adının bu qədim ərazidə, eləcə də ümumtürk arealındakı yer adlarında təkrarı, bu proseslərin eyni dövrdə
baş verdiyini, bu ərazidəki mədəniyyətin İkiçayarası mədəniyyətdə təkrarı, bu mədəniyyətlərin türk
tayfaları tərəfindən yarandığını bir daha təsdiq edir.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

1.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycan Respublikasının Dövlət
Standartı. İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2019. Bakı: AZS 882, 2020, 120 s.
2. Azərbaycan SSR-nin qısa toponimlər lüğəti. Bakı:ASE Baş redaksiyası. 1986, 114 s.
3. Абекян Манук. История армянской литературы. Ереван: АН Армянской ССР, 1975,
662 с.
4. Hacıyev Q. Qarabağın maddi və mənəvi mədəniyyəti (Azərbaycan, ingilis, fransız
dillərində). Elmi red. Y.M.Mahmudov. Bakı. 2010. 152 s.
5. История Албании, том 1, Вагаршапат, 1902, 384 с.
6. Кавказский Календарь, Тифлис : Гл. упр. Кавказ. с приложением карт Кавказа,
Азиатской Турции и Персии / под ред. Н. П. Стельмащука. 1917, 1231 с.
7. Qarabağnamələr / tərt. edən və çapa haz. Nazim Axundov; elmi red. Akif Fərzəliyev. Bakı:
Yazıçı, 1991. K. 2. 450 s.
8. Геродот. История. Пер. и примеч. Г.А Стратановского. Ленинград: Наука, 1972, 599 c.
9. Гейбуллаев Г.А. К этногенезе азербайджанцев. Т. I, Баку: Элм, 1991, 548 с.
10. Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. II c., Ankara: Basımevi, 1985, 366 s.
11. Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. III c., Ankara: Basımevi, 1985, 452 s.
12. Малый атлас мира. Москва: Картография ГУГК, 1985, 331 c.
13. Марков Ф.Г. Экономический быт государственных крестьян Ереванского уезда
Ереванской губернии // МИЭбГКЗК. Т. III, Тифлис, 1886, с. 132-146
14. Məhəmmədəli Tərbiyyət M. Danişməndani-Azərbaycan. Görkəmli elm və sənət adamları.
Bakı: Azərnəşr, 1987, 464 s.
15. Rzayev Firudin. Friq-Ermənilərin Türklərdən “Tarix” Oğurluqları.//Kültür Evreni. № 38,
Ankara: Bakanlıklar, 2020, s. 45-53, 110 s.

KARABAKH
HUMANITIES
16. Rzayev F.H. Naxçıvan əhalisinin etnogenezi tarixindən.I c. Bakı:ADPU, 2013, 528 s.
17. Rzayev F.H. Naxçıvan əhalisinin etnogenezi tarixindən.II c. Bakı:ADPU, 2017, 588 s.
18. Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. Баку: АН Азербайджанской
ССР. 1964, 253 с.
19. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков.Т. I, Москва: Наука, 1974,
777 с.
20. Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года / Изд. Центр.
Стат. комитетом Москва вн. дел ; Под ред. Н. А. Тройницкого. - [СПб.], 1897. 930 s.
21. Элфорд, А.Ф. Боги нового тысячелетия (Текст) / Пер. с англ. Ю. Лисовского. Москва:
Вече, 1998, 528 с.
22. Всемирная история. Т. I, Москва: Госиздат,1956, 746 с.
23. Yusifov Y. B. Qədim şərq tarixi. Bakı: Bakı Universitet, 1993, 496 s.
24. https://az.wikipedia.org/wiki/Dağlıq_Qarabağ
25. https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eu%C5%9Fa_abid%C9%99l%C9%99ri
26.https://azertag.az/xeber/Susanin_esl_simasini_ve_qedim_tarixi_abidelerini_Azerbaycan_memarliq
_uslubuna_uygun_berpa_edirik-1771305
27.http://karabakhinfo.com/12439
28.https://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eu%C5%9Fa

KARABAKH
HUMANITIES
EVLİ BİREYLERİN BAĞLANMA YARALANMALARININ ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLER

AÇISINDAN İNCELENMESİ
EXAMINATION OF ATTACHMENT INJURIES OF MARRIED INDIVIDUALS IN TERMS OF
VARIOUS VARIABLES
Doç. Dr. Hanife AKGÜL

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
ÖZET
Bu çalışmada evlilerin yaşadığı bağlanma yaralanmasının bireylerin bağlanma stilleri, cinsiyet, yaş,
meslek, eğitim durumu, sosyo-ekonomik düzey, kronik rahatsızlık, evlilik süresi, çocuk varlığı ve sayısı,
hafta içerisinde eşle geçirilen süre, evlenmeden önce geçirilen süre gibi demografik özelliklerle ve
bağlanma stili ile olan ilişkisi incelenmiştir. Çalışmanın evreni Çanakkale’de yaşayan; örneklemi en az
bir yıldır evli olan ve çalışmaya katılmak için gönüllü olan 182 bireyden oluşmaktadır. Çalışmanın
verileri “Kişisel Bilgi Formu”, “Kişilerarası İlişkilerde Bağlanma Stilleri Ölçeği” ve “Evlilikte
Bağlanma Yaralanmaları Ölçeği” aracılığıyla toplanmıştır. Verilerin analizinde Pearson Momentler
Çarpımı Korelâsyon Analizi, Bağımsız Örneklem T Testi ve Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA)
kullanılmıştır.
Araştırma bulgularına dayalı olarak elde edilen sonuçlara göre; bağlanma yaralanmasının sosyo-
demografik değişkenlerle olan ilişkisi incelendiğinde cinsiyet, meslek, yaş, eğitim durumu, evlilik
süresi, çocuk varlığı, çocuk sayısı, hafta içinde eşle geçirilen süre, sosyo-ekonomik düzey, kronik
rahatsızlık, evlenmeden önce eşle geçirilen süre arasında anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. Bağlanma
yaralanması ile evlilik süresi arasında ise anlamlı fark bulunmuştur. Bağlanma yaralanması ile bağlanma
stillerinden kaygılı-saplantılı bağlanma stili arasında pozitif yönde anlamlı ilişki bulunmuştur.
Bağlanma yaralanması ile güvenli bağlanma ve kaçınmacı bağlanma arasında ise anlamlı bir ilişki
bulunamamıştır.
Çalışmanın sonuçları ilgili literatüre dayalı olarak tartışılmış ve gelecekteki çalışmalar için önerilerde
bulunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Bağlanma yaralanması, bağlanma stilleri, bağlanma, evlilik
ABSTRACT
In this study, the relationship of attachment injury experienced by married people with demographic
characteristics such as attachment styles, gender, age, occupation, educational status, socio-economic
level, chronic illness, duration of marriage, presence and number of children, time spent with the spouse
during the week, time spent before marriage examined. The universe of the study is living in Çanakkale;
The sample consists of 182 individuals who have been married for at least one year and volunteered to
participate in the study. The data of the study were collected through “Personal Information Form”,
“Attachment Styles in Interpersonal Relations Scale” and “Attachment Injuries in Marriage Scale”.
Pearson Product-Moment Correlation Analysis, Independent Sample T-Test and One-Way Analysis of
Variance (ANOVA) were used in the analysis of the data.
According to the results obtained based on the research findings; When the relationship between
attachment injury and socio-demographic variables is examined, there is a significant relationship
between gender, occupation, age, education level, duration of marriage, presence of children, number
of children, time spent with the spouse during the week, socio-economic level, chronic illness, and time
spent with the spouse before marriage. not found. A significant difference was found between the
attachment injury and the duration of marriage. A positive and significant relationship was found

KARABAKH
HUMANITIES
between attachment injury and anxious-preoccupied attachment style. No significant relationship was
found between attachment injury and secure attachment and avoidant attachment.
The results of the study were discussed based on the relevant literature and suggestions were made for
future studies.
Keywords: Attachment injury, attachment styles, attachment, marriage
GİRİŞ
İnsan sosyal bir varlıktır ve insanın doğduğu günden itibaren bağ kurma ihtiyacı vardır. Kurulan bu
bağlar birey yaş aldıkça değişmekte ve çeşitlenmektedir. Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde üçüncü
basamakta yer alan sevgi/ait olma ihtiyacı, fiziki temel ihtiyaçlar ve güvenlik ihtiyacından sonra
gelmektedir. Yani sevginin de önemli ve temel bir ihtiyaç olduğunu söylemek mümkündür. Erik Erikson
da sevgi ve bağ/yakınlık kurma ihtiyacını, gelişimsel bir görev olarak ilk yetişkinlik döneminde kişinin
yirmili yaşlarında ele almıştır. Bu kuramların bizlere sunduğu bilgiler doğrultusunda kişinin hayatında
sevginin çok büyük bir yeri olduğunu söylemek mümkündür.
Romantik ilişkiler, hemen hemen her dönemde dikkat çeken konulardan biridir. Yakın ilişkiler çatısı
altında ele alınan romantik ilişkiler ya da aşk ilişkileri; yakınlık, tutku ve kişinin kendi özgür iradesiyle
katılmaya karar vermesi bileşenlerinden oluşmaktadır (Sternberg, 1986’dan akt. Terzi, 2014). Romantik
ilişki denildiği zaman akla genellikle aşk kavramı gelir. Aşk kavramının bağlanma, ait olma ve destek
gibi öğeleri de içerdiği belirtilmektedir (Terzi, 2014). Yetişkinlerdeki romantik ilişkilerin en önemli
teorilerinden biri bağlanma teorisidir.
Bağlanma, bireyin başkalarına yönelik olarak güçlü bağlar geliştirme süreci ve bu sürecin yaşam boyu
devam etmesidir. Bağlanma kuramı, bu bağları oluşturma eğiliminin kavramsallaştırılmasında önemli
bir çatı ortaya koymuştur (Bowlby, 1980). Ainsworth ve Bowlby (1991) bağlanmayı, bir bireyin
hayatındaki önemli kişilerle, özellikle strese yol açan durumlar söz konusu iken, yakınlık araması ve
sürdürmesi ile açıklanan duygusal bağ olarak ifade etmişlerdir.
Evlilikte eş ile kurulan bağ da kişinin sevgi ihtiyacını karşılayan en önemli bağlardan birisidir. Bireyin
hayatında, eş seçimi ve evlilik insan hayatının en önemli kararlarından birisi olarak görülmektedir
(Yazıcı ve Demirli, 2020). Mutlu bir evlilik eşlerin duygusal, fiziksel ve sosyal açıdan yakın olmalarını
sağlar (Çağ ve Yıldırım, 2013; Kurt, 2018); buna karşılık mutsuz bir evlilik ise, eşlerin yaşamlarını
birçok açıdan olumsuz etkilemektedir (Kurt, 2018). Evlilik, iki bireyin birlikte başaracağı bir ödevdir
(Yazıcı ve Demir, 2020). Çiftlerden biri evlilik ödevini yerine getirmiyorsa diğerinde bağlanma
yaralanmasının görülme ihtimali artabilir.
Bağlanma yaralanması kavramı literatüre yeni kazandırılan bir kavramdır. Bu kavram, Duygu Odaklı
Çift Terapi yaklaşımının klinik uygulamalarında keşfedilmiş ve tanımlanmıştır. Bağlanma
yaralanmaları, bir eşin diğer eşe “bağlanmanın doğasına zarar veren” bir şey söylemesi ya da yapması
ile oluşur (Johnson, 1996’dan aktaran Terzi, 2016). Bu zarar verici durum çok çeşitli nedenlerden ötürü
meydana gelebilir. Bağlanma yaralanması bireyin daha hassas ve kırılgan olduğu zamanlarda partnerine
ihtiyaç duyduğunda onu çağırdığında ve bu çağrısına karşılık bulamadığında meydana gelir. Birey
kendini reddedilmiş, önemsenmemiş, ihmal edilmiş hisseder. Bağlanma yaralanmaları, çok şiddetli
korku ve çaresizliğe neden olan travmatik olaylardır ve çözümlenemezlerse romantik ilişkideki eşler
arasındaki güveni ve yakınlığı son derece sınırlandırır (Terzi, 2014).
Bağlanma yaşam boyu devam eden ve gelişen bir süreçtir. Bebek ilk olarak bakıcısı (birincil bağlanma
figürü) ile arasında güven oluşturur. Bowlby ve Ainsworth, bebeklikte gerçekleşen bağlanma stillerini
(güvenli bağlanma stili, kaygılı-kararsız bağlanma stili, kaçınan bağlanma stili) açıklamışlardır. Bireyin
eşine bağlanması yetişkin romantik ilişkilerinin önemli bir değişkenidir. Hazan ve Shaver ise Bowlby
ve Ainsworth’ ün bağlanma stillerini baz alarak yetişkinlikte ortaya çıkan bağlanma stillerini
açıklamışlardır. Onlara göre aslında bebeklikte bakıcı ile kurulan bağın karşılığı yetişkinlikte bireyin eşi
ile kurduğu bağa denk gelmektedir. Hazan ve Shaver yaptıkları çalışmalar sonucu aynı bebeklik
bağlanmasındaki gibi yetişkin bağlanmasında da üç farklı bağlanma stili olduğunu belirtmişlerdir. Bu
bağlanma stilleri şunlardır: Güvenli bağlanma stili, kaygılı – kararsız bağlanma stili ve kaygılı – kaçınan

KARABAKH
HUMANITIES
bağlanma stili. Ortaya konulan yetişkinlikte bağlanma stillerinin, bebeklik bağlanma stilleri ile aynı
şekilde bağlanma gerçekleştirildiği düşünülmektedir (Terzi, 2014). Evlilikte bağlanma yaralanması
bireylerin bağlanma stillerine göre birtakım farklılıklar gösterecektir. Bu nedenle eşlerin birbirlerine
hangi bağlanma stili ile bağlandıkları bağlanma yaralanmaları açısından oldukça önemlidir. “Bağlanma
yaralanmaları bireylerin yetişkin romantik ilişkilerindeki güvenli bağlanmanın bozulma sürecini
açıklayan bir kavramdır” (Johnson, 1996; Millikin, 2000). Ayrıca yetişkin romantik ilişkilerinde
bağlanmada ortaya çıkan bazı kopukluklar hem ilişkiyi hem eşleri oldukça etkilemektedir. Bu nedenle
ortaya çıkan bu kopuklukların doğuracağı bağlanma yaralanmalarının nasıl oluştuğunu, hangi sebeplerin
eşleri bu yaralanmalara ittiğini bilmek ve anlamak gerekmektedir (Terzi, 2014).
Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı, evli bireylerin bağlanma yaralanmalarının bireylerin bağlanma stilleri, cinsiyet,
yaş, meslek, eğitim durumu, sosyo-ekonomik düzey, kronik rahatsızlık, evlilik süresi, çocuğun varlığı
ve sayısı, eşlerin bir haftada beraber vakit geçirme süresi ve evlenmeden önce beraber geçirilen süre
değişkenleri açısından incelenmesidir. Bu amaç doğrultusunda ki alt amaçlar aşağıdadır.
1.Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri sosyo-demografik değişkenlere göre
farklılaşmakta mıdır?
1.1. Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri cinsiyete göre anlamlı düzeyde farklılaşmakta
mıdır?
1.2. Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri yaşa göre anlamlı düzeyde farklılaşmakta
mıdır?
1.3. Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri eğitim durumuna göre anlamlı düzeyde
1.4. Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri evlilik sürelerine göre anlamlı düzeyde
1.5. Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri sahip olunan çocuk sayısına göre anlamlı
düzeyde farklılaşmakta mıdır?
1.6. Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri sosyo-ekonomik düzeye göre anlamlı düzeyde
1.7. Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri kronik (sürekli) rahatsızlığa sahip olmalarına
göre anlamlı düzeyde farklılaşmakta mıdır?
1.8. Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri bir eş ile beraber geçirilen süreye göre anlamlı
düzeyde farklılaşmakta mıdır?
1.9. Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri evlenmeden önce birlikte geçirilen süreye göre
anlamlı düzeyde farklılaşmakta mıdır?
2.0. Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri bağlanma stillerine göre anlamlı düzeyde
YÖNTEM
Araştırma Modeli
Evli bireylerin bağlanma yaralanmalarının bağlanma stilleri ve çeşitli değişkenler açısından incelemek
amacıyla gerçekleştirilen bu çalışma var olan durumu betimlemeyi amaçladığından ilişkisel tarama
modeline dayanarak gerçekleştirilmiştir. İlişkisel tarama modelleri iki ya da daha fazla sayıdaki
değişken arasındaki birlikte değişim derecesini ortaya koyan araştırma modelleridir (Karasar 2008;
Özteke Kozan ve Hamarta, 2017).
Evren ve Örneklem

KARABAKH
HUMANITIES
2021 yılında yapılan bu çalışmada, çalışmanın evrenini Çanakkale’de yaşayan en az bir yıldır evli
bireyler oluşturmaktadır. Yapılan araştırmada katılımcılar amaçlı örnekleme tekniği ile belirlenmiştir.
Amaçlı örnekleme; belirli, sınırlayıcı ve ulaşılması güç bireysel özelliklere sahip bireyler üzerinde
yapılması uygun olan bir örnekleme tekniğidir (Erkuş, 2011). 2021 yılının nisan-mayıs ayları arasında
yapılan bu çalışmada, örneklemi çeşitli meslek gruplarından, en az bir yıllık evli, 212’si kadın, 64’ü
erkek olmak üzere toplamda 276 gönüllü katılımcı oluşturmaktadır. Katılımcılara “Evlendiğiniz günden
itibaren, evliliğinizi olumsuz yönde etkilediğini düşündüğünüz kritik olumsuz bir olay, bir durum,
yaşantınız oldu mu? (Düşük yapma, kronik/ hayati bir hastalık, bir yakının kaybı, iş değişikliği,
yaşanılan yer değişikliği/taşınma gibi.) Oldu ise bu nedir?” sorusu yöneltilmiştir, hayır cevabını verip
olay belirtmeyen katılımcıların cevapları çalışmada kullanılmamıştır. Bunun sonucunda çalışma 147
kadın, 35 erkek olmak üzere toplam 182 kişi ile yürütülmüştür.
Veri Toplama Araçları
Verilerin toplanmasında “Evlilikte Bağlanma Yaralanmaları Ölçeği”, “Kişilerarası İlişkilerde Bağlanma
Stilleri Ölçeği” ve “Kişisel Bilgi Formu” kullanılmıştır.
Evlilikte Bağlanma Yaralanmaları Ölçeği: Terzi İlhan (2020) tarafından geliştirilen Evlilikte
Bağlanma Yaralanmaları Ölçeği, evlilik süresi en az bir yıl olan bireylerde uygulanmaktadır. EBYÖ,
evli bireylerin ilişkilerinde deneyimledikleri bağlanma yaralanmalarını belirlemeye yönelik olarak
geliştirilmiştir. Ölçek; “bağlanma” ve “travma” olarak adlandırılan iki boyut ve toplamda 17 maddeden
oluşmakta ve 5’li likert tipi dereceleme ölçeği ile puanlanmaktadır. Tüm ölçekten alınabilecek en düşük
puan “17” ve en yüksek puan “85”tir. Ölçekteki tüm maddelerin tamamının toplanması ile toplam puan
elde edilmektedir ve puanlardaki artış, deneyimlenen bağlanma yaralanması düzeyinin arttığını
yansıtmaktadır.
Kişilerarası İlişkilerde Bağlanma Stilleri Ölçeği: Kandemir ve İlhan (2017) tarafından geliştirilen
Kişilerarası İlişkilerde Bağlanma Stilleri Ölçeği 21 maddeden oluşmakta ve 7’li likert tipindedir.
Güvenli Bağlanma, Kaygılı/Saplantılı Bağlanma, Kaçıngan Bağlanma olmak üzere 3 alt boyuttan
oluşmaktadır.
Verilerin Toplanması
İlk olarak Kişilerarası İlişkilerde Bağlanma Stilleri Ölçeği ve Evlilikte Bağlanma Yaralanmaları Ölçeği’
nin kullanım izinleri alındı. Araştırmacılar tarafından katılımcıların dolduracağı Kişisel Bilgi Formu
hazırlandı. Bu form ve diğer iki ölçek eklenerek Google Formlar üzerinden veri toplama formu
oluşturuldu. Veri toplama formu ile ilgili gerekli bilgilendirmeler yapıldıktan sonra gönüllü
katılımcıların katılması için form internet üzerinden paylaşıldı.
Verilerin Analizi
Araştırmada, elde edilen veriler paket programı kullanılarak analiz edilmiştir. Öncelikle araştırma
verilerinin normal dağılıma uygunluğu incelenmiştir. Parametrik veya parametrik olmayan testleri
kullanmak için değişkenlerin normal dağılım gösterme durumları dikkate alınmıştır. Veriler normal
dağılım gösterdiği için uygun olan parametrik testler kullanılmıştır. Evli bireylerin bağlanma
yaralanması düzeylerinin cinsiyete ve kronik rahatsızlığa göre farklılık gösterip göstermediğini
belirlemek amacıyla bağımsız örneklem t testi; yaşa, mesleğe, eğitim durumuna, sosyoekonomik
düzeye, evlilik süresine, çocuk sayısına, eşle geçirilen süreye ve evlenmeden önce birlikte geçirilen
süreye göre farklılık gösterip göstermediğini belirlemek amacıyla tek yönlü varyans analizi (ANOVA)
yapılmıştır. Son olarak bağlanma yaralanması ve bağlanma stilleri arasındaki korelasyonel ilişkiyi
ortaya koymak amacıyla Pearson Momentler Çarpımı Korelâsyon Analizi kullanılmıştır.
BULGULAR VE YORUMLAR
Araştırmanın birinci sorusu olan “Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri cinsiyete göre
anlamlı düzeyde farklılaşmakta mıdır?” sorusunun test edilmesi için yapılan t-Test’i sonucu Tablo 1’de
verilmiştir.

KARABAKH
HUMANITIES
Tablo 1. Cinsiyete Göre Bağlanma Yaralanması Puan Ortalamalarının t-Testi Sonuçları
Değişken Cinsiyet N X̄ S t p
Evlilikte Kadın 147 2,4998 ,83908 1,517 ,131
Bağlanma
Yaralanması Erkek 35 2,2655 ,73794
*p<.05
Tablo 1 incelendiğinde araştırmaya katılan katılımcıların bağlanma yaralanmaları puan ortalamaları
düzeyinin (t=1.517, p>0.05) cinsiyet değişkenine göre anlamlı bir farklılık gösterip göstermediğini
belirlemek için yapılan t-testi sonucunda grup ortalamaları arasındaki fark istatistiksel açıdan anlamlı
bulunmamıştır.
Araştırmanın ikinci sorusu olan “Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri yaşa göre
anlamlı düzeyde farklılaşmakta mıdır?” sorusunun test edilmesi için yapılan tek yönlü varyans analizi
(ANOVA) sonucu Tablo 2’de verilmiştir.
Tablo 2. Yaşa Göre Bağlanma Yaralanması Puan Ortalamalarının ANOVA Sonuçları
N, X̄ ve ss değerleri ANOVA sonuçları
Ortalama Yaş N X̄ Ss Var. K. KT Sd KO F p
Puan
20-30 28 2,600 ,96090 G. arası ,751 2 ,376 ,551 ,578
Evlilikte
Bağlanma 30-60 150 2,431 ,80431 G. içi 122,106 179 ,682
Yaralanması
60+ 4 2,323 ,51169 Toplam 122,857 181
Tablo 2’de evli bireylerin yaş grubuna göre bağlanma yaralanmaları karşılaştırıldığında en yüksek
ortalamanın 20-30 yaş grubuna ait bireylerde (X=2,600) olduğu görülmektedir. Bunu 30-60 yaş grubu
bireyler (X=2,431) takip etmekte ve son sırada da 60 yaş üstü bireylerin (X=2,323) geldiği
görülmektedir. Tablodan anlaşılacağı üzere, bireylerin bağlanma yaralanmaları puanlarının
bulundukları yaş grubuna göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek üzere yapılan tek yönlü varyans
analizi (ANOVA) sonucunda istatistiksel açıdan anlamlı bir fark bulunmamıştır (F=0,551; p>0,05).
Araştırmanın üçüncü sorusu olan “Bireylerin evlilikte bağlanma yaralanması düzeyleri eğitim durumuna
göre anlamlı düzeyde farklılaşmakta mıdır?” sorusunun test edilmesi için yapılan tek yönlü varyans
analizi (ANOVA) sonucu Tablo 3’de verilmiştir.
Tablo 3. Eğitim Durumuna Göre Bağlanma Yaralanması Puan Ortalamalarının ANOVA Sonuçları
Ortalama Eğitim N X̄ Ss Var. K. KT Sd KO F p
Puan Durumu
İlkokul 13 2,276 ,54359 G. arası 7,750 6 1,292 1,96 ,073
4
Ortaokul 5 2,164 ,44489
G. içi 115,107 17 ,658
Lise 37 2,651 ,98151 5
Evlilikte
Bağlanma Ön 20 2,479 ,64812 Toplam 122,857
Yaralanması Lisans 18
92 2,381 ,81240 1
Lisans
13 2,420 ,81821
Yüksek
Lisans
2 2,029 ,12478
Doktora

KARABAKH
HUMANITIES
Tablo 3’te evli bireylerin eğitim durumlarına göre bağlama yaralanmaları karşılaştırıldığında en yüksek
ortalamanın lise mezunu olanlarda (X=2,651) olduğu görülmektedir. Daha sonrasında sırasıyla ön lisans
mezunları (X=2,479), yüksek lisans mezunları (X=2,420), lisans mezunları (X=2,381), ilkokul
mezunları (X=2,276), ortaokul mezunları (X=2,164), doktora mezunları (X=4,029) gelmektedir.
Tablodan anlaşılacağı üzere, bireylerin bağlanma yaralanmaları puanlarının bulundukları eğitim
durumlarına göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek üzere yapılan tek yönlü varyans analizi
(ANOVA) sonucunda istatistiksel açıdan anlamlı bir fark bulunmamıştır (F=1,964; p>0,05).
Araştırmanın evlilikte bağlanma yaralanmalarına yönelik alt amaçlarından olan bireylerin bağlanma
yaralanmaları puan ortalamalarının bireylerin evlilik sürelerine göre farklılaşıp farklılaşmadığını
belirlemek üzere tek yönlü varyans analizi (ANOVA) kullanılmıştır. Testin sonuçları Tablo 4’te
sunulmuştur.
Tablo 4. Evlilik Süresine Göre Bağlanma Yaralanması Puan Ortalamalarının ANOVA Sonuçları
Ortalama Evlilik N X̄ Ss Var. K. KT Sd KO F p
Puan Süresi
1-10 60 2,419 ,91453 G. arası 1,742 4 ,435 ,636 ,637
Evlilikte 11-20 56 2,595 ,85766 G. içi 121,116 177 ,684

Bağlanma
Yaralanması 21-30 47 2,376 ,73774 Toplam 122,857 181
31-40 17 2,328 ,59082
41-50 2 2,470 ,83189

Tablo 4’de evli bireylerin evlilik süresine göre bağlanma yaralanmaları puan ortalamaları
karşılaştırıldığında en yüksek ortalamanın 11-20 yıllık evli bireylerde (X=2,595) olduğu görülmektedir.
Daha sonra sırayla 41-50 yıllık evli bireyler (X=2,470), 1-10 yıllık evli bireyler (X=2,419), 21-30 yıllık
evli bireyler (X=2,376) ve 31-40 yıllık evli bireyler (X=2,328) gelmektedir. Tablodan anlaşılacağı üzere,
bireylerin bağlanma yaralanmaları puanlarının evlilik sürelerine göre farklılaşıp farklılaşmadığını
belirlemek üzere yapılan tek yönlü varyans analizi (ANOVA) sonucunda istatistiksel açıdan anlamlı bir
fark bulunmamıştır (F=0,637; p>0,05).
yaralanmaları puan ortalamalarının bireylerin sahip oldukları çocuk sayısına göre farklılaşıp
farklılaşmadığını belirlemek üzere tek yönlü varyans analizi (ANOVA) kullanılmıştır. Testin sonuçları
Tablo 5’de sunulmuştur.
Tablo 5. Çocuk Sayısına Göre Bağlanma Yaralanması Puan Ortalamalarının ANOVA Sonuçları
Ortalama Çocuk N X̄ Ss Var. K. KT Sd KO F p
Puan Sayısı
0 22 2,422 ,88852 G. arası 1,914 4 ,479 ,700 ,593
Evlilikte 1 60 2,451 ,89595 G. içi 120,943 177 ,683

Bağlanma
Yaralanması 2 83 2,525 ,77069 Toplam 122,857 181
3 15 2,188 ,76864
4+ 2 2,000 ,16638

KARABAKH
HUMANITIES
Tablo 5’de evli bireylerin çocuk sayılarına göre bağlanma yaralanmaları puan ortalamaları
karşılaştırıldığında en yüksek ortalamanın iki çocuk sahibi olan bireylerde (X=2,525) olduğu
görülmektedir. Daha sonra sırayla bir çocuk sahibi olan bireyler (X= 2,451), çocuk sahibi olmayan
bireyler (X=2,422), üç çocuk sahibi olan bireyler (X=2,188) ve dört çocuk sahibi olan bireyler
(X=2,000) gelmektedir. Tablodan anlaşılacağı üzere, bireylerin bağlanma yaralanmaları puanlarının
bireylerin sahip oldukları çocuk sayısına göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek üzere yapılan tek
yönlü varyans analizi (ANOVA) sonucunda istatistiksel açıdan anlamlı bir fark bulunmamıştır
(F=0,593; p>0,05).
yaralanmaları puan ortalamalarının bireylerin sosyo-ekonomik düzeylerine göre farklılaşıp
farklılaşmadığını belirlemek üzere tek yönlü varyans analizi (ANOVA) kullanılmıştır. Testin sonuçları
Tablo 6’de sunulmuştur.
Tablo 6. Sosyo-ekonomik Düzeye Göre Bağlanma Yaralanması Puan Ortalamalarının ANOVA
Sonuçları
Ortalama Sosyo- N X̄ Ss Var. K. KT Sd KO F p

Puan ekonomik
Düzey
Düşük 10 2,817 ,94706 G. arası 1,560 2 ,780 1,151 ,319
Evlilikte
Bağlanma Orta 162 2,425 ,81668 G. içi 121,298 179 ,678
Yaralanması
Yüksek 10 2,558 ,80571 Toplam 122,857 181
Tablo 6’da evli bireylerin sosyo-ekonomik düzeye göre bağlanma yaralanmaları puan ortalamaları
karşılaştırıldığında en yüksek ortalamanın düşük sosyo-ekonomik seviyedeki bireylerde (X=2,817)
olduğu görülmektedir. Bunu yüksek sosyo-ekonomik seviyedeki bireyler (X=2,558) takip etmekte ve
son sırada da orta sosyo-ekonomik seviyedeki bireylerin (X=2,425) geldiği görülmektedir. Tablodan
anlaşılacağı üzere, bireylerin bağlanma yaralanmaları puanlarının sosyo-ekonomik düzeylerine göre
farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek üzere yapılan tek yönlü varyans analizi (ANOVA) sonucunda
istatistiksel açıdan anlamlı bir fark bulunmamıştır (F=0,319; p>0,05).
Araştırmada kronik rahatsızlığın varlığına göre bağlanma yaralanmaları puan ortalamalarında
farklılaşmanın olup olmadığını incelemek için bağımsız gruplar t-testi uygulanmış, bulgular Tablo
7’de sunulmuştur.
Tablo 7: Kronik Rahatsızlığın Varlığına Göre Bağlanma Yaralanması Puan Ortalamalarının t-Testi
Sonuçları
Değişken Kronik N X̄ S t p
Rahatsızlığın
Varlığı
Evlilikte Var 39 2,4781 ,72273 ,199 ,042
Bağlanma
Yaralanması
Yok 143 2,4484 ,85160
*p<.05
Tablo 7 incelendiğinde araştırmaya katılan katılımcıların bağlanma yaralanmaları puan ortalamaları
düzeyinin (t=.199, p>0.05) kronik rahatsızlık varlığı değişkenine göre anlamlı bir farklılık gösterip
göstermediğini belirlemek için yapılan t-testi sonucunda grup ortalamaları arasındaki fark istatistiksel
açıdan anlamlı bulunmuştur.

KARABAKH
HUMANITIES
yaralanmaları puan ortalamalarının eşle geçirilen süreye göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek
üzere tek yönlü varyans analizi (ANOVA) kullanılmıştır. Testin sonuçları Tablo 8’de sunulmuştur.
Tablo 8. Eşle Geçilen Süreye Göre Bağlanma Yaralanması Puan Ortalamalarının ANOVA Sonuçları
Ortalama Eşle N X̄ Ss Var. K. KT Sd KO F p

Puan Geçirilen
Süre
0-3 saat 36 2,864 1,0479 G. arası 8,996 2 4,498 7,071 ,001
2
Evlilikte 3-6 saat 18 2,620 G. içi 113,86 179 ,636
Bağlanma ,65011 2
Yaralanması 6 saat 128 2,316 Toplam 181
üzeri ,73303 122,85
182 2,454 7
Toplam ,82388
***p<0.01
Tablo 8’de evli bireylerin haftada eşle geçirilen süreye göre bağlanma yaralanmaları puan ortalamaları
karşılaştırıldığında en yüksek ortalamanın eşiyle haftada 0-3 saat süre geçiren bireyler olduğu (X=2,864)
görülmektedir. Bunu eşiyle haftada 3-6 saat süre geçiren bireyler (X=2,620) takip etmekte ve son sırada
da eşiyle haftada 6 saat ve üzeri süre geçiren bireylerin (X=2,316) geldiği görülmektedir. Tablodan
anlaşılacağı üzere, bireylerin bağlanma yaralanmaları puanlarının eşle geçirilen süreye göre farklılaşıp
farklılaşmadığını belirlemek üzere yapılan tek yönlü varyans analizi (ANOVA) sonucunda istatistiksel
açıdan anlamlı bir fark bulunmuştur (F=7,071; p<0.01).
yaralanmaları puan ortalamalarının evlenmeden önce geçirilen süreye göre farklılaşıp farklılaşmadığını
belirlemek üzere tek yönlü varyans analizi (ANOVA) kullanılmıştır. Testin sonuçları Tablo 9’da
sunulmuştur.
Tablo 9. Evlenmeden Önce Birlikte Geçirilen Süreye Göre Bağlanma Yaralanması Puan
Ortalamalarının ANOVA Sonuçları
Ortalama Evlenmeden N X̄ Ss Var. K. KT Sd KO F p

Puan Önce Birlikte
Geçirilen
Süre
0-12 ay 76 2,437 ,68736 G. arası 1,051 2 ,526 ,773 ,463
Evlilikte 12-24 ay 49 2,572 ,92408 G. içi 121,806 179 ,680

Bağlanma
Yaralanması 24 ay ve 57 2,376 ,90023 Toplam 122,857 181
üzeri
182 2,454 ,82388
Toplam
Tablo 9’da evli bireylerin evlenmeden önce geçirilen süreye göre bağlanma yaralanmaları puan
ortalamaları karşılaştırıldığında en yüksek ortalamanın eşiyle evlenmeden önce 12-24 ay süre geçiren
bireyler olduğu (X=2,572) görülmektedir. Bunu eşiyle evlenmeden önce 0-12 ay süre geçiren bireyler
(X=2,437) takip etmekte ve son sırada da eşiyle evlenmeden önce 24 ay ve üzeri süre geçiren bireylerin
(X=2,376) geldiği görülmektedir. Tablodan anlaşılacağı üzere, bireylerin bağlanma yaralanmaları
puanlarının eşle geçirilen süreye göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek üzere yapılan tek yönlü

KARABAKH
HUMANITIES
varyans analizi (ANOVA) sonucunda istatistiksel açıdan anlamlı bir fark bulunmamıştır (F=,773;
p>.05).
yaralanmaları puan ortalamaları ve bağlanma stilleri puan ortalamaları arasındaki ilişkinin incelenmesi
için Pearson Korelasyon Analizi kullanılmıştır. Betimsel istatistikler ve analizin sonuçları Tablo 13 ve
Tablo 14’te sunulmuştur.
Tablo 10’da Pearson Korelasyon Analizi sonuçlarının betimsel istatistikleri sunulmuştur. En yüksek
ortalamanın güvenli bağlanma olduğu (X=5,553) görülmektedir. Ardından kaçınmacı bağlanmanın
(X=3,952), kaygılı-saplantılı bağlanmanın (X=3,899) geldiği ve en düşük ortalamanın ise bağlanma
yaralanması (X=2,454) olduğu görülmektedir.
Tablo10. Bağlanma Yaralanması Puan Ortalamaları ve Bağlanma Stillerinin Pearson Korelasyon
Analizi Betimsel İstatistikleri
X̄ Ss N
Bağlanma
Yaralanması Puan 2,454 ,82388 182
Ortalaması
Güvenli Bağlanma 5,553 ,91233 182
Kaygılı- Saplantılı 3,899 1,05610 182
Bağlanma
Kaçınmacı Bağlanma 3,952 ,88931 182
Tablo 11. Bağlanma Yaralanması Puan Ortalamaları ve Bağlanma Stillerinin Pearson Korelasyon
Analizi Sonuçları
Bağlanma Güvenli Kaygılı- Saplantılı Kaçıngan
Yaralanması Bağlanma Bağlanma Bağlanma
Bağlanma
Yaralanması 1 -,055 ,217** ,107
Güvenli
Bağlanma 1 ,035 -,045
Kaygılı- Saplantılı
Bağlanma 1 ,186***
Kaçınmacı
Bağlanma 1
***p<0.01
Tablo 11’de verilen Pearson Korelasyon analizi sonuçlarına göre, bağlanma yaralanmaları ile güvenli
bağlanma arasında istatistiksel açıdan anlamlı olmayan negatif bir korelasyon bulunmuştur (r= -055;
p>.05). Tablo 11’de verilen Pearson Korelasyon Analizi sonuçlarına göre, araştırma amacına yönelik
bir anlamlı ilişki bulunmuştur. Bağlanma yaralanmaları ile kaygılı-saplantılı bağlanma arasında düşük
düzeyde anlamlı pozitif bir ilişki bulunmuştur (r=.217; p<.01). Başka bir ifade ile, kaygılı-saplantılı
bağlanma puanları arttıkça bağlanma yaralanmasının da arttığı görülmüştür. Bağlanma yaralanmaları
ile kaçınmacı bağlanma arasında istatistiksel açıdan anlamlı olmayan pozitif bir korelasyon bulunmuştur
(r=.107; p>.05).
SONUÇ VE ÖNERİLER
Araştırma bulgularına dayalı olarak elde edilen sonuçlara göre; bağlanma yaralanmasının sosyo-
demografik değişkenlerle olan ilişkisi incelendiğinde cinsiyet, yaş, eğitim durumu, evlilik süresi, çocuk
sayısı, sosyo-ekonomik düzey, evlenmeden önce eşle geçirilen süre arasında anlamlı bir ilişki

KARABAKH
HUMANITIES
bulunamamıştır. Bağlanma yaralanması ile kronik rahatsızlık ve bir hafta içinde eşle geçirilen süre
arasında ise anlamlı fark bulunmuştur.
Bağlanma yaralanması ile bağlanma stillerinden kaygılı-saplantılı bağlanma stili arasında pozitif yönde
anlamlı ilişki bulunmuştur. Bağlanma yaralanması ile güvenli bağlanma ve kaçınmacı bağlanma
arasında ise anlamlı bir ilişki bulunamamıştır.
Bu çalışma kapsamında evlilikte bağlanma yaralanmaları kavramının; sosyo-demografik değişkenler ve
bağlanma stilleri ile ilişkisi incelenmiştir. Evlilikte bağlanma yaralanmalarının farklı kişisel ve ilişkisel
değişkenlerle olası ilişkilerini inceleyen yeni çalışmalar yapılabilir.
1. Bu çalışma kapsamında evli bireylerin bağlanma yaralanmaları bağlanma stilleri ve çeşitli
sosyo-demografik değişkenler açısından incelenmiştir. Ancak bağlanma stillerinin kendi aralarındaki
ilişkilerine bakılmamıştır. Bağlanma stilleri kendi aralarında karşılaştırılıp hangi bağlanma stili bir
diğerine göre bağlanma yaralanmaları açısından farklılaşıp farklılaşmadığını inceleyen çalışmalar
yapılabilir.
2. Çalışmada kullanılan evlilikte bağlanma yaralanmaları ölçeği yalnızca evli bireylerde
kullanılabilmektedir. Romantik ilişkisi olan herkese uygulanabilecek bir ölçek geliştirilebilir.
3. Romantik ilişkisi olan bireylere uygulanabilen bağlanma yaralanması ölçeği geliştirildikten
sonra romantik ilişkisi olan bireyler örneklemi üzerinden bağlanma yaralanması kavramı çalışılabilir.
4. Kişi sayısı bakımından daha büyük bir örneklemle çalışılabilir.
5. Eğitim durumu açısından daha homojen bir grupla çalışılabilir.
6. Cinsiyet bakımından daha homojen bir grupla çalışılabilir.
7. Çift ve evlilik terapilerinde bağlanma yaralanmasını azaltıcı ve önleyici çalışmalar yapılabilir.
Bağlanma yaralanmalarını ortaya çıkarabilecek risk faktörleri göz önünde bulundurularak bu alanlara
yönelik güçlendirici müdahaleler yapılabilir.
KAYNAKÇA
Ainsworth, M. S. (1989). Attachments beyond infancy. American psychologist,44(4), 709.
Aınsworth, M. S., & Bowlby, J. (1991). An ethological approach to personality development. American
psychologist, 46(4), 333.
Bowlby, J. (1980). Attachment and Loss: Sadness and Depression. New York: Basic Books
Erzen, E. (2016). Üç boyutlu bağlanma stilleri ölçeği. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 17(3),
01-21.
Erkuş, A. (2011). Davranış Bilimleri İçin Bilimsel Araştırma Süreci (3.baskı). Ankara: Seçkin
Hazan, C. & Shaver, P.R. (1994). Bağlanma (Yakın ilişkilerle ilgili araştırmalar için bir çerçeve) (Çev.
A. Dönmez). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 31(1).
Johnson, S. M. (1996). The practice of emotionally focused marital therapy: Creating connection.
Brunner/Mazel
Kaplaner, K. & Satan, A. (2020). Evli bireylerin çok boyutlu başa çıkma biçimleriyle evliliklerinde
çatışma yaşama durumları arasındaki ilişki. Aile Psikolojik Danışmanlığı Dergisi, 3(1), 01-32.
Kurt, İ. E. (2018). Evlilik kalitesi ölçeği ’nin Türkçe ’ye uyarlanması. Çukurova Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27(2), 84-96.
Mıllıkın, J. W. (2000). Resolving attachment injuries in couples using emotionally focused therapy: A
process study (Doctoral dissertation, Virginia Polytechnic Institute and State University).
Sternberg, R. J. (1986). A triangular theory of love. Psychological review, 93(2), 119.

KARABAKH
HUMANITIES
Sümer, N., & Güngör, D. (1999). Yetişkin bağlanma stilleri ölçeklerinin Türk örneklemi üzerinde
psikometrik değerlendirmesi ve kültürlerarası bir karşılaştırma. Türk Psikoloji Dergisi, 71-16.
Terzi, S. (2014). Romantik ilişkilerde bağlanma yaralanmalarına yol açan olaylar: Nitel bir çalışma.
Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 12(2), 99-108.
Terzi, S. ve Özbay, Y. (2016). Romantik ilişkilerde bağlanma yaralanmaları ölçeğinin geliştirilmesi. 21.
Yüzyılda Eğitim Ve Toplum Eğitim Bilimleri Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(13), 169-185.
Terzi İlhan, S. (2020). Özel gereksinimli çocuğu olan evli bireylerin kişilik özellikle ile çift uyumları
arasındaki ilişkide bağlanma yaralanmalarının aracı rolü. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara: Gazi
Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Özteke Kozan, H.İ. & Hamarta, E. (2017). Beliren yetişkinlikte beden imgesi: Bağlanma ve sosyal
görünüş kaygısının rolü. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 7(48), 63-81.
Yalçın, H. (2014). Evlilik uyumu ile sosyodemografik özellikler arasındaki ilişki. Eğitim ve Öğretim
Araştırmaları Dergisi 3(1), 250-261.
Yazıcı, B. & Demirli, C. (2020). Evlilik kararı alan bireylerin evliliğe yükledikleri anlam ile evlilik
öncesi ilişkilerin incelenmesi. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 7(7), 295-326.
Yıldız, M. A., & Baytemir, K. (2016). Evli bireylerde evlilik doyumu ile yaşam doyumu arasındaki
ilişkide benlik saygısının aracılığı. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 17(1), 71-80.

KARABAKH
HUMANITIES
BİREYLERİN AFFEDİCİLİK, ÖZ-DUYARLIK VE ÖZNEL İYİ OLUŞ DÜZEYLERİNİN

ŞİDDET İÇEREN DİJİTAL OYUN OYNAMA AÇISINDAN İNCELENMESİ
INVESTIGATION OF INDIVIDUALS LEVELS OF FORGIVENESS, SELF-SENSITIVITY AND
SUBJECTIVE WELLNESS IN TERMS OF VIOLENT DIGITAL GAME PLAYING
Doç. Dr. Hanife AKGÜL

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
ÖZET
Bilgisayar ve internet pek çok alanda yaşamımızı kolaylaştırmakla birlikte oyun ve sosyalleşme aracı
olarak gittikçe yaygınlaşmaktadır. Teknolojideki hızlı ilerlemenin etkisiyle bilgisayar ve internet hemen
herkes için ve her yerde erişilebilir hâle gelmiştir. Bunun bir sonucu olarak bireylerin teknolojiyi
kullanma sıklığı ve yaygınlığı önemli oranda artmakla birlikte dijital oyunların da yoğun ilgi gördüğü
söylenilebilir.
Bu araştırmanın amacı; şiddet içeren dijital oyunları oynayan ve oynamayan bireylerin affedicilik, öz-
duyarlık ve öznel iyi oluş düzeyleri arasındaki ilişkiyi incelemektir. Betimsel tarama modelinde
yürütülen çalışmanın örneklemi; 18-68 yaş aralığında, şiddet içeren dijital oyunları oynayan ve
oynamayan 300 kişiden oluşmaktadır. Verileri toplamak için; ‘Heartland Affetme Ölçeği’, ‘Öz-
duyarlılık Ölçeği’, ‘Warwick-II Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği’ ve araştırmacılar tarafından
hazırlanan ‘Kişisel Bilgi Formu’ kullanılmıştır.
Affedicilik, öz-duyarlık ve öznel iyi oluş düzeylerinin şiddet içerikli dijital oyunları oynama durumu
açısından farklılaşıp farklılaşmadığı tespit etmek amacıyla t testi yapılmıştır. Yapılan analiz sonucunda,
iki grup arasında, başkalarını affetme, öz-sevecenlik ve paylaşımların bilincinde olma alt boyutları
açısından anlamlı farklılık bulunmuştur. Analiz sonuçlarına göre, şiddet içerikli dijital oyunları
oynamayan bireylerin oynayan bireylere göre, başkalarına karşı daha affedici oldukları ve kendilerine
karşı daha anlayışlı ve sevecen yaklaştıkları elde edilmiştir.
Araştırmada affedicilik, öz-duyarlık ve öznel iyi oluş düzeyleri arasında ilişkiyi belirlemek amacıyla
Pearson Momentler Çarpımı Korelasyon Katsayısı analiz yöntemi kullanılmıştır. Bunun sonucunda
değişkenler arasında pozitif yönde anlamlı ilişki bulunmuştur.
Anahtar Kelimeler: Şiddet içerikli dijital oyun, affedicilik, öz-duyarlık, öznel iyi oluş
ABSTRACT
Computers and the internet make our lives easier in many areas, but they are becoming more and more
common as a game and socialization tool. With the effect of rapid progress in technology, computers
and the internet have become accessible to almost everyone and everywhere. As a result of this, although
the frequency and prevalence of individuals using technology has increased significantly, it can be said
that digital games also attract great attention.
The purpose of this research; To examine the relationship between the levels of forgiveness, self-
compassion and subjective well-being of individuals who play and do not play violent digital games.
The sample of the study carried out in the descriptive survey model; It consists of 300 people between
the ages of 18-68 who play and do not play violent digital games. To collect data; The 'Heartland
Forgiveness Scale', the 'Self-Compassion Scale', the 'Warwick-II Edinburgh Mental Well-Being Scale'
and the 'Personal Information Form' prepared by the researchers were used.
A t-test was conducted to determine whether the levels of forgiveness, self-compassion and subjective
well-being differ in terms of playing violent digital games. As a result of the analysis, a significant

KARABAKH
HUMANITIES
difference was found between the two groups in terms of the sub-dimensions of forgiveness of others,
self-compassion, and awareness of sharing. According to the results of the analysis, it was found that
individuals who do not play violent digital games are more forgiving towards others and more
understanding and affectionate towards themselves than individuals who do.
Pearson Product Moments Correlation Coefficient analysis method was used to determine the
relationship between forgiveness, self-compassion and subjective well-being levels. As a result, a
positive significant relationship was found between the variables.
Keywords: Violent digital game, forgiveness, self-compassion, subjective well-being
GİRİŞ
Teknolojinin gelişmesiyle birlikte günümüzde her alanda dijital araçlar kullanılmaktadır. İçerisinden
geçtiğimiz pandemi ile birlikte başta sağlık, eğitim ve haberleşme olmak üzere birçok alanda
dijitalleşme yaygınlaşmıştır. İnsanların evde zaman geçirme sürelerinin artmasıyla birlikte eğitimin ve
iş hayatının dijital ortamlarda yürütülmesinin yanı sıra eğlence amaçlı da dijital ortamlar tercih
edilmektedir. Eğlence aracı olarak dijital oyunlar her yaştan birey tarafından yoğun ilgi görmektedir.
“Türkiye’de 2019 yılı verilerine göre, 32 milyondan fazla insanın oyun oynadığı ve toplam oyun
hâsılatının 830 milyon dolar olduğu bilinmektedir” (TOSR, 2019).
Dijital oyunlar kendi içerisinde birçok türe ayrılmaktadır. Dijital oyunun içeriğine ve oynanma süresine
göre dijital oyunlar bireyin gelişiminde olumlu ve olumsuz etkilere sahip olabilmektedir. Dijital
oyunların orta düzeyde kullanılması, bireylerin günlük hayatındaki stres ve sıkıntılarından uzaklaşarak
eğlenmesine ve rahatlamasına (Green ve Bavelier 2003, Prot vd., 2014; Yalçın Irmak ve Erdoğan, 2016),
takım oyunlarında işbirliği yapma becerini arttırmasına, dikkat becerilerini geliştirmesine, öğrenme
ortamlarında dikkat çekici olup (De Lisi ve Wolford, 2002; Green ve Bavelier, 2003; Griffiths 2005;
Sağlam ve Topsümer, 2019) öğrenmenin kalıcılığını sağlamasına (İnal ve Çağıltay, 2005), strateji
becerilerinin gelişmesine, özerkliği ve özgüveni arttırmasına olanak sağlaması olumlu etkileri arasında
yer almaktadır (Keskin, 2019).
Dijital oyunlar bireyin gelişiminde birçok olumlu etkiye sahip olmasının yanı sıra özellikle uzun süre
kullanımında fiziksel sağlık başta olmak üzere psikososyal ve davranışsal sorunlara da yol açmaktadır.
Sağlık Bakanlığı (2018)’na göre: Fiziksel sağlık üzerinde uzun süre oturmaya bağlı olarak bel, sırt ve
baş ağrıları, omurga eğriliği ve şekil bozuklukları gibi duruş bozuklukları, solunum ve dolaşım
problemleri, obezite, görme bozuklukları, uyku sorunları gibi pek çok olumsuz etkisi vardır. Psikososyal
ve davranışsal sorunları üzerinde ise olumsuz kimlik gelişimi, yalnızlaşma, yabancılaşma, akademik
başarıda düşüş, iletişim kurma ve sürdürmede sorunlar, toplumsal olaylara duyarsızlaşma; yardım etme,
paylaşma, empati kurma gibi psikososyal davranışların gelişmemesi gibi pek çok olumsuz etkiye
sahiptir.
Anderson ve arkadaşlarının (2010) dijital oyunların saldırganlık ve ilgili değişkenler üzerine etkisi
konusunda yapmış oldukları kapsamlı meta-analiz çalışması da dijital ortamda şiddet içerikli oyun
oynamanın olumsuz etkilerini destekler niteliktedir. Araştırmanın bulgularına göre dijital ortamda şiddet
içerikli oyunların oynanmasının bireylerde saldırgan davranış ve düşünceleri arttırdığı görülmüştür.
Özellikle uzun süre şiddet içerikli oyunları oynayan bireylerde şiddete duyarsızlaşma, empati
becerisinde eksilme ve psikososyal davranışlarda azalma gözlemlenmiştir (Keskin, 2019). Dijital
oyunlardan özellikle savaş, aksiyon, simülasyon, macera, strateji ve dövüş oyunları şiddet içerikli
oyunlar olarak kullanıcılar tarafından yoğun ilgi görmektedir. Bu oyunların çoğu saldırgan duygu,
düşünce ve davranışlara yol açabilecek unsurlar barındırmaktadır.
Bu durumda şiddet içerikli oyun oynayan bireylerin psikososyal olarak birçok sorunla karşılaşması
kaçınılmazdır. Bu oyunların saldırganlık, intikam ve öfke unsurlarını barındırmasından dolayı insanlara
karşı olan olumsuz duyguları aşmayı ifade eden affedicilik düzeyini etkilemesi muhtemeldir. Aynı
zamanda kendini affetmeyi, yargılamamayı, kendine özverili ve sevecen tutumla yaklaşmayı içeren öz-
duyarlılıkla da yakından ilişkilidir. Bireylerin olumlu ve olumsuz duyguların yoğunluğu öznel iyi oluş
düzeyini de etkileyebilmektedir.

KARABAKH
HUMANITIES
Sonuç olarak bireylerin affedicilik, öznel iyi oluş ve öz duyarlılık düzeyleri olumsuz etkilenebilecek
muhtemel özellikleri arasında yer almaktadır. Bu noktada bireysel ve toplumsal olarak psiko-sosyal
davranışlar açısından tehlikeli bir durum ortaya çıkabilmektedir.
Araştırmanın Amacı
Tüm dünyada bilgisayar oyunlarının giderek yaygınlaşması nedeniyle, şiddet içerikli dijital oyunların
bireylere etkisi üzerine de araştırmalar artmaktadır. Bu araştırmanın temel amacı, günümüzde her yaş
grubundan bireyler tarafından yoğun ilgi gören şiddet içerikli dijital oyunları oynayan ve oynamayan
bireylerin arasında affedicilik, öz-duyarlık ve öznel iyi oluş düzeyleri arasındaki ilişkinin
incelenmesidir. Bu bağlamda bireylerin affedicilik, öz duyarlılık ve öznel iyi oluş düzeylerinin birbiri
arasındaki ilişkisini incelemek bir diğer amaçtır. Bu doğrultuda aşağıdaki araştırma sorularına cevap
aranmaktadır.
1) Şiddet içerikli dijital oyunları oynayan ve oynamayan bireyler arasında affedicilik düzeyi açısından
anlamlı bir fark var mıdır?
2) Şiddet içerikli dijital oyunları oynayan ve oynamayan bireyler arasında öz-duyarlık düzeyi açısından
anlamlı bir fark var mıdır?
3) Şiddet içerikli dijital oyunları oynayan ve oynamayan bireyler arasında öznel iyi oluş düzeyi
açısından anlamlı bir fark var mıdır?
4) Şiddet içerikli dijital oyunları oynayan bireyler arasında affedicilik, öz-duyarlık ve öznel iyi oluş
düzeyi açısından anlamlı bir ilişki var mıdır?
5) Şiddet içerikli dijital oyunları oynamayan bireyler arasında affedicilik, öz-duyarlık ve öznel iyi oluş
düzeyi açısından anlamlı bir ilişki var mıdır?
Tanımlar
Affetme: “Kişinin kendi kendisine veya başkalarının kişiye yaptığı olumsuz davranışlardan sonra
bireyin kendisine, diğerlerine ve duruma özgü olumsuz duygulardan sıyrılıp, nötr duygulara sahip
olması olarak ifade edilebilir” (Enright ve Fitzgibbons, 2000; Şahin, 2013).
Affedicilik: Bireyin kendisine veya başkasına yönelik hata yapıldığı düşünülen durumlarda öfke,
intikam ve kin gibi olumsuz duygulardan uzaklaşmaya çalışmasıdır. Aynı zamanda kendisine,
başkalarına ve mevcut duruma karşı; olumsuz duygular yerine şefkat, empati, merhamet gibi olumlu
duygular veya nötr duygu ve düşünceler besleme çabasında olmasıdır (Eraslan Çapan, Arıcıoğlu, 2014).
Dijitalleşme: Bilginin sayısallaştırması olarak ifade edilmektedir. Dijitalleşme bir süreçtir çünkü elde
edilen verileri sayısallaştırılarak çeşitli platformlarda yer edinmesini sağlar. Dokümanlarınızın,
dosyalarınızın, herhangi bir bilgisayar tarafından okunabilecek şekilde dijital ortama aktarılmasını
içermektedir. (Karakaş, Rukancı ve Anameriç, 2009)
Dijital oyun: “Bilgisayar tabanlı, metin ya da görsellik üzerine inşa edilmiş, akıllı telefon, bilgisayar ya
da tablet gibi elektronik platformlar üzerinde bir veya birden fazla kişinin fiziksel ya da çevrimiçi ağ
üzerinden birlikte kullanabildiği bir eğlence ve boş zaman aktivitesi olan yazılım olarak
tanımlanmaktadır” (Frasca, 2001; akt. Tarlakazan, ve Yavuz, 2018 s. 151)
Duyarlık: Her bireyin hata yapabileceğini, hiç kimsenin mükemmel olmadığını kabul edip insanların
hatalarıyla, başarısızlıklarıyla karşılaştığında onları yargısız bir biçimde anlamaya çalışıp hoşgörülü,
anlayışlı, sabırlı olmakla ilişkilidir (Leary, Tate, Adams, Allen ve Hancock, 2007 ; Eser Ektaş, 2017).
Öz-duyarlık: Bireyin kendisine karşı duyarlı olmasıdır. Bireyin kendisine acı veren deneyim, duygu ve
düşüncelerine açık olması, bunları insan yaşamının doğal bir parçası olduğunu kabul etmesi, yetersizlik
ve ya başarısızlıklarında kendisini yargılamadan anlayışlı olması, kendisine sevecen tutumla
yaklaşabilmesidir (Neff, 2014; Karabulut, 2017).

KARABAKH
HUMANITIES
Öznel iyi oluş: Literatürde mutluluk kavramıyla eşdeğerdir. Bireylerin belli açılardan kendi yaşamlarını
değerlendirmesini içeren yaşamdan aldıkları doyum, olumlu duygularını ve olumsuz duygularını kapsar.
Kişi, yaşamından genel olarak doyum sağlayabiliyorsa; neşe, sevinç, hoşlanma, memnuniyet gibi
olumlu duyguları sıkça yaşıyorsa ve pişmanlık, utanç, öfke, kin gibi duyguları az yaşıyorsa öznel olarak
iyidir (Eryılmaz, 2010).
YÖNTEM
Araştırma Modeli, Evren, Örneklem
Araştırmanın amacı doğrultusunda nicel araştırma yöntemlerinden ilişkisel tarama modeli
kullanılmıştır. Bu modelin kullanım amacı, mevcut duruma herhangi bir müdahalede bulunmadan çeşitli
değişkenler arasındaki ilişkiyi tespit ve izah etmektir (Çıngı, 1994; Yelpaze ve Yakar, 2019).
Araştırmanın evrenini; 2021 yılında 18-65 yaş aralığında olan şiddet içeren dijital oyunları oynayan ve
oynamayan bireyler oluştururken; Örneklemini araştırmaya gönüllü olarak katılmayı kabul etmiş rast
gele seçilmiş 300 kişi oluşturmaktadır. Örnekleme grubu belirlenirken tesadüfi (rastgele) örnekleme
yöntemlerden basit tesadüfi örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Bu örneklem yöntemi, her birine eşit
seçilme olasılığı verilen örnekleme birimlerinin yer aldığı örneklemdir (Çıngı, 1994).
Veri Toplama Araçları
Kişisel bilgi formu: Katılımcıların demografik bilgilerini toplamak amacıyla araştırmacılar tarafından
kişisel bilgi formu oluşturulmuştur. Kişisel formun içeriğinde cinsiyet, eğitim düzeyi, yaş gibi
demografik bilgiler ve katılımcıların şiddet içerikli dijital oyunları oynayıp oynamadığına ilişkin sorular
bulunmaktadır.
Heartland Affetme Ölçeği: Heartland Affetme Ölçeği, bireylerin affetme eğilimlerini ölçmek amacıyla
Thompson ve arkadaşları (2005) tarafından geliştirilmiştir. Bugay ve Demir (2010) tarafından Türk
kültürüne uyarlaması yapılmıştır. Bu ölçek 18 maddeden oluşmakta olup 7’li likert tipi bir
derecelendirmeye (1= beni hiç yansıtmıyor, 3= beni pek yansıtmıyor, 5= beni biraz yansıtıyor, 7= beni
tamamen yansıtıyor) sahiptir. Ölçek kendini, başkalarını ve durumu affetmek olmak üzere üç alt
boyuttan oluşmaktadır. Ölçeğin geçerlik ve güvenirliği için yapılan çalışmalar sonucunda, test tekrar
test katsayısı kendini affetme alt boyutu için .83, başkalarını affetme alt boyutu için .72, durumu affetme
alt boyutu için .73 ve toplam puan için .77 olarak hesaplanmıştır. Cronbach α katsayıları da sırasıyla
.75, .78, .79 ve toplam puan için .86 olarak hesaplanmıştır (Bugay ve Demir, 2010)
Öz-duyarlılık Ölçeği: Öz-Duyarlık Ölçeği, Neff (2003b) tarafından geliştirilmiştir. Ölçeğin Türkçeye
uyarlama çalışması Akın vd., (2007) tarafından yapılmıştır. Bu ölçek 26 maddeden oluşmakta olup 5’li
likert tipi bir derecelendirmeye (1= hiçbir zaman, 2= nadiren, 3= sık sık, 4= genellikle, 5= her zaman)
sahiptir. Ölçek öz-sevecenliğe karşı öz-yargılama, paylaşımların bilincinde olmaya karşı yabancılaşma
ve bilinçliliğe karşı aşırı-özdeşleşme olmak üzere altı alt boyuttan oluşmaktadır (Akın, vd., 2007).
Doğrulayıcı faktör analizi sonucunda ölçeğin orijinal ölçekle uyumlu olduğu tespit edilmiştir (x2=
779.01, sd= 264, p= 0.00, RMSEA= .056, NFI= .95, CFI= .97, IFI= .97, RFI= .94, GFI= .91 ve SRMR=
.059). Ölçeğin iç tutarlılık katsayılarının .72 ile .80, test-tekrar test güvenirlik katsayılarının ise .56 ile
.69 arasında olduğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca ölçeğin revize edilmiş madde-toplam korelasyonlarının .48
ile .71 arasında sıralandığı ve %27’lik alt-üst grupların ortalamaları arasındaki tüm farkların anlamlı
olduğu tespit edilmiştir.
Warwick-Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği: Warwick-Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği, Tennant ve
arkadaşları (2007) tarafından geliştirilmiştir. Ölçeğin Türkçeye uyarlama çalışması Keldal (2015)
tarafından yapılmıştır. Bu ölçeğin, esas olarak İngiltere’de yaşayan bireylerin mental iyi oluş düzeylerini
ölçmesi hedeflenmiştir. Ölçek 14 maddeden oluşmakta olup 5’li likert tipi bir derecelendirmeye (1= hiç
katılmıyorum, 2= katılmıyorum, 3= biraz katılıyorum, 4=katılıyorum, 5= tamamen katılıyorum)
sahiptir. Ölçekten en az 14, en fazla 70 puan alınmaktadır (Keldal, 2015).
Ölçeğin dilsel eş değerliliğini sağlamak için çeviri tekrar çeviri yöntemi kullanılması sonucunda ölçeğin
Türkçe formunun orijinal formu ile tutarlılık gösterdiği görülmüştür. Ölçeğin iç tutarlılık güvenilirliği

KARABAKH
HUMANITIES
hesaplanarak Cronbach Alfa katsayısı .89 bulunmuştur. Ölçeğin test tekrar test güvenilirliği hesaplanmış
ve yapılan testler sonucundaki korelasyon katsayısı .83 olarak bulunmuştur (Tennant ve arkadaşları
2007).
Verilerin Toplanması
Veriler toplanmadan önce katılımcılardan bilgilendirilmiş onam formu ile onay alınmıştır. Kişisel bilgi
formu, Heartland Affetme Ölçeği, Öz-Duyarlık Ölçeği ve Warwick-Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği
kullanılarak veriler toplanmıştır. Formların doldurulması yaklaşık 10 dakika sürmektedir.
Katılımcılardan veriler internet üzerinden toplanılmıştır. Bu sayede ölçek hem daha geniş kitlelere
ulaştırılmış hem de veri toplama sürecinde zamandan tasarruf edilmiştir.
Verilerin Analizi
Veriler paket program kullanılarak; Bağımsız örneklem t testi ve korelasyon ile analiz edilmiştir.
BULGULAR VE YORUMLAR
Araştırmanın birinci, ikinci ve üçüncü sorusu olan “Şiddet içerikli dijital oyunları oynayan ve
oynamayan bireyler arasında affedicilik, öz duyarlılık, öznel iyi oluş düzeyleri açısından anlamlı bir fark
var mıdır?” sorusunun test edilmesi için yapılan t-Test’i sonucu Tablo 1’de verilmiştir.
Tablo1: Şiddet İçerikli Dijital Oyunları Oynayan Ve Oynamayan Bireyler Arasında Affetme, Öz
Duyarlılık ve Mental İyi Oluş Düzeyleri Arasındaki Bağımsız Örneklem T-Testi Sonuçları
Değişken Dijital Oyun N X̄ SS t p

Affetme Oynayan 119 25,11 8,86 1,517 ,031
Oynamayan 173 27,35 7,23
Kendini Affetme Oynayan 119 26,76 4,51 1,114 ,041
Oynamayan 173 25,45 4,67
Başkalarını Affetme Oynayan 119 23,61 7,86 ,917 ,001
Oynamayan 173 26,72 6,62
Durumu Affetme Oynayan 119 27,42 8,86 1,112 ,043
Oynamayan 173 28,37 7,23
Öz-duyarlılık Oynayan 119 11,34 3,56 ,856 ,002
Oynamayan 173 15,35 3,31
Mental İyi Oluş Oynayan 119 51,01 10,38 .912 0,44
Oynamayan 173 53,11 11,29
Tablo 1 incelendiğinde araştırmaya katılan katılımcıların affetme (t=1.517, p>0.05), öz duyarlılık
(t=,856 p>0.05), ve mental iyi oluş (t=,912 p>0.05), puan ortalamaları düzeyinin dijital oyun oynama
ve oynamama değişkenine göre anlamlı bir farklılık gösterip göstermediğini belirlemek için yapılan
bağımsız örneklem t-testi sonucunda grup ortalamaları arasındaki fark istatistiksel açıdan anlamlı
bulunmuştur.
Araştırmanın dördüncü sorusu olan “Şiddet içerikli dijital oyunları oynayan bireyler arasında affedicilik,
öz-duyarlık ve öznel iyi oluş düzeyi açısından anlamlı bir ilişki var mıdır?” sorusunun test edilmesi için
yapılan korelasyon analizi sonucu Tablo 2’de verilmiştir.
Tablo 2. Şiddet İçerikli Dijital Oyunları Oynayan Bireylerin Affetmek, Öz-Duyarlık Ve Öznel İyi Oluş
Düzeyi Puanlarının Pearson Korelasyon Analizi Sonuçları
Affetme Öz Duyarlılık Öznel İyi Oluş
Affetme 1 .507** .687**
Öz Duyarlılık .507** 1 .691**
Öznel İyi Oluş .687** .691** 1

KARABAKH
HUMANITIES
Tablo 2 incelendiğinde şiddet içerikli dijital oyun oynayan bireylerin, affetme ve öz duyarlılıkları
arasında .51, affetme ve öznel iyi oluşları arasında .69 düzeyinde, öz duyarlılık ve öznel iyi oluş arasında
.69 düzeyinde pozitif yönde doğrusal bir ilişki olduğu ( p>.05), yani affetme düzeyi arttıkça öz
duyarlılık ve öznel iyi oluş; öz duyarlılık arttıkça öznel iyi oluşta artmaktadır.
Araştırmanın beşinci sorusu olan “Şiddet içerikli dijital oyunları oynamayan bireyler arasında
affedicilik, öz-duyarlık ve öznel iyi oluş düzeyi açısından anlamlı bir ilişki var mıdır?” sorusunun test
edilmesi için yapılan korelasyon analizi sonucu Tablo 3’de verilmiştir.
Tablo 3. Şiddet İçerikli Dijital Oyunları Oynamayan Bireylerin Affetmek, Öz-Duyarlık Ve Mental İyi
Oluş Düzeyi Puanları Pearson Korelasyon Analizi Sonuçları
Affetme Öz Duyarlılık Öznel İyi Oluş
Affetme 1 .691** .774**
Öz Duyarlılık .691** 1 .848**
Mental İyi Oluş .774** .848** 1
Tablo 3 incelendiğinde şiddet içerikli dijital oyun oynamayan bireylerin, affetme ve öz duyarlılıkları
arasında .69, affetme ve öznel iyi oluşları arasında .77 düzeyinde, öz duyarlılık ve öznel iyi oluş arasında
.85 düzeyinde pozitif yönde doğrusal bir ilişki olduğu ( p>.05) bulunmuştur. , Değişkenlerden birisinin
düzeyi arttıkça diğerleri de artmaktadır.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Bu araştırmada, temel olarak şiddet içerikli dijital oyunları oynayan bireyler ile oynamayan bireylerin
affedicilik, öz-duyarlık ve öznel iyi oluş düzeyleri incelenmiştir. Bu doğrultuda şiddet içerikli dijital
oyunları oynayan ve oynamayan bireyler arasında affedicilik, öz-duyarlık ve öznel iyi oluş düzeyleri
arasındaki ilişki incelenmiştir.
Araştırma bulgularına dayalı olarak elde edilen sonuçlara göre; bireylerin şiddet içeren oyun oynama ve
oynamama durumuna göre; affetme, öz duyarlılık ve mental iyi oluş puan ortalamaları anlamlı şekilde
farklılaşmaktadır.Şiddet içerikli dijital oyun oynayan ve oynamayan bireylerin, affetme, öz duyarlılıkları
ve öznel iyi oluşları arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki bulunmuştur.
Araştırma sonuçlarına bakıldığında, şiddet içerikli dijital oyunları oynayan ve oynamayan bireylerin
affetme ve öz-duyarlık alt boyutlarıyla mental iyi oluş ölçeğinin puan ortalamaları farklılık
göstermektedir. Literatüre bakıldığında bu soruya ilişkin doğrudan bir araştırmanın bulunmadığı ancak
araştırmaların çoğunlukla dijital oyunların psikososyal ve davranışsal problemler ile ilişkisi üzerine
olduğu görülmektedir. Şiddet içerikli dijital oyunların; düşük yaşam doyumu (Mentzoni ve ark. 2011),
şiddet eğilimi (Fischer ve ark. 2010, Williams ve ark. 2011), olumlu sosyal davranışlarda azalma
(Greitemeyer ve Müge 2014), düşmanca duygularda artış (Gentile ve ark. 2004, Hasan ve ark. 2013) ve
şiddete karşı duyarsızlaşma (Anderson ve Bushman 2009, Engelhardt ve ark. 2011, Hummer ve ark.
2010,) gibi psikososyal problemler ile ilişkili olduğunu gösteren araştırmalar vardır (Yalçın Irmak ve
Erdoğan, 2016).
Aynı zamanda şiddet içerikli dijital oyunların bireylerde şiddet eğilimini artırması, düşmanca duygulara
neden olması, şiddete karşı duyarsızlaştırması gibi etkilerinden dolayı; affediciliği de etkileyebileceği
düşünülmüştür. Çünkü affetme bireyin kendine, duruma ve başkalarına karşı yapılan hataların ardından
öfke, kin ve intikam gibi olumsuz duygularını olumlu duygulara çevirmesini içermektedir.
Literatüre bakıldığında dijital oyunun doğasında yer alan belirlenen kurallara uyum sağlayarak aktif
katılma, oyun içi gruplaşma ve etkileşimi destekleme, oyun içeriğine uyum sağlayarak strateji belirleme
gibi özelliklerin; iyi oluş kavramıyla ilişkili olduğu düşünülmektedir (Sağlam ve Topsümer, 2019). Aynı
şekilde dijital oyun bağımlılığı ve öznel iyi oluşun incelendiği araştırmalarda anlamlı bir farklılık
bulunmuştur (Derin, 2013). Bu sonuçlar bizim çalışmamızın sonuçlarını destekler niteliktedir.
Öz-duyarlığın araştırma sonuçlarında öz-duyarlık düzeylerinin; cinsiyet, yaş ve kültürel farklılıklar
açısından anlamlı olup olmadığı netlik kazanmamıştır. Bunun yanı sıra ergen bireylerle yapılan bir

KARABAKH
HUMANITIES
araştırma sonucuna göre, öz değerlendirmeleri olumsuzlaştıkça ergenlerdeki depresyon ve intihar

eğiliminin arttığı ortaya konulmuştur (Öveç, 2007). Bu açıdan şiddet içerikli dijital oyunların ortaya
çıkardığı psikososyal ve davranışsal sorunlar içerisinde öz-duyarlık düzeyinin de etkili olabileceği
düşünülmüştür fakat literatür incelendiğinde bu konu hakkında bir araştırmaya rastlanmamıştır.
Yalnızca Starcevic ve arkadaşlarının (2011) yaptığı bir araştırmaya göre problemli olarak
değerlendirilen dijital oyun oynayan oyuncuların, normal olarak değerlendirilen oyunculara göre kişiler
arası duyarlık düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunmuştur.
Başkalarını affetme alt boyutunda şiddet içerikli dijital oyunları oynayan bireylerin puan ortalamalarının
oynamayan bireylerin ortalamalarından daha düşük olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu bulgu şiddet
içerikli dijital oyunları oynamayan bireylerin oynayan bireylere göre başkalarına karşı daha affedici
olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Kendini affetme alt boyutunda şiddet içerikli dijital oyunları oynayan
bireylerin puan ortalamalarının oynamayan bireylerin puan ortalamalarından daha yüksek olduğu
görülmektedir. Bu durum şiddet içerikli dijital oyunları oynayan bireylerim kendine karşı toleransının
daha yüksek olduğunu göstermektedir. Durumu affetme alt boyutunda şiddet içerikli dijital oyunları
oynayan bireylerin puan ortalamalarının oynamayan bireylerin puan ortalamalarından anlamlı düzeyde
daha yüksek olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.
Bu çalışma kapsamında temel olarak şiddet içerikli dijital oyunları oynayan bireyler ile oynamayan
bireylerin affedicilik, öz-duyarlık ve öznel iyi oluş düzeyleri incelenmiştir. Bu araştırmadan elde edilen
sonuçlar doğrultusunda araştırma konusuyla ilgili daha ayrıntılı inceleme için şunlar önerilebilir:
1. Öncelikle bu araştırmanın bazı sınırlılıkları bulunmaktadır, katılımcıların büyük bir kısmını üniversite
öğrencileri oluşturmakla birlikte 18 yaşın altındaki katılımcılara yer verilmemiştir. Dolayısıyla 18 yaş
altı bireyleri de kapsayan, farklı eğitim ve diğer demografik özelliklere sahip bireyleri de içine alan
örneklem gruplarıyla araştırma tekrarlanabilir.
2. Benzer olarak yürütülecek çalışmalarda katılımcılara ait yaş, cinsiyet, eğitim durumu, gelir düzeyi
gibi demografik değişkenler de dikkate alınarak analizler yapılabilir. Aynı zamanda yapılan
çalışmalarda katılımcıların oyun oynama süreleri ve sıklıkları da göz önünde bulundurularak farklı
sonuçlar elde edilebilir.
3. Şiddet içerikli dijital oyunlarla ilgili çalışmalara bakıldığında çoğunlukla bu araştırmada olduğu gibi
özellikle korelasyon araştırmaları, ölçek uyarlama ve geliştirme çalışmaları yapılmış olup kuramsal,
kültürel ve deneysel çalışmalara da yer verilebilir. Aynı zamanda affedicilik, öz duyarlılık ve öznel iyi
oluş arasındaki ilişkiye dair farklı çalışmaların yürütülmesi de literatüre katkıda bulunacaktır.
4. Bu araştırmada oyun oynayan ve oynamayan bireylerin affedicilik, öz duyarlılık ve öznel iyi oluş
değişkenlerini elde etmek amacıyla öz-bildirime dayalı ölçme araçları kullanılmıştır. Bundan sonraki
çalışmalarda bu değişkenleri elde etmek ve değişkenler arasındaki örüntüye katkı sağlamak adına
gözlem ve görüşme vb. tekniklerin kullanılacağı nitel araştırmalar yapılabilir.
5. Affedicilik, öz-duyarlık ve öznel iyi oluş değişkenleri anne baba tutumu, bağlanma stilleri, kişilik
tipleri gibi daha farklı bağımsız değişkenler ile sınanabilir.
KAYNAKÇA
Anderson CA, Bushman BJ (2009) Desensitizing effects of violent media on helping others. Psychol
Sci 20: 273-277.
Anderson, C.A., Shibuya, A., Ihori, N., Swing, E.L., Bushman, B.J., Sakamota, A., Rothstein, H. R &
Salemm, M. (2010). Violent video game effects on aggression, empathy, and prosocial behavior in
eastern and western countries: a meta-analytic review.Psychological Bulletin, 136(2), 151-173.
Akın, Ü., Akın, A., ve Abacı, R. (2007). Öz Duyarlık Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması.
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 33, 01-10.
Bugay, A., Demir, A. ve Delevi, R. (2012). Assessment of the reliability and validity of the turkish
version of heartland forgiveness scale. Psychological Reports, 111(2), 575-584.

KARABAKH
HUMANITIES
Çıngı, H. (2009). Örnekleme kuramı. Ankara: Bizim Büro Basımevi

Derin, S. (2013). Lise öğrencilerinde internet bağımlılığı ve öznel iyi oluş. Yüksek lisans tezi, Hacettepe
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
De Lisi, R. & Wolfford, J.L. (2012). Improving children’ mental rotation accuracy with computer game
playing. The Journal of Genetic Psychology: Research and Theory on Human Development, 163(3),
272-282.
Engelhardt CR, Bartholow BD, Kerr GT ve ark. (2011) This is your brain on violent video games:
Neural desensitization to violence predicts increased aggression following video game exposure. J Exp
Soc Psychol 47:1033- 1036.
Enright, R. D. ve Fitzgibbons, R. P. (2000). Helping Clients Forgive: An Empirical Guide for Resolving
Anger and Restoring Hope. Washington, DC: American Psychological Association.
Eraslan Çapan, B. ve Arıcıoğlu, A. (2014). Psikolojik sağlamlığın yordayıcısı olarak affedicilik. E-
Uluslararası Eğitim Araştırmaları Dergisi, 5(4), 70-82.
Eser Ertaş, E. (2017). Otizm tanısı almış çocukların annelerinin psikolojik dayanıklılık, öz duyarlılık ve
psikolojik iyi oluşları arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Maltepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Eryılmaz, A. (2010). Ergenler için öznel iyi oluşu artırma stratejileri ölçeğinin geliştirilmesi. Türk
Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 4(33), 81-88.
Fischer P, Kastenmüller A, Greitemeyer T (2010) Media violence and the self: The impact of
personalized gaming characters in aggressive video games on aggressive behavior. J Exp Soc Psychol
46:192-195.
Gentile DA, Lynch PJ, Lınder JR ve ark. (2004) The effects of violent video game habits on adolescent
hostility, aggressive behaviors and school performance. J Adolesc 27:5-22.
Green, C.S. & Bavelier, D. (2003). Action video game modifies visual selective attention. Nature, 423,
534-537.
Griffiths, M. (2005). A 'components' model of addiction within a biopsychosocial framework. Journal
of Substance Use, 10(4), 191-197.
Hasan Y, Bègue L, Scharkow M ve ark. (2013) The more you play, the more aggressive you become:
A long-term experimental study of cumulative violent video game effects on hostile expectations and
aggressive behavior. J Exp Soc Psychol 49:224–227.
Hummer TA, Wang Y, Kronenberger WG ve ark. (2010) Short-term violent video game play by
adolescents alters prefrontal activity during cognitive inhibition. Media Psychol 13:136-154.
İlhan, T. (2005). Öznel iyi oluşa dayalı mizah tarzları modeli. Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
İnal, Y. ve Çağıltay, K. (2005). İlköğretim Öğrencilerinin Bilgisayar Oyunu Oynama Alışkanlıkları Ve
Oyun Tercihlerini Etkileyen Faktörler. Ankara Özel Tevfik Fikret Okulları, Eğitimde Yeni Yönelimler
II. Eğitimde Oyun Sempozyumu, 14 Mayıs 2005.
Karabulut Uslu, S. (2017). Çiftlerin bağlanma stilleriyle stresle başa çıkma tarzları ve benlik saygısı
düzeylerinin karşılaştırılması. Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Adana.
Karakaş, S., Rukancı, F. ve Anameriç, H. (2009). Belge yönetimi ve arşiv terimleri sözlüğü (1. Baskı).
Ankara: Başbakanlık Basımevi.
Keldal, G. (2015). Warwick-Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği’nin türkçe formu: Geçerlik ve güvenirlik
çalışması. The Journal of Happiness & Well-Being 3(1), 103-115.

KARABAKH
HUMANITIES
Keskin, B. (2019). Ortaokul öğrencilerinin dijital oyun bağımlılığı ile psikolojik sağlamlık ve bilinçli
farkındalık düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Bursa.
Leary, M. R., Tate, E. B., Adams, C. E., Allen, A. B. ve Hancock, J. (2007). Selfcompassion and
reactions to unpleasant self-relevant events: The ımplications of treating oneself kindly. (Çevrimiçi
sürüm). Personality and Individual Differences, 92 (5), 887 – 904.
Mentzoni RA, Brunborg GS, Molde H ve ark. (2011) Problematic video game use: Estimated prevalence
and associations with mental and physical health. Cyberpsychol Behav Soc Netw 14:591–596.
Neff, K.D., Faso, D.J. (2014). Self-Compassion And Well-Being İn Parents Of Children With Autism.
Mindfulness, DOI 10.1007/s12671-014-0359-2.
Neff, K. D. (2003a). Self-compassion: An alternative conceptualization of a healthy attitude toward
oneself. Self and Identity, 2(2), 85-102. Neff, K. D. (2003b). The development and validation of a scale
to measure self-compassion. Self and Identity, 2(3), 223-250.
Öveç, M. (2007). Öz-duyarlık ile öz-bilinç, depresyon, anksiyete ve stres arasındaki ilişkilerin yapısal
eşitlik modeliyle incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Sakarya.
Prot S, Anderson CA, Gentile DA ve ark. (2014) The Positive And Negative Effects Of Video Game
Play. Children And Media. A. Jordan, D. Romer (Eds) New York. Oxford University Pres, s.109-128.
Sağlam, M. & Topsümer, F. (2019). Dijital oyunlar ve öznel iyi oluş ilişkisi: Muğla Sıtkı Koçman
Üniversitesi örneği. Humanities Sciences, 4(2), 31-50
Sağlık Bakanlığı (2018). Dijital oyun bağımlılığı çalıştay sonuç raporu.
https://sggm.saglik.gov.tr/TR,53949/dijital-oyun-bagimliligi-calistayi.html’den alınmıştır.
Şahin, M. (2013). Affedicilik ile psikolojik iyi olma arasındaki ilişkinin çeşitli değişkenler açısından
incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Sakarya.
Tarlakazan, E. ve Yavuz, E. (2018). Üniversite öğrencilerinin mobil oyun profili ve oynama
alışkanlıkları. Artvin Çoruh Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 4(2), 149-163.
Tennant, R., Hiller, L., Fishwick, R., Platt, S., Joseph, S., Weich, S., Parkinson, J., Secker, J., & Stewart-
Brown, S. (2007). The Warwick-Edinburgh Mental Well-Being Scale (WEMWBS): Development and
UK validation. Health and Quality of Life Outcomes, 5(1), 50-63. doi:10.1186/1477-7525-5-63.
ThoMpson, L. Y., Snyder, C. R., Hoffman, I., Michael, S. T., Rasmussen, H. N., & Billings, L. S. (2005)
Dispositional forgiveness of self, others, and situations. Journal of Personality, 73, 313-359.
TOSR (2019), Türkiye Oyun Sektörü Raporu. https://www.gaminginturkey.com/tr/turkiye-oyun-
sektoru-raporu-2019/
Williams D, Kennedy TLM, Moore RJ (2011) Behind the avatar: The patterns, practices, and functions
of role playing in MMOs. Games and Culture 6:171-200
Yalçın Irmak, A. ve Erdoğan, S. (2016). Ergen ve genç erişkinlerde dijital oyun bağımlılığı: Güncel bir
bakış. Türk Psikiyatri Dergisi , 27(2), 128-137.
Yelpaze, İ. ve Yakar, L. (2019). Üniversite öğrencilerinin yaşam doyumu ve bilişsel esnekliklerinin
incelenmesi. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 9(54), 913-935.

KARABAKH
HUMANITIES
QARŞILIQLI İNNOVASİYALAR ƏSASINDA DİLLƏRİN BİRLƏŞMƏSİNƏ DAİR

ON THE CONNECTION OF LANGUAGES ON THE BASIS OF MUTUAL INNOVATIONS
İsmayılova Aybaniz Arif

ORCID ID: 0000-0001-9931-9254
Odlar Yurdu University
XÜLASƏ
Məqalədə dil innovasiyaları, onların yaranma və yayılma üsullarından, dil kontaktı və onun
zəruriliyindən, həmçinin qarşılıqlı innovasiyalar əsasında dillərin birləşməsindən bəhs edilir.
Ümumlinqvistik kontekstdə dil fərdlərarası verbal kommunikasiyanın dinamik sistemi kimi başa
düşülür. Dilin funksiyası dil dəyişmələri prosesi ilə sinxron mövqedə dayanır. Dil innovasiyaları dil
mühitində fərdi kodlarlla yaranır və individual nitq ünsiyyətləri ilə yayılır. Dil kontaktı iki və daha artıq
dillərin kommunikativ sahələrinin kəsiyində meydana gəlir. Dil kontaktının daha maraqlı
özünəməxsusluğu isə tipoloji cəhətdən fərqli mövqelərdə dayanan dillərin qarşılıqlı təsiri zamanı
meydana çıxır. Dil dəyişmələrinin zərurilik səviyyəsi – dil zamanının inteqral ölçü dərəcəsidir, yəni,
ritm, dövr, funksionallaşma səviyyəsi və dilin inkişafıdır.
Məlumdur ki, hər bir xalqın dilində dayanıqlı bədii ifadələr var ki, nitqdə söz birləşmələri və cümlələr
kimi tələffüz edilirlər. Belə ifadələr frazeoloqizm adlanırlar. Bütöv frazeologizmin mənası onun
tərkibinə daxil olan sözlərin mənasından yaranmır. Bu gün linqvistikada koqnitivizmin hökmranlıq
etdiyi bir dövrdə insan faktoru frazeologiyanın da əsasında dayanır. Məqalənin məqsədi də frazeoloji
materialın öyrənilməsinə koqnitivizmin ümumi prinsiplərinin tətbiq edilməsidir. Frazeologiya öz
xarakterinə görə milli-mədəni xarakterə malikdir, buna görə də müasir linqvistika etnik düşüncə və
psixologiyanı əks etdirən frazeoloji vahidlərin, atalar sözləri və məsəllərin öyrənilməsinə xüsusi diqqət
yetirir. Yəni, məntiqi cəhətdən də dil vahidlərini nə qədər unikal hesab etsək də frazeologiyada dil
sisteminin ümumi xüsusiyyətləri və milli-mental xüsusiyyətləri hökmranlıq edir. Tərkib hissələri
səviyyəsində frazeologiya milli mətbəxi, geyimi, musiqini, fauna və floranı əhatə edən anlayışları əks
etdirir. Bir şey məlumdur ki, frazeologiyanın konseptual əsasını dünyanın dil mənzərəsinin fraqmentləri
təşkil edir. Bu məqamda frazeologizmlərin semantik strukturunun quruluşu tam anlaşıqlı olur.
Açar sözlər: inteqral ölçü, koqnisiya, antroposentrik dilçilik
ABSTRACT
The article discusses language innovations, methods of their emergence and dissemination, language
contact and its necessity, as well as the combination of languages on the basis of mutual innovations.
In the general linguistic context, language is understood as a dynamic system of interpersonal verbal
communication. The function of language is simultaneous with the process of language change.
Language innovations arise in the language environment with individual codes and spread through
individual speech communication. Language contact occurs at the intersection of the communicative
areas of two or more languages. A more interesting feature of language contact is that it occurs when
languages interact in typologically different positions. The level of necessity of language change is an
integral measure of language time, in other wods, rhythm, period, level of functionalization and language
development.
It is known that in the language of every nation there are fixed expressions that are pronounced in speech
as phrases and sentences. Such expressions are called phraseological units or idioms. The meaning of
the whole phraseological unit does not arise from the meaning of the words included in it. Today, at a
time when linguistics is dominated by cognitivism, the human factor is at the heart of phraseology. The

KARABAKH
HUMANITIES
purpose of the article is to apply the general principles of cognition to the study of phraseological
material. Phraseology has a national-cultural character, so modern linguistics pays special attention to
the study of phraseological units, proverbs and parables that reflect ethnic thought and psychology. That
is, no matter how unique our language units are logically, the general features and national-mental
features of the language system dominate in phraseology. At the level of components, phraseology
reflects the concepts of national cuisine, clothing, music, fauna and flora. It is known that the conceptual
basis of phraseology consists of fragments of the linguistic picture of the world. At this point, the
semantic structure of phraseological units becomes clear.
Key words: integral measurement, cognition, anthropocentric linguistics
Dil innovasiyalarının tədqiqi zamanı, yəni dil dəyişmələrində bir çox alimlər dili fərdlərarası
kommunikativ fəaliyyətin dinamikliyini danışma prosesi (kodlaşdırma) və anlama (koddan çıxarma) ilə
vəhdətdə göstərən L.V.Şerbanın linqvistik konsepsiyasına əsaslanırlar.[7,s.54] Təqdim edilən
ümumlinqvistik kontekstdə dil fərdlərarası verbal kommunikasiyanın dinamik sistemi kimi başa
düşülür. Dilin fəaliyyət üsulu – zaman və məkan kəsiyində dövr edən yaranma aktı və dil kollektivində
kommunikativ əlaqələrlə birləşmiş və nəsil dəyişmələri zamanı dəyişən dil şəxsiyyətləri tərəfindən fərdi
kodlarla interpretasiya olunmuş nitq kontekstidir. Belə mövcudiyyat üsulunda dil funksiallaşdırılaraq
təkcə tələffüz edilmir, həm də mütləq və fasiləsiz olaraq dəyişir. Bu səbəbdən dilin funksiyası dil
dəyişmələri prosesi ilə sinxron mövqedə dayanır.Dil innovasiyaları dil mühitində fərdi kodlarlla yaranır
və individual nitq ünsiyyətləri ilə yayılır.
Dil kontaktı iki və daha artıq dillərin kommunikativ sahələrinin kəsiyində meydana gəlir. Təbii ki,
bilinqvistlərin fərdi kodlarında dil kontaktı mövcud olur, lakin bu bütövlükdə iki dilli kollektivlərin və
ya qrupların daxilində nitq mübadiləsi zamanı həyata keçə bilir. Dil kontaktının daha maraqlı
özünəməxsusluğu isə tipoloji cəhətdən fərqli mövqelərdə dayanan dillərin qarşılıqlı təsiri zamanı
meydana çıxır. Bu zaman birdilli və ikidilli kommunikativ proseslərdə özünü göstərən dil
dəyişmələrinin fərqli mexanizmləri daha da qabarıq şəkildə özünü göstərir. Dil əlaqələrinin
innovasiyalarında bilinqvistlərin ünsiyyəti zamanı nəinki dildaxili analoji hadisələr, həmçinin dilxarici
analoji hadisələrdə iştirak edirlər.[3, s.224]
Dil dəyişmələrinin zərurilik səviyyəsi – dil zamanının inteqral ölçü dərəcəsidir, yəni, ritm, dövr,
funksionallaşma səviyyəsi və dilin inkişafıdır. Məsələn; tamtəsnifatlı qrammatik dəyişmələri dilin yeni
bir zaman ölçüsünə keçidi, keyfiyyətcə fərqli sinxronizmə keçidi kimi şərh etmək olar. Hər bir xalqın
dilində dayanıqlı bədii ifadələr var ki, nitqdə söz birləşmələri və cümlələr kimi tələffüz edilirlər. Belə
ifadələr frazeoloqizm adlanırlar. Bütöv frazeologizmin mənası onun tərkibinə daxil olan sözlərin
mənasından yaranmır, məsələn; “biti-bitdən seçmək” – “ayıq olmaq” mənasını ifadə edir və bu mənanın
birləşmənin tərkibinə daxil olan sözlərin mənası ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Bu gün linqvistikada koqnitivizmin hökmranlıq etdiyi bir dövrdə insan faktoru frazeologiyanın da
əsasında dayanır. Bu tezisdə də əsas məqsəd frazeoloji materialın öyrənilməsinə koqnitivizmin ümumi
prinsiplərinin tətbiq edilməsidir. Məlumdur ki, koqnisiya dedikdə, insan təfəkkürünün
özünəməxsusluğu nəzərdə tutulur. Belə ki, koqnisiya dil cildində təfəkkürü nəzərdə tutur, cünki məhz
dil dünyanı dərketmənin etnik əsasının başa düşülməsi üçün açar verir. İnsan dünyanı mövcud ölçülər
prizmasının içindən görür. Koqnitivliyin əsas anlayışları bunlardır: “konsept”, “mentallıq”,
“konseptuallıq”, “koqnitiv baza”, “konseptual mühit”, “milli-mədəni mühit”.
Konsept termini əşya və hadisələr haqqında təsəvvürləri bildirir. V.A. Maslova yazır: “Milli konseptlər
– abstrakt anlayışların adlarıdır, buna görə də, mədəni məlumat burada siqnifikata, və yaxud da məna
nüvəsinə təhkim olunur[12, с. 48].
A.Vejbitskaya təsdiq edir ki, lüğət tərkibi etnofəlsəfəyə, tarixə və siyasətə bir açardır. Alim göstəriri ki,
“ filosoflar, politoloqlar və hüquqşünaslar‘bail’ [zamin], ‘warrant’ [order], ‘custody’ [qəyyum],
‘solipsism’ [solipsizm], ‘determinism’ [determinizm], ‘parliament’ [parlament], ‘oath’ [andiçmə] и
‘democracy’ [demokratiya], kimi terminlər sadəcə tərcümə oluna bilmirlər. Bundan əlavə xüsusi
xarakterə malik olmayan və ingilis dilində freedom ‘azadlıq’, justice ‘ədalət’ и truth ‘həqiqət’
sözlərində toplanan konseptlər linqvospesifikdirlər [6, с. 416].

KARABAKH
HUMANITIES
A. Vejbitskaya hesab edir ki, müxtəlif avropa dillərində bu sözlərin ekvivalentləri eyni mənanı ifadə
etmir. Alim belə nəticəyə gəlir ki, semantik metadilin yaradılması vacibdir, cünki saxta ekvivalentlik
başqa bir dildən alınma ekvivalentlərin mənasını dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan vermir.
Müasir antroposentrik dilçiliyin və koqnitiv linqvistikanın kontekstində daxili forma və fon məlumatı
kimi anlayışlar xüsusi aktuallıq qazanır. Daxili forma dedikdə, sözün və frazeologizmlərin hərfi mənası
başa düşülür. Koqnitiv linqvistika isə sözün və frazeologizmlərin daxili formasının xarakterinə xüsusi
diqqət yetirir, belə ki, məhz daxili forma xalqın dünyanı dərketməsini əks etdirir. Koqnitiv linqvistika
dilin göstərilən istiqamətdə tədqiqinə xüsusi diqqət yetirir, daha dəqiq desək, daxili formada nəzərə
çarpan fərqliliklər baxımından. Müasir linqvistikanın xüsusi diqqət yetirdiyi məsələlərdən biri də fon
məlumatıdır. Fon məlumatı anlayışı altında onsuz mətnin dərk edilməsi mümkün olmayan sözün leksik
mənası daxil olmayan biliklər toplusu dərk edilir.
Beləliklə, tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, “Dil kommunikativ imkanlara malik olmaqla yanaşı, dil
ünsiyyətinin əsası kimi mövcud olan, bu səbəbdən də müxtəlif dövrlərdə danışanın və dinləyənin
qarşılıqlı bilik realiləri kimi müəyyənləşdirilən birrəngli biliklərin məcmusunun dilin nəzəri biliklərində
inikasının” vacib olmasıdır .
Amerika linqvisti Linn Visson ABŞ- da yaşayan rusların ingilis dilində danışarkən etdikləri küllü
miqdarda səhvlərdən bəhs edərək bunları qeyd edir: “ Mən Moskvada keçirilən konfransların birində
çox maraqlı bir münaqişənin şahidi oldum. Dünyanın müasir vəziyyətində qərbin iqtisadi siyasətinin
müzakirəsi zamanı amerikalı professor sərt bir şəkildə öz həmkarına dedi: Get your finger out of my
face! O, öz fikrini təsdiqləmək məqsədi ilə şəhadət barmağını ona tərəf yönəltdi və sanki həmişə yalnız
özlərinin tam haqlı olduqlarına əmin olan ruslara qarşı öz qərbli etirazını bildirdi”. (3, с. 186). Bu
konteksdə “insanların nitq davranışlarının spesifik- mədəni qaydaları hesab edilən” nitq etiketidə xüsusi
bir məna qazanır [11, с. 152]. Müxtəlif xalqların nitq etiketlərini formulları həm eyni, həm də fərqli ola
bilər
Əgər oxşarlıqlar etiketin ümuminsani mahiyyətini əks etdirirsə , o zaman milli özünəməxsusluqlardakı
fərqlərin mədəni şəkildə göstərilməsi şərtidir. Bununla yanaşı mədəni şərtiliyi sadəcə milli-spesifik
şərtilik kimi deyil, mentalitetin özünəməxsusluğu kimi başa düşmək lazımdır.
Bu gün linqvistikanın qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri milli mentalitetin müəyyənləşdirilməsi və
izahıdır. Görünür, milli təcrübənin ifadə formaları arasındakı fərqlər ətraf aləmin dərk edilməsi
üsullarındakı fərqləri ifadə edir ki, bu da ümumilikdə milli xarakterlərdə və davranış stereotiplərindəki
fərqləri göstərir. Dilə belə münasibət və dil ilə mədəniyyət arasındakı əlaqənin başa düşülməsi ilk
növbədə xalqın etnik düşüncəsini və psixologiyasını, tarix və mədəniyyətini əks etdirən dil vahidlərinin
öyrənilməsini vacibliyini göstərir. Frazeologiya öz xarakterinə görə milli-mədəni xarakterə malikdir,
buna görə də müasir linqvistika etnik düşüncə və psixologiyanı əks etdirən frazeoloji vahidlərin, atalar
sözləri və məsəllərin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirir. Təbii ki, bu sırada ilk dayanan
mənadəyişmənin mexanizminin öyrənilməsidir. Əgər alimlər frazeologizmlərdə ifadə olunan
dünyagörüşünün milli özünəməxsusluqlarını aşkarlaya bilsələr, o zaman dilin semantik sisteminin
özünəməxsusluğuna da bütövlükdə bir işıq sala bilərlər. Ola bilər ki, frazeoloji semantikanın
formalaşmasının qanunauyğunluqları müəyyən mənada dilin semantik sisteminin qurulma
qanunauyğunluğunu əks etdirir. Başqa sözlə, məntiqi cəhətdən vahidlərini nə qədər də unikal hesab
etsək də frazeologiya dil sisteminin ümumi xüsusiyyətlər və milli-mental xüsusiyyətlər hökmranlıq edir.
Hamıya məlumdur ki, tərkib hissələri səviyyəsində frazeologiya milli mətbəxi, geyimi, musiqini, fauna
və floranı əhatə edən anlayışları əks etdirir. Əsas məsələ tərkib hissələri səviyyəsi nə dərəcədə
frazeologiyanın milli-mədəni xüsusiyyətləri təsdiqləyə bilir. [15,s.250]
Bir şey məlumdur, frazeologiyanın konseptual əsasını dünyanın dil mənzərəsinin fraqmentləri təşkil
edir. Bu məqamda frazeologizmlərin semantik strukturunun quruluşu tam anlaşıqlı olur. Lakin bu aydın
quruluşun bütöv və tam şəkildə izahı hər hansı bir xalqın mentalitetini müəyyənləşdirən dünyanın dil
mənzərəsinə uyğun gəlir. Beləliklə də, struktural təhlil qanunauyğun şəkildə koqnitiv təhlillə
tamamlanır.

KARABAKH
HUMANITIES
REFERENCES
1. Арутюнова Н.Д. Феномен молчания // Язык о языке: Сб. статей Под общ. Рук. И ред.
Н.Д. Арутюновой. – М.: Языки русской культуры, 2000. – 624 с. – С. 417–436.
2. https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwim1eSZi
rf2AhXlsIsKHYv4DloQFnoECAcQAQ&url=https%3A%2F%%
3. Алефиренко, Н.Ф. Лингвокультурология. Ценностно-смысловое пространство языка/
Н.Ф.Алефиренко. - Москва: Флинта: Наука, - 2010. - 224 c.
4.Аскольдов, С.А. Концепт и слово // Русская словесность. От теории словесности к структуре
текста. Антология. – Москва, -1997. - c. 267-279.
5. Баранов, А.Н. Введение в прикладную лингвистику/А.Н.Баранов. -Москва: Книжный дом
«ЛИБРОКОМ», -2013. -368 с.
6.Вежбицка, А. Язык. Культура. Познание/ А.Вежбицка. -Москва: Русские словари, - 1996. - 416
с.
7.Владимирович Л.Ш. Как надо изучать иностранные языки.-Москва,-1929.-с 54
8. Гумбольдт В. Характер языка и характер народа // Гумбольдт В. Язык и философия культуры.
М.: Прогресс, 1985. –С. 370–381.
9. Демьянков, В.З. Англо-русские термины по прикладной лингвистике и автоматической
переработке текста/ В.З.Демьянков. -Москва: Всесоюзный центр переводов ГКНТ и АН СССР, -
1982. -288 с.
10. Kарасик, В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс/ В.И.Карасик. -Волгоград:
Перемена, -2002. -477 с.
11. Lynn Visson What Mean?: Where Russians Go Wrong in English Paperback — November 8,
2013. -152 c (Author).[8] //Amazon.com https://www.amazon.com/What-Mean-Where-Russians-
English/dp/0781813220
12. Маслова В.А. Поэт и культура: Концептосфера Марины Цветаевой/ В.А.Маслова. – Москва:
Флинта: Наука, -2004. - 256 с.
13.Маслова, В.А. Лингвокультурология/ В.А.Маслова. -Москва: Академия, -2001. - 208 с.
14. Пименова, М.В. Концептуальные исследования и национальная ментальность //
Гуманитарный вектор, -2011, №4. - с. 126-132
15.Bolinger, D. Language. The Loaded Weapon: The Use and Abus of Language Todey/ D.Bolinger. -
London; New-York: Longman, -1980. - 214 р.

KARABAKH
HUMANITIES
THE METONYMIC EXPRESSIONS RELATED TO THE OPPOSITION "EDUCATED" AND

"UNEDUCATED"
"TƏHSIL ALMIŞ" VƏ "TƏHSILSIZ" ZIDDIYƏTI ILƏ BAĞLI METONIMIK IFADƏLƏR
МЕТОНИМИЧЕСКИЕ ВЫРАЖЕНИЯ, ОТНОСЯЩИЕСЯ К ОППОЗИЦИИ
"ОБРАЗОВАННЫЙ" И "НЕОБРАЗОВАННЫЙ"
Lecturer AYNURA BEKIROVA

Odlar Yurdu University, Department of Languages
Baku, Azerbaijan.
ORCID NO: 0000-0002-8268-3954
ABSTRACT
The article describes the metonymic expressions related to the opposition "educated" and "uneducated",
the tendency of an ever-increasing gap between these concepts, and also gives examples of social
differentiation.
Analyzing the English linguocultural concept "education" it can be noted that it is a key, universal
concept, but it also has individual features that characterize individuals and societies. The concept of
"education" appears as a key factor in the social differentiation of people or their groups in the modern
information society.
Social differentiation is the stratification of society according to certain immanent qualities, which
occurs on the basis of the identification of representatives of social groups. It finds a direct response in
the language of social groups, in its conceptual system.
Social identification is explained as a socially and mentally determined phenomenon, as a process of
inscribing a person to social norms and models accepted in a given society. The totality of ideas and
knowledge about the intellectual qualities of a person and the phenomenon of "education" and "lack of
education" is an important factor in the study of the conceptual and linguistic picture of the world. The
importance of this factor is also confirmed by a significant number of linguistic means of their
representation, including metaphorical and metonymic ones.
The conceptual-thematic system of the concept "education" includes lexemes denoting and nominating
the activity of the subject related to his education and enlightenment.
In order to understand the essence of the concept sphere "education", it is necessary to identify its lexical
and semantic components. In this regard, the article discusses different definitions of the concept of
"education" in modern English-speaking linguoculture.
Taking into account the sociolinguistic associations that arise in individuals in connection with the
mention of the English universal concept "education", it can be said that this concept, like other universal
concepts, forms a certain concept sphere.
In conclusion, the article explains the process of metonymic conceptualization of extralinguistic reality,
in which there is a replacement of concepts adjacent to them, or the summarization of a conceptualized
object or phenomenon.
Key words: education, universal concepts, linguoculture
XÜLASƏ
Bu məqalədə “təhsil almış” və “təhsilsiz” ziddiyəti ilə bağlı metonimik ifadələr, bu anlayışlar arasında
getdikcə artan uyğunsuzluq tendensiyası təsvir edilir, həmçinin sosial təbəqələşmə nümunələri verilir.

KARABAKH
HUMANITIES
İngilis linqvokulturoloji anlayışını “education” (təhsil) təhlil edərək qeyd etmək olar ki, o, əsas,
universal anlayış olmaqla yanaşı, həm də fərdləri və cəmiyyətləri xarakterizə edən fərdi xüsusiyyətlərə
malikdir. “Education” (təhsil) anlayışı müasir informasiya cəmiyyətində insanların və ya onların
qruplarının sosial təbəqələşməsində əsas amil kimi meydana çıxır.
Sosial təbəqələşmə sosial qrupların nümayəndələrinin eyniləşdirilməsi əsasında baş verən müəyyən
immanent keyfiyyətlərə görə cəmiyyətin təbəqələşməsidir. O, dilində, onun konseptual sistemində
birbaşa əks olunur.
Sosial təbəqələşmə sosial və əqli cəhətdən müəyyən edilmiş hadisə kimi, insanın müəyyən bir
cəmiyyətdə qəbul edilmiş sosial norma və modellərə uyğunlaşması prosesi kimi izah olunur. İnsanın
intellektual keyfiyyətləri və “təhsilli və təhsilsiz” fenomeni haqqında fikir və biliklərin məcmusu
dünyanın konseptual və linqvistik mənzərəsinin öyrənilməsində mühüm amildir. Bu amilin əhəmiyyəti
onların təmsil olunmasının xeyli sayda linqvistik vasitələri, o cümlədən metaforik və metonimik
vasitələrlə də təsdiqlənir.
“Education” anlayışının konseptual-tematik sisteminə subyektin onun təhsili və maariflənməsi ilə bağlı
fəaliyyətini bildirən və irəli sürən leksemlər daxildir.
"Təhsil" anlayışının mahiyyətini başa düşmək üçün onun leksik və semantik komponentlərini müəyyən
etmək lazımdır. Bununla bağlı məqalədə müasir ingilisdilli linqvokulturada “təhsil” anlayışının müxtəlif
təriflərindən bəhs edilir.
İngilis universal “təhsil” anlayışının qeyd edilməsi ilə əlaqədar fərdlərdə yaranan sosiolinqvistik
assosiasiyaları nəzərə alsaq, bu anlayışın digər universal anlayışlar kimi müəyyən konsepsiya sferasını
təşkil etdiyini iddia etmək olar.
Sonda məqalədə ekstralinqvistik reallığın metonimik konseptuallaşdırılması prosesi izah edilir ki, bu
zaman onlara bitişik anlayışların dəyişdirilməsi və ya konseptuallaşdırılmış obyekt və ya fenomenin
dağılması baş verir.
Açar sözlər: təhsil, universal konseptlər, linqvokultura
В современном информационном обществе происходит парадигмальный переход, связанный с

изменением взаимоотношения и характера развития социума и культуры. Средства масс-медиа,
которые в наши дни превратились в основных производителей и распространителей идеологии,
в современных обществах не только транслируют информации и воспроизводят
лингвокультурные феномены, но и создают по тем или иным социальным признакам групповые
идентичности. Чтобы проникнуть в сущность языковой картины мира, представляющая собой
зафиксированную в языке и специфичную для данного коллектива схему восприятия
действительности и одновременно являющейся отражением окружающей жизни и менталитета
носителей конкретного языка и выявить языковые и семантические особенности ее реализации,
необходимо, в первую очередь, проследить ее реализацию через призму наполняющих ее
концептосфер. В текущее время в современном обществе наблюдается тенденция все
возрастающего увеличения разрыва между "образованными" и "необразованными" понятиями.
В этом плане английский лингвокультурный концепт "education" (образование) является
ключевым и его концептуальный анализ позволит исследователю пролить свет на многие
затемненные стороны языковой картины и видения мира. Особенность современной языковой
картины мира является репрезентация усложненного образа мира через усложнение структур
знания и оценок, объективируемых новыми языковыми единицами. Правда, концепт "education"
(образование, təhsil) является универсальным концептом, однако у него и есть индивидуальные
черты, характеризующие отдельные личности и социумы. Другими словами, концепт "education"
(образование, təhsil) предстает как ключевой фактор социальной дифференциации людей или их
групп в современном информационном обществе.
Идея детерминации языковых явлений социальным контекстом и социальными
характеристиками участников коммуникации стала плодородной почвой появления новых
направлений изучения дискурса, основанных на социальных факторах. При подобном подходе к

KARABAKH
HUMANITIES
дискурсу ученых интересуют именно участники коммуникации (адресант, адресат), которые

характеризуются наличием целей и мотивов общения, обладают коммуникативной
компетенцией и ведут общение в соответствии со своими установками, эмоциональным
состоянием и индивидуальным стилем поведения. Уровень социализации современного
человека информационным пространством состоит в том, что создаются объективные и
субъективные реальности, отражающие различные аспекты бытия человека и окружающей его
действительности, тем самым способствующие воссозданию картины мира различной степени
соответствия или несоответствия реальной действительности. Этот подход активно занимается
проблемой социальной дифференциации языка с целью определения тех языковых структур и
образований, наличие которых обосновывается такими личностными характеристиками
участников общения, которые они непосредственно приобрели в процессе социализации.
Следует добавить, что именно подобное понимание дискурса заложило начало
институционального подхода к пониманию сущности дискурса, в котором в фокус внимания
попадает социальный контекст и дискурс учеными рассматривается в соответствии со статусно-
ролевыми качествами коммуникантов, отнесенностью ситуации общения к тому или иному
социальному институту. В приведенных определениях в качестве ведущей особенности дискурса
на передний план выдвигается фактор социальной обусловленности дискурса и он, в основном,
понимается как ценный информационный ресурс, как специфический способ коммуникации и
понимания социумов и окружающего мира.
Совокупность представлений и знаний об интеллектуальных качествах человека и феномен
"образованности и необразованности" является важным фактором при исследовании
концептуальной и языковой картины мира. Важность этого фактора также подтверждается
значительным количеством языковых средств их репрезентации, в том числе метафорических и
метонимических. А подробное и ситуативное описание концепта "как сгусток культуры в
сознании человека. …концепт - это то, посредством чего обычный человек сам входит в культуру
и даже влияет на нее. …концепт - основная ячейка культуры в ментальном мире человека" [84,
с. 43] возможно только при изучении полного набора средств его языковых репрезентаций,
поскольку концепт, как ментальный феномен, рассеян в объективирующих его языковых знаках.
Ключевые концепты языка, по выражению Л.Г.Бабенко, это те "концепты, аккумулирующие
знания о самых существенных и необходимых сторонах жизни человека, составляющие ядро его
представлений о мире" [24, с. 10].
Языковая среда изменчива и человек, попадая в эту среду, старается приспосабливаться к этой
меняющейся среде, внося определенные коррективы в свое языковое поведение. Концепты как
основные единицы хранения информации или знания являются "лакмусовой бумагой" этой
среды, как и сам язык, в связи с этим они отражают все изменения, происходящие в социальном
окружении. Поэтому изучение отдельных концептов и их смысловых объединений позволяет
исследователю глубже изучать и интерпретировать картину мира через описание концептосферы
и ее важнейших компонентов. "Включение в лингвистический анализ еще одного измерения -
социального,- согласно В.И.Карасику, - дает возможность глубже проникнуть в природу языка,
полнее выявить условия его функционирования и динамику его развития, позволяет представить
в новом свете онтологическую картину языка как общественного явления" [53, с.81].
Образование как культурный капитал, как неотъемлемый компонент человеческой жизни,
выполняет важную роль в любом цивилизованном обществе и этот факт доказывается
множеством языковых репрезентаций в концептуальной системе каждого языка.
Лингвокультурный концепт "education" имеет образные, понятийные и ценностные аспекты и
представляет собой универсальный общекультурный концепт в разных лингвокультурах.
Концепт "education" в разных культурах, в том числе в английской и азербайджанской традициях
генетически восходит к концептам "духовное развитие", "духовно богатый", "нравственное
совершенствование", "мыслящий человек", "грамотный человек", "светлый человек". Будучи
постоянно эволюционирующей сущностью, концепт "education", как правило, формируется под
влиянием целой группы факторов - идеологических, личностных и новых тенденций,
происходящие в современном обществе. Говоря о метонимическом переносе английского
концепта "образованный" при описании духовных результатов индивидуальной деятельности,

KARABAKH
HUMANITIES
необходимо учитывать, что этот культурный концепт репрезентирует информация о человеке

через его духовную составляющую.
Концептуально-тематическая система концепта "education" охватывает лексемы, обозначающие
и номинирующие деятельность субъекта, связанную с его образованием и просвещением. В
современном глобализованном мире доминирует тенденция, согласно которой люди стремятся к
саморазвитию и самосовершенствованию, что отражается в их попытках к получению
образования независимо от возраста. При этом необходимо учесть, что содержательный
минимум концепта, как ментальной репрезентации культурно-значимого явления в сознании
носителя языка зафиксируется, в первую очередь, в словарных значениях лексем, т.е. имен
соответствующих концептов. Дефиниционная расшифровка данной тематической группы
лексем наглядно показывает, что перекатегоризация при помощи метонимии может происходить
с привлечением следующих лексических единиц: субъект, объект, время, место, действие,
результат, состояние, качество фрейма и т.д.
Отметим, что отдельные репрезентации концептов сферы "интеллект" и сферы "образование" во
многих случаях пересекаются, даже несмотря на то, что концепт "интеллект" входит в категорию
"человек и его внутренний мир", а "образование" в категорию "общественно-государственная
сфера". Концепт "образование", как констант культуры и общества, как некая эволюционная
универсалия, связано, прежде всего, с интеллектуальным качеством человека, т.е. наличием в
его памяти, иными словами, в арсенале каких-либо систематизированных научных знаний,
сведений относительно мира и умением ими пользоваться в своей научной или практической
деятельности. Оно как интеллектуальное качество человека способно оказывать существенное
влияние на формирование системы ценностей, являющейся общей для всех языков. Под
понятием "образованных" изначально понимают социальную группу людей, профессионально
занимающихся умственным трудом, развитием культурных ценностей и которых можно считать
нравственным эталоном общества, где эти индивиды творят. Этот факт делает предельно
важным и интересным изучение языкового выражения концепта "образование", который
воплощает в себя системы ценностей, традиций и т. д. отдельных социумов.
Концепты характеризуются регулярностью употребления и в них закодированы все культурные
ценности их носителей. Концепт "education" также является общечеловеческой ценностью и,
естественно, присутствует во всех культурах, однако отличается только различными
репрезентациями в той или иной культуре. Концепт "education" является многослойным.
Базовым слоем данного концепта являются такие когнитивные признаки как образованность,
интеллигентность, компетентность, вежливость, тактичность, воспитанность, начитанность и
т.д.
Метонимическая модель "признак - носитель признака" является не только регулярной, но и
самой продуктивной в современном английском языке. В англоязычной лингвокультуре концепт
"education" ассоциируются обычно с определенной материальностью, что подтверждается
отнесением его к основному субконценту мегаконцента "культурный капитал субъекта",
например: "to acquire", "accumulate"," gain knowledge", "to brush up (on) one's knowledge", "working
knowledge", "speaking knowledge", "branches of knowledge".
Как было уже отмечено, чтобы проникнуть в сущность концептосферы "образование",
необходимо выявить ее лексико-смысловые компоненты и штудировать реализацию ее
сущности через призму определенных языковых репрезентаций. С этой целью нам пришлось
рассматривать разные определения понятия "образование" в современной англоязычной
лингвокультуре. Например, в словаре "Cambridge Dictionary" дается следующее определение:
"Education is the process of teaching or learning in a school or college, or the knowledge that you get
from this" [143, с. 10].
Оксфордский словарь определяет термин "education" как: 1) the profession of teaching (especially
at a school or college or university), 2) the activities of educating or instructing or teaching; 3) activities
that impart knowledge or skill; 4) the result of good upbringing (especially knowledge of correct social
behavior); 5) the gradual process of acquiring knowledge; 6) knowledge acquired by learning and
instruction; 7) Education = Department of Education" [173].

KARABAKH
HUMANITIES
В данном определении отражены как психологические черты этого термина, так и абстрактность
его определения. Если в первых двух определениях "образование" представляется как процесс
человеческой деятельности (human action; human activity) и синонимами термина "образование"
выступают термины "teaching"; "instruction", "pedagogy", "instruction", "teaching", "pedagogy",
"educational activity", то в третьем определении понятие "образование" объясняется как некое
абстрактное понятие "abstraction" и синонимами выступают слова "training", "breeding". В
четвертом и пятом определениях отражаются психологические черты данного процесса и сино-
нимами являются такие слова как "mastering", "acculturation", "eruditeness", "erudition",
"learnedness", "encyclopedism". Наконец, только в последнем определении термин "education"
представляется как сокращенное название образовательной организации.
При всем своем многообразии в приведенных нами определениях концепта "образование",
который, в основном, является оценочным образованием, существуют некоторые общие черты,
т.е. все они в той или иной степени связаны со становлением личности индивида, с передачей,
хранением и освоением социального и культурного опыта и знаний, с передачей культурно
значимых ценностей. В отношении к концепту "education" (образование) можно установить
минимум два противоположных понятия - "образованный" и "необразованный".
Интегрированное изучение способов выражения концептов "образованный" и "необразованный"
позволяет исследователю видеть не только их оппозицию, но и взаимосвязь при
концептуализации и репрезентации определенного фрагмента сферы "education". По мнению
Л.Г.Бабенко, "для семантического пространства языка одинаково важными являются как
отношения противопоставления, тесно связанные с категоризацией мира, с горизонтальной
ипостасью пространства, так и отношения дифференциации и тождества, связанные с глубиной
семантического пространства, его вертикальной ипостасью" [23, с. 15].
Принимая во внимание социолингвистические ассоциации, возникающие у отдельных
индивидов в связи с упоминанием английского универсального концепта "education", можно
утверждать, что этот концепт, как и другие универсальные концепты, образуют определенную
концептосферу. В современной английской лингвокультуре одним из основных концептов,
восполняющих концептосферу "education" (образование) выступает концепт "educated"
(образованный человек).Будучи ментальной сущностью, концепт "education" (образование)
допускает бинарную оппозицию "образованного" и "необразованного". Английский концепт
"education" является фундаментальным и универсальным культурным концептом, так как он
связан с морально-нравственными ценностями человека. Отношение членов социума к тому или
иному поступку человека, оценка его деятельности социумом непосредственно зависит от
определенных ценностных критерий, норм, образцов, правил поведения, принятых в конкретном
обществе. Однако этот концепт можно отнести и к тем концептам, которые в своих
противопоставлениях допускают трехчастную структуру. В анализируемых понятиях состав
денотативных и коннотативных сем концепта "education" не одинаков. Так, например:
"образованный человек": 1) человек, имеющий дипломы и аттестаты; 2) человек, который
проявляет умственные способности; 3) человек, который является компетентным в той или иной
области жизни или науки.
"Необразованный человек": 1) человек, не имеющий дипломов и аттестатов, но, тем не менее, не
отличающийся глупостью; 2) человек, который не имеет каких-либо умственных способностей;
3) человек, который не компетентен в той или иной области жизни или науки.
В данном сравнении антонимичными понятиями по отношению к понятию "образованный
человек" являются семы "неграмотный", "глупый" и "некомпетентный".
В английском концепте "educated" сокрыты следующие антонимичные семы, как "ill-litered", "ill-
bread", "unitelligent", "ignorant", "negligent", а так же такие элементы сниженной лексики как
"dunce", "muddle-headed person"; "a lot of blockheads". В современном английском языке в силу
более широкого семантического наполнения исходного концепта "education" имеется большее
количество синонимов. Например: 1) "high-brow" - а) человек, который претендует на
интеллектуальность; б) далекий от жизни, от реальностей ученый, интеллигент; 2) "enlightened"

KARABAKH
HUMANITIES
- просвещенный; хорошо информированный; свободный от предрассудков и суеверий,

например: "clever"; "learned", "intelligent", "well-read", "educable".
Бинарная оппозиция "образованный" и "необразованный" выявляет различные уровни
понимания действительности, т.к. оппозиция является универсальным средством познания мира,
в которой одна часть маркирована положительно, а другая - отрицательно. Данная бинарная
оппозиция в системе культурного дискурса вступает в оппозитивные отношения друг с другом,
отражая противоположные оценки общественного сознания. Образованный человек в любом
обществе всегда занимает почетное место. При рассмотрении интеллектуальных способностей
человека в нем можно выделить две субкатегории - "образованный" и "необразованный".
Иерархию "образованный человек" и "необразованный человек" можно представлять на трех
уровнях - вышестоящий, базовый и нижестоящий. Среди этих уровней основным уровнем
является базовый, так как именно на этом уровне вещи и явления получают свои имена и
воспринимаются целостно, долго и легко запоминаются.
"Образованный человек":
- индивид с положительными интеллектуальными качествами,
- индивид с развитыми интеллектуальными и ментальными качествами,
- индивид со средними интеллектуальными способностями.
"Необразованный человек":
- индивид с умственной отсталостью,
- индивид с низким уровнем интеллекта,
-человек с неразвитыми интеллектуальными и духовными способностями.
"Образованный человек" обладает определенными стандартными интеллектуальными
способностями. "Образованный человек", - это индивид, получивший образование:
- "еxpert" - лицо, обладающее особыми навыками или специальными знаниями по предмету,
полученными в результате обучения или опыта;
- "thinktank" -группа людей с опытом или знаниями в определенной области, которые работают
над созданием идей и дают советы;
- "scholar" - умный и образованный человек, кто-то, кто много знает о конкретном предмете,
особенно о том, который не является предметом науки.
"Необразованный человек" не обладает особыми умственными способностями. Это человек, не
получивший образование из-за особенностей житейского быта и деревенского уклада жизни. Из-
за отсутствия школ в деревенских местах раньше люди не могли получать образование и в
результате этого в лексиконе появились лексемы, которые определили человека как глупого,
если он родом из деревни:
- "country bumpkin" - кто-то, кого считают глупым, потому что он из района за пределами
городов;
- "village idiot" - кто-то в прошлом, у которого были психические проблемы, и который жил в
маленькой деревне с другими людьми там;
- "yokel" - тот, кто приехал из сельской местности, кажется глупым и мало знает о современной
жизни, идеях и т. д. - используется с юмором.
В английском языке при метонимическом описании "необразованного человека" пользуются
следующими прилагательными:
"benighted" (невежественный) - "having no knowledge or understanding" (не имеющий знаний или
понимания);

KARABAKH
HUMANITIES
"blinkered" (зашоренный) - "having a limited view of a subject, or refusing to accept or consider

different ideas" (имеющий ограниченное представление о предмете или отказывающийся
принимать или рассматривать различные идеи);
- "unsophisticated" (бесхитростный) - "not having much knowledge or experience of modern and
fashionable things" (не имеющий больших знаний или опыта в современных и модных вещах).
В английском концепте "education" отражены следующие иерархические связи: 1) education,
instruction, teaching, pedagogy, didactics, educational activity - деятельность по обучению;
деятельность, которая передает знания или умение; 2) education - знания, полученные в процессе
обучения; 3) education- постепенный процесс приобретения знаний; 4) education - профессия
учителя, особенно в школе, колледже или университете; 5) education, training, breeding - результат
хорошего воспитания, особенно знания о правильном социальном поведении; 6) Department of
education, Education department, Education - Департамент образования, департамент образования,
образование.
Ядерные когнитивные признаки концепта "education" можно извлекать из семантики основных
репрезентантов данного концепта. Так, например, базовый репрезентант концепта "educated"
(образованный) обозначает субъект, имеющего образование, получившего разносторонние
знания в какой-либо области или в разных областях, а другой его репрезентант "uneducated"
(необразованный) обозначает субъекта, совсем не имеющего образования или не имеющего
достаточного образования. На уровне базовых когнитивных признаков данных репрезентантов
существует асимметрия. Если "educated" предполагает высокую или очень высокую степень
проявления признака: "educated", "highly educated", "well-read", "enlightened", "erudite""scientist"
(образованный, высокообразованный, начитанный, просвещенный, эрудированный, ученый), то
"uneducated" (необразованный) выражает недостаточную степень проявления признака:
"uneducated", "illiterate", "illiterate", "uneducated", "ignorant", "illiterate", "uncultured",
"unenlightened", "undeveloped", "semi-literate", "dark", "unlearned" (необра-зованный,
безграмотный, малограмотный, малообразованный, неве-жественный, неграмотный,
некультурный, непросвещенный, неразвитой, полуграмотный, темный, неученый).
Обобщая вышесказанное, следует отметить, что в процессе метонимической концептуализации
внеязыковой действительности происходит замена понятий, смежными с ними, либо
свертывание концептуализируемого объекта или явления, сведение к одному из составляющих
его элементов.
REFERENCES
1. Arijana K., Metonymy based on cultural background knowledge and pragmatic inferencing:
evidence from spoken discourse / K. Arijana c, T. Sandra. -Fluminensia, Volume 2, god.21, 2009, pp.
49-72.
2. Ayto, J. The Oxford Dictionary of Modem Slang / J.Ayto and J.Shnpson.- Oxford University Press,
1992 г. - 635c.
3. Ayto, J. The Oxford Dictionary of Slang/ J.Ayto. -Oxford : Oxford University Press, 1998. - 474 c.
4. Barcelona, A. Clarifying and applying the notions of metaphor and metonymy within cognitive
linguistics: An update / A. Barcelona // Driven, R., Pörings, R. (eds.): Metaphor and metonymy in
comparison and contrast. – Berlin: Mouton de Gruyter. – 2002. – P. 209–277.
5. Barcelona, A. On the plausibility of claiming a metonymic motivation for conceptual metaphor
//Metaphor and Metonymy at the Crossroads: A Cognitive Perspective / ed. by A. Barcelona. -Berlin -
N.Y.: Mouton de Gruyter, 2003. - p. 31-

KARABAKH
HUMANITIES
6. Кубрякова, Е.С. Эволюция лингвистических идей во второй половине ХХ века (опыт

парадигмального анализа) // Наука и язык конца ХХ века / под ред. Ю.С. Степанова. – М.: Ин-т
языкозн. РАН, 1995. с. 224-225.
7. Лакофф, Дж. Метафоры, которыми мы живем / Лакофф Дж., М. Джонсон.– Москва: УРСС
Эдиториал, -2008. – 256 с.
8. Лингвистический энциклопедический словарь / Гл. ред. В. Н. Ярцева. -Москва: Советская
энциклопедия, 1990. - 685 с.
9. Лотман, Ю.М.. Структура и стилистические функции сравнительных оборотов в повести С.
Антонова «Аленка» / Э.К. Лотман // Исследования по русскому языку: Сб. науч. работ. – Вып. 2.
– № 713. –Днепропетровск: Изд-во Днепропетр. ун-та, 1972. – с. 20–23.
10. Малиновский, Б. Научная теория культуры / Б.Малиновский. -Москва: ОГИ, - 1999. – 208 с.
11. Падучева, Е.В. К когнитивной теории метонимии / Е.В. Падучева // Доклады международной
конференции «Диалог 2003». (Протвино, 11-16 июня, 2003 г.). - Москва, 2003. - №1. - с. 239-246.
12. Реформатский, А. А. Введение в языковедение / А.А.Реформатский. - Москва: Аспект пресс,
-1996. -536 с.
13. Сериков, А. Е. Метафора и метонимия в практическом действии // Вестн. Самар. гуманит.
акад. Сер. «Философия. Филология». -2007. № 1, - c. 132-142.
14. Скребцова, Т.Г. Когнитивная лингвистика: Курс лекций /Т.Г.Скребцова. - СПб.: СПбГУ, -
2011. – 256с.
15. http:// www.theland/2021/apr/16
16. http://www.picshare.ru/view/7761822/ (дата обращения: 14.10.2016)
17. http://www.msnbc.com/

KARABAKH
HUMANITIES
CHANGING BALANCES IN SOUTH CAUCASUS AFTER 44 DAYS WAR, KEY

44 GÜN SAVAŞI SONRASI GÜNEY KAFKASYA’DA DEĞİŞEN DENGELER, KİLİT
AZERBAYCAN VE ANAHTAR ZENGEZUR
Dr. Öğr. Üyesi Süleyman ÖZMEN

İstanbul Rumeli Üniversitesi
ORCID ID: 0000-0003-4102-5733
ABSTRACT
The 44-Day War was a groundbreaking war that radically changed the existing practices and balances
in the South Caucasus. After the collapse of the USSR on December 26th, 1991, Armenia unjustly
occupied Nagorno-Karabakh and the surrounding areas of Lachin, Gubatli, Zangilan, Cebrayil, Fizuli,
Agdam and Kelbajar with the support of Moscow. During these occupations, thousands of Azerbaijani
Turkish women were brutally murdered, along with their children. As a result of this occupation by
Armenia in violation of the rules of international law, Azerbaijan lost 20% of its territory. After that
date, until the 44-Day War began, Armenia continued to violate the borders it had carried out unjustly
and to make provocations that had the potential to start a total war. Finally, President of Azerbaijan
Ilham Aliyev, in his speech at the United Nations (UN) General Assembly on September 25th, 2020,
stated that a counter-attack would be launched within the boundaries of the right to self-defense. He also
announced that this operation would be carried out in order to realize Azerbaijan’s vision of ending
Armenia’s unjust occupation in the region. This honorable war, launched against a long-standing
injustice, is the UN Security Council affirming that Armenia is an occupier and that the occupied
territories belong to Azerbaijan, and at the same time calling on the Armenians to end the occupation;
It is compatible with the four UN Decision “822, 853, 874, 884”. The war started against the Armenian
occupation elements on September 27th, 2020, ended with the absolute victory of Azerbaijan on
November 10th, 2020. According to the basic principles of international law; attacks to change the
borders by using force are not allowed under any circumstances, and the use of force to protect the
attacked country and people is considered within the boundaries of the “right to self-defense”. Hence
the 44 Day War; Since it complies with the rules of International Law, the UN, the Council of Europe
and the Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE), it does not have a legal problem.
The changing world after the Cold War and the 2008 global economic crisis; It has brought up the
changing security perceptions and the ongoing global and regional conflicts, changing balances, new
alliances and new potential regional power actors. Considering these developments that took place after
the millennium, we can say that Azerbaijan is an important “keyhole” country, especially in the
Caucasus region, and by looking at its geographical location that provides an opening from Europe to
Asia, and the key to the lock is Zangezur. In this study, especially after the 44-Day War, the changing
balances and opportunities in the South Caucasus will be examined. In this context, the importance of
the Azerbaijan and Zangezur corridor, which we describe as the key country that was the absolute winner
of the 44-Day War, will be discussed.
Keywords: International Relations, 44 Day War, South Caucasus, Azerbaijan, Zangezur
ÖZET
44 Gün Savaşı, Güney Kafkasya’da bilinen mevcut teamülleri ve dengeleri kökten değiştiren ezber
bozan bir savaş olmuştur. SSCB’nin 26 Aralık 1991 tarihinde dağılmasından sonra Ermenistan Dağlık
Karabağ’ı ve civarındaki Laçin, Gubatlı, Zengilan, Cebrayıl, Fizuli, Ağdam ve Kelbecer’i Moskova’nın
da desteğini alarak haksız olarak işgal etmiştir. Bu işgaller esnasında binlerce Azerbaycan Türkü kadın,
çocuk denmeden acımasızca katledilmiştir. Ermenistan’ın uluslararası hukuk kurallarını ihlal ederek

KARABAKH
HUMANITIES
yapmış olduğu bu işgal neticesinde Azerbaycan topraklarının % 20’sini kaybetmişti. O tarihten sonra
44 Gün Savaşı başlayana kadar geçen sürede Ermenistan, yine haksız bir şekilde gerçekleştirmiş olduğu
sınır ihlallerine ve topyekûn savaş çıkarma potansiyeline sahip provokasyonlar yapmaya devam etmiştir.
Nihayet Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 25 Eylül 2020 tarihinde Birleşmiş Milletler (BM)
Genel Kurulu’na seslenmiş olduğu bir konuşmada Azerbaycan'ın Ermenistan'ın bölgedeki haksız
işgaline son verme vizyonunu hayata geçirmek ve toprak bütünlüğünü sağlamak için meşru müdafaa
hakkı çerçevesinde bir karşı saldırı başlatılacağını açıklamıştır. Uzun süredir devam eden bir haksızlığa
karşı başlatılan bu onursal savaş, BM Güvenlik Konseyinin Ermenistan’ın işgalci olduğunu ve işgal
altındaki toprakların Azerbaycan’a ait olduğunu teyit eden, aynı zamanda Ermenilere işgali sonlandırma
çağrısında bulunan; “822, 853, 874, 884” nolu dört karar ile uyumludur. 27 Eylül 2020 tarihinde Ermeni
işgal unsurlarına karşı başlatılan savaş 10 Kasım 2020 tarihinde Azerbaycan’ın mutlak galibiyeti ile
sonuçlanmıştır. Uluslararası hukukun temel ilkelerine göre; güç kullanarak sınırları değiştirmeye
yönelik saldırılara hiçbir koşulda izin verilmemekte olup, saldırıya uğrayan ülkeyi ve halkı korumak
için güç kullanımının “meşru müdafaa hakkı” çerçevesinde değerlendirilmektedir. Bu nedenle 44 Gün
Savaşı; Uluslararası Hukuk Kurallarına, BM, Avrupa Konseyi ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı
(AGİT) teamüllerine uygun olduğundan hukuken bir sorun taşımamaktadır. Soğuk Savaş sonrası
değişen dünya ve 2008 yılı küresel ekonomik krizi; değişen güvenlik algılarını ve halen günümüzde
devam eden küresel ve bölgesel çatışmaları, değişen dengeler, yeni ittifaklar ve yeni potansiyel bölgesel
güç aktörlerini gündeme getirmiştir. Milenyum sonrası gerçekleşen bu gelişmeler dikkate alındığında
Azerbaycan’ın özellikle Kafkasya bölgesinde ve Avrupa’dan Asya’ya açılımı sağlayan coğrafi
konumuna bakarak önemli bir kilit ülke olduğunu ve kilidin anahtarının da Zengezur olduğunu
söyleyebiliriz. Bu çalışmada özellikle 44 Gün Savaşı sonrası Güney Kafkasya’da değişen dengeler ve
imkânlar incelenecektir. Bu kapsamda 44 Gün Savaşı’nın mutlak galibi olan kilit ülke olarak
nitelediğimiz Azerbaycan ve Zengezur koridorunun önemi ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Uluslararası İlişkiler, 44 Gün Savaşı, Güney Kafkasya, Azerbaycan, Zengezur
INTRODUCTION
The South Caucasus is in an important geographical position due to its geopolitical and geostrategic
location. South Caucasus; The Middle East is a region of historically conflicting geopolitical interests
between Europe and Asia, not only because of its location but also its energy resources. It can be said
that this region is “the mainstay of Eurasia”. All imperialist powers have aimed to own and control this
region to make their spheres of influence permanent throughout history. The main argument they used
to control this region was the Armenians (Şihaliyev, 2021, p. 77).
Nagorno-Karabakh can be considered as the most critical geographical region of the South Caucasus.
For this reason, this strategic region has always been a location where conflicts are experienced. For this
reason, the Nagorno-Karabakh problem still exists in the Caucasus and is a serious problem that dates
back to ancient times and remains unsolved today. Looking at the historical course of the Nagorno-
Karabakh problem, the 1813 Treaty of Gulistan signed between Tsarist Russia and Iran can be seen.
With this agreement, the foundations of demographic changes in the region were laid. Thus, the first
step in the historical struggle between Tsarist Russia and Iran on the territory of Azerbaijan was taken
on October 12, 1813, in the village of Gulistan of Karabakh, which divided the Azerbaijani lands into
two (Bozkuş, 2020, p. 55). Thus, except for the Yerevan and Nakhchivan khanates, the north of the Aras
River was left to Tsarist Russia, and the south was united with Iran. The 1828 Turkmenchay Treaty,
which is another treaty signed between Russia and Iran later on, prepared an even more favorable ground
for the implementation of Russia’s policies in the region (Yeşilot, 2008, p.188).
With this treaty, Iran officially accepted Yerevan and Nakhchivan to be under Russian domination. This
situation was accepted by the Ottoman Empire with the 1829 Treaty of Edirne. With this treaty, which
caused the Azerbaijani Turkish population to be divided into two parts, this problem has survived to the
present day and has continued to be on the agenda as a still active issue. After this process, Russia
systematically started to settle the Armenian population in Iran, Ottoman and Russia, especially Revan,
in these lands. This region, where the Turkish population was in the majority before the Armenian
population was settled in the region, has been transformed into a region with the Armenian population

KARABAKH
HUMANITIES
in the majority as a result of the demographic policies of Russia (Yeşilot, agm., p.191). In this context,
it can be said that the foundations of the Nagorno-Karabakh problem were laid with the treaties of
Gulistan in 1813, Turkmenistan in 1828 and Edirne in 1829. As a result of the national policies
implemented by Russia in this geography, which was historically under Ottoman and Iranian rule, the
region entered a demographic change and transformation process. Due to the policies implemented by
England and Russia in the region for their own interests at the beginning of the 19th century, a ball of
problems has occurred in the South Caucasus until today (Özkul & Vermez, 2009, p. 141).
This demographic change took place entirely at the expense of the Turkish population in the region. The
houses and lands of the Turks were confiscated. The majority of Turks whose homes were confiscated
were either exterminated or forced to migrate and exiled. The extermination of the Muslim Turkish
population or forcing them to emigrate provided a great opportunity for the Russians to populate this
region with Armenians brought from different regions. As a grave result of these migration movements,
the khanates of Yerevan and Nakhchivan, where some of the Armenians were settled, were transformed
into a new state administrative unit called the “Armenian Province” in 1828. In the order of Nicholas I,
dated March 21, 1828, there is the following statement: “The khanates of Yerevan and Nakhchivan,
which were separated from Iran (from the Turkish Qajars) and joined to Russia, will henceforth be
known as the “Armenian Province” within the unity of Russia” (Şihaliyev, agm, s. 78).
The striking factor here is that the edict of Tsar Nicholas I attached to the establishment of the
administrative unit called “Armenian Province” was an average of one and a half months (21 March
1828) after the Treaty of Turkmenchay dated February 10, 1828. From this, it is understood that the
main purpose of the Armenians’ migration in a very short time was to establish a buffer zone for the
Ottomans and Turkish Qajars. As a result, the foundation of the Armenian State to be established for
the Armenians in the future was laid by Russia abolishing the Yerevan Khanate and creating an
Armenian Province on its lands. On the other hand, for the first time in the XX century of the state
named Armenia. It should be especially noted that the great powers were established in accordance with
their geopolitical interests at the beginning of the century. As a matter of fact, what Lord Curzon, one
of the famous British diplomats, said, is very thought-provoking: “The creation of a buffer state between
Turkey and other Turkish peoples is inevitable. In order to eliminate the problem, it is essential to create
a Christian community in the manifestation of the new Armenian State” (Mustafayev, 2015, s. 95). Thus,
with this project, known as the “Caucasian Great Wall” project, the establishment of the Dashnak
Armenian state was ensured and Turkey’s geographical connections to the Turkish world were cut with
an imperialist dagger of blood.
The emphasis by Mustafa Kemal Atatürk on to the status of Nakhchivan in the Moscow agreement
signed with Russia, which was signed on March 16, 1921, also carries a special value. Nakhchivan
Autonomous Republic, which Mustafa Kemal Atatürk described as the “Turkish Gate” and Kazım
Karabekir Pasha as the “Oriental Gate”, has a special meaning and importance for our country, as it is
the only land among the Turkic Republics that has a physical connection with Turkey. The distance
between Nakhchivan city center and Turkey’s Iğdır city is 160 km, and there is a 17 km border between
Turkey and Nakhchivan, which is connected by the Hope Bridge, which was opened on 28 May 1992
(Arslan, 2015, p. 3).
As a matter of fact, in the early 1990s, with the disintegration of the Soviet Union, Armenian troops
attacked Nakhchivan with the weapons they obtained from Russia and tried to seize the region. With the
Moscow and Kars Agreements signed in 1921, Turkey became the guarantor country of the Nakhchivan
Autonomous Region under the protection of Azerbaijan. In 1992, with the attack of Armenian militia
forces on Sederek, the administrative region of Nakhchivan, a foreign policy crisis emerged between
Turkey and Armenia. Turkey intervened in the Nakhchivan conflict by using its guarantor status and
stated that Turkey’s military intervention option was on the agenda within the scope of the guarantee
and deterred Armenia from its aggressive intentions by massing troops on the border (Öztığ, 2018, p.
414).
Again in the same period, Turkey’s siding with Azerbaijan in the Nagorno-Karabakh conflict between
Azerbaijan and Armenia has been a factor directly affecting Turkey-Armenia relations. Turkey reacted
to Armenia’s occupation of the Azerbaijani Kalbajar region in 1993 by closing the border and cutting

KARABAKH
HUMANITIES
off trade links. Seeing the close diplomatic relations between Turkey and Azerbaijan as a national threat,
Armenia followed a policy of rapprochement with Russia and Iran (Aras & Akpınar, 2011, s. 59).
When it comes to the Cold War period, this problem, which was at a stalemate in the region, especially
after the collapse of the Soviet Union, started to come to the front with conflicts as mentioned above
(Gökçe, 2011, p. 1112). Despite the fact that this process, which continued with the occupation of
Azerbaijani lands by the Armenian administration, was evaluated within the scope of the territorial
integrity of Azerbaijan by many international institutions, especially the United Nations, Armenia
continued its occupying position in the region. While many people lost their lives during the attacks of
Armenia in the region, an average of one million people had to migrate from their lands (Bozkuş, agm,
p. 57).
At this point, attacks have continued from time to time by Armenia in the region for thirty years.
Undoubtedly, it is possible to say that these developments have an indirect, if not a direct, connection
with international developments. Imperialist countries have intensified their efforts and policies to
prevent a Turkish corridor opening towards Turkestan in the South Caucasus, as it was 200 years ago.
In the Nagorno-Karabakh issue, Azerbaijan has so far followed a policy in favor of solving the problem
at the table, while Armenia has followed an aggressive attitude and continued to implement its
expansionist policies. However, Azerbaijan’s definite stance towards the Tovuz attacks initiated by
Armenia on September 27, 2020 and its response to the attacks made it clear that Azerbaijan decided to
resolve the issue on the ground in the Nagorno-Karabakh conflict (Bozkuş, agm, p. 58).
Finally, President of Azerbaijan Ilham Aliyev, in a speech he addressed to the United Nations (UN)
General Assembly on September 25, 2020, stated that a counter-attack will be launched within the
boundaries of the right of self-defense in order to realize the vision of Azerbaijan to end Armenia’s
unjust occupation in the region and to ensure its territorial integrity. explained. This honorable war
launched against a long-standing injustice is the UN Security Council affirming that Armenia is an
occupier and that the occupied territories belong to Azerbaijan, and at the same time calling on the
Armenians to end the occupation; It complies with the four resolutions “822, 853, 874, 884”. The war
started against the Armenian occupation elements on September 27, 2020, ended with the absolute
victory of Azerbaijan on November 10, 2020. According to the basic principles of international law;
Attacks to change the borders by using force are not allowed under any circumstances, and the use of
force to protect the attacked country and people is considered within the boundaries of the “right of self-
defense”. Hence the 44 Day War; Since it complies with the rules of International Law, the UN, the
Council of Europe and the Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE), it does not
have a legal problem.
From the very beginning of the conflicts, Turkey has always declared to the international public that it
stands with Azerbaijan in the solution of its problem, and this support has been drawn to different points
by the countries of the region and global powers. While the conflicts continued, many countries,
especially Russia, the USA, Iran, Germany and France, called for a ceasefire to the parties regarding the
conflicts, but the conflicts were stopped at the end of 44 days, a mutual ceasefire was declared, and this
process resulted in the decisive victory of Azerbaijan. Until recently, the solution of the Karabakh
problem was considered as hopeless as the “Kashmir Problem” or the “Palestine Syndrome”
(Şihaliyev, agm, p. 81). The 44-Day War proved the opposite of all these assessments by challenging
all imperialist powers with ambitions in the South Caucasus, demonstrating the courage, determination
and combativeness of the Azerbaijani people. It revealed the fact that absolute determination can be the
solution to chronic problems.
A General Analysis of the 44-Day War
After the 44-day war in Nagorno-Karabakh, there were losers and winners in the South Caucasus. It is
possible to say that among the losers, besides Armenia, France, Iran and the OSCE Minsk Group took
the first place. As a matter of fact, according to a survey conducted in Armenia, the fact that Iran ranks
third after Russia and France among the countries that are friends of Armenia is important in terms of
showing that Iran stands by Armenia, although it is not a factor in the process. The misdirection of the

KARABAKH
HUMANITIES
people in this war, in which the Armenian army lost eighty percent, has created chaos in the country
(Bozkuş, agm, p. 58).
During the Karabakh war, Russia gave an important message to both the West and Armenia. Although
the Minsk Group seems to have been excluded after the war, it can be said that the Group has given
signals that it will be included in the process with the statements it has made. In this regard, it is thought-
provoking that the OSCE Minsk Group should be behind the process, especially for permanent peace in
the region. On the other hand, the decision taken by the French Senate regarding the so-called Nagorno-
Karabakh Republic caused a serious reaction in Azerbaijan. With this step, France lost its neutrality
within the OSCE Minsk Group. As a country co-chairman of the OSCE Minsk Group of France, this
step cannot be ignored. First of all, it is quite thought-provoking that France took such a decision while
even Armenia does not recognize the so-called Nagorno-Karabakh Republic. After Azerbaijan gave
notes to France, a step back was taken from the French front. It is also useful to state that this step taken
by France has no effect, although it has been noted that Karabakh is Azerbaijani territory with UN
resolutions. This step, which was taken purely for the sake of “looking cute” to Armenia in this process,
has no legal validity. Although the French Ministry of Foreign Affairs declared that they do not
recognize the so-called Nagorno-Karabakh Republic, following the note given by Azerbaijan to the
French ambassador, this decision taken by the French Senate is important. After this step, Azerbaijan
also called for the expulsion of France from the OSCE Minsk Group (Şihaliyev, agm, p. 83).
As a matter of fact, the obvious support that France gave to Armenia during the 44-day war, as well as
the aid campaigns launched after the end of the crisis, are the most important indicators of this. In
addition, the fact that France ranked second after Russia among the countries that are friends of Armenia
in a survey that took place in the country after the defeat of Armenia in recent days is of particular
importance in terms of showing the extent of the relations between the two countries. While most of the
respondents in Armenia described Russia as a friend country for Armenia, it was seen that France took
the second place and Iran took the third place (Öztürk, 2020).
Although the view that the attack was provoked by Russia and France and that these states were in the
background gained weight in line with the facts and analyzes revealed, it is also clear that the Pashinyan
government started an attack on the basis of the “new war and new lands” thesis, taking into account
and believing that it would definitely receive the support of the big states should not be ignored. Because
Armenia, which sees itself as the implementer of the geopolitical interests of the great powers in the
South Caucasus, hoped that it would always be supported no matter what (Eletek, 2021a).
It is time for Armenia to follow a new policy in the region. Instead of demanding land from its neighbors
Turkey, Azerbaijan and Georgia, it should deal with its own internal issues and begin to pursue more
peaceful collaborative policies to raise the comfort level of its people and to resolve economic problems
(Kilner, 2020).
It is worth noting that with the ceasefire reached at the end of the conflicts that lasted for 44 days, there
has been a serious change in the dynamics and balances in the region. At this point, after many years,
re-establishing the land connection especially in Azerbaijan, Nakhchivan and Turkey should be
considered as an important gain in terms of Turkey’s transportation to Turkistan and other places,
especially the Caucasus. Therefore, the opening of this corridor will be an important geopolitical and
geoeconomic gain, especially for the Turkish world (Şeker, 2021, p. 7).
21st Century Turkey Institute “Russia-Turkestan Studies” expert Suinbay Suyundikov evaluates the
background of the Armenian attack on the Tovuz region as follows: known. “Of course, it is impossible
for Armenia to act alone in capturing these strategic regions. It has Russia and France behind it. The
strength of the Russian economy is based on Russian gas and oil exports. If energy exports decrease,
Russia’s economic power will decrease in a balanced way. It is against Russia that the Baku-Tbilisi-
Ceyhan and TANAP energy projects are traded and that they are rivals and alternatives to Russian
natural gas and oil. Baku-Tbilisi-Kars railway line, Baku-Tbilisi-Ceyhan oil pipeline and South
Caucasus natural gas pipeline, which is the beginning of TANAP, pass through the region where Tovuz
is located. The only land route that connects Azerbaijan to Turkey via Georgia is also on this route.
France, which has already become the center of the genocide allegations in Europe and always keeps
this issue fresh on the agenda, most likely had a fueling effect in this attack on Tovuz. The actions of

KARABAKH
HUMANITIES
France and Russia, which openly support Khalifa Haftar in the Libyan crisis, against Turkey’s policy
in Libya are also obvious. Last June 26, Putin and Macron discussed Libya, Syria and Ukraine issues.
However, an international organization and international human rights organizations that do not react
in response to the invading attacks of the Armenians do not give any reaction to the attacks on civilians”
(Suyundikov, 2021). In this statement, Suyundikov emphasized that especially the Baku-Tbilisi-Ceyhan
and TANAP energy projects are against Russia and mentioned the importance of Tovuz due to its
strategic geographical location that controls the energy transmission lines.
Armenia’s border violation and invading attitude on September 27, 2020 marked the beginning of the
“sudden war”. The desire to take back and liberate the occupied lands in Azerbaijan, both at the official
level and among the people, has also ensured that the attacks of Armenia did not go unanswered. As a
result, the Azerbaijani side seized strategic regions and dominant lands based on the law of self-defense
and liberated a large part of the occupied lands. Turkey, Pakistan, the Turkish Republic of Northern
Cyprus, Ukraine, Israel and a few states have shown that they stand by Azerbaijan, although the
dominant powers and international organizations have traditionally declared that the war should be
stopped immediately and peace negotiations should be started (Tuncel, 2020).
In addition, Armenia tried to get support from the world public opinion by putting forward fake news
that the Turkish Armed Forces also participated in the war and by bringing these lies to the agenda in
the media tools of the countries that are self-interested. President Ilham Aliyev answered the question
asked in the same program with consistent arguments, stating that Turkey is not one of the parties to the
conflict in Nagorno-Karabakh, that Ankara’s role in the region aims to stabilize it, and pointed out that
Ankara only gives moral support to Baku. In the same program, Mr. Aliyev said: “I am of the opinion
that Turkey’s role in the region is aimed at stabilizing it. Turkey is our sister country, our ally. From
the first hour when the world community learned that Armenia attacked Azerbaijan, the President of
Turkey, at the level of other prominent figures, openly declared that he supported Azerbaijan in support
of international law. We are grateful to the Turkish state and people for their solidarity and support.
Turkey is not participating in this conflict in any other capacity, and all the rumors spread by the
Armenian side that Turkey is participating as a party to the conflict are provocative, that is, fake news
as it is currently accepted. There is no evidence that Turkey is involved in the conflict. And there is no
such need” (Rehimov, 2020).
It should be especially emphasized that the fate of this war was determined mostly by weapons. It is
now known all over the world that Azerbaijan’s military capacity is developed. The most important
pillar of this is the modern and heavy weapons and equipment purchased from Turkey, Israel and Russia
in return for the rich natural gas and oil reserves the country has. Azerbaijan has renewed the
communication and satellite systems of the army in this process (Lyall, 2020).
As a result, Azerbaijan demonstrated its obvious superiority with the “Iron Fist” operation against
Armenia, both on the military front and on the political and diplomatic front. Realizing that it was
defeated by Azerbaijan both on the field and at the table, Armenia sought a solution by spreading fake
news and drawing the third states into the war. Despite the ceasefire being declared many times,
Armenia, which violated it, went further and fired missiles at Ganja, Mingachevir, Terter, Barda,
Goranboy, Beylegan and other important cities of Azerbaijan, regardless of civilian casualties. This
situation is the full manifestation and indicator of the Armenian state being an occupying state. However,
there was no condemnation by the UN, the Council of Europe, the European Union countries, the OSCE
Minsk Group co-chairs Russia, France and the USA, for the aggressive action of Armenia targeting
civilians in other important cities of Azerbaijan, far from Karabakh. Instead, expressions such as
stopping the war, shutting up the arms, and starting negotiations immediately were included. Azerbaijan
has shown with great determination and courage that it will not make any concessions and withdraw
from its “War of Independence” by expressing that it is carrying out military operations in its own
occupied territory and that it is the rightful party in this war. For nearly 30 years, the activities of
international organizations, the OSCE Minsk Group, have not yielded any results. If international
organizations and states were really uncomfortable with the war, if they felt sorry for this situation that
caused human death, if they wanted justice to be served, they should have made sure that the occupying
party, Armenia, withdrew from the occupied areas immediately, in accordance with the UN resolutions,
and put pressure when necessary (Şihaliyev, agm, p. 85).

KARABAKH
HUMANITIES
CONCLUSION AND DISCUSSION

Azerbaijan has shown its unity, power and determination to take back its lands in this war. The 44-Day
War proved that it is possible to solve a major problem in the region, which is seen as chronic. The 44-
Day War disrupted the game of the dominant powers trying to be effective on the region. It can be
concluded that a full solution to the “Karabakh Problem” is not in line with Russia’s interests. Because
Moscow wants to keep the international activities and regional policies of both countries under its own
control by taking advantage of the problem. A complete resolution of the problems and conflicts in the
South Caucasus and permanent peace in the region do not necessarily coincide with the long-term
interests of Russia’s regional security policy. In this context, although the 44-Day War resulted in the
historical victory of Azerbaijan, it still continues in the political and diplomatic field. This is a
geopolitical reality and Azerbaijan is determining its own strategy. Especially in such a period, Turkey’s
attitude will be very decisive. In this context, it is considered that the strategic cooperation of Azerbaijan
and Turkey will benefit the permanent peace in the region.
After the Second Karabakh War, which started on September 27, 2020 and lasted for 44 days,
transportation and infrastructure works in the whole region, especially in Nagorno-Karabakh, were
accelerated. In this context, the parties have come to the end of the work carried out to activate the line
called “Zengezur Corridor”. Not only by Azerbaijan; Although the line, which can be used by Turkey,
Russia, Armenia, Iran and Georgia, is the target of malicious statements from Yerevan from time to
time, it is of great importance for the multilateral cooperation that can be achieved in the future.
With the implementation of the tripartite declaration signed between Russia, Azerbaijan and Armenia
after the 44-Day War, the region got out of the war environment and entered a period of economic
revival thanks to the new transportation lines. The lack of a direct land connection between Nakhchivan
and the western parts of Azerbaijan has always caused difficulties for the Baku administration. Article
9 of the ceasefire signed with the defeat of Armenia at the end of the war was about the transportation
corridors to be established in the region. According to this article; “Obstacles in the region’s economic
and transportation connections will be removed. Armenia will provide transport communication
between the regions in the west of Azerbaijan and the Nakhchivan Autonomous Republic in order to
organize the movement of citizens, vehicles and freight vehicles in both directions” (SDE, 2020).
Control of transport communications will also be provided by the Russian Border Security Service
institutions. In case of agreement of the parties, networks of transport communications will be built
between the Nakhchivan Autonomous Republic and the western regions of Azerbaijan. Azerbaijan
continues intensively the projects that it started rapidly in its own territory for the realization of the
Zangezur corridor, where road and railway transportation will be made (TRT Haber, 2021).
As a matter of fact, Mr. Aliyev had an official meeting with the President of the European Council
Charles Michel and the Prime Minister of Armenia Nikol Pashinyan on May 22, 2022 in Brussels. As a
result of this meeting, a joint decision was signed to establish a state commission on the determination
of borders between Azerbaijan and Armenia. In Brussels, the preparation of a peace agreement between
Armenia and Azerbaijan, the normalization of relations between the two countries, the opening of
transportation corridors and the determination of borders were discussed. This meeting is a very
important step in opening the 43-kilometer Zangezur Corridor between Nakhchivan and Azerbaijan.
Agreed on the opening of the Zangezur Corridor with Armenia, including the construction of both
railways and highways. Thus, the line, which primarily concerns five countries, will connect Azerbaijan
and Turkey by land. In addition, it will pave the way for other countries in the region, especially
Azerbaijan, to export goods to Europe at low cost (Rehimov, 2022)
Another issue that should not be ignored is the issue of transportation of Turkmen gas. A pipeline project
through Iran was on the agenda for the transportation of Turkmen gas to Turkey. This plan was later
canceled for various reasons. If such a pipeline is built over the Nakhchivan Corridor to be opened, the
arrival of Turkmen gas to Turkey can be ensured. Thus, the transportation of natural gas will be
shortened and its cost will decrease. For this reason, the corridor will have a serious benefit for Turkey.
In addition, with the opening of the Zangezur Corridor, a direct Turkey-Nakhchivan-Azerbaijan
connection will be provided as an alternative to the Turkey-Georgia-Azerbaijan route in the region.

KARABAKH
HUMANITIES
Indeed, the corridor is a critical success. Through the corridor, economic, commercial and cultural
cooperation with the states in the region has been paved. This corridor also constitutes one of the key
points of the Historical Silk Road. Due to its strategic and commercial importance, the corridor has a
special importance in terms of reviving the Silk Road in history. This corridor could be a historical
milestone for peace to be built in the region after a long period of conflict (Eletek, 2021b).
In this new process developing in the South Caucasus, giving priority to energy and infrastructure works,
especially railways, is of great importance for the countries of the region. In addition, in this process,
the issue of opening the borders between Turkey and Armenia may come to the fore. Such a step will
not only make a serious gain for the countries in the region, but it will also greatly strengthen Turkey’s
hand in the steps to be taken towards the region.
During the National Struggle, the founder of the Turkish Republic, Mustafa Kemal Atatürk, said the
following words to them while sending his delegation for an agreement that would determine the fate of
the region: “Nakhchivan is the Turkish gate. Take this matter into consideration and do your best.”
Thus, Atatürk’s vision is understood more clearly 100 years later. The opening of the corridor to
Nakhchivan is of major importance not only in terms of the formation of the corridor extending from
Azerbaijan to Turkey, but also in terms of retaking the role of a bridge between the East and the West.
Nakhchivan is the only piece of land that connects Turkey with the Turkish republics. This corridor will
enable the integration of the Turkish world by opening direct access from Central Asia to Turkey via
the Caspian. (İncekaya, 2020).
As a result, the 44-Day War cured the known and long-standing chronic diseases in the South Caucasus
and created many potential opportunities for the countries of the region. The role of using these
opportunities in a healthy way passes through the Zangezur Corridor, which is the key to this lock, from
Azerbaijan, which is the key country.
REFERENCES
Aras, B. & Akpınar, P. (2011). The Relations Between Turkey and the Caucasus, Perceptions Journal,
Cilt 16, Sayı 3, ss. 55-89.
Arslan, A. A. (2015). Moskova Anlaşması ve Türkiye’nin Kuzey-Doğu Sınırı, Trakya Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Cilt 17, Sayı 2, ss. 1-20.
Aslanlı, Araz (2015). Karabağ Sorunu ve Türkiye-Ermenistan İlişkileri, Berikan Yayınları, Ankara.
Bozkuş, Y. D. (2021). Dağlık Karabağ Savaşı ve Güney Kafkasya’da Yeni Güç Dengeleri, International
Journal of Human Studies - Uluslararası İnsan Çalışmaları Dergisi, Cilt 4, Sayı 7, ss. 54-65.
Deveci, B. Y. (2020). Tarihten Günümüze Dağlık Karabağ, https://iramcenter.org/tarihten-gunumuze-
daglik-karabag/ (Erişim Tarihi: 14 Ekim 2020).
Deveci B. Y. (2016). Karabakh Problem in the Light of Global and Regional Developments, Armenian
Studies, Cilt 6, Sayı 33, ss. 113-134.
Eletek, Ö. (2021a). Türkiye’nin Orta Asya’ya Açılan Kapısı: Nahçıvan Koridoru, Ankara Kriz ve
Siyaset Araştırmaları Merkezi (ANKASAM), https://www.ankasam.org/turkiyenin-orta-asyaya-acilan-
kapisi-nahcivan-koridoru/ (Erişim Tarihi: 22 Mayıs 2022).
Eletek, Ö. (2021b). Ermenistan’da Darbe Hareketliliği, Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi
(ANKASAM), https://www.ankasam.org/ermenistanda-darbe-hareketliligi/ (Erişim Tarihi: 20 Mayıs
2022).
Gökçe, M. (2011). Yukarı Karabağ Sorunu ve Türkiye-Ermenistan İlişkileri Üzerine Bir Değerlendirme,
Turkish Studies, Cilt 6, Sayı 1, ss. 1111-1126.
İncekaya, G. (2020). Nahcivan Koridoru İle Türkiye-Orta Asya Hattı Kurulmuş Olacak, Anadolu
Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/nahcivan-koridoru-ile-turkiye-orta-asya-hatti-
kurulmus-

KARABAKH
HUMANITIES
olacak/2043566#:~:text=T%C3%BCrkiye'yi%20T%C3%BCrk%20cumhuriyetleriyle%20birbirine,T%
C3%BCrk%20d%C3%BCnyas%C4%B1n%C4%B1n%20b%C3%BCt%C3%BCnle%C5%9Fmesini%
20sa%C4%9Flayaca%C4%9F%C4%B1n%C4%B1%20vurgulad%C4%B1. (Erişim Tarihi: 22 Mayıs
2022).
Kilner, J. (2020). Analysis: The biggest Winner From The Azerbaijan-Armenia War is Turkey,
Telegraph, https://www.telegraph.co.uk/news/2020/11/10/analysis-biggest-winner-azerbaijan-armenia-
war-turkey/, (Erişim Tarihi: 22 Mayıs 2022).
Lyall, J. (2020). Drones Are Destabilizing Global Politics, Foreign Policy,
https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/2020-12-16/drones-are-destabilizing-global-
politics, (Erişim Tarihi: 14 Nisan 2021).
Mustafayev, Ş. (2015). XVIII.-XX. Yüzyıllarda Tarihi Azerbaycan Toprağı-İrevan Hanlığı’nın Arazisine
Ermenilerin Göç Ettirilme Politikası, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi Cilt 31, Sayı 91, ss. 93-130.
Rehimov, R. (2020). Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev: Düşmanı Topraklarımızdan Kovduk ve Yeni
Bir Gerçeklik Yarattık, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/azerbaycan-cephe-hatti/azerbaycan-
cumhurbaskani-aliyev-dusmani-topraklarimizdan-kovduk-ve-yeni-bir-gerceklik-yarattik/2061478,
(Erişim Tarihi: 22 Mayıs 2022).
Rehimov, R, (2022), İlham Aliyev, Ermenistan'la Zengezur Koridoru Konusunda Anlaştıklarını
Açıkladı, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ilham-aliyev-ermenistanla-zengezur-
koridoru-konusunda-anlastiklarini-acikladi/2595839, (Erişim Tarihi: 5 Haziran 2022).
SDE. (2020). Azerbaycan-Ermenistan Anlaşmasının Tam Metni, Stratejik Düşünce Enstitüsü.
https://www.sde.org.tr/asya/azerbaycan-ermenistan-anlasmasinin-tam-metni-haberi-20029, (Erişim
Tarihi: 22 Mayıs 2022).
Suyundikov, S. (2020). Ermeni Saldırılarının Arka Planı ve Türk Dünyası,
https://www.21yyte.org/tr/fikir-tanki/ermeni-saldirisinin-arka-plani-ve-turk-dunyasi, (Erişim Tarihi: 12
Nisan 2021).
Şeker, Ş. (2021). İran ve Güney Kafkasya: Pragmatist Bir Dış Politika, Bilecik Şeyh Edebali
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, ss. 1-14.
Şihaliyev, E. A. (2021). Güney Kafkasya’da Jeopolitik Durum - 2020: İkinci Karabağ Savaşı, Gerçekler
ve Analizler, Soğuk Savaş Sonrası Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Gelişmeler Bağlamında Güney
Kafkasya (Ed. Kurban, V. & Beşikçi, S. Ö.), İksad Publishing House, İzmir, ss. 75-115.
Özkul, O. & Vermez, H. (2009). Dağlık Karabağ Göçmenlerinin Sosyo-Ekonomik Sorunları, Bilig
Journal of Social Sciences of the Turkish World, Cilt 4, Sayı 51, ss.139-170.
Öztığ, L. İ. (2018). Türkiye ve Ermenistan İlişkilerinde Nahcivan Sorunu, Çağdaş Türkiye Tarihi
Araştırmaları Dergisi - Journal Of Modern Turkish History Studies, Cilt 18, Sayı 36, ss. 413-430.
Öztürk, E. S. (2020). Dağlık Karabağ’da NATO’nun Görünmeyen Zaferi: Azerbaycan’ın Küllerinden
Doğuşu, https://tr.euronews.com/2020/11/18/dagl-k-karabag-da-nato-nun-zaferi-azerbaycan-n-
kullerinden-dogusu-gorus (Erişim Tarihi: 18 Mayıs 2022).
TRT Haber. (2021). Türkiye ile Azerbaycan’ı Birbirine Bağlayan Koridor: Zengezur,
https://www.trthaber.com/haber/dunya/turkiye-ile-azerbaycani-birbirine-baglayan-koridor-zengezur-
585249.html, (Erişim Tarihi: 18 Mayıs 2022).
Tuncel, T. K. (2020). Azerbaycan-Ermenistan Sınır Hattında 12 Temmuz 2020’de Patlak Veren Çatışma
ve Karabağ İhtilafı Hakkında Değerlendirmeler, Avrasya İncelemeleri Merkezi,
https://avim.org.tr/tr/Analiz/AZERBAYCAN-ERMENISTAN-SINIR-HATTINDA-12-TEMMUZ-
2020-DE-PATLAK-VEREN-CATISMA-VE-KARABAGIHTILAFI-HAKKINDA-
DEGERLENDIRMELER, (Erişim Tarihi: 18 Mayıs 2022).
Yeşilot, O. (2008). Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,
Cilt 12, Sayı 36, ss.187-199.

KARABAKH
HUMANITIES
URARTU DEVLETİ DIŞ SİYASETİNDE MANNA ÜLKESİNİN ÖNEMİ

THE IMPORTANCE OF MANNA COUNTRY IN FOREIGN POLITICS OF THE URARTU
STATE
Seher Selin ÖZMEN

Dr. Öğr. Üyesi, Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü
ORCID NO: 0000-0003-3847-4466
ÖZET
Manna Devleti, M.Ö. 9. yüzyılda Urmiye Gölü güneyinde kurulmuştur. Bu devletin adı, M.Ö. 1. binden
itibaren Urartu ve Asur çivi yazılı kaynaklarında geçmektedir. Manna ülkesinin bulunduğu bölge, büyük
bir kuraklık ve dolayısıyla Orta Asya’dan göç dalgasının başladığı Demir Çağı’nda, ticaret yolları
üzerinde bulunmasından dolayı özellikle önemlidir. Erken dönemden itibaren Urartu Krallığı’nın
dikkatini çekmiş olan Urmiye Gölü Havzası, hâkimiyet kurulamayan ve bu nedenle hemen hemen bütün
Urartu kralları tarafından sefer düzenlenen bölgelerden biridir. Manna'yı boyunduruk altına alma
girişimi Urartu Kralı Menua döneminde artmış, Menua’nın ardılı I. Argišti dönemindeki yoğun seferler
sırasında Asur tehdidiyle karşı karşıya kalınmıştır. II. Sarduri döneminde seferler devam etmiş, Manna
beyliklerinden haraç alınmıştır. Asur vassalı olan Manna Kralı Iranzu, Asurluların Urartu'ya karşı
yaptığı başarılı savaşı fırsat bilip merkezileşme politikası izlemiş ve ülkede merkezi otoriteye bağımlı
beylik sistemini yaratmıştır. Iranzu’nun hükümdarlığı sırasında Manna, Urmiye Gölü Havzası
çevresinde güçlü bir devlet haline gelse de Iranzu'nun merkezileşme politikasını beğenmeyen bazı
yöneticiler ve beyler, Urartu’ya Manna'nın iç işlerine müdahale etme fırsatını vermişlerdir. Urartu Kralı
I. Rusa, Manna’lar arasındaki iç siyasi krizi kendi amaçları doğrultusunda kullanmış, bazı beylikleri
merkezi otoriteye karşı kışkırtmış ve ülkede Urartu yanlısı bir grup ortaya çıkmıştır. Böylece Urmiye
Gölü Havzası, I. Rusa döneminde Urartu ve Asur Devletleri arasında yoğun bir hâkimiyet mücadelesine
konu olmuştur. Asur Kralı II. Sargon’la birlikte Urartuların bölgedeki baskısı azalmıştır. II. Sargon’un
Urartu Krallığı’nı yenilgiye uğrattığı seferin ardından bölgedeki güç dengeleri değişmiş, bundan sonra
Urartu yazılı kaynaklarında Manna’dan bahsedilmemiştir. Bu çalışmada, Azerbaycan tarihinde önemli
bir yeri olan Manna Devleti’nin Urartu Devleti dış siyaseti açısından önemi ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Demir Çağı, Urmiye Gölü Havzası, Manna, Urartu, Asur
ABSTRACT
The Manna State was established in the south of Lake Urmia in the 9th century BC. The name of this
state is mentioned in Urartian and Assyrian cuneiform sources from the 1st millennium BC. The region
where the land of Manna located is particularly important as it is on trade routes when a great drought
and thus a wave of migration from Central Asia began during the Iron Age. Urmia Lake Basin, which
has attracted the attention of the Urartian Kingdom from the early period, is one of the regions that could
not be dominated and therefore almost all Urartian kings organized expeditions. The attempt to subdue
Manna increased during the reign of the Urartian King Menua and the Assyrian threat was faced during
the intense campaigns during the reign of Menua's successor, Argišti I. During the Sarduri II period,
expeditions continued and tribute was taken from the Manna principalities. Manna King Iranzu, who
was an Assyrian vassal, took advantage of Assyrians’ successful war against Urartu, followed a policy
of centralization and created a principality system dependent on the central authority in the country.
Although Manna became a powerful state around the Urmia Lake Basin during Iranzu's reign, some
rulers and princes who did not like Iranzu's centralization policy gave Urartu the opportunity to interfere
in Manna's internal affairs. Urartian King Rusa I used the internal political crisis among the Mannas for
his own purposes, provoked some principalities against the central authority, and a pro-Urartian group
emerged in the country. Thus, the Lake Urmia Basin became the subject of an intense struggle for

KARABAKH
HUMANITIES
dominance between the Urartu and Assyrian States during the reign of Rusa I. With the Assyrian King
Sargon II, the pressure of the Urartians in the region decreased. After the defeat of Urartian Kingdom
by Sargon II, the balance of power in the region changed, and Manna was not mentioned in Urartian
written sources after that. In this study, the importance of the Manna State, which has an important place
in the history of Azerbaijan, in terms of the foreign policy of the Urartian State is discussed.
Keywords: Iron Age, Urmia Lake Basin, Manna, Urartu, Assyria
1. GİRİŞ
Hititlerin yıkılmasından sonra Orta Anadolu’da Phrygler, Anadolu’nun doğusunda ve güneydoğusunda
Geç Hitit Devletleri, Doğu Anadolu’da Van gölü çevresinde Urartular ortaya çıkmıştır (Günaltay, 1946,
s. 317). Urartuların henüz merkezî siyasî yapısının oluşmadığı, krallık öncesi dönem, M.Ö. 13. yüzyılın
ilk çeyreği ile M.Ö. 9. yüzyılın ilk yarısına tarihlenir Tarhan, 1980, s. 70). Bu döneme ilişkin bilgiler,
Asur yıllıklarından gelmektedir. Asur kralı I. Salmanassar (M.Ö. 1274-1244) döneminden itibaren, Van
gölü çevresindeki dağlık bölgeye “Uruadri” adı verildiği ve bölgenin, kuzeye yapılan Asur seferlerinin
öncelikli hedefi olduğu bilinmektedir.
M.Ö. 11. ve 10. yüzyıllardaki Arami göçleri, ekonomik yönden güçlenmek için Doğu Akdeniz
sahillerini ele geçirmek isteyen Asur’un bu amacını engellerken, Urartuların güçlenerek devlet haline
gelmesini sağlamıştır (Pınarcık, 2012, s. 460). Asur Kralı III. Salmanassar'ın (M.Ö. 859- 824) saltanatı
ile birlikte, M.Ö. 9 yüzyılın ortasından itibaren bölgedeki Uruadri, Nairi ve diğer ülkeler birleşerek bir
krallık durumuna gelmişlerdir (Salvini, 2011, s.72). Manna adı da ilk kez III. Salmanassar’ın
yazıtlarında karşımıza çıkmaktadır. Asur kralı saltanatının 18. yılında Manna ülkesine sefer
düzenlediğini ve geçtiği yerleri yakıp yıkarak ilerlediğini söylemektedir (Erdemir ve Erdemir, 2010, s.
28).
MÖ 9. yüzyıl ortalarında Van Gölü’nün doğu kıyısında başkent Tuşpa’da (Van) kurulan Urartu (Bianili)
Krallığı, M.Ö. 7. yüzyılın ortalarına kadar batıda Fırat, kuzeyde Kars platosu- Sevan Gölü havzası,
doğuda Urmiye Gölü havzası ve güneyde Toros Dağları’nın çevrelediği bölgeyi yönetmiştir. Çağdaşları
olan, güneyde Geç Hitit devletleri, Orta Anadolu’da Phrygler, Kuzeybatı İran’da Manna ve Medler gibi
devletlerle siyasal ve ticari ilişkiler kurmuştur (Köroğlu, 2011, s. 12). Urartu Devleti’nin kurucusu ve
ilk kralı olarak Urartuların en eski kralı Lutipri’nin oğlu I. Sarduri kabul edilmektedir. I. Sarduri, M.Ö.
9. yüzyılın ilk yarısında Asur kralı Asur-nasir-pal (M.Ö. 884-859)’in çağdaşı olarak yaşamıştır. I.
Sarduri krallığının sonuna doğru Asur’un siyasal düzenindeki geçici gerilemesinden yararlanıp
ülkesinin sınırlarını genişletmiştir. Sarduri’den sonra Urartular’ın başına oğlu Išpuini (M.Ö. 824-815)
geçmiştir. Išpuini, kısa bir süre tek başına tahtta kaldıktan sonra, krallığı oğlu Menua ile birlikte
yönetmiştir. Kral Išpuini ve oğlu Menua, ortak krallıkları döneminde, Asur kralı III. Salmanassar ve
onun halefleri zamanındaki Asur devletinin zayıf durumundan faydalanarak, kendi devletlerinin gücünü
artırmışlar ve genişleme siyasetine başlamışlardır. Urartu Devleti’nin hâkimiyet kuramadığı Urmiye
Gölü Havzası, erken dönemlerden itibaren Urartu krallarının ilgisini çekmiş ve bölgeye seferler
düzenlenmiştir.
Urartu yayılımının ilk hedeflerinden biri olan Kuzeybatı İran'daki Urmiye Bölgesi’nin, Van Gölü
Havzası veya Doğu Anadolu'nun diğer bölgelerine göre daha aşağıda olması, iklimin bu bölgelere göre
daha ılıman olmasını sağlamıştır. Urmiye Bölgesi'nin güney kısımlarının nehirlerle sulanması, tarıma
daha elverişli alanların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Urmiye Ovası yoğun tarım alanları ve üzüm
bağları ile ünlüdür (Çilingiroğlu, 1997, s. 6). M.Ö. 9. yüzyılda Urmiye Gölü Havzasında kurulmuş olan
Manna Ülkesi, bulunduğu konum itibarı ile dönemin iki güçlü devleti Urartu ve Asur için büyük önem
taşımakta idi. Manna ülkesinin bulunduğu bölge, büyük bir kuraklık ve dolayısıyla Orta Asya’dan göç
dalgasının başladığı Demir Çağı’nda, ticaret yolları üzerinde bulunmasından dolayı özellikle önemlidir.
Doğal kaynakları ile hem Asur hem de Urartu için stratejik bir konumda olan bu ülkenin konumu
hakkında farklı görüşler de olmakla beraber genel olarak bilim insanları, Manna ülkesinin Urmiye
Gölü’nün güney kıyılarında olduğunu benimserler (Sayce, 1925, s.169).

KARABAKH
HUMANITIES
Urartu Krallığı’nın dış siyasetinin Manna Ülkesi üzerine yoğunlaşması, Išpuini ve Menua ortak
krallıkları döneminden itibaren başlamış, I. Argišti ve II. Sarduri dönemlerinde devam etmiş, I. Rusa’nın
iktidarında Manna Ülkesi, Urartu ile Asur çatışmalarında en önemli bölge haline gelmiştir.
2. URARTU KRALLIĞI’NIN MANNA ÜLKESİ SİYASETİ

Urmiye Gölü Havzası’nda, gölün batısında Urartu kriterlerine sahip, devletle siyasal ve kültürel bağları
belirgin olduğu anlaşılan merkezler bulunmaktadır. Bu merkezlerde yapılan arkeolojik kazı ve
araştırmalar, Urartu etkisini gösteren maddî kültür varlığını ortaya koymaktadır (Köroğlu, 2011, s. 44).
Buluntular arasında, ilk kez Išpuini tarafından getirilen ve anıt tipi olan zafer yazıtları Urartu’nun
bölgedeki yayılma siyasetini göstermesi açısından özellikle önemlidir (Ceylan, 2015, s. 199). Bu
yazıtlara en çok Išpuini ve Menua ortak krallığı, Menua, Argišti I ve Sarduri II dönemlerinde
rastlanmaktadır (Ceylan ve Çiftçi, 2021, s. 1374). Išpuini ve Menua’nın, bölgeye düzenledikleri
seferlere dair bilgi veren erken bir kaynak Erçek Gölü yakınlarındaki Karagündüz yazıtıdır. Bölgenin
zenginliği, Išpuini ve Menua’nın ortak krallıkları dönemine tarihlenen seferden elde edilen ganimetlerle
kanıtlanmıştır (Danışmaz, 2020, s. 29). Karagündüz yazıtı, Urmiye Gölü’nün güneyindeki verimli
ovaların fethini anlatmaktadır (Salvini, 2006, s. 50). Išpuini ve Menua’nın ortak krallıkları döneminde
Urmiye Gölü’nün güneyini ele geçiren Urartular, bölgenin önemli ovaları olan Uşnu ve Solduz’da
kaleler inşa ettirmişlerdir (Ceylan, 2015, s. 199). Mirjo Salvini, Urmiye Gölü’nün güneybatısında yer
alan ve buluntularıyla Urartu etkisini gösteren Hasanlu’nun; Karagündüz Yazıtı’nda adı geçen Mešta ile
aynı yer olduğunu ileri sürmekte ve bu görüşünü, Menua dönemine ait olan Taştepe Yazıtı ile
desteklemektedir. Salvini’ye göre, M.Ö 9. yüzyıla tarihlendirilen bu sefer, M.Ö 800’lere tarihlenen
Hasanlu IV tabakasının tahribatıyla uyum göstermektedir (2006, s. 51).
Urmiye Gölü Havzası’nda Kalatgah Barajı duvarında bulunan farklı bir yazıt da Urartu saldırılarını
doğrular niteliktedir. Urmiye Gölü’nün güneyinde yer alan Kalatgah da Mešta gibi Urartu Krallığı’nın
Urmiye Havzası’ndaki politikaları için oldukça önemli bir merkezdir (Sevin, 1999, s. 205). Bu yazıt,
Menua tarafından, babası İšpuini ile birlikte saltanat döneminin sona ermesinden sonra kurulmuştur ve
bu nedenle MÖ 805 ile 786 yılları arasına tarihlendirilmektedir ve Menua tarafından Taştepe'de dikilen
diğer bir yazıtla çağdaştır. Taştepe yazıtı, bölgede bir şehrin kuruluşundan bahseder (Muscarella, 1971,
s. 47). Döneme ait en önemli yazıtlardan birisi de Musasir kentinin Urartu egemenliğine geçişini
belgeleyen Kelişin yazıtıdır. Bugün Urmiye Müzesi’nde sergilenen ve üzerine Urartuca ile Asurca iki
metin kazınmış olan Kelişin yazıtı (Ceylan ve Çiftçi, 2021, s. 1375), Urmiye Gölü’nün güneybatısına,
Zagros dağlarındaki 2981 metre yükseklikte yer alan Kelişin geçidine dikilmiştir. Seferlerin ulaştığı son
noktayı gösteren yazıtta (Danışmaz, 2020, s. 30) kral, oğlu Menua ’nın adını da anmaktadır. Yazıtta
Išpuini ve Menua’nın Ardini/Musasir şehrindeki Haldi tapınım merkezine yaptıkları dinî ziyaretten
bahsedilmekte, İşpuini bu yazıtla hanedanını Musasir’in baş tanrısı Haldi’nin himayesine sokmakta ve
bu bölgede Urartu egemenliğini ilan etmektedir (Salvini, 2006, s. 48, 52).
Urartu Krallığı’nın genişleme politikası esas olarak Menua’nın tek başına tahta çıkışıyla başlamıştır.
Kral Menua zamanında Urartu, güçlü, iyi teşkilatlanmış, geniş ve gelişmiş bir devlet haline gelmiştir.
Menua, Urartu’nun güney, batı ve kuzeyindeki önemli hammadde yataklarını, tarım ve hayvancılık
merkezlerini ele geçirmiş, ulaşılan bölgelerde ticari yolları kontrol edecek kaleler inşa ettirmiş, askerî
garnizonlar kurdurmuştur (Pehlivan, 2013, s. 203) Menua hakkında bilgiler, Asur kaynaklarından değil;
çoğunlukla uzak bölgelerde bulunmuş olan Urartu yazıtlarından gelmektedir. Bu da Urartu’nun bu
dönemdeki egemenlik bölgesi hakkında da bir fikir vermektedir. Menua’nın tek başına iktidarında,
Urmiye Gölü Havzası’na yapılan seferler devam etmiştir. Urartu Krallığı Menua döneminden itibaren
bu bölgeyi kontrol etmeye başlamış, Manna ve Parsua krallıkları üzerinde baskı kurmuştur. Urmiye
Gölü’nün güneyinde, kayalık tepe üzerinde Urartu kralı Menua dönemine tarihlenen Taştepe yazıtı,
1890’lı yıllarda ana kayadan kesilerek iki parça halinde Londra’daki Kraliyet Müzesine götürülmüştür.
Yazıtta, Mešta kenti ve Manna ülkesinin ele geçirildiği ve bölgede bir kale yaptırıldığından söz edilse
de (Payne, 2006, s. 62-63) bölgede Urartu’ya ait olabilecek bir kale tespit edilmemiştir. Öte yandan
Menua’nın ardılları I. Argišti ve I. Rusa dönemlerine ait yazıtlar, Manna ülkesinin hiçbir zaman Urartu
hâkimiyetine girmediğini göstermektedir (Danışmaz, 2020, s. 30).

KARABAKH
HUMANITIES
Menua’dan sonra, Urartu tahtına oğlu I. Argišti (MÖ. 790-765) geçmiştir. Onun zamanında Urmiye
Gölü Havzası’nda artık her yıl bir hedef haline gelen (Salvini, 2006, s. 71) Mannalar’a karşı yoğun
seferler yapılmışsa da Asur ordularıyla karşı karşıya gelmekten dolayı başarılı olunamamıştır. I.
Argišti’nin ardılı, oğlu II. Sarduri (MÖ. 754-745) zamanında, Urartu Devleti en geniş sınırlarına
ulaşmış, Ön Asya dünyasının en güçlü krallığı haline gelmiştir. II. Sarduri, babası Argišti’nin yayılma
siyasetini sürdürmüştür. Urmiye Gölü Havzası’nın güneyi ve kuzeydoğusu hedeflenmiş ve bölgeye
yapılan seferler devam (Danışmaz, 2020, s. 30). Ticari anlamda batıya açılma II. Sarduri dönemindedir.
Bu dönemde, III. Tiglat-Pileser ve II. Sarduri arasında yapılan savaşlar, Urartu Devleti’ni batı sınırında
meydana gelmiştir. Asurlularla yapılan savaşların sonucundaki yenilgiler, Urartu merkezî gücünün de
zayıf düşmesine neden olmuştur.
Urartu ile Asur arasındaki çatışmalar, II. Sarduri sonrasında Urmiye havzasında kontrolü sağlamak
amacıyla doğuya kaymıştır. II. Sarduri’den sonra tahta çıkan I. Rusa (M.Ö. 734-714), ağırlığını bu bölge
üzerine kaydırmış ve batıda Asur’a karşı kaybedilen etkinliği burada oluşturmaya çalışmıştır. I. Rusa
iktidarı, Urmiye Gölü Havzası’nda Urartu Krallığı ile Asur’un, Manna ülkesi üzerinde çatışmalara
girdiği dönemdir (Danışmaz, 2020, s. 30). 70’li yıllarda bulunmuş olan I. Rusa’ya ait mimariyle ilgili
bir taş yazıt, devletin doğudaki bu bölgesinde Urartu iktidarının varlığını belgelemektedir. Urmiye
Gölü’nün güneyinde dikilmiş çift dilli Topzawa ve Mergeh Karvan stelleri (Salvini, 2006, s. 91-92) I.
Rusa tarafından M.Ö. 714 yılından önce, Asur ile sınırı belirlemek amacıyla dikilmiştir. Her iki yazıtta
da metnin üçte bir veya dörtte birlik kısmı kaybolmuştur (Pınarcık, 2014, s. 52).
Önceleri merkezî bir yapıda olmayan, devletçikler biçiminde bölgede varlığını sürdüren Manna Ülkesi,
Iranzu döneminde (M.Ö. 740-719), merkezîleşme politikası izlemiştir. Asur'un Urartu'ya karşı yaptığı
başarılı savaşı fırsat bilen Iranzu, Manna eyaletlerini merkezi otoriteye itaat ettirmiştir. Iranzu’nun
hükümdarlığı sırasında, Manna Urmiye Gölü Havzası çevresinde güçlü bir devlet haline gelmiş, Izirtu
Manna'nın başkenti olmuştur. Asur'a yönelik eğilim, Manna ülkesini Urartu'nun işgalinden kurtarmış ve
ülkenin birleşmesi için gerekli koşulları yaratmıştır. Ancak Manna ülkesinde Iranzu'nun merkezileşme
politikasını beğenmeyen bazı yöneticiler ve beyler, Urartu’ya Manna'nın iç işlerine müdahale etme
fırsatını vermişlerdir (Ismailov, 2017, s. 35-36). I. Rusa döneminde, Mannalar arasında Asur ve Urartu
yanlısı gruplar bulunmakta, Urartu, Manna beylerini merkezî iktidara karşı kışkırtmaktadır. III. Tiglat-
Pileser döneminden beri Asur vassalı olan Iranzu, Zikirtu beyi Metatti’ye karşı bazı bölgeleri
kaybetmiştir. Mannalar arasındaki bu iç kriz, Urartu tarafından kullanılmış, I. Rusa, Zikirtu eyaletinin
beyiyle anlaşmaya varmıştır (Salvini, 2006, s. 89). Bu dönemde Manna üzerinde Urartu etkisi
kuvvetlidir ve M.Ö. 719 yılında birkaç şehir Iranzu'ya isyan etmiştir. Bundan kısa bir süre önce, M.Ö.
722 yılında Asur tahtına çıkmış olan güçlü lider II. Sargon, Asur ordusunu yenilmesi zor bir güç haline
getirmiştir. II. Sargon, hükümdarlığının 3. 6. ve 7. yıllarında, bölgedeki Urartu etkisini kırmak ve büyük
beylerin Asur tarafına geçmesini sağlamak amacıyla Urmiye Gölü havzasına doğru çıktığı seferlerde
Manna ile ittifakına sadık kalarak Urartu yanlısı beyler ile savaşmış, isyanları bastırmıştır.
Iranzu'nun ölümünden sonra oğlu Aza (M.Ö. 718-716) iktidara gelmiş, iki yıllık hükümdarlığı sırasında
iç mücadeleler yeniden güçlenmiştir. Merkezden ayrılmaya hazırlanan beyler Urartular tarafından
desteklenirken, Manna Devleti çöküş ile karşı karşıya kalmıştır. Babası gibi Sargon’un bağlaşığı olan
Aza, M.Ö. 716 yılında suikast sonucu öldürülmüştür. Buna karşılık Sargon, Urartu müttefiki bey
Bagdatti’yi öldürtmüştür. Urartu Kralı I. Rusa Manna’lı beyler ile anlaşarak Manna’nın tahtına Aza’nın
kardeşi Ullusunu’yu geçirmiş ve karşılığında Ullusunu ona 22 Manna kalesi vermiştir (Ismailov, 2017,
s. 36). Ullusunu’nun Urartu yanlısı tavrı Sargon’un ikinci misillemesiyle karşılık bulmuş, M.Ö. 716'da
birliklerini Manna'ya yerleştirmiştir. Ullusunu, Izirtu'dan ayrılarak dağlara kaçmış, başkent Izirtu ve
diğer birkaç şehir ele geçirilip yakılmış, Ullusunu tahtını ve canını kurtarmak için Asur kralına boyun
eğip haraç ödemiştir. II. Sargon Ullusunu'yu Manna'nın tek hükümdarı olarak iktidarda tutmuş ve
Manna'nın tüm topraklarını boyunduruğuna almıştır.
I. Rusa’nın, Manna politikasından vazgeçmemesi ve beylerden bazılarıyla temasa geçerek anlaşması, II.
Sargon’un, M.Ö. 715'te Rusa’ya karşı bir sefer daha düzenlemesine neden olmuş, bu savaşı da Asur
kazanmıştır. Ancak ülkede henüz tam bir sükûnet oluşmamış iç karışıklıklar devam etmiştir. Asur
egemenliğinden çıkmak isteyen beyler, I. Rusa’ya elçiler göndererek, Asur’un hazırlanmakta olduğu
yeni bir seferi haber vermişlerdir. Asur kralı Sargon'un Urartu kralı Rusa'ya ve bu kral ile iş birliği içinde
olan liderlere karşı M.Ö. 714 yılında düzenlediği sefer, "Sargon'un Sekizinci Seferi" olarak bilinir.

KARABAKH
HUMANITIES
Ullusunu, II. Sargon'u büyük bir saygıyla karşılamış, haraç vermiş, ordusuna yiyecek sağlamıştır
(Ismailov, 2017, s. 35-36). Bu seferde Urartu Krallığı yenilgiye uğramış ve Musasir’deki Haldi Tapınağı
yağmalanmıştır (Zimansky, 1990, s. 3). Bu seferden sonra, Urmiye Gölü Havzası’ndaki güç dengeleri
değişmiştir. Bu tarihten sonra Urartu yazılı kaynaklarında Manna’dan bahsedilmemektedir.
3. SONUÇ
Urmiye Gölü Havzası, Demir Çağında ortaya çıkan kuraklık sonucunda Orta Asya’dan batıya doğru
meydana gelen göçlerin geçiş güzergâhında ve ticaret yolları üzerinde bulunması, nispeten ılıman bir
iklime ve oldukça engebeli bölgeler arasında tarıma elverişli ovalara sahip olması gibi nedenlerle
başlangıcından itibaren Urartu Krallarının ilgisini çekmiştir. Dönemin bir diğer büyük devleti Asur için
de bölge, aynı nedenlerden ötürü, büyük önem taşımakta idi. Urmiye Gölü Havzası’nın, Urartu ile Asur
arasında sürekli bir çatışma alanı olmasının temelinde ekonomik kaygılar yatmaktadır.
Urartular, bölgede Asur rekabetinden ötürü hiçbir zaman tam anlamıyla bir hâkimiyet kuramasalar da
bir Urartu etki alanı yarattıkları görülmektedir. Bölgede yapılan arkeolojik kazılarda ortaya çıkan
buluntular, Urartu karakteristiği göstermektedir. Urartu Krallarının diktirdikleri çok sayıda yazıt,
Urartuların bölgedeki ilerleyişleri hakkında bilgi vermektedir.
Urmiye Gölü’nün güneyine konumlandırılan Manna ülkesi, özellikle Iranzu ile başlayan merkezîleşme
politikasında Urartu’ya karşı Asur’un desteğini almıştır. Çıkarları gereği Urartu Krallığı’nın politikası,
Iranzu’yla fikir ayrılığında olan beyleri kendi tarafına çekerek, bölgede Asur yanlısı merkezî bir devletin
varlığını engellemek olmuştur. Manna ülkesi ise kimi zaman Urartulara karşı Asurlulardan, kimi
zamansa Asurlulara karşı Urartulardan destek almıştır.
KAYNAKÇA
1. Ceylan. N. (2015), “Kuzeybatı İran’da Önemli Bir Yerleşme: Hasanlu” Trakya Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 9
2. Ceylan, N. ve Çiftçi, M. (2021), “Kuzeybatı İran’daki Urartu Yazıtlarındaki Savaş ve
Propaganda İfadeleri”, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 2
1. Çilingiroğlu, A. (1997), Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı İzmir.
2. Erdemir, H. P. ve Erdemir, H. (2010), “Güneybatı Asya ve Avrasya’da İskit Askeri İzleri”, Tarih
Okulu, S. VII
3. Günaltay, M. Ş., (1946), “Yakın Şark II Anadolu (En Eski Çağlardan Ahamenişler İstilasına
Kadar)” TTK Yayınları
4. Ismailov, D. Y. (2017), “History of Azerbaijan”, Azerbaijan University of Architecture and
Construction
5. Köroğlu, K. (2011), “Urartu: Krallık ve Aşiretler / Urartu: The Kingdom and Tribes", K.
Köroğlu, E. Konyar (eds.), Urartu: Doğu'da Değişim / Transformation in the East, İstanbul, Yapı Kredi
Yayınları
6. Muscarella, O. W. (1971), "Qalatgah", Expedition Magazine 13.34: n. pag. Expedition
Magazine. Penn Museum, 1971 Web. 12 Jun 2022 http://www.penn.museum/sites/expedition/?p=2249
7. Payne, M. (2006), Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu.
8. Pehlivan, S. (2013), “Urartu Krallığı ve Dış Politikası: I. Sarduri (MÖ. 844-828), Išpuini (MÖ.
828-810) ve Menua (MÖ. 810-785) Dönemi”, History Studies, Vol. 5, S. 5.
9. Pınarcık, P. (2014), “Sargon’un Sekizinci Sefer Lokalizasyon Önerileri ve Bu Önerilerin Harita
Üzerinde Gösterilmesi”, The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7

KARABAKH
HUMANITIES
10. Salvini, M. (2006), Urartu Tarihi ve Kültürü. Çev. Belgin Aksoy, Arkeoloji ve Sanat Yayınları,
İstanbul
11. Salvini, M. (2011), “Urartu Tarihine Genel Bir Bakış”, Urartu-Biainili Doğuda Değişim, Editör:
Kemalettin Köroğlu, Erkan Konyar, YKY Yayınları, İstanbul, s. 72
12. Sayce, A. H. (1925), “The Kingdom of Van (Urartu)”, The Cambridge Ancient History, Vol.
XX, Part I, Chapter VIII, Cambridge
13. Sevin, V. (1999), Anadolu Arkeolojisi, Der Yayınları, İstanbul, s.205.
14. Tarhan, M. T. (1980), “Urartu Devleti’nin Kuruluş Evresi ve Kurucu Krallardan
“Lutipri=Lapturi Hakkında Yeni Görüşler”, Anadolu Araştırmaları 8
15. Zimansky, P. E. (1990), "Urartian Geography And Sargon's Eighth Campaign" J.N.E.S. XlIX

KARABAKH
HUMANITIES
MƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ YARADICILIĞINDA MİLLİ İSTİQLAL İDEYALARI

IDEAS OF NATIONAL İNDEPENDENCE IN THE CREATIVITY OF M.A.RASULZADE
F.ü.f.d Göyərçin Abidqızı

Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyi
ORCID ID:0000-0002-8674-0258
ÖZƏT
XX əsrdə Аzərbаy cаnın , eləcə də Türk dünyasının “azad lığı”, “istiqlaliy əti”,
“inkişаfı” uğrunda misilsiz xidm ətlər göstərmiş Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və bir cox
ziyalıların yаrаdıcılığındа milli isti qlаl idеy аlаrının öyr ənilməsi bu gün məhz оnа gö rə
аktuаllıq k əsb еtməkdədir ki, b əşər tаrixi zаmаn -zаmаn təkrаr оlunur v ə hər dəfə bu
təkrаr əvvəlkindən dаhа yüks ək səviyyədə bаş vеrir. Onlar Аz ərbаy cаn xаlqını, оnun
mədəniyyətini, ədəbiyyаtını, еlmini yüks əklərə qаldırаn böyük şəxsiyyətlərdir. Bu
ədiblərin yаrаtdığı əsərlər Аzərbаy cаn xаlqının milli s ərvətidir. Lakin kommunist
rejiminin Türkiy ədən qorxması, Türkiy ə ilə, türkin ədəbiyyatı v ə mədəniyyəti ilə
əlaqəsi olan bu ziyalıları h ər vasitə ilə təqib və məhv etməsi bolşevik
psixologiyasının, el əcə də o dövrd ə Azərbay canda at oynadan erm əni millətçilərinin
əsas xüsusiyy ətlərindən biri kimi qiy m ətləndirilməlidir. Türk ə qarşı yönəlmiş bu
misli görünməmiş iyrənc hərəkatın ideoloji əsası da işl ənib hazırlanmışdır. Uydurma
pantürkizim n əzəriy əsi məhz bu məkirli siyasətin həyata keçirilməsi üçün n əzəri-
ideoloji z əmin rolunu oynayırdı. Xalqın ən görk əmli ziy alıları m əhz pantürkizm
damğası ilə ölümə məhkum edilir, Sibirin buzlu c əhənnəmind ə görünməmiş əzablar
içind ə məhv edildil ər.
Açar sözlər: mühacirət, M.Ə.Rəsulzadə, milli istiqlal, müsavat.
ABSTRACT: The studying of the ideas of the national independence in the creativity of as Mohammad
Amin Rasulzadeh and other writers who made much in the sphere for “freedom”, “independence”,
“development” of Azerbaijan and the Turkic world in whole is very actual up-to-date because the
historical events are repeated from time to time and every time this repeat occurs at more high level.
They are the big personalities who raised Azerbaijan people, culture, literature and science. The works
created by them are the national heritage of Azerbaijani people. The communist regime was afraid of
Turkey, and both Bolsheviks and Armenian chauvinists who rode a horse in Azerbaijan that time used
any opportunity to pursue and annihilate these intellectual people who were in connection with Turkey,
Turkish literature and culture. The ideological basis of the unprecedented disgusting movement aimed
at the Turkish people was ready for that time. The made-up theory of panturkism was the theoretical-
ideological field for the realization of this insidious politics. The most outstanding intellectual men were
sentenced to death namely with the brand of panturkism and were annihilated in unprecedented torments
in the ice hell of Siberia.
Keywords: imiqration, M. A. Rasulzadeh, national independence, musavat.
GİRİŞ
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından və Azərbaycan siyasi
mühacirətinin liderlərindən biri – görkəmli dövlət xadimi, siyasətçi və publisist Məhəmməd Əmin

KARABAKH
HUMANITIES
Rəsulzadə, tariximizin ən görkəmli və böyük şəxsiyyətlərindən olub, milli istiqlal hərəkatına başçılıq
etmişdir.
1904-cü ilin axırlarında “Müsəlman sosial-demokrat “Hümmət” təşkilatı” yaradılır və bu təşkilatın
baniləri Mir Həsən Mövsümov, Məmməd Həsən Hacınski və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşlar.
1905-ci ildə Məşədi Əzizbəyov, Nəriman Nərimanov, S.M.Əfəndiyev və başqa inqilabçılar da bu
təşkilatın üzvü seçilirlər. Təşkilatın “Hümmət” adlı qəzetinin 1904-1905-ci illərdə 6 nömrəsi çap edilir
və qəzetin əsas naşirlərindən biri də M.Ə. Rəsulzadə idi.
1906-cı ildə nəşri dayandırılan qəzet “Təkamül” adı ilə dekabr ayından etibarən yenidən çap olunmağa
başlayır.
Rusiyada baş verən inqilabi vəziyyətdən istifadə edən milli ruhlu ziyalılar xalqın gələcəyi
üçün planlar hazırlayır və xalqın birləşmə məsələsini önə çəkirdilər. 1906-cı ilin
payızında Bakı və Azərbaycanın bir sıra qəzalarında geniş fəaliyyətə başlamış, əhali
arasında kifayət qədər güclü dəstək qazanmış Azərbaycanın milli partiyası “Difai”
(Müdafiə) yaradılır. Aydındır ki, bu partiya boş yerə yaradılmamışdı. 1905-ci ildə erməni
millətçiləri tərəfindən Azərbaycan xalqının başına gətirilən görünməmiş müsibətlər
xalqımızın qeyrətli oğullarını 1906-cı ildə “Difai” (müdafiə) milli partiyasını yaratmağa
məcbur etdi. “Müsаvаt” pаrtiyаsı məhz bеlə bir siyаsi hərəkаt təcrübəsi üzərində
yаrаdılmış, аz bir zаmаndа özün ə çоxlu tərəfdаrlаr qаzаnmışdır. Lаkin yаrаdıldığı
gündən 1917-ci ilin fеvrаlınа, yəni çаr mütləqiyyətinin süqutunа qədər pаrtiyаnın
fəаliyyəti çоx məhdudlаşdırılmışdı. Bununlа bеlə оnun əsаs qаyəsi və mərаmı, çоx güclü
sеnzurа bаsqısı аltındа оlsа dа, “Аçıq söz” q əzеti vаsitəsilə kütlələrə çаtdırmaq idi.
M.Ə.Rəsulzadə görkəmli ədəbiyyatşünas idi. Onun bilavasitə mədəniyyət, tarix və ədəbiyyat
problemlərinə həsr edilmiş elmi əsərləri, məqalə və məruzələri ədibin yaradıcılığının mühacirət dövrünə
təsadüf edir.
Bu dövrdə M.Ə.Rəsulzadənin ictimai-siyasi fəaliyyəti yaradıcılıq fəaliyyəti ilə birləşərək xalqına xidmət
etməyə yönəlmişdir.
M.Ə.RƏSULZADƏNİN YARADICILIQ FƏALİYYƏTİ

XX əsrin əvvəllərində M.Ə.Rəsulzadə özünün bədii yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatında milli-
azadlıq mövzusunun əsasını qoymuş, o biri tərəfdən isə ədəbiyyatın bu özül üzərində ucalmasına təsir
göstərmişdir. Bədii yaradıcılığın bir çox janrlarında qələmini sınamış M.Ə.Rəsulzadə, şeirlər, hekayələr
yazmış, dramaturgiya ilə məşğul olmuş, tərcümələr etmiş, xatirələrini qələmə almışdır. Müəllifin
müxtəlif illərdə qələmə aldığı “Müxəmməs” (1903), “Qara pul” (1906), “Növhə” (1906), “Həsbi-hal”
(1907), “Saillərə” (1908), “Hürriyyət” (1909), “İsmayıl Qasprinskiyə” (1911), “Mayıs duyğuları”
(1955) və s. şeirləri ədibin dünyagörüşünü öyrənmək baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir.
M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi mühitin marağına səbəb olmuş “Qaranlıqda işıqlar” pyesi 1908-ci il dekabr
ayının 5-də “Nicat” Maarif Cəmiyyəti tərəfindən Bakıda tamaşaya qoyulmuşdu. Hüseyn Ərəblinski,
Hüseynqulu Sarabski və başqa istedadlı aktyorların tamaşada əsas rollarda iştirakı bir daha təsdiq edir
ki, “Qaranlıqda işıqlar” dövrün ədəbi mühiti üçün təsadüfi bir əsər olmamışdı. Lakin təəssüflər olsun ki,
bu əsər hələlik əldə edilməmişdir.
Pyesin mövzusu milli oyanış və istiqlalın təbliği təşkil edirdi. Rəsulzadə bu əsəri ilə “Azərbaycana
muxtariyyət”, milli-istiqlal hərəkatı ilə tam bağlı olan fikirlərini Azərbaycanda yaymağa nail olur.
M.Ə.Rəsulzadənin həmin ildə yazdığı “Nagəhan bəla” adlı pyesi də bu sepgidədir. Türkiyədə olarkən
“Yeni lisançılar və türkçülər” məqaləsini, Təbriz həyatından bəhs edən “Bir xan” adlı kiçik hekayəsini,
“Dil ictimai bir əməldir” yazısını “Şəlalə” jurnalında çap etdirən M.Ə.Rəsulzadə, M.Qorkinin “Ana”
əsərindən bir parçanı Azərbaycan dilinə çevirib çap etdirir və 1908-ci ildə Çar üsul-idarəsi tərəfindən
həbs olunacağını anlayır və ölkəni tərk edib İrana getməyə nəcbur olur.
O, Azərbaycan dilinə xor baxan, bu dildə sənət əsərlərinin yaradıla bilməsini inkar edənlərə qarşı çıxır.

KARABAKH
HUMANITIES
Görkəmli siyasətçi, dövlət xadimi və eyni zamanda istedadlı ədibimiz M. Ə. Rəsulzadə özünün
“Azərbaycan cümhuriyyəti” kitabında bu fikrin səhv olduğunu göstərərək yazırdı: “Azərbaycanlılar
ibtida farsicə yazmışlar. Sonra sırf Azərbaycan şiveyi-məhəlliyyəsi ilə yazan Füzuli məşrəb şairləri ilə
qocaman bir dövr dəvam eyləmişdir. Bu dövrdə əvvəl Qövsi, Nəbati, sonra Vaqif, Seyid Əzim, Ləli,
Raci kibi şairlər yetişmişdir. Nəhayət, üçüncü dövr gəlmiş: Qərb həyat və əfkarının təsirinə girən
Azərbaycan ədəbiyyatı Osmanlı türk ədəbiyyatından mülhəm, müasir ədəbi türkcə ilə yazmaya
başlamışdır. Bir tərəfdən rus ədəbiyyatı, digər tərəfdən də Osmanlı ədəbiyyatı təsirində bulunan bu
dövrün şairləri Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi, Sabir, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Səhhət, Müznib
və sairləridir”. (Rəsulzadə M.Ə.1992:14)
Fikrini davam etdirən böyük siyasətçi daha sonra yazır: “Sənələr keçdi, bir tərəfdə “mirzə”, digər tərəfdə
“uçitel” durdu. Bunlar bir çox zaman anlaşmadılar. Farslaşmış mirzə kimi ruslaşmış uçitel dəxi xəlqin
ehtiyac duyduğu mətləbi bir çox zaman dərk edəmədi. Nəhayət, bir çox maneələrdən kiçildi. Məktəb,
mədrəsələrə qarşı üsulsuz mübarəzələrdən sonra “uçitel” məqsədi anladı, bildi ki, Sədini də, Tolstoyu
da türk xalqına oyrətmək, türkü onlarla aşna etmək həm lüzumlu, həm də faydalıdır. Fəqət bununla
bərabət türkü kəndi Sədisindən, kəndi Tolstoyundan məhrum etmək olmaz. Sədini, Tolstoyu və sair
dünya məşahiri-ədibini anlamaq üçün kəndi Füzulilərini, Nəbatilərini - nə qədər kiçik görürsələr,
Seyidlərini, Sabirlərini, Cavidlərini, Cavadlarını öyrənməlidirlər”. (Rəsulzadə M.Ə.1992:15)
Cənubi Azərbaycanı qarış-qarış gəzən M.Ə.Rəsulzadə Təbrizdə xalqımızın milli qəhrəmanı Səttarxanla
görüşür və 1910-cu ilin sentyabr ayında Avropa təhsili görmüş bir qrup İran ziyalısı ilə birlikdə İran
demokrat partiyasının əsasını qoyur. O, “İrane Nou” və “İrane Ahat” qəzetlərinin baş redaktoru olur.
1909-cu il avqustun 24-də fəaliyyətə başlayan gündəlik və müstəqil “İrane Nou”, 1910-cu ilin yayında
bağlansa da, payızda, oktyabrın 26-da artıq Demokrat partiyanın orqanı kimi fəaliyyətini bərpa edir.
M.Ə.Rəsulzadənin məqalələri, şeir və publisistik yazıları bu qəzetdə ardıcıl çap olunur. O, öz qələmi ilə
İranda Avropatipli jurnalist sənətinin əsasını qoyur. Seyid Həsən Tağızadə qeyd edirdi ki: “Modern
Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur”(Tağızadə H. 1955:8)
1911-ci ildə inqilabi hərakatdən qorxuya düşmüş çar hökumətinin tələbi ilə İranı terk edib, may ayında
İstanbula gələn M.Ə.Rəsulzadə burada Əlibəy Hüseynzadə və Əhmədbəy Ağayevlə görüşür və 1911-ci
ilin noyabr ayından Türkiyədə “Türk yurdu” jurnalının fəal yazarlarından biri kimi fəaliyyət göstərir.
Ədəbi-publisistik fəaliyyətini davam etdirən M.Ə. Rəsulzadə 1911-ci ilin oktyabrında keçmiş
hümmətçilər Tağı Nağıyev və Abbasqulu Kazımzadə tərəfindən əsası qoyulan “Müsəlman demokratik
Müsavat partiyasına” rəhbərlik edir.
1917-ci ildə “Müsavat” partiyasının orqanı “Açıq söz” qəzeti yazırdı: “Şimdiyə qədər qayəmiz,
amalımız məlum olmayan, hüriyyət nədir, təşkilat nədir bilməyən və ümumi millətimizə dəstur olacaq
milli və siyasi proqramımız bulunmayan, bulunsa da mindən birimizin belə xəbəri olmayan biz türklər
müdhiş inqilab tufanları içərisində kompassız ortada qaldığımızdan hara gedib çırpınmağa, hansı tərəfə
vurnuxmağı bilməyib, cəmiyyətlərimiz də divanələr dəstəsi kimi boğaz-boğaza gəlmişik”. (“Açıq”
söz.1917:3)
Bu dövrdə M.Ə.Rəsulzadənin “Cəmaət idarəsi” və “Bizə hansı hökümət faydalıdır?” kitabları çap
olunur.
M.Ə.RƏSULZADƏNİN İCTİMAİ-SİYASİ FƏALİYYƏTİ

1917-ci il iyun ayında “Müsəlman demokratik Müsavat partiyası” ilə “Türk Ədəm Mərkəziyyət
partiyası” birləşib, “Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası “Müsavat” adı altında fəaliyətə başlayır.
1917-ci il Müsavatın birinci qurultayında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Mərkəzi Komitənin sədri seçilir.
Bu qurultaydan sonra Azərbaycada “Azərbaycana muxtariyyət” şüarı altında milli hərəkat başlayır.
M.Ə.Rəsulzadə 1918-ci ilin may ayında Azərbaycanda yaranan milli şüraya sədr seçilir və mayın 28-i
Azərbaycan istiqlaliyyəti bütün dünyaya elan olunur.
Fеvrаl burjuа-dеmоkrаtik inqilаbındаn sоnrа müəyyən siyаsi аzаdlıqlаr əldə еdərək аçıq fəаliyyət
göstərməyə bаşlаyаn “Müsаvаt” pаrtiyаsı çоx qısа müddətdə Fətəlixan Xoyskinin başçılığı ilə

KARABAKH
HUMANITIES
Аzərbаycаn xаlqının аzаdlıq və müstəqillik uğrundа mübаrizəsinin Lidеrinə çеvrildi və xаlqın bu

mübаrizəsi 1918-ci ilin 28 mаyındа ölkəmizin müstəqil dövlətə çеvrilməsi ilə nəticələndi. Qаrşıdа çоx
nəhəng аğrılı prоblеmlər durmаsınа bаxmаyаrаq, АDR dövründə ədəbi-mədəni inkişаf məsələlərinə də
çоx diqqət аyrılır və bu sаhədə görünməmiş quruculuq tədbirləri həyаtа kеçirildi.
“Milli Аzərbаycаn Rеspublikаsının qurulduğu 1917-ci və 1918-ci illərdə Аzərbаycаn xаlqı tаrixinin ən
həyəcаnlı günlərini yаşаyırdı.
Həmin dövrün ədəbi hərəkatını qiymətləndirən prof. Y. Qarayev yazır: “Ümumiyyətlə, əsrin
əvvəllərində “Azərbaycanda milli hərəkat”, “milliyyət və hürriyyət”, “məşrutiyyət və müsavat”
ideyaları geniş vüsət alır. Artıq “xalqın düşüncəsundə Azərbaycan məfhumu coğrafi bir mənadan ziyadə
fikir və əməl şəklində təcəssüm edir” və millət qəti inanır ki, daha bundan belə “istiqlal xaricində onun
üçün bir Azərbaycan yoxdur.” (Qarayev Y.1996:364)
1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışında M.Ə. Rəsulzadə qeyd edir: “Biz
o zaman, bizim üçün ən yaxşı məsələni Azərbaycan muxtariyyətini müdafiə edirdik, biz onda sağ və sol
tərəfdən amansız tənqidə məruz qalmışdıq. Sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycanlılıq şüarı ilə siz
müsəlmanları parçalayırsınız, türkçülük bayrağı qaldırmaqla – Allah qorusun, siz İslamın əsasını
sarsıdırsınız. Soldan isə bizi məzəmmət edirdilər ki, Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərək biz vahid
demokratik cəbhəni yarırıq. Buna baxmayaraq “Müsavat” partiyası birinci olaraq Azərbaycanın
müstəqilliyi bayrağını yüksəyə qaldırmışdır”. (Rəsulzadə M.Ə.2014:536)
Bakı Dövlət Universitetinin Tarixi-filologiya fakültəsində “Osmanlı ədəbiyyatı tarixindən” dərs deyən
M.Ə.Rəsulzadənin və bu elm ocağının yaranmasında böyük rolu olduğunu, Universitetin ilk rektoru
professor V.İ. Razumovski 1922-ci ildə çap etdirdiyi “Bakı şəhərində universitetin əsasının qoyulması”
adlı xatirə oçerkində yazır: “M. Ə.Rəsulzadənin sayəsində, onun gücü, maarifçilik köməyi ilə
“Müsavat” partiyasında universitetin açıq və gizli düşmənləri partiyanın qərarına tabe olmağa məcbur
olmuşlar. Biz öz tərəfimizdə artıq iki partiyaya malik idik. "Müsavat" və sosialistlər, bu da parlamentdə
çoxluğu təmin edirdi.” (Razumovski V.1922:16).
1920-ci ildə Bakıda olan İ.V.Stalin Rəsulzadənin həbsdə olduğunu öyrənir, özü şəxsən həbsxanaya
gedib M.Ə.Rəsulzadəni azad edir. Bununla İ.V.Stalin 1905-ci ildə onu ölümdən qurtaran
M.Ə.Rəsulzadəyə vicdan borcunu ödəmiş olur. O, M.Ə.Rəsulzadəni özü ilə birlikdə Moskvaya aparır
və RSFSR Millətlər Komissarlığında mətbuat müvəkkili vəzifəsinə təyin edir.
“Stalin elə bilirmiş ki, M.Ə. Rəsulzadə öz rifahı üçünmü, ölüm qorxusundanmı, gec-tez onun təklif
etdiyi vəzifələrdən birini qəbul edib bolşeviklərlə əlbir işləyəcək. O da böyük yığıncaqların xitabət
kürsülərindən lovğalıqla bütün dünyaya müraciətlə deyəcək: “Görürsünüzmü, sovetlər elə yaxşı bir
qurluşdur ki, M.Ə. Rəsulzadə kimi taninmış müsavat lideri də öz əqidəsindən dönüb sovet hökumətinə
pənah gətirmişdi”. Lakin o, kifayət qədər təsəvvür edə bilmirdi ki, M.Ə. Rəsulzadə əqidəsinə görə
siyasətçi olmuşdu. Bu böyük ictimai xadim üçün Azərbaycanin mənafeyi, ölkənin taleyi ilə müqayisədə
vəzifə, şan-şöhrət, şəxsi rifah duygusu bir heç idi”. (Nəbiyev B. 2000:326-327)
Moskva Şərqşünaslıq İnstitutunda fars dilindən dərs deyən M.Ə.Rəsulzadənin 1922-ci ildə “Novıy
Vostok” jurnalında Məzdəkizm hərəkatından bəhs edən “Qədim İranın kommunistləri” adlı məqaləsi
onun mühacirətə getməsinə səbəb olur.
Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının fəal iştirakçılarından biri, ədəbiyyatşünas publisist Əbdülvahab
Yurdsevər xatirəsində yazır: “Müsavat” partiyasının gizli mərkəzi komitəsinin ən mühüm
təşəbbüslərindən biri M.Ə.Rəsulzadəni Moskvadan qaçırmaq olmuşdur. Əvvəlcə bir yoldaş vasitəsilə,
sonra isə sabiq Parlament üzvü, mərhum Rəhimbəy Vəkilovu və Bakı əsgəri təşkilatının rəisi, şəhid
yoldaşımız doktor Dada Həsənzadəni bir qədər pul ilə Moskvaya göndərmək surətilə M.Ə.Rəsulzadə ilə
təmasda olmuşlar. Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə təklif olunmuşdur ki, elmi-tədqiqat adı ilə Leninqrada
getsin. Onun oradan rəhmətlik tatar maarifçilərindən Musa Cərurullah Bigiyevin (1875-1949) müyəssər
yardımı ilə və qayıqla Fin körfəzi üzərindən üzərək Finlandiyaya qaçırılması təmin edilmişdir”.
(Yurtsever A. 1955:37)
M.Ə.Rəsulzadənin “Müxəmməs” adlı ilk əsəri “Şərqi Rus” qəzetində çap olunur. Ədibin müxtəlif
mövzularda məqalələri və şeirləri özünün və Əli bəy Hüseynzadənin redaktoru olduğu “Füyuzat”,

KARABAKH
HUMANITIES
həmçinin Əhməd bəy Ağayevin redaktorluğu ilə çıxan “İrşad” və “Tərəqqi” qəzetlərində də çap
olunurdu.
1922-ci ildə Türkiyəyə gələn M. Ə.Rəsulzadə 1923-1931-ci ildə İstanbulda “Azərbaycan
respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti”, “Əsrimizin səyavuşu”, “İstiqlal məfkurəsi və
gənclik”, “İnqilabçı Sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi”, “Millət və Bolşevizm” və
“Qafqasya türkləri”, Parisdə fransız dilində “Azərbaycan və istiqlaliyyəti” və rus dilində “Qafqaz
problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm” kimi əsərləri bu illərdə çap olunur.
M.Ə.Rəsulzadənin dünyagörüşünə məşhur Şərq mütəfəkkiri və filosofu, milliyətcə azərbaycanlı Şeyx
Camaləddin Əfqaninin (1838-1897) böyük təsiri olmuşdur. Əfqaninin milli inkişaf konsepsiyasının əsas
müddəası, milli birliyin zəruriliyindən ibarət idi: “Millətdən kənar xoşbəxtlik yoxdur”. Rəsulzadə
Əfqaninin “Milli vəhdətin fəlsəfəsi” əsərini fars dilindən tərcümə edərək, “Türk yurdu” (1911)
jurnalında çap etdirdi və onun sonrakı fəaliyyətində, eləcə də istər vətəndə, istərsə də mühacirətdə
yazdığı əsərlərində, xüsusən, “Əsrimizin Səyavuşu”unda (1923) “milli vəhdət” ideyalarının güclü təsiri
duyulur.
Rəsulzadə Səyavuşu hər cəhətdən Azərbaycana bənzədir – XX əsrin Azərbaycanına. Ona görə də
yazdığı “Azərbaycan macərası”nın adını “Əsrimizin Səyavuşu” qoyur.
Həmin ildə onun redaktorluğu ilə “Azəri türkü” (1928-1931), sonra isə “Odlu yurd” (1929-1930)
jurnalları və həftəlik “Bildiriş” (1929-1931) qəzeti də nəşr olunur. 1931-ci ildən M.Ə.Rəsulzadənin
mühacirət dövrü Avropa ölkələrində davam edir. Onun redaktorluğu ilə Berlində ayda üç dəfə nəşr
edilən “İstiqlal” (1932-1934) qəzeti və “Qurtuluş” (1934-1938) jurnalı çap edilirdi.
Görkəmli ədəbiyyatşünas M.Ə.Rəsulzadənin 1933-cü ildə Berlində çap olunan “Azərbaycan
respublikası haqqında bəzi qeydlər” kitabı, 1936-cı ildə çap olunan “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”
məqaləsi, 1938-ci ildə Berlində alman dilində “Azərbaycan problemi” və 1939-cu ildə Varşavada polyak
dilində çıxmış “Azərbaycanın hüriyyət savaşı” kitabları böyük maraq doğurur. O, 1938-ci ildən Polşa
hökumətində məsləhətçi işləmiş, sonralar 1940-cı ildən Rumıniyada yaşamışdır. Onun 1943-cü ildə
İstanbulda nəşr olunmuş “İslam-türk ensiklopediyasının” 1-ci cildində “Azərbaycan ləhcəsi” adlı
məqaləsi çap olunur. 1947-ci ildən Ankaraya köçən M. Ə. Rəsulzadənin 1949-cu ildə “Azərbaycanın
kültür kələnkləri”, “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” (1950-ci il) və “Çağdaş Azərbaycan tarixi” (1951-
ci il) kitabları işıq üzü görür. O, 1951-ci ildə Ankarada “Azərbaycan şairi Nizami” adlı monoqrafiyasını
çap etdirməklə dünya nizamişünaslığına bir çox yeniliklər gətirir.
1941-ci ildə dahi Nizaminin 800 illik yubileyi münasibətilə Rumıniyada tamamlanmış olan bu əsərin,
müəllifin özünün qeyd etdiyi kimi, “müharibənin doğurduğu çətinliklər üzündən çapı gecikmişdir”.
“Azərbaycan şairi Nizami” monoqrafiyasında, hər şeydən əvvəl M. Ə. Rəsulzadə, Nizaminin türklüyü
ilə bağlı məqamların açıqlanmasına çalışılmışdır. Müəllif şairin zəngin yaradıcılıq yolunun təhlili
fonunda onun yalnız milliyyətcə deyil, əsərlərinin məzmunu, mahiyyətilə türklüyünü sübuta yetirmiş və
belə qənaətə gəlmişdir ki, yalnız dil faktoru, ruhən türklüklə bağlı olan Nizami sənətini fars
mədəniyyətinə daxil etmək üçün əsas ola bilməz.
Monoqrafiyada Nizami və mühiti, Nizami və Qafqaz, Nizaminin qadın obrazları, Nizamidə dövlət və
ədalətli hökmdar idealı və s. kimi ictimai məzmun daşıyan məsələlərə geniş yer verilmişdir. M.Ə.
Rəsulzadənin bu dəyərli əsəri vasitəsi ilə ilk dəfə olaraq Nizami haqqında, şairin Avropa ədəbiyyatına
təsiri, paralellər, səsləşmələr, Nizami və Bokkaçço, Nizami və Şiller, Nizamidə mənzum roman, Nizami
sənətinin üslub xüsusiyyətləri və s. kimi mövzularla bağlı H.Ete, P. Horn, H.Ritter, İ.Pizzi kimi Avropa
şərqşünaslarının müasir dövrdə də əhəmiyyətini itirməyən mülahizələri ilə tanış oluruq.
Monoqrafiyasının “Əlavələr” hissəsində Nizamidə işlənən və xalis türk mənşəli olduğu üçün çox zaman,
hətta, V. Dəstgirdi tərəfindən yanlış izah edilən söz və ifadələrin açıqlaması verilir.
Məmməd Əmin Rəsulzadənin “Azərbaycan şairi Nizami” əsəri Azərbaycan elminə böyük tövhədir.

KARABAKH
HUMANITIES
NƏTİCƏ
M.Ə.Rəsulzadənin Nyu-Yorkda ingilis dilində nəşr olunan “Ukrayna” toplusunun 1951-ci il 3-cü
nömrəsinin 7-ci cildində “Azərbaycan respublikası” məqaləsi, Londonda ingilis dilində nəşr olunan
Britaniya ensiklopediyasında “Müsavat partiyasının yaranması tarixi və Azərbaycan Demokratik
Respublikasının təşəkkülünə aid” məqaləsi, ikinci Dünya müharibəsindən sonra Türkiyədə nəşr olunan
Türk ensiklopediyasında Azərbaycana aid məqalələrin bir çoxu ardıcıl olaraq nəşr olunmuşdur.
Ankarada yaşadığı dövrdə o, “Türk tarix qurumu” və “Türk dili qurumu” ilə yaxından əməkdaşlıq
etmişdir. 1952-ci ildən Ankarada nəşr olunan “Azərbaycan” jurnalında xalqımızın tarixi və ədəbiyyatı
haqqında silsilə məqalələri yerləşdirilmişdir. O, ikinci dünya müharibəsinə qədər Parisdə rusca nəşr
olunan “Qafqaz” (1932-1938) və fransızca buraxılan “Prometey” (1928-1939) jurnallarında öz
məqalələri ilə çıxış etmişdir. Onun 1920-ci ildən sonra işlətdiyi açıq və gizli imzalardan “Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə”, “Yalvac oğlu”, “Məhəmməd Əmin”, “M. Əlif Rəsulzadə” və s. qeyd etmək olar.
Məhəmməd Əmin 1955-ci il Ankarada üç dəfə “Azərbaycan, Azərbaycan, Azərbaycan!” deyərək
əbədiyyətə qovuşur.
KAYNAKCA
“Açıq” söz qəzeti, №. 431, 1917-сi il
“Azərbaycan” (rusca) qəzeti, №. 59. 13 dekabr 1918-ci il
“Azerbaycan” dergisi. Ankara, №.3. 1955-ci il
Bakı Dövlət Universitetinin xəbərləri. №.2. 1922-ci il
Bəkir Nəbiyev. Çətin yollarda.Bakı, “Elm”, 2000
Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı, Elm, 1992
Tağızadə H. Nekroloq. “Sühən” jurnalı. Tehran. 1955-ci il. №.4
Yaşar Qarayev.Tarix yaxından və uzaqdan. Bakı,1996

KARABAKH
HUMANITIES
DETERMINING THE IMPORTANCE OF UNLIMIT IMPROVEMENT AND SERVICE QUALITY

FACTORS: A STUDY AT BAGHDAD UNIVERSITY
SINIRSIZ İYİLEŞME VE HİZMET KALİTESİ FAKTÖRLERİNİN ÖNEM DÜZEYİNİN
BELİRLENMESİ: BAĞDAT ÜNİVERSİTESİ'NDE BİR ARAŞTIRMA

Sakarya University of Applied Sciences, Faculty of Applied Sciences
ORCID ID: 0000-0001-6320-2871
PhD Student Mohammed MOHAMMED
Baghdad University Economy and Administration Faculty
ORCID ID: 0000-0002-5653-6715
ABSTRACT
It has been understood that educational institutions should adopt modern learning methods in order to
closely follow the scientific developments that serve the education-teaching process, thus contributing
to the speed of communication between the student and the teacher.
In order to improve education processes, it is important to reveal the service quality in education.
Utilizing the Unlimited Improvement practice introduced by Küçük (2011) while examining the service
quality will enable the issue to be determined in two dimensions in terms of service quality and
improvement.
In the present study, the importance level of service quality factors with unlimited improvement was
determined. For this, Parasuraman vd (1985) Service Quality scale and Küçük (2016, 2020) Unlimited
Improvement scale were used.
Parasuraman, Zeithaml and Berry conducted a study that determined ten dimensions of the quality of
service that can be generalized to any type of service, it includes these dimensions: realism, reliability,
responsiveness, competence, access, courtesy, communication, credibility, Security, and understanding.
In addition, these ten dimensions have been reorganized into the five dimensions known in the
SERVQUAL Model, which include: tangibles, empathy, reliability, responsiveness, and assurance
(Parasuraman, Zeithaml, & Berry, 1985).
Unlimited improvement is a new improvement tool recommended by us, which draws attention to the
problems encountered in TQM practices, the factors that affect or limit the success of TQM, and is based
on eliminating all the limitations encountered in continuous improvement studies.
Unlimited Improvement; “It is a quality improvement practice based on the realization of continuous
and unrestricted improvement in all organizational processes, the dissemination of quality improvement
studies to all processes, people, stages and other internal and external factors, and the elimination of all
existing and possible limitations for this”.
In organizations where unlimited improvement is not implemented, continuous improvement is limited
to certain areas and not extended to certain processes, people or areas. These people or processes either
have immunity or it is thought that they cannot be improved (?). The reasons for this differ according to
the person or process.
As a result of the research, the importance levels of service quality and unlimited improvement variables
were determined. It is expected that this study will guide the education community in its applications
and contribute to the researchers in their scientific studies.
Keywords: Unlimited Improvement, Service Quality, Higher education, Iraq

KARABAKH
HUMANITIES
ÖZET
Eğitim-öğretim sürecine hizmet eden bilimsel gelişmeleri yakından takip edebilmek için eğitim
kurumlarının çağdaş öğrenme yöntemlerini benimsemesi gerektiği anlaşılmış, böylece öğrenci-
öğretmen arasındaki iletişimin hızına katkıda bulunulmuştur.
Eğitim süreçlerinin iyileştirilebilmesinde eğitimde hizmet kalitesinin ortaya konması önem arz
etmektedir. Hizmet kalitesini incelerken Küçük (2011) tarafından ortaya konmuş olan Sınırsız İyileşme
uygulamasından yararlanılması konunun hizmet kalitesi ve iyileşme bakımından iki boyutlu olarak
belirlenmesini sağlayacaktır.
Mevcut araştırmada, sınırsız iyileştirme ile hizmet kalitesi faktörlerinin önem düzeyi belirlenmiştir.
Bunun için Parasuraman Hizmet Kalitesi ölçeği ve Küçük (2016, 2020) Sınırsız İyileşme ölçeğinden
yararlanılmıştır.
Parasuraman, Zeithaml ve Berry, hizmet kalitesinin her türlü hizmete genellenebilecek on boyutunu
belirleyen bir çalışma yürütmüş ve şu boyutları içermektedir: gerçekçilik, güvenilirlik, yanıt verebilirlik,
yeterlilik, erişim, nezaket, iletişim, inanılırlık, Güvenlik, ve anlayış. Ek olarak, bu on boyut
SERVQUAL Modelinde bilinen somutluk, empati, güvenilirlik, yanıt verebilirlik ve güvenceyi içeren
beş boyut halinde yeniden düzenlenmiştir (Parasuraman, Zeithaml ve Berry, 1985).
Sınırsız iyileşme, TKY uygulamalarında karşılaşılan sorunlara, TKY’nin başarısını etkileyen veya
sınırlayan faktörlere dikkat çeken ve sürekli iyileştirme çalışmalarında karşılaşılan tüm sınırlamaların
elimine edilmesi üzerine kurulu, tarafımızdan önerilen yeni bir iyileştirme aracıdır.
Sınırsız İyileşme; “Tüm örgütsel süreçlerde iyileştirmenin sürekli ve herhangi bir sınırlama olmaksızın
gerçekleştirilmesi, kalite iyileştirme çalışmalarının tüm süreçler, kişiler, aşamalar ve diğer örgüt içi ve
dışı faktörlere yaygınlaştırılması ve bunun için mevcut ve muhtemel tüm sınırlamaların ortadan
kaldırılmasını esas alan bir kalite iyileştirme uygulamasıdır”.
Sınırız iyileşmenin uygulanmadığı örgütlerde sürekli iyileşme, belli alanlarla sınırlandırılmakta,
bunların dışında belli süreç, kişi veya alanlara yaygınlaştırılmamaktadır. Bu kişi veya süreçlerin ya
dokunulmazlığı vardır veya bunların daha fazla iyileştirilemeyeceği (?) düşünülmektedir. Bunun
nedenleri, kişi veya sürece göre farklılık göstermektedir.
Araştırma sonucunda hizmet kalitesi ve sınırsız iyileşme değişkenlerine ilişkin önem düzeyleri
belirlenmiştir. Bu çalışmanın eğitim camiasına uygulamalarında yol göstermesi ve araştırmacılara
yapacakları bilimsel çalışmalarda katkı sağlaması beklenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Sınırsız İyileştirme, Hizmet Kalitesi, Yükseköğretim, Irak
I. INTRODUCTION
Adopting the concept of continuous improvement in university services is one of the strategies that aims
to provide high quality outcomes with competitive advantage that enables graduates to face future
challenges. Continuous development emerged in management, scientific and applied research, providing
innovative environments and appropriate infrastructures. Modern teaching aids and the use of ICTs in
the educational process contributed into Improving the interactive relationship between the student, the
teacher and the management, contributed into enhancing the effectiveness of learning, and increased the
flexibility of the educational process. The continuous improvements in the educational process enabled
the students to communicate efficiently, especially that the use of modern technologies in the
educational process led to the increase of the mental abilities of the students through driving innovation.
Such a process enforced new requirements from the management of the educational institutions to
provide infrastructure to accompany these developments.
The problem addressed in this research is studying the effect of implementing the concept of unlimited
improvement on the enhancing service quality through the context of higher education in a reputable
Iraqi university. Unlimited improvement is a quality management concept that aims to ensure the
continuity of quality enhancements, as well as extending quality management practices to all parts of

KARABAKH
HUMANITIES
the organization, its management and stakeholders. Service quality is a concept that was developed in
the 1980s to address the gaps between the perceptions and the expectations of the management,
employees and customers of the quality of the service provided by a business.
II. THEORETICAL FRAMEWORK

Parasuraman, Zeithaml and Berry conducted a study that determined ten dimensions of the quality of
service that can be generalized to any type of service, it includes these dimensions: realism, reliability,
responsiveness, competence, access, courtesy, communication, credibility, Security, and understanding.
In addition, these ten dimensions have been reorganized into the five dimensions known in the
SERVQUAL Model, which include: tangibles, empathy, reliability, responsiveness, and assurance
(Parasuraman, Zeithaml, & Berry, 1985).
Another study was conducted to assess service expectations in higher education institutions from the
point of view of professional service providers and students indicated that there is a difference between
students’ expectation of educational services in comparison with the expectations of faculty members.
The researchers suggested that it is possible to manage student expectations through reducing the gap
between both expectation, which will potentially lead to the increase in the quality of educational
services and student satisfaction levels (Dervitsiotis, 2003).
Shago (2005) aimed to measure students' perceptions of their learning experiences and needs at Tshwane
University of Technology in terms of provided services to students, and how such information can be
applied to improve the quality of teaching and learning at the university. The analysis focused on the
areas that students rated as important, which they expressed satisfaction with, as well as those aspects
that were of great importance, but were slightly satisfied with them (Evans & Dean, 2003).
Continuous improvement (CI) is a trial from some industrial companies to achieve continuous reduction
in costs. The roots of the concept are traced to Japan, where the term was known Kaizen. The Japanese
adopted production enhancements through gradual improvements and minor repairs in activities. The
processes that the production units undergo, in particular and the amounts being spent during the year
Perform continuous improvement Loss, damage and cuts can be made through Contributes to the attempt
to achieve the desired goals (Hilton, 2005).
Kaizen is a philosophy developed by Taiichi Ohno to lead industrial enterprises and financial
institutions, as well as their application in all aspects of life, based on analysis and process. In the field
of business and industry, the word "Kaizen" usually refers to activities that continuously improve all
aspects of work, such as industry and management, which improve standard activities and work
methods. The Kaizen philosophy primarily works to prevent wasted energy, time and energy. The theory
was applied in several fields during the re-reform of Japan after the Second World War and since then
has spread in the fields of business all over the world, The process of unlimited improvement is the
essence of TQM. It is the blood that is carried out in the veins of TQM. Its methodology is based on
"continuous improvements in all areas of work in the organization, in order to adapt permanently to the
changes that occur in the internal and external environment of the organization. Quality management, it
aims to reach "full agreement through continuous improvement in the production processes of the
organization While the process of continuous improvement of quality management is "to come up with
the new and the better permanently, the new and better are the symbol of excellence and therefore
survival and continuity, to stay on the old means the disappearance" (Evans & Dean, 2003).
Many researchers and writers have gone on a statement unlimited improvement Kaplan & Atkinson
(1998) defined continual improvement as "the technology that draws the attention of senior management
to think about how it can motivate readers and their staff at all levels to find ways to reduce costs for the
product or service". Weetman (2006) defined it as "the process of short-term improvements in small,
repetitive items compared to large-scale long-term fundamental change events by reducing variable
costs At certain rates". Mclancy (2007) defined Continuous improvement as "a method of continuously
improving improvements in the cost profile through the process of manufacturing the product in such a
way as to reduce the cost of the unit produced or The offered service".

KARABAKH
HUMANITIES
Sınırsız iyileşme, TKY uygulamalarında karşılaşılan sorunlara, TKY’nin başarısını etkileyen veya
sınırlayan faktörlere dikkat çeken ve sürekli iyileştirme çalışmalarında karşılaşılan tüm sınırlamaların
elimine edilmesi üzerine kurulu, tarafımızdan önerilen yeni bir iyileştirme aracıdır (Küçük, 2011 and
2017). Unlimited improvement; “It is a quality improvement practice based on the realization of
continuous and unrestricted improvement in all organizational processes, the dissemination of quality
improvement studies to all processes, people, stages and other internal and external factors, and the
elimination of all existing and possible limitations for this” .
In organizations where unlimited improvement is not implemented, continuous improvement is limited
to certain areas and not extended to certain processes, people or areas. These people or processes either
have immunity or it is thought that they cannot be improved (?). The reasons for this differ according to
the person or process.
III. AIM OF STUDY

The aim of the study is to determine importance levels of unlimited improvement and service quality on
the students and staff of Baghdad University.
IV. SCOPE AND METHODOLOGY

The focus of this research is on unlimited improvement and the reality of educational services (service
quality) in Iraqi universities. Due to the teaching experience the researcher has at the University of
Baghdad, he has the ability to anticipate the issues and communicate with the students and faculty
members for data collection. The acquired sample is expected to achieve a reliability of at least 95%, as
per academic research conduct Küçük (2016) stated that sample mass determination and sampling
should be performed within systematic steps.
The basic type of probability sampling is the random sample, in which every item in the relevant world
has an equal opportunity of being selected. The research relies on the use of inductive and deductive
methodology, and both approaches are considered. In an integrated approach, the inductive approach
starts from the molecules to reach accredited colleges. The first is the observation of the phenomenon,
to development of scientific hypotheses, and then the final stage of the curriculum. The extrapolation is
a test of hypotheses, relying on the methodological deductive Stages. Note the phenomenon under study,
where the researcher extrapolated and reviewed studies, scientific research and periodicals related to
subject, which helped to form a scientific background for different aspects of research (Küçük, 2016:
68-81).
The development of scientific hypotheses for research was in light of the framework and the necessary
data were identified through questionnaires taken by the staff and students at the University of Baghdad.
The hypotheses are tested using SPSS Statistics 23.0 to reach search results and validation test to achieve
and evaluate the research objectives, and to determine the possibility dissemination of research results
to the study population. Data collection is the systematic approach to gather and measure information
from variety of sources to get a complete and accurate picture of an area of interest. Data collection
enables a person or organization to answer relevant questions, evaluate outcomes and make predictions
about future probabilities and trends. Data were obtained to achieve the objectives of the study based on
two sources; literature and data collected from the case study (Küçük, 2016: 93-98).
V. DATA ANALYSIS
Table 1 shows the demographic information
Table 1. Demographic information (n=116)

KARABAKH
HUMANITIES
Criterion Category Count Percent (%)

Male 72 62.1
Gender
Female 44 37.9
Management 6 5.2
Relation to Baghdad Staff 10 8.6
University Instructor/ Professor 30 25.9
Student 70 60.3
17 to 25 years 42 36.2
26 to 35 years 40 34.5
Age
36 to 45 years 22 19.0
46 years and more 12 10.3
Table 1 shows the demographic information that are provided by the study participants. In the gender
criterion, 62.1% of the sample were males and 37.9% were females. The majority of the sample (60.3%)
were students, and the majority of the sample has the age between 17 and 35 years old.
A factor analysis was performed for the dimensions and indicators of service quality results shown in
Table 2. The KMO value found validates the factor analysis, which is a value of 0.880 and the eigen
value was found greater than 1. This indicates the correlation between the different factors and the
reliability of the results. All factors are above 0.4, which leads to the inclusion of all items in the analysis.
Since the total variance explained is around 60%, this adds further validation to the results of the
analysis.
Table 2. Factor analysis for Service Quality (n=116)

Total
Cronbach
Factor
Eigen Variance Mean
Loadin KMO
Alpha
value Explained Score
g
(%)
Service Quality 10.50 62.787 0.949 3.920 0.880
University has modern looking
1 0.769 4.05
equipment
University’s physical facilities are
2 0.726 3.78
excellent and visually appealing
Employees of the university have neat
3 0.619 4.76
appearance
Educational products (books, desks,
4 0.683 3.97
boards, notes, etc.) visually appealing
The aims of the education are
5 0.679 3.97
delivered as promised
University attends to university and
6 employees’ problems with sincere 0.825 3.60
interest
University services are delivered right
7 0.812 3.55
the first time
University services are provided
8 0.718 3.88
according to the set timeframes
9 University insist on error free records 0.642 3.78
Timeframes for university’s services
10 0.678 3.86
are clearly defined
University attend to the needs of the
11 0.823 3.59
students and employees promptly
University is always willing to help
12 0.759 3.88
students and employees
University is never too busy to attend
13 0.470 4.19
to students’ requests
University employee’s behavior
14 0.474 4.00
instill confidence in students

KARABAKH
HUMANITIES
Table 2. Factor analysis for Service Quality (n=116)

Total
Cronbach
Factor
Eigen Variance Mean
Loadin KMO
Alpha
value Explained Score
g
(%)
Students feel safe that they are
15 receiving the promised service at the 0.648 3.84
promised quality
University employees are courteous
16 0.550 4.26
with students
University employees have the
17 required knowledge to answer 0.669 4.31
students’ questions
University gives individual attention
18 0.692 3.38
to every student
University operating hours are
19 0.577 4.26
convenient to all students
University gives students personal
20 0.753 3.59
attention
University employees have students’
21 0.828 3.81
best interest at heart
University understand the specific
22 0.701 3.95
needs of the students
A factor analysis was performed for the dimensions and indicators of unlimited improvement (results
shown in Table 6). The KMO value found validates the factor analysis, which is a value of 0.804 and
the eigen value was found greater than 1. This indicates the correlation between the different factors and
the reliability of the results. All factors are above 0.4, which leads to the inclusion of all items in the
analysis. Since the total variance explained is around 60%, this adds further validation to the results of
the analysis (Küçük, 2016: 227-232).
Table 3. Factor analysis for Unlimited Improvement (n=116)
Total
Cronbach
Factor Eigen Variance Mean

KMO
Alpha
Loading value Explained Score

(%)
Unlimited Improvement 4.153
1. There are non-modifiable individual
tool applications or processes that are 0.712 4.03
excluded.
2. Unlimited improvement (improvement
of the whole process, application, person,
0.632 4.00
machine equipment and supplier) is
important
3. All processes, practices, people,
machinery, equipment and suppliers must
0.608 4.24
be curable and included in quality
improvement. 4.579 57.238 0.804
4. All managers attend the training. 0.868 4.21
5. All managers are included in the
0.959 4.07
improvement.
6. The organizational structure as a whole 0.776
0.869 4.07
is included in the improvement.
7. All employees are included in the
0.913 4.00
improvement.
8. All tools are included in the
improvement.
9. All processes are included in the 0.410 4.60

KARABAKH
HUMANITIES
Table 3. Factor analysis for Unlimited Improvement (n=116)

Total
Cronbach
Factor Eigen Variance Mean
KMO
Alpha
Loading value Explained Score
(%)
improvement.
10. All applications are included in the
0,520 4.30
improvement.
11. All suppliers are included in the
0.750 4.20
improvement.
12. Administrators can be changed. 0.750 4020
13. Organizational structure can be
0.842 4.24
changed.
14. All employees can be changed. 0.740 4.00
15. All vehicles are interchangeable. 0.655 4.03
16. All processes are subject to change. 0.482 4.00
17. All applications can be modified. 0.495 4.21
18. All suppliers are subject to change. 0.876 4.20
19. Working hours can be changed. 0.952 4.00
VI. RESULTS VE DISCUSSION

Through the statistical analysis performed in this research, it was found that unlimited improvement has
an impact on service quality. The regression analysis yielded an R square value of 0.337 with a
significance at the 0.01 level. Moreover, the indicators of both concepts were validated through a factor
analysis, which showed the intercorrelation of all factors with each other within each concept. The
hypothesis tested in the study was accepted based on the case of Baghdad University in Iraq.
As explained in the hypothesis construction section, literature research shows the correlation and effect
of service quality on performance and customer satisfaction, which are important assessment factors in
business organizations (Ghimire, 2012; Akroush and Khatib, 2009; Cheng and Lin, 2014). Moreover,
similar research was carried out for unlimited imporvement, where the relationship between the concept
and performance was confirmed (Ay and Nurov, 2017; Benshina, 2018). Therefore, the results of the
research come to complete the missing gap in the research through studying and confirming the
relationship and effect of unlimited improvement and service quality concepts.
VII. SUGGESTIONS
This research studied two of quality assessment and implementation frameworks that were developed
by scholars and practitioners to enhance quality management in business organizations. The study main
aim was to study the effect of unlimited improvement on service quality. Through a questionnaire
methodology with 116 participants, the impact of unlimited improvement was found positive and
estimated to be 33.6% on service quality. Based on the results of the factor analysis, it can be observed
that service quality and unlimited improvement average mean score were around the 4th point of the 6-
point Likert scale. Such a results shows a fair implementation of the concepts at Baghdad University in
Iraq. It is recommended that further assessment to be performed using other quality evaluation tools,
including total quality management, in order to ensure the full implementation of quality management
in the institution.
* Service quality practices should be given importance.
* The physical spaces of educational institutions should be improved.
* Machinery, tools, equipment, etc. physical elements should be improved.
* Computer etc. Care should be taken to ensure that technological tools have up-to-date technology.

KARABAKH
HUMANITIES
* Unlimited improvement can be applied in educational institutions with all its processes and practices
as an important quality improvement tool.
* Recovery efforts should be extended to all stages and organizations.
* All employees must become part of the recovery.
* In educational institutions, people should be directed to renew themselves.
REFERENCES
Akroush, M. N., & Khatib, F. S. (2009). The impact of service quality dimensions on performance: an
empirical investigation of Jordan’s commercial banks. Journal of accounting, business and
management, 16(1), 22-44.
Arıcı, Furkan, Orhan Küçük, Sevcan Tin, (2019) “Sınırsız İyileşmenin Örgüt Performansına Etkisinin
İncelenmesi; Bir Uygulama”, Uluslararası Erciyes Bilimsel Araştırmalar Kongresi, 26-28 Nisan 2019,
Kayseri, ss. 431-440
Ay, O., & Nurov, G. (2017). Impact of unlimited improvement on organizational performance: An
application. The International New Issues In Social Sciences, 4(4), 89-95.
Benshina, K. (2018). The relationship between unlimited improvement and business performance. The
International New Issues in Social Sciences, 6.
Berry, L. L., Parasuraman, A., & Zeithaml, V. A. (1994). Improving service quality in America: Lessons
learned. Academy of Management Executive, 8(2), 32-52.
Cheng, J.-S., & Lin, Y.-C. (2014). Effects of service quality on organizational performance. Journal
Statistics, 30(6), 1131-1140.
Dervitsiotis, K. N. (2003). The pursuit of sustainable business excellence: guiding trasformation for
effective orgainzational change.
Evans, T. R., & Dean, J. W. (2003). Total quality management, organization and strategy. USA:
Thompson Learning.
Ghimire, A. J. (2012). Service quality and customer satisfaction in the restaurant business - Case study
of Sagarmatha Nepalese Restaurant in Vantaa (Master's Thesis). Kokkola, Finalnd: Central
Ostrobothnia University of Applied Sciences.
Hilton, R. W. (2005). Managerial Accounting. Mc Graw-Hill Co Inc.
Kaplan, R. S., & Atkinson, A. A. (1998). Advanced Management Accounting. Prentice Hal Inc.
Küçük, O. (2011). Toplam Kalite Yönetiminde Yeni Bir Uygulama: Sınırsız İyileşme. 11. Ulusal Üretim
Araştırmaları Sempozyumu, (pp. 44-54). İstanbul.
Küçük, O. (2016). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Bursa: Ekin Basım Yayın.
Küçük, O. (2017). Total Quality Management, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Küçük, Orhan (2020) İşletmecilik, Lojistik ve Toplam Kalite Yönetimi Alanında Teoriler ve Bilimsel
Araştırma Ölçekleri, (O. Küçük, İçinde: 4. Kısım 1. Bölüm, “Toplam Kalite Yönetimi (TKY)
Kapsamında Geliştirilen Kavramlar, Sınırsız İyileşme Uygulaması ve Sınırsız İyileşme Ölçeği”, ss. 205-
219.), Ankara: Sonçağ Yayıncılık.
Küçük, O., & Küçük, N. (2012). Sınırsız İyileşmenin Örgüt Performansına Etkisi: Bir Uygulama., (p.
769). Konya 10 - 12 Mayıs 2012.
Liu, C.-M., & Wang, T.-Y. (2017). A Study on The Effect of Service Quality On Customer Loyalty And
Corporate Performance In Financial Industry. Problems and Perspectives in Management, 15(2-2), 355-
363.

KARABAKH
HUMANITIES
Mclancy, E., & Atrill, P. (2007). Management Accounting for Decision Makers. Prentice Hall Co.
Parasuraman, A., Berry, L. L., & Zeithaml, V. A. (1991). Percieved Service Quality as a Customer-
Based Performance Measure: An Empirical Examination of Organizational Barriers Using an Extended
Service Quality Model. Human Resource Management, 30(3), 335-364.
Parasuraman, A., Zeithaml, V. A., & Berry, L. L. (1985). A Conceptual Model of Service Quality and
its implications for Future Research. Journal of Marketing, 49, 41-50.
Parasuraman, A., Zeithaml, V. A., & Berry, L. L. (1994). Alternative Scales for Measuring Service
Quality: A Comparative Assessment Based on Psychometric and Diagnostic Criteria. Journal of
Retailing, 70(3), 201-230.

KARABAKH
HUMANITIES
GİRİŞİMCİLİKTE SAĞLIK ETKİSİ TEORİSİ FAKTÖRLERİNİN ÖNEM DÜZEYİNİN

BELİRLENMESİ: AZERBAYCAN ÖRNEĞİ
DETERMINING THE IMPORTANCE LEVEL OF HEALTH EFFECT THEORY FACTORS IN
ENTREPRENEURSHIP: THE CASE OF AZERBAIJAN

Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi
ORCID ID: 0000-0001-6320-2871
ÖZET
Sağlık; fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik olarak iyi olma hali biçiminde tanımlanmaktadır. Girişimci
sağlığı; girişimcinin fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik olarak kendisini ne kadar iyi hissettiğini, iyilik
halini, fizyolojik ve psikolojik olarak bir rahatsızlığının olmaması, sosyal anlamda çevresi ile iyi ilişkiler
içerisinde olması durumunu açıklamaktadır. Girişimcinin iş kurabilmesi ve özellikle sürdürebilmesi için
sağlık durumunun iyi olması iyi olması gerektiği, yazar tarafından yapılan çalışmalarda fizyolojik,
psikolojik ve sosyolojik sağlık durumu ile girişimcilik düzeyi, girişimcilik eğilimi ve girişimcilik
yönelimi arasında güçlü ilişkiler tespit edilmiştir. Bu doğrultuda girişimcilikle sağlık ilişkisi veya
sağlığın girişimciliğe olan güçlü etkisi durumu; Girişimcilikte Sağlık Etkisi Teorisi olarak
adlandırılmıştır.
Girişimci işi kuran ve sorumluluğu üstlenen kişi olmakla birlikte girişimci aynı zamanda sağlıklı olan
kişidir. Çünkü eğer bir kişi sağlıklı olmazsa bir işi kuramaz, işin gerektirdiği yoğun çalışma temposunu
göze alamaz. Eğer işe başladıktan sonra bir rahatsızlığı ortaya çıkarsa o zaman işi sürdüremez, ağır
koşullarda çalışmaya katlanamaz işlerinin takibini yapmakta bile zorlanır. Bunun sonucunda işini
bırakmak zorunda kalabilir.
İfade edilen sağlık veya rahatsızlık durumu hem fizyolojik hem de psikolojik yönüyle ele alınmalı,
beraberinde işin sosyal yönü de ihmal edilmemelidir.
Sosyal açıdan da bir birey çevresi ile iyi ilişkiler kurabiliyor, bir takım sosyal aktivitelere katılabiliyor,
belli sosyal konularda çalışmalar yapabiliyorsa, sosyal çevresi olan, çevresinde tanınan, iletişim
kurulabilen birisi ise, o zaman girişimci yönünün güçlü olduğu ifade edilebilir. Böyle birinin kendi işini
kurması ve başarılı da olması daha mümkün gözükmektedir.
Sağlık düzeyi konusunda girişimcilik özellikleri genel yaşam kalitesi ölçeği ile “insanın fiziksel, ruhsal
ve sosyolojik iyilik halidir.” Biçimindeki sağlık tanımı doğrultusunda bir sağlık düzeyi ölçeği
geliştirilmiştir.
Bu çalışmada girişimci sağlık durumu ile ilgili olarak yazar (2016) tarafından geliştirilmiş olan
Girişimcilikte Sağlık Etkisi ölçeği 2019 yılında Bakü’de ticaret sektöründe faaliyet gösteren
girişimcilere uygulanmıştır. Yapılan çalışma sonucunda faktörlerin önem düzeyleri belirlenmiş,
girişimcilerin sağlık konusunun girişimcilik bakımından önemli bulunduğu tespit edilmiştir.
Çalışmanın işe atılmak, iş kurmak isteyenlere ve bu konuda bilimsel çalışma yapan akademisyenlere
katkı sağlaması beklenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Girişimci sağlığı, fizyolojik sağlık, psikolojik sağlık, sosyolojik sağlık,
Girişimcilikte Sağlık Etkisi Teorisi
ABSTRACT
Health; It is defined as a state of physiological, psychological and sociological well-being. Entrepreneur
health; It explains how well the entrepreneur feels physiologically, psychologically and sociologically,

KARABAKH
HUMANITIES
his state of well-being, the fact that he does not have a physiological and psychological disorder, and
that he is in good social relations with his environment. In the studies conducted by the author, strong
relationships were determined between the physiological, psychological and sociological health status
and the level of entrepreneurship, entrepreneurship tendency and entrepreneurial orientation. In this
direction, the relationship between entrepreneurship and health or the strong effect of health on
entrepreneurship; It has been called the Health Effect Theory in Entrepreneurship.
While the entrepreneur is the person who establishes the business and assumes the responsibility, the
entrepreneur is also the person who is healthy. Because if a person is not healthy, he cannot establish a
business and cannot afford the intense work pace required by the job. If he develops an illness after
starting the job, then he cannot continue the job, cannot bear to work in harsh conditions, and even has
difficulty in following his work. As a result, he may have to quit his job.
The state of health or discomfort expressed should be addressed both in physiological and psychological
aspects, along with the social aspect of the job should not be neglected.
In terms of social aspects, if an individual can establish good relations with his environment, participate
in some social activities, work on certain social issues, is someone who has a social environment, is
known in his environment, and can communicate, then it can be stated that his entrepreneurial side is
strong. It seems more possible for such a person to start his own business and be successful.
Entrepreneurial characteristics in terms of health level are “physical, mental and sociological well-being
of a person” with the general quality of life scale. A health level scale was developed in line with the
definition of health in the format.
In this study, the Health Impact in Entrepreneurship scale developed by the author (2016) regarding the
entrepreneurial health status was applied to entrepreneurs operating in the commercial sector in Baku in
2019. As a result of the study, the importance levels of the factors were determined and it was determined
that the health issue of the entrepreneurs was important in terms of entrepreneurship.
It is expected that the study will contribute to those who want to start a business, to start a business, and
to academics doing scientific studies on this subject.
Keywords: Entrepreneur health, physiological health, psychological health, sociological health, Health
Effect Theory in Entrepreneurship
GİRİŞ
Sağlık; fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik olarak iyi olma hali biçiminde tanımlanmaktadır.
Bu doğrultuda girişimci sağlığı; girişimcinin fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik olarak kendisini ne
kadar iyi hissettiğini, iyilik halini, fizyolojik ve psikolojik olarak bir rahatsızlığının olmaması, sosyal
anlamda çevresi ile iyi ilişkiler içerisinde olması durumu biçiminde ifade edilmektedir (Küçük, 2020:
91).
Girişimci işi kuran ve sorumluluğu üstlenen kişi olmakla birlikte girişimci aynı zamanda sağlıklı olan
kişidir. Çünkü eğer bir kişi sağlıklı olmazsa bir işi kuramaz, işin gerektirdiği yoğun çalışma temposunu
göze alamaz. Eğer işe başladıktan sonra bir rahatsızlığı ortaya çıkarsa o zaman işi sürdüremez, ağır
koşullarda çalışmaya katlanamaz işlerinin takibini yapmakta bile zorlanır. Bunun sonucunda işini
bırakmak zorunda kalabilir.
İfade edilen sağlık veya rahatsızlık durumu hem fizyolojik hem de psikolojik yönüyle ele alınmalı,
beraberinde işin sosyal yönü de ihmal edilmemelidir.
Sosyal açıdan da bir birey çevresi ile iyi ilişkiler kurabiliyor, bir takım sosyal aktivitelere katılabiliyor,
belli sosyal konularda çalışmalar yapabiliyorsa, sosyal çevresi olan, çevresinde tanınan, iletişim
kurulabilen birisi ise, o zaman girişimci yönünün güçlü olduğu ifade edilebilir. Böyle birinin kendi işini
kurması ve başarılı da olması daha mümkün gözükmektedir.

KARABAKH
HUMANITIES
Sağlık düzeyi konusunda girişimcilik özellikleri genel yaşam kalitesi ölçeği ile “insanın fiziksel, ruhsal
ve sosyolojik iyilik halidir.” Biçimindeki sağlık tanımı doğrultusunda bir sağlık düzeyi ölçeği
geliştirilmiştir.
Girişimci sağlık durumu; genel sağlık tanımından hareketle bu çalışmada, girişimcinin fizyolojik,
psikolojik ve sosyolojik olarak kendisini ne kadar iyi hissettiğini, iyilik halini, fizyolojik ve psikolojik
olarak bir rahatsızlığının olmaması, sosyal anlamda çevresi ile iyi ilişkiler içerisinde olması halini
açıklamaktadır.
GİRİŞİMCİLİKTE SAĞLIK ETKİSİ TEORİSİ
Girişimci sağlığı konusunda yapılan ilk çalışmada (Küçük, 2016), yazar tarafından geliştirilen ölçek
yardımıyla yüz yüze anket yöntemiyle, ilgili küçük sanayi sitesinde toplam kayıtlı 42 girişimcinin anket
çalışmasına katılmayı kabul eden 34’üne ulaşılarak veriler toplanmıştır. Ölçeğin güvenirlik ve geçerliği
test edilerek değişkenler arasında ilişkinin varlığını ve düzeyini tespit etmek amacıyla korelasyon analizi
yapılmış ve girişimci sağlığı ile girişimcilik arasında istatistiki olarak anlamlı, doğru yönlü bir ilişkinin
varlığı tespit edilmiştir.
Bu çalışmadan başka Küçük ve Küçük (2018), Kara, Küçük, Yaşarsoy (2020) çalışmalarında da sağlık
ile girişimcilik arasında bir ilişkinin varlığı tespit edilmiştir.
Girişimcinin fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik olarak sağlıklı olması gerektiğini ortaya koyan, sağlıklı
bireylerin girişimci olabileceklerine vurgu yapan, yani sağlıklı kişilerin bir işletmeyi kendi
hesaplarına/namlarına açıp işletebileceklerini, başarılı biçimde yürütebileceklerini ifade eden teori,
Girişimcilikte Sağlık Etkisi Teorisi olarak adlandırılmıştır.
AMAÇ, YÖNTEM VE KAPSAM
Bu çalışmanın amacı, girişimcilikte sağlık etkisi teorisi ölçeğinin Azerbaycan bakımından sınanması,
ölçek değişkenlerinin önem düzeylerinin belirlenmesidir.
Bu amaçla 2019 yılı Ocak-Şubat Aylarında Bakü’de faaliyet gösteren ticaret sektörü işletmelerinden
tesadüfi örnekleme yöntemlerinden kolayda örneklemeyle belirlenen 100’üne gidip girişimciler
üzerinde yüzyüze anket çalışması yapılarak veriler toplanmıştır. Elde edilen verilerin bu bildiride sadece
önem düzeyleri ortaya konmuştur. Daha sonra bu veriler diğer değişkenlerle ilişkilendirilecek ve çalışma
geliştirilecektir.
Araştırmada kullanılan ve yazar tarafından geliştirilen Girişimcilikte Sağlık Etkisi Teorisi Ölçeği 5’li
likert ölçeği biçiminde hazırlanmış olup üç başlıktan oluşmaktadır. Bunlar;
* Girişimci Fizyolojik Sağlık Ölçeği,
* Girişimci Psikolojik Sağlık Ölçeği ve
* Girişimci Sosyolojik Sağlık Ölçeğidir.
BULGULAR VE SONUÇ
Elde edilen bulgular analiz edilerek değişkenlerin önem düzeyi belirlendiğinde girişimcilerin fizyolojik
sağlık durumlarına ilişkin ifadelerin önem düzeyinin yüksek çıktığı belirlenmiştir.
Tablo 1’den görüleceği gibi yürürken zorluk çekmeme, kalıcı sağlık sorununun olmaması, çalışmaya
engel bir görme-işitme kaybının olmadığı ifadelerinin önem düzeyleri hep yüksek çıkmıştır. Yani
girişimciler fizyolojik olarak sağlıklıdır veya sağlıklı insanlar girişimci olmuşlardır.

KARABAKH
HUMANITIES
Tablo 1. Girişimci Fizyolojik Sağlık Ölçeği

Girişimci Fizyolojik Sağlık Faktörleri Önem Düzeyi
Düşük Orta Yüksek
(1,00-2,33) (2,33-3,66) (3,66-5,00)
1. Yürürken, hiç bir güçlük çekmiyorum. 5,00
2. Günlük aktivitelerimi yerine getirirken 4,20
zorlanmıyorum.
3. Ağrı veya rahatsızlıklarım yok. 4,00
4. Kalıcı sağlık sorunum yok. 4,20
5. Düzenli kullandığım ilaç yok. 4,00
6. Spor yaparım. 4,00
7. Kendimi enerji dolu hissediyorum. 4,70
8. Boy/kilo oranım normaldir. 4,00
9. Engellilik durumum yoktur (Yaptığım iş 4,90
bakımından).
10. Çalışmama engel bir görme/işitme kaybım 5,00
sözkonusu değildir.
11. Sağlıklı olduğumu, bazıları kadar sık 4,20
hastalanmadığımı düşünüyorum.
Tablo 2’de Girişimci Psikolojik Sağlık Ölçeği sonuçları yer almaktadır. Yine tabloya bakıldığında
girişimcilerin kaygı, moral, stresle baş etme gibi psikolojik hususlarda kendilerini yeterli gördükleri yani
belirgin bir problemlerinin olmadığı anlaşılmaktadır.
Tablo 2. Girişimci Psikolojik Sağlık Ölçeği
Girişimci Psikolojik Sağlık Faktörleri Önem Düzeyi
1. Endişeli/kaygılı değilim. 4,00
2. Moralim düzgündür (Hayat doluyum). 4,70
3. Streslerimle baş edebilirim. 4,00
4. Öfkemi kontrol edebilirim (Sinirli değilim). 4,90
5. Dikkat bozukluğum yoktur. 5,00
6. Belirgin unutkanlıklarım yoktur. 4,20
7. Hayatı zevkli bulduğumu söyleyebilirim 5,00
(hayat doluyum).
8. Madde bağımlılığım yoktur. (sigara dışında) 4,20
9. Hayat yükünün kaldırılabilir olduğunu 4,00
değerlendiriyorum.
10. Piyasanın zorlukları yaşama kalitemi belki 4,20
etkileyebilir fakat alt üst etmez.
11. Kendimi yıpranmış ve bitkin 4,00
hissetmiyorum.
Tablo 3. İse Girişimci Sosyolojik Sağlık Ölçeği sonuçlarını göstermektedir. Burada da girişimcilerin
yatığı işi sevdikleri, işin sosyal yarar yönünü önemsedikleri, bir araya geldiği arkadaşlara sahip olduğu
gibi sosyal yönün güçlü olduğunu ortaya koyan bulgulara ulaşılmıştır.

KARABAKH
HUMANITIES
Tablo 3. Girişimci Sosyolojik Sağlık Ölçeği

Girişimci Sosyolojik Sağlık Faktörleri Önem Düzeyi
1. Yaptığım işi seviyorum. 4,90
2. Yaptığım işin sosyal yarar yönünü 5,00
önemsiyorum.
3. Bir araya geldiğim arkadaşlarım var. 4,90
4. Arayan, ziyaretime gelen arkadaşlarım 5,00
vardır.
5. Evliyim/Aileme zaman ayırırım. 4,20
6. Akraba ve yakınlarımı ziyaret ederim. 4,00
7. Hediye alırım/veririm. 4,20
8. Kulüp veya derneğe üyeyim/sıcak bakarım. 4,50
9. Sosyal sorunlara duyarlı olduğumu 5,00
söyleyebilirim.
10. Gönüllü sosyal aktivitelere katılmaktan haz 4,20
alırım/mutlu olurum.
11. Çalışmama engel olacak kadar topluma 4,00
kırgın değilim.
Sonuç olarak girişimcilerin fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik olarak iyi olma hali anlamında sağlıklı
olmalarının önemli olduğu, sağlıklı bir insanın ancak bir işi kurup kendi adına yönetebileceği,
başarıyla işletmesini geleceğe taşıyabileceği anlaşılmıştır. Böylece Girişimcilikte Sağlık Etkisi Teorisi
bir kez de Azerbaycan girişimcileri bakımından sınanmış ve doğrulanmıştır.
ÖNERİLER
Bu bulgular ışığında aşağıdaki öneriler paylaşılabilir:
* Sağlıklı kişilerin girişimciliğe yönlendirilmeleri yararlı olacaktır.
* Girişimci adayının fizyolojik anlamda sağlam olması önem arz etmekte olup buna dikkat edilmelidir.
* Psikolojisi düzgün bireyler girişimciliğe yönelmelidir.
* Girişimciler, sosyal çevresi olan, insanlarla iyi ilişkiler geliştirebilen kişiler olmalıdır.
* Girişimcilerin sivil toplum kuruluşlarıyla ve üst yönetimle iyi ilişkiler geliştirebilmesi yararlı
olacaktır.
* Girişimciliği teşvik uygulamalarında veya programlarında, girişimci adaylarının fizyolojik,
psikolojik ve sosyolojik olarak sağlıklı bireyler olmalarına özen gösterilmesi yararlı olacaktır.
KAYNAKÇA
Kara, E., O. Küçük, E. Yaşarsoy (2020) “Girişimcilik Düzeyi ve Eğilimi ile Sağlık Arasındaki İlişki
Üzerine Bir Araştırma: Kastamonu Örneği” International European Journal of Managerial Research
Dergisi (EUJMR) ISSN: 2602 – 4179, Cilt: 4, Sayı: 7, ss. 189-213.
Küçük, O., (2016) “Girişimci Sağlığı İle Girişimcilik Düzeyi ve Girişimcilik Eğilimi İlişkisi: TR90’da
Bir Küçük Sanayi Sitesi Uygulaması”, Uluslar arası Katılımlı 16. Üretim Araştırmaları Sempozyumu,
İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul, 12-14 Ekim 2016, ss. 819-823.
Küçük, O., Girişimcilik ve Küçük İşletme Yönetimi, Geliştirilmiş ve Gözden Geçirilmiş 9. Baskı,
Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2017.

KARABAKH
HUMANITIES
Küçük, Orhan (2020) İşletmecilik, Lojistik ve Toplam Kalite Yönetimi Alanında Teoriler ve Bilimsel
Araştırma Ölçekleri, (O. Küçük, İçinde: 2. Kısım 1. Bölüm, Girişimci Sağlığı ve Girişimci Sağlığı
Ölçeği, ss. 91-95), Sonçağ Yayıncılık, Ankara.
Küçük, O. Nurten Küçük (2018) “Girişimci Sağlığı, Girişimcilik Düzeyi, Girişimcilik Eğilimi ve
Girişimci Sosyal Çevre Destek Düzeyi İlişkisi: Tr90’da Bir Küçük Sanayi Sitesi Uygulaması”, 4.
Kafkasya Ortaasya Dış Ticaret Lojistik Kongresi, 7-8 Eylül 2018, Aydın, ss. 1312-1321.

KARABAKH
HUMANITIES
MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİLDƏ EVOKATİV MENTORLUQ MODELİNİN TƏTBİQİ

APPLICATION OF EVOCATIVE MENTORING MODEL IN PRESCHOOL EDUCATION
Xalidə HƏMİDOVA
ADPU, Təlim-tədris mərkəzinin müdiri,
Məktbəqədər təhsilin pedaqogikası kafedrasının baş müəllimi,Ph.D
Bakı, Azərbaycan
ORCID ID: https://orcid.org/0000‐0001‐6873‐2353
XÜLASƏ
Mentorluq - məktəbəqədər təhsil sahəsində peşəkar birliyin yaranmasına yardımçı olan yanaşmadır.
Qarşılıqlı münasibətləri inkişaf etdirən bu metod tərbiyəçi-müəllilərin, eləcə də mentorların peşəkar
inkişafına kömək edir. Əməkdaşlıq və ümumi uğurun əldə edilməsi yanaşmanın əsas təkanverici
qüvvəsi hesab olunur.
Evokativ mentorluq prosesi klassik modeldə olduğu kimi dövrüdür. Planlaşdırılmış proses təlim
təcrübəsində sınaqdan keçiriləndən sonra əlavələrin edilməsi və təkrar sınaqdan keçirilmək üçün
yenidən təkrarlanır. Sadə şəkildə desək, evokativ mentorluq hekayənı dəyərləndirmək və düşüncə
dizaynı yaratmaq üçün empatiyadan və araşdırmadan istifadə edir. Mentor və tərbiyəçi-müəllimlər
bir-biri ilə sıx əlaqəli olan olan 4 müxtəlif prosesə cəlb olunurlar.
1.Hekayənin dinlənilməsi
2. Empatiya
3. Dəstəkləyici araşdırma
4. Düşüncə dizaynı
İlk iki proses, Hekayənin dinlənilməsi və Empatiyanın ifadəsi “Yalnış heç nə yoxdur” mərhələsini təşkil
edir.
Bu addımlar tərbiyəçi-müəllimin özünü rahat hiss etməsinə, mentor və tərbiyəçi-müəllim arasında inam
və etimadın yaradılmasına, təlim təcrübəsində yenilikləri və yeni perspektivləri təqdim etməyə və bütün
baş verənlərin dəyərli olduğunu qəbul etməyə kömək etmək üçün atılır.
İlk proseslər növbəti iki prosesin (dəstəkləyici araşdırma və düşüncə dizaynı) başlanması üçün zəmin
yaradır.
Bu iki proses isə “Güclü tərəflərin qurulması” mərhələsini təşkil edir.
Zəif tərəflərin müəyyənləşdirilməsi və aradan qaldırılması əvəzinə evokativ mentorlar müəllimləri
güclü tərəflərini müəyyən etməyə və peşəkar inkişafı onların üzərində qurmağa dəvət edirlər.
Açar sözlər: təhsil, evokativ, mentorluq, məktəbəqədər, tərbiyəçi-müəllim
ABSTRACT
Mentoring is an approach that promotes professional association in the field of preschool education.
This method of developing relationships contributes to the professional development of educators, as
well as mentors. Cooperation and overall success are the main driving forces of the approach.
The process of evocative mentoring is cyclical, as in the classical model. The planned process is repeated
after testing in training practice to make additions and retest. Simply put, evocative mentoring uses

KARABAKH
HUMANITIES
empathy and research to evaluate a story and create a thought design. Mentors and educators are
involved in 4 different processes that are closely related to each other.
1. Listening to the story
2. Empathy
3. Supportive research
4. Thinking design
The first two processes, Listening to the Story and Expressing Empathy, form the "Nothing Wrong"
phase.
These steps are taken to help the educator feel comfortable, to build trust and confidence between the
mentor and the educator, to introduce innovations and new perspectives in the teaching practice, and to
recognize that everything that happens is valuable.
The first processes lay the groundwork for the next two processes (supportive research and thought
design).
These two processes constitute the "Building Strengths" phase.
Instead of identifying and eliminating weaknesses, evocative mentors encourage teachers to identify
their strengths and build professional development on them.
Key words: education, evocative, mentoring, preschool, educator-teacher
GİRİŞ
“Ölkəmizdə həyata keçirilən təhsil islahatlarının müasir tələblər səviyyəsində aparılmasına imkan
yaradır. İlk tamamilə yeni mahiyyət və məzmun daşıyan nəticəyönümlü məktəbəqədər təhsil proqramı
(kurikulumu) bu tədbirlərdən biridir.1
Məktəbəqədər təhsilin əhəmiyyəti və rolunu nəzərə alaraq Təhsil Nazirliyinin 10 iyul 2012-ci il tarixli,
1329 nömrəli əmri ilə məktəbəqədər təhsil üzrə yeni kurikulum təsdiq olunmuşdur. 2019 ildə
Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsilin dövlət standartı sanədi kimi yeniləndi.
Sənədlərin yenilənməsi ölkədə təlimlərin keçirilməsinə və mentorluq təcrübəsinin tətbiqinə zərurət
yaratdı. Mentorluğun təşkilinədə məqsəd ölkə miqyasında məktəbəqədər təhsilin tətbiqində
keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, səmərəliliyin artırılmasına, əlverişli şəraitin yaradılmasına, planlaşdırma
və idarənin təkmilləşdirilməsidir. Tərbiyəçi-müəllimlərin iş yerlərində yeni kurikulmun tətbiqi ilə bağlı
dəyərləndirmə tədqiqatı aparılmışdır. Nəticədə uşaq bağçalarında kurikulumun tətbiqi ilə bağlı peşəkar
dəstəyə ehtiyac həm tərbiyəçilər, həm də müdiriyyət tərəfindən ən önəmli məsələ kimi müəyyən
olunmuşdur.
Məktəbəqədər təhsildə yeni kurikulumu keyfiyyətli tətbiqi vəzifəsi məktəbəqədər kurikulumunu tətbiq
edəcək tərbiyəçilərin qarşısında yeni peşəkar tələblər qoyur və həmçinin tərbiyəçilərə səmərəli peşəkar
dəstəyin vacibliyini ön plana çəkir. Mentorluq yanaşmasından istifadə məktəbəqədər təhsil
kurikulumunun keyfiyyətli tətbiqi və ümumilikdə təlim keyfiyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün imkan
yaradır. Mentorluq yanaşması – öyrənəndə yeni düşüncə tərzinin formalaşması ilə bağlı təlimin
tədricən baş verməsi üzərində qurulur. (Şəkil 1)
1
Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədərtəhsil proqramı (kurikulumu) (3-6 yaş), Azərbaycan Respublikası Təhsil problemləri İnstitutu,
2012,

KARABAKH
HUMANITIES
Şəkil.1
Mentorluq konsepsiyası: Mentorluq nədir və nə üçün lazımdır ?
Mentorluq yanaşması yeni məktəbəqədər kurikulumunun tətbiqində səciyyəvi mexanizm kimi
müəyyən olunur. Меntorluq yanaşması davamlı, peşəkar, yeni düşüncə tərzinin formalaşması ilə bağlı
peşə fəaliyyətinin tədricən baş verməsi üzərində qurulur. Mentorluq – təhsil sahəsində peşəkar birliyin
yaranmasına yardımçı olan bir yanaşmadır.
Mentorluq- tərbiyəçinin öz təlimi və inkişafı üçün məsuliyyət daşıdığı, mentorun isə bu işdə
vasitəçi rolunu oynadığı, hər iki tərəfin təcrübə və biliyi üzərində qurulmuş, mentorun düşünülmüş
şəkildə verilmiş və düşündürən sualları vasitəsilə tərbiyəçinin inkişafına yardım göstərən bir
əlaqədir; tərbiyəçinin passiv şəkildə mentordan təlimat aldığı, mentorun tərbiyəçiyə öz versiyasını
qəbul etdirməyə cəhd göstərdiyi, mentorun tərbiyəçinin bütün problemlərini həll etdiyi və bütün
suallarını cavablandırdığı bir əlaqə deyil.
Beləliklə, mentorluq – pedaqoji uğurların ifadə və mübadilə edilməsi üçün mexanizmdir.
Mentorlar tərbiyəçilərin intellektual inkişafına və təlim prosesi üçün vacib olan qərar qəbul edə
bilmə bacarıqlarının möhkəmləndirilməsinə yardım edən strategiyalara xüsusi diqqət yetirirlər.
Məhz tərbiyəçi, onun məşğələsi üçün nəyin daha səmərəli olduğunu müstəqil qiymətləndirməli və
onu təkmilləşdirmək üçün yollar təklif etməlidir. Mentor tərbiyəçiyə qərar qəbul etmə və
planlaşdırma vərdişlərinin təkmilləşdirilməsində yardımçı olur. Bu mentor tərəfindən konkret
tövsiyələrin verilməsi deyil, diskussiya və ya söhbət şəklində baş verir. Mentorla iş daimi dialoq
və dərketmə əsasında baş verir.
Mentorluğun aşağıdakı iş formaları var:
• Fərdi mentorluq: məşğələ zamanı müşahidələr və fərdi məsləhətlər (üzbəüz)
• Peşəkar təlim icmalarında mentorluq: tərbiyyəçi komandalarında məsləhətlər (üzbəüz)
• Online və ya distant mentorluq (məsafəli)
• İki-istiqamətli mentorluq (qarşlıqlı)
Mentorluq prosesi. Mentorluğun mərhələləri və onların təsviri. Mentorun fəaliyyət dövrü (tsikli)
Tərbiyəçilərlə işləyərkən etibarlı münasibətlərin qurulması, bacarıqların artırılması, özünütəhlilin
inkişafı üçün planlaşdırma, monitorinq, təhlil və tətbiq etmə kimi dörd komponentə diqqət
yetirmək vacibdir. (Şəkil.2) Məşğələnin planlaşdırılması üzrə tərbiyəçiyə göstərilən köməkdən
başlamaq lazımdır. Sonra, tərbiyəçi ilə birlikdə istifadə olunan metod və strategiyaların necə
qiymətləndiriləcəyi müəyyənləşir. Metod və strategiyalar tətbiq edildikdən sonra tərbiyəçi və
mentor təlim prosesinin necə keçdiyini təhlil edir və və əldə edilmiş bu “məşğələlər” sonradan

KARABAKH
HUMANITIES
istifadə olunur. Beləliklə, tərbiyəçi və mentor tərəfindən yeni məşğələ planlaşdırılarkən tsikl
yenidən təkrarlanır.
Bu tsikl tərbiyəçilə iş zamanı məşğələi müşahidə etməzdən əvvəl və sonra istifadə oluna bilər.
Mentor bu tsiklin müxtəlif mərhələlərində fərqli rollarda çıxış etsə də, əsas rol kouç rolu olacaq.
Şəkil.2
Planlaşdırma mərhələsində mentor tərbiyəçi-müəəllimə məşğələni planlaşdırmaqda, hədəflərin
müəyyən edilməsində, uğur göstəricilərinin müəyyən edilməsi və bunu təsdiq edən məlumatların
toplanmasının planlaşdırılmasında, yanaşma, strategiya və qərarların müzakirə edilməsində,
pedaqoqun fərdi öyrənmə məqsədlərinin və özünüqiymətləndirmə yollarının müəyyən edilməsində
kömək edir.
Monitorinq zamanı mentor tərbiyəçi-müəllimə məşğələnin müvəffəqiyyətini, uğur göstəricilərini,
davranış nümunələrindən istifadə etməklə yanaşma. strategiya və qərarların səmərəliliyinin
qiymətləndirməkdə kömək edir:
Təhlil və refleksiya zamnı mentor məşğələnin nəticələrini təhlil etməklə, məşğələnin nə dərəcədə
səmərəli keçməsi ilə bağlı təəssüratların ümumiləşdirilməsi, təsdiq və ya inkar edən dəlillərin
gətirilməsi, müqayisə və təhlil etmə, nəticə çıxarma, səmərəli olan və səmərəli olmayanlar arasında
səbəb-nəticə əlaqələrinin müəyyən edilməsində tərbiyəçi-müəllimə kömək edir.
Tətbiqetmə zamanı mentor tərbiyəçi-müəllimə toplanmış fikirlər əsasında yeni öyrənmə və tətbiq
metodlarının işlənib hazırlanması, mentorluq prosesi haqqında düşünmə və əməkdaşlığın daha
məhsuldar olması üçün tərbiyəçiyə kömək edə biləcək yolların araşdırılması ilə bağlı kömək edir.
Mentorluq növləri və metodları. Mentor tərbiyəçi-müəllimlərlə işi zamanı onların bilik səviyyəsi,
müstıqilliyi və yeni metod və strategiyaların tətbiqində əminliyi əsasında prosesi qura bilər. Tərbiyəçi-
müəllimlə birlikdə onun peşəkar inkişafı üçün daha faydalı dəstəyi müəyyən edə və şəxsiyyətyönümlü
təlim metoduna əsaslanaraq tərbiyəçi-müəllimlərlə birlikdə onun ehtiyaclarını müəyyən edə bilər.
Tərbiyəçi-müəllim və mentor arasında peşəkar əməkdaşlıq prosesi üç mərhələ ilə müəyyən edilir. 1.
Modelləşdirmə və nümayiş -bu mərhələdə tərbiyəçi-müəllim nümunəvi məşğələləri müşahidə etmək,
peşəkar inkişaf haqda videofilmləri izləmək, səmərəli tədris strategiyalarını oxuyub müzakirə
etməklə öyrənir. Bu mərhələnin məqsədi yüksək keyfiyyətli tədrisin vizuallaşdırılmasıdır. 2.
Təcrübə -bu mərhələdə tərbiyəçi əvvəllər ona nümayiş etdirilmiş metodları tətbiq etməyə, sınaqdan
keçirməyə cəhd göstərir. Mentor yeni metodların istifadə olunmasında tərbiyəçi-müəllimi
dəstəkləyə və ya onunla birgə məşğələləri apara bilər. Tərbiyəçi-müəllimlər həmkarlarının
məşğələlərində iştirak edə, yeni metodların tətbiqini müzakirə etmək üçün görüşə, uşaqların
fəaliyyətini, peşəkar inkişaf üzrə planları müzakirə edə bilərlər. Rəhbərlik altında təcrübə

KARABAKH
HUMANITIES
mərhələsi tərbiyəçi-müəllimin təkmilləşdirilməsi üçün vacibdir. Əks əlaqə - istənilən təlimin mühüm
tərkib hissəsidir.
3. Müstəqillik - yeni yanaşmaların tərbiyəçi- müəllimin tədris təcrübəsinə uğurla inteqrasiya
olunması yolu ilə əldə olunur. Müstəqilliyin əldə edilməsi üçün ilk mərhələdə bir neçə cəhd
tələb oluna bilər.
Mentorun ehtimal oluna biləcək müxtəlif rolları
Mentor tərbiyəçi-müəllim üçün zəruri informasiyadan asılı olaraq əsas dörd müxtəlif rolda çıxış
edə bilər: fasilitator, təlimçi, məsləhətçi və kouç. Mentor bu və ya digər rolda nə zaman çıxış
edəcəyini, birgə işlədiyi tərbiyəçiin ehtiyaclarına hansı eynək altından baxacağını özü müəyyən
edir.
Fasilitator - dialoq, birgə qərarların qəbul edilməsi, planlaşdırma və ya problemlərin həll edilməsi
məqsədilə görüşlər keçirir. Fasilitator müzakirənin keçirilmə qaydasını müəyyən edir, müzakirənin
mövzudan və prosesdən kənara çıxmamasına nəzarət edir.
Təlimçi - mentorun rolu tərbiyəçi- müəllimin dünyagörüşünün genişləndirilməsində, onun yeni
vərdiş və bacarıqlar əldə edərək tətbiq etməsində özünü biruzə verir.
Məsləhətçi - təhsil prosesi üzrə ekspert kimi məsləhətçi metodiki tövsiyələr verir. Səmərəli
məsləhətçi olmaq üçün tərbiyəçi-müəllimin etimadını qazanmaq, birgə müəyyən edilmiş məqsəd
və gözləntiləri yadda saxlamaq zəruridir.
Kouç - tərbiyəçi-müəllimin məqsədlərinə nail olmaq üçün hazırlamaq və eyni zamanda ona
planlaşdırma, dərketmə, problemləri həll etmə və qərar qəbul etmə vərdişlərinin inkişafında yardım
etmək məqsədi güdür. Kouç səbirli mövqe tutaraq, mühakimə etmədənaçıq suallar, pauza, perefraz
və aydınlaşdırma kimi texnologiyaları tətbiq edir. Bacarıqlı kouç tərbiyəçilərdə təlimə müstəqil
yanaşma aşılamaq üçün diqqəti düşünməyə, dərketməyə və qərarların qəbul edilməsinə yönəldir.
NƏTİCƏLƏR
Mentorla tərbiyəçi-müəllim arasında əməkdaşlıq sıx qarşılıqlı əlaqəyə çevrilə bilər. Bu
münasibətlərin başlanğıcında qarşıda duran məqsəd və vəzifələr, eləcə də, mentorun prosesdə
iştirakından tərbiyəçi-müəllimi nə gözləyə biləcəyi birlikdə müəyyən edilə bilər. Tərbiyəçi-müəllimin
öz gözləntilərini ifadə etmək və mentorluq haqda onu maraqlandıran bütün sualları verə bilmək
imkanına malik olmalıdır. Məqsədlərin necə qoyulacağını, inkişafın necə qiymətləndiriləcəyini
müzakirə etmək olar. Tərbiyəçi-müəllimin diqqətini əsasən ona yönəltmək lazımdır ki, mentorla iş
bütün proses müddətində əməkdaşlıq kimi nəzərdən keçirilməlidir. Bu zamn işin keyfiyyətində surətli
şəkildə dəyişikliklər müəşahidə oluna bilər.

KARABAKH
HUMANITIES
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2019-cu il 8 avqust tarixli 351 nömrəli Qərarı
ilətəsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsilin dövlət standartı
2. Məktəbəqədər təhsil proqramı ( kurikulum) 22 aprel 2022
3. Cheatham, W.W. (2010). The Tradition of Mentoring Part I: Mentoring the
Researcher. Journal of Research Administration, 41(2), pp. 55-60.
4. Johnson, W.B., & Ridley, C.R. (2018). The elements of mentoring: 75 practices of master
mentors. St. Martin’s Press.

KARABAKH
HUMANITIES
AZƏRBAYCAN NƏSRİNDƏ ŞUŞA FACİƏLƏRİNİN BƏDİİ İNİKASI TARİXİ ZAMAN

KONTEKSİNDƏ
Nazilə ABDULLAZADƏ
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Ədəbiyyatın tədrisi texnologiyası kafedrasının müdiri
ORCID No: https://orcid.org/0000-0002-1829-7178
ÖZƏT
Söz sənəti yaranandan bədii ədəbiyyatın bir mövzusu da müharibə və insan olmuşdur. Bu mövzunu
özündə əks etdirən əsərlərin ifadə imkanları təkcə tarixi gerçəkliyi deyil, müharibə konteksində insan
xislətinin də mahiyyətini açmağa xidmət edir. Azərbaycan nəsrində müharibə mövzusu daha çox erməni
vandalizminin tarixi köklərinin, erməni-müsəlman faciəsinin iztirablarının, qaçqın-köçkün həyatının
ağrı-acısının bədii təsvirinə həsr olunmuşdur.
Çox da uzaq olmayan zaman məsafəsindən bu günə qədər yaranan bədii nümunələrdə məlum həqiqətlərə
don geydirilsə də, bu əsərlərdən hər biri taleyüklü mətləbləri əks etdirir. Hekayə, povest və romanlarda
torpaq itkisi, yurd həsrəti, erməni məkri və vəhşiliyi qan yaddaşı kimi qorunub saxlanmışdır. XX əsrin
ilk onilliklərində törədilən cinayətlər, tökülən qanlar təkcə türkün deyil, torpağın, yurdun, məkanın
harayı, hayqırtısı, naləsi idi. Bu faciə zamanın “bəzən gizli saxladığı mətləbləri tarixin hökmü ilə təhlil
süzgəcindən keçirmiş, erməni rəzalətindən ədəbi-bədii nümunələrdə yana-yana söz açılmışdır.
Ermənilərin azərbaycanlıların başına gətirdikləri fəlakətlər hələ XX əsrin əvvəllərində milli mətbuat
orqanlarında – “İrşad, “Həyat”, “Molla Nəsrəddin” məcmuələrində, Mir Möhsün Nəvvab, Məmməd
Səid Ordubadi, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Cəfər Cabbarlı, Üzeyir Hacıbəyov və b. əsərlərində ürək
ağrısı ilə qələmə alınmışdır. Sovet diktaturası dövründə “qardaşlaşan” iki xalqın pərdəarxası dostluq,
sədaqət pərdəsi, “böyük Ermənistan mifi”, yalançı xülyaların gerçəkləşməsinə xidmət edən oyunları 80-
ci illərdən ədəbiyyatda yenidən gündəmə gəlir. Mövlud Süleymanlı, Elçin Mehrəliyev, Aqil Abbas,
Hüseynbala Mirələmov, Firuzə Məmmədli, Əli Əmirli, Məmməd Oruc, Kamil Əfsəroğlu, Mahirə
Abdullanın əsərlərində milli mənəviyyatın pozulması, erməniləşmə faciəsi, erməni qadını sindromu
mövzuları ilə yanaşı, torpaqlarımızın işğalı, əsgər ölümü, qız-gəlinin fəryadı, yandırılan yurd yerlərinin
naləsi bədii təxəyyülün gücü ilə deyil, təkzibedilməz faktlarla ədəbiyyata gətirildi.
Ədəbiyyatın yanğılı mövzularından biri də Şuşa oldu. Qarabağın paytaxtı, Azərbaycanın incisi Şuşada
erməni daşnaklarının zülmü, şuşalıları deyil, maddi-mədəni abidələrimizi də talan etməsi, didərgin
salması Azərbaycan bədii nəsrində tarixi zaman konteksində əksini tapmışdır.
Açar sözlər: bədii nəsr, erməni məsələsi, Şuşa faciəsi, soyqırım, tarixi gerçəklik.
ABSTRACT
Since the creation of the art of speech, one of the subjects of fiction has been war and human. The
expressive power of works reflecting this theme serves to reveal not only the historical reality, but also
the essence of human nature in the context of war. Although well-known truths are presented in works
of art that have emerged from time immemorial to the present day, each of these works reflects a fateful
point. In stories, narratives and novels, the loss of land, longing for the homeland, armenian intrigue and
savagery are preserved as a memory of blood. The crimes committed in the first decades of the twentieth
century, the bloodshed were not only the Turks, but also the land, the country, the place.
This catastrophe processed concerns that had been hidden by time and the historical judgments and the
disgrace of Armenians which was tackled with different themes in literary and artistic works.

KARABAKH
HUMANITIES
The armenian tragedies against the Azerbaijanis in the early twentieth century were documented in
national newspapers such as Irshad, Hayat and Molla Nasreddin, as well as in works by Mir Mohsun
Navvab, Mammad Said Ordubadi, Yusif Vazir Chamanzaminli, Jafar Jabbarli, Uzeyir Hajibeyov and
others. Since the 1980s, the "Greater Armenian Myth" and games that serve to create false fantasies
come true, as well as the backstage brotherhood and allegiance of the two "brotherly" peoples during
the Soviet rule, have been on the literary agenda. The violation of nationwide human values, the tragic
situation of Armenianization, the Armenian women's symptoms, the invasion of our territories, the death
of soldiers, the cries and wails of the burnt homeland were brought to literature not by the power of
artistic fiction, but by verifiable facts in the works of Movlud Suleymanli, Elchin Mehraliyev, Agil
Abbas, Huseynbala Miralamov, Firuza Mammadli, Ali Amirli, Mammad Oruc, Kamil Afsaroglu,
Mahire Abdulla.
Shusha was a popular theme in literature at the time. The persecution of Armenian dashnaks in Shusha,
Karabakh's capital and Azerbaijan's jewel, the plundering and deportation of not only the inhabitants of
Shusha, but also our materialistic and historical monuments, is portrayed in Azerbaijani prose in the
context of past time.
Key words: fiction, armenian issue, Shusha tragedy, genocide, historical reality.
Erməni şovinistlərinin Azərbaycan xalqına qarşı düşmənçiliyinin tarixi kökləri qədim olsa da, soyqırım
və təcavüz siyasətinə iki yüz ildən artıqdır ki, tarix şahidlik edir. Öz mənfur niyyətlərini həyata keçirmək
üçün ermənilər qələmin belə yaza bilmədiyi min bir oyundan çıxmış, uşaq, qadın, qoca bilmədən
azərbaycanlılara qarşı rəzillik etmiş, insanların mənəviyyatına, qürur və heysiyyətinə toxunmuş, “böyük
Ermənistan” naminə tarixi saxtalaşdırmış, separatçı millətçiliklərini həyata keçirmişlər.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra erməni təcavüzü bir müddət “xalqlar dostluğu”,
“qonşu”, “qardaş millət” ifadələri altında pərdələnir. Böyük və çoxmillətli SSRİ-də üstüörtülü həyata
keçirilən erməni siyasətinin arxasında “böyük qardaş” rusun himayədarlığı uzun müddət başa
düşülməmiş, erməni məkri hər yolla türkün – azərbaycanlının malına-mülkünə, milli-mənəvi irsinə,
yurd-yuvasına, tüstüsündə qızındığı ocağına, suyuna, havasına belə şərik çıxmış, böyük Hayıstan
uğrunda hər cür rəzalətə, vəhşiliyə, insanlığa yaraşmayan hərəkətlərə əl atmışdır. Erməni qadını
azərbaycanlı ailəsinə, tayfasına soxulmaqla erməni dövlətinin və kişilərinin vasitəçisinə çevrilmiş, ən
mötəbər vəzifələrdə çalışan azərbaycanlıların “həmdəm”i olaraq ailələrini dağıtmış, böyük bir nəslə
qan davası salmış, dünyaya gətirdikləri övladları erməni xislətində böyütməklə kifayətlənməmiş, dövlət
sirlərini ələ keçirməklə sapı özümüzdən olan baltaların dəyirmanına su tökmüşlər.
XX əsrin 30-cu illərində minlərlə Azərbaycan ziyalısının repressiya qurbanı olmasının, 50-ci illərdə
məcburi köçürülmə, deportasiya, mədəniyyət abidələrinin məhvi, təhsil-maarif ocaqlarının bağlanması
da erməni məkrinin, erməni siyasətinin gerçəkləşdirdiyi “qəhrəmanlıqdır”. Bu “qəhrəmanlıq”ları tarixi
sənədlərlə yanaşı, dövrün mütərəqqi qüvvələri bədii ədəbiyyatda da əks etdirmiş, xalqın tarixi
torpaqlarına, maddi-mədəniyyət abidələrinə, milli dəyərlərə erməni təcavüzünün iç üzünü açmışlar.
Azərbaycanın elə bir bölgəsi yoxdur ki, orada ermənilərin işğalçııq siyasətinin izləri olmasın. Bakı,
Zəngəzur, İrəvan, Cəbrayıl, Naxçıvan, Gəncə və digər şəhər və kəndlərdə erməni vəhşilikləri, yerli
əhalinin başına gətirilən olmazın zülm və işgəncələr ağrı-acı ilə qələmə alınmışdır.
Ermənilərin Qarabağın dilbər guşəsi, Azərbaycanın incisi Şuşada hələ əsrin əvvəllərində həyata
keçirdikləri soyqırım və ağlagəlməz vəhşiliklər də bədii ədəbiyyatda, publisistikada əksini tapmışdır.
1905-ci ildən “Həyat” qəzetində “Qarabağ xəbərləri” və “Teleqraf xəbərləri” adı altındda Şuşada olan
erməni qətlləri, qırğınlar barədə məlumatlar verilir. 1906-1907-ci illərdə “İrşad”, “Molla Nəsrəddin”,
“Həyat” məcmuələrində Üzeyir Hacıbəyov “Filankəs” imzası ilə “Ordan-burdan”, Firudin bəy Köçərli
“Şuşa faciəsinə dair” məqalələrini nəşr etdirir. 1918-1919-cu ildə Fərhad Ağazadə “Andronik nə
istiyormuş” sərlövhəli yazısında erməni siyasətinin iş üzünü ifşa edir.
Şuşa şəhərinin işğalı, şuşalıların erməni təcavüzünə və zorakılığına məruz qalması ilk dəfə tarixçi,
ədəbiyyatşünas Mir Möhsün Nəvvabın “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” əsərində tarixi
faktlarla qələmə alınmışdır. Mir Möhsün Nəvvab erməni-müsəlman davasının bədii salnaməsini, erməni
millətçiliyi ilə yanaşı, onların havadarlarını da tarixin ən qanlı səhifələrində ifşa etmişdir. Yazıçı 1903-

KARABAKH
HUMANITIES
1904-cü illərdə Bakıda, İrəvanda, Təbrizdə, Gəncədə, Şuşada ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri, baş
verən əhvalatları bədii notlarla deyil, tarixi faktlarla ifşa edir. Rus qoşunlarının hiylə ilə qalanı zəbt edib
Şuşakənddə məskunlaşmalarında ermənilərin bələdçilik etdiklərini M.M.Nəvvab erməni tayfasının
təbiətinin dəyişdiyi ilə bağlayır. Erməni qızı Hürizadın Qarabağ xanı İbrahim xana kəbinli arvad olduğu
gündən ermənilərlə müsəlmanlar arasında “mehribançılığın” batini tərəfinin ədavət olduğunu yazıçı
təəssüflə qeyd edir. Şuşa qalasının şərq tərəfindəki Bağrıqan dağının adının ermənilərin müsəlmanların
başına gətirdiyi işgəncə ilə bağlı yarandığını göstərir. Əsərdəki sətirləri həyəcansız oxumaq olmur və
oxuduqca da əsrlərlə qapıbir, suyumuzu-çörəyimizi böldüyümüz bu insan demək mümkünsə, varlıqlarla
bir torpaqda yaşaya bildiyinə acıyırsan. M.M.Nəvvab yazır: “Avan koxanın əmrilə tutulmuş müsəlmanı
çılpaqlayıb üzü üstə yerə yıxardılar. Sonra onun arxasının dərisindən dörd barmaq enində bıçaqla
boynundan qom ətinəcən iki tərəfdən xətt çəkdirər və dərinin ucunu aşağı əydirilmiş ağacın qüvvətli bir
budağına bənd edib budağı buraxırdılar. Ağacın budağı qüvvətlə yuxarı qalxanda o yazıq müsəlmanın
dərisi boynuna qədər soyulardı və onun bağırtısı o dağa düşərdi. Bu əhvalatı görənin və eşidənin də
bağrı qan olardı” [Nəvvab, 1993:11].
1905-ci ildə Şuşa qalası kimi möhkəm bir şəhəri ələ keçirmək istəyən ermənilər gizlincə səngərlər qazır,
müsəlmanlarda olan silahları ələ keçirmək üçün baha qiymətə onlardan alardılar. Lakin nə pul, nə silah,
nə də rusun dəstəsi müsəlmandan güclü deyilmiş. Yazıçı bir erməni arvadının dili ilə qumdatların iç
üzünü açır. Azıb orda-burda yumurtlayan toyuğunu üç gündə dörd uşağı ilə axtarıb tapa bilmədiyi
halda, milyon-milyon müsəlmanın öhdəsindən bir ovuc erməninin gələ biləcəyinə erməni arvadı belə
inanmır.
Yazıçı ermənilərin qarşılarına qoyduğu məqsədə çatmaq üçün səngərlər tikdiklərini, vilayətlərdən və
kəndlərdən Şuşaya erməniləri köçürərək şəhərin erməni tayfası ilə dolduğunu göstərir. Şuşanın Köçərli
məhəlləsində erməniər müsəlman evlərini yandırır, mal-dövlətlərini qarət və talan edirdilər. Onlar
“əllərinə keçən müsəlmanları böyük işgəncə ilə öldürərək onların burun-qulağını, cinsi əlaqə üzvlərini
kəsərək başlarına mıx və mismar çalmışdılar. Meyidləri ip ilə sürüyüb dərələrə, xəndəklərə ataraq
gizləyir, üstlərində olan pulları isə götürürdülər [Nəvvab, 1993:32]. Bu sətirlərdə ermənilərin təkcə
qatilliyi, vəhşi, qeyri-insani hərəkətləri deyil, soyğunçuluğu, rəzilliyi də əksini tapmışdır. Ermənilər
hətta Şuşada yerləşərkən belə şəhərin hündür yerində məskunlaşdıqlarından aşağı məhəllələrdə olan
müsəlmanları rahatlıqla vurub öldürürdülər. Onlar təkcə Şuşada deyil, Şuşaətrafı kəndlərdə də dəhşətli
hadisələr törədirdilər. Qalanın (şəhərin – N.A.) ətrafında yerləşən dəyirmanda Xaspolad adlı bir
müsəlmanı qətlə yetirdikdən sonra ananın qucağında 4 aylıq uşağı da vəhşicəsinə öldürürlər. “Uşağın
bələyini açıb ermənilərin hərəsi bir tərəfə çəkdilər. Uşaq iki para oldu. İki yerə bölünmüş uşağın
parçalarını ananın üstünə atdılar. Ana bu vəhşiliyə dözə bilməyib huşunu itirdi” [Nəvvab, 1993:51].
1905-1906-cı illərdə Qafqazda erməni-müsəlman davasının tarixini, ermənilərin törətdikləri
təsvirəgəlməz qırğınları əks etdirən dəyərli mənbələrdən biri o qanlı illərin canlı şahidi olan Mir
Möhsün Nəvvabın “Qafqaz erməni tayfası ilə müsəlmanların vuruş və ictimai tarixləri” əsəridirsə, digəri
M.S.Ordubadinin tarixi sənədlər əsasında yazdığı “Qanlı sənələr” əsəridir. Tarixi romanlar müəllifi kimi
tanınan M.S.Ordubadi 1911-ci ildə çap etdirdiyi bu əsəri yazarkən özünün müşahidələri ilə yanaşı, "özü
qədər etibar etdiyi" müxbirlərin göndərdiyi məktub və sənədlərdən, dövri mətbuatdan da istifadə
etmişdir.
Şuşanın talan edilməsi, ermənilərin iyrənc və dözülməz hərəkətləri, erməni fitnəkarlığının təsviri tarixi-
bədii boyalarla əsərdə əksini tapmışdır. Rus imperatoru II Nikolayın “ədalətli və xoşbəxt zamanında”
qələmə aldığ bu əsərdə yazıçı “nəcib islam milləti ilə qədim erməni milləti arasında iğtişaşları qələmə
aldığını və bu iğtişaşın hər iki xalqın milli tarixində bir kədər və müsibət səhifəsi” olduğunu göstərir.
Ədib bəşər dünyasının hər nöqtəsinə qəm dağı olan bu əsəri yazmaqla “bir parça vətən fəryadnaməsi”ni
yaratdığını, gələcək nəsillərə müsibətlərdən bir ibrət olaraq yadigar qoyduğunu, həmçinin əsərin şəxsi
və milli qərəzdən uzaq olduğunu göstərir. Əsərdə Qafqaz bölgəsində, Bakı, Naxçıvan, İrəvan, Tifis,
Qazax, Zəngəzur, Cəbrayılda, Şuşada ermənilərin “milli istəklərini həyata keçirmək uğrunda”
törətdikləri faciələr dəlil-sübutlarla qələmə alınır.
1905-ci ilin 16 avqustunda Şuşada qəflətən baş verən faciələrin səbəbini yazıçı müsəlmanın avamlıq
bəlasında görür. İlk sətirlərdən məlum olur ki, keçmişdə və hazırda (əsərin yazıldığı dövrdə) Şuşa
ermənilərinin güzəranı, əhvalı onların əksəriyyətinin gələcək tədarükündə olduqlarını göstərir. Hər ay,

KARABAKH
HUMANITIES
hər gün hərbi ləvazimat toplamaqları ermənilərin böyük bir müharibəyə hazırlıq cəhdindən xəbər
verirdi. Şuşada yaşayan azərbaycanlılar isə erməninin şücaətsiz və qorxaq biri olduğuna görə müsəlman
əleyhinə üsyan qaldıra biləcəklərinə inanmırdılar. Kazaklar tərəfindən qətlə yetirilən bir erməninin
ölümünü müsəlmanların boynuna atıb onlardan qisas alanda da şuşalılar bu mənfur hiyləni başa düşmür.
Bir erməniyə görə əvvəlcədən düzəldilmiş səngərlərdən, erməni kilsəsindən günahsız müsəlanlar güllə
yağışına tutulur.
Əsərdə ermənilərin qonşu azərbaycanlı ailsinin üzvlərini, xidmətçilərini səbəbsiz yerə qətlə yetirdikləri,
məhəllə camaatının evlərini oda tutduqları, müsəlmanlara köməyə gələn rus əsgərlərini belə vurub
öldürdükləri, şuşalıları qorumalarına mane olduqlarını yazıçı erməni rəzalətinin ən iyrənc həddi kimi
ifşa edir. Eyni zamanda ermənilərin nə qədər silahlanmış olsalar da, “islam cavanları”nın qəddar
ermənilərin təcavüz və ədalarına dözməyib hücuma keçmələri və bu hücumun erməniləri dəhşətə
gətirdiyi Ordubadini də heyrətə gətirir. Ən son silahlarla silahlanmış ermənilər müsəlmanların
hücumuna müqavimət göstərə bilmir, öz tələfatları onları dəhşətə salıb olay yerindən uzaqlaşdırır.
M.S.Ordubadi göstərir ki, müsəlmanların ürəyində ermənilərə qarşı o qədər nifrət vardı ki, ələ keçən
ermənini qətlə yetirir, mağaza və imarətlərini yandrıb dağıdırdılar. Ermənilər o vəziyyətə düşmüşdülər
ki, “qorxaqlıqla qoyun sürüsü kimi müsəlmanların qabağından qaçıb kazarmalara pənah aparmağı
özlərinə qənimət sayırdılar” [Ordubadi, 1991:57].
Şuşa faciəsində ədib ermənilərin qəddarlığı, vəhşiliyi ilə bərabər qorxaqlıqlarını, rəzilliklərini də ifşa
edir. “Heybətli Hayıstan gəncləri” canlarını qurtarmaq üçün kazarmada çarpayıların altında gizlənir, bir
dəqiqəlik həyatı şərəfli ölümdən üstün tuturdular. Erməninin dar ayaqda vəziyyətini yazıçı erməni
arximandritinin dili ilə təsvir edir: “– Amandır, müsəlmanlar! Şuşada ermənilər müqəssir olsalar da,
daha erməni qalmadı. İndi bir ovuc əlsiz-ayaqsız erməni qalıbdır, onlara rəhm ediniz! – deyib, ağlaya-
ağlaya sülh təklifi etdi” [Ordubadi, 1991:58].
1906-cı ildə ikinci Şuşa faciəsi baş verir. Müsəlmanlar bağda meyvə yığdıqları, su bağladıqları yerdə
ermənilər tərəfindən qətlə yetirilir. Bu faciədə ermənilərə qarşı Şuşa əhalisinin qadınlı-kişili mübarizə
apardığı, qadınların səngərlərə hərbi sursat, sığınacaqlara su, ərzaq daşıdıqları, bu müharibədə
şuşalıların əzmlə döyüşməsi, birə-yüz ermənini qətlə yetirməsi ilə yazıçı tarixi faktlara nə qədər bədii
don geyindirmiş olsa da, tarixin acı gerçəkliyi sətirlər arasından baş qaldırır. Tarixin bütün dönəmlərində
ermənilər öz mənfur niyyətlərini həyata keçirmək üçün qadınlardan istifadə etmiş, qadın fitnəsi və
əxlqsızlığı iə məqsədlərinə çatmağa can atmışlar. “Qanlı sənələr”də də Ordubadi Şuşa uyezdi generalı
Alftanı gözdən salmaq üçün ermənilərin arvadlarının dilindən imperatriçəyə məktub yazdırmaqları ilə
bu “ənənəyə” kinayə ilə işarə edir.
XX əsrin 80-ci illərindən bu günə Qarabağ faciəsi, erməni vandalizmi, qaçqın-köçkün həyatı, torpaq
itkisi və s. mövzusunda yaranan müxtəlif janrlarda əsərlərdə Qarabağ mövzusuna istər müəllif, istərsə
də oxucu həssaslığı güclü olmuşdur. Xüsusilə də Şuşanın viran edilməsi, şuşalıların başına gətirilən
işgəncə, əzab, maddi abidələrimizin vəhşicəsinə məhv edilməsi, şuşalılar kimi onların da sürgün
olunması XX əsrin sonlarından ədəbiyyatın göz yaşına çevrildi.
Şuşa ağrısının bir fəryadı da Hüseynbala Mirələmovun “Güllələnmiş heykəllərin fəryadı essesindən
ucalır. Ü.Hacıbəyovun, Vaqifin, Bülbülün, X.Natəvanın güllələnmiş heykəlləri əslində yazıçının
millətə ismarışı, tarixə göz dağıdır. Erməni qəsbkarlarının azərbaycanlılara nifrəti insanlardan,
torpaqdan deyil, daşlaşmış abidələrdən, heykəllərdən də qisas almaqla soyumur. Vaqifin, həsrətli
Ağabəyim ağanın, qeyrət və ləyaqət timsalı Gövhər ağanın ruhları dilə gəlib acı həqiqətlərə işıq salır.
Yazıçı heykəllərin fəryadında millətin faciəsini görür, soyuqqanlılığı, laqeydliyi, unutqanlığı görür və
oxucuya elə heykəllərin dili ilə də ibrət dərsi verir: “Hər heykəlin ruhu tarixdən bu günümüzə “azadlıq,
mütəqillik, birlik” deyib boylanır. Vaqifin ruhu Şuşanın əsasını qoyan Pənahəli xanın ruhuna deyir:
“Tələsmə, xan, tədbirli ol. İddia, mənəm-mənəmlik adlı bir qara ilan sürünür içimizdə, gərək əvvəlcə
onu boğaq. Ağıl və tədbir üstün silahdır. Şəhid məzarları ilə laləzarlığa bürünən, məmləkətin hüzn və
kədər içində oğul dağı sinəsini parçalayan, bu ağrıdan zarıyan anaların fəryadı bunu deyir. Düşmən
ağılla çökdürülməlidir. Ağlın uçurmadığı sədd yoxdur. İndi qoy hər kəs özü düşünsün, qərar çıxarsın"
[Mirələmov, 2002:186].

KARABAKH
HUMANITIES
Əslində göyə bülənd olan fəryad heykəllərin fəryadı deyil, torpağın, Şuşanın, şuşalıların fəryadıdır. Bu
fəryad bir gün daşa dönüb düşmənin – erməninin başına yağacaq, bir gün bu ruhların fəryadı öz
sahibində, öz torpağında − doğma Şuşada rahatlıq tapacaq: “Göydən daş yağacaq. Bu daşlar yağının
başına töküləcək. Amma təkcə yağıların başına yağmayacaq, Qarabağın adı ilə alver edib qumara
qurşananların, Şuşanı yağı ayağına verənlərin, nankorların, mənsəb ehtirası ilə alışıb-yananların,
hərislikdən gözünü qan örtən naxələflərin hamısının başına yağacaq bu daşlar. Daş heykəllər göyə
qalxıb, abidələr pərvazlanıb. Göy üzünü bulud kimi tutan daşlar məqam gözləyir yağmağa”
[Mirələmov, ]. Prof. Nizaməddin Şəmsizadə yazır: “... Hüseynbala Mirələmovun “Güllələnmiş
heykəllərin fəryadı” əsərinin bədii-estetik pafosunu Azərbaycanın gələcəyinə, bütöv Azərbaycan
istiqlalının bərqərar olacağına yazıçı və əsl vətəndaş inamı müəyyən edir. Məncə, əsərin ədəbi-tarixi
baxımdan dəyəri gənc nəsillərə bu inamın təlqin edilə bilməsindədir. H.Mirələmovun “Güllələnmiş
heykəllərin fəryadı” essesi yaddaşımızın qətlinə yazılan nikbin elegiya, bir oyanış üvertürasıdır”
[Mirələmov, 2008:24].
“Güllələnmiş heykəllərin fəryadı” yazıçının milli tariximizin, mili yaddaşımızın utanc qarışıq
unutqanlığına bir mərsiyə, bir ağıdır.
Yazıçının “Xəcalət” povesti, “Yanan qar” romanında da Şuşada baş verən faciəvi hadisələrin fonunda
bir azərbaycanlının ağrı-acıları, əzabları ifadə edilir. Qarabağın ermənilər tərəfindən işğal
edilmiş ərazilərində baş verən qanlı olaylar, dinc azərbaycanlıların ermənilərin cəngindən qurtarmaq
üçün yurd-yuvalarından didərgin düşməsi, qaçqınlıq həyatının acı mənzərəsi, taxıl zəmilərinin
yandırılması əsərin ana xəttini – Vətən sevgisinin gücünü, yenilməzliyini təşkil edir. “Doğma diyarın
təbiətini – dağını-qayasını, yağışını-dolusunu, gülünü-çiçəyini, hətta bəy Kamranın, Süleymanın və
onların silahdaşlarının sığınacaq tapdıqları köhnə dəyirmanı, qışın qış çağında bu dəyirmanda onları öz
ətrafında cəmləşdirib bir ailənin üzvləri kimi doğmalşdıran isti ocağı sevə-sevə, əzizləyə-əzizləyə təsvir
etməklə obrazların ilk baxışda naümid taleyini nigaranqla izləyən oxucusunun qəlbinə sanki yaz çisəyi
çiləyir, onu sabaha ümidlə baxmağa, Vətənin xilası uğrunda mübarizə aparan qəhrəmanlara qoşulmağa
səsləyir” [Nəbiyev, 2007:12].
Romanın rəngarəng obrazlar silsiləsində diqqət çəkən Bəy Kamran hadisələrin kökünü yaxşı bilir, öz
kiçik dəstəsi ilə işğal olunmuş ərazilərdən addım-addım keçərək vətən ocağını sönməyə qoymur. Bəy
Kamran yaxşı bilir ki, ermənilərin min-bir oyununun başında türkü yer üzündən silmək, onun torpağı,
dağı-daşı, gülü-çiçəyi kimi tarixini, keçmişini oğurlamaq, mədəniyyətini, incəsənətini öz adına
çıxarmaq durur. İki ay əvvəl yandırılmış Şuşada yalnız televiziya qülləsinin salamat qalmasının səbəbi
də elə düşündüyü kimidir: “Burdan, yoxuşun sonuncu aşırımından, Şuşanın Qızılqayası, qayanın
üstündəki televiziya qülləsi, ikimərtəbəli ağ bina aydın görünürdü. Əvvəlcə gözlərinə inanmadı. Yenə
də özünə verdiyi sualların yağışına düşdü: “Ermənilər Şuşanı iki ay əvvəl, may ayının səkkizində işğal
etməyiblərmi? Qala şəhərimi də, Laçınım, Bəyliyim kimi yandırıb viran qoymayıblarmı? Məscidlərim,
minarələrim yerlə-yeksan deyilmi? Bəs televiziya stansiyası niyə olduğu kimi qalır? Avam-avam
danışma, Kamran, televiziya onlara lazımdır ki, uydurub, düzüb-qoşub desinlər ki, “biz yazıqlar”
oturduğumuz yerdə türklər dörd tərəfdən hücum elədilər, qırdılar-çatdılar nəslimizi”... [Mirələmov,
2007:78].
Polkovnik Eldarla Həmid kişinin söhbəti Şuşanın xəyanətlə alındığında rus fitnəsinin üstünü açır.
Daşaltı kəndi uğrunda gedən döyüşlərdə “dağ boyda” oğlunu itirən Həmid kişi oğlunun meyidini almaq
üçün ermənilərə külli miqdarda pul versə də, ermənilər vədlərində yalançı çıxmış, meyidi
qaytarmamışlar. “Şuşanın, ətraf kəndlərin say-seçmə oğullarından dəstə düzəldib göndərmişdilər
Daşaltına muzdlu quldurları qovmağa. Nakam balalarımız kəndə girmək istəyəndə qəflətən aralarında
qara paltarlı silahlılar peyda olur. Onlar buraya kömək üçün Bakıdan vertolyotla təcili uçduqlarını
söyləyirlər. Həmin o erməni, rus əsilli “bizim könüllülər” ermənilərin təslim olacaqlaını duyub silahı
çeviriblər bizimkilərə. Mənim Orxanım da o xəyanətin qurbanı olub. Sonra o qarapaltarlar aradan necə
çıxıbarsa, bir daha onları görən olmayıb” [Mirələmov, 2007:258].
Əsərdə Şuşanın − şəhərin dağıdılması, işğalı deyil, Şuşaətrafı kəndlərin də xarabazarlığa çevrilməsi,
insanların dərbədər düşməsi, erməni vandalizminin iç üzü əksini tapmışdır. Dağın döşündə yerləşən
Malıbəyli kəndinin müdafiəçiləri müharibə başlandığı gündən düşmənin muzdlu döyüşçülərinə zərbələr
vurmuş, canlı qüvvəsini, hərbi texnikasını sıradan çıxartmışdılar. Ermənistanda yerləşən sovet ordu

KARABAKH
HUMANITIES
hissələri ermənilərə köməyə gələndən sonra kəndin əhalisi düşmənə müqavimət göstərə bilməmiş,
Malıbəyli işğal olunmuşdu. Tanklar kəndi xarabazara çevirmiş, 366-cı alay Xocalıda törətdiyi vəhşiliyi,
qətliamı Malıbəylidə təkrarlamışdı. Əsər boyu hadisələrin gedişi, ayrı-ayrı obrazların danışığı, dramatik
hadisələr yazıçının təhkiyəsində bir daha Vətənin, o cümlədən Şuşanın müsibətini, tarixi ədalətszliyi
kədərqarışıq vətəndaş yanğısı ilə ifadə edilir.
Tənqidçi Yaşar Qarayevin: “Pənahımız keçmişdən müasirliyə yenə qayıdacaqmı və Pənahəli xan Şuşanı
dördüncü dəfə azad edə biləcəkmi? Üçüncü Şuşa intibahı, dördüncü Pənahabad baş verə biləcəkmi?
Həmişə Qarabağdan Azərbaycana dağılan saf havanın da, büllur çeşmə sularının da, duru poeziya
bulağının da cığırı Şuşadan baş alıb. Dalğasında üçrəngli bayrağı, fırtınasında səkkizguşəli ulduzu
gətirib gələn milli-mənəvi enerji, ən yeni sosial tərəqqi hərəkatı da ana Azərbaycana yenə Şuşadan –
Topxanadan baş alıb yayılmışdı” fikri H.Mirələmovun “Xəcalət” əsəri boyunca oxucunun
düşüncələrinə hakim kəsilir. Erməni separatçlarına dəstək olan yerli hakimiyyət orqanlarının Şuşanın
taleyinə laqeydliyi, yurdundan-yuvasından didərgin düşmüş Vətənin iztirabları, millətin, torpağın
ümidgahının rus Volskidən asılılığı, doğma torpağın bəzən insana qənim kəsildiyi o qədər canlı
təsvirlərlə verilir ki, oxucunu xəcalət hissi bürüyür. Bu xəcalət yazıçının müəllif mövqeyi, Şuşa,
şəhidlər, yurd-yuva, gecikmiş rəhbər, torpaq qarşısında hər birimizə bir daha xatırlatdığı xəcalət
hissidir.
Kəramət Böyükçölün “Səkkizinci gün” romanında hadisələr Şuşanın Quşçular kəndində baş verir.
Ermənilərin Quşçulara hücum edib kəndi yandırdığı zaman kənd sakinləri Əvəzlə Ülkər qonşu erməni
kəndindən Qurgen və Siranuşla rastlaşır və atılan mərmi onları məkan və zaman müstəvisindən uzaq və
dərin bir quyuya atır. Zamanın yaddaşında insan xisləti, onun iblis niyyəti erməninin simasında yetişir,
müasirləşir və erməniləşir. Əsərin ilk sətirlərindən Şuşa obrazı diqqəti cəlb edir; sanki Şuşa dağ başında
bir şəhər deyil, hadisələrdən baş çıxarmağa çalışan, zaman qəddini əymiş olsa da, vüqarlı, müdrik bir
qocadır. “Şuşa yuxarıdan Quşçulara baxır. Elə bil adamlar Şuşaya boylanıb saat öyrənir, vaxtı
dəqiqləşdirmək istəyir. Ancaq Şuşada vaxt işləmir, elə heykəl kimi donub qalır” [Böyükçöl, 2014:5].
Yeddi gündə baş verən hadisələr əslində insanlığın keçib gəldiyi uzun və sirli bir yolun hadisələri kimi
bu günümüzlə əlaqələndirilir.
Bu gün Şuşa faciələri hələ də bədii ədəbiyyatın aparıcı mövzularından biri olaraq qalmaqdadır. Lakin
bu mövzunun başlanğıcı indiyə kimi yazılan əsərlərdə eyni olsa da, sonluğu 44 günlük müharibədə Şuşa
üzərində qələbə, Şuşanın işğaldan azad olunması ilə tamamlanır. Bu gün Şuşa azaddır, onun ağrılarına
da, acılarına da Azərbaycan əsgərinin rəşadəti və Ali Baş Komandanin müdrik siyasəti son qoyub və bu
sonluq sözün sehrində cilalanır: “Şuşa, sən azadsan!”
ƏDƏBİYYAT
1. Abdullazadə N. (2015). “Çağdaş Azərbaycan nəsrində türk soyqırımı mövzusu tarixi gerçəkliyin
bədii inikası kontekstində”. //Heydər Əliyevin anadan olmasınıın 92-ci və hakimiyyətə gəlişinin 22-ci
ildönümünə həsr olunmuş “Uydurma erməni soyqırımı: yalanlar, iftiralar. Türk müsəlman soyqırımı:
faktlar, həqiqətlər” II Beynəlxalq Elmi konfransı. AMEA, Azərbaycan Universiteti, s.239-244.
2. Böyükçöl K. (2020). Səkkizinci gün. – Bakı: Qanun nəşriyyatı. – 240 s.
3. Elçin (1977). Şuşaya duman gəlib. // − Bakı: Azərbaycan. − № 8. – s.44-46.
4. Mirələmov H. (2002). Xəcalət. – Bakı: Gənclik. – 240 s.
5. Mirələmov H. (2005). Vicdanın cəzası. − Bakı: Nirlar. – 270 s.
6. Mirələmov H. (2007). Yanan qar. – Bakı: Kür-Araz nəşriyyat evi – 400 s.
7. Mirələmov H. (2008). Biblioqrafiya. − Bakı: ÇİNAR-ÇAP. − 240 s.
8. Müasir Azərbaycan və Türkiyə ədəbiyyatında “erməni məsələsi” (2014). // −Bakı: Beynəlxalq
Elmi konfransın materialları. – 253 s.
9. Nəbiyev B. (2007). Hüseynbala Mirələmov və onun “Yanan qar” romanı. – Bakı: Kür-Araz
nəşriyyat evi – 400 s.

KARABAKH
HUMANITIES
10. Nəvvab M.M. (1993). 1905-1906-cı illərdə erməni-müəslman davası. − Bakı: Azərnəşr. − 128 s.
11. Ordubadi M. S. (2007). Qanlı illər: 1905-1906-cı illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman
davasının tarixi. – Bakı: Qafqaz. – 184 s.

KARABAKH
HUMANITIES
PROFESSOR M.SEYİDOVUN “ QAM ŞAMAN VƏ ONUN QAYNAQLARINA ÜMUMİ

BAXIŞ”KİTABI VƏ MİFOLOGİYANIN REALLIĞA ÇEVRİLMƏ İMKANLARI
PROFESSOR M.SEYIDOV'S BOOK " QAM SHAMAN AND GENERAL OVERVIEW OF ITS
SOURCES" AND THE POSSIBILITY OF TURNING MYTHOLOGY IN TO REALITY
Abbasova Gülbəniz Heydər qızı

Bakı şəhər, E.Əliyev adına 162 saylı tam orta məktəbin tarix müəllimi
XÜLASƏ
Məqalədə professor M.Seyidovun “Qam Şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış” kitabıdan və 44
günlük Vətən müharibəsində qələbəmizdə əsərin əhəmyyətindən bəhs olunur. Prof. M.Seyidovun şərti
ücbücağının Azərbaycanımızın bugünkü qələbəmizdə əhəmyyətlı rolu işıqlandırılır.
Açar sözlər:Qam Şaman,M.Seyidovun şərti üçbücağı, Ağ oğlan məbədi.
ABSTRACT
The article discusses Professor M. Seyidov's book "Qam Shaman and an overview of its sources" and
the importance of the work in our victory in the 44-day Patriotic War. Prof. The important role of M.
Seyidov's conditional triangle in our victory of Azerbaijan is highlighted.
Keywords: Qam Shaman, M. Seyidov's temprory triangle, White boy's temple
Mərhum professor M.Seyidovun “Qam Şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış”kitabını 20 yanvar
şəhidlərinin xatirəsinə həsr etmişdir. Böyük türk mifoloqu M.Seyidovun çoxcəhətli yaradıcılığında əsər
xüsusi yer tutur.Təkcə “Qam Şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış” dünyada elm aləminin şahı
olan dini kitablarla yanaşı durmağa layiqdir. Alimin bu işində mövzu və forma seçimində və kitaba ad
secimində orjinallığını görmək münkündür.Əsərin dili hamının rahat anladığı təbiət ayinlərindən
ibarətdir. Mifologiyaya söykənən əsər bu gün real həyatımızla bir ölçüyə gəlir.
Tariximizin heç bir dövründə Qarabağın təbiəti indiki qədər dağılmamışdır. Erməni vandalları hər iki
Qarabağ müharibəsində Qarabağı səhralaşdırmış və abad şəhərlərimizin xaraba qalmasına səbəbkar
olmuşlar.Bütün bunlar ğöz qabağındadır.Meşələrimizin kütləvi məhvi, səhralaşdırma və başqa neqativ
əməllər Qarabağın təbiətinə ciddi təsir göstərmişdir.Qarabağ müharibələri sosial hadisə kimi
Vətənimizə böyük ziyan vurmuşdur.
Mərhum alimimiz M.Seyidovun vaxtilə yazdığı “Qam Şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış”
kitabında müasir tariximizdə milli mənəvi dəyərlərimizdən qopmamağı aşılayır. Bu gün 44 günlük
müharibədə daxilən pak olan, bütün çətinliklərə sinə gərən, ruhlar aləminin dərinliklərinə daxil olan
xalqımız qalib oldu. Xalqımız xeyir ruhların köməyi ilə Qarabağ tilsimini sındırdı.Təbiətin bəxş etdiyi
Qara göl, İşıqlı dağ, Qırxqız yaylağı, Qızılboğaz dağı təsadüfən bu ərazidə yerləşmir. Elmin hələ aça
bilmədiyi çox sirləri Qam Şaman zəkası aça bilir.Türk xalqlarının mifologiyası və onun bu gün böyük
əhəmiyyəti vardır.
“Qam Şaman” əsəri ilə çoxdan bəri unutduğumuz bir inam da bizə qayıtmağa başladı və inanmağa
başladiq ki, Qam Şamanın çağırışları Allaha yalvarışların ali səviyyəsidir. Qam Şaman Allahın
köməyinə çagırış edən, keçmişi və gələcəyi tarazlamağa çağıran istedadlı insandır. İnsanların Allahdan
vəhy alması ilə bağlı müxtəlif əsərlər vardır. Lakin Qam Şamanın xüsusi şəraitdə kosmoqonik əlaqələr
yaratmaqla uzaqgürənliyi heyratamizdir. İnanmaq lazımdır ki,Qarabağ əhalisinin ah-naləsi, kəsilmiş
ağacların göz yaşları Allah tərəfindən yoluna qoyuldu. Heç kim bilmir ki, Qam Şamanın dualarında
xalqın başina gələnlər nəql olunur. Qam Şaman oz ifadə vasitərini idarə edir, bütün başımıza gələnlərə
görə urək çırpıntılarını biruzə verir.Qam Şaman, düşmənlərimizin qəlbsizliyinə gorə müdafiyəsiz və

KARABAKH
HUMANITIES
köməksiz xalqımıza allahın sığal çəkməsinə çağırış edir.Qam Şamanın bu hərəkətinə gorə ona istedad
demək olar.
Qam Şaman türklərin ən qədimdən Allahla əlaqə yarada bilən din adamının nümunəsidir. Onun hər bir
hərəkəti hissiyata əsaslanır. Qam Şaman əməlinin təsdiqi onun realliqla ifadəsinin təzahürüdür.
44 günlük müharibədə Qam Şaman əlləri xalqımı xeyirxahlıqla qorudu. Birdın birə canlı həyata
qayıdıram.
- Kimdir bu gün Qam Şaman!
- Kimliyini deyə bilmərəm.
Qam Şamanın duaları küləyə bənzəyir, çox vaxt zəif, nadir hallarda güclü olur. Elə o küləklər xalxımızın
ehtiyac durduğu bir zamanda səhralanmış Qarabağda əsdi:
“Boran, külək əsməyə başladı. Külək o qədər gücləndi ki, vandalların çoxunu dərə-təpəyə vurub yıxdı.
Yerdə qalanlarını da şil-küt eyləyib dərəyə tökdü”.
30 illik üzüntüdən sonra, nəhayət 44 gün müharibədə öz Vətəninə - Qarabağa sağ – salamat qayıtmış
həmvətənlərinə göz aydınlığı verir.
Qam Şaman eyləmə bunlara dərdi
Biz gəldi gedərlərin həyat ahəngi
Dünya ağacına dəymə demədi
Ağac dünyasına məlhəm vermədi
Qam Şaman duana möhtacam möhtac
Tək qayın ağacı dərdimə əlac
Dünyanın dərdini görüb dözənlər
Qanın dəryasına batıb üzənlər
Allaha üz tutub imdad deyənlər
Qam Şaman duanda uduqdan-uduq.
Səsində həyatın çərxini tutduq
Qam Şaman duanda həzindir həzin.
Bütün inananlar sizə müntəzir.
Mürəkkəb səciyyəli sehirkar dini təsəvvürlərin yaranması şüurlu inkişaf mərhələsi tələb edir.Ancaq
bundan sonra onlar bu mərhələdə mücərrəd təfəkkürə malik olduqları üçün, həyatda ədalətsizliklə üz-
üzə gələndə, nicat yolunu axtararkən, xeyir və şər ruhlar haqqında düşünürlər. 30 il ərzində fiziki və əqli
cəhətdən böyük bir yol keçmişik, nəhayət 17 ilimizi hərbinin xeyli təkmilləşməsinə və həyat
təcrübəsinin artırılmasina çalışmışıq.
Obyektiv aləmin estetik şəkildə dərk olunmasında qaya daşlarının qaval daşları ilə döyülməsi ulu
babalarımızın bədii təfəkkür məhsulu kimi ortaya çıxır.Şaman təbiəti müşahidə üsulu ilə
öyrəndikcə,təbiəti dilə tutmağa çalışır. Ancaq bundan sonra özlərini ictimai varlıq və yaradıcı qüvvə
hesab etdikdən sonra canlı və cansız varlıqlara qarşı olan münasibətlərini müxtəlif üsullarla göstərməyə
başlamışlar. XXI əsrdə çox sürətli dəyişkənliklər yaratmışdır. Natiq “Ritm” qrupunun bu gün
səsləndirdikləri zərb musiqi musiqi folklorumuzun deyil,bütün mədəniyyət tariximizin araşdırılması
üçün qiymətli bir nümunədir. Xalqımızın ilk qaval daşından davamlı olaraq yaranan balabanın,
nağaranın gur musiqi sədalarını xeyir ruhların qələbəsi kimi qəbul etməliyik.
Azərbaycan ordusu III minillikdə silahlarının yeniliyi,döyüş taktikalarının mütərəqqiliyi ilə işğalçı
erməni ordusundan qat-qat üstün olduğunu sübut etdi. Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin və
xilaskar ordumuzun sayəsində Azərbaycan torpaqlarını azad olundu.70 il SSSRİ imperiyasinin

KARABAKH
HUMANITIES
tərkibində olarkən Azərbaycanın dini və ayinləri qadağan edildi. Nəticədə mürtəce erməni ideologiyası
gücləndirildi, kilsənən çağırışı ilə ermənilər torpaqlarımızı işğal etdilər. Bizim ziyarətgahlar, məscidlər,
pirlər dağıdıldı.
Açıq havada keşirilən ibadətlərdə müqəddəs həyat ağacı bütün aləmin yaradıcısı sayılır. Dəniz
səviyyəsindən 1000 metr hündürlükdə bitən dəmirağacı Qarabağ təbiətinə də xas idi.
Professor,mifoloğiyanın banisi M.Seyidova görə Dünya Ağacı tək və adətən dağda bitir. Azərbaycanda-
Qarabağda Ağ oğlan abidəsi tapılmışdır. Mifologiyada qeyd olunmuşdur ki, Ağ oğlan gündoğanda süd
dənizi görmüş, şimal tərəfi isə qaranlıq meşəlikdir. Qarabağın adıda elə ona ğörə belə adlanır. Meşənin
arxasında başı ağ olan dağ yüksəlmiş, küləyin qarşısını alırmış.Qarabağda ermənilərin qanunsuz
doğradıqları ağacların ahı yerdə qalmadı. Ağoğlana su, od, dəmir verilir. Bu ğün Allahımızın bizə
verdiyi hərbi gücə bənzəyir. Ağ olan bu ğünü xoş niyyətli, sülhməramlı, ədalətli azrbaycan əsgəridir.
ƏDƏBİYYAT
1.M.Seyidod “Qam Şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış”Bakı,1994,səh 215
2.V.M.Mixaylovski “Şamanstvo” oşerk,M.,1892
3.A.V.Smolyak . Şaman:şəxsiyyət,funkiyalar və dünyağörüşü.M:1991

KARABAKH
HUMANITIES
SORGULAMAYA DAYALI BİR FeTeMM ETKİNLİĞİ TASARIMI: KUVVET VE

HAREKET ÖRNEĞİ
DESIGNING AN INQUIRY-BASED STEM ACTIVITY: EXAMPLE OF FORCE AND MOTION
Arş. Gör. Hüseyin Miraç PEKTAŞ

Kırıkkale Üniversitesi
ORCID ID: 0000-0001-5963-5877
Prof. Dr. Sevilay KARAMUSTAFAOĞLU
Amasya Üniversitesi
ORCID ID:0000-0002-2852-7061
Prof. Dr. Orhan KARAMUSTAFAOĞLU
ORCID ID: 0000-0002-2542-0998
ÖZET
Fen, Teknoloji, Mühendislik, Matematik (FeTeMM) eğitimi giderek artan bir ilgi kazanarak dünya
genelinde birçok eğitim sisteminde kullanılır hale gelmiştir. FeTeMM eğitimi, disiplinler arası bilgiye
ve yapılandırmacı öğrenmeye önem veren yenilikçi bir öğretme ve öğrenme stratejisi olarak
görülmektedir. Ancak, FeTeMM eğitimine olan ilgiye rağmen, öğretmenler tarafından yapılan
etkinliklerde özellikle fen, teknoloji ve matematik disiplinlerini biraraya getirici bir rol oynayan
mühendislik disiplininin entegrasyonunu gerçekleştirmeye yönelik endişelerinin olduğu literatürde
mevcuttur. Bu durum öğretmenlerin FeTeMM eğitimini gerçekleştirmelerini engellediğini
göstermektedir. Ayrıca FeTeMM’e yönelik etkinlikleri uygulamak isteyen öğretmenlerin gerçek yaşam
problemlerini kurmada ve uygun bağlam tespit etmede sorun yaşadıklarını göstermektedir. Yapılan
araştırmalar öğretmenlerin FeTeMM eğitimi konusunda cesaretlendirilmeleri gerekliliğini ortaya
çıkarmaktadır. Gerçekleştirilen uygulama örneklerinin paylaşılması, FeTeMM eğitimini kullanmamış
öğretmenler için cesaret verici ve yol gösterici olabileceği düşünülmektedir. 2018 Fizik Dersi Öğretim
Programı’nda mühendislik ve tasarım becerilerine yönelik olarak yapılan vurgu ile fen ve mühendislik
entegrasyonu için FeTeMM etkinliklerinin bir ihtiyaç olduğu değerlendirilmiştir. Dolayısıyla bu
araştırmada Lim (2004) tarafından önerilen beş aşamalı sorgulamaya dayalı öğrenme döngüsü
kullanılarak bir FeTeMM etkinliği tasarlanmıştır. Etkinliğin konusu belirlenirken literatüre göre
öğrencilerin sıklıkla sahip oldukları kavram yanılgılarından olan bir konu ele alınmıştır. Buradan
hareketle sunulan etkinlik 11. sınıf fizik dersi kuvvet ve hareket ünitesi kazanımlarına uygun olarak
tasarlanmıştır. Araştırma bir FeTeMM etkinliği tasarlama ve uygulama çalışması olduğu için, kullanılan
yöntem, bir öğretim tasarım modeli olan ADDIE modelidir. Bu model analiz, tasarım, geliştirme,
uygulama ve değerlendirme başlıklarından oluşmaktadır. Tasarlanan etkinlik FeTeMM eğitimi alanında
uzman olan iki alan eğitimcisinin görüşleri doğrultusunda geliştirilmiştir. Etkinliğin belirlenen sınıf
kazanımlarına ve sorgulamaya dayalı öğretim döngüsüne uygun olduğu uzmanlar tarafından
onaylanmıştır. Ayrıca yapılan pilot uygulama ile etkinliğin zaman kontrolü ile yapılabilirliği test
edilmiştir. Çalışma sonunda tasarlanan etkinliğin ilgili konuda öğrenmeye yardımcı olacağı, asıl
uygulamanın gerçekleştirilmesine yönelik bazı önerilerde bulunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: FeTeMM eğitimi, Etkinlik tasarımı, Kuvvet ve hareket.

KARABAKH
HUMANITIES
ABSTRACT
Science, Technology, Engineering, Mathematics (STEM) education has gained increasing interest and
has become used in many education systems around the world. STEM education is seen as an innovative
teaching and learning strategy that gives importance to interdisciplinary knowledge and constructivist
learning. However, despite the interest in STEM education, there are some concerns in the literature
regarding the integration of the engineering discipline, which plays a unifying role especially between
science, technology and mathematics disciplines, in the activities carried out by the teachers. This
situation shows that teachers prevent them from performing STEM education. In addition, it shows that
teachers who want to implement activities for STEM have problems in posing real life problems and
determining appropriate context. Related literature reveals the necessity of encouraging teachers about
STEM education. It is thought that sharing the practice examples can be encouraging and guiding for
teachers who have not used STEM education. The emphasis on engineering and design skills in the 2018
Science Curriculum was evaluated as a need for STEM activities for the integration of science and
engineering. Therefore, in this study, a STEM activity was designed using the five-stage inquiry-based
learning cycle suggested by Lim (2004). While determining the subject of the activity, a subject, which
is one of the misconceptions that students often have according to the literature, was discussed. From
this point of view, the activity presented was designed in accordance with the achievements of the force
and motion unit of the 11th grade physics lesson. Since the research is a study of designing and
implementing a STEM activity, the method used is the ADDIE model, which is an instructional design
model. This model consists of analysis, design, development, implementation and evaluation. The
designed activity was developed in line with the opinions of two field educators who are experts in the
field of STEM education. It has been approved by the experts that the activity is suitable for the
determined classroom achievements and the inquiry-based teaching cycle. In addition, with the pilot
application, the feasibility of the activity with time control was tested. At the end of the study, some
suggestions were made for the realization of the actual application, that the designed activity would help
learning about the subject.
Keywords: STEM education, Activity development, Force and motion.
GİRİŞ
Fen, Teknoloji, Mühendislik, Matematik (FeTeMM) eğitimi giderek artan bir ilgi kazanarak dünya
genelinde birçok eğitim sisteminde kullanılır hale gelmiştir (Liang & Fung, 2022). İlkokuldan ortaokula
geçişte, kolejlerde ve üniversitelerde FeTeMM 'e katılım geniş çapta araştırılmıştır (Dare vd., 2018;
Koskinen vd., 2018; Laboy-Rush, 2011; Tytler vd., 2014). Marrero vd.’ne (2014) göre FeTeMM, hem
disiplinlerarası hem de uygulamalı olarak öğrencileri bilim, teknoloji, mühendislik ve matematik olmak
üzere bu özel disiplinlerde yetiştirme düşüncesine dayanan bir yaklaşımdır. FeTeMM bu dört disiplinin
her birini ayrı ayrı öğretmek yerine, onları günlük yaşam uygulamalarına yönelik olarak birleştirilmiş
bir öğrenme paradigmasına dönüştürür (Cooper & Carr, 2018; Doerschuk vd., 2016). FeTeMM eğitimi,
disiplinler arası bilgiye ve yapılandırmacı öğrenmeye önem veren yenilikçi bir öğretme ve öğrenme
stratejisi olarak görülmektedir (Hong vd., 2019). Yenilikçi strateji ile oluşturulmuş öğrenme ortamları,
sorgulama yaklaşımını kullanarak ekip çalışması için fırsatlar sunmakta ve yaratıcılığı teşvik ederek
ezbere bilgiyi değil sorgulamayı vurgulamaktadır (Wang vd., 2015). Sorgulamaya dayalı öğrenmede
öğrenciler günlük yaşamla ilgili özgün problemlere ve konulara odaklanarak kendi bilimsel sorularını
üretirler, olası çözümler ararlar, soruların cevaplarında kanıta öncelik verirler, kanıtlardan açıklamalar
üretirler, bilimsel bilgilere bağlantı ve iletişim kurarak bulguları paylaşırlar (Imaduddin & Hidayah,
2019; Rushton vd., 2011). Bu süreçte öğretmenler, öğrencilere rehberlik ederek ve öğrenme ortamını
yapılandırarak öğrenme sürecini kolaylaştırırlar (Li vd., 2010). Sorgulamaya dayalı öğrenme, fen
derslerinde sorgulama, pratik etkinlik ve eleştirel düşünme ile karakterize edilmektedir (Gerber vd.,
2003). Sorgulama dayalı öğrenme yaklaşımını kullanmanın faydaları arasında, olgusal bilgilerin daha
fazla korunması, problem çözmede daha fazla esneklik, yaratıcılık ve öğrenci motivasyonunun
sağlanması yer almaktadır (Lord & Orkwiszewski, 2006). Dolayısıyla FeTeMM, sorgulamaya dayalı
öğrenmeye entegre edilebilir (Johns & Mentzer, 2016). Tytler vd.’ne (2014) göre FeTeMM eğitiminin
temel bakış açısı, kullanılacak öğrenme yaklaşımının öğrenci merkezli olması gerektiğini ifade eder ve

KARABAKH
HUMANITIES
bu bakış açısı sorgulamaya dayalı öğrenme yaklaşımına benzemektedir. FeTeMM eğitiminin

entegrasyonu, sorgulamaya dayalı öğrenme sürecinde mühendislik tasarım döngüsünün işletilmesiyle
sağlanabilir. Dolayısıyla bu çalışmada Lim (2004) tarafından önerilen beş aşamalı sorgulamaya dayalı
öğrenme döngüsü kullanılarak bir FeTeMM etkinliği tasarlanmıştır. Bu etkinlik 11. sınıf fizik dersi
kuvvet ve hareket ünitesi kazanımlarına uygun olarak geliştirilmiştir. Bu çalışmanın amacı, ADDIE
öğretim tasarım modelini kullanarak öğrenme etkinlikleri oluşturmada eğitmenlere sistematik olarak
rehberlik edebilecek, lise öğretim programı için sorgulamaya dayalı FeTeMM temelli bir etkinlik
geliştirmektir. Geliştirilen etkinliğin disiplinlerarası FeTeMM entegrasyonu ve ders kazanımları Ek 1’de
verilmiştir.
Yöntem
FeTeMM etkinliği ADDIE (Analyze, Design, Develop, Implement, Evaluate) öğretim tasarım modeli
temel alınarak geliştirilmiştir. Birçok profesyonel öğretim tasarımcısı, teknoloji tabanlı eğitim için
standart bir model olarak ADDIE modelini uygulamıştır (Morrison, 2010; Molenda, 2003). ADDIE
modeli, analiz, tasarım, geliştirme, uygulama ve değerlendirme aşamalarından oluşmaktadır (Branch,
2009). Kullanılan öğretim tasarım döngüsü Şekil 1’de verilmiştir.
Şekil 1. ADDIE Öğretim Tasarım Döngüsü (Branch, 2009).

ADDIE genellikle doğrusal bir model olarak tanımlanır, ancak bu öğretim tasarım modeli yinelemeli ve
döngüseldir; değerlendirme ise her aşamada gerçekleştirilmektedir (Trust & Pektas, 2018). Herhangi bir
durumda pratik uygulama ve bir aşamadan diğerine doğal akış, araştırmacılar tarafından süreç olarak
ADDIE'yi seçmek için sıklıkla sunulan nedenlerdir (Hanafi vd., 2020). ADDIE, öğrenci performansının
önceden belirlenmiş bir ölçüsünü geliştirmek için bir eğitim işlevini (ör., FeTeMM) düzenler (Chevalier,
2011). FeTeMM’in ADDIE modeline entegrasyonu Tablo 1’de verilmiştir.
Tablo 1. ADDIE Öğretim Tasarım Modeli ve Uygulama Süreci
ADDIE Öğretim Tasarım Uygulama Süreci
Modeli Aşamaları
Analiz Literatürdeki eksikliklerin belirlenmesi
Tasarım
Sorgulamaya Dayalı Öğrenme Süreci’nin kullanılması
Geliştirme
Uygulama Pilot uygulamanın yapılması
Pilot uygulamanın sonuçlarının değerlendirilmesi ve alan
Değerlendirme
uzmanlarının görüşlerinin alınması
Tablo 1 incelendiğinde, uygulama sürecinde tasarım ve geliştirme aşamaları bir arada
değerlendirilmiştir ve bu aşamalarda sorgulamaya dayalı öğrenme süreci kullanılmıştır.
Analiz
FeTeMM eğitimine olan ilgiye rağmen, öğretmenler tarafından yapılan etkinliklerde özellikle fen,
teknoloji ve matematik disiplinlerini bir araya getirici bir rol üstlenen mühendislik disiplininin
entegrasyonunu gerçekleştirmeye yönelik endişelerin olduğu literatürde mevcuttur (Hacıoğlu, 2017;
Hacıoğlu vd., 2017). Bu durum öğretmenlerin FeTeMM eğitimini derslerinde uygulamada problem
yaşadıklarını ve hatta engellediğini göstermektedir (English & King, 2018). Ayrıca FeTeMM’e yönelik

KARABAKH
HUMANITIES
etkinlikleri uygulamak isteyen öğretmenlerin gerçek yaşam problemlerini kurmada ve uygun bağlam
tespit etmede sorun yaşadıkları görülmektedir (Bozkurt Altan & Hacıoğlu, 2018). Hacıoğlu’na (2020)
göre, öğretmenlerin FeTeMM eğitimini uygulama konusunda cesaretlendirilmeleri gerekmektedir.
Gerçekleştirilen uygulama örneklerinin paylaşılması, FeTeMM eğitimini kullanmamış öğretmenler için
cesaret verici ve yol gösterici olabileceği düşünülmektedir. Yürürlükteki 2018 Fizik Dersi Öğretim
Programı’nda mühendislik ve tasarım becerilerine yönelik olarak yapılan vurgu fen ve mühendislik
entegrasyonu için FeTeMM etkinliklerinin bir ihtiyaç olduğunu göstermektedir.
Tasarım ve Geliştirme
Tasarım aşaması, eğitim işlevi için bir içerik taslağının bir araya getirilmesini içerir ve geliştirme
aşaması, öngörülen içerik gereksinimlerine dayalı olarak ders içeriği ve materyallerinin üretilmesini
gerektirir (Chevalier, 2011). FeTeMM etkinliği Lim’in (2004) mühendislik tasarım ve bilimsel
sorgulama süreçlerini bütünleştirerek 5 aşamalı sorgulamaya dayalı öğrenme sürecine göre
geliştirilmiştir. Bu süreçler; sor, planla, keşfet, oluştur ve yansıt olarak bilinmektedir (Sarı, 2018).
1. Sor Aşaması: Bu aşamada öğrencilere sunulan “TEKNOFEST Roket Tasarımcısını Arıyor”
isimli okuma parçası ile öğrencilerin ilgisi roketlere çekilmeye çalışılmıştır. Okuma parçasının
sonunda yer alan problem cümleleri tartışılarak öğrenciler düşünmeye sevk edilmiştir.
2. Planla Aşaması: Problemin tanımlanması süreci, sor aşamasında gerçekleştirildikten sonra, bu
aşamada problemin çözümünde gerekli olan başarı ölçütleri ve sınırlılıklar belirlenmiştir.
3. Keşfet Aşaması: Bu aşamada öğrenciler kendi öğrenme planlarını ve problem çözme
stratejilerini uygulamışlardır. Problemleri çözme amaçlı veri toplamışlardır. Hipotez kurarak bu
hipotezleri test etmek için deneyler yapmışlardır. Elde ettikleri verileri analiz edip
yorumlamışlardır.
4. Oluştur Aşaması: Öğrencilerden keşfet basamağında gerçekleştirdikleri deneylerin sonuçlarını
değerlendirerek, asıl problemin çözümü için gerçek tasarım yapmaları istenmiştir.
5. Yansıt Aşaması: Bu son aşamada, öğrencilerin geliştirdikleri ürünler, tartışma ortamı
oluşturularak ölçüt, sınırlılık ve problem durumları doğrultusunda değerlendirilmiştir.
Uygulama
Tasarlanıp geliştirilen FeTeMM etkinliğinin pilot uygulamasının yapılmasıyla eksiklikler tespit edilip
yeniden düzenleme yapılarak etkinliğe son hali verilmiştir. Etkinliğin pilot uygulaması Orta
Anadolu’daki bir devlet okulunda 11. sınıf öğrencilerinden 3’erli 2 grup olan bir örnekleme (2 kadın, 4
erkek) uygulanmıştır. Fizik dersi öğretim programından seçilen üniteye yönelik olarak hazırlanan
etkinliğin “öğretmen kılavuzu” dersi yürüten fizik öğretmenine verilerek bilgilendirmeler yapılmıştır.
Öğretmen kılavuzunda yer alan “öğretmenler için rehber kılavuz” bölümünde örnek yöntem ve
hesaplamalar QR kodlar ile verilmiştir.
Yapılan pilot uygulamanın sor aşamasındaki sorular öğrenciler tarafından cevaplanmaya çalışılmıştır.
Bu aşamanın 2 ders saati süre aldığı tespit edilmiştir. Sor aşamasında kullanılan sorular aşağıda
verilmiştir.
 Nasıl bir roket tasarlarsınız? (Burun ve sabit kanatçıklarını nasıl tasarlarsınız?) Neden?
 Roketin ağırlık merkezinin nerede olması gerektiğine nasıl karar verirsiniz?
 Roketinizin irtifasını nasıl hesaplarsınız?
 Roketinizin yere düşüp zarar görmemesi için nasıl bir kurtarma yöntemi geliştirirsiniz?
Pilot uygulamanın planla aşamasında; verilen ölçütler dâhilinde roketin tasarlanması öngörülmüştür.
Öğrenciler gruplar halinde; verilen problem durumlarını çözmek için nasıl bir yöntemin kullanılacağını,
verilerin nasıl toplanacağını belirlemeye çalışmışlardır. Bu aşamada öğrenciler beyin fırtınası yaparak
problem durumlarıyla ilgili “bilinenler ve bilinmeyenler listesi” çıkarılmıştır. Bu aşamanın da 2 ders
saati süre aldığı tespit edilmiştir. Planlama aşamasında yer alan ölçütler aşağıda verilmiştir.
1. Roketin gövde uzunluğu 25 cm, gövde iç çapı 21,5 mm olmalıdır.

KARABAKH
HUMANITIES
2. Roketin fırlatma açısı 900 olmalıdır.

3. İrtifa ölçümünde araştırmacıların ölçümü ile grupların ölçümündeki hata oranı en fazla %5
olmalıdır.
Pilot uygulamanın keşfet aşamasında öğrenciler yapacakları burun ve sabit kanatçıkların tasarımı için
araştırmalarda bulunup öğrenci çalışma kağıdında yer alan 2 etkinliği yapmışlardır. Bu etkinliklerde yer
alan, hipotez, bağımlı ve bağımsız değişkenler yazılarak, “Tasarladığınız burun ve sabit kanatçıkların
şeklini çiziniz ve etkinliğin sonunda gözlemlerinizde neler fark ettiğinizi açıklayınız” ifadelerine cevap
aranmıştır. Öğrenciler tasarlayacakları roketin irtifasını nasıl hesaplayacakları ve roketin yere düşüp
zarar görmemesi için nasıl bir kurtarma yöntemi geliştirecekleri konusunda araştırmalar yapmışlardır.
Bu aşamada öğrenciler bireysel olarak çalışmışlardır. Araştırmaları bittikten sonra her grup araştırma
sonuçlarını tartışıp en iyi fikri seçmişlerdir. Bu aşamada ayrıca öğrencilere öğretmen tarafından ilgili
fizik konuları tekrar ettirilmiştir. Bu konu tekrarı sayesinde öğrenciler problem durumlarına yönelik
olarak geliştirdikleri tasarımlarını teorik olarak anlamlandırıp daha iyi kavramışlardır. Daha iyi
kavradıklarını anlamak için bu aşamada öğrencilerden Konum-zaman, hız-zaman ve ivme-zaman
grafiklerini çizmeleri istenmiştir. Bu aşamanın 2 ders saati süre aldığı tespit edilmiştir.
Pilot uygulamanın oluştur aşamasında ilk olarak, öğrencilere 3D yazıcı kullanımı ve modelleme
yapacakları Tinkercad 3D tasarım programı tanıtılmıştır. Böylece öğrenciler kendi roketlerini keşfet
aşamasında edindikleri ölçütlere göre tasarlamışlardır. Öğrenciler bu tasarlama işlemini yaparken,
aerodinamik tasarım ve matematik uygulamalarını keşfetmişlerdir. Oluşturulan öğrenci gruplarına
öğretmen tarafından malzemeler sağlanmıştır. Öğrencilerden irtifası en yüksek olan bir roket
tasarlamaları istenmiştir. Roketin burun bölümünü ve sabit kanatçıklarının tasarımını, her grup serbest
bir şekilde keşfet aşamasında belirlediği en iyi tasarım şeklinde yapmışlardır. Özelikle oluşturulan bu
tasarımlar gruplar arasındaki farklılığı ve yaratıcılığı ortaya çıkarmıştır. Öğrencilerin aerodinamik
ilkeleri ve ağırlık merkezini dikkate almaları tasarlama sürecinde önemli olmuştur. Öğrencilere kendi
projelerini hayata geçirmeleri için süre verilmiştir. Öğrenciler Tinkercad 3D tasarım programını
kullanarak çizimleri 3 boyutlu modele çevirerek 3D yazıcıdan yazdırma işlemini gerçekleştirmişlerdir.
Araştırmacılar tarafından geliştirilen “fırlatma düzeneği” kullanılarak öğrencilerin geliştirdikleri
roketler test edilmiştir. Geliştirilen roketin ne kadar yüksekliğe çıktığını ölçmek için geliştirdikleri
yöntemler de öğrencilerin fen ve matematik becerilerinin gelişimine katkı sağlamıştır. Sonra öğrenciler
fırlatılan roketin geri düştüğünde zarar görmemesi için geliştirdikleri kurtarma yöntemini rokete entegre
ederek bu aşamayı gerçekleştirmişlerdir. Bu aşama 4 ders saati süre almıştır.
Pilot uygulamanın son aşaması olan yansıt aşamasında, öğrenciler tarafından geliştirilen ürünler,
tartışma ortamı oluşturularak ölçüt, sınırlılık ve problem durumları doğrultusunda değerlendirilmiştir
(Bu aşamada problem durumları ile ilgili öğrenci ifadeleri öğrenci çalışma kâğıdında yer almaktadır).
Son olarak bu aşamada öğrencilere yatay atış görseli gösterilerek “yataydaki bir hedefi roket ile
vurabilme” konusunda bir problem durumu oluşturmaları sağlanmıştır. Burada amaç, yeni bir sorgulama
döngüsüne başlangıç olabilecek yeni bir problem olarak eğik atış hareketini vurgulamaktır. Bu aşama
2 ders saati süre almıştır.
Değerlendirme
Tasarlanan etkinlik FeTeMM eğitimi alanında uzman olan iki alan eğitimcisinin görüşleri doğrultusunda
geliştirilmiştir. Etkinliğin belirlenen sınıf kazanımlarına ve sorgulamaya dayalı öğretim döngüsüne
uygun olduğu uzmanlar tarafından onaylanmıştır. Ayrıca yapılan pilot uygulama ile etkinliğin zaman
kontrolü ile yapılabilirliği test edilmiştir.
SONUÇ VE TARTIŞMA
Çalışma sonunda tasarlanan etkinliğin ilgili konuda öğrenmeye yardımcı olduğu görülmüştür. FeTeMM
etkinliğinin 12 ders saatlik bir süre aldığı tespit edilmiştir. FeTeMM’in diğer disiplinler ile entegrasyonu
düşünüldüğünde etkinliğin daha fazla zaman alması manidar olarak değerlendirilmemektedir. Ayrıca
pilot uygulamada karşılaşılan problemlerin asıl uygulamada en aza indirgenmesi etkinlik süresinin
kısalmasına olanak tanıyacağı düşünülmektedir. Bu çalışma kapsamında tasarlanan FeTeMM etkinliği,

KARABAKH
HUMANITIES
11. sınıf Kuvvet ve Hareket ünitesinde fizik öğretmenlerinin kullanmayı tercih edebilecekleri bir
alternatif olarak görülmüştür. Öğrenciler kendi yaşantıları ve deneyimleri yolu ile etkinlikteki tasarım
sürecini verimli bir şekilde kullanarak ürünlerinin kanatçık ve burun yapılarının nasıl olması gerektiğine
karar vermişlerdir. Bu FeTeMM etkinliği ile öğrencilerin, bir boyutta sabit ivmeli hareket konusuna
yönelik, düşey bir şekilde ilk hızı sıfır olmayan, sabit ivmeli olarak hareket eden cisimlerin hareketlerini
analiz edebildikleri tespit edilmiştir. Ayrıca öğrencilerin, bu etkinlik sonucunda düşey doğrultuda
(aşağıdan yukarıya ve yukarıdan aşağıya) olacak şekilde atış hareket denklemlerini yazabildikleri
görülmüştür. Ayrıca öğrencilerin konum, hız ve ivmenin zamanla değişim grafiklerini çizebildikleri ve
verilen matematiksel hesaplamaları yapabildikleri sonucuna varılmıştır.
Bu FeTeMM etkinliğinin, Fen, Teknoloji, Mühendislik ve Matematik gibi farklı disiplinlerin bir arada
olması ve birbirlerine entegre edilmesi için araştırma ve sorgulamaya dayalı ideal bir öğrenme ortamı
oluşturduğu gözlemlenmiştir. FeTeMM etkinliği ile öğrencilerde kavram öğretiminin yanında hem
takım çalışması hem de iletişim gibi sosyal becerilerin de geliştiği sonucuna varılmıştır. Ayrıca,
FeTeMM çalışmaları öğrencilere, kanatçık ve burun tasarlama sürecinde, farklı tasarımlar üzerinde
düşünmelerini sağlayarak olaylara alternatif yaklaşma, kritik düşünme ve yaratıcı olma becerilerinin
gelişimine önemli bir etki oluşturmaktadır. Örneğin öğrenciler irtifa hesaplama ve kurtarma
yöntemlerini kendi yaratıcılıklarıyla bulmaya çalışmışlardır. Kurtarma yöntemini kendileri tasarlayan
öğrenciler bu süreçte kendilerini bir mühendis olarak görüp ona göre tasarım yapmışlardır. Bu FeTeMM
etkinliğini kendilerine örnek alan öğretmenler farklı fizik konularında farklı FeTeMM etkinlikleri
geliştirip yaygınlaştırabilirler.
KAYNAKÇA
Bozkurt Altan, E., & Hacıoğlu, Y. (2018). Fen bilimleri öğretmenlerinin derslerinde STEM odaklı
etkinlikler gerçekleştirmek üzere geliştirdikleri problem durumlarının incelenmesi. Necatibey Eğitim
Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eğitimi Dergisi, 12(2), 487-507.
Branch, R. M. (2009). Instructional design: The ADDIE approach (Vol. 722). New York: Springer
Science & Business Media.
Chevalier, R. (2011). When did ADDIE become addie? Performance Improvement, 50(6), 10–14.
https://doi.org/10.1002/pfi.20221
Cooper, G., & Carr, N. (2018). Primary pre-service teachers’ perceptions of STEM education:
Conceptualisations and psychosocial factors. In STEM Education: An Emerging Field of Inquiry, 2, 167-
189. https://doi.org/10.1163/9789004391413_011
Dare, E. A., Ellis, J. A., & Roehrig, G. H. (2018). Understanding science teachers’ implementations of
integrated STEM curricular units through a phenomenological multiple case study. International
Journal of STEM Education, 5, 4. https://doi.org/10.1186/s40594-018-0101-z
Doerschuk, P., Bahrim, C., Daniel, J., Kruger, J., Mann, J., & Martin, C. (2016). Closing the gaps and
filling the STEM pipeline: Multidisciplinary Approach. Journal of Science Education and Technology,
25(4), 682–695.
English, L. D., & King, D. (2018). STEM integration in sixth grade: Designing and constructing paper
bridges. International Journal of Science and Mathematics, 17, 863–884.
Gerber, B. L., Price, C., Barnes, M., Hinkle, V., Barnes, L., Gordon, P., & Stanley, L. (2003). Excellence
in rural science teaching: Examining elements of professional development models. In Annual meeting
of the National Association for Research in Science Teaching, Philadelphia, PA.
Hacıoğlu, Y. (2017). Fen, teknoloji, mühendislik ve matematik (STEM) eğitimi temelli etkinliklerin fen
bilgisi öğretmen adaylarının eleştirel ve yaratıcı düşünme becerilerine etkisi (Yayınlanmamış doktora
tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
Hacıoğlu, Y. (2020). Tematik STEM eğitimi uygulaması: Sürtünme kuvveti örneği. Boğaziçi
Üniversitesi Eğitim Dergisi, 37, 3-21.

KARABAKH
HUMANITIES
Hacıoğlu, Y., Yamak, H., & Kavak, N. (2017). The opinions of prospective science teachers regarding
STEM education: The engineering design based science education. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim
Fakültesi Dergisi, 37(2), 649-684.
Hanafi, Y., Murtadho, N., & Ikhsan, M. A. (2020). Reinforcing public university student's worship
education by developing and implementing mobile-learning management System in the ADDIE
instructional design model. International Journal of Interactive Mobile Technologies, 14(2), 215-241.
Hong, H. Y., Lin, P. Y., Chen, B., & Chen, N. (2019). Integrated FETEMM learning in an idea-centered
knowledge-building environment. The Asia-Pacific Education Researcher, 28(1), 63–76.
https://doi.org/10.1007/s40299-018-0409-y
Imaduddin, M., & Hidayah, F. F. (2019). Redesigning laboratories for pre-service chemistry teachers:
from cookbook experiments to inquiry-based science, environment, technology, and society
approach. Journal of Turkish Science Education, 16(4), 489-507.
Johns, G., & Mentzer, N. (2016). STEM integration through design and inquiry. Technology and
Engineering Teacher, 76(3), 13-17.
Koskinen, P., Lämsä, J., Maunuksela, J., Hämäläinen, R., & Viiri, J. (2018). Primetime learning:
collaborative and technology-enhanced studying with genuine teacher presence. International Journal
of STEM Education, 5, 20. https://doi.org/10.1186/s40594-018-0113-8
Laboy-Rush, D. (2011). Integrated STEM education through problem-based learning. [White paper].
Education through Project-Based Learning.
Li, Q., Moorman, L., & Dyjur, P. (2010). Inquiry-based learning and e-mentoring via videoconference:
a study of mathematics and science learning of Canadian rural students. Educational Technology
Research and Development, 58(6), 729-753.
https://doi.org/10.1007/s11423-010-9156-3
Liang, W., & Fung, D. (2022). Designing FeTeMM education in small class teaching environments:
The Hong Kong experience. The Asia-Pacific Education Researcher, https://doi.org/10.1007/s40299-
022-00643-8
Lim, B. R. (2004). Challenges and issues in designing inquiry on the Web. British Journal of
Educational Technology, 35(5), 627-643. https://doi.org/10.1111/j.0007-1013.2004.00419.x
Lord, T., & Orkwiszewski, T. (2006). Moving from didactic to inquiry-based instruction in a science
laboratory. The American Biology Teacher, 68(6), 342–345.
https://doi.org/10.2307/4452009
Marrero, M., Gunning, A., & Germain-Williams, T. (2014). What is STEM education? Global
Education Review, 1(4), 1-6.
Molenda, M. (2003). In search of the elusive ADDIE model. Performance Improvement, 42(5), 34–36.
https://doi.org/10.1002/pfi.4930420508
Morrison, G.R. (2010). Designing effective instruction. 6th Edition, John Wiley & Sons, Hoboken, New
Jersey.
Rushton, G. T., Lotter, C., & Singer, J. (2011). Chemistry teachers’ emerging expertise in inquiry
teaching: the effect of a professional development model on beliefs and practice. Journal of Science
Teacher Education, 22(1), 23-52.
https://doi.org/10.1007/s10972-010-9224-x
Sarı, U. (2018). Disiplinlerarası fen öğretimi: FeTeMM eğitimi. (Ed: O. Karamustafaoğlu, Ö. Tezel &
U. Sarı) içinde Güncel yaklaşım ve yöntemlerle etkinlik destekli fen öğretimi, s. 285-328. Ankara:
Pegem Akademi.

KARABAKH
HUMANITIES
Trust, T., & Pektas, E. (2018). Using the ADDIE model and universal design for learning principles to
develop an open online course for teacher professional development, Journal of Digital Learning in
Teacher Education, 34(4), 219-233. https://doi.org/10.1080/21 532974.2018.1494521
Tytler, R., Marginson, S., & Freeman, B. (2014). Widening and deepening the STEM effect. In The Age
of STEM, 23-43. Routledge.
Wang, P. H., Wu, P. L., Yu, K. W., & Lin, Y. X. (2015). Influence of implementing inquiry-based
instruction on science learning motivation and interest: A perspective of comparison. Procedia-Social
and Behavioral Sciences, 174, 1292-1299.
https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.01.750
Ek 1. Geliştirilen Etkinliğin Disiplinlerarası FeTeMM Entegrasyonu ve Ders Kazanımları
FeTeMM Etkinliği ve Problem Durumları
TEKNOFEST Roket Tasarımcısını Arıyor

1. Nasıl bir roket tasarlarsınız? (Burun ve sabit kanatçıklarını nasıl tasarlarsınız?) Neden?
2. Roketin ağırlık merkezinin nerede olması gerektiğine nasıl karar verirsiniz?
3. Roketinizin irtifasını nasıl hesaplarsınız?
4. Roketinizin yere düşüp zarar görmemesi için nasıl bir kurtarma yöntemi geliştirirsiniz?
Ders Kazanımları
11.1.4. Bir boyutta sabit ivmeli hareket

11.1.4.3. Hava direncinin ihmal edildiği ortamda düşen cisimlerin hareketlerini analiz eder. İlk hızsız
bırakılan cisimler için hareket denklemleri, konum-zaman, hız-zaman ve ivme-zaman grafikleri
verilerek matematiksel hesaplamalar yapılması sağlanır.
11.1.4.4. Düşen cisimlere etki eden hava direnç kuvvetinin bağlı olduğu değişkenleri analiz eder.
Öğrencilerin değişkenleri deney yaparak veya simülasyonlar kullanarak belirlemeleri sağlanır.
11.1.4.6. Düşey doğrultuda ilk hızı olan ve sabit ivmeli hareket yapan cisimlerin hareketlerini analiz
eder. Düşey doğrultuda (yukarıdan aşağıya ve aşağıdan yukarıya) atış hareket denklemleri, konum-
zaman, hız-zaman ve ivme-zaman grafikleri verilerek matematiksel hesaplamalar yapılması sağlanır.
Fen
Roketin hareketini gözlemleyerek öğrenciye bu etkinlik sürecinde; dikey (düşey) hareket, bu

hareketin ne anlama geldiği, bu harekette ivmenin nasıl değiştiği, bu harekette hız-zaman, yol-zaman
ve ivme–zaman grafiklerinin nasıl çizilebileceğinin kavratılmasını amaçlama.
Bu etkinlik ile öğrencilerin hareket çeşitlerinin farkına varmalarını sağlama. Ayrıca roketin ağırlık
merkezini belirlemede denge ve momenti daha etkin kullanma.
Teknoloji
Tinkercad 3D tasarım programını kullanarak çizimleri 3 boyutlu modele çevirerek 3D yazıcıdan

yazdırma işlemi yapabilme. Etkinlik boyunca birçok geometrik araç-gereci (cetvel, açıölçer vb.) etkin
olarak kullanma. Kronometre kullanarak roketin havada kalma süresini dolaylı bir şekilde
hesaplayarak bu verileri tablolara kaydetme. Ayrıca öğretmen gözetiminde web ortamında
hesaplamalar yaparak, uygulama ve teorideki değerler arasında karşılaştırma yapma.
Mühendislik

KARABAKH
HUMANITIES
Roket tasarımında özellikle aerodinamik tasarımı yapabilmek için öğrencilere mühendislik tasarım
sürecine yönelik çalışma ortamı oluşturma. Bu süreçte öğrencilere, tasarım, yönetim ve teknik
becerilerin gelişimi için fırsatlar oluşturma. Özellikle fırlatılan roketin geri düşmesinde kurtarma
yöntemi için mühendislik tasarım becerilerini kullanarak öğrencilerin birbirinden farklı tasarımlar
geliştirmelerini sağlama.
Matematik
Etkinlikteki kriterleri ve sınırlılıkları dikkate alarak roket tasarlama sürecinde sabit kanatçıkların
açılarını hesaplama, burun bölmesinin geometrik yapısını tasarlama, tablo oluşturma ve semboller
kullanma. Oluşturulan problem durumlarının çözümüne yönelik olarak matematiksel düşünmenin
tümevarım ve tümden gelim, tahmin edebilme, genelleme, betimleme ve ispatlama süreçlerini bir
arada kullanma. Bu doğrulama süreçlerinin yanı sıra yeni bilgiler elde etme sürecinde birçok akıl
yürütme (muhakeme) becerilerini kullanma. Ayrıca roketin irtifasını hesaplamak için yaratıcılıklarını
kullanarak alternatif matematiksel yöntemler belirleme.

KARABAKH
HUMANITIES
KİMYA ÖĞRETMEN ADAYLARININ KAVRAMSAL DEĞİŞİM METİNLERİ

HAZIRLAMA YETERLİKLERİNİN İNCELENMESİ
EXAMINATION OF CHEMISTRY PROSPECTIVE TEACHERS' QUALIFICATIONS TO
PREPARE CONCEPTUAL CHANGE TEXTS
Arş. Gör. Hüseyin Miraç PEKTAŞ

Kırıkkale Üniversitesi
ORCID ID: 0000-0001-5963-5877
Prof. Dr. Sevilay KARAMUSTAFAOĞLU
ORCID ID: 0000-0002-2852-7061
Prof. Dr. Orhan KARAMUSTAFAOĞLU
ORCID ID: 0000-0002-2542-0998
ÖZET
Kimya eğitimi çalışmalarında kimya konu ve kavramlarında hiç de azımsanmayacak kavram yanılgıları
görüldüğünden bireylerde var olan kavram yanılgılarını gidermek amaçlı çeşitli modeller uygulanmıştır.
Bu modellerden en etkili olanlarından biri, yanlış kavramları veya kavram yanılgılarını bilimsel
kavramlarla değiştiren, bu kavramları ön bilgilerle birleştirmede etkili olan ve kavram yanılgılarını
ortadan kaldırmak için uzun vadeli kavramsal değişim sağlayan kavramsal değişim metinlerine dayalı
öğretim modelidir. Bu modeli derslerinde uygulamak isteyen öğretmenlerin yetiştirilmesi, öğretmen
adaylarının kavramsal değişim metinlerini amacına uygun bir şekilde kullanabilmelerine bağlıdır.
Betimsel yöntemin kullanıldığı bu çalışmada, kolay ulaşılabilir örneklem yöntemi ile seçilmiş 30 kimya
öğretmen adayının hazırladığı kavramsal değişim metinleri, araştırmacılar tarafından oluşturulan
kontrol listesi yardımıyla değerlendirilmiştir. “Kimya öğretmen adaylarının kavramsal değişim
metinlerini hazırlayabilme yeterlilikleri hangi düzeydedir?” sorusu araştırmanın problem cümlesini
oluşturmaktadır. Problem cümlesi bağlamında kontrol listesi maddeleri, literatür taraması yapılarak
oluşturulmuştur. Kontrol listesinin kapsam ve görünüş geçerliğini sağlamak için bir program geliştirme
ve iki fen eğitimi alanlarında olmak üzere üç uzman görüşü alınmıştır. Kontrol listesinin güvenirlik
analizi için iç tutarlığa bakılmıştır ve Cronbach Alfa katsayısı 0,78 olarak bulunmuştur. Kimya öğretmen
adaylarının kavramsal değişim metinleri hazırlama yeterliklerine bakıldığında en düşük değerlendirme
puanı “Kavram yanılgısını giderecek şekilde günlük yaşamdan örnekler sunulması” boyutunda çıkmıştır
(sınır değeri=1,47) ve bu değerin gözlenme sıklığı “yetersiz” kategorisinde yer almıştır. Bu bulgu kimya
öğretmen adaylarının kavramsal değişimi sağlayacak günlük yaşamdan örnekler sunma konusunda
problem yaşadıklarını göstermektedir. Bu çalışmanın, farklı branşlardaki öğretmen adaylarının
kavramsal değişim metinleri hazırlayabilme becerilerini geliştirmek için bir örnek teşkil ederek
liteartüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Araştırmada varılan sonuçlardan hareketle bu tür
çalışmaların farklı disiplinlerde de yaygın bir şekilde uygulanması önerilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Kavram yanılgısı, Kavramsal değişim metni, Kimya öğretimi
ABSTRACT
Since substantial misconceptions are observed in chemistry subjects and concepts in chemistry
education studies, various models have been applied to eliminate existing misconceptions in individuals.
One of the most effective of these models is the teaching model based on conceptual change texts, which

KARABAKH
HUMANITIES
replaces false concepts or misconceptions with scientific concepts, is effective in combining these
concepts with prior knowledge, and provides long-term conceptual change to eliminate misconceptions.
The training of teachers who want to apply this method in their lessons depends on the prospective
teachers' ability to use conceptual change texts in accordance with their purpose. In this study, in which
the descriptive method was used, the conceptual change texts prepared by 30 chemistry prospective
teacher selected by the easily accessible sampling method were evaluated with the help of the checklist
created by the researchers. “What is the level of chemistry prospective teachers' ability to prepare
conceptual change texts?” The question constitutes the problem sentence of the research. In the context
of the problem statement, the checklist items were created by reviewing the literature. In order to ensure
the content and face validity of the checklist, three expert opinions, one in the field of curriculum
development and two in science education, were taken. For the reliability analysis of the checklist, the
internal consistency was checked and the Cronbach Alpha coefficient was found to be 0,78. Considering
the competencies of chemistry prospective teacher in preparing conceptual change texts, the lowest
evaluation score was found in the dimension of "Presenting examples from daily life in a way to
eliminate the misconception" (limit value = 1,47) and the frequency of observation of this value was in
the category of "insufficient". This finding shows that chemistry prospective teacher has problems in
presenting examples from daily life that will provide conceptual change. It is thought that this study will
contribute to the literature by setting an example to improve the skills of prospective teachers in different
branches to prepare conceptual change texts. Based on the results of the research, it is suggested that
such studies should be widely applied in different disciplines.
Keywords: Misconception, Conceptual change text, Chemistry teaching
GİRİŞ
Eğitimin amacı, yeni problem çözme durumlarına aktarılabilecek bilgi, beceri ve yöntemlerin
edinilmesini destekleyen anlamlı öğrenme ortamları yaratmaktır (Kendeou vd., 2015). Anlamlı
öğrenme, eğitim literatüründe içeriğin akılda tutulması ve yeni problemleri çözmek için depolanmış
bilgiyi kullanma yeteneği olarak kavramsallaştırılmıştır (Mayer, 1996). Ancak eldeki kanıtlar,
bireylerin, karmaşık kavramlara ilişkin anlamlı bir anlayış oluşturma yeteneklerine müdahale eden
kavram yanılgılarına sahip olduğunu göstermektedir (Chinn & Brewer, 1993; Kendeou vd., 2015).
Kimya eğitimi çalışmalarında kimya konu ve kavramlarında hiç de azımsanmayacak kavram
yanılgılarının olduğu özellikle de öğretmen adaylarının kimya konularına yönelik oldukça fazla kavram
yanılgısına sahip olduğu görülmüştür (Sanger & Greenbowe, 1997; Huddle vd., 2000; Ebenezer &
Erickson, 1996; Çalık & Ayas, 2005; Ebenezer, 2001; Kaartinen & Kumpulainen, 2002; Kabapınar vd.,
2004).
Öğrenen bireylerin akademik başarılarını desteklemek amacıyla eğitim araştırmacıları, çabalarını,
kavramsal değişim olarak adlandırılan düzeltici bir süreç olan ders içeriği hakkında sahip olunan kavram
yanılgılarını ele almaya odaklamışlardır (Chi & Brem, 2009). Literatürde tespit edilen bu kavram
yanılgılarının giderilmesinde kavramsal değişimin önemli bir yere sahiptir (Feldsine, 1987). Kavramsal
değişime ilişkin birçok tanım ve model, yeni kavramlar oluşturulduğunda bunların baskın hale gelerek
önceki kavramların artık dikkate alınmadığını ve hatta potansiyel olarak kaybedildiğini öne sürer (Dole
& Sinatra, 1998; Posner vd., 1982). Bu tür modellerde, kavramlar yeniden yapılandırılır (Dole & Sinatra,
1998), bu da önceki kavramların yerini alan yeni oluşturulmuş kavramlarla sonuçlanır. Kavramsal
değişim, öğrencilerin sezgisel düşünme, günlük yaşam deneyimleri, filmler, TV şovları ve yüzeysel fen
öğretimi nedeniyle geliştirdikleri birçok kavram yanılgısından dolayı özellikle fen eğitiminde çok
önemlidir (Garrison & Bentley, 1990). Kavramsal değişim veya mevcut bilginin yeniden
yapılandırılması, öğrencilerin okulda öğrendikleriyle çelişen fizik, kimya, astronomi, mühendislik ve
diğer bilimsel fenomenler hakkında genellikle yanlış veya naif kavramlara sahip olduğu, fen eğitiminde
kapsamlı bir şekilde incelenmiştir (Sinatra, 2005).
Kavramsal değişim süreci, bilgi yapılarında yaygın olarak radikal değişiklikler içermesinin yanı sıra,
bireyin mevcut görüşleriyle doğrudan çelişen bilgilere maruz kalmanın ardından yeni öğrenme
stratejilerinin edinilmesini içerdiğinden dolayı daha geniş anlamda öğrenmeden ayırt edilir (Vosniadou,
2013). Kavramsal değişim metinlerine dayalı öğretim, kavram yanılgılarını giderme konusunda bir hayli

KARABAKH
HUMANITIES
etkili olan kavramsal değişimi gerçekleştiren yöntemlerden biridir (Guzzetti, 2000; Hynd vd., 1997;
Mikkilä-Erdmann, 2001; Wang & Andre, 1991). Kavramsal değişim metinlerinin, kavram yanılgılarını
düzelterek anlamayı geliştirmenin en etkili yöntemlerinden biri olduğu (Yürük & Eroğlu, 2016),
geleneksel öğretime göre daha etkili ve özellikle kalabalık sınıflarda daha avantajlı olduğu bilinmektedir
(Durmuş & Bayraktar, 2010). Kavramsal değişim metinleri üzerine birçok çalışma yapılmıştır.
Üniversite (Başer, 2006; Sevim, 2007), lise (Dilber vd., 2009; Özmen, 2007; Çakır vd., 2002; Yürük,
2007) ve ilköğretim (Başer & Geban, 2007; Uzuntiryaki & Geban (2005)) düzeyinde gerçekleştirilen bu
çalışmaların çoğu, bu stratejinin kavram yanılgılarını düzeltmede etkili olduğunu göstermiştir.
Guzzetti vd.’ne (1992) göre; bu yaklaşım sırasında öğrencilerin kavram yanılgılarını fark etmeleri
sağlanır, daha sonra öğrenciler, bu durumları açıklamak için bilgilerinin yetersizliğini hissettiren yeni
durumlarla karşı karşıya bırakılır ve son olarak da onlara bilimsel kavramlar sunulur. Guzzetti vd.’ne
(1997) göre kavramsal değişim metinlerinin kullanıldığı çalışmalar, doğru fikirler ile yanlış fikirleri bir
araya getirerek öğrencilerin zihninde kavramsal bir tezat oluşturduğu için başarılı olduğu iddia
edilmektedir. Kavram değişiminin sağlanabilmesi için dört stratejinin yerine getirilmesi gerekmektedir
(Posner vd., 1982; Nakiboğlu, 2006). Bu stratejiler; 1. Öğrenci, kendi bilgisinin yetersizliğinin farkına
varmalı, 2. Öğrenci, konu edinilen yeni bilgiyi anlaşılabilir bulmalı, 3. Öğrenci, konu edinilen yeni
bilgiyi mantıklı bulmalı, 4. Öğrenci, konu edinilen yeni bilgiyi karşılaştığı problemlerde kullanmalı,
şeklinde ifade edilmektedir. Buradan hareketle çalışmanın amacı kimya öğretmen adaylarının
hazırladıkları kavramsal değişim metinleri verilen stratejilerden yola çıkarak oluşturulan kontrol listesi
yardımıyla değerlendirilmesidir. Bu amaç doğrultusunda araştırmanın problem cümlesini, kimya
öğretmen adaylarının kavramsal değişim metinlerini hazırlayabilme yeterlilikleri hangi düzeydedir?
sorusu oluşturmaktadır.
YÖNTEM
Bu araştırmada kimya öğretmen adaylarının hazırlamış oldukları kavramsal değişim metinlerini
değerlendirmek amacıyla betimsel yöntem kullanılmıştır. Betimsel yöntemde bir konu hakkındaki
mevcut durumu araştırmak ve belirlemek amaçlanır (Patton, 2002). Araştırmacının hedefi olan evrenden
örneklemini oluştururken ulaşabileceği en kolay öğelere yönelmesi olarak tanımlanan (Patton, 2005)
kolay ulaşılabilir örneklem yöntemi ile seçilmiş 30 kimya öğretmen adayının hazırladığı kavramsal
değişim metinleri, araştırmacılar tarafından oluşturulan kontrol listesi yardımıyla değerlendirilmiştir.
Veri toplama araçları
Kontrol listesinin oluşturulması ve geçerlik güvenirlik çalışması:
Araştırmacıların geliştirmiş oldukları kontrol listesi, kimya öğretmen adaylarının hazırlamış oldukları
kavramsal değişim metinlerini kontrol edip değerlendirebilir nitelikte hazırlanmıştır. Kontrol listesi
maddeleri, literatür taraması yapılarak beş boyutta oluşturulmuştur (Posner vd., 1982; Nakiboğlu, 2006).
Kontrol listesinin kapsam ve görünüş geçerliğine kanıtlar sağlamak amacıyla bir program geliştirme ve
iki fen eğitimi alanlarında olmak üzere üç uzman görüşü alınmıştır. Kontrol listesinde, ilk madde olarak
“Öğrencinin kavram yanılgısının farkına vardırılması” ifadesi yer almaktadır. Bu ifade ile öğretmen
adaylarının, öğrencilerde mevcut olan kavram yanılgılarını ortaya çıkartmak için nasıl bir yöntem
uyguladıklarını, araştırmacılar tarafından test edilebilmesi sağlanmıştır. Kontrol listesinde yer alan
ikinci madde ise “Açıklanan kavramın anlaşılır olması, karmaşık olmaması” ifadesidir. Kavramsal
değişim metinlerinde olması gereken diğer özellik ise, öğretilecek olan kavramların açık olması
özelliğidir. Bu ifade ile öğretmen adaylarının, öğrencilere öğretecekleri kavramları anlaşılabilir bir
şekilde mi, yoksa karmaşık bir biçimde mi sunduklarının test edilebilmesi sağlanmıştır. Kontrol
listesinde yer alan üçüncü madde ise “Kavram yanılgısını giderecek şekilde günlük yaşamdan örnekler
sunulması” ifadesidir. Bilindiği gibi öğrencilerde anlamlı öğrenmenin gerçekleşebilmesi için, öğretme
sürecinde yer alan konular sıklıkla günlük hayatla ilişkilendirilmelidir. Böylece öğrencilerde ilgi, merak
ve motivasyon artışı sağlanabilir. Dolayısıyla bu ifade ile öğretmen adaylarının, konuyu günlük hayatla
ilişkilendirebilme düzeyi ölçülmeye çalışılmıştır. Kontrol listesindeki bir diğer madde ise “Yeni
kavramın pekiştirilmesi” maddesidir. Bu dördüncü madde ile öğrencilerde var olan kavram yanılgısının
giderilmesi için yerine geçecek yeni kavramın öğretilmesi, pekiştirilmesi sağlanacaktır. Bu ifade
öğretmen adaylarının yeni kavramın öğretilmesine ve pekiştirilmesine yönelik yaptıkları çalışmaları
değerlendirmek için kullanılmıştır. Son olarak “Öğrencinin sahip olduğu kavram yanılgısı ile

KARABAKH
HUMANITIES
oluşturulan yeni kavramın karşılaştırılması” ifadesi beşinci madde olarak kontrol listesinde yer almıştır.
Bu madde ile de öğretmen adaylarının kavram yanılgısı olan kavram ile yeni kavramın karşılaştırılması
sürecinde nasıl bir yöntem uyguladıklarını analiz edebilmek için kullanılmıştır. Tablo1’de kontrol
listesinde yer alan maddeler gösterilmiştir. Çalışma grubu tarafından, toplamda 25 dakikalık bir zaman
içerisinde oluşturulan kavramsal değişim metinleri, kontrol listesi aracılığıyla üç araştırmacı tarafından
gözlemlenerek her bir değerlendirme ifadesinin karşısında yer alan “yeterli (3 puan)”, “kısmen yeterli
(2 puan)” ve “yetersiz (1 Puan)” seçenekleri işaretlenmiştir.
Tablo1. Kontrol listesinde yer alan maddeler
Madde No Kontrol Maddeleri
1 Öğrencinin kavram yanılgısının farkına vardırılması
2 Açıklanan kavramın anlaşılır olması, karmaşık olmaması
3 Kavram yanılgısını giderecek şekilde günlük yaşamdan örnekler sunulması
4 Yeni kavramın pekiştirilmesi
5 Öğrencinin sahip olduğu kavram yanılgısı ile oluşturulan yeni kavramın
karşılaştırılması
Kimya öğretmen adaylarının oluşturdukları kavramsal değişim metinlerini değerlendirmek için
oluşturulan kontrol listesinin güvenirliği; değerlendiriciler arasındaki uyuşma oranları ve iç tutarlık
analizleri ile test edilmiştir. Araştırmacılar arası uyuşma oranları için öğretmen adaylarının kavramsal
değişim metinleri birbirinden bağımsız üç araştırmacı tarafından değerlendirilmiştir. Bu
değerlendirmeler araştırmacılar tarafından kontrol listesi kullanılarak puanlanmıştır. Araştırmacıların,
aynı öğretmen adayının aynı ifadesine (kontrol listesinde belirlenen kriterlere göre) verdikleri puanlar,
Cohen Kappa testi uygulanarak karşılaştırılmış ve bu puanların uyuşma oranlarına bakılmıştır. Landis
& Koch’ın (1977) ifade ettiklerine göre; uyumun derecesi, elde edilen Kappa değerleri, Kappa <=0,20
ise “zayıf uyum” 0,21<Kappa<0,40 ise “ortanın altında uyum”, 0,41<Kappa<0,60 ise “orta düzeyde
uyum”, 0,61<Kappa<0,80 ise “iyi düzeyde uyum” ve 0,81<Kappa<1,00 ise “çok iyi düzeyde uyum”
olarak tanımlamıştır. Bu bağlamda Tablo 2’de Kappa uyuşma katsayıları verilmiştir.
Tablo 2. Kontrol listesi için araştırmacılar arası uyuşma oranları
Araştırmacılar Arasındaki Uyuşma Oranları (Kappa)
Madde No
A1-A2 A1-A3 A2-A3
1 0,70 0,94 0,76
2 0,75 0,68 0,82
3 0,85 0,82 0,91
4 0,72 0,69 0,76
5 0,75 0,85 0,90
Tablo 2’ye göre Kappa uyuşma katsayılarına bakıldığında, kontrol listesinin araştırmacılar arası
tutarlılık güvenirliğinin yüksek olduğu sonucuna varılmaktadır.
Güvenirlik çalışmalarında bir başka aşama olan iç tutarlık analizi ise Cronbach Alfa katsayısının
hesaplanması ile yapılmıştır. Güvenilirlik katsayısının 0,70 ve üzeri olması maddelerin güvenilirliği
için yeterli görülmektedir (Büyüköztürk, 2012). Çalışmada, iç tutarlık analizi için uzmanların
değerlendirme maddelerine göre verdikleri ortalama puanlar kullanılmıştır ve Cronbach Alfa katsayısı
0,78 olarak bulunmuştur. Çalışmada bulunan Cronbach Alfa katsayısı kontrol listesinin iç tutarlılığının
yeterli düzeyde olduğunu göstermektedir.
Verilerin analizi
Kontrol listesinde her bir ifadeye verilen cevaplar 1,00 ile 3,00 arasında değişmektedir. Kontrol
listesinin aralık genişliğinin, “dizi genişliği/yapılacak grup sayısı” (Tekin, 1993) formülü kullanılarak
araştırma bulgularının değerlendirilmesinde esas alınan ağırlık değerleri, gözlenme sıklığı, aritmetik
ortalama aralıkları (sınır değerleri) Tablo3’te gösterilmiştir.

KARABAKH
HUMANITIES
Tablo 3. Gözlenme sıklığı ve sınır değerleri

Ağırlık değerleri Gözlenme Sıklığı Sınır Değerleri
3 Yeterli 2,33 – 3,00
2 Kısmen Yeterli 1,67 – 2,32
1 Yetersiz 1,00 – 1,66
Bu araştırmada problem durumunun çözümlenmesi için kullanılan analiz teknikleri, sayılabilir veriler
için frekans (n) ve yüzde (%) değerleri ile aritmetik ortalamalardır.
BULGULAR
Kimya öğretmen adaylarının kavramsal değişim metinlerini hazırlayabilme yeterlilikleri hangi
düzeydedir?” sorusuna yönelik olarak gerçekleştirilen bu araştırmanın bulgularına bakıldığında; kimya
öğretmen adaylarının genel olarak kavramsal değişim metinlerini hazırlayabilme yeterlilikleri “kısmen
yeterli” düzeyinde çıkmıştır (Sınır değeri= 2,02). Kimya öğretmen adaylarının kavramsal değişim
metinlerini hazırlayabilme yeterliliklerinin kontrol listesinin her bir maddesine yönelik analizi Tablo4’te
gösterilmiştir.
Tablo 4. Kimya öğretmen adaylarının kavramsal değişim metinlerini hazırlayabilme yeterlilikleri
Kısmen
Yeterli Yetersiz Sınır Gözlenme
Kontrol Maddeleri Yeterli
Değerleri Sıklığı
f % f % f %
Öğrencinin kavram
Kısmen
1. yanılgısının farkına 8 26,67 15 50,00 7 23,33 2,03
Yeterli
vardırılması.
Açıklanan kavramın anlaşılır Kısmen
2. 5 16,67 16 53,33 9 30,00 1,87
olması, karmaşık olmaması. Yeterli
Kavram yanılgısını
giderecek şekilde günlük
3. 3 10,00 8 26,67 19 63,33 1,47 Yetersiz
yaşamdan örnekler
sunulması.
Yeni kavramın
4. 13 43,33 17 56,67 0 0,00 2,43 Yeterli
pekiştirilmesi.
Öğrencinin sahip olduğu
kavram yanılgısı ile Kısmen
5. 11 36,67 17 56,67 2 6,67 2,30
oluşturulan yeni kavramın Yeterli
karşılaştırılması.
Kısmen
Toplam 40 26,67 73 48,67 37 24,66 2,02
Yeterli
Kimya öğretmen adaylarının kavramsal değişim metinleri hazırlama yeterliklerine bakıldığında en
düşük değerlendirme puanı “Kavram yanılgısını giderecek şekilde günlük yaşamdan örnekler
sunulması” boyutunda çıkmıştır (sınır değeri=1,47) ve bu değerin gözlenme sıklığı “yetersiz”
kategorisinde yer almıştır. “Yeterli” gözlenme sıklığında yer alan bir öğretmen adayının ifadesi aşağıda
verilmiştir.
“Örneğin; güneş sisteminde yer alan bir meteor düşünelim. Eğer atom çekirdeği bir meteor
büyüklüğünde olsaydı, atom da yaklaşık olarak güneş sistemi büyüklüğünde olurdu. Bu durumda
elektronların hareket halinde bulundukları bölgenin çekirdeğe göre ne kadar fazla yer
kapladığını hayal edebiliyor musunuz?”
“Öğrencinin kavram yanılgısının farkına vardırılması” boyutunda kimya öğretmen adaylarının kısmen
yeterli olduğu tespit edilmiştir. “Yeterli” gözlenme sıklığında yer alan bir öğretmen adayının ifadesi
aşağıda verilmiştir.

KARABAKH
HUMANITIES
“Bazı öğrenciler, ‘Atomun ışık mikroskobu ile görülebileceğini düşünmektedirler.’ Bu şekilde

düşünen öğrenciler hata yapmaktadırlar.”
“Açıklanan kavramın anlaşılır olması, karmaşık olmaması” boyutunda kimya öğretmen adaylarının
kısmen yeterli olduğu tespit edilmiştir. “Yeterli” gözlenme sıklığında yer alan bir öğretmen adayının
ifadesi aşağıda verilmiştir.
“Çekirdeğin etrafında yer alan elektronların çekirdeğe olan uzaklıkları aynı değildir. Çekirdek
kendisine daha yakın olan elektronlara daha çok çekim kuvveti uygularken kendinden uzakta yer
alan elektronlara az çekim kuvveti uygulamaktadır. Bundan dolayı çekirdek, etrafında yer alan
elektronları eşit olarak çekemez.”
“Yeni kavramın pekiştirilmesi” boyutunda kimya öğretmen adaylarının yeterli olduğu tespit edilmiştir.
“Yeterli” gözlenme sıklığında yer alan bir öğretmen adayının ifadesi aşağıda verilmiştir.
“Güneşten gelen ışınların bir kısmı maddeler tarafından tutulur, bir kısmı ise yansıtılır. Bundan
dolayı maddeleri yansıyan ışınların renginde görürüz. Çünkü yansıyan ışınlar gözümüze gelir.
Bundan dolayı atom renksizdir diyebiliriz. Fakat çok sayıda atomun bir araya gelerek
oluşturdukları maddenin belli bir rengi vardır.”
“Öğrencinin sahip olduğu kavram yanılgısı ile oluşturulan yeni kavramın karşılaştırılması” boyutunda
kimya öğretmen adaylarının kısmen yeterli olduğu tespit edilmiştir. “Yeterli” gözlenme sıklığında yer
alan bir öğretmen adayının ifadesi aşağıda verilmiştir.
“Atomun belirgin bir şekli yoktur ve atom; proton, nötron ve elektron adı verilen daha küçük
parçacıkların bir araya gelmesiyle oluşan bir yapıdır. Proton ve nötron atomun merkezinde
bulunur ve çekirdeği oluşturur. Elektron ise çekirdekten belirli uzaklıklarda bulunan katmanlarda
büyük bir hızla dolanır. Nötron yüksüz iken, proton pozitif (+) ve elektron ise negatif (-) yüklüdür.
Görüldüğü gibi atom içi dolu katı bir küreye benzemez. Ayrıca atomu oluşturan daha küçük
yapılar mevcuttur.”
SONUÇ VE TARTIŞMA
Kimya öğretmen adaylarının kavramsal değişim metinlerinin hazırlanması sürecinde öğrencilerin ilk
olarak kavram yanılgılarını fark etmelerini sağlayacak ifadelere yönelik açıklamalara kısmen yeterli bir
düzeyde yer verdikleri görülmüştür. Ardından açıklanan kavramın anlaşılır bir şekilde ifade edilmesi ile
karmaşıklığın ortadan kaldırılmasına yönelik ifadelere kısmen yeterli bir düzeyde yer verildiği
görülmüştür. Daha sonra kavram yanılgısını ortadan kaldırmaya yönelik olarak oluşturulan günlük
hayattan örneklerin sunulması düzeyinin yetersiz olduğu görülmektedir. Dolayısıyla bu durum, kimya
öğretmen adaylarının kavramsal değişimi sağlayacak günlük yaşamdan örnekler sunma konusunda
problem yaşadıklarını göstermektedir. Yalçın & Bayrakçeken’in (2010) yapmış oldukları çalışmada,
özellikle günlük yaşamdan, ilgili konulara örnek bulma eyleminin öğretmen için kolay olmayacağını
ifade etmişlerdir.
Yeni kavramın pekiştirilmesi boyutunda kimya öğretmen adaylarının yeterli düzeye sahip oldukları
tespit edilmiştir. Dolayısıyla kimya öğretmen adaylarının teorik olarak yeterli bir düzeyde kimya
bilgisine sahip oldukları söylenebilir. Son olarak öğrencinin sahip olduğu kavram yanılgısı ile
oluşturulan yeni kavramın karşılaştırılması aşamasında ise kimya öğretmen adaylarının kısmen yeterli
düzeyde oldukları sonucuna varılmıştır. Bu çalışmanın, farklı branşlardaki öğretmen adaylarının
kavramsal değişim metinleri hazırlayabilme becerilerini geliştirmek için bir örnek teşkil ederek
literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Araştırmada varılan sonuçlardan hareketle bu tür
çalışmaların farklı disiplinlerde de yaygın bir şekilde uygulanması gerçekleştirilebilir.
KAYNAKÇA
Başer, M., & Geban, Ö. (2007). Effectiveness of conceptual change instruction on understanding of heat
and temperature concepts. Research in Science & Technological Education, 25(1), 115-133.
https://doi.org/10.1080/02635140601053690

KARABAKH
HUMANITIES
Başer, M. (2006). Effects of conceptual change and traditional confirmatory simulations on pre-service
teachers’ understanding of direct current circuits. Journal of Science Education and Technology, 15(5),
367-381. https://doi.org/10.1007/s10956-006-9025-3
Büyüköztürk Ş. (2012). Testlerin Geçerlilik ve Güvenilirliğinde Kullanılan Bazı İstatistikler. Sosyal
Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı. 16. Baskı, Ankara: Pegem Akademi; p.167-82.
Chi, M. T., & Brem, S. K. (2009). Contrasting Ohlsson’s resubsumption theory with Chi’s categorical
shift theory. Educational Psychologist, 44(1), 58–63. https://doi.org/10.1080/00461520802616283
Chinn, C. A., & Brewer, W. F. (1993). The role of anomalous data in knowledge acquisition: A
theoretical framework and implications for science instruction. Review of Educational Research, 63(1),
1–49. https://doi.org/10.3102/00346543063001001
Çakır, O., Uzuntiryaki, E., & Geban, O. (2002). Contribution of conceptual change texts and concept
mapping to students’ understanding of acids and bases. Paper presented at the annual meeting of the
National Association for Research in Science Teaching, New Orleans, LA, 6–10 April 2002.
Çalık, M., & Ayas, A. (2005). A cross-age study on the understanding of chemical solutions and their
components. International Education Journal, (1), 30-41. http://iej.cjb.net
Dilber, R., Karaman, I., & Duzgun, B. (2009). High school students' understanding of projectile motion
concepts. Educational Research and Evaluation, 15(3), 203-222.
https://doi.org/10.1080/13803610902899101
Dole, J.A., & Sinatra, G.M. (1998). Reconceptualizing change in the cognitive construction of
knowledge. Educational Psychologist, 33, 109. https:// doi.org/10.1207/s15326985ep3302&3_5.
Durmuş, J., & Bayraktar, Ş. (2010). Effects of conceptual change texts and laboratory experiments on
fourth grade students’ understanding of matter and change concepts. Journal of Science Education and
Technology, 19(5), 498-504. https://doi.org/10.1007/s10956-010-9216-9
Ebenezer, J. V. (2001). A hypermedia environment to explore and negotiate students’ conceptions:
animation of the solution process of table salt. Journal of Science Education and Technology, 10, 73-
91. https://doi.org/10.1023/A:1016672627842
Ebenezer, J. V., & Erickson, L. G. (1996). Chemistry students’ conception of solubility: A
phenomenograpy. Science Education, 80(2), 181-201. https://doi.org/10.1002/(SICI)1098-
237X(199604)80:2<181::AID-SCE4>3.0.CO;2-C
Feldsine, J. E. (1987). Distinguishing student misconception from alternate conceptual frameworks
through the construction of concept maps. Proceedings of the Second International Seminar
Misconceptions and Educational Strategies in Science and Mathematics (Vol. I), Cornell University.
http://files.eric.ed.gov/fulltext/ED293684.pdf
Garrison, J. W., & Bentley, M. L. (1990). Science education, conceptual change and breaking with
everyday experience. Studies in Philosophy and Education,10(1), 19-35.
https://doi.org/10.1007/BF00367685.
Guzzetti, B. J. (2000). Learning counter-intuitive science concepts: What have we learned from over a
decade of research? Reading & writing quarterly, 16 (2), 89-95.
https://doi.org/10.1080/105735600277971
Guzzetti, B. J., Snyder, T. E., & Glass, G. V. (1992). Promoting conceptual change in science: Can texts
be used effectively? Journal of Reading, 35(8), 642-649. https://www.jstor.org/stable/40032156
Guzzetti, B. J., Williams, W. O., Skeels, S. A., & Wu, S. M. (1997). Influence of text structure on
learning counterintuitive physics concepts. Journal of Research in Science Teaching, 34, 701-719.
https://doi.org/10.1002/(SICI)1098-2736(199709)34:7<701::AID-TEA3>3.0.CO;2-Q
Huddle, P. A., White, M. D., & Rogers, F. (2000). Using a teaching model to correct known
misconceptions in electrochemistry. Journal of Chemical Education, 77(1), 104-110.
https://doi.org/10.1021/ed077p104

KARABAKH
HUMANITIES
Hynd, C., Alvermann, D., & Qian, G. (1997). Preservice elemantary school teachers’ conceptual change
abaut projectile motion: refutation text, demonstration, affective factors and relevance. Science
Education, 81, 1-27. https://doi.org/10.1002/(SICI)1098-237X(199701)81:1<1::AID-SCE1>3.0.CO;2-
M
Kaartinen, S., & Kumpulainen, K. (2002). Collaborative inquiry and the construction of explanations in
the learning of science. Learning and Instruction, 12, 189-212. https://doi.org/10.1016/S0959-
4752(01)00004-4
Kabapınar, F., Leach, J., & Scott, P. (2004).The design and evaluation of a teaching-learning sequence
addressing the solubility concept with Turkish secondary school students. International Journal of
Science Education, 26(5), 635-652. https://doi.org/10.1080/09500690310001614000
Kendeou, P., Braasch, J. L. G., & Bråten, I. (2015). Optimizing conditions for learning: Situating
refutations in epistemic cognition. The Journal of Experimental Education, 84(2), 245–263.
https://doi.org/10.1080/00220973.2015.1027806.
Landis, J. R., & Koch, G. G. (1997). The measurement of observer agreement for categorical data.
Biometrics, 33, 159–174. https://doi.org/10.2307/2529310
Mayer, R. E. (1996). Learning strategies for making sense out of expository text: The SOI model for
guiding three cognitive processes in knowledge construction. Educational Psychology Review, 8(4),
357–371. https://doi.org/10.1007/BF01463939
Mikkilä-Erdmann, M. (2001). Improving conceptual change concerning photosynthesis through text
design. Learning and Instruction, 11(3), 241-257. https://doi.org/10.1016/S0959-4752(00)00041-4
Nakiboğlu, C. (2006). Fen ve Teknoloji Öğretiminde Yanlış Kavramalar. (Edit.: Mehmet Bahar) Fen ve
Teknoloji Öğretimi (s.191-217), Ankara: Pegema Yayıncılık.
Özmen, H. (2007). The effectiveness of conceptual change texts in remediating high school students’
alternative conceptions concerning chemical equilibrium. Asia Pacific Education Review, 8(3), 413–
425. https://doi.org/10.1007/BF03026470
Patton, M. Q. (2002). Qualitative Research & Evaluation Methods. Thousand Oaks, CA: Sage.
Patton, M. Q. (2005). Qualitative Research. New York: John Wiley & Sons, Ltd.
Posner, G. J., Strike, K. A., Hewson, P. W., & Gertzog, W. A. (1982). Accommodation of a scientific
conception: Toward a theory of conceptual change. Science Education, 66(2), 211–227.
https://doi.org/10.1002/sce.3730660207
Sanger, M. J., & Greenbowe, T. J. (1997). Students’ misconceptions in electrochemistry: Current flow
in electrolyte solutions and the salt bridge. Journal of Chemical Education, 74(7), 819-823.
https://doi.org/10.1021/ed074p819
Sevim, S. (2007). Çözeltiler ve Kimyasal Bağlanma Konularına Yönelik Kavramsal Değişim Metinleri
Geliştirilmesi ve Uygulanması. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen
Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.
Sinatra, G. M. (2005). The" warming trend" in conceptual change research: The legacy of Paul R.
Pintrich. Educational Psychologist, 40(2), 107-115. https://doi.org/10.1207/s15326985ep4002_5
Tekin, H. (1993). Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. Ankara: Yargı Yayınları, (7. baskı).
Vosniadou, S. (2013). Conceptual change research: An introduction. In S. Vosniadou (Ed.),
International handbook of research on CC (pp. 1–7). New York, NY: Routledge.
Yalçin, F. A., & Bayrakçeken, S. (2010). The effect of 5E learning model on pre-service science
teachers' achievement of acids-bases subject. International Online Journal of Educational
Sciences, 2(2), 508-531.

KARABAKH
HUMANITIES
Yürük, N. (2007). The effect of supplementing instruction with conceptual change texts on students’
conceptions of electrochemical cells. Journal of Science Education and Technology, 16(6), 515-523.
https://doi.org/10.1007/s10956-007-9076-0
Yürük, N., & Eroğlu, P. (2016). The effect of conceptual change texts enriched with metaconceptual
processes on pre-service science teachers’ conceptual understanding of heat and temperature. Journal
of Baltic Science Education, 15(6), 693-705.

KARABAKH
HUMANITIES
TƏLİM VƏ TƏRBİYƏ ŞƏXSİYYƏTLƏRİN GÖZÜ İLƏ
MƏMMƏDOVA AFƏT TAPDIQ QIZI

AMEA MƏRKƏZİ ELMİ KİTABXANA
Doktorant (58.01.01 – Təlim və tərbiyənin nəzəriyyəsi və metodikası (Ədəbiyyatın tədrisi metodikası))
https://orcid.org/0000-0001-8801-8579
Açar söz: Ədəbiyyat, tərbiyə, təlim, bilik və bacarıq, təlim metodları, pedaqoq
Ключевое слово: Литература, образование, обучение, знания и навыки, методы обучения,
педагог
Keyword: Literature, education, training, knowledge and skills, training methods, pedagogue
GİRİŞ
Ədəbiyyatın insan tərbiyəsində əvəzsiz rolu olduğunu böyük alimlər, filosof və pedaqoqlar göstəriblər.
Hələ XII əsrdə yaşayıb-yaratmış Əfzələddin Xəqani tərbiyənin rolundan danışarkən göstərmişdir ki,
şair, tərbiyəçı insanlarda yüksək mənəvi keyfiyyətlər tərbiyə etməyə borcludur. O, bildirmişdir ki, hər
tərbiyəçı şair olmaya bilər, lakin hər şair hökmən tərbiyəçı olmalıdır [10]. Şair yüksək mənəvi
keyfiyyətlərə ədalət, sədaqət, həqiqət, səxavət, təvazökarlıq, yaxınlarına sevgi, zəhmətsevərlik, dostluq,
xeyirxahlıq və vicdanlılıq kimi dəyərlərə aid edilir [6].
ARAŞDIRMALAR
XIII əsrin dahi mütəfəkkiri Nəsrəddin Tusi insanda biliyin, bacarığın və dəyərlərin vəhdətini onu
heyvandan ayıran əsas amıl kimi qiymətləndirir. Böyük mütəfəkkir göstəri ki, bütün başqa canlılardan
fərqli olaraq, insanın qidası öz-özünə bitmir, onu əkmək və biçmək lazımdır. Bütün bunlar üçün
çalışqanlıq, tərbiyə və düşüncə lazımdır. İnsanın sədaqəti onun ağlı, iradəsi və bacarıqlı əlləri vasitəsilə
əldə edilir. N.Tusi mənəviyyatın bir çox problemlərinin həllində idrakın roluna böyük əhəmiyyət
verməklə onun azad iradə və çalışqanlıqla tamamladığını bildirir. İdrakın tərbiyəsinə “azad
iradə”məsələsinin vurğulanması bir çox tərəfdən maraq doğura bilər. Məsələyə ədəbiyyatın yeni təlim
texnologiyaları ilə tədrisi prizmsından baxarkən bunu şagird azad seçımı, onun təlimə və təlim
materiallarına olan ehtiyac və marağı kimi dəyərləndirilməsi yeni təlim yanaşmaları baxımından çox
əhəmiyyətlidir.
Məhəmməd Füzuli bütün elmləri təcrübi və nəzəri olmaqla iki cür təsnif edir. O, hesab edir ki, təcrübi
elmlər insanın iradəsindən asılı olan əşyaları və hadisələri öyrənir. Nəzəri elmlər isə, onun fikrincə,
insanın iradəsindən asılı olmayan məsələləri öyrənir. Təcrübi elmlər sirasına o, mənəviyyat və tərbiyə
məsələlərini daxil edir. Mütəfəkkir şair öz əsərlərində elmin və biliyin insanın mənəvi həyatında rolunu
xüsusilə vurğulayır. Bütün yüksək insanı dəyərlərin və xeyirxahlıqların kökünü çalışqanlıq və yüksək
mənəviyyatda görür. O, hesab edir ki, ədəb insana səadətin yolunu göstərən elmdir.
XIX əsrin tanınmış maarifçiləri Mirzə Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani və Həsən bəy Zərdabi.
İnsanın səadətini bilik və həmin biliklə xalqına xidmətdə görmüşlər [1. s.14]. Onlar bilik, dəyər və
davranışı vəhdətdə təsəvvür etmiş və hesab etmişlər ki, savadlı insan öz davranışlarını daha yaxşı
dəyərləndirir, eləcə də mənəvi baxımdan öz davranışından ya zövq alır, ya da vicdan əzabı çəkir.
Bu maarifçilər hesab edirdilər ki, insan yalnız icmasının rifahı üçün çalışmaqla əsl səadətə yetişə bilər.
Səadətə qovuşma həm də onunla şərtləndirilir ki, insan öz maraqlarını üstün tutmamalı, onları

KARABAKH
HUMANITIES
digərlərinin maraqları ilə uzlaşdırmalıdır. Yalnız şəxsi və ictimai maraqlar üst-üstə düşəndə insan
səadətə qovuşa bilər.
Mirzə Fətəli Axundova görə, insan davranışlarının əsaslarını onun ehtiyaclarında axtarmaq lazımdır [1.
s.185-186].
Həsən bəy Zərdabi hesab edirdi ki, məktəb həyatla sıx əlaqəli olmalıdır. “Amerikada idraki inkişafı əl
əməyi ilə əlaqələndirən yeni məktəb” sistemindən bəhs edən məqaləsində H.Zərdabi gənc nəslin təlim-
tərbiyəsi ilə bağlı dəyərli fikirlər söyləmişdir [3]. O, bildirmişdir ki, əgər məktəb təcrübə həyatla əlaqəli
olmasa, insanları müstəqil həyata və fəaliyyətə hazırlaya, onlarda ən gözəl insanı dəyərləri tərbiyə edə
bilməz. Cəmiyyətdən təcrid edilmiş məktəblər haqqında isə düşünürdü ki, belə məktəblər zəhmətdən
yadırğamış, çox zaman da cəmiyyət üçün faydasızinsanlar yetişdirir.
Həsən bəy hələ keçən əsrin sonunda dünya təhsilində atılan mütərəqqi addımları izləmiş, onların
üstünlüklərini bəyənmiş və bu yenilikləri Azərbaycan məktəblərində də görmək istədiyini bəyan
etmişdir.
A.Bakıxanovun fikrincə, ətraf mühitin təsiri altında insan pis əməllərdən əl çəkib xeyirxah birisi ola
bilər və ya əksinə. Lakin o, hesab edirdi ki, insan yalnız kənar amillərin təsiri ilə formalaşmır, həm də
insanın intellektinin təsiri onun mənəvi baxımdan formalaşması üçün mühüm amildir. Insan yalnız
idraka və biliklərə malik olarsa, özünün və digərlərinin davranışını idarə edə bilər, onları nəzarətdə
saxlaya bilər. Öz ağlı ilə insan bütün başqa canlılardan üstündür və yalnız ağlı vasıtəsilə mənəvi
yüksəlişə yetişmişdir. Elmi bütün dəyərlərin mənbəyi adlandıran A.Bakıxanov biliyi və idrakı, dəyəri
və səadəti eyni anlayışlar kimi qəbul edirdi. Insanların öz davranışlarını qiymətləndirməklədə və
dəyərləndirməkdə yeganə hakim hesab edən yazıçı göstərirdi ki, insanın idrakı nə qədər dərindirsə, o
qədər azad və inamlı hərəkət edir.
Firudin bəy Köçərlinin fikrincə, mənəviyyat ictimai mühitin məhsuludur. Ona görə də sosial mühit
mənəviyyatın həlledici və əhəmiyyətli amilidir. O, cəmiyyətdəki nadanlıq və zülmət bəlasından
qurtulmağın ən yaxşı vasitəsinin elm və tərbiyə olmadan insanların məişətində yüksəliş ola bilməz.
Məhz buna görə də o, hesab etmişdir ki, hər bir xalqın səadəti, əsasən, müəllimdən asılıdır. Bu səbəbdən
də o, müəllimi məktəbin ürəyi, xalqın çırağı adlandırmışdır. Maarifçi belə fikirləşmişdir ki, şagirdi
cəzalandıran və azsavadlı müəllimlərə öz uşaqlarımızı etibar etməməliyik. Müəllimin təlim prosesində
vəzifəsini müəyyənləşdirərkən o bildirmişdir ki, əsl müəllim elm, bilik və zəhmətkeşlikdən əlavə,
şagirdlərinə münasibətdə məhəbbət və qayğı dolu qəlbə də malik olmalıdır. Məktəb isə şagirdin qorxu
və təhlükə hiss etdiyi bir məkan olmamalıdır. Köçərli pedaqoji işdə ən mühüm, mərkəzi sima hesab
etdiyi müəllimin böyük rolunu düzgün qiymətləndirmiş və onun qarşısında yüksək vəzifələr qoymuşdur.
Tərbiyənin müxtəlif amilləri və onların təlim prosesində rolu haqqında F.Köçərlinin gəldiyi nəticələrin
əksəriyyəti bu gündə öz əhəmiyyətini itirməmişdir.
F.Köçərli ailəni, təbiəti, məktəbi və içtimai mühiti tərbiyəyə təsir göstərən amil hesab etmişdir. O, ailə
ilə tərbiyə arasındakı bağların üzərində xüsusilə geniş dayanmış və ən mühüm amillərindən biri kimi
qiymətləndirmişdir [5. S.46.].
Firudin bə Köçərli də müasiri Məmməd Tağı Sidqi kimi ədəbiyyatı tərbiyənin mühüm vasitəsi kimi
dəyərləndirmiş və hesab etmişdir ki, bunun üçün ədəbiyyatın qarşısında ideyalılıq və məqsədyönlülük
kimi ciddi tələblər qoyurdu ki, bu, təlim və tərbiyənin təşkilində ədəbiyyatdan məharətlə istifadə etməyə
şərait yaratsın. F.Köçərli ədəbiyyatı cəmiyyətin inkişafını stimullaşdıran faktor kimi
dəyərləndirilmişdir. Onun fikrincə, ədəbiyyat idrakı və mənəviyyatı ucalığa istiqamətləndirir [10.
s.405].
F.Köçərli məktəb, müəllim, dərslik, proqram haqqında məqalələrində yazmışdı: “Bu aprelin 4-də
darülmüəllimində elm və kamal təhsil edən müsəlman cavanları hökümət rüsxəti ilə mərhum Mirzə
Fətəli Axundovun “Məstəli Şah” ünvanında tərtib etdiyi komediyanı oynayıb, cümlənin diqqət və
hörmətini cəlb etdilər. Komediya türk dilində oynandı. Təklif edilən icmanın bir o qədər xoşuna gəldi
ki, pərdənin arxasında “Afərin” sədası göyə çıxıb üç-dörd dəfə pərdənin qalxmağını və oynayanların
zühurə gəlməyini əl çalıb tələb edirdilər”. [4. S.34]
Gənc nəslin öz icmasının fəal üzvü olmasını hər zaman yüksək qiymətləndirmişdir.

KARABAKH
HUMANITIES
Türk eyitim tarixində ilk dəfə olaraq pedaqoji elminə ilişkin görüşləri irəli sürən Fərabi olmuşdur. [7.
S.19]
Fərabiyə görə özündə pedaqogikanı cəmləşdirən fəlsəfə vətəndaşlıq fəlsəfəsidir ki, ö gözəlliyi dərk
etməyə və xöşbəxtliyə çatmağa xidmət etməlidir. [8. S.35]
Humanist dəyərlər sərrafı insanın mənəvi tərbiyəsinə yüksək qiymət verərək yazır ki, mənəviyyat qəlbin
yaxşı işlər görmək ehtirasından irəli gəlir.
Mənəviyyat və ağıl insanın ləyaqətini meydana gətirir. Dahi pedaqoq şəxsiyyətin formalaşmasında
insani ünsiyyət münasibətlərə yüksək qiymət vermiş və demişdir ki, sülhün, barışın əsasında ünsiyyət
və münasibət durur. Bu humanist fikirlər o dövrdə maraq yaratdığı kimi, bu gündə aktualdır.
O, göstərir ki, mənəvi keyfiyyətlər insanın təbiətində var və bu keyfiyyət insanı xöşbəxtliyə çatdırır. Bu
keyfiyyətlər yalnız tərbiyə ilə insanda formalaşır, inkişaf edir. Farabi qeyd edir ki, insanın etik
keyfiyyətlərinin anadangəlmədir və tərbiyə ilə inkişaf edir. [9. S.303]
YENİLİKLƏR
Şərəfli müəllimlik vəzifəsini yerinə yetirmək nə dərəcədə çətin olsa da hər cür məhrumiyyətlərə sinə
gərərək xalqı maarifləndirmək yolunda öz səy və bacarıqlarını əsirgəməyən müəllimlərimiz az olmayıb.
N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, S.Vəlibəyov, M.Qarayev, S.M.Qənizadə, A.Şaiq, S.S.Axundov və
başqaları məhz bu şəraitdə müəllimlik ediblər.
Dünya təhsilindəki ilk mütərəqqi addımları Con Dyui atmışdır. Bu dəyərli fikirləri Çikaqo
Universitetinin nəzdində açdığı Laborotoriya məktəbində təcrübədən keçirmişdir. O, deyirdi: “Bütün
elmlər mənbəyini dünyadan alır. Onlar vahid dünyanın müxtəlif sahələrini öyrənirlər. Dünya isə məkan,
zaman və canlı və cansız varlıqların vəhdətidir. Bu dünyada həyatını düzgün təşkil etməyə qadir olacaq
insanların təhsili bu dünya ilə əlaqəli şəkildə həyata keçirilməlidir”.
Əlyar Qarabağlı ədəbiyyatın tədrisini bilik və dəyərlər baxımından təqdim etmişdir. B.Q.Belinski,
N.Q.Çernişevski, N.A.Dobrolyubov, F.İ.Buslayev, V.Y.Stoyanin də cəhətləri əhəmiyyətli saymışlar.
V.P.Ostrovski isə ədəbiyyatın tədrisi qarşısında estetik tərbiyə məsələlərini qoyur.
Beləliklə, müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı alim, şair, maarifçi və pedaqoqların ədəbiyyatın tədrisi qarşısında
qoyduğu vəzifələr təlim və tədris üçün əhəmiyyətli sayılan dörd yamaşma baxımından təsnif edilir:
1. Demək olar ki, adları qeyd edilmiş şəxsiyyətlərin hər biri ədəbiyyatın tədrisində idraki fəaliyyəti
mühüm faktor kimi dəyərləndirirlər;
2. İsmayıl bəy Qutqaşınlının yanaşmalarında problemli təhsil məsələləri ilə qarşılaşmaq olar ki, bu
da araşdırma tə tədqiqat xarakterli təlim üsullarının tətbiqi imkanlarından xəbər verir;
3. M.F.Axundov, A.Bakıxanov, F.Köçərli, S.M.Qənizadə, M.T.Sidqinin cəmiyyətin insanın
tərbiyəsində oynadığı rolu elmi şəkildə əsaslandırmış, ədəbiyyatın tədrisində insanların cəmiyyətin
həyatında fəal iştirakı məsələlərini vurğulamışlar;
4. M.F.Axundov insan davranışının əsasını onun ehtiyaclarında axtarmış və bu amilin nəzərə
alınmasına xüsusi əhəmiyyət vermişdir. Bu da ədəbiyyatın tədrisinin təşkilində şagirdin maraq və
ehtiyaclarından çıxış etmək məsələlərini ön plana çəkir.
Bu fikirdən aydın olur ki, bədii əsərin məzmununun mənimsədilməsində, ictimai-siyasi məzmunlu
əsərdə, fikir və amalı, istəyi diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.
NƏTİCƏ
Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən bu nəticəyə gəlmək olur ki, sadalanan yanaşmalar təkcə öz dövrləri üçün
deyil, bu gün üçün də çox mütərəqqi baxışlar hesab edilə bilər.

KARABAKH
HUMANITIES
Yeni təlim texnologiyalarından istifadə şagirdlərin bir-birinə münasibətini də dəyişir, onlar

doğmalaşırlar.
Ümumtəhsil məktəblərində yeni təlim metodları ilə işləyən müəllimlərin sayı günü-gündən artır. Onlar
böyük çətinliklərlə rastlaşırlar, onlarda kimdənsə nəyi isə öyrənmək tələbatı yaranır. “Fəal təlim və
məktəb rəhbərliyi” adlı metodik vəsaitdə, çox haqlı olaraq bu münasibətlə qeyd olunmuşdur:
“Müəllimlərin yeniliklərin həyata keçirilməsində təcrübələri artdıqca və bu işə daha çox müəllim cəlb
olunduqca yeni metodik tövsiyyələrə, tədris materiallarına və digər məlumat mənbələrinə ehtiyacları
artır” [2. S.79-83].
Yağış yağır ağac çiçəkləyir, sonra meyvə verir. Meyvələr növünə görə dad və tam verir. Yəni, yağış
alma ağacında “armud yetişdirməyə” qadir deyil. Hər ağacın öz meyvəsi, hər meyvənin öz dadı və
gözəlliyi vardır. Təhsil də eynilə bu misala bənzəyir. Müəllim yalnız aldığı təhsillə kifayətlənməməlidir,
gündəlik işilə təcrübəsini birləşdirdiyi kimi zəmanənin nəbzini tutmağı da bacarmalıdır. Savadlı nəsil
yetişdirmək istəyiriksə öncə təməli düzgün qoymağı bacarmalıyıq.
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Axundov M.F. Seçilmiş fəlsəfi əsərləri. – 1958. – S.14.
2. Əsədov Ə.A. Müasir təlim metodları və onun tətbiqi məsələləri //Azərbaycan məktəbi, 2002. –
№4. – S.79-83.
3. Kaspi. – 1899. – №76.
4. Köçərli F. “İrəvanda məktəb”. – 1963. – S.34.
5. Nəbiyev, B.Ə. Görkəmli tənqidçi və ədəbiyyatşünas : F.Köçərlinin həyat və yaradıcılığı. – Bakı,
1963. – 46 s.
6. Rzaquluzadə S. Ə.Xaqaninin ictimai-siyasi dünyagörüşü. –Bakı, 1962.
7. Türk eyitim tarixi. – Ankara, 1985. –S.19.
8. Ал-Фараби, Социальное – этические трактаты. – Алма-Ата, 1973. – C. 35.
9. Ал-Фараби. Философские трактаты. – Алма-Ата, 1972. – C. 303.
10. Гоюшов З. Эстетическая мысль в Азербайджане. 1958. – C. 405.

KARABAKH
HUMANITIES
AZAN SƏDALARI VƏ MUĞAM İNTONASİYALARININ VƏHDƏTİNDƏN YARANAN

QƏLƏBƏ NƏFƏSLİ “QARABAĞ KOMPOZİSİYASI”
Sevinc SULTANOVA
Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının dosenti,
BMA-nın Orta ixtisas musiqi məktəb-studiyasının müəllimi
ORCID ID: 0000-0002-5825-6434
XÜLASƏ
Təqdim olunan məqalədə 44 günlük müharibənin sonunda əldə etdiyimiz Zəfərimizin nəticəsində
yaranan “Qarabağ kompozisiyası”ndan, onun yaranması və quruluşundan bəhs olunur. Əsərin sözləri
Cəlil Əliyevə, musiqisi Aytən Oqtayqızına məxsusdur. Mahnını tanınmış müğənni Vaqif Şıxəliyev ifa
edib. Kompozisiyada azan sədaları və muğam intonasiyalarının vəhdəti aydın duyulur. Milli çalarlarla
yoğrulmuş Qələbə nəfəsli “Qarabağ kompozisiyası”nın simfonik orkestrin döyüş xarakterli, cəngi ritmli
müşayiəti milli çalarla zəngin melodik xətti, obraz rəngarəngliyi cəlb edir.
Kompozisiyanın ideya müəllifi Rəşad Əliyevdir, aranjimanı Rövşən Yusifovundur, muğam hissəsini
Azərbaycanın Əməkdar artisti Firuz Səxavət ifa edib, vokal ifaçıları Şahnaz xanım və Cəlal Kərimovdur,
tarda Ramin Rzayev, nağarada Kamran Kərimov ifa edib. Əsərdə səslənən azan səsi Rəşad Ataşov
tərəfindən oxunub.
Məqalədə musiqişünas-bəstəkar Aytən Oqtayqızı və müğənni Vaqif Şıxəliyevin yaradıcılığı,
onların iş fəaliyyəti haqqında da məlumat verilir.
Aytən Oqtay qızı İbrahimova musiqişünaslıq ixtisası üzrə təhsil alsa da, bəstəkarlığa hər zaman
xüsusi marağı olmuşdur. Görkəmli Azərbaycan bəstəkarı, dünya şöhrətli şəxsiyyət Arif Məlikovla
işlədiyi müddətdə o, bəstəkarlıq sənətini daha da sevmiş və bəstəkarlığa böyük həvəs nümayiş
etmişdi. Musiqişünas kimi fəaliyyətini davam etdirən Aytən xanım, həm də fakültativ olaraq
görkəmli bəstəkar Tofiq Quliyevin dərslərində iştirak etmişdir. O, müxtəlif mövzularda
mahnıların, romansların, instrumental əsrələrin müəllifidir.
Vaqif Məmməd oğlu Şıxəliyev müxtəlif illərdə Mirzəağa Əliyev adına Mədəniyyət Evində xalq çalğı
alətləri ansamblının rəhbəri, Rəşid Behbudov adına Azərbaycan Dövlət Mahnı Teatrında 1-ci dərəcəli
vokalist, Sumqayıt şəhər Mədəniyyət və Turizm İdarəsində klub metodisti vəzifələrində çalışmışdır.
2016-cı ildən Abşeron rayon Mədəniyyət Mərkəzində bədii rəhbər vəzifəsində fəaliyyət göstərir.
Dəfələrlə solo konsertlər vermiş, müxtəlif tanınmış şəxsiyyətlərin yaradıcılığı gecələrində iştirak
etmişdir.
Hər iki musiqiçi Bülbül adına Orta ixtisas musiqi məktəbinin və Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı
Musiqi Akademiyasının məzunudur.
Onların birgə yaradıcı işləri 2019-cu ildə Qabil Ədalətin sözlərinə yazılmış “Azərbaycan-Türkiyə.
Qardaşlıq himni” kompozisiyasından başlamışdır. Bu kompozisiyalar dəfələrlə konsert
tədbirlərində, televiziya verilişlərində səslənmişdir.
Vətənpərvər yaradıcı musiqiçilərin birgə işlərinin məhsulu olan “Qarabağ kompozisiyası”
haqqında bəstəkar və müğənninin düşüncələri də bu məqalədə öz əksini tapmışdır.
ABSTRACT
The article discusses the "Karabakh composition" created as a result of our victory at the end of the 44-
day war, its origin and structure. The lyrics of the work belong to Jalil Aliyev, the music belongs to
Aytan Ogtaygizi. The song was performed by famous singer Vagif Shikhaliyev. The unity of azan

KARABAKH
HUMANITIES
sounds and mugam intonations is clearly felt in the composition. The battle-like, battle-rhythmic
accompaniment of the symphony orchestra of the Victory-breathed "Karabakh composition" mixed with
national tones attracts melodic lines rich in national tones and image diversity.
The author of the idea of the composition is Rashad Aliyev, the arrangement was made by Rovshan
Yusifov, the mugam part was performed by the Honored Artist of Azerbaijan Firuz Sakhavat, the
vocalists are Shahnaz khanum and Jalal Karimov, the tar was performed by Ramin Rzayev, the drums
were performed by Kamran Karimov. The azan voice in the work was sung by Rashad Atashov.
The article also provides information about the work of musicologist-composer Aytan Ogtaygizi and
singer Vagif Shikhaliyev, their work.
Although Aytan Ogtay gizi Ibrahimova studied musicology, she always had a special interest in
composition. While working with the prominent Azerbaijani composer, world-famous personality Arif
Malikov, she became even more fond of the art of composition and showed great enthusiasm for
composition. Continuing her activity as a musicologist, Aytan khanum also took optional classes of
prominent composer Tofig Guliyev. She is the author of songs, romances and instrumental works on
various topics.
In different years Vagif Mammad oglu Shikhaliyev worked as the head of the ensemble of folk
instruments in the House of Culture named after Mirzaaga Aliyev, the 1st degree vocalist in the
Azerbaijan State Song Theater named after Rashid Behbudov, the club methodologist in Sumgayit city
Culture and Tourism Department. Since 2016, he has been working as an art director at the Absheron
District Cultural Center. He has repeatedly given solo concerts and participated in creative evenings of
various celebrities.
Both musicians are graduates of the Bulbul Music School and the Uzeyir Hajibayli Baku Music
Academy.
Their joint creative work was published in 2019 in the words of Gabil Adalat “Azerbaijan-Turkey. The
anthem of brotherhood "began. These compositions have been repeatedly performed at concerts and
television programs.
The composer's and singer's thoughts on the "Karabakh composition", a product of the joint work of
patriotic creative musicians, are also reflected in this article.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается «Карабахская композиция», созданная в результате нашей победы в
конце 44-дневной войны, ее происхождение и структура. Слова произведения принадлежат
Джалилу Алиеву, музыка Айтан Огтайгызы. Песню исполнил известный певец Вагиф Шихалиев.
В композиции отчетливо чувствуется единство звуков азана и мугамных интонаций. Бойцовое,
батально-ритмическое сопровождение симфонического оркестра вдохновленной Победой
«Карабахской композиции» вперемешку с национальными тонами привлекает богатыми
национальными тонами мелодическими линиями и образным разнообразием.
Автор идеи композиции – Рашад Алиев, аранжировка – Ровшан Юсифов, партию мугама
исполнил заслуженный артист Азербайджана Фируз Сахават, вокалисты – Шахназ ханум и
Джалал Керимов, тар исполнил Рамин Рзаев , на барабанах играл Кямран Каримов. Голос азан в
произведении исполнил Рашад Аташов.
В статье также представлена информация о творчестве музыковеда-композитора Айтана
Огтайгызы и певца Вагифа Шихалиева, их творчестве.
Хотя Айтан Огтай кызы Ибрагимова изучала музыковедение, она всегда проявляла особый
интерес к композиции. Работая с выдающимся азербайджанским композитором, всемирно
известной личностью Арифом Маликовым, она еще больше увлеклась композиторским
искусством и проявила большое увлечение композицией. Продолжая деятельность музыковеда,

KARABAKH
HUMANITIES
Айтан ханум также посещала факультативные занятия у выдающегося композитора Тофика

Гулиева. Она автор песен, романсов и инструментальных произведений на различные темы.
В разные годы Вагиф Мамед оглы Шихалиев работал руководителем ансамбля народных
инструментов в Доме культуры имени Мирзаага Алиева, вокалистом 1-й степени в
Азербайджанском государственном театре песни имени Рашида Бейбутова, методистом клуба в
Сумгайытском городе культуры и Департамент туризма. С 2016 года работает художественным
руководителем в Абшеронском районном центре культуры. Он неоднократно давал сольные
концерты и участвовал в творческих вечерах различных знаменитостей.
Оба музыканта являются выпускниками Музыкальной школы имени Бюльбюля и Бакинской
музыкальной академии имени Узеира Гаджибейли.
Их совместная творческая работа была опубликована в 2019 году со словами Габиля Адалат
«Азербайджан-Турция. Начался гимн братства». Эти композиции неоднократно исполнялись на
концертах и телепередачах.
В статье также отражены размышления композитора и певца о «Карабахской композиции»,
продукте совместного творчества патриотически настроенных музыкантов.
Azərbaycan xalqının həyatında mühüm rol oynayan, Böyük Zəfərlə nəticələnən, yaddaşlarda həm
kədəri, həm sevinci ilə iz qoyan 44 günlük müharibə hər birimiz üçün önəmli hadisə oldu. Hər kəs bu
qısa zaman kəsiyində nələrsə etməyə çalışdı. Cavan əsgər oğullarımız, hərbçilərimiz əziz olan
canlarından keçdilər, şəhid olaraq zirvəyə ucaldılar. Ali baş komandanımızın rəhbərliyi ilə və güclü
siyasəti nəticəsində ordumuz bir yumruq kimi möhkəmlənərək əhalimizi qorudu və düşmənə zərbə
vurdu. Bütün bu amillər cəmləşərək vəhdət təşkil etdi və nəticədə biz uğur qazanmış olduq.
Sənət insanları da hadisələrdən ruhlandı, ilham aldı, nəticədə mədəniyyət və incəsənətin bütün
sahələrində gözəl sənət nümunələri yaranmağa başladı. Rəssamlar, şairlər, yazarlar, musiqiçilər – hər
biri öz töhfəsini əsirgəmədi. Ürəklər Vətənlə, Qarabağla döyündü...
Vətənpərvər ruhda yazdığı əsərləri ilə seçilən musiqişünas-bəstəkar, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru
Aytən Oqtay qızı İbrahimova da bu dövrdə bir sıra musiqi və şeirlər yazdı, videoçarxlar hazırladı.
Onların sırasında Qarabağa həsr olunan kompozisiyasını xüsusi vurğulamaq istəyirəm. Bu əsər məşhur
müğənni Vaqif Şıxəliyevin özünəməxsus ifasında səslənmişdir.
Bir qədər bəstəkar və müğənni haqqında məlumat verməyi, onlarla geniş kütləni tanış etməyi
məqsədəuyğun hesab edirəm.
Haşiyə: Aytən Oqtay qızı İbrahimova Bülbül adına Orta ixtisas musiqi məktəbi və Üzeyir Hacıbəyli
adına Bakı Musiqi Akademiyasının məzunudur.
2014-cü ildə Aytən İbrahimova Arif Məlikovun kamera yaradıcılığına həsr olunmuş dissertasiya işini
uğurla müdafiə etmişdir. Belə ki, Musiqi Akademiyasında oxuduğu müddətdə və məzun olduqdan sonra
onun musiqişünas kimi elmi işlərlə yanaşı, bir sıra musiqi əsərləri də yaranır – həm mahnı və romanslar,
həm də fortepiano, violin, violonçel, fleyta və digər alətlər üçün müxtəlif instrumental əsərlər üzərində
işləyir.
Aytən Oqtayqızının mahnıları müasirliyimizin mühüm hadisələrinə uyğundur və vətənpərvərlik
hisslərini əks etdirir. Vətənə böyük sevgisi – “Odlar ölkəsi”, “Azərbaycanım”, “Gözəl yurdum,
Azərbaycan!”, “Ölkəmizi tanıyaq”, “Bayrağım”; iki ölkənin dostluğunu əks etdirən “Azərbaycan –
Türkiyə. Qardaşlıq himni” kompozisiyalarını nümünə gətirmək olar. “Xocalım” layihəsinin
yaranmasına isə Xocalı faciəsi təsir etmişdir.
Digər tərəfdən onun yaradıcılığında mühüm mövzu olan Uca Yaradana qarşı dərin hisslərlə
əlaqələndirilən “Tanrım”, “Dua”, “Ümid mələyim. Mələk və İnsan”, “Ya Rəbbim!”, “Allahu əkbər!
səsi” lirik bəstələrdir.

KARABAKH
HUMANITIES
Əsərlər sırasında dahi şəxsiyyətlərə ithaflar da yer almışdır: dahi Azərbaycan bəstəkarı, Azərbaycan
klassik musiqisinin banisi Üzeyir Hacıbəylinin 135 illiyinə “Üzeyir dünyası”, “Alqış” romansları, iki
fortepiano üçün “Dəyərli ömür”, violin üçün “Xoş arzular” pyesləri; dahi şair-mütəfəkkirlər Nizami
Gəncəvinin 880 illiyinə “Gəlmiş idi...” romansı və İmadəddin Nəsiminin 650 illiyinə “Mərhəba”
romansı, Ümummilli lider, Ulu öndərimiz Heydər Əliyevə “Ulu öndər”, “Heydərimiz”, məşhur
oftalmoloq Zərifə Əliyevaya “Zərifə”, Möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevə ”İlhamla irəli!”, “Cənab
Ali baş komandan” kompozisiyaları, Arif Məlikovun əziz xatirəsinə violonçel üçün “Dalğa” pyesi buna
misaldır.
Bir çox mahnıları bəzi mühüm hadisələrə həsr olunub. Azərbaycanın xalq artisti Fidan Hacıyevanın
ifasında “Bu dünyaya bir də gəl...” kompozisiyası döyüş tapşırığını yerinə yetirərkən həlak olmuş pilot
polkovnik-leytenant Rəşad Atakişiyevə həsr olunub. Azərbaycanın Xalq Artisti Samir Cəfərovun
ifasında “Vətən Şəhidi” kompozisiyası Birinci Qarabağ müharibəsində həlak olmuş leytenant Emil
Məmmədəliyevin xatirəsinə və onun simasında bütün şəhidlərin xatirəsinə həsr olunub. Rüfət Piriyevin
ifasında “Başın sağ olsun, Vətən!” mahnı-balladası aprel hadisələri şəhidlərinə həsr olunub.
44 günlük Qarabağ müharibəsi zamanı “Ayağa qalx, Azərbaycan”, “Azərbaycan əsgəri”,
“Azərbaycanım var mənim”, “Vətəndən pay olmaz!”, “Vur, komandan”, “Ulu xalqım”, “Xudayara
ithaf”, “Zəfər nəğməsi”, “Qarabağ kompozisiyası”, “Xarı bülbül” adlı lirik-vətənpərvər kompozisiyalar
yaradılmışdır. Bu bəstələrin çoxu dəfələrlə radio və televiziyada, eləcə də müxtəlif dövlət tədbirlərində
səsləndirilib. Təbii ki, lirik məhəbbət mövzusu da onun yaradıcılığında yer almışdır.
Aytən xanımın mahnıları müxtəlif şairlərin – Zəlimxan Yaqub, Süleyman Rüstəm, Bəxtiyar Vahabzadə,
Qabil Ədalət, Gülər Əlvanqızı, Cəlil Əliyev, İlqar Namazov və başqalarının şeirlərinə yazılıb. Müəllif
öz sözlərinə də mahnılar yazmışdır. Mahnıların bəzilərini tanınmış müğənnilər, o cümlədən Azərbaycan
Respublikasının xalq və əməkdar artistləri Fidan Hacıyeva, Samir Cəfərov, İnarə Babayeva, İlham
Nəzərov, Aynur İsgəndərli, Vaqif Şıxəliyev, Bahar Lətifqızı, Şəhla Həmidova ifa ediblər.
Mahnılar Rüfət Piriyev, Güllübəyim Məmmədova, Teymur Kazımov kimi gənc vokal ifaçıların
repertuarına da daxil olunub.
Aytən Oqtayqızının fəaliyyəti bununla bitmir. O, 2012-ci ildən hal-hazıradək Üzeyir Hacıbəyli adına
Bakı Musiqi Akademiyasının Orta ixtisas musiqi məktəb-studiyasında aparıcı elmi işçi və müəllim,
2021-ci ildən isə BMA-nın Orta ixtisas musiqi məktəb-studiyasının elmi-metodiki işlər üzrə direktor
müavini vəzifəsində çalışır.
Musiqişünas kimi onun bir sıra qəzet, jurnal və saytlarda müxtəlif mövzulu məqalələri dərc olunmuş,
Azərbaycan Republikasının Təhsil Nazirliyi tərəfindən qrif verilmiş 2 metodik iş, 2 dərs vəsaiti
hazırlamışdır. Eyni zamanda bir sıra kitab və proqramların elmi redaktoru olmuşdur. “Arif Məlikov:
tarix və müasirlik” adlı kitabın müəllifidir.
Məktəb-studiyada hazırlanan Uşaq musiqi və incəsənət məktəbləri üçün dəyərli və tədris prosesində
zəruri olan proqramlar, dərs vəsaitləri, metodik işləmələr, notlar, kitabların hazırlanmasında fəal iştirak
etmişdir.
Hal-hazırda da Aytən xanım yaradıcılığının davam edir, daim öz üzərində çalışır. Öz işinə peşəkar və
məsuliyyətlə yanaşır.
Müğənni Vaqif Məmməd oğlu Şıxəliyevin yaradıcılığına nəzər salsaq, deyə bilərik ki, o, gənc olsa da,
bir çox nailiyyətlər əldə etmiş, daim öz üzərində çalışan, məqsədyönlü professional sənətkardır. Onun
“Gözüm səni axtarır”, “Yar gəlmədi”, “Ah çəksəm” adlı musiqi albomları çıxmışdır. 2007-ci ildə ifa
etdiyi “Yar gəlmədi” mahnısı ona çox uğur gətirən mahnılardan hesab olunur. Bundan başqa “Sevirəm
səni”, “Nə var ki?”, “Ah çəksəm”, “De vəfasızım”, “Sevgi nəğməsi” və vətənpərvərlik mövzularında
“Azərbaycan-Türkiyə. Qardaşlıq himni”, “Qarabağ kompozisiyası” mahnılarını ifa edərək populyarlıq
qazanmışdır.
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi və Azərbaycan Dövlət Televiziyasının təşkilatçılığı ilə
keçirilmiş, AZTV-nin Qızıl Fonduna daxil olmuş bir sıra tədbir və konsertlərdə, tanınmış sənətkarlar
Xalq artistləri Oqtay Ağayev, Mirzə Babayev, Rəşid Behbudov, bəstəkarlar Emin Sabitoğlu, Ramiz
Mirişli, İmruzə Hüseynova, Tahir Əkbər kimi görkəmli şəxsiyyətlərin yaradıcılıq gecələrinə həsr

KARABAKH
HUMANITIES
olunmuş konsert proqramlarında, çoxsaylı bədii və dövlət tədbirlərində fəal iştirak etmiş, eyni zamanda
2005-ci ildə “Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri” layihəsinin açılışı münasibətilə təşkil olunmuş konsert-
tədbirində də çıxış etmişdir.
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin dəstəyi, Bakı şəhər Mədəniyyət və
Turizm İdarəsinin təşkilatçılığı ilə “Bakı gecələri – 2010” Estrada Mahnı Festivalında iştirak etmişdir.
Azərbaycanın tanınmış bəstəkarları ilə birgə fəaliyyət göstərərək, Tahir Əkbər, Ramiz Mirişli, Faiq
Sücəddinov, Nadir Əzimov, Ruhəngiz Qasımova, İmruzə Hüseynova, Sevda Məmmədli, Aytən
Oqtayqızının onun üçün yazılmış yeni mahnılarını ifa etmişdi. Eyni zamanda Azərbaycanın görkəmli
klassik estrada mahnılarının müəllifləri olan Emin Sabitoğlu, Tofiq Quliyev, Oqtay Kazımi, Elza
İbrahimova, Cahangir Cahangirov, Rauf Hacıyev, Əlibaba Məmmədov, Şəfiqə Axundova, Cavanşir
Quliyev kimi dahi bəstəkarların əsərlərinə müraciət edərək, yeni aranjımanda ifa etmiş və lentə
aldırmışdır.
1993-cü ildə keçirilən Respublika Muğam Müsabiqəsinin laureatı olmuş. 2003-cü ildə Azərbaycan
Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə keçirilən “Bakı payızı” estrada müsabiqəsinin
laureatı diplomuna layiq görülmüşdür.
2005-ci ildə Space TV-də yayımlanan “Azəri Star” mahnı müsabiqəsində qalib gələrək, 1-ci yerə –
“Qran-Pri” mükafatına layiq görülmüşdür.
Təqdim edəcəyim “Qarabağ kompozisiyası"na keçid alaraq qeyd edim ki, mahnının sözləri Cəlil
Əliyevə aiddir. Bu əsərin ərsəyə gəlməsində bir sıra yaradıcı, öz işlərinə professional yanaşan insanların
əməyi mühüm və danılmazdır. Kompozisiyanın ideya müəllifi isə Rəşad Əliyevdir, aranjimanı Rövşən
Yusifova məxsusdur, muğam hissəsinin ifaçısı Azərbaycanın Əməkdar artisti Firuz Səxavət, vokal
ifaçıları Şahnaz xanım (soprano) və Cəlal Kərimov (bariton), tar ifaçısı Ramin Rzayev, nağara ifaçısı
Əməkdar artist Kamran Kərimovdur. Musiqidə səslənən ibadətə çağırış olan azan səsi Rəşad Ataşov
tərəfindən oxunub.
Bu kompozisiyanın daxilində bizim üçün mühüm olan bir çox amillər cəmləşib. İlk növbədə illərdir
Şüşada səslənməsini arzuladığımız müqəddəs azan səsi. Qarabağ müharibəsində qələbəmizi əhatə edən
kompozisiya Ulu öndərin davamçısı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin əzmi,
Azərbaycan-Türkiyə qardaşlığı, türkçülüyümüzü əks edir. Musiqi mədəniyyətimizin zəngin irsi hesab
olunan incimiz – muğam sənəti, Azərbaycanın görkəmli xanəndələri Səxavətin, Xanın səsi,
Azərbaycanımızın mədəniyyət ocaqları – Şuşa, Ağdam şəhərləri vəsfi, tərifi təqdim olunur.
Aytən Oqtayqızı öz fikirlərini belə ifadə etdi: “Müharibə dövründə çox çətin günlər yaşadıq, lakin sonda
əldə etdiyimiz Zəfər bizi daha da ruhlandırdı və sevinc, fərəh hisslərimizin aşıb-daşmağına səbəb oldu.
Əslində belə bir əsər yazmağı çox düşünürdüm və Vaqifin bu kompozisiya haqqında təklifini sevə-sevə
və böyük yaradıcı həvəslə qəbul etdim. Təbii ki, mövzu ürəyimcə olduğundan sözlərdən ilhamlanaraq
tez bir zamanda musiqi yazdım. İlk olaraq isə məni cəlb edən möhtərəm Prezidentimizin dilindən
duyduğumuz və gözəl melodiya yaradan sözlər bunlar idi:
“Əziz Şuşa, sən azadsan.
Əziz Şuşa, biz qayıtdıq!
O müqəddəs məscidində
Axır ki, Azan oxutduq!”
Həmin hissə əsərin ən həzin və duyğulu nöqtəsi oldu. Əlbəttə ki, bu kompozisiyanın ərsəyə gəlməsində
çox insanın zəhməti var. Hamiya dərin təşəkkürümü bildirirəm. Əsərimin daxilində azan səsindən
istifadə olunması çoxdankı arzum olub. Azan oxuyan ifaçı minarələrdən gələn müqəddəs kəlamları
dolğun səsi ilə ustalıqla oxuyub. Vaqifin gözəl məlahətli səsi və professional ifası isə musiqiyə xüsusi
ahəng qatdı.
Burada müharibənin son günlərində yaşadığımız hadisələri əks etdirməyə çalışmışıq. Mahnının sözləri
Qarabağın abu-havasını təsvir edir.

KARABAKH
HUMANITIES
Səxavətin sevilən səsi gəlsin deyə, onun yadigarı, qardaşı Firuz Səxavətin muğam parçası da çox maraqlı
alınıb. Həmin məqamda Şərafət Dağıstanlının Qarabağ haqqında “Olmur” şeirindən bir bənd səslənir:
Yayda Qarabağın seyrinə çıxsan,
Sən Şuşada qonaq qalmasan olmur.
Çıxıb axşam üstü cıdır düzünə
Vaqifin könlünü almasan olmur.
Şərafət xanım xatırlayır ki, o Şuşada olarkən Xan Şuşinski də parkda istirahət edirdi: “Şeiri yazıb
qurtardıqdan sonra gəlib Xan əmi ilə görüşdüm. Özümü təqdim edib, yazdığım şeiri ona oxudum. Xan
əmi şeirimdən çox məmnun oldu. Ertəsi günü Şuşa sanatoriyasında böyük bir tədbir keçirilirdi. Həmin
tədbirdə respublikanın adlı-sanlı ziyalıları, tanınmış sənət adamları da iştirak edirdi. Xan Əmi mənim
Şuşaya həsr etdiyim “Olmur” şeirimi elə orada muğam üstə ifa etdi. Həmin gündən şeirim tarixə düşdü.
Daha sonra “Şuşa” qəzetində çap olundu”.
Vurğulayım ki, aranjımançı bizim fikirlərimizi, eləcə də özünün maraqlı tapıntılarını peşəkar şəkildə
təqdim edə bilib. Vokal, nağara, tar və s. canlı ifalar, öz növbəsində, kompozisiyaya dolğunluq və
rəngarənglik qatıb. Komanda olaraq, hər birimiz Vətənə olan sevgimizi musiqiyə aşılamağa çalışmışıq.
Birgə olduqda güclüsən, birlikdə polad yumruq olursan. Çalışaq bu bilriyi, möhkəmliyi itirməyək!"
Aytən xanım vurğulayıb ki, bu kompozisiya Vaqif Şıxəliyevlə ilk işləri deyil. Onların birinci mahnıları
2019-cu ildə Qabil Ədalətin sözlərinə yazılmış "Azərbaycan – Türkiyə. Qardaşlıq himni" olub. Bu əsər
bir çox telekanallarda və radiolarda mütamadi olaraq səslənir.
Vaqif Şıxəliyev də kompozisiya haqqında öz fikirlərini söyləmişdir: "Yaxın dostum, Qarabağın
vətənpərvər oğlu Rəşad Əliyev 8 noyabrda, Şuşanın azad olunması münasibəti ilə bu gözəl
kompozisiyanı yaratmaq fikrinə düşdü. Sağ olsun bizim gözəl bəstəkarımız, Bakı Musiqi
Akademiyasının məzunu Aytən Oqtayqızı. O, bu musiqini yüksək səviyyədə yazıb. Sözləri çox istedadlı
gənc şair Cəlil Əliyevə məxsusdur. Aranjimanını gözəl pianoçu Rövşən Yusifov edib. Mahnı sırf
Qarabağın qayıtmasına aiddir. Qarabağımız Ali Baş Komandanın başçılığı ilə şəhidlərin böyük şücaəti
sayəsində azad olunduqdan sonra bu "Qarabağ komozisiyası" ərsəyə gəlib. Əməyi keçən hər kəsə dərin
təşəkkürümü bildirirəm. Mahnıda muğam oxunur, mərhum Səxavət Məmmədovun adı çəkilir. Ona görə
belə qərara gəldik ki, muğamı Azərbaycanın Əməkdar artisti, mənim tələbə yoldaşım Firuz Səxavət ifa
etsin. Onu tarda Ramin Rzayev müşayiət edib. Azan hissəsini mənim yaxın dostum, gözəl səsə malik
Rəşad qardaşım oxuyub. Həmçinin, vokal ifasına görə Şahnaz xanıma və Cəlal qardaşıma, ritm hissəsini
bəzəyən nağaraçı, Əməkdar artist Kamran Kərimova təşəkkür edirəm. Beləliklə, birgə əməyimiz
nəticəsində Qarabağ haqqında ən gözəl əsərlərdən biri olan kompozisiya ərsəyə gəlib".
Əsəri dinlədikdə klassik üslubla səsləşən müasirliyin vəhdəti hiss olunur. Simfonik orkestrin döyüş
xarakterli, cəngi ritmli müşayiəti milli çalarla zəngin melodik xətti, obraz rəngarəngliyi cəlb edir.
Kompozisiyanın ümumi quruluşu mahnıya xas olan kuplet formasındadır. Lakin hər kupletdə bədii
obraz və məzmuna əsasən əlavələr olunub: məsələn, 1-ci bənddə mühüm bir hadisə kimi qeyd olunan
Şuşada azan səslənməsi haqqında bəhs olunduqda Azan sədası səsləndirilir. 2-ci bənddə isə Səxavətin,
Xanın səsi deyiləndə muğam sədaları gəlir.
Kompozisiya girişlə başlayır. Burada çağırış intonasiyaları, igid türkləri döyüşə ruhlandıran cəngi və
yallı ritmli müşayiət, şən, təntənəli əhval-ruhiyyənin təməlini qoyur. Həmin atmosfer əsərin sonuna
qədər qorunub saxlanılır. Nəqarətdə Şuşa mövzusu kövrək hisslərə toxunaraq həzin intonasiyalara
əsaslanır. Orkestrin müşayiəti Qələbə təntənəsini, ruh yüksəkliyini yaratmaqda mühüm rol oynayır.
Həm simli, həm nəfəs, həm zərb alətlərin müxtəlif çalarlarının orkestrdə istifadəsi əsərə bütövlülük,
dolğunluq verir. Xalqın daxilindən gələn haykırışı əks etdirən milli çalarlarla zəngin "Qarabağ
kompozisiyası" Qarabağ Müharibəsindən əldə etdiyimiz Zəfərimizə şanlı ithafdır.
Ümid edirəm ki, “Qarabağ kompozisiyası”nın Qarabağın incisi – Şuşada səslənməsini diləyən
müəlliflərin arzusu yerinə yetəcək və yaxın zamanlarda mahnıya işğaldan azad olunmuş Qarabağ
torpağında klip çəkiləcək. Vətəni üçün çalışan, onu bütün qəlbi ilə sevən hər kəsə yaradıcı işlərində bol-
bol uğurlar arzu edirəm. Azərbaycan Qarabağdır, Qarabağ Azərbaycandır!!!

KARABAKH
HUMANITIES

1. “Qarabağ kompozisiyası”
https://www.youtube.com/watch?v=nBQvUPEUP-4
2. “Azərbaycan-Türkiyə. Qardaşlıq himni”
https://www.youtube.com/watch?v=LcjmQyu7Boo
3. https://big.az/424996-azan-sedalarina-qarisan-qarabag-kompozisiyasi-yaradildi-video.html
4. https://azertimes.az/mugenni-vaqif-sixeliyev-oz-bioqrafiyasi-haqqinda-danisdi/
5. http://www.anl.az/down/meqale/hafta_ichi/2012/mart/236577.htm

KARABAKH
HUMANITIES
İKİ DEVLET BİR MİLLETİN GELENEKSEL SANATLARINDA SORUNSALDAN

ÇÖZÜME
IN THE TRADITIONAL ARTS OF TWO STATES AND ONE NATION FROM PROBLEM TO
SOLUTION
Doç. Dr. Serap ÜNAL

Süleyman Demirel Üniversitesi
ORCID NO: 0000-0003-2407-1789
ÖZET
İnsanın ilksel gereksinimlerinden kaynaklı düşünselliğinde, el becerisine dayalı olarak yarattığı alet
yapımından itibaren günümüze kadar uzanan el sanatları, gelişim sürecinde kuşkusuz sanatsal kaygılar
da taşıyarak salt işlevselliğinin yanı sıra duyumsallıkla birlikte estetik kavramını da üzerine almıştır.
Topluluklardan topluma ve ulusal topluma geçen insanın milli bilincini oluşturan en önemli unsur
sayılan “kültür” yüzyılların, belki de binyılların taşıyıcılığında oluşmaktadır. Kültürün en önemli
öğelerinden el sanatları ise özellikle 18.yüzyıldan itibaren sanat-zanaat ikileminde kavramsal bir kargaşa
yaratmış, ancak “Arts and Crafts” ve “Bauhaus Ekolü” gibi akımların da etkisiyle tüm tartışmalara
karşın yine aynı yüzyılda sanat kavramsallığına dâhil edilen “estetik” kavramıyla bu birliktelik yeniden
tesis edilmiştir.
Zanaatın sanatla olan geçişkenliğinin, kültürel kapsamda geleneksel el sanatlarına ve
sürdürülebilirliğine olumlu ya da olumsuz etkileri, günümüz kültür bilimcileri ve sanatçıları tarafından
tartışılamaya devam etmektedir. Bu tartışmalar da eşsiz kültürel zenginliğe sahip Türk Dünyası
geleneksel sanatlarını yakından ilgilendirmektedir.
Modernizmin sanata etkilerinin yanında küreselleşen dünyada Türk Milletinin kültür dünyasının sanat
öğelerinin de korunma gereksinimi küreselleşmeye koşut olarak daha da önem kazanmaktadır. Baskın
kültürlerin özellikle gelişmekte olan ülkelere olan kültürel basıncının etkilerine karşı korunmanın ilk
hamlesi binlerce yılın getirisi olan milli kültürel değerlere sahip çıkmaktır. Bu çerçevede, “Somut
Olmayan Kültürel Miras” kapsamında UNESCO tarafından kabul edilen sözleşmeler ve yürürlükte olan
uygulamalar, kültürel koruma içeriğinde son derece kıymetlidir. Türkistan’dan Orta Avrupa’ya kadar
yayılan geniş Türk kültür havzasının merkezi coğrafyasında yer alan Ön Asya ülkeleri, Azerbaycan ve
Türkiye (Anadolu) üzerine çalışma yapılmış, geleneksel el sanatlarına örnek olarak nispeten ihmal
edilen “çömlekçilik” üzerinden konu ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türk Dünyası, Sanat ve Zanaat, Geleneksel Sanatlar, Kültürel Miras.
ABSTRACT
The handicrafts, which have been created in the intellectuality of the primitive needs of man, based on
hand dexterity, from the tool making to the present day, undoubtedly have artistic concerns in the
development process, as well as the concept of aesthetics along with the sensuality, in addition to its
pure functionality.
“Culture”, which is considered the most important element forming the national consciousness of the
people who pass from communities to society and national society, is formed in the carrier of centuries,
maybe millennia. Handicrafts, one of the most important elements of culture, created a conceptual
confusion in the art-craft dichotomy, especially since the 18th century, but with the effect of movements
such as "Arts and Crafts" and "Bauhaus School", despite all the discussions, the concept of "aesthetics"
was included in the art concept in the same century. This unity has been re-established.

KARABAKH
HUMANITIES
The positive or negative effects of the transition of craft with art on traditional handicrafts and
sustainability in the cultural context continue to be discussed by today's cultural scientists and artists.
These discussions are closely related to the traditional arts of the Turkish World, which has a unique
cultural richness.
In addition to the effects of modernism on art, the need to protect the art elements of the cultural world
of the Turkish Nation in the globalizing world gains more importance in parallel with globalization. The
first move to protect against the effects of cultural pressure of dominant cultures, especially on
developing countries, is to protect national cultural values that have been the result of thousands of
years. In this context, the conventions accepted by UNESCO within the scope of "Intangible Cultural
Heritage" and the practices in force are extremely valuable in the context of cultural protection. Studies
have been made on the Near Asian countries, Azerbaijan and Turkey (Anatolia) located in the central
geography of the wide Turkish cultural basin spreading from Turkistan to Central Europe, and the
subject has been discussed through the relatively neglected "pottery" as an example of traditional
handicrafts.
Keywords: Turkish World, Arts and Crafts, Traditional Arts, Cultural Heritage.
GİRİŞ
Ulusal kültürlerin en önemli öğelerinden sayılan el sanatları, Platon’dan 18.yüzyıla kadar sanat ve zanaat
ayrımı yapılmaksızın “güzel ve faydalı” şeyler olarak kabul ediliyordu. Modernizm akımı ve “estetik”
kavramının da sanat betimlemelerine dâhil edilmesiyle birbirinden tamamen ayrılan ve iki zıt kavram
haline getirilen sanat ve zanaat, güzel sanatlar kapsamında, o dönemlerin belki de en büyük
bölünmesiydi. Buna karşın yine de zanaat tamamen “güzele varım ediminden” kaldırılamadı. Zira
zanaat ya da el sanatları binlerce yıl öncesinde de vardı ve birçok kültür bilimci tarafından da sanatın
kökeni olarak kabul ediyordu. Zanaat, kültürel zemini de göz ardı edilmeksizin “Arts and Crafts”
(Sanatlar ve Zanaatlar) ve “Bauhaus Ekolü” gibi akımların da etkisiyle her şeye rağmen modern
sanatlarda da kendine yer buldu.
Her ulusun ulusal kültür varlıkları kuşkusuz değerlidir. Milletlerin bünyesinde barınan maddi manevi
her türlü kültür varlığı, etnografik de olsa birkaç yıllık değil yüzlerce yıllık hatta binlerce yıllık bir
geçmişin ürünleridir. Türk Dünyası açısından baktığımızda da, Türkistan’dan (Orta Asya) Orta
Avrupa’ya kadar uzanan son derece geniş bir Türk kültür coğrafyası karşımıza çıkar. Bu geniş kültür
havzası içinde çeşitli nedenlerle gerçekleşen toplumsal yer değişimleri de ulusal kültürün zamanla daha
da zenginleşmesine önemli katkılar sunmuştur. Bu iç coğrafi hareketlilikte karşılıklı olarak insanlar
kendi yerleşik kültürlerini de taşıyarak günümüzün Somut Olmayan Kültürel Değerlerini yaratmışlardır.
Türk kültür havzasındaki hareketlilik sonucu oluşan kültürel yapının yoğunlaşarak en belirgin olduğu
alan ise Ön Asya coğrafyasıdır. Anadolu ve Anadolu’yu Türkistan’a bağlayan Güney Kafkasya’yı
kapsayan bu alanın iki devleti (tek milleti) Türkiye ve Azerbaycan bu bağlamda Türk kültürünün önemli
temsilcileridir.
Türkler tarihin her devresinde, dünya uygarlığına değerli sanat eserleri armağan etmiş bir ulustur.
Anadolu’da kurdukları medeniyetler dolayısıyla büyük bir kültür birikiminin olması, onu gittikleri her
yere götürmeleri, Anadolu’nun sanat ve kültür merkezi tanınmasında önemli bir etken olmuştur. Yine
coğrafyamızın sanat hazineleri ile dolu olması ile birlikte Asya’yı Avrupa’ya bağlayan bir köprü
konumundaki coğrafi yapısı da önem arz etmektedir (Kahveci 2000:297).
Küreselleşmenin dünyamızı şekillendirdiği bir süreçte kuşkusuz milli kültür unsurları daha da önem
kazanmıştır. Yirminci yüzyılın sonlarında sosyo-politik, sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel ve teknolojik
alanlarda ortaya çıkan küreselleşme kapsamında gelişmeler, toplumsal yaşam tarzlarına dolayısıyla da
kültürel yapılarına önemli etkiler bırakmıştır. Bu etkileşim, egemen kültürleri öne çıkararak özellikle
yerel kültürleri daha sorunlu bir kavram kargaşasına sürüklemiştir. Tüm bunlara karşın Somut Olmayan
Kültürel Miras kapsamındaki UNESCO sözleşmeleri, yerel kültürel miras bağlamında oluşturulacak
milli kültür politikaları açısından çok değerli bir fırsattır.

KARABAKH
HUMANITIES
Bu çalışmada genel olarak, Türkiye ve Azerbaycan’da yaşayan/yaşatılmaya çalışılan özellikle maddi

kültür unsurları, geleneksel Türk el sanatlarının (çömlekçilik örneği öne alınarak) güncel yapısı ve
çözüme doğru yol alan sorunları ele alınmıştır.
SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS VE UNESCO

Küreselleştirilme gayretine tabi olan dünyamızda konuya ilişkin olarak, en çok yerel kültürel değerler
olumsuz etki altındadır. Hegemonik baskın kültürlerin, sosyo-ekonomik koşulların da desteği ile
kolayca nüfuz edebileceği bir dünya ortamında kuşkusuz Türk Dünyasının yerel kültürleri ve bu
çerçevede geleneksel el sanatları da etki altında kalmaktadır.
Kültürel emperyalizm tezi emperyalizm tartışmalarının bir uzantısıdır. Emperyalizm veya başka bir
ismiyle yayılmacılık ise bir devlet veya ulusun başka devlet veya ulusları kendi çıkarları doğrultusunda
etkilemesidir. Kültür emperyalizmi de bu etkinin en yumuşak görünen tarafını, yani kültürel tarafını
oluşturur ve başarıya ulaşma şansı çok yüksektir. Bu etki kendini gelişmiş ülkelerin az gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkelerin kültürlerini, özellikle kitle iletişim araçlarıyla etkilemesi şeklinde
göstermektedir. Kitle iletişim araçlarının her geçen gün gelişmesi ve yaygınlaşması bu etkinin de
artmasını ve yaygınlaşmasını olumlu etkilemektedir (Rzayeva, 2019: 78). Küreselleşmenin yarattığı bu
olumsuz kültürel etkileşim, UNESCO’nun 17. Genel Konferansında (1972) kabul edilen “Dünya
Kültürel ve Doğal Mirasın Korunmasına Dair Sözleşme” ile birlikte sonraki deklarasyonları ile bir nebze
olsun yavaşlama ve yerel kültürleri koruma sürecini başlatmıştır.
Türkiye’nin 1983 yılında taraf olduğu bu sözleşme, amaç ve ilkeleri bakımından tarihi yapıları, sit
alanlarını ve doğal alanları korumaya yönelik çalışmalar yürütmüş ve insanlığın binlerce yılda meydana
getirdiği kültürel somut varlık ve yapıları ve bu yapıların içinde yer aldığı alanları korunması gereken
kültürel ve doğal miras alanları olarak tanımlamıştır (Öcal, 2017:9). Salt somut kültürel mirası kapsayan
1972 sözleşmesi, somut olmayan kültür mirasını kapsamamasından dolayı eleştirilmiştir. Tartışmalı
konferanslardan sonra kültür ve doğa miraslarının yanı sıra dille aktarılan, usta çırak ilişkisiyle kuşaktan
kuşağa aktarılan geleneksel olarak öğrenilen ‘Somut Olmayan Kültürel Miras’ın da korunması
gerekliliği, 17 Ekim 2003 tarihinde 191 ülkenin çoğunluklu kabulüyle UNESCO’nun 32. Genel
Konferansında imzalanarak yürürlüğe girmiştir.
Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesinin somut olmayan kültürel mirası tanımlayan
şu cümleleri dikkat çekicidir: “Somut olmayan kültürel miras, toplulukların, grupların ve kimi
durumlarda bireylerin, kültürel miraslarının bir parçası olarak tanımladıkları uygulamalar, temsiller,
anlatımlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilişkin araçlar, gereçler ve kültürel mekânlar anlamına gelir.
Kuşaktan kuşağa aktarılan bu somut olmayan kültürel miras, toplulukların ve grupların çevreleriyle,
doğayla ve tarihleriyle etkileşimlerine bağlı olarak, sürekli biçimde yeniden yaratılır ve bu onlara kimlik
ve devamlılık duygusu verir; böylece kültürel çeşitliliğe ve insan yaratıcılığına duyulan saygıya katkıda
bulunur.” (Öcal vd. 2005:164)
SOKÜM-UNESCO SÜRECİNDE TÜRKİYE VE AZERBAYCAN

İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsilî Listesi (Beratları alınmış): Aralık 2020 tarihi
itibariyle Türkiye’nin Somut Olmayan Kültürel Miras Listelerine kayıtlı 21 adet unsuru bulunmaktadır:
İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Temsilî Listesi
1. Meddahlık Geleneği (2008)
2. Mevlevi Sema Törenleri (2008)
3. Âşıklık Geleneği (2009)
4. Karagöz (2009)

KARABAKH
HUMANITIES
5. Nevruz (Azerbaycan, Hindistan, İran, Kırgızistan, Özbekistan ve Pakistan ile ortak dosya (2009)
(2016 yılında dosya Afganistan, Azerbaycan, Hindistan, Irak, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan,
Pakistan, Tacikistan ve Türkmenistan katılımı ile genişletilmiştir)
6. Geleneksel Sohbet Toplantıları (Yaren, Barana, Sıra Geceleri ve diğer, 2010)
7. Alevi-Bektaşi Ritüeli Semah (2010)
8. Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali (2010)
9. Geleneksel Tören Keşkeği (2011)
10. Mesir Macunu Festivali (2012)
11. Türk Kahvesi ve Geleneği (2013)
12. Ebru: Türk Kâğıt Süsleme Sanatı (2014)
13. İnce Ekmek Yapımı ve Paylaşımı Geleneği: Lavaş, Katrıma, Jupka, Yufka (Azerbaycan, İran,
Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye ile ortak dosya) (2016)
14. Geleneksel Çini Sanatı (2016)
15. Bahar Bayramı Hıdırellez (Makedonya ile ortak dosya) (2017)
16. Dede Korkut-Korkut Ata Mirası: Kültürü, Efsaneleri ve Müziği (Azerbaycan ve Kazakistan ile
Ortak Dosya, 2018)
17. Geleneksel Türk Okçuluğu (2019)
18. Minyatür Sanatı (Azerbaycan, İran ve Özbekistan ile Ortak Dosya) (2020)
19. Geleneksel zekâ ve strateji oyunu: Togyzqumalaq, Toguz Korgool, Mangala / Göçürme (Kazakistan
ve Kırgızistan ile Ortak Dosya) (2020)
20. Hüsn-i Hat, Türkiye’de İslam Sanatında Geleneksel Güzel Yazı (2021)
UNESCO Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi

21. Islık Dili (2017) (https://www.unesco.org.tr).
Beratları alınmış temsili listede yer alan somut olmayan kültürel miras unsurları etnografik kapsamda
tamamına yakını uygun olarak tespit edilmekle birlikte, başlangıcı binlerce yıl öncesine giden ve
günümüzde Anadolu’nun birçok yerinde geleneksel olarak sürdürülmeye çalışılan “çömlekçilik” yer
almamaktadır. Neolitik Dönemden günümüze kadar yaklaşık 9000 yıllık bir zanaat olan çömlekçilik
Anadolu’da olduğu gibi Azerbaycan’da da sürdürülen önemli bie geleneksel el sanatıdır.
Anadolu çömlekçiliği, SOKÜM temsili listesinde yer almamaktadır. Asırlar boyu akışını kesintisiz
sürdüren çömlekçilik, salt bir üretim tarzı olmayıp arkeolojik taşıyıcılığının yanısıra, sözlü kültür
mirasında yer alan, manileri, ritüelleri olan korunma ve sürdürülebilirlik gereksinimi içinde derin bir
halk kültürü, dolayısıyla Türk Kültürü’dür. Binlerce yıllık geçmişi olan, arkeolojik ve etnografik yüksek
değerlere sahip Anadolu çömlekçilik kültürü, yok olma tehlikesine karşın direnerek de olsa varlığını
sürdürmeye çalışmaktadır. Yanısıra, tüm bu özelliklerine rağmen, tespit edilen “Somut Olmayan
Kültürel Miras Alanları” içinde yer almamaktadır. Benzer şekilde yerel kültürel çalışmalarda da bu konu
dikkate alınmamaktadır. Oysa UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi
kapsamındaki tüm uluslararası listelere göz attığımızda, bizden çok daha geç dönemlerde olmasına
karşın birçok ülkede çömlekçiliğin (pottery) SOKÜM alanlarında yer aldığını görmekteyiz (Ünal,
2020:1079).
Azerbaycan’da da UNESCO ilişkilerinin başlangıcı 3 Haziran 1992 tarihinde Azerbaycan`ın
UNESCO'ya üye kabul edilmesiyle başlamıştır. 1993 yılında UNESCO- Azerbaycan ilişkilerinin
gelişmesi üzerine Azerbaycan Cumhuriyeti`nin eski cumhurbaşkanı Haydar Aliyevìn Fransa’ya resmi
ziyarette bulunarak UNESCO Genel Direktörü Federico Mayor ile görüşmesi ve bu görüşmenin sonucu

KARABAKH
HUMANITIES
olarak 1994 yılında Azerbaycan UNESCO Milli Komisyonunun kurulması, ardından 2004 yılında
Azerbaycan Cumhuriyeti'nin UNESCO yanında Daimi Temsilciliğinin kurulması ve Azerbaycan`ın
birinci hanımı Mehriban Aliyeva'nın UNESCO`nun İyi Niyet Elçisi seçilmesi ile UNESCO-Azerbaycan
ilişkileri güçlenmiş ve hızla büyümeye başlamıştır. 2003 yılında Somut Olmayan Kültürel Miras
Sözleşmesi`nin kabulünün ardından 2006 yılında Azerbaycan bahsi geçen sözleşmeye taraf olmuştur.
134 – IIIQ sayılı Sözleşme'nin Onaylanmasına Dair Kanun 2 Ekim 2006 tarihinde Azerbaycan Milli
Meclisi tarafından kabul edilmiştir (Rzayeva, 2019:114).
Sözleşmeye taraf ülkelerin UNESCO -SÖKÜM Sözleşmesi doğrultusundaki süreçleri izleyen ve tavsiye
kararları alan birim UNESCO Milli Komisyonu nezdinde kurulmuş olan Somut Olmayan Kültürel Miras
İhtisas Komitesi`dir. Hem Azerbaycan, hem de Türkiye`de Somut Olmayan Kültürel Miras İhtisas
Komitesi ve Somut Olmayan Kültürel Miras Danışma Kurulu, faaliyetlerini UNESCO Milli Komisyonu
ve Kültür ve Turizm Bakanlığı ile birlikte yürütmektedir. SOKÜM çalışmalarında kurumsallaşmayı
icracı birim olan Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma Eğitim Genel Müdürlüğü sağlamaktadır. Bunun
dışında bir de sözü geçen müdürlüğe bağlı Somut Olmayan Kültürel Mirasın Yönetimi Şubesi
oluşturulmuştur (Rzayeva, 2019:193).
Sözleşme üzerine Azerbaycan da küreselleşme karşısında somut olmayan kültürel miraslarını koruma
kararı almış olup sözleşme gereği unsurları UNESCO- SOKÜM listesine tescil ettirmeye devam
etmektedir. Azerbaycan somut olmayan kültürel mirasların devlet tescili listesine toplamda 5000 unsur
dâhil edilmiştir. Bunlardan 2006- 2018 yılları arasında 11 unsur temsili liste, 2 unsur ise acil koruma
gerektiren listeye dâhil olmakla toplam 13 unsur UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listesinde
yer almıştır (www.intangible.az). Bu unsurlar şunlardır:
1- 2008- Azerbaycan Muğamı,
2- 2009- Azerbaycan Âşık Sanatı,
3- 2010- Geleneksel Azerbaycan Halı Sanatı,
4- 2012- Tar Müzik Aleti ve Performans Sanatı,
5- 2013- Çevgan Geleneksel Karabağ Atüstü Oyunu,
6- 2014- Geleneksel Başörtüsü Kalağayı`nın Hazırlanması ve Kullanımı,
7- 2015- Lahıc Bakırcılık Sanatı,
8- 2016- Nevruz Bayramı
9- 2016- İnce Ekmek Yapma ve Paylaşma Kültürü: Lavaş, Jupka, Kartırma, Yufka
10- 2017- Dolmanın Hazırlanma ve Paylaşma Geleneği,
11- 2017- Kamança Müzik Aletinin Yapımı ve Sahne Performansı,
12- 2018- Dede Qorqud/ Korkyt Ata/ Dede Korkut Mirası: Destan, Masal ve Müzik,
13-2018- Yallı (Köçeri, Tenzere) Nahçivan Halk Oyunu (Rzayeva, 2019:117).
Nar Bayramı, geleneksel nar şenliği ve kültürü ile Minyatür sanatı, (Azerbaycan – İran– Türkiye –
Özbekistan ile birlikte) 2020 yılında dâhil edilmiştir.
Azerbaycan’da da sözleşme sonrası Türkiye’de olduğu gibi ilgili bakanlıklar tarafından hazırlanan
gerekli yasalar çıkarılmış ve listelerde belirlenen geleneksel sanatların gözetiminde koruma
uygulamalarına geçilmiştir. Ancak ne var ki Ön Asya coğrafyasının genelinde zorluklarla sürdürülebilen
ve kadim bir halk kültürünü temsil eden 9000 yıllık çömlekçilik (dulusçuluk), Türkiye listelerinde
olduğu gibi Azerbaycan SOKÜM listelerinde de yer almamaktadır.
NEDEN ÇÖMLEKÇİLİK?

KARABAKH
HUMANITIES
Neolitik Dönemin seramikli evresinde (yaklaşık MÖ. 7000) kilin ısıl yöntemle sertleştirilmesiyle
işlevsel seramik yapımına başlanmıştır. Sonrasında da çarklı çömlekçiliğe (yaklaşık MÖ. 3500-Uruk)
geçilmesiyle insanın ilk endüstriyel ve sanatsal kaygıları daha da öne alınarak kap formları ve bezekleri
geliştirilmiş halde seramik üretimi devam etmiştir. Gordon Childe, bu dönemi insanlığın ilk devrimi
olarak addeder.
Tarihsel önemi bu denli dikkate değer olan bir üretim tarzı, başlangıcından bugüne hala ilk
yöntemleriyle günümüzde Anadolu’nun ve Azerbaycan’nın dolayısıyla Ön Asya coğrafyasının
Görsel 1. Gümüşhane Dölek Çömlekçiliği Görsel 2. Sorkun’da Çömlek Yapımı

(https://www.karadenizhazineleri.com/tr) (https://www.etonet.org.tr/haber/)
tamamına yayılmış birçok merkezinde direnerek de olsa sürdürülmektedir. Azerbaycan’da Nahçıvan ve
Şeki Rayonu başta olmak üzere birçok çömlekçilik merkezinde bu kültür devam etmektedir. Aynı
şekilde, Anadolu’nun Göller Bölgesi ve Konya Ovası kültür havzalarının öne çıktığı neredeyse tüm
coğrafi bölgelerinde “çömlekçilik” bir halk kültürü olarak kendini göstermektedir.
Çömlekçilik yapılan bölgelerin genellikle Neolitik Dönemi yaşayan coğrafyalarda devam etmesi de
araştırmaya değer bir başka konudur. Bu evreyi önemli uygarlıklarla birlikte yaşayan Ön Asya
coğrafyasının çömlekçilik kültürü de dikkat çekici değil midir? Yaklaşık 9000 yıllık bir üretim tarzı olan
çömlekçiliğin, hiç değişime uğramadan günümüzde de bazı bölgelerde tamamen aynı yöntemlerle
yapılmaya devam etmesi, herşeyden önce son derece kıymetli bir kültür mirasıdır. Diğer yandan
günümüz modern seramik sanatının çıkış noktası olması, seramik endüstrisine öncülük etmesi de
çömlekçiliğe ayrı bir önem kazandırmaktadır.
Çömlekçilik ve seramik eserler, 18.yüzyılda sanat-zanaat tartışmalarının da merkezinde yer almış,
modernizm akımında muhtemelen salt işlevselliğinden ötürü sanat kavramsallığından dışlanmıştır.
Ancak yine aynı dönemin karşı çıkan, zanaatı göz ardı etmeyen akımları tarafından sanat ve zanaat,
Görsel 3. Şeki’de Antik Devire Ait Buluntu Çömlekler Görsel 4. Şeki’li Çömlekçi Şayip Usta
Fotğraf: Serap Ünal Fotoğraf: Serap Ünal
Görsel 5. Şeki Yerel Çömlekçiliğinden Örnekler

(Fotoğraf: Serap Ünal)

KARABAKH
HUMANITIES
betimsel olarak yeniden yapılanmış, günümüz modern sanatlarında avangart uygulamalarla enstalasyon
ve performans sanatına kadar kendine yer bulmuştur. Kültürel ve sanatsal açılımı çömlekçilik el sanatını
daha da değerlendirmektedir. Nitekim günümüz kültür bilimcileri, sanatçıları ve akademisyenleri söz
konusu duyarlılığı yansıtmak için çaba sarfetmektedir.
Çömlekçilik ve seramik, Türkiye’de akademik kongrelerde ve çalıştaylarda ele alınmaktadır. Birçok
sosyal bilimci akademisyen bu konuda saha çalışmalarıyla ve yaptığı yayınlarla konunun önemini ortaya
koymaktadır. Yanı sıra çömlekçiliğin kültürel değerlerinin el sanatı ile birlikte daha özenli
değerlendirildiği, özellikle batılı ülkelerin bilim insanları ve gezginlerince seyahat programlarına
alınarak turizm açısından da önemli bir değer yaratılmaktadır. Avanos çömlekçiliği bu konuda güzel bir
örnek teşkil etmektedir.
Benzer şekilde Azerbaycan’da da bir sanat şehri olan Şeki bu konuda önderlik etmektedir.
Azerbaycan’nın neredeyse tüm el sanatlarını bünyesinde barındıran Şeki merkez rayonunda
mahallelerinin isimlerine bile el sanatlarının adı verilmiştir.
Şeki’de yaşayan el sanatlarından biri olan dulusçuluk (çömlekçilik), modern sanatıyla birlikte bu kentte
Görsel 6. Şeki ABAD Seramik Uygulama Merkezinde Uluslararası Seramik Sempozyumu ve Çalıştayı (2019)
Görsel 7. 2019 Şeki ABAD Seramik Sempozyumu Çalıştay Sergisi

çok güzel örnekler vermektedir. Şeki’de bu kapsamda ortaya konulan en güzel örnek, 2019 yılında icra
edilen “Uluslararası Seramik Sempozyumu ve Çalıştayı” etkinliğidir. Zira 2019 Mayıs ayında

KARABAKH
HUMANITIES
Azerbaycan devlet kuruluşu olan ASAN/ABAD organizasyonuyla Mir Teymur Memmedov

küratörlüğünde düzenlenen uluslararası seramik sempozyumu, Amerika’dan Avrupa’ya, Asya’ya kadar
dünyanın birçok ülkesinden seramik sanatçılarını Şeki’de toplamıştır. Dolayısıyla Şeki’de üretimsel,
sanatsal ve kültürel zenginliği destekleyen bir manzara ile karşılaşmaktayız. Şeki çömlekçiliği, yarattığı
motivasyonla aynı zamanda kenti çağdaş seramik sanatının önemli bir merkezi haline getirmiştir.
Nitekim dünyada ve ülkemizde bununla ilgili girişimler olduğu gibi örnekleri de vardır. Söz konusu
düşünselliğin yansıdığı kentsel alanlar bazı şehirlerimizde karşımıza çıkmaktadır. Özellikle antik
çömlekçilik geçmişleri olup, bu zanaatı geleneksel olarak sürdürme gayretinde olan Kütahya,
Çanakkale, Avanos vb. bu şehirlerimizde yerel yönetimlerin ve Valiliklerin duyarlı yaklaşımları yerel
kentsel kültürü uluslararası boyuta taşımak amacıyla güzel ve anlamlı girişimlerde bulunmaktadır.
Bunun en güzel örneği; AB kapsamında, Avrupa Bölgesel İşbirliği Grubu (EGTC)’nin Avrupa'daki
“seramik şehirlerini” bir araya getiren bir Avrupa Bölgesel İşbirliği grubu olan AEuCC (Agrupación
Europea de Cooperación Territorial Ciudades de la Cerámica / Avrupa Bölgesel İşbirliği Şehirler Grubu-
Seramik) grubu için yapılan başvurulardır.
Gücünü ve niteliğini kaynağındaki kültürel ve sanatsal özelliklerinden alan çömlekçilik kültürü, tüm bu
çabalara karşın ne var ki kadim bir geleneksel el sanatı olarak her iki Türk Ülkesinin SOKÜM Temsili
Listelerinde yer almamaktadır. Oysa ortak coğrafyamızda var olan bu geleneksellik özellikle Avrupa
Birliği (AB) Bölgesel İşbirliği Grubu tarafından (üyelik aşamasında) yakından izlenmektedir. Bu grubu
takip ettiğimizde, bizden çok daha geç dönemlerde çömlekçilikle tanışan ülkelerin “seramik şehirleri”
olarak üyeliklerini görmekteyiz. Aynı şekilde seramik şehirleri üyelikleri tanımlanan ülkelerin de
UNESCO-SOKÜM listelerinde geleneksel el sanatları arasında “çömlekçilik” yer almaktadır.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Son yüzyıla kadar devam eden sanat ve zanaat tartışmalarında sadece “eğlenceli ve faydalı işler” olarak
kabul gören zanaat, özellikle 19.yüzyıl modern akım sanatçılarının da el sanatlarına ilgi göstermesi,
buradan çıkışlı tasarım ve estetik kapsamında uygulamaları ve günümüzde de sanatın uç noktaları olan
avangart performans sanata ve enstalasyon uygulamalara konu edildiğini görerek geleneksel sanatların
salt kültürel biçemleri ile değil, kültürel özelliklerinin yarattığı değerlerle birlite modern sanatlarda da
yer aldığını, bir şekilde rüştünü ispat ettiğini söyleyebiliriz.
Çömlekçilik ekseninde örnek olarak; Picasso’nun çömlek kaplar üzerine desen çalışmaları, Peter
Voulkos’un Modern Sanat Müzelerinde yer alan dışa vurumcu çömlekleri ve ArtReview’in dünyanın
100 güçlü sanatçısı içinde ikinci olarak seçtiği Theaster Gates’in çömlekçiliği özüne alarak ilgiyle
izlenen enstalasyonları ve performansları ise bu önermeye sadece birer örnektir.
Zanaatın sanatla olan geçişkenliğinin, elbette kültürel boyutta geleneksel el sanatlarına ve
sürdürülebilirliğine küreselleşme evreninde menfi ya da müspet etkilerinin olabileceği bir gerçektir.
Türk dünyasının geniş coğrafyasında merkezine Türkiye ve Azerbaycan’ı alarak ve geleneksel el
sanatlarına da ihmal edilişinden dolayı çömlekçiliği öne çıkararak örneklenen bu çalışmanın temel
amacı, 9000 yıllık bir kültürün yerel kültürler kapsamında canlandırılması, uluslararası boyutta sanatsal
kazanımlarının sağlanması ve uygarlıkların topraklarımızda batıya göre çok daha erken var olduğunun
belgelenmesidir.
KAYNAKÇA
Kahveci, M. (2000) Türk Dünyası Kültür ve Sanat Sempozyumu, Süleyman Demirel Üniversitesi,
Editör: Ahmet Tevfik Köse, Altıntuğ Matbaası, s. 296-307.
Rzayeva, S. (2019) Küreselleşme ve Somut Olmayan Kültürel Miras İlişkisi: Azerbaycan Örneği,
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Halkbilimi Anabilim Dalı, Doktora Tezi,
Ankara.
Öcal, O. (2017) Türkiye’nin Somut Olmayan Kültürel Mirası, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı
Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Editör: Oğuz Öcal, Ankara.

KARABAKH
HUMANITIES
Öcal, O. (2005) Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi, Milli Folklor, Sayı:65, s.163-
171.
https://www.unesco.org.tr/Pages/126/123/UNESCO-%C4%B0nsanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n-
Somut-Olmayan-K%C3%BClt%C3%BCrel-Miras%C4%B1-Temsil%C3%AE-Listesi
Ünal, S. (2020). Somut Olmayan Kültürel Mirastan Bir Kesit; Isparta Çömlekçiliği, Atatürk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24 (3) , 1069-1079.

KARABAKH
HUMANITIES
QARABAĞ REGİONUNUN MƏDƏNİ TURİZM POTENSİALI

CULTURAL TOURISM POTENTIAL OF KARABAKH REGION
Səbinə BABAYEVA
Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti
ORCID ID: 0000-0003-1372-4852
XÜLASƏ
Dövlət tərəfindən turizmin inkişafı üçün bir sıra proqramlar işlənib hazırlanmışdır. Bu prosesin davamı
olaraq bütün regionları əhatə edən yeni turizm təyinat nöqtələri formalaşdırılır, müxtəlif turizm
infrastrukturları yaradılır. Bununla yanaşı, qəbul edilmiş proqramlar üzrə işləri davam etdirməklə,
müasir turizm sənayesinin davamlı inkişafının və Qarabağ regionu muzeylərinin, tarixi-mədəni abidələri
mədəni turizm sahəsinə inteqrasiyasının təmin edilməsi üçün hüquqi, iqtisadi, təşkilati və informasiya
bazasının təkmilləşdirilməsi xüsusi önəm daşıyır. Bu, bir tərəfdən bütün turizm sənayesinə
investisiyaların qoyulması üçün şərait yaradacaq, digər tərəfdən isə əcnəbi və yerli turistlərin cəlb
edilməsinə, həmçinin tarixi-mədəni irsin turistlər tərəfindən mənimsənilməsi prosesinə və ölkənin
müsbət imicinin formalaşmasına zəmin yaradacaq.
Açar sözlər: mədəni turizm, Qarabağ muzeyləri, mədəni siyasət, tarixi-mədəni abidələr.
ABSTRACT
The state has developed a number of programs for the development of tourism. As a
continuation of this process, new tourist destinations covering all regions are being formed, and
various tourism infrastructures are being created. At the same time, it is important to improve
the legal, economic, organizational and information base to ensure the sustainable development
of the modern tourism industry and the integration of museums, historical and cultural
monuments in the field of cultural tourism in the Karabakh region by continuing work on the
adopted programs. On the one hand, this will create conditions for investment in the entire
tourism industry, on the other hand, it will attract foreign and local tourists, as well as the
process of assimilation of historical and cultural heritage by tourists and the formation of a
positive image of the country.
Keywords: cultural tourism, Karabakh museums, cultural policy, historical and cultural
monuments.
Mədəni və tarixi irsin xüsusiyyətləri ölkənin imicinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Buna
görə də mədəni turizm beynalxalq arenada ölkə haqqında müsbət fikrin formalaşmasına gətirib çıxarır.
Mədəni turizm mədəni və tarixi irsin qorunmasına və tanıdılmasına kömək edir. O, mədəni və tarixi irsə
mühüm töhfə verir, bu irsin saxlanılmasına və qorunmasına maliyyə vəsaitlərini yönəldir və turistlərin
cəlb edilməsinə kömək edir.
Düzgün təşkil olunmuş mədəni turizm ənənələrin canlanmasına, tarixi və mədəni obyektlərin bərpasına,
həmçinin tarixi və mədəni irsin qorunması ilə istifadəsi arasındakı balansın axtarılmasına kömək edir.
Turizm vasitəsilə digər xalqların mədəniyyətinin öyrənilməsi əməkdaşlıq istəyini və qarşılıqlı anlayışı
yaxşılaşdıraraq, inteqrasiya və kommunikasiyanın yaranmasına da kömək edir.
Mədəni turizm müxtəlif ölkələrin və xalqların tarixi-mədəni irsi ilə tanışlıq və onun dərk edilməsi
məqsədini daşıyan turizmdir. Lakin tarixi abidələr, memorial yerlər, xalq sənətkarlığı, muzeylər, maddi
və mənəvi mədəniyyət obyektləri resursların yalnız bir hissəsini təşkil edir. Bütün sosial-mədəni mühit,
adət və ənənələr, məişət və təsərrüfat həyatının xüsusiyyətləri turistlərin marağına səbəb ola bilər.

KARABAKH
HUMANITIES
Bundan başqa, mədəniyyət sahəsinin digər müəssisələri və mədəni proseslər də mədəni turizmin əsasını
təşkil edir. Beləliklə, bütün bu amillər, o cümlədən landşaft, iqlim şəraiti, hətta yerli əhalinin ünsiyyət
üsulları ümumi atmosferi formalaşdırır. Estetik, emosional təəssüratların əldə edilməsi imkanı turizmə
xüsusi cazibədarlıq bəxş edir. Tarixi və mədəni amillər insanı öz qeyri-adi aləminə cəlb edir.
Azərbaycan əlverişli coğrafi məkanda yerləşdiyindən müxtəlif sivilizasiyaların və mədəniyyətlərin
qovuşduğu ərazi olmuşdur. Bu ərazidən qədim İpək Yolunun keçməsi ərazinin etnik-mədəni
müxtəlifliyə malik olmasına və inkişafına təsir etmiş oldu. Qeyd edilənlərdən belə bir qənaətə gəlmək
olar ki, dövlətimizin həyata keçirdiyi multikultural və tolerant siyasət, xalqımızın qədim və zəngin
maddi və mənəvi mədəniyyətə malik olması mədəni turizmin inkişaf etməsinə şərait yaradır. Ölkəmizin
çox saylı qədim və zəngin tarixi və mədəni abidələri, onların qorunması və bərpası məsələləri daimi
dövlətimizin nəzarətindədir. Buna əyani sübut kimi son illərdə ölkə rəhbərliyi tərəfindən qəbul edilmiş
bir sıra hüquqi-normativ aktlardır. Bu sənədlər bir daha da ölkəmizin mühüm tarixi-mədəni resurslara
malik olmasını, həmin resurlsarın turizm sahəsinə daxil edilməsinin zəruriliyini göstərir.
Sosial-mədəni resursun zənginliyi və müxtəlifliyi ölkədə mədəni turizmin inkişafının mühüm
amillərindəndir. Bununla yanaşı, regionun inkişafı iqtisadiyyatın və sosial-mədəni sahənin kompleks
inkişafında baxıla bilən çoxcəhətli və mürəkkəb prosesdir. Bu nöqteyi-nəzərdən mədəni turizm sosial,
mədəni və iqtisadi sahələrin, həmçinin əksər hallarda siyasi sahənin aləti kimi böyük potensiala
malikdir. Mədəni turizm sektorunun bütövlükdə turizm sahəsinin başlıca sistem əmələ gətirən hissəsi
olduğunu, ölkənin inkişafında bu sahənin rolunu və mahiyyətini müəyyən etdiyini, ictimai istehsalatın
sosial-mədəni sahəsinin bərabərhüquqlu və ayrılmaz hissəsi olduğunu demək olar.
Onu da qeyd etməliyik ki, qəbul olunmuş Dövlət Proqramı çərçivəsində aparılan işlər birbaşa ölkəmizin
zəngin tarix və mədəniyyət potensialının təbliğində, o cümlədən tarixi-mədəni abidələrin, muzeylərin
turizm sahəsinə daxil edilməsi mühüm yer tutur. Belə ki, Dövlət Proqramında əyani şəkildə elan
edilmişdir ki, “... milli mədəni irsin qorunması istiqamətində aparılan islahatlar ... tarix və mədəniyyət
abidələrinin, tarixi ərazilərin, tarix və mədəniyyət qoruqlarının ... müasir səviyyədə təşkilinə, ... mədəni
irsin bərpası, öyrənilməsi, təbliği və inkişafı üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsinə yönəldilmişdir” [1].
Digər mühüm vəzifələrdən biri də Vətən müharibəsi zamanında müzəffər ordumuz tərəfindən işğaldan
azad olunmuş ərazilərdə yerləşən tarix və mədəniyyət abidələri ilə bağlıdır. Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 29 oktyabr 2020-ci il tarixli “Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad olunmuş
ərazilərində müvəqqəti xüsusi idarəetmənin təşkili haqqında” Fərmanına əsasən, tez bir zamanda azad
olunmuş ərazilərində bərpa-quruculuq işlərinin aparılması istiqamətində dövlət orqanlarına müvafiq
tapşırıqlar verilmişdir. Qarabağda yerləşən tarix və mədəniyyət abidələrinin və müəsissələrinin
inventarlaşdırılması və ondan irəli gələn vəzifələr Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinə
tapşırılmış və bu istiqamətdə bir sıra mühüm işlər görülmüşdür.
Belə ki, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin rəsmi internet saytında 18.02.2021-ci il
tarixində “İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə tarix və mədəniyyət obyektlərinin vəziyyətinə dair
məlumat” yerləşdirilmiş və bu məlumata əsasən, qısa bir müddətdə “... aparılmış monitorinqlər zamanı
dövlət qeydiyyatında olan 312 tarix-mədəniyyət abidəsinin monitorinqi həyata keçirilmişdir”. Xüsusilə
də qeyd etmək olar ki, “... dövlət qeydiyyatında olmayan tarixi, memarlıq, arxeoloji əlamət daşıyan 106
obyekt ... aşkar edilmişdir” [3]. Eyni zamanda saytda yerləşdirilmiş məlumata əsasən, keçirilən
“monitorinqlər zamanı 571 müxtəlif təyinatlı mədəniyyət müəsissəsi” qeydə alınmış və onların “hamısı
demək olar ki, tamamilə dağıdılmış vəziyyətdədir” [3].
Bununla belə, Nazirliyin rəsmi məlumatında haqlı olaraq qeyd olunur ki, “BMT-nin ixtisaslaşmış
idarələri son otuz ildə keçirilməli olduğu faktaraşdırıcı missiyalar təşkil edilmədiyi səbəbindən
inventarlaşdırma prosesi həyata keçirilməmişdir” [3]. Nəticə etibarı ilə işğalçılar tərəfindən xalqımıza
böyük maddi və mənəvi ziyan vurulmuş, tarix və mədəniyyət abidələr, dini obyektlər dağıdılmış və ya
mənimsənilmişdir. Onun bariz nümunəsi kimi Füzuli rayonunda Hacı Ələkbər məscidini, Cəbrayıl
rayonunda Süleymanlı məscidini, Zəngilan şəhər məscidini və Ağdam şəhərində Pənahəli xanın və
Mehdiqulu xanın türbələrinin dağıdılmasını qeyd etmək olar. Şuşa şəhərində yerləşən və xalqımıza
məxsus olan Yuxarı Gövhər ağa məscidində “bərpa” işləri adı altında tarixi saxtalaşdıraraq fars məscidi
kimi iddia irəli sürülmüş, Molla Pənah Vaqifin Şuşa şəhərində yerləşən büstü, Üzeyir Hacıbəylinin ev
muzeyi, Bülbülün ev muzeyi, şairə Nətavanın Ağdamda yerləşən qəbirüstü abidəsi dağıdılmışdır.

KARABAKH
HUMANITIES
Kəlbəcər rayonunda yerləşən Xudavəng və Gəncəsər monastırları və Qafqaz Albaniyasına aid olan digər
xristian məbədlər mənimsənilərək vandalizmə məruz qalmışdır [3].
Sadəcə işğal nəticəsində yurd-yuvasından didərgin düşən yüz minlərlə Azərbaycanlının əmlakı,
mülkləri, yüzlərlə məktəb, kitabxana, mədəniyyət müəsəsələri talan edilməmiş, coğrafiyanın tarixi
yaddaşını özündə ehtiva edən, orta əsrlərdəki Arazboyu Türk islam türbələrinin səciyyəvi
xüsusiyyətlərini daşıyan Füzuli rayonundakı XIII əsrə aid olan Şeyx Babı türbəsi, eyni əsirlərə aid
Cəbrayıl rayonunun Dağtumas kəndində yerləşən “Başıkəsik Türbə”, Xubyarlı kəndindəki “Dairəvi
Türbə” Qubadlı rayonunun Dəmirçilər kəndindəki qülləvari türbə, Zəngilan rayonunun Məmmədbəyli
kəndində yerləşən Məhəmməd əl-Hacın oğlu Yəhyanın şərəfinə hicri tarixi ilə 704-cü ildə (miladi 1305-
ci il) tikilən səkkizguşəli piramidal günbəz, XIII əsrdə inşa edildiyi təxmin edilən eyni rayondakı
Şərifan sərdabəsi, Əmirxanlı kəndindəki XII əsrin Qız Qalası, yenə Zəngilan şəhərindəki Səfəvilər
dövrünə aid “İmam Hüseyin” məscidi, Qubadlı rayonunun Əliquluuşağı kəndindəki V əsr inşa
edilmiş Göy Qala, XIX əsrin Laləzar və Hacı Bədəl körpüləri, Cəbrayıl rayonunun Çələbilər
kəndindəki Hacı Qaraman Əhməd tərəfindən inşa etdirilərək sufi ocağı halına gətirilən XVI
əsrin məscid-mədrəsə kompleksi, Şıxlar Türbəsi kimi çox sayıda vacib tarixi abidələr ya yerlə yeksan
edilmiş, ya da ciddi zərər görmüşdür.
Qarabağın mədəniyyət paytaxtı olan Şuşa şəhərində vaxtiylə tarixi memarlıq abidəsi kimi Azərbaycan
dövləti tərəfindən qorunan qala və istehkam divarları, Pənah Xanın iqamətgahı, Şahbulaq sarayı,
Əsgəran qalası, böyük şair Vaqifin məqbərəsi, Xanqızı Natavanın ev muzeyi, Mir Möhsün Nəvvabın
mülkü, Ü. Hacıbəyovun ev muzeyinin hazırkı vəziyyətini görmək Erməni işğalçılarının törətdiyi
vandalizmin səviyyəsini təsəvvür etmək üçün yetərlidir. Sadəcə Şuşada 8 muzey, 31 kitabxana viran
edilmişdir. Qarabağ və ətraf rayonlarda tarixi əhəmmiyət kəsb edən 62 məscid, rayonların ərazisindəki
26 tarix-diyarşünaslıq muzeylərindən on minlərlə qiymətli muzey əşyası və eksponatı talan edilərək
Ermənistana, oradan da başqa ölkələrə aparılmış, 927 kitabxanadan 4.6 milyon kitab və əlyazma əsərin
bir qismi yandırılmış bir qismi də Ermənistana daşınmışdır. Azərbaycan ordusu işğal altındakı torpaqları
daha yeni azad etdiyindən Erməni işğalçılarının ölkənin milli mədəniyyətinə vurduğu ziyanın miqyası,
nəticələrini hələ tam dəqiqliyiylə hesablamaq, təsəvvür etmək mümkün deyildir. Prezident İ. Əliyevin
təlimatıyla beynəlxlaq ekspertlərin də cəlb edildiyi komissiya işğaldan azad edilən bölgələrdə araşdırma
və hesablama fəaliyyətlərinə davam edir. Qarabağ və ətraf rayonlarda baş verən bu vandalizm və talan
siyasətindən sadəcə Türk İslam abidələri deyil, ilk insan məskənlərindən olan Tağlar və Azıx
mağaraları, tunc dövrünə aid Ağdamdakı Çıraqtəpə yaşayış yeri, kurqanlar, müxtəlif Alban məbədləri
də zərər görmüşdür. Saxtalaşdırma sadəcə qədim Alban kilsələri ilə yekunlaşmamış, Qarabağdakı bəzi
qədim tikililərin üzərindəki Türk Müsəlman element və motivləri erməni yazısı və xaçıyla
dəyişdirilmişdir. Ermənistanın hərbi münaqişələr zamanı mədəni sərvətlərin qorunması və bu
sərvətlərin qeyri-qanuni dövriyyəsiylə bağlı qəbul edilən beynəlxalq konvensiyaları kobud şəkildə
pozduğu, dünyanın gözü qarşısında mühüm mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Qarabağda
Azərbaycan xalqının mədəni mirasına qarşı da müharibə apardığı açıqdır.
Erməni vandalizminin törətdiyi cinayətləri dünya ictimaiyyətinə məlumatlandıraraq, Azərbaycan
Respublikasının Prezindenti cənab İlham Əliyev azad olunmuş ərazilərinə çoxsaylı səfərlərinin birində,
Azıx mağarasını ziyarət edərkən demişdir ki, “... Bu, dünyanın ən qədim insanının yaşayış yerlərindən
biridir, Azərbaycan tarixinə məxsusdur, bizim tarixi sərvətimizdir. Ermənistan bu mağarada qanunsuz
olaraq işlər aparmışdır, xaricdən qanunsuz olaraq alimlər gətizdirmişdir. Onlar bu mağaraya, bizim tarixi
irsimizə böyük ziyan vurmuşlar. Onlar bu ziyanın hamısını ödəyəcəklər. Onları məcbur edəcəyik... ”
[2].
Qeyd etməliyik ki, Qarabağda yerləşən tarix və mədəniyyət abidələrinə qarşı törədilən cinayətlər 1954-
cü ildə Haaqada qəbul edilmiş “Silahlı münaqişə zamanı mədəni sərvətlərin qorunması haqqında
Konvensiya”nın, 1972-ci ildə qəbul edimiş “Ümumdünya mədəni və təbii irsinin mühafizəsi haqqında
Konvensiya” nın və 1992-ci ildə qəbul edilmiş “Arxeoloji irsin qorunması haqqında” Avropa
Konvensiyasının müddəalarını kobud şəkildə pozmuşdur.
Beləliklə, Qarabağın qədim tarixi və mədəni sərvətləri tezliklə bərpa olunaraq, ölkəmizin tarixi-mədəni
resurslarına daxil ediləcək və mədəni turizm vasitəsilə bütün dünyadaya tanıdılacaqdır.

KARABAKH
HUMANITIES
Bütün bu dağıntılara, maddi və mənəvi ziyana rəğmən dövlətimiz bir tərəfdən də barbarlığa məruz qalan
dini, tarixi, mədəni abidələrimizin bərpası ilə məşğuldur. Qarabağın mədəniyyət beşiyi hesab edilən
Şuşada başlayan mədəni quruculuq işləri digər bölgələrimizdə də davam etdiriləcək. Qısa bir müddət
ərzində Vaqifin məqbərəsi, Vaqifin büstü yenidən açıldı, Üzeyir Hacıbəylinin abidəsi yenidən qoyuldu,
Üzeyir Hacıbəylinin dağıdılmış evinin bərpasına başlanıldı, Bülbülün ev muzeyinin açılışı oldu,
Natəvan bulağı bərpa edildi. Prezident İlham Əliyevin göstərişi ilə ermənilər tərəfindən gülləbaran
edilmiş dahi şəxsiyyətlərimizin-Natəvanın, Üzeyir Hacıbəylinin, Bülbülün büstləri Bakıdan gətirilərək
Şuşanın mərkəzi meydanında yerləşdirilərək sərgiləndi. Üç məsciddə təmir-bərpa işləri başlandı, Vaqif
Poeziya günləri və “Xarıbülbül” festivalı da bərpa olundu. Bütün bu mədəni fəaliyyətin bərpasında
Heydər Əliyev Fondunun rolu danılmazdır. Qısa bir müddət ərzində Şuşada “Qarabağ” və “Xarıbülbül”
otelləri istifadəyə verildi. Qarabağda 3 hava limanının tikilməsi də təsadüfi deyildir. Füzuli Hava Limanı
fəaliyyətə başlamış, Zəngilan və Laçın Hava Limanlarının da yaxın vaxtlarda fəaliyyətə başlaması
istisna olunmur. Bu isə Qarabağın incisi hesab olunan və Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı Şuşa
şəhərinə gəlmək istəyən, Kəlbəcərin füsunkar təbiəti, ekoturizm imkanları, İstisu kurortuna üz tutan istər
yerli, istərsə də xarici turistlərin bu hava limanlarından istifadə etməklə səyahətlərini daha rahat və asan
gerçəkləşdirmələrinə imkan yaradacaqdır. Qarabağın turizm potensialı olduqca zəngindir, burada
turizmin çox növləri-mədəni turizm, etnoturizm, tarixi turizm, ekoturizm, dağ turizmi, sağlamlıq
turizminin inkişafı üçün bütün imkanlar vardır. Eyni zamanda Dövlət Turizm Agentliyi tərəfindən
işğaldan azad edilmiş ərazilərin turizm inkişaf strategiyası və konsepsiyası hazırlanmışdır. Agentlik
tərəfindən bildirilmişdir ki, turizm resurslarının qiymətləndirmə metodologiyası əsasında turizm
resurslarının qiymətləndirilməsi turizm və rekreasiya zonaları, nəqliyyat dəhlizləri və tematik mövzular
üzrə (turizm marşrutları üzrə) aparılır. “Yolumuz Qarabağa” layihəsi, Azərbaycan Respublikasının 44
günlük Vətən müharibəsi zamanı işğaldan azad etdiyi ərazilərə səfərlərin təşkilini əhatə edir. İlkin olaraq
Ağdama və Şuşaya səfərləri nəzərdə tutan sistemdə, daha sonra digər işğaldan azad edilən bölgələrə də
səfərlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur.Turizm məhsullarının inkişaf etdirilməsi istiqamətində
“Yolumuz Qarabağa” turizm marşrutunun konsepsiyası çərçivəsində “Yolumuz Ağdama” və “Füzuli-
Xocavənd” tur proqrmalarının layihələri hazırlanıb. Bölgənin ”Milyon ürək, bir bağ” turizm destinasiya
brendinin yaradılması istiqamətində işlər aparılmışdır. Mədəniyyət beşiyi hesab olunan Şuşada əsasən
festivalların keçirilməsi, Ağdamda "dark", yəni işğalın nəticələrinin çılpaq şəkildə göstərilməsi və
işgüzar turizm nəzərdə tutulub. Məşhur Azıx mağarası, Tağlar mağarası da bu ərazidə yerləşir.
Suqovuşanla bağlı da müəyyən planlar mövcuddur. Azərbaycanın bu qədim tarixə malik olan bölgəsi
özünün flora və faunası, mətbəxi, tarixi mədəni-dini abidələri, qədim qalaları, körpüləri, meşələri,
bulaqları və s. görməli məkanları ilə turistləri cəlb edəcək. Təbii ehtiyatlarla zəngin olan Qarabağda həm
də müxtəlif növ ekstremal turizm, mədəni turizm, yaşıl turizm təşkil etmək olar. Füzuli rayonunun
Cocuq Mərcanlı yaşayış massivində yaradılacaq Suvenir İstehsalı Müəssisəsində turistlər üçün müxtəlif
çeşidli hədiyyələr, eyni zamanda, milli ornamentli saxsı qablar, kiçik ölçülü xalçalar, əl işləri və digər
məhsullar təklif olunacaq. Gələcəkdə Füzuli-Xocavənd-Şuşa-Laçın, Füzuli-Cəbrayıl-Zəngilan,
Zəngilan-Qubadlı-Kəlbəcər-Laçın, Bərdə-Ağdam istiqamətlərində turizm marşrutlarının təşkili nəzərdə
tutulur. Şuşanın Azərbaycanın Mədəniyyət paytaxtı elan edilməsi turistlərin də diqqətindən
yayınmayacaq. Artıq şəhərdə rəngarəng tədbirlərin təşkili, festivallar, turizm məhsullarının təqdimi,
beynəlxalq sərgilərin və digər mədəni-kütləvi görüşlərin keçirilməsi böyük maraq doğurur.Laçın-
Kəlbəcər, Qubadlı-Zəngilanda təbiət, qış, dağ və sağlamlıq turizmi inkişaf etdiriləcək, Füzuli-Ağdam-
Cəbrayılda isə dağıdılmış bəzi mədəniyyət müəssisələri və müharibənin bəzi qalıqları açıq muzey
şəklində saxlanılacaqdır. Çünki turizmin iqtisadi tərəfi ilə yanaşı, siyasi-təbliğat tərəfi də var. İlin bütün
fəsillərində füsunkar təbiəti ilə qonaqları heyran edən, saf havası, müalicəvi suları, tarixi, mədəni
abidələri ilə tanınan Qarabağda aparılan bərpa və quruculuq işləri sırasında turizm obyektlərinin,
istirahət mərkəzlərinin, hotellərin tikintisinə də xüsusi diqqət yetirilir. Ekspertlərin fikrincə, indi
keçmişdəkindən də səviyyəli, müasir standartlara cavab verə biləcək infrastruktur yaradılacaq. Yaxın
gələcəkdə bu bölgədə turizmin inkişafı üçün regional iqtisadi inteqrasiya layihələri reallaşacaq. Artıq
Füzuli-Şuşa yolu istifadəyə verilib. Qarabağdan keçməklə Naxçıvanı və Türkiyəni özündə birləşdirən
dəmir yolu xəttinin çəkilişi nəinki bölgəyə, bütövlükdə cənubi Qafqaza turizm axınını sürətləndirəcək.
Digər tərəfdən yeni layihələrin icrası nəticəsində səyahətçilərin vaxt itkisi minimuma endiriləcək,
sənədləşmə ilə bağlı məsələlər sadələşdiriləcək və əlavə xərclərin turistlər tərəfindən ödənilməsi aradan
qaldırılacaq. Xudafərin vasitəsilə İran, Naxçıvan üzərindən isə Türkiyə turistlərinin gəlməsi

KARABAKH
HUMANITIES
gözləniləndir. İşğaldan azad edilmiş ərazilərə bu iki istiqamətdən turist axını olacaq. Ölkəmizdə
turizmin prioritet bazaları var ki, Azərbaycan Prezidentinin tapşırıq və tövsiyələrinə əsasən müəyyən
qurumlar tərəfindən bu istiqamətdə layihələr hazırlanır, zəruri tədbirlər həyata keçirilir. Ölkə rəhbərinin
tapşırığına əsasən, işğaldan azad edilmiş ərazilərin turizm inkişaf strategiyası hazırlanıb. Sözügedən
sənədə görə, turizm məhsullarının hazırlanması həmin ərazilərdə turizm infrastrukturunun qurulması ilə
paralel aparılacaq [4]. Bütün bunlar turizmin inkişafı üçün geniş perspektivlər yaradır. İşğaldan azad
olunmuş ərazilərdə turizm infrastrukturunun qarşılıqlı əlaqə şəklində qurulması vacibdir. Şuşa
Azərbaycan turizminin simvol şəhərlərindən biri olacaq. Azərbaycan mədəniyyətinin incisi olan Şuşanın
tarixi abidələri, özünəməxsus memarlığı yeni turizm marşrutlarının yaradılmasına imkan verəcək.
Qarabağ regionunun turizm baxımından inkişaf etdirilməsi ölkənin iqtisadiyyatına müsbət təsir
göstərəcəkdir. Bu baxımdan regionun bütün mədəni müəssisələrini yenidən təmir və bərpa edilməsi
istiqamətində müvafiq işlər görülməkdədir. Həmçinin regionda mövcud olan abidələr - region, ölkə və
dünya əhəmiyyətli tarixi-memarlıq abidələri millətimizin, xalqımızıın milli dəyərlərini, həyat tərzlərini
dünyaya tanıtmaqla bərabər dövlətin büdcəsinə gəlir gətirəcək. Region olaraq çox əlverişli və
perspektivli olduğundan ərazidə turizm mərkəzlərinin inşasına da böyük imkanlar var. Bu isə öz
növbəsində yeni turizm marşurutlarının açılmasına və yol infrastrukturunun inkişafına səbəb olacaqdır.
Hətta, Azərbaycanın qədim tarixi abidələrindən biri olan Xudafərin körpüsü turist marşurutlarına daxil
edilə bilər.
Qarabağda turizmin bütün növlərini inkişaf etdirmək üçün imkanlar mövcuddur. Cənab Prezidentimizin
göstərişi ilə Qarabağın turizm potensialının inkişafı ilə bağlı tədbirlər planı həyata keçirilir və bu
istiqamətdə olan tədbirlərin coğrafiyası sürətlə böyüməkdədir. Qeyd edilməlidir ki, bütün bu deyilənləri
yüksək səviyyədə dünya arenasında tanıtmaq, təbliğatını aparmaq vacib məsələlərdən biridir. Bu
regionla bağlı dünya arenasında müxtəlif səpkili beynəlxalq tədbirlər, sərgilər, reklam çarxları, elmi
konfranslar təşkil edilməkdədir. Misal olaraq qeyd edə bilərik ki, bu cür tədbirlərin həyata keçməsində
Azərbaycan Dövlət Turizm Agentliyi bir çox tədbirlər həyata keçirir. “Qarabağ yeni turizm destinasiyası
kimi” tədbirlər planına uyğun olaraq Qarabağ və onun turizm potensialının tanıdılması ilə bağlı Dubayda
keçirilən “Gulf Travel Show” sərgisində iştirak, Qarabağın turizm potensialı haqqında Londonda
dünyanın tanınmış turizm sərgilərindən olan Dünya Səyahət Bazarı sərgisində (“WTM London”) və
digər bu istiqamətdə olan tədbir və sərgilərdə iştirakçılar məlumatlandırılıb.
Dövlət tərəfindən turizmin inkişafı üçün bir sıra proqramlar işlənib hazırlanmışdır. Bu prosesin davamı
olaraq bütün regionları əhatə edən yeni turizm təyinat nöqtələri formalaşdırılır, müxtəlif turizm
infrastrukturları yaradılır. Bununla yanaşı, qəbul edilmiş proqramlar üzrə işləri davam etdirməklə, bu
gün müasir turizm sənayesinin davamlı inkişafının və Qarabağ regionu muzeylərinin mədəni turizm
sahəsinə inteqrasiyasının təmin edilməsi üçün hüquqi, iqtisadi, təşkilati və informasiya bazasının
təkmilləşdirilməsi xüsusi önəm daşıyır. Bu, bir tərəfdən bütün turizm sənayesinə investisiyaların
qoyulması üçün şərait yaradacaq, digər tərəfdən isə əcnəbi və yerli turistlərin cəlb edilməsinə, həmçinin
tarixi-mədəni irsin turistlər tərəfindən mənimsənilməsi prosesinə və ölkənin müsbət imicinin
formalaşmasına zəmin yaradacaq. Həmçinin, xüsusi əhəmiyyətə malik olan amil ondan ibarətdir ki,
Qarabağ tarix-memarlıq abidələri və muzeyləri tarixi-mədəni irsin daşıyıcıları olmaqla yanaşı, eyni
zamanda regionun geniş mədəni landşaftının elementlərindən biridir. Bu cür mədəni landşaftın
mövcudluğu mədəni turizmin inkişafı üçün çox əhəmiyyətli bir amildir. Belə ki, turizm üçün yalnız
ayrıca mədəni obyektlər deyil, həmçinin müxtəlif mədəniyyət müəssisələrindən və tarixi-mədəni
obyektlərdən-muzeylərdən, qalereyalardan, tarix və mədəniyyət abidələrindən ibarət olan bütün mədəni
landşaft əhəmiyyətə malikdir.
Eyni zamanda “Qafqaz Albaniyası turizm marşrutu” da Qarabağın tarixini saxtalaşdıran erməni
yalanlarının ifşası baxımından mühüm rol oynayacaq. Marşrut Qafqaz Albaniyasını araşdıran alimlərin
məsləhət və tövsiyələri əsasında hazırlanır. Alban mədəniyyəti marşrutu Azərbaycanın 3 əsas dəhlizini-
Bakı-Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax və Qarabağı əhatə edir. Alban mədəniyyətinin izləri Qarabağda və
Şərqi Zəngəzurda daha çoxdur. Burada Qafqaz Albaniyası ilə bağlı zəngin irs var. Bura məbədlər,
kilsələr, həmçinin adət-ənənələr və s. daxildir. Qeyd edək ki, qədim Alban mədəniyyətinin izi ilə
yaranacaq turizm marşrutu ölkəmizin, həmçinin Qarabağın zəngin və tarixi turizm potensialının
tanıdılması istiqamətində xüsusi əhəmiyyət kəsb edəcək [5].

KARABAKH
HUMANITIES
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələrinin
bərpası, qorunması, tarix və mədəniyyət qoruqlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və inkişafına dair
2014-2020-ci illər üzrə Dövlət Proqramı” haqqında Sərəncamı // 27 dekabr 2013-cü ildə qəbul
edilmişdir (3 may 2019-cu il tarixdə olan dəyişiklik və əlavələr). [Elektron resurs]. URL: http://www.e-
qanun.az/framework/27561
2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyevin Füzuli və Xocavənd
rayonlarına 15 mart 2021-ci il tarixli səfəri. [Elektron resurs]. URL: https://president.az/articles/50893
3. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi. İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə tarix və
mədəniyyət obyektlərin vəziyyətinə dair məlumat. [Elektron resurs]. URL: http://mct.gov.az/az/umumi-
xeberler/13467
4. https://www.azerbaijan-news.az/index.php/az/posts/detail/qarabagin-zengin-turizm-
potensiali-var-1644093605.
5. (https://azerbaijan.az/related-information/223)
6. https://www.tourism.gov.az/

KARABAKH
HUMANITIES
GÖYÇƏ MAHALI ŞIVƏLƏRI VƏ MÜASIR TÜRKIYƏ TÜRKCƏSINDƏ IŞLƏNƏN ORTAQ

TÜRK MƏNŞƏLI SÖZLƏRIN LEKSIK- SEMANTIK TƏHLILI
Səkinə Əliyeva
Azərbaycan Tibb Universiteti, Azərbaycan dili kafedrası, Bakı, Azərbaycan
ORCHID ID: 0000-0002-7807-8858
XÜLASƏ
Açar sözlər: dil, leksika, dialekt, ortaq söz
Türk dillərinin leksik tərkibi iki baxımdan diqqəti cəlb edir: 1) Orxon-Yenisey və Talas abidələri
əsasında qədim türk dili leksikası; 2) Müasir türk dillərinin leksik tərkibi.
Müasir türk dillərinin leksik tərkibinin əsas hissəsini Orxon-Yenisey və Talas yazılı abidələrinin
leksikası təşkil edir. Və bunlar türk dillərinin lüğət tərkibində müəyyən dəyişikliyə uğrasa da, mühafizə
olunmuşdur.
Türk dilləri də digər dillər kimi daxili və xarici faktorlar hesabına zənginləşmişdir. Onun leksik
tərkibində monqol, tunqus-mancur, çin, sanskrit, fars, ərəb və slavyan (XVIII əsrdən sonra rus və rus
dili vasitəsilə alınmış sözlər) mənşəli sözlər vardır.
Qədim dövrlərdə türk dillərinin leksik tərkibi türk, monqol, tunqus-mancur və başqa tayfaların çoxsaylı
qohumkuq və tayfa əlaqələri, yaxınlıqları ilə bağlı olmuşdur. Hər bir türk xalqının və millətinin
formalaşması həmin dillərin hər birinin leksik tərkibində də fərdilik yaratmışdır. Qədim dövrün leksik
laylarında türk, monqol, tunqus-mancur dillərinin ümumi sözləri olmuşdur. Ona görə də müasir türk
dillərində qədim türk və monqol sözlərinə tez-tez rast gəlmək olur.
Həm Azərbaycan dilində, həm də Türkiyə türkcəsində içlənilən bu sözlər aşıq ədəbiyyatımızda da özünü
göstərmişdir. Göyçə aşıq məktəbindən gətirilmiş nümunələrdə edilən analizlər o bölgədə yaşamış
əcdadlarımızın hələ əsrlər əvvəl bu sözlərdən geniş istifadə etdiyi, onları qoruyub gələcək nəsillərə
ötürdüyü aydın görünür. Azərbaycan dilinin zənginləşməsində və genişlənməsində bu tipli sözlər
əhəmiyyətli rola malik olmuşdur. Belə ki, bu gün də bu sözlər hər iki türkcədə ədəbi və ya dialekt
səviyyədə öz aktuallığını qorumaqdadır.
Məqalədə ədəbiyyat nümunələrindən gətirilmiş nümunələrlə bu sözlərin izahı verilmişdir.
GİRİŞ
Türk dillərinin leksik tərkibi iki baxımdan diqqəti cəlb edir: 1)Orxon-Yenisey və Talas abidələri
əsasında qədim türk dili leksikası; 2)Müasir türk dillərinin leksik tərkibi.
Müasir türk dillərinin leksik tərkibinin əsas hissəsini Orxon-Yenisey və Talas yazılı abidələrinin
leksikası təşkil edir. Və bunlar türk dillərinin lüğət tərkibində müəyyən dəyişikliyə uğrasa da, mühafizə
olunmuşdur.
Türk dilləri də digər dillər kimi daxili və xarici faktorlar hesabına zənginləşmişdir. Onun leksik
tərkibində monqol, tunqus-mancur, çin, sanskrit, fars, ərəb və slavyan (XVIII əsrdən sonra rus və rus
dili vasitəsilə alınmış sözlər) mənşəli sözlər vardır.
Qədim dövrlərdə türk dillərinin leksik tərkibi türk, monqol, tunqus-mancur və başqa tayfaların çoxsaylı
qohumkuq və tayfa əlaqələri, yaxınlıqları ilə bağlı olmuşdur. Hər bir türk xalqının və millətinin
formalaşması həmin dillərin hər birinin leksik tərkibində də fərdilik yaratmışdır. Qədim dövrün leksik
laylarında türk, monqol, tunqus-mancur dillərinin ümumi sözləri olmuşdur. Ona görə də müasir türk
dillərində qədim türk və monqol sözlərinə tüz-tez rast gəlmək olur.

KARABAKH
HUMANITIES
Tədqiqat Nəticə
Könül, sən ki düşdün eşqin bəhrinə
Narın çalxan, narın silkin, narın üz!
Dost səni bağına mehman eyləsə
Almasın dər, gülün iylə, narın üz! səh.95 (1)
Silkin-silkələnmək- təkan verərək, dartaraq bu tərəfdən o tərəfə bərk tərpətmək, yerindən oynatmaq,
sarsıtmaq Türkiyə türkcəsində- 1.üstünü silkələmək, 2.qəfil bir hərəkətlə qorxuyla bədəni sarsılmaq,
silkələnmək 2.məc.bir şeyi üstündən atmaq, ondan qurtulmaq.
Süzür gəlir səkə-səkə
Sanki quba-qaz dolanır;
Qaşında, kirpiyində
İşvə, qəmzə, naz dolanır.
Səkə-səkə- səkmək- bir və ya hər iki ayağı üstündə sıçrayaraq yerimək, sıçramaq, hoppanmaq
Türkiyə türkcəsində-tək və ya iki ayaq üzərində sıçramaq
Gözlərin ülkərədən, saçın zülmətdən,
Baxışın, gülüşün nazdan yaranıb.
Avazın çeşmədən, sözün şəkərdən,
Qəlbinin telləri sazdan yaranıb.
Ülkər- dana bürcündə yeddi ulduz topasının adı, Sürəyya
Türkiyə türkcəsində-buğa bürcündə yeddi ulduzdan əmələ gələn komanda, sürəyya
Yazıq könlüm, nə sızlarsan, bülbülə tay olmusan,

Haçan yardan yarımısan, sevilib bay olmusan.
Sən dərvişsən haqq yolunda, haqı istə, haqqı sev,
Nə olsun ki, bel bükülüb kamana tay olmusan.
Bay- dövlətli, zəngin, varlı bəy; böyük Türkiyə türkcəsində-pulu. Malı çox olan varlı (kimsə) Kişilərin
ad və soyadlarının önünə gətirilən hörmət mənasında söz
Gedib o vətənə varandan sora,
Sən bizim elləri görəndən sora,
Götürüb naməni verəndən sora,
Bu cavabı yana-yana deyərsən
Varmaq- getmək, yetişmək, çatmaq, gəlmək, gəlib çatmaq Bar/var(maq) – feli tarixi baxımdan ən
qədim türk feli olub bu günə qədər öz varlığını bir sıra törəmələrdə mühafizə etmişdir. Əksər türk
dillərində (başq., qaz., kum., qırğ., tat., türkmən, tuv., noq., uyğ., yak.) (11, 233) bu fel özünü – bar –
formasında göstərir. Yalnız müasir türk ədəbi dilində və Azərbaycan dili dialekt və şivələrində
“var”(maq) şəklində qalmışdır
Ket dağı, Əyricə, Daşkənd baxarı,
Ağ sürülər Sarıyaldan yuxarı,

KARABAKH
HUMANITIES
Var bzim suların əcəb axarı,

Çaylaq, bizim çaylaqlara bənzərsən.
Çaylaq- quru çay yatağı
Türkiyə türkcəsində-1.yırtıcılardan, uzin qanadlı, çəngəl dimdikli balaca quşları və siçan kimi zərərli
heyvanları ovlayan, toyuq böyüklüyündə bir quş 2.Təcrübəsiz, naşı kimsə
Yayın əvvəlində dönürsən xana,
Son ayda bənzərsən yetkin bostana,
Payızın zəhməri qoyur virana,
Dağıdır üstündən cəlalı, dağlar.
Yetkin- 1.Hər cəhətdən yetişmiş, kamilləşmiş, təcrübəli 2.dəymiş, yetişmiş, yetişkən
Türkiyə türkcəsində - lazımı püxtəliyə çatmış, kamil, mükəmməl
Əsli-Kərəm kimi mən oda yandım,
Eşqə düşdüm, öz canımdan usandım.
Bimürvətin atəşinə qalandım,
Bir soruşan yoxdu əhvalım mənim.
Usandım- usanmaq- təngə gəlmək, bıqmaq, bezmək, canı sıxılmaq, yorulmaq, üzülmək
Türkiyə türkcəsində- təkrarlanması, uzun çəkməsindən ötrü bir şeydən xoşlanmaz və ya bezmək
vəziyyətinə gəlmək
ƏDƏBİYYAT
1. Aşıq gözəlləmələri: şeir antologiyası Bakı 2020
2. Azərbaycan aşıq şeirindən seçmələr I cild Bakı, “Şərq-Qərb” 2005
3. Azərbaycan aşıq şeirindən seçmələr II cild Bakı, “Şərq-Qərb” 2005
4. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti I cild, Bakı “Şərq-Qərb” 2006
5. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti IV cild, Bakı “Şərq-Qərb” 2006
6. AZƏRBAYCAN DİLİ DİALEKTLƏRİNDƏ VƏ TÜRK DİLİNDƏ İŞLƏNƏN ORTAQ SÖZLƏR
Fidan YUSİFOVA*
pdfhttps://www.academia.edu/38306136/Az%C9%99rbaycan_dili_dialektl%C9%99rind%C9%99_v%
C9%99_t%C3%BCrk_dilind%C9%99_i%C5%9Fl%C9%99n%C9%99n_ortaq_s%C3%B6zl%C9%99
r_docx
7.Türkçe sözlük Türk Dil Kurumu (TDK) Ankara 2005
8. Buludxan Xəlilov Türkologiyaya giriş Bakı 2003
9. Afad Qurbanov Ümumi dilçilik

KARABAKH
HUMANITIES
MODAL SÖZLƏRLƏ KONTEKSTUAL MƏNA ARASINDA ƏLAQƏ

(Azərbaycan dilinin materialları əsasında)
RELATIONSHIP BETWEEN MODAL WORDS AND CONTEXTUAL MEANING
(based on materials of the Azerbaijani language)
Pənahlı Sura Tariyel qızı

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Azərbaycan Tibb Universiteti
XÜLASƏ
Təqdim edilən məqalədə modal sözlərlə kontekstual məna arasındakı qarşılıqlı əlaqədən bəhs edilir.
Burada qeyd edilir ki modal sözlərin dəqiq mənası işləndiyi kontekstdən birbaşa asılıdr. Dilçilik
ədəbiyyatında bir qayda olaraq, modallığın üç növünü fərqləndirilir: obyektiv modallıq, subyektiv
modallıq və sintaktik daxili modallıq. Bu mövzu ilə bağlı elmi-nəzəri ədəbiyyatı təhlil etikdə məlum
olur ki, modal sözlərin dilin hansı səviyyəsinə, kateqoriyasına aid edilməsi hələ də mübahisəli məsələ
olaraq qalır. Bu baxımdan seçilən mövzu xüsusi aktuallıq kəsb edir. Məqalədə ilk dəfə olaraq
Azərbaycan dilçiliyində modal sözlər sintaksis elementi kimi nəzərdən keçirilir və onların mətn
daxilindəki məna periferiyası geniş şəkildə izah edilir. Modallıq dil kateqoriyası kimi həm qrammatik,
həm funksional-semantik mövqedən, həm də koqnitiv-diskursiv yanaşma prizmasından nəzərdən
keçirilə bilən mürəkkəb hadisədir. Modal mənalar danışanın subyektiv dünyasının əksidir və
kommunikativ vəziyyət, danışanın linqvistik şəxsiyyətinin xüsusiyyətləri və s. kimi ekstralinqvistik
amillərlə sıx bağlıdır. Tədqiqat zamanı dilçiliyin təsviri və təsviri-müqayisəli metodundan istifadə
edilmişdir. Burada təqdim edilən yeni prinsip əsasında qurulmuş təsnifat modal sözlərlə bağlı bir çox
elmi tədqiqatlar üçün xüsusi elmi əhəmiyyət kəsb edə bilər. Tədqiqat zamanı əldə edilən nəticələr sonda
öz əksini tapmışdır. Burada qeyd edilir ki, modal sözdə müəyyən diferensial semanın olması və onun
müəyyən kontekstdə aktuallaşması sinonim modal sözlərin yaranmasına, eyni zamanda bir deyimdə bir
neçə sinonim modal sözün işlənməsinə şərait yaratmışdır. Müəyyən olunduğu kimi, ifadənin mənasında
əhəmiyyətli dəyişiklik olmadan modal sözlərin bir-birini əvəz edə bildiyi sinonim kontekstlər çox azdır.
Hər bir fərdi modal söz üçün xarakterik olan daha çox kontekst var.
Modal sözlər, fikrimizcə, morfologiyadan daha çox sintaksis hadisəsidir, nitq hissələri sinfində müəyyən
leksik-semantik kateqoriya təşkil etmir.
Açar sözlər: modallıq, modal sözlər, kontekstual məna, subyektiv modallıq, daxili modallıq.
ABSTRACT
The presented article discusses the relationship between modal words and contextual meaning. It is
noted here that the exact meaning of modal words depends on the context in which they are used. As a
rule, linguistic literature distinguishes three types of modality: objective modality, subjective modality
and syntactic internal modality. An analysis of the scientific and theoretical literature on this topic
reveals that the level and category of modal words to which language belongs is still controversial. In
this regard, the chosen topic is particularly relevant. For the first time in Azerbaijani linguistics, modal
words are considered as an element of syntax and their semantic periphery within the text is explained
in detail in the article. Modality as a category of language is a complex phenomenon that can be
considered both from a grammatical and functional-semantic point of view, and from the perspective of
a cognitive-discursive approach. Modal meanings are a reflection of the speaker's subjective world, and
the communicative situation, the characteristics of the speaker's linguistic personality, and so on. closely
related to extralinguistic factors such as. Descriptive and descriptive-comparative methods of linguistics
were used in the research. The classification based on the new principle presented here may be of special

KARABAKH
HUMANITIES
scientific importance for many scientific studies on modal words. The results obtained during the study
were reflected in the end. It is noted here that the presence of a certain differential semen in a modal
word and its actualization in a certain context created conditions for the formation of synonymous modal
words, as well as the development of several synonymous modal words in one sentence. As it turns out,
there are very few synonymous contexts in which modal words can replace each other without
significant change in the meaning of the expression. There is more context that is characteristic of each
individual modal word.
Modal words, in our opinion, are more of a syntactic phenomenon than a morphology, they do not form
a certain lexical-semantic category in the class of parts of speech.
Keywords: modality, modal words, contextual meaning, subjective modality, internal modality.
GİRİŞ
Modallığın hər bir növü öz ifadə vasitələrinə malikdir. Modal sözlər dilçilikdə subyektiv modallığı ifadə
edən xüsusi vasitə hesab olunur. Sözlə ifadə olunan modal qiymətləndirməni öyrənərkən nəzərə almaq
lazımdır ki, söz şüurun müəyyən etdiyi reallıq elementlərini nümayiş etdirməyə uyğunlaşdırılmış dilin
minimum vahididir.
Modal sözlər özünəməxsusdur. Bir tərəfdən modal sözlər müəyyən dərəcədə leksik səciyyəlidir, çünki
modal sözlərin semantik təsnifatları mövcuddur, digər tərəfdən isə leksik-semantik cəhətdən boşluqları
var, çünki nominativ funksiya yerinə yetirə bilmir. Modal sözlərin leksik mənası yoxlanıla bilməz və
bu, onları real aləmə aid olan digər leksik, tam mənalı sözlərdən fərqləndirir. Modal sözlərin mənasını
müəyyən etmək çox çətindir, çünki onlar bir növ başa düşülən varlığı təmsil edir. Eyni zamanda, modal
sözün mənasını birmənalı müəyyən etmək praktiki olaraq qeyri-mümkün olur, çünki modal sözlər
konkret anlayışı ifadə etmək vasitəsi — subyektiv modal qiymətləndirmədir. Bu məsələnin
mürəkkəbliyinə baxmayaraq, qeyd etmək lazımdır ki, modal sözün mənası onun işlədildiyi kontekst
vasitəsilə müəyyən edilə bilər.
Kontekst problemi çox geniş məsələləri əhatə edir. Kontekst çox geniş bir anlayışdır. Kontekst dedikdə,
“təhlil üçün seçilmiş vahid də daxil olmaqla, mətnin ümumi mənası ilə uyğun gələn, bu vahidin dəyərini
müəyyən etmək üçün zəruri və kafi olan mətn parçası” başa düşülür [7, s. 238.]. Qeyd etmək lazımdır
ki, linqvistik ədəbiyyatda mikro və makro kontekstlər, müvafiq linqvistik və dildənkənar kontekstlər,
verbal və qeyri-verbal var. Modal sözlərin təhlili ilə bağlı kontekst növlərinin öyrənilməsinin
özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır.
Ye.İ.Belyaevanın qeyd etdiyi kimi, modallığın nitq mühiti iki növə malikdir: sintaqmatik mühit, yəni.
deyim daxilində modal formanın mühiti və praqmatik mühit, yəni. onun situasiya oxunuşunu müəyyən
edən modal formanın istifadəsi vəziyyətinin ekstralinqvistik amillər toplusu [5, s. 10].
Kontekstdən asılı olaraq hər bir modal sözdə aktuallaşan mənanın fərqini dərk etmək, həmçinin
kommunikativ situasiya daxilində bu dəyişiklikləri müəyyən etmək və nitq prosesində bu müxtəliflikdən
istifadə etmək bacarığı mürəkkəb, çoxsəviyyəli bacarıqdır.
ARAŞDIRMALAR
Modal sözlər yalnız cümlənin deyil, daha geniş anlamda mətndə cümlənin kontekstual mənasının
dəqiqləşməsi və formalaşmasında mühüm rol oynayır. Modal sözlərin işlənmə və təsir dairəsini yalnız
cümlə ilə məhdudlaşdırmaq düzgün olmazdı. Cümlə ayrılıqda deyil, mətn komponenti kimi
araşdırıldıqda modal sözlərin funksiyaları da genişlənmiş olur. Bütün bunları daha dərindən araşdırmaq,
məsələnin mahiyyətini öyrənmək üçün modal sözlər daha geniş anlamda tədqiqata cəlb olunmalı, cümlə
çərçivəsində deyil, mətndə öyrənilməlidir. Mətni təşkil edən cümlələrin bir-birinə müəyyən məna
əlaqələri ilə bağlanması prosesində də modal sözlər aparıcı xüsusiyyətlərə malikdirlər. Cümlə
strukturunda müəyyən modal mənalar doğuran modal sözlər mətn çərçivəsində də həmin məna yükünü
qoruyub saxlayır və mətnin müəyyən semantik sahə anlamında tədqiqi imkanı yaratmış olur.

KARABAKH
HUMANITIES
Q.Kazımov cümlənin məna baxımından formalaşmasında modallığın aparıcı funksiya daşımasını xüsusi
olaraq qeyd edir. Tədqiqatçı hesab edir ki, hər bir cümlədə bu və ya digər hadisə haqqında məlumat
verilərkən, eyni zamanda həmin hadisəyə , danışanın söylədiyi fikrə münasibət də bildirilmiş olur.
Q.Kazımov modallığı obyektiv və subyektiv olaraq iki qrupa ayırır. Obyektiv modallıq verilən
məlumatın obyektiv reallıqla əlaqəsi, münasibəti hesab olunur. Subyektiv modallıq isə qeyri – real, arzu
olunan, mümkün ola bilən, tələb olunan hadisələrə şəxsi, subyektiv münasibəti əks etdirirr. Subyektiv
modallığa ekspressiv qiymət, danışanın qəti və ya şübhəli münasibəti, inamı – inamsızlığı, qeyd etdiyi
fikirlə razılaşma dərəcəsi və s. daxildir [4, s. 85-86].
Qeyd etdiyimiz kimi, modallığın yaranması modal söz və ifadələr hesabına olur. “Müasir Azərbaycan
dili” kitabında modal sözlər modallığın yaranmasına və qüvvətlənməsinə xidmət edən sözlər kimi
səciyyələndirilir [3, s. 262].
“İzahlı dilçilik terminləri” sorğu lüğətində modal sözlərin aşağıdakı məna növləri göstərilir: a)
təsdiqedici modal sözlər: əlbəttə, həqiqətən, şübhəsiz, doğrudan(da), şəksiz və s.; b) yekunlaşdırıcı
modal sözlər: deməli, qısası, beləliklə, ümumiyyətlə, nəticədə və s.; c) ehtimali modal sözlər: bəlkə,
yəqin, deyəsən, ehtimal(ki), güman(ki), sanki, elə bil(ki) və s. [1, s. 164].
İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın struktur –semantik məsələlərini araşdıran F.F.Cahangirov
hesab edir ki, modallıq kateqoriyası müxtəlifsistemli dillərdə ünsiyyəti təmin edən ən mühüm dil
hadisələrindəndir. Bu kateqoriya dilin ifadə planından tuttmuş onun məzmun planınadək, dilin
adlandırma (nominativ) funksiyasından tutmuş onun ifadəetmə (ekspressiv) funksiyasına qədər bir çox
məsələləri əhatə edir [2, s. 201].
YENİLİKLƏR
Fikrimizcə, mətndə cümlənin kontekstual mənasının yaranmasına xidmət edən modal sözləri modallıq
semantik sahəsi çərçivəsində şərti olaraq aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1) Reallıq, həqiqilik, yəqinlik, təsdiq bildirən modallıq sahəsi. Bu semantik sahə əlbəttə, həqiqətən,
həqiqətən də, doğrudan, doğrudan da, doğrusu, əslində və s. modal sözlərin köməyi ilə formalaşır.
Məsələn, Mən, doğrudan da, ona pis münasibət bəsləmirəm. Yazığım gəlir ona. Bir insan kimi yaxşı
cəhətləri var. Amma nə olsun ? Özü özünü məhv eləyəcək (Anar) və s.
Bu tip modal sözləri giriş tipli sözlər də adlandırmaq olar. Giriş məzmunlu modal sözlər
E.S.Yakovlevanın tədqiqatında [8, s. 130] diktum və kontekstual məna arasındakı xüsusi əlaqə kimi
təsvir olunur. Danışanın özünə inamını/qeyri-müəyyənliyini ifadə edən ayrı-ayrı modal sözləri tədqiq
edən müəlliflər natiqin situasiya ilə müxtəlif təmas təcrübəsinin giriş sözlərinin semantikasında əksini
qeyd edirlər. Danışan situasiya haqqında fikri, müəlliflərin fikrincə, situasiya ilə birbaşa və ya dolayı
əlaqəyə, eləcə də belə bir əlaqənin olmamasına əsaslana bilər [6, s. 63].
Bu halda danışan modal sözlərin köməyi ilə öz biliyini qeyri-dəqiq kimi təqlid etdiyindən, həmsöhbətə
cavab verməyə sövq edən mühakimə yürütdüyündən, bu halda müraciət edənin niyyəti həqiqi məlumat,
“dəqiq bilik” əldə etməkdir. Həqiqətin köməyi ilə adresat həmsöhbətin fikri ilə razılaşdığını, bu
subyektiv mənasını izah etməklə yanaşı, həm də “ötürülən informasiyaya inamı” vurğulayır. Odur ki,
modul müstəvisində modal söz burada sinkretik göstərici kimi çıxış edir.
2) Ehtimal, güman, şübhə ifadə edən modallıq sahəsi. Bu semantik sahə görünür, yəqin, ehtimal,
görəsən, deyəsən, guya, sanki, bəlkə və s. modal sözlərlə düzəlir. Məsələn, — Görünür, Muxtar
Məhərrəmov elə sayaq adam idi ki, dünyada heç bir şeylə təəccübləndirmək olmazdı onu. Belə adamlar
bədbəxtlikdən heç nəyə ürəkdən sevinə bilmirsə, xoşbəxtlikdən heç nəyə də dərindən kədərlənmirlər
(Anar) və s.
Problemli, şübhəli etibarlılıq mənasını daşıyan modal söz müəllifə öz müşahidələrini səciyyələndirməyə
imkan verir, onları reallığın müstəsna subyektiv qiymətləndirilməsi kimi təsnif edir. Verilən məlumatın
ehtimal xarakterini izah edən modal söz eyni zamanda müəllifin təsvir olunan vəziyyətə münasibətini
obyektivləşdirir, bu halda ironik modallıq müşahidə edilir. Ehtimallıq modallığı beləliklə kontekstual

KARABAKH
HUMANITIES
mənanın əsas periferiyasına doğru inkişaf edir və onun lüğəvi mənası kontekstual məna tərəfindən
qismən mənimsənilir.
3) Zərurilik, qətiyyət, mütləqlik bildirən modallıq sahəsi. Bu semantik sahə mütləq, hökmən, şəksiz,
şübhəsiz, gərək və s. modal sızlərin köməyi ilə əmələ gəlir. Məsələn, Məndən sənə əmanət, — deyə
sükutu pozdu, — əgər günlərin bir günündə işdi – şayəd evlənib eləsən, mütləq arvadını qısqan (Anar)
və s.
4) Yekunlaşdırma. ümumiləşdirmə, nəticə bildirən modallıq sahəsi. Bu semantik sahə deməli, qısası,
beləliklə, ümumiyyətlə, nəticədə, sonda, son olaraq, xülasə və s. modal sözlərlə yaranır. Məsələn,
Xülasə, xanlıq qapısında bir – iki kəndli durmuşdu, həyətdə də bir dəstə kəndli ucadan danışırdılar.
Bağçada yekə tut ağaclarının altında beş-altı quzu otlayırdı. Həyətin küncündə , çardağın altında bir
çılpaq ağ at bağlanmışdı. Aşpazxanadan qab-qacaq səsi gəlirdi. Xanlıq qulluqçularından bir neçəsi
aşpazxanadan evə xörək və evdən aşpazxanaya boş qab-qacaq daşıyırdılar (C. Məmmədquluzadə) və s.
NƏTİCƏ
Modal sözlərin kontekstə görə qruplaşdırılmasını nəzərdən keçirdikdə bəlli olur ki, modal sözlərin
müxtəlif kontekst tiplərində mənasında müəyyən dəyişikliklər üzə çıxır. Modal sözün məna dairəsinə
temporal kontekst təsir göstərə bilər.
Modal sözdə müəyyən diferensial semanın olması və onun müəyyən kontekstdə aktuallaşması sinonim
modal sözlərin yaranmasına, eyni zamanda bir deyimdə bir neçə sinonim modal sözün işlənməsinə şərait
yaratmışdır. Müəyyən olunduğu kimi, ifadənin mənasında əhəmiyyətli dəyişiklik olmadan modal
sözlərin bir-birini əvəz edə bildiyi sinonim kontekstlər çox azdır. Hər bir fərdi modal söz üçün xarakterik
olan daha çox kontekst var.
Modal sözlər, fikrimizcə, morfologiyadan daha çox sintaksis hadisəsidir, nitq hissələri sinfində müəyyən
leksik-semantik kateqoriya təşkil etmir.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT:

1. Adilov M.İ. və b. İzahlı dilçilik terminləri. Bakı: Maarif. 1989, 364 s.
2. Cahangirov F.F. İngilis dilində modal feillər və Azərbaycan dilində feilin modallıq bildirən şəkilləri
// Dilçilik məsələləri. 2005. № 1 (2), s. 200-209.
3. Hüseynzadə M.H. Müasir Azərbaycan dili: Moorfologiya. Bakı: Maarif. 1973, 357 s.
4. Kazımov Q. Seçilmiş əsərləri. 10 cilddə. III cild. Bakı: Nurlan, 2009, 525 s.
5. Беляева Е.И. Модальность в разных типах речевых актов // Филологические науки. 1987. № 3.
С. 64-69.
6. Девятова Н . М. Проблема модуса и вводно-модальные слова: лингвистический портрет
единицы похоже // Русский язык в школе. 2009. №7. С. 61-65.
7. Торсуева И.Г. Контекст // Лингвистический энциклопедический словарь. С. 238.
8. Яковлева Е. С. Согласование модусных характеристик в высказывании // Логический анализ
языка. Избранное 1988-1995. М. : Индрик, 2003. С 129-146.

KARABAKH
HUMANITIES
OXU TƏLİMİ PROSESİNDƏ ŞAGİRDLƏRİN NİTQ VƏ TƏFƏKKÜRÜNÜ İNKİŞAF

ETDİRMƏYİN ƏHƏMİYYƏTİ
KÖNÜL ZAUR QIZI ŞXƏLİYEVA

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktorantı, müəllim
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Bakı şəhəri
GİRİŞ
Kiçik yaşlı məktəblilərə düzgün, sürətli, ifadəli oxumaq, savadlı yazmaq, dəqiq hesablamaq və şüurlu
fəaliyyət göstərmək bacarıqları aşılanmalı, onlarda səlis nitq vərdişləri yaradılmalıdır.
Şüurlu oxu elə bir prosesdir ki, şagirdin idrak fəaliyyətini bütövlükdə özündə əks etdirir, məzmunun
dərindən başa düşülməsi, dərk olunması işini tamamlayır. İbtidai siniflərdə bu işin səmərəli təşkili
məktəblilərin emosional və intellektual inkişafına, həmçinin müxtəlif fənlərin dərindən və şüurlu
mənimsənilməsinə güclü təsir göstərir.
Şüurlu oxu prosesində “insanın əqli fəaliyyətinin və şüurunun universal mexanizmi hərəkətə gəlir”,
təfəkkür müstəqil fəakiyyət göstərir. Oxunan materialın məzmunu şagirdin yaddaşına bütövlükdə həkk
olur, şagird onun müxtəlif epizodlarını, hissələrini, ayrı-ayrı obrazlarını, onların hərəkətini məntiqi
ardıcıllıqla izləyir, təhlil edir, daxili məna və rabitələrini, incəliklərini öyrənir.
Şüurlu oxu prosesində şagirdin təfəkkür fəaliyyəti spesifik səciyyə daşıyır. Mətnin məzmunu ilə real
varlıq arasındakı əsas əlaqəni o, yalnız şüurlu fəaliyyəti prosesində görə bilir. (1, 37) Çünki şüurlu oxu
fəal intelektual əmək olmaqla, mürəkkəb zehni fəaliyyət prosesidir. O şagirdlərdən müxtəlif
əməliyyatları, fəaliyyətin müxtəlif üsullarını şüurlu surətdə işə tətbiq etmək bacarıqları tələb edir.
Şagird şüurlu oxu prosesində bir növ yaradıcı fəaliyyət göstərir, orada irəli sürülən məsələləri, ən incə
detalları nəzərdən qaçırmır, ona fəal münasibət bəsləyir. Belə olduqda şagirdlər təkcə oxuduqlarının
çərçivəsində qalmır, onlar oxu prosesində öyrəndiklərini, müşahidələri, eşitdikləri və şəxsi təcrübələri
ilə əlaqələndirilməli olurlar. Əşya və hadisələr arasındakı səbəb və nəticə əlaqələrini müqayisə və
tutuşdurma əsasında öyrənirlər.
Beləliklə, I-IV sinif şagirdlərinin təfəkküründə əşya və hadisələrin obrazı yaranır.
ANA ÇALIŞMA TEMASI

I-IV siniflərdə nümunəvi oxu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu oxu ibtidai siniflərdə müəllim tərəfində
aparılır. Oxu materiallarının məzmunun şüurlu mənimsənilməsi üzrə işləri sistemli təşkil etmək üçün
müəllim ilk növbədə ibtidai sinif şagirdlərinin idrakının potensial imkanlarını, dərsliklərdəki
materialların xarakterini, məzmun, dil və üslub xüsusiyyətlərini öyrənməlidir. Məzmunun
mənimsənilməsi prosesində qarşıya çıxan çətinlikləri, onların səbəblərini araşdırıb üzə çıxarmalı və
təlim prosesində müxtəlif əyani və texniki təlim vasitələrinin köməyi ilə ən optimal metod və
priyomlardan istifadə edilməlidir.
Oxu prosesində şagirdlərin şüurlu fəaliyyətini təmin etmək üçün onun düzgünlüyünə, sürətinə və
ifadəliliyinə xüsusi diqqət yetirilməli, bunlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr, birinin digərinin inkişafına
göstərdikəri müsbət təsir nəzərə alınmalıdır.
I-IV siniflərdə oxunun şüurluluğu, onun real həyatla, şagirdlərin müşahidələri və şəxsi təcrübələri ilə
əlaqələndirilməsi üzrə işlərin səmərələliliyinin artırılması mühüm problemdir. Oxu materialları üzrə
təlimin ümumi məqsədi məktəbliləri ifadəli və şüurlu oxu vərdişlərinə yiyələndirmək, təbiət və ictimai
həyat haqqında onlara lazımi biliklər vermək, onların təfəkkürünü bədii obrazlarla zənginləşdirmək,
nitqini, fantaziyasını inkişaf etdirmək, vətənə, xalqa, ana dilinə, elmə və s. məhəbbət hissləri

KARABAKH
HUMANITIES
tərbiyələndirmək, humanist duyğular aşılamaqdır. Buna görə də ibtidai siniflərdə oxu təliminin
qarşısında müəyyən vəzifələr durur. Həmin vəzifələr aşağıdakılardır:
1. Şagirdlərin düzgün, sürətli, ifadəli və şüurlu oxu vərdişlərinin inkişaf etdirilməsi;
2. Vətənimiz, onun qüdrəti, xalqımızın qəhrəman keçmişi, bu günü və gələcəyi, yaratdığı
xaruqələr, doğma təbiətimizin zənginliyi, rəngarəngliyi və s. ilə əlaqədar şagirdlərin təsəvvürlərinin
zənginləşdirilməsi;
3. Dövlətimizin sülh siyasətinin məktəblilərə çatdırılması və onlarda humanist hisslərin
aşılanması;
4. Şagirdlərdə ana dilinin dərindən mənimsədilməsi, onun gözəlliyinin, böyük qüdrətinin dərk
etdirilməsi, ondan zövq almaq qabiliyyətinin formalaşdırılması, nitq və təfəkkürlərinin inkişaf
etdirilməsi;
5. Məktəblilərdə uşaq ədəbiyyatına maraq və məhəbbət hisslərinin tərbiyə olunması;
6. Uşaqlarda əməyə, əmək adamlarına, müxtəlif sənət və peşələrə rəğbət hissinin aşılanması və s.
I-IV sinif şagirdlərinin təfəkkürü hissi obrazlarla əsaslandığından, K.D.Uşinskinin təbiri ilə desək,
onların təbiəti daha çox əyanilik tələb etdiyindən oxu materiallarının əyaniləşdirilməsinə çalışılmalıdır.
Oxu materialları ilə təbiət, bizi əhatə edən aləm arasında uyğunluq yaradılmalıdır. Ayrı-ayrı mətnlərdə
verilmiş obrazlı ifadələrin mənasının canlı seyrin köməyi ilə açılmasına, oxu materialı ilə təbiət, ictimai
həyat arasındakı vəhdətin şagirdlərə göstərilməsinə çalışılmalıdır.
NƏTİCƏ
Beləliklə, oxu təlimi prosesində məktəblilərin əqlinin, məntiqi təfəkkürünün, nitqinin, digər psixi
proseslərinin, bir sözlə, ümumi inkişafını təmin edir. Oxu materialları şagirdlərin intelektual inkişafını
təmin edən informasiya olmaqla onların maddi aləm haqqındakı biliklərini genişləndirir. Məktəblilərdə
müstəqillik, yaradıcılıq qabiliyyətləri formalaşdırır.
I-IV siniflərdə şüurlu mənimsəmə probleminin düzgün qoyulması oxu materiallarının məzmunun
açılmasının real varlıqla əlaqələndirilməsi işini sürətləndirir.
ƏDƏBİYAT SİYAHISI
1. Rəhimov A.N. İbtidai siniflərdə ifadəli oxunun təşkili. Bakı, 1982.
2. Kərimov Y.Ş. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların nitq inkişafının metodikası. Bakı, 1997.
3. Kərimov.Y.Ş. Azərbaycan dili. // II sinif //, 1986.

KARABAKH
HUMANITIES
KARABAĞ'DAKİ DARK TURİZM DESTİNASYONLARININ ÇOKLU KRİTERLERE

GÖRE SEÇİMİ
SELECTION OF DARK TOURISM DESTINATIONS IN KARABAKH ACCORDING TO
MULTIPLE CRITERIA
Prof. Dr. Mete Sezgin

Selçuk Üniversitesi, Turizm Fakültesi
ORCID ID:0000-0001-9079-2520
Taleh Mansurov
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi
ORCID ID: 0000-0003-4103-2677
ABSTRACT
The lexicon of world tourism includes new tourism alternatives. Among them, one of the most curious
and new alternatives by tourists in recent years is the concept of alternative tourism, which is considered
dark tourism, also known as dark tourism or sadness tourism. Azerbaijan, considered the pearl of the
South Caucasus, revealed that after the liberation of Karabakh in September 2020, dark tourist
destinations were created in Azerbaijan that show the atrocities of Armenians on cultural and religious
buildings in the cities of Karabakh during the occupation. In our study, the selection of a dark Karabakh
tourist destination is discussed using the AHP method, which is one of the multi-criteria decision
methods. The article considered 5 cities of Karabakh, which were subjected to great destruction, and
using the AHP method, the criteria were considered by which the cities came to the fore in dark tourism.
Key words: Tourism, Karabakh, Criteria, dark tourism, MAI.
1.GİRİŞ
Dünyamızdakı deyişimler bütün sahelerde olduğu gibi turizm sektörü içinde değişimleri kendi
beraberinde getirmişdir. Değişim sürecinde insanların turizme bakış açısı beklentileri seyahet
kriterlerinde de farkındalıklar oluşmaya başlamışdır. Artık turistler otel barlarında diğer ziyaretçilerle
oturmak, sahilde gezmek, konakladıkları otel işletmelerinin düzenlenmekte olduğu rekreasyonel
faaliyetlere katılmayı önemsememekde, aynı zaman da destinasyon seçimleri zamanı bilinen kültürel
yapıların değil farklı alternatifleri araştırılmakda. (ALİLİ, 2017) Bu Alternatifler içerisinde son
zamanlar araştırmalar zamanı insanların daha çok ziyaret etdiği yerlerin insan ölümlerin, vahşetin,
yıkımların, afetlerin yaşandlğı bölgeler olduğu yerler tespit edilmişdir. Leksikonada ilk dark turizm
kavramı 1996 yılında Glasgow Caledonian Üniversitesi öğretim üyeleri John Lennon ve Malcolm Foley
tarafından ortaya atılmıştır. Dark turizminin daha eski keçmişi olduğu düşünülsede termin olarakdan
kullanılması ve turizm sektöründe yaygınlaşması 2000 li yıllardan başlamışdır. (Sevim, 2021)
Günümüzde dark turizmi ve ya hüzün turizmi bölgelerinin en çok ziyaretçilerin olduğu yerlerin
Ukranyanın Çernobil bölgesi, Polonyadakı Auschwitz Toplama Kampı, İtalya Pompei, M.Ö. 79 yılında
Vezüv Yanardağının patlaması sonucunda dağılan Napoli yakınlarındaki eski bir Roma kenti dark
turizmi açısından insanların en çok ziyaretçinin uğradığı bölgeler olarak biliniyor. Bu turizm sektörü
için yeni gelir avantajı sağlamakla birlikde, turisler için ziyaret etdiği bölgenin tarihi açıdan tanıtılması,
hüzün turizmi ziyaretine seçim ola bilecek bölgenin bilinmesi açısından`da önemlidir. Bu açıdan
çalışmada ele aldığımız Azerbaycanın dark turizm destinasyon seçiminin tanıtılması ve incenlenmesinin
gerekliliğini gösteriyor. (Babayeva, 2021) Azerbaycan 2020 yılında yaşanan Karabağ savaşının
ardından 8 kasım 2020 yılında düşmanı mağlub ederek zafer kazandı. Bu zaferin ardından 1 milyondan
çok mültecinin olduğu Karabağ bölgesinin yeniden yapılandırılması çalışmalarına başlanıldı. Karabağ
zaferinin ardından dünya 1990 senesinin başlarında 1-ci Karabağ savaşından sonra orada yaşanan

KARABAKH
HUMANITIES
ermeni vahşetinin gözler önüne koydu. Mekalemizde Karabağda en çok vahşetin yaşandığı 5 bölgeyi –
Şuşa, Zengilan, Ağdam, Kelbecer, Cebrayıl bölgelerinin kriterleri ile dark turizmi destinasyon seçimi
çok kriterleri karar verme tekniklerinden olan AHP yöntemi kullanılarak yapılmışdır.
1. DARK (KARANLIK) TURİZM KAVRAMI

Turizm alternatifleri içerisinde dark turizm kavramı genellikle hüznü, vahşeti barındırsada, bu kavramı
incelediyimiz zaman dark turizminin oluşturulduğu bölgelerde farkındalıklarında olduğunu görüyoruz.
Nitekim terör, afetler, soykırımlar ve b bu gibi nedenlerden yaranan bölgeler dark turizm kavramına
dahil ediliyor. (YILDIZ, ve d., 2015) . Dark turizmin son bir kaç içinde yaygınlaşması, turizm
acentalarının bu konuda turlar düzenlenmesinin nedenleri, turizm denildiyi zaman insanların daha çok
dinlenme, eylence, gezme konularına odaklı yaptıkları turistik seferlerin insanlarda giderek daha az
merak edildiyi dark turizm konulu seferlerin ise daha çok merak konusu olduğu gözlemleniyor. Bu da
gelicekde turizm kavramı içerisinde destinasyon tanıtımlarının değişime uğrayacağının göstergesi
olmakda. Turizm alternatifleri büyüdükce insanların turizme bakış açısı, seçimlerinde değişkenliyi
kendi beraberinde getiriyor. Dark turizm kavramı içerisinde bukunan türlerin önümüzdeki yıllarda dark
turizmin içinde yer almadan bireysel bir turizm alternatifi ola bileceğinide netleştiriyor. Nitekin yukarlda
bahs etdiğimiz nedenlerden yaranan dark turizm bölgeleri zamanla biriysel bir alternatif model olarak
sunula bilir. (Benedetto, 2018) . Dark turizm kavramı turizmin diğer alternatifleri ile karşılaştırıldığı
zaman maliyesi düşük, kazancı ise yüksek olan alternatif olduğunu görüyoruz. Buda önümüzdeki
yıllarda dark turizmi ile ilgili yapılan çalışmaların ve turların artacağını bir daha gözler önüne koyuyor.
Dark turizmi ve ya diğer adıyla hüzün turizmi kavramı tarihsel açıdan da kendi önemini sağlıyor, nitekim
buna bir çok araştırmacılar miras turizmi olarakda yorumluyolar. Dark turizm kavramının
genişlemesiyle artık destinasyon imajını oluşturukmasında, tarihsel açıdan dark turizmi ile konularda
ele alınacakdır. Çernobil, Horaşima gibi şehirlerin sunuları zamanı tarihsel açıdan değerlendirilerek
orada yaşanan vahşet ön plan çıkarılıyorsa, artık turizm acenta ve işletmeleri destinasyon tanıtımı ve
imaj oluşturmakda hüzün turizmi kavramınıda kullanmaları gerikiyor. Bu aynı zamanda turiz
gelirlerininde artırılması için alternatif oluşturmakda (KILIÇ & AKYURT, 2011).
2. AZERBAYCANIN KARABAĞ BÖLGESİN`DE DARK TURİZM PONTANSİYELİ

OLAN ŞEHİRLERİ
Azerbaycanın Karabağ bölgesi Sovetler birliyinin 1980 lerin sonlarına doğru dağılmasıyla 1990 yılından
başlayarak ermenilerin yaptıkları büyük yıkımlar, katliamlar, insanlık tarihinin 20-ci yüzyılda şahidi
olduğu Hocalı soykırımı o bölgede yaşayan 1 milyondan fazla sivilin göçerek Azerbaycanın diğer
bölgelerinde mülteci durumuna düşdü, Azerbaycan topraklarının 100`de 20-i Ermenistan tarafından
işğal edildi. Azerbaycanın Ulu Önderi Haydar Aliyevin iktidara gelişi ile sağlanan ateşkes anlatması ile
Azerbaycan kalkınma, ordunun yeniden yapılandırılması için zaman kazandı. 2020 yılının 27 eylülünde
ermenilerin yeniden Azerbaycan torpaklarını saldırmasıyla başlanan 2-ci Karabağ savaşı 10 Kasımda
ermenilerin yenilgini kabul etmesiyle sonlandırıldı. Cumhurbaşkanı İlham Aliyevin Azerbaycan halkına
yapdığı konuşmayla Azerbaycanın zafer kazandığı savaşın bittiyini açıkladı. (president.az, 2020) 2-ci
Karabağ savaşının ardında Karabağ`da Azerbaycan devleti tarafında bölgenin kalkınmasıyla ilgili
çalışmalara başlanıldı. Savaşı bittikden sonra Karabağda yaşanan ermeni vahşeti gün yüzüne çıkdı.
(Rehimov, 2021)
Karabağın inkişafı ve yeniden kalkınmasında turizm çok etkili olacağı düşünülüyor. Nitekin gelişmekde
olan ülkeler için en tercih edilen kalkınma yollarından biri olan turizm ekonomik yönden döviz akımı
sağlamkla beraber, yerel halkında mali durumunu iyi yönden etkiliyor. Bu yüzden Karabağ`da turizm
ile çalışmalarda devlet tarafından yapılmakdadır. Mayınlı bölgelerin fazla olması açısından insanların
giriş ve çıkışları konturullü bir şekilde sağlansada Karabağdan göç eden insanların önümüzdeki yıllarda
Karabağa döneceyi planlanıyor. (BAYRAMLI, 2021)
Karabağda işkal döneminde en çok dağılmış, yıkım görmüş şehirlere bakdık`da bunlar:

KARABAKH
HUMANITIES
2.1. Ağdam.
Ağdam bölgesi Ağcabedi, Terter, Berde, Kelbecer, Askeran ve Hocavend ayrıca, Fuzuli bölgeleriyle
sınırı bulunmaktadır. Yüzölçümü 1,15 min km2, nufusuysa 204,0 bin kişidir (01.01.2020). İl olarak 8
Ağustos 1930 tarihinde kuruldu. Ağdam iliin sınırlarında 1 ilçe, 2 kasaba (Guzanlı, Açarlı) 123 köy
bulunmaktaydı. Bölgenin merkezi olan Ağdam Bakü'den 362 km uzaklıkta, Gargarçay nehrinin
kıyısından 3 km uzaklıkta, Karabağ ovalığının güney batısındaydı. Ağdam ağır, gıda ve hafif sanayiye,
gelişmiş tarıma sahip bölgeydi. Ağdam`da tezgah ekipmanları, havacılık ve iletişim malzemeleri, traktör
ve otomobil onarımı, asfalt, konserve, yağ peynir, ipekcilik, pamuk, şarap ve ekmek fabrikaları, halı
fabrikası, buğday ürünleri, inşaat malzemeleri ve et kombineleri, iki demiryolu istasyonu ve havaalanı,
otomobil bakım onarım istasyonları, ev hizmeti birlikleri, elektrik şebekesi, tarım ürünlerinin yapımı,
tarım ürünlerinin mekanikleştirilmesi ve otomotikleştirilmesi istasyonları, Üzeyir Hacıbeyli müzik
yüksekokulu, A.Hakverdiyev Ağdam Devlet Dram Tiyatrosu bulunmaktaydı. Aynı zamanda, 38 kolhoz
ve sovhoz, 24 inşaat şantiye birliği, 12 sanayi işletmesi, 74 okul, 105 sağlık ocağı ve hastane, 271 kültür
evi, 67 devlet yapısı, 99 kulüp işgal altında bulunmaktadır. İl topraklarının 1700 ha - sı ormanlık, 28 bin
ha – lık alanıysa tarıma uygun topraklardan oluşmaktaydı. Bu bölgede genel olarak pamukçuluk, meyva
ve sebze üretimi ve hayvancılıkla uğraşılmaktaydı. Şuan varolan devletini bile eski Azerbaycan
toprakları üzerinde kurmuş olan Ermenistan Dağlık Karabağ'ı kendi devletine katmak amacıyla 1988
yılının Şubat ayından itibaren başlattığı savaşta en büyük zorluğu Ağdam ili yaşadı, Ermenistan'ın
bölücü iktidarı bazı yabancı devletlerin yakinen yardımı, doğrudan katılımıyla Şuşa, Laçin, Kelbecer
illerini işgal ettikten sonra Ağdam`ı hedef seçti. Ermeniler bu ili işgal etmek için öncelikle saldırılara
başladılar. 1993 yılının 11 haziranından başlayan bu saldırılar 23 Temmuz tarihinde Ağdam`ın işgaliyle
son buldu. 1905-1907 yıllarında, 1918-1920 yıllarında düşman ayağı değmeyen Ağdam beş sene
boyunca süren kanlı mücadeleden sonra işgal edildi. 12 Mayıs 1994 tarihine kadar. süren askeri saldırı
sonucundaysa Ermeniler Ağdam ilinin topraklarının 846,7 km2, yani genel topraklarının yüzde 77,4 nü
işgal etmeği başardılar. İşgal edilmiş Ağdam şehri ve il sınırları içinde bulunan 89 köyü insanlık
tarihinde benzeri olmayan bir vahşetle darmadağın edilerek, yerlebir edildi. Ağdam`ın savunması
uğruna 5 yıldan fazla giden kanlı savaşlarda bu ilin kısmetine 5897 şehit, 3531 kişi yaralı, 1871 kişi
yetim çocuk düştü. Binlerce insan sakat kaldı, 126 bin (1993) kişiden fazla Ağdamlı kendi öz evlerinden
göçetti. Ağdam ili 20 Kasım 2020 tarihinde Ermenistan’ın işgalinden kurtarılmıştır.
(www.virtualkarabakh.az/, 2018)
Resim1. Ağdam ili 2021
(interposta.info, 2020)

KARABAKH
HUMANITIES
2.2. Şuşa
Şuşa, 08.08.1930 tarihinde ilçe statüsüne almışdır. Merkez Şuşa şehridir. Yüzölçümü 0.29 bin km2,
nüfusu ise 34,7 bin (01.01.2020). 8 Mayıs 1992'de Ermeni kuvvetleri tarafından işgal edildi. İşgalden
önce Şuşa Devlet Dram Tiyatrosu, Şuşa TV, Devlet Karabağ Tarihi ve Şuşa Şehri Tarih Müzeleri,
Üzeyir Hacıbeyov Anıt Müzeleri, Bülbül, Mir Mohsun Nevvab, Azerbaycan Halı Devlet Müzesi Şubesi,
Devlet Sanat Galerisi, 25 Teknik Galeri, Dört, Galeri ortaokul, ortaokul ve lise müzik okulları, 7
anaokulu, 8 kültür evi, 17 kulüp, 31 kütüphane, 40 sağlık kurumu, 2 sanatoryum, Çocuk sanatoryumu,
Çocuk sağlığı okulu, 70 kişilik turizm üssü, otel, 5 kültür ve eğlence parkı, 4 sinema, halka açık yemek
tesisleri faliyet gösteriyolardı (www.virtualkarabakh.az, 2020) Şuşa, kompozisyon, temizlik, saflık ve
tedavi edici değer açısından bir tatil beldesidir. Bu açıdan bakıldığında Şuşa sadece Azerbaycan'da değil,
yurt dışında da keyifli yerleri ve mesire yerleri ile ünlüydü. Şuşa dağlarında özel güzellikte bir çiçek
vardır. Bu çiçek dünyanın hiçbir yerinde yetişmez. Doğanın Şuşa dağlarında yarattığı bu mucizeye
bülbül denir. Çiçeğin tepesi, çiçeğe bir bülbül konmuş ve orada donmuş gibi şekillenir. Ekşi meralar,
Sakili pınarı, İsa pınarı. Şamil'in kaynağı olan efsanevi "At Ovası" yerel halkın ve ziyaretçilerin
gözdesiydi. Ekşi su bir dinlenme ve tedavi alanı olarak biliniyordu. Şuşa'ya 40 km. uzakta - Laçın
yolunda. Soldan Daşaltı Nehri akıyor. Asit, şifalı ve şifalı banyolarıyla biliniyordu. Şuşa'nın turistik
yerlerinden biri de Yukhari Daşaltı idi. İnsanlar arasında bu dinlenme yerine Şamil'in bahçesi deniyordu.
Buranın özelliği, rekreasyon alanının, Taşaltı nehri üzerinde, Uç mıx dağının hemen altında, "Ağzıyastı
Kaha" nın bulunduğu dağın etrafında yer almasıdır. Şuşa'yı ziyaret eden turistlerin en sevdiği yerlerden
biri, yeri doldurulamaz ve gizemli doğasıyla efsanevi "At Ovası"ydı. "At Ovası"nın batı tarafı arka
arkaya üç tepeden oluşmaktadır. Bu tepelere "Uç mıx" denir. Şuşa'nın işgali sırasında 200 kişi öldü, 150
kişi sakat kaldı, 552 çocuk yetim kaldı, yaklaşık 22.000 kişi mülteci oldu. Şuşa'nın işgali sırasında,
alınan bilgilere göre Ermeniler, tarihi eserlerimizi vahşice tahrip ve tahrip etmişlerdir. Şuşa'nın Ermeni
silahlı kuvvetleri tarafından işgali sırasında Şuşa şehir müzesinden 15 etnografik numune, 5 bakır ürün,
2 gümüş hançer, 1 taş kazan, 20 çeşitli mücevher ve diğer değerli eşyalar alındı; Karabağ Tarih Müzesi,
Mir Mohsun Navvab ve Bülbül'ün evi müzesinden 5 değerli antik halı, 4 kilim, 5 çuval, 1 ender kandil,
Üzeyir Hacıbeyov'un portresi ve daha birçok değerli tarihi eşyayı çaldılar. Şuşa müzelerinin değerli
hazineleri - resim ve heykeller, halı ve kilimler, halk sanatı örnekleri, arkeolojik buluntular, çok ihtiyaç
duyulan belgeler, Azerbaycan'ın önde gelen şahsiyetlerinin hatıraları ve diğer değerli malzemeler
Ermenistan'a getirildi. Şimdi bu eşyalar yabancı müzayedelerde satılmakta veya çeşitli sergi ve
müzelerde Ermeni kültürünün bir örneği olarak dünya toplumuna sunulmaktadır. 8 kasım 2020-de
Azerbaycan ordusu tarafından Vatan savaşında işgalden kurtarıldı. 2020 den bu yana Şuşada alt yapı
çalışmaları devam etmekde. (Nağısoylu, Kerimov, & Rehimov, 2017)
Resim 2. Şuşa işkalden önce ve sonrası
(www.pinterest.com, 2020)
2.3. Zengilan
Azerbaycan Cumhuriyeti'nin güneybatısında Ermenistan ve İran sınırında Bakü-Culfa-Nahçivan
karayolu ve otoyolları üzerinde stratejik açıdan büyük önem arzetmekte olan bir konumda
bulunmaktadır. Bölge toprakları çeşitli dönemlerde ayrı ayrı yönetim biçimleri tarafından sık sık işgal
edildi. Rusya'nın işgali sırasında, 1828 yılına kadar bölge topraklarının Basitçay nehrinden batıya doğru
uzanan bölümü Nahçıvan, doğuya doğru uzanan bölümüyse Karabağ Hanlığı'nın topraklarına aitti.
XIX.yüzyılın başlarında Rusya'nın Güney Kafkasya'yı işgal etmesinden sonra yeni arazi yönetim biçimi
uygulandı. 1868 yılında Yelizavetpol guberniyası(valiliği) oluşturuldu. Onun içinde Şuşa, Yelizavetpol
ve Zengezur ilçe kaymakamlıkları bulunmaktaydı. Yeni taksime uygun olarak, Zengilan ilinin arazisi

KARABAKH
HUMANITIES
Zengezur kazasının yönetimindeydi. 1925 yılı belgelerinde Zengilan Cebrail kazası içinde
gösterilmektedir. Haritada Zengilan`ın Genlik, Aladdin, Dellekli köyleri özellikle kaydedilmektedir.
1929 yılında Kafkasya Bileşik Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti`nin kararıyle Zengilan ilinin Nüvedi,
Toğud, Ernezir köyleri, 1946 yılındaysa 4 bin ha. ormanlık alanı Azerbaycan Cumhuriyeti'nden alınıp
Ermenistan Cumhuriyeti'ne bağlandı. Son ikiyüz yıl içinde il olarak belli sınırlara sahip olmayan
Zengilan 8 Ağustos 1930 tarihinde bağımsız il olarak oluşturuldu ve belirlenmiş araziye sahip oldu.
Yüzölçümü - 0,71 bin km2, nüfusu 41,6 bin (01.01.2020) kişidir. 1967 yılında Zengilan şehir statüsü
verildi. Zengilan ilinde bir ilçe, 5 kasaba (Beyaz oyuk, Mincivan, Bartaz, Ağbend, Hekeri) ve 79 köy
bulunmaktaydı. Zengilan ili coğrafi konumuna, toprak ve iklim özelliklerine göre büyüleyici güzelliğe,
zengin doğaya sahiptir. Bölge toprakları orta ve alçak dağlık alanda bulunan bileşik ve tümsekli
yüzeyden oluşmaktadır. Kuzeybatı`dan bölgeyi içine alan Bergüşad dağ serisi (Süsen dağı, 1304 m)
gittikçe iyice küçülerek Bazarçayla Okçuçay arasında Beyaz Oyuk yüksekliğine kadar
inmektedir.(yüksekliği 400-600 m) Kuzeydoğuda Karabağ serisinin Aras ve Hekeri nehirlerine doğru
iyice küçülen yamaçları Tepeli Giyen (Geyan) yüksekliğinin dışına çıkmaktadır. Batı'daysa Mehri
(Mehri-Güney) serisinin doğu tarafı olan Bartaz Dağı (2270 m) bulunmaktadır. Aralık 1992`te
gerçekleşen Şayıflı katliamı ve 27 ekim 1993 `te yaşananların en acısıydı. 1993 yılının Ekim ayında
Ermenistan birliklerince işğal edildiği güne kadar toplam nüfusu 32.6 bin kişi (01.01.1989) olmuştur.
İşgalden önce bölgede 10453 ev, 28200 yardımcı bina, 195 yönetim binası, 870 çiftlik yardımcı binaları,
128 kültür evi, 123 eğitim kuruluşu, teknik meslek okulu, 64 sağlık kuruluşu, Gotursu sağlık bölgesi,
80 iletişim departmanı, 7 seyyar otokulüb, 21 sinema, 2 etnografi müzesi, 142 ticaret merkezi, 49
restoran ve kafe, 2 Şarap fabrikası, Konserve fabrikası, tekstil atölyesi, Tuğla fabrikası, ekmek fırını,
Çakıl fabrikası, 2 Asfalt fabrikası, Yazı düzü Su pompa istasyonu birimi, 3 Su pompa istasyonu , 8
demiryolu istasyonu, Mincivan vagon deposu, Kanatlı fabrikası, Sığırcılık et mamülleri işletmeleri,
3400 ha.lık üzüm bahçesi, 6 yapay su tutarları bulunmaktaydı. Fuzuli ve Cebrail bölgeleri işgal
edildikten sonra zengilanlılar 67 gün tam abluka altında Ermenilerle savaştılar. 25-29 Ekim 1993
tarihinde Zengilan ilinin nüfusu son ana kadar çarpışarak Araz nehrini geçmiş, İran İslam Cumhuriyeti
üzerinden Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerinde yerleşmişlerdir. 20 Ekim 2020 tarihinde Zengilan kenti,
İkinci Karabağ Savaşı sırasında Zengilan ilinin Mincivan, Ağbend, Bartaz kasabaları, Bartaz, Sığırt,
Şükürataz yükseklikleri ve daha 5 isimsiz yükseklikle beraber 52 köyü Ermenistan’ın işgalinden
kurtarılmıştır. (ZAHİDOV, 2018)
Resim 3. Zengilan işkalden sonra
(Orucov, 2021)
2.4. Kelbecer
Kelbecer bölgesi batıda Ermenistan Cumhuriyeti, kuzeyde Daşkesen, Hanlar (Gökgöl), Goranboy,
kuzeydoğuda Terter, doğuda Ağdam, Hocalı, güneyde Laçin bölgeleriyle komşudur. Alanı 3054 km2
olan bölgede bir şehir, bir şehir tipli kasaba (İstisu), 145 köy vardı. Ağdere ilinin 20'ye kadar köyü de
Kelbecer ilinin idari yönetimine dahildi. Merkezi Kelbecer şehridir. 8 Ağustos 1930 yılında idari bölge
statüsü almıştır. Kelbecer ilinin nüfusu 85,5 bin (01.04.2013) kişiydi. Kelbecer nüfusunun yüzde
doksansekizini Azerbaycanlılar, yüzde ikisiniyse, Ruslar, İran'dan göçetmiş Kürtler ve başka milletler
oluşturmaktadır. "Kelbecer" toponiminin kökeni eski Türk dilinde (sözün ilk biçimi “Kevliçer” olarak

KARABAKH
HUMANITIES
kabul edilmiştir) "çay üzerinde bulunan kale" anlamını vermektedir. Kevli "çayın üzeri", çer/car "kale"
anlamında kullanılmaktadır. Yerleşim biriminin bulunduğu kayada Terterçay Nehri boyunca seril olarak
dizilmiş eski yapay mağaralar bulunmaktadır. Bu nedenle uzmanlar yer isminin “kevil” / “keyl” ve eski
Türkçedeki “çer” (kaya, uçurum) bileşenleriyle alakalandırmaktalar. Yüzeyi genel olarak dağlıktır
(Murovdağ, Şahdağ, Doğu Gökçe, Vardenis, Mıhdöken, Karabağ dağ serisinin ve Karabağ yaylasının
bir bölümü). En yüksek doruğu Manda dağı (3724) ve Delidağ`dır (3616). Şehirde Cumhuriyet Devlet
Tarım Üretim-Teknik Güvenlik Komitesi`nin il müdürlüğü, ev hizmetleri müdürlüğü, sağlık evi,
epidemiyoloji merkez , 2 lise, müzik okulu, kültürevi, 2 toplu kütüphane, il merkezi hastanesi, poliklinik,
sinema, doğumevi, büyük ticaret merkezi, sanayi tesisleri ve diğer yapılar vardı. Geniş dağ ovası
üzerinde bulunan Kelbecer şehrini kapsayan dağlar sanki kendi eteklerini şehrin ayakları altına
sermişlerdir.Azerbaycan'ın cennet mekanı olan Kelbecer ilinin arazisini baştan sona “gülüstan” diye
nitelendirebiliriz. Otuz binden fazla çeşmesi olan, yılın hemen hemen her mevsiminde her çeşme
başında konuğu olan Kelbecer ili bir doğa müzesidir. İl sınırları içinde 4 binden fazla bitki türü
yetişmektedir ki, bunlardan da 200'ü ilaç sanayisinde kullanılmaktadır. Kafkas jeologisinin babası diye
tabir edilen V.Avik Kelbecer hakkında: "Kim Terterçay deresi boyunca uzayıp giden arazilerde
bulunmadıysa, İsviçre'nin güzelliğine sadece o, hayran kalabilir". Kelbecerìn ününe ün katmış Yukarı
İstisu, Aşağı İstisu, Keşdek, Karasu, Mozçay, Bağırsak, Kotursu olarak bilinen büyük tedavi - balneoloji
etkiye sahip doğal maden suları da (genel kullanım rezervleri 3093 m3 / gün) işgal altındaki topraklarda
bulunmaktadır. Doğanın Kelbecerè verdiği bin bir nimetten biri de bizi dünyaya tanıtan ve Lokman
misali birkaç milyon insanı sağlığına kavuşturan dirlik suyu – İstisu`dur. Azerbaycan doğasının
irdeleyen bilimadamlarından akademik Mirali Gaşkay`ın gözüyle bu yerlere bakacak olursak, şöyle
niteleyebiliriz: "... Kelbecer ilinin sınırları içinde bulunan İstisu maden suyu çeşmesi doğanın bizlere en
güzel hediyesidir. Kendi kimyasal bileşimi ve fiziksel özellikleri açısından, bu sular dünyada yaygın
olan Karlovı-Vari çeşmelerinin (Çek Cumhuriyeti) hemen hemen aynısıdır ve bazı özelliklerine göre
dünyada eşine rastlanmamaktadır". O dönemin en ünlü kimyacısı, bilimsel dehası E.E.Karstenski
Kelbecer bölgesindeki maden suları denedikten sonra İstisuyun tedavi önemini daha yüksek (hatta-
Karlovı-vari`den daha yüksek) değerlendirmiş ve bu sağlık açısından önemli olan bu bölgenin sadece
bu bölgeye, Azerbaycan'a, SSCB'ye değil, dünyaya şöhret getirecek bir kaynak olduğunu göstermiştir.
Bölgenin İstisu (Kelbecer) kasabasında eski SSCB`de Birlik önemli 1 ve 2 nolu İstisu sanatoryumları
bulunmaktaydı. Her yıl orada 50 bin kişi tedavi görmekte ve istirahat etmekteydi. İstisu doğal menba
suları bölge bütçesine en çok girdi sağlayan doğal kaynaklardan birisidir. Kelbecer ili 2 Nisan 1993
yılında Ermenilerce işgal edilmiştir. Kelbecer'in işgali sırasında bölgenin 54 binden fazla nüfusu zorla
göçettirilmiş, 321 kişi rehin alınmış, 511 kişi hunharca katledilmiş, 97 okul, 9 anaokulu, 116 kütüphane,
43 kulüp, 42 kültürevi, tarih etnografi müzesi, 9 hastane, 75 sağlık mıntıkası, 23 ambülans, 9 eczane,
yüzlerce idari yapı, binlerce konut, 100 bin büyükbaş hayvan, 500 bin baş küçükbaş hayvan, 100lerce
teknik ve makam araçları yerlebir edilmiş ve bölgenin milyarlarca manatlık serveti Ermenistan'a
taşınmıştır. Dağlık Karabağ topraklarının dışında bulunan, 94.1 bin (01.01.2020) nüfusu olan Kelbecer
ilinin Ermenistan askeri birliklerince işgali sonucunda sivil halka acımasızca davranıldı, yerel nüfus bin
yıllar boyunca yaşadıkları öz topraklarından kovularak göçe zorlanmışlardır. Kelbecer'in işgalinden
sonra 3205 sayılı oturumda BM Güvenlik Konseyi 822 sayılı Karar kabul etti. Kararda tüm işgalci
güçlerin Kelbecer ve Azerbaycan'ın diğer işgal edilmiş bölgelerinden hemen çıkarılması gerektiği
belirtilmekteydi. Fakat şimdiye kadar bu karardan kaynaklanan herhangi bir yükümlülüğün icrası
sözkonusu değildir. Kelbecer ilinin nüfusu Azerbaycan Cumhuriyeti'nin 56 ilinin 707 yerleşim
merkezinde mülteci konumunda yaşamaktadır. Kelbecer ilinin sınırları içinde bulunan 13.000 kadar
bireysel konut, 37.852 ha orman alanı şuan ermenilerce talan edilmektedir. BM ve AGİT ilkelerine
aykırı olarak 1999 yılından Kelbecer bölgesinde Ermenilerin yerleştirilmesine başlanıldı.
(www.virtualkarabakh.az, 2020)

KARABAKH
HUMANITIES
Resim 4. Kelbecer işkalden önce ve sonrası
(ordu.az, 2019)
3.5. Cebrail
Cebrail bölgesi Azerbaycan Cumhuriyeti'nin güneyinde Küçük Kafkas dağlarının koynunda
bulunmaktadır. Güney yandan İran İslam Cumhuriyeti, güneybatıdan Zengilan, batıdan Kubadlı,
kuzeyden Hocavend, doğudansa Fuzuli bölgeleriyle sınırlı bulunmaktadır. Cebrail iliyle Bakü
arasındaki mesafe 338 kilometredir. Cebrail ili 08.08.1930 tarihinde idari bölge statüsü aldı. Yüzölçümü
1.05 bin km2, nüfusu 81,7 bindir (01.01.2020). İl sınırları içinde 1 ilçe (Cebrail), 4 kasaba (Halefli,
Hudaferin, Kumlak, Mahmatlı) ve 92 köy bulunmaktadır. Cebrail ilinin ismini bölgenin merkezi olan
Cebrail köyünün isminden alındığı bellidir. Cebrail köyünün temelini koymuş Cebrail Ata VIII yüzyılda
yaşamış Sultan Ahmet adlı bir hükümdarın yakın adamlarından birisi olmuş ve Ziyaret dağı`ndan Aras
nehrine kadar araziler Cebrail Ata`ya ve torunlarına ait olmuştur. Bu bilge kişi henüz yaşarken
çevresinde büyük saygınlık kazanmış, vefat ettikten sonra kendi köşkünün en güzel yerinde - Alpaşa
dağı`nın üzerinde gömülmüştür. Cebrail köyünün kuzeyinde "Cebrail ata" adıyla ünlü olan bu mezarın
uzunluğu 4,5 metre, genişliği 2,4 metre, yüksekliği 1,8 metredir ki, oradaki mezar ve eski yerleşim
yerlerinin izleri şimdiye kadar kalmaktadır. Cebrail ilinin arazisi çimento, mermer, testere taşı ve diğer
değerli inşaat malzemeleriyle zengindir. Demir cevheri, hatta petrol yataklarının olduğu da
bilinmektedir. Nüfus olarak üzümcülük, hayvancılık, tahılcılık, ipekçilikle uğraşıyordu. Bilimin,
kültürün, eğitimin gelişmesi en üst düzeydeydi. İlde 510 yataklı hastanelerde 92 doktor, 432 orta eğitimli
sağlık çalışanı, 72 okulda 1660 kişiden fazla öğretmen, 3 müzik okulu, 12 kültür evi, 32 kulüp, 10 kültür
ve otomobil kulübü, 78 kütüphane ve 1 müzedeyse toplam 508 kültür işçisi çalışıyordu. Bölge Tarih-
Etnografi müzesinde 20 binden fazla sergi vardı. İlçede 8 sanayi işletmesi, 42 kolhoz, çiftlik
bulunmaktaydı. Azerbaycan'da MS I yüzyıldan yaratılmış çeşmeler Cebrail'de daha yaygın olarak
kullanılmaktaydı. Memleketimizde bulunan 813 çeşmenin 118-i Cebrail ilinin sınırları içindeydi.
Bölgede 360 dan fazla doğal menba suları vardı. İl sınırları içinde bulunan iki büyük sulama kanalı -
"Teymur Guliyev" ve "Maralyan" kanalları tarımın yoğun gelişimini sağlıyordu. İlde 4039 ha. orman
şeridi, 58585 ha tarla, 1079 ha. meyva bahçeleri mevcuttu. Cebrail'de halıcılık (ayrıca Cebrail halı okulu
var), kendisineözgü "Kasımuşağı", "Kurt", "Karakoyunlu", "Behmenli" isimli çuval, çul, heybe, hurcun,
kilim, palaz ve halı türleriyle ünlü olmuştur. Cebrail ili maddi ve kültürel anıtlarla zengindir. Bunlardan
Dağ-Tumas köyü yakınlarında bulunan "Devler Sarayı" mağarası, Kalacık köyündeki "Cami Tepesi",
"Cankulu" ve "Kumtepe" höyükleri, Tatar köyü yakınlarındaki Kızılkaya dağındaki Sigeon inşaatı,
ġıhlar köyü yakınlarında "Şehir harabeleri", "Kışla yerleri", Diri dağında bulunan Mazan nine, Mermer
nine türbeleri, Dağ Tumas köyündeki "Başıkesik Kümbet", Sırık köyündeki "Kale", Diri dağındaki "Kız
Kulesi", Hudaferin köprüleri, Çelebiler köyündeki Cami külliyesi, il merkezindeki "Sultan Mecid

KARABAKH
HUMANITIES
hamamı", Şıhlar köyündeki "Yuvarlak türbe", Hubyarlı köyündeki" Yuvarlak" 8 köşeli türbeler ve
anıtlar, türk mezarlığındaki türbelerin her birisi birer canlı tarihtir. Bölgenin topraklarında değişik yazılı
anıtlar vardır ki, bunlardan da Ağoğlan`daki Orhan yazılı abidesini özellikle vurgulamalıyız. Cebrail
bölgesi 23 Ağustos 1993 tarihinde tarihi düşmanlarımız tarafından işgal edildi. 1050 km2-i kapsayan
52000 kişilik nüfusuyla tüm il arazisi ve bu topraklarda bulunan 72 eğitim kurumu, 8 hastane, 132 tarihi
anıt, 150 kültür ocağı, 100'e yakın köy tümüyle Ermenilerce yerlebir edildi. Karabağ savaşında 362 kişi
şehit oldu, 191 kişi sağlığını kaybetti. 6 kişi Azerbaycan'ın Milli Kahramanı payesini aldı. . 4 Ekim 2020
tarihinde Cebrail kenti, İkinci Karabağ Savaşı sırasında Cebrail ilinin 90 köyü Ermenistan’ın işgalinden
kurtarılmıştır. Azerbaycan Cebrail ili üzerinde egemenliğini temin etmiş, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin
toprak bütünlüğü sağlanmıştır. (Cebrayıl Valiliği, 2022)
Resim 5. Cebrayıl işkalden önce ve sonrası
(karabakh.center)
3. AZERBAYCANIN KARABAĞ BÖLGESİNDE DARK TURİZM SEÇİMİ ÜZERİNE
BİR ÇALIŞMA
Azerbaycanin Karabağ bölgesi tarihi açıdan Azerbaycanın kültürel mirası sayılacak bölgeler biri
olmuşdur. Sovyetler dönemi, ondan önceki Azerbaycanın hanlıklar döneminde Karabağ bölgesi kültürel
açıdan araştırmacıların, tarihçilerin her zaman dikkateni çekmişdir. Son yıllarda turizmin dark turizm
alternatifi üzerine merak giderek artmakda. Azerbaycanın gelişmekde olan ülkeler sırasında olduğunu
değerlendirersek, turizm alternatiflerinin tatbik edilmesiyle daha hızlı iktisadi büyüme sağlaya bilir.
Karabağda geçen 30 yıla yakın süredir devam eden savaş bu bölgenin dark turizmi açısından önemini
gözler önüne koyuyor.
4. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Araştırma için önceliyimiz uluslararası literatür taranarak Azerbaycanın Karabağ geçmişi araştırılmış,
Karabağ destinasyonları için önemli kriterler belirlenmişdir. Azerbaycan`nın Karabağ bölgesinde
ermeni işkali zamanı dağıtılmış, yıkıma maruz kalmış, dark turizm için öncelik arz eden yönleri
araştırılmışdır. Elde edilen verileri incelendiğinde dark turizmi için destinasyon seçimi için birden fazla
unsurun etkili olduğu tespit edilmiştir. Çoklu kriterlere göre analiz yapabilmek için de AHP (Analytic

KARABAKH
HUMANITIES
Hierarchy Process) yöntemi tercih edilmiştir. Çünkü AHP yöntemi birden fazla kriteri tek bir başlık
altında birleştirerek değerlendirme imkânı sunmaktadır. (AKGÖZ, Ve d, 2020). AHP yöntemi birçok
kritere göre problem karar ve çözme verme işinde kullanıldığı gibi, önem dereceleri farklılık gösteren
kriterler arasında seçim etmeye yardım ediyor. Bu özelliklerinden AHP yöntemi diğer karar verme
yöntemlerine göre daha avantajlıdır. İlk olarak 1970’li yıllarda Thomas L. Saaty tarafından geliştirilen
AHP, genellikle çok kriterli karışık verilerin analiz edilip karar verme sürecinde tercih edilmektedir.
Kriterler yine Saaty tarafından geliştirilen 1-9 ölçeği kullanılarak hazırlanan anket yardımıyla
karşılaştırılarak öncelik sırası belirlenir. Ölçekte karşılaştırmak için kullanılan önem dereceleri
aşağıdaki tabloda yer almaktadır (AKGÖZ, Ve d, 2020)
Tablo.1 İkili Karşılaştırmalarda Kullanılan Önem Ölçeği
Önem Derecesi Önem Düzeyi

1 Eşit Öneme Sahip
3 Orta Derece Önemli
5 Kuvvetli Derece Önemli
7 Çok Kuvvetli Derece Önemli
9 Kesinlikle Daha Önemli
2,4,6,8 Ara Değerler
Çoğunlukla ikili karşılaştırmalar yapılarken Saaty tarafından geliştirilen 1-9 ölçeği kullanılmaktadır.
Kriterlerin daha karışık olduğu çalışmalarda karşılaştırmanın daha anlaşılır olması amacıyla bu ölçek 1-
5 olarak düzenlenip ara değerlere yer verilmemektedir. ( KILICI, ve d, 2020). AHP tekniği hem Ms.
Excel hem de elektronik ortamda “Super Decisionss” programı kullanılarak çok kolay bir şekilde sonuca
ulaşmaya yardımcı olmaktadır. Her iki yöntem de aşağıdaki aşamalara göre gerçekleşmektedir.
- Amacın belirlenmesi
- Kriterlerin sıralanması
- Alternatiflerin tespit edilmesi
- Hiyerarşik yapının oluşturulması
- Hiyerarşinin her seviyesi için ikili karşılaştırmaların önem derecelerinin belirlenmesi
- Kriterlere göre alternatiflerin karşılaştırılarak önceliklerin hesaplanması
-Uyum analizinin yapılması
- Öncelik değerlere göre alternatiflerin sıralanması
- Duyarlılık analizinin yapılması (AKGÖZ, AĞGÜN, ERASLAN, & KORKMAZ, 2020).
Yukarıda gösterilen aşamalar göre Azerbaycanın Karabağ bölgesi için belirlediyimiz destinasyon
bölgeleri için dark turizm kriterler için anket oluşturulmuştur. Araştırma verileri Azerbaycan turizm
sektöründe çalışan, tarih ve araştırma yapan universite mezunlarından, acentalardan toplanmışdır . Elde
edilen veriler aşağıda belirtilen hiyerarşik yapıya göre “Super Decisionss” programına kayıt edilmiştir.

KARABAKH
HUMANITIES
Resim 6. “Super Decisionss” proqramı
(slideplayer.com, 2012)
Tablo 2. Kriter ve alternatiflerin belirlenmesi
Amaç Alternatifler Destinasyon seçimi (dark turizmi)
Kriterler Dağıtılmış Şehir Tarihi Tapınaklar kabiristanlı

camiler Merkezler evler klar
Ağdam iAğdam Ağdam Ağdam Ağdam
Cebrayil Cebrayil Cebrayil Cebrayil Cebrayil
Şuşa Şuşa Şuşa Şuşa Şuşa
Zengilan Zengilan Zengilan Zengilan Zengilan
Kelbecer Kelbecer Kelbecer Kelbecer Kelbecer
AHP hiyerarşi modeli oluşturulurken sosyal değişimi etkileyen kriterler ile Karabağ`ın belirlenen
şehirlerinin hepsi birbirleri ile ilişkilendirilerek karşılaştırılmıştır.

KARABAKH
HUMANITIES
Resim 7. AHP hiyerarşi modeli
(Badri, 2020)
Araştırma kapsamında yer alan kişilerden elde edilen veriler “Super Decisionss” programı kullanılarak
tüm kriterler ve bölgeler aşağıda belirtilen karşılaştırma tablosuna göre derecelendirilmiştir.
Resim 6. İkili karşılaştırma anket görüntüsü
5.1 Araştırmanın bulguları

Azerbaycanın Karabağ bölgesinde dark turizmi için belirlerlenen, şehirlere ilişkin elde edilen veriler
“Super Decisionss” programına aktarılarak gerekli değerlendirmeler yapılmıştır. Yapılan
değerlendirmeler sonucunda Karabağ bölgesi için dark turizmi şehirleri olma olasılığı yüksek şehirler
belirlenmiş, en uygun kriterler önemlilik düzeyi gözeterek sıralanmışdır.

KARABAKH
HUMANITIES
Resim 7. Dark turizmi için belirlenen kriterlerin AHP verileri
Tablodanda göründüyü gibi Karabağın dark turizmi için belirlenen kriterler arasında en çok önemsenen
yerler 0.288 le “Camiler” olmuşdur. KabirKarabağ savaşı sırasında en çok zarar gören yerlerde
literetürde camiler olarak biliniyor. Karabağda bulunan 67 camiden 63 tamamen, 4-ü ise kısmen
dağıtılmışdır. (Qerib, 2020) 2-ci sırada insanların dark turizm temali seferlerde uğrayacağı yerler 0.225
le “Kabiristanlıklar”, 3-cü sırada 0.189 la “Tapınaklar”, 4-cü sırada 0.182 le “Tarihi evler”, 5-ci sırada
ise “Şehir Merkezleri” olmuştur.
Resim.8 Karabağda belirlenen şehirlerin dark turizm verileri
Karabağ savaşı sırasında belirlernen kriterlerin en çok yıkıma maruz kalan şehirlerinin AHP verilerini
incelediğimizde “Kelbecer” şehri dark turizmi açısında 0.301 le en çok ziyaret edilmek şehirler içinde
ilk sırada. 2-ci sırada 0.245 le Şuşa şehri, 3-cü sırada 0.204 le Zengilan, 4-cü sırada 0.135 le Ağdam
şehri, 5-ci sırada 0.113 le Cebrayıl şehri yer alıyor. Tablodan`da göründüyü gibi çalışmada
Azerbaycanın Karabağ bölgesi için dark turizm destinasyonu Kelbecer şehri olarak belirlenmişdir .
SONUÇ VE ÖNERILER
Dark turizmi turizm alananda çokda yeni olmasa yaygınlaşmaya başlaması yeni olarak biliniyor. Dark
turizmi Azerbaycan turizmi için turizm alternatifleri arasında tercih edilmesi gereken modüldür. Ermeni
vahşetinin dünyaya tanıtılması açısından dark turizminin yalnız Karabağ bölgesinde değil aynı zaman
da Karabağa yakın şehirlerde kullanıla bilir. Nitekim 2-I Karabağ savaşında Terter ve Gence bölgesinde
sivil yaşam yerleine ermeniler balistik raketlerle saldırdı. Içinde kadın çokçuk yaşlılarında bulunduğu

KARABAKH
HUMANITIES
çok fazla sivil hayatını kaybetti. Azerbaycanın Karabağ bölgesi için yapılan bu çalışmada AHP
verilerinden`de göründüğü gibi Karabağ için Kelbecer ve diğer bölgelerinde verileri bir-birine yakın.
Buda onu söylemeye imkan veriyor ki, dark turizmi alternatifi Karabağın bütün bölgeleri için uygunlana
bilir. Bunu dark turizm haritası çıkaralar Kelbecer bölgesinden başlanılarak bütün şehirler üzre
yapılması mümkün görüyor. Bu aynı zaman da Azerbaycan tarihi kültürrel açıdan ermeniler tarafından
nasıl soykırım ve vahşete maruz kaldığının tanıtılması içinde çok önemli.
Sonuç AHP yöntemiyle yapdığımız çalışmada şehirleri incelediğimiz zaman Azerbaycanın Karabağ
bölgesinin turizm pontasiyelinin yüksek olduğunu gösteriyor. Dark turizminden başka diğer turizm
alternatiflerinin`de (kış turizmi, dağ turizmi, sağlık turizmi, ve d) kullanılması için büyük potansiyel
taşıyor. Bu alternatifler içerisinde ermenistanın uluslararasında alanda Azerbaycana karşı yapdığı yalan
ve asılsız idaaların bir göstergesi olarak dark turizm destinasyonlarının tanıtılması çok önemlidir.
KAYNAKÇA
KILICI, L., ÖZDAĞOĞLU, A., & GÜLER, M. (2020). Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri ile Termal
Turizmde Hizmet Kalitesi Boyutlarının ve Otel Alternatiflerinin Önceliklendirilmesi. Journal of Yasar
University, 143-159.
AKGÖZ, E., AĞGÜN, K., ERASLAN, D., & KORKMAZ, A. (2020, 06 08). KIRGIZİSTAN’DA
SOSYAL DEĞİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER. TÜRK YURDU DERGİSİ, 49-58.
ALİLİ, M. (2017). AVRUPA’DAKİ VE TÜRKİYE’DEKİ HÜZÜN TURİZMİ
DESTİNASYONLARININ KARŞILAŞTIRMASI ÜZERİNE TEORİK BİR ÇALIŞMA. Uluslararası
Turizm Araştırmalar Dergisi , 38-50.
Babayeva, M. (2021, 10 22). ikisahil.com. 01 16, 2022 tarixində bu http://ikisahil.com/post/258022-
qarabagin-dark-turizm-potensiali-dunya-ermeni-vehshiliyini-daha-yaxindan-gorecek mənbədən tapılıb
Badri, M. A. (2020, 06 20). A combined AHP}GP model for qualitycontrol systems. international
journal of production economics, 27-40.
BAYRAMLI, E. (2021, 08 15). sia.az. 01 17, 2022 tarixində bu
https://sia.az/az/news/social/887238.html mənbədən tapılıb
Benedetto, M. (2018, 12 30). www.researchgate.net. 01 17, 2022 tarihinde
https://www.researchgate.net/publication/339738891 adresinden alındı
Cebrayıl Valiliği. (2022). 01 18, 2022 tarixində bu www.cabrail-ih.gov.az: http://www.cabrail-
ih.gov.az/ mənbədən tapılıb
interposta.info. (2020, 11 23). 01 22, 2022 tarixində bu https://interposta.info/muxtelif/50113-karantin-
buna-gore-uzadildi-bash-infeksionistden-achiqlama.html mənbədən tapılıb
karabakh.center. (tarixsiz). 01 22, 2022 tarixində bu 2020: https://karabakh.center/az/cd-
250/susa/xursidbanu-natevanin-evi mənbədən tapılıb
KILIÇ, B., & AKYURT, H. (2011). Destinasyon İmajı Oluşturmada Hüzün Turizmi: Afyonkarahisar
ve Başkomutan Tarihi Milli Parkı. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1):209 - 232 .
Nağısoylu, M., Kerimov, R., & Rehimov, M. (2017). ŞUŞA AZƏRBAYCAN MƏTBUATINDA (1875-
1920) . Bakı: Bakı: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu.
ordu.az. (2019, 04 02). 01 22, 2022 tarixində bu https://ordu.az/az/news/148375/kelbecer-26-ildir-isgal-
altindadir mənbədən tapılıb
Orucov, N. (2021, 03 11). azpolitika.info. 01 23, 2022 tarixində bu https://azpolitika.info/?p=623743
mənbədən tapılıb
president.az. (2020, 11 10). 01 17, 2022 tarixində bu https://president.az/az/articles/view/45924
mənbədən tapılıb

KARABAKH
HUMANITIES
Qerib, S. (2020, 10 9). report.az. 01 18, 2022 tarixində bu https://report.az/qarabag/ermenilerin-

qarabagda-dagitdigi-mescidler/ mənbədən tapılıb
Rehimov, R. (2021, 02 23). www.aa.com.tr. 01 17, 2022 tarixində bu
https://www.aa.com.tr/tr/dunya/daglik-karabagda-ermenistan-guclerinin-vahsetinin-tanigi-yikilan-
mezarliklar/2153924 mənbədən tapılıb
Sevim, K. N. (2021, 10 2). www.turizmgunlugu.com. 01 15, 2022 tarixində bu
https://www.turizmgunlugu.com/2021/10/02/dark-turizm-nedir/ mənbədən tapılıb
slideplayer.com. (2012). 01 22, 2022 tarihinde https://slideplayer.com/slide/4566984/ adresinden alındı
www.pinterest.com. (2020). 01 22, 2022 tarixində bu
https://www.pinterest.com/pin/390757705172688935/ mənbədən tapılıb
www.virtualkarabakh.az. (2020). 01 17, 2022 tarihinde https://www.virtualkarabakh.az/az/post-
item/27/98/kelbecer.html adresinden alındı
www.virtualkarabakh.az/. (2018, 10 01). Bu https://www.virtualkarabakh.az/az/new-
item/16/97/agdam.html mənbədən tapılıb
YILDIZ, Z., YILDIZ, S., & AYTEMİZ, L. (2015). Kara Turizm, Terör Turizmi ve Türkiye Potansiyeli.
İNSAN VE TOPLUM BİLİMLERİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ, 390-407.
ZAHİDOV, O. (2018). ERMENİLERİN YAPTIKLARI MEZALİMİN VAHŞET BOYUTU. journal of
social sciences and humanities(29), 25-38.

KARABAKH
HUMANITIES
“FƏRYAD” PYESİNDƏ KLASSİK ƏBƏBİ İRSƏ NƏSİMİ VƏ HÜRUFİLİK

PERSPEKTİVİNDƏN BAXIŞ
A VIEW FROM THE PERSPECTIVE OF NASIMI AND THE HURUFISM TO CLASSIC
ETERNAL HERITAGE IN THE PLAY “FERYAD”("SCREAM")
ВЗГЛЯД С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ НАСИМИ И ХУРУФИЗМА НА КЛАССИЧЕСКОЕ ВЕЧНОЕ
НАСЛЕДИЕ В ПЬЕСЕ «ФЕРЬЯДА» («КРИК»)
Mətanət MUSTAFAYEVA
Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan və Dünya ədəbiyyatı kafedrası doktorantı,
Gəncə, Azərbaycan
ORCID ID: https://orcid.org/my-orcid?orcid=0000-0002-1754-590X
ABSTRACT
Hurufism is a Sufi sect that spread in the 14th and 15th centuries. The sect's geographical area was wide
and there were many believers. Love and faith in the nation, people, homeland and human rights connect
B.Vahabzade with the world of the great poet of the XX century Shahriyar, as well as Nasimi and Fuzuli.
B.Vahabzadeh's play "Faryad" also contains the ideas of the hurufism sect. The contradictions created
by their thoughts in society are expressed in the language of such images. The article analyzes Bakhtiyar
Vahabzadeh's view of classical poetry from the point of view of hurufism and Nasimi.
Хуруфизм — суфийская секта, распространившаяся в 14—15 вв. География секты была

широкой, верующих было много. Любовь и вера в нацию, народ, Родину и права человека
связывают Б.Вагабзаде с миром великого поэта ХХ века Шахрияра, а также Насими и Физули.
Пьеса Б.Вагабзаде «Фарьяда» также содержит идеи секты хуруфизма. Противоречия,
создаваемые их мыслями в обществе, выражаются языком таких образов. В статье анализируется
взгляд Бахтияра Вагабзаде на классическую поэзию с точки зрения хуруфизма Насими.
Açar sözlər: Bəxtiyar Vahabzadə, Nəsimi, hürufilik, klassika.

Keywords: Bakhtiyar Vahabzade, Nasimi, literacy, classics.
Ключевые слова: Бахтияр Вагабзаде, Насими, грамотность, классика.
Hürufilik XIV-XV əsrlərdə yayılmış sufi təriqətidir. Təriqətin coğrafi məkanı geniş və inananları çox
olmuşdur. Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi (Bəxtiyar Vahabzadənin qeyd etdiyi kimi Şirvani) bu
təriqətin öncüllərindən biri olmuşdur. Lakin onların düşüncələri bir mənalı anlaşılmamış, Hülul inancına
(təsəvvüf nəzəriyyəsində Allahın öz yaratdıqlarında inikas etməsi) sahib olmaları digər təriqət əhli
tərəfindən haqq arayışlarında olan və bir növ haqqa çatmış olduqlarını düşünən insanların kafir elan
edilməsinə belə səbəb olmuşdur.
“Millət, xalq, vətən və insan haqlarına təəssübkeşliyi B.Vahabzadəni nəinki XX əsrin böyük şairi
Şəhriyar, eyni zamanda, Nəsimi və Füzuli dünyası ilə bağlayır.” (2/183) B.Vahabzadənin “Fəryad”
pyesində də hürufi məzhəbinin ideyaları, onların düşüncələrinin cəmiyyətdə yaratdığı əks fikirlər elə
obrazların diliylə verilir. “Fəryad”ı təkcə Nəsimi ilə yox, bütünlükdə klassik poeziya ilə bağlayan başqa
simvolik bağlar da var: şəxsiyyət və zaman, insan, onun mənəvi mahiyyəti vı azadlığı problemi bizim
klassik poeziyanın ideya leytmotivi olub. Ölümə könüllü gedən “haqq aşiqi!” bir neçə əsrin dəyişməz
tragik qəhrəmanı belədir.” (4/163)

KARABAKH
HUMANITIES
Pyesin əvvəlindən Hələb əmirinin oğlu Vəliəhd bu sistemin nədən ibarət olmasını sorğulayır, onların
düşüncələrinin bu zamana qədər ona təqdim olunanlarla və öyrədilənlərlə səsləşmədiyini görür. Yaxın
dostu Dəyanətlə fikirləri hürufiliyə görə toqquşur; “...Deyirlər, insanda Allah əzmi var” fikri onu dəhşətə
gətirir. Əsərin yeganə qadın obrazı olan Aypara da sufilik, hürufilik tərəfdarıdır və bu inancı vəhdət
hesab edir:
Qəbahət axtarma sən sufilikdə
Vəhdəti dərk edən günahkar deyil.
Dərindən baxsanız, hürufilik də
Allahı təsdiqdir, o inkar deyil. (5/557)
Aypara və Vəliəhdin mükamiləsiylə Vahabzadə göstərir ki, ehkamlar, kor-koranə baxışlar əqli qəlibə
salır, ağlı və ürəyi sanki buzlaşdırır, hürufilik izə mənəvi paklığa yüksəlişdir və bu, günah hesab oluna
bilməz. O cümlədən, bu inanc sistemi insanın ilahi qüdrətə və gücə sahib olmasını aşkar edir, qədim Çin
fəsəfəsinin klassik əsaslarından olan Yin və Yanq kimi insanın öz daxilində ziddiyyəti, əks qütbləri
birləşdirdiyini nümayiş etdirir:
İnsanın qürəti öz içindədir,
Yaxşı da bizdədir, yaman da bizdə,
Gerçək də bizdədir, yalan da bizdə. (5/557)
Kainatda hər bir varlığın əbədi olduğu inancında olan hürufilər eyni zamanda şüurda inikas edən
məqamların əslində yalnız düşüncə və fikir məhsulu, nəticəsi olduğu qənaətindədirlər. Sanki
opponentlik təşkil edən hər nə varsa zəkamızın məhsuludur :
Xeyr, yox olmadı, “yox” nə, “var” nədir,
“Yoxluq” da, “varlıq” da fikrimizdədir.
Əslində, nə “yox” var, nə “var” dünyada,
Insan öz-özünü arar dünyada.(5/614)
Hürufi düşüncəsində ölüm və həyat əksliklərinə maraqlı bir baxış vardır. “Bəxtiyar Vahabzadə
“Fəryad”da “ölüm-mütləq əbədiyyətdir,” “Mütləq eşqin” yolunda adilikdən “seçilməkdir” deyən
qəhrəmanı Nəsiminin mövqeyində durmuşdur” (2/196-197) Adi insanlar üçün həyat qiymətli ikən ölüm
qorxuncdur. Lakin bu yolun yolçularını ölüm sarsıda bilməz, boş həyatdan onların heç bir umacağı
yoxdur:
Könül adamlarısa keçir dərddən, zülümdən,
Qorxur bu boş həyatdan, ancaq qorxmur ölümdən.(5/638)
Əsərin sonunda düyünlər açılan zaman Dəyanət öz həqiqətlərini hayqırarkən hürufiliyin bir əqidə savaşı
olduğunu, əqidə və eşq yolunda ölməyin ölümsüzlük qazanmaq olduğunu, cismən ölümə Allah və din
yolunda getməyə hər birinin qadir olduğunu qeyd edir. Lakin özünü zahid bilənin bu ucalıqdan məhrum
olduğu gerçəyini elan edir. Sadə insanlar haqqında ədalətsiz qərar verən hökmdara səslənən Vəliəhd
deyir:
...Onların Allahı öz içindədir.
Sizin Allahınız haradadır, görən?
Sizin Allahınız yoxmuş əzəldən. (5/665)
Ali insan o olacaqdır ki, içindəki yalanı, yamanlığı öldürərək kamala yetə bilsin. Vəliəhd insanın belə
bir ucalığa nail ola biləcəyinə inanmır, lakin Ayparanın xatırlatması ilə Dəyanəti xatırlayır, onun
fədakarlığı qarşısında sanki enir, Dəyanətin onun xilası üçün özünü qurban etməsinin ucalıq olduğunu,
özündə belə böyük ürək olmadığını qeyd edir.

KARABAKH
HUMANITIES
Vəliəhdin hürufizmi dərk etmə yolunda müəllif oxucunu da bir sıra mətləblərdən agah edir. Dəyanətə
görə yüksəlişə qanadlanan insan özünü yenidən yaradır. Burdan isə belə bir təzad meydana çıxır:
Vəliəhd
Demək, həm xaliqdir, həm məxluq insan?
Dəyanət
Bəli, həm varlıqdır, həm yoxluq insan.(5/619)
Vəliəhd bu fikirlərdən təsirlənir və razılaşmır, insanın Allaha qul olması fikrini müdafiə edir. Dəyanət
Allahın insanın ona qulluq etməsinə ehtiyacı olmadığını, insanın yaradılmasındakı məqsədin hiss, dərk
etmə, yolu ilə ona çatmaq, yüksəlmək olduğunu diqqətə çatdırır.
Hürufilikdə zühur kibriyə, yəni insanın yaradanın surəti olması inancı vardır. Pyesdə Aypara hürufiliyin
əslində, elə Allahı təsdiq olub, inkarı olmamasını izhar edir, Ənəlhəq sözünün mahiyyətinin insana inam
olmasını açıqlayır.
Pyesin dördüncü şəkli zindanda dustaqların mahnı oxuması ilə başlayır. Mahnıda Allahın insan
qəlbində inikas etdiyi, “Allahu-əkbər” ifadəsinin “İnsani-əkbər” demək olduğu qeyd olunur. Məlum olur
ki, təqib olunan hürufilər zindana atılmış, öz liderlərini- Nəsimini cismən tanımasalar da, onun
ideyalarının canlı daşıyıcısı olmaqdan da məmnundurlar. Vahabzadə onların nəğməsində hürufiliyin
əsas ideyalarını açıqlayır, Allahı öz qəlbində axtarıb, idrak əngin qatlarına gedən yolda cəfa çəkənləri
pir adlandırmalarını xatırladır. Nəsimi müridlərindən olan olan Dəyanət obrazı (hansı ki, Zahidin
oğludur və bu özlüyündə maraqlı bir təzaddır) “Hürufi qayəsi danmır xudanı”, deyir.
Lakin hürufilərin bu əqidəsi heç də bir mənalı qarşılanmır. Vahabzadə həmin dövrdə onlar haqda
düşünülənləri Nəsimi ilə qarşılaşan Vəliəhdin dilindən verərək hürufilərin iblis adlandırılmasına işarə
edir və yazır:
Sən insan cildində bir iblissən, bir iblis,
Sən qüvvətli, mən aciz.
Inandığın bir fikir qəlbini buxovladı.
Insafını ovladı.
Mən Allahın balası, sən iblisin övladı! (5/599)
Yaxud:
Yox, yox, inanmıram “Ənəlhəqqqə” mən!
Allaha asidir “Ənəlhəqq” deyən! (5/615)
Cəmiyyətin, ruhanilərin bu tip kəskin reaksiyalarına rəğmən, hürufilərin sayı günbəgün artır, gənclər bu
əqidəyə tərəfdar çıxırlar. Bütün Azərbaycanda Nəsimi yolu ilə gedən, ona yoldaş olmaq istəyənlər
durmadan artır. Oğlunu axtaran, Şirvandan gələn Çalpapaq obrazı maraqlı bir nüansa toxunur, deyir ki,
oğlu Turalın bu yol ilə getməsində ola bilsin düşünə bilərdi ki, dəli olub. Ancaq axtarışlar zamanı bu
sevdanın Azərbaycanı bürüyüb, günbəgün çoxalmasını, ilbəil artmasını
müşahidə edir. Loğman isə bunun sadə bir sevdadan daha ziyadə tələb olduğunu, tələbin isə boş
olmadığını, hər bir tələbdə həqiqət payının olmasını vurğulayır:
Demək, bu bir tələbdir, boş sevda deyil,
Həqiqət yaşayır hər bir tələbdə! (5/613)
“Həqiqət və saxta dirilik, vicdani-mənəvi yaddaş və yaddaşsızlıq üz-üzə durmuşdur. Tanrı və Quran adı
ilə İnsanı öz “mənin”dən ayrı salırlar. O zaman insan belini düzəldib ayağa qalxır və öz-özünü Tanrı
elan edir” (1/44), deyə bəzi müəlliflər sanki Ənəlhəqq anlayışını Vahabzadə yaradanı inkar kimi təqdim
etmək istədiyini qeyd etsələr də, biz bu fikirlə razılaşmırıq və qeyd etmək istəyirik ki, Vahabzadə klassik
ədəbiyyat günəşi olan Nəsimini ona görə əbədi hesab edirdi ki, hürufiliyə və Nəsimiyə görə Allah hər

KARABAKH
HUMANITIES
zərrəmizdədir, o bizi özünə itaət üçün deyil, idrak və inkişaf etmək üçün yaratmışdır, bu mənada hər
insan özünü başdan bina etməli, dərk ilə Tanrısına çatmalı, kor-koranə yaşamamalıdır.
Pyesdə iki Nəsimi obrazının verilməsi müəllifin manerasıdı, hansı ki, bu obrazlar ikisi də öz ideyalarına
sadiq, fədakar, cəfakeş, haqqa çatmış xarakterlərdir. Əsər boyunca bu iki obraz qarşılaşdırılır, hər biri
özünün həqiqi Nəsimi olduğunu israr edir. Cismən tanınmayan Nəsimi ona və hürufiliyə inanlar
tərəfindən çox uca qəbul olunur:
Əl çatmaz, ün yetməz o böyüklüyə.
İki Nəsimi obrazının yaradılmasının bir neçə mahiyyəti vardır. Vahabzadə bununla Nəsimi sözünün,
yolunun ölməzliyinə işarə edir. Hətta əsərin gedişatında məlum olur ki, Zahidin və Əmirin əli ilə bu
yerəcən 12 Nəsimi qətl edilmişdir. Bu isə onu göstərir ki, məkanca və qəlbcə Nəsimi ideyası və
məfkurəsi geniş yayılmaqla qalmamış, özü də bilmədən onun və ideyalarının yolunda ölümə sevinə-
sevinə gedən böyük bir ordu yaranmışdır. Elə ikinci Nəsimi də buna işarə edərək deyir:
Nəsimi yolunda ölənlər ki, var
Yoxdur Nəsimiyə ölüm dünyada.
Digər tərəfdən I Nəsimi qətl edildikdən sonra məlum olur ki, o Musa Həllacdır. Bu obraz tam olaraq
Ənəl-həqq deyən, haqqın elə insan, insanın elə haqq olduğuna inanan, Bağdadda edam edilən Mənsur
Həllacla eyni adlanmasa da, ideyaları, düşüncəsi, Nəsimidən əvvəl qətl edilməsi elə ona işarə kimi də
anlaşıla bilər. Bu isə o deməkdir ki, Musa Həllac və Nəsimi eyni kökdən qaynaqlanmış, hətta Nəsimin
sələfi Musa Həllac-Mənsur Həllac olmuş, Nəsimi isə xələfdir. Hətta Nəsimi obrazlarının
mükalimələrində və dialoqlarında oxucu düşünür: kim daha çox Nəsimidir?
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

1. Axundlu Yavuz “İstiqlal şairləri” .Elm nəşriyyatı, Bakı- 1998. 126 s.
2. Ənvəroğlu Himalay “Azərbaycan ədəbiyyatının yaradıcılıq problemləri”. Nurlan nəşriyyatı,
Bakı- 2008. 336 s.
3. Qarayev Yaşar “Bəxtiyar Vahabzadənin dramaturgiyası”. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 23
avqust, 1985
4. Qarayev Yaşar, Salmanov Şamil “Poeziyanın kamiliiyi”. Yazıçı nəşriyyatı, Bakı- 1985.193 s.
5. Vahabzadə Bəxtiyar “Əsərləri” 12 ciddə, IX cild. Elm nəşriyyatı, Bakı-2009. 828 s

KARABAKH
HUMANITIES
MOLLA PƏNAH VAQİFİN POEZİYASINDA LİNQVOPOETİK XÜSUSİYYƏTLƏR

LINGUOPOETIC FEATURES IN THE POETRY OF MOLLA PANAH VAGIF
Nigar Həsənova
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
AMEA Folklor İnstitutu, aparıcı elmi işçi
ORCID NO:0000-0001-8146-4250
XÜLASƏ
Klassik şeirimizin gözəl nümunələrini yaradan sənətkarlarımızdan biri də Molla Pənah Vaqif (1717-
1797) olmuşdur. O, 1717-ci ildə Qazax rayonunun Qıraq Salahlı kəndində anadan olmuşdur. 1759-cu
ildə Gürcüstan sərhədində baş verən hadisələr nəticəsində bir neçə ailə kimi Vaqifin də ailəsi Qarabağa
köçməyə məcbur olur. Şuşa şəhərinə köçərək, orada məktəb açan M.P.Vaqifin şöhrəti İbrahim xana da
çatır. O, M.P.Vaqifi saraya dəvət edir və daxili işlər üzrə vəzir təyin edir. 27 il müddətində M.P.Vaqif
Qarabağ xanlığının ən nüfuzlu, bacarıqlı dövlət xadimi kimi məşhurlaşır. Məhz M.P.Vaqifin güclü
siyasəti nəticəsində Qarabağ xanlığı Şuşa qalasını Qacarın hücumundan qoruya bilir.
Bütün ömrünü xalqına xidmətə sərf etmiş şairin yaradıcılığında nikbinlik duyulur. Bu poeziyada həyati
və dünyəvi gözəlliyə heyranlıq diqqəti çəkir. Şairin təsvir etdiyi gözəllər xarici və daxili zənginliyi ilə
seçilir. O, qadınları həm də abır-həyalı, mənəviyyatlı görmək istəyir. M.P.Vaqifin fikrincə, qadının incə
davranışlı, sədaqətli, vəfalı, etibarlı, eyni zamanda elmli olması onun gözəlliyinin şərtlərindəndir.
M.P.Vaqifdən sonra yaşamış aşıqların, xüsusilə Aşıq Hüseyn Bozalqanlının yaradıçılığında Vaqifin
təsiri aydın duyulur. Məhz Vaqifin yaradıcılığı ilə XVIII əsr Azərbaycan poeziyasının dili ərəb, fars
sözlərindən təmizlənmiş, canlı xalq dilinin obrazlı ifadələri ilə zənginləşərək üstünlüyə malik olmuşdur.
Sənətkarın dilinin sadəliyi ilə Azərbaycan poeziyasının dili yenilik qazanmışdır. Şairin poeziyası dilinin
saflığı, aydınlığı, axıcılığı, bədii ifadə və bədii təsvir vasitələrindən ustalıqla istifadəsi ilə fərqlənir.
Bütün bunlar onun xalq yaradıcılığından, ustad aşıqların şeirlərindən bəhrələnməsinin nəticəsidir.
Məqalədə sənətkarın şeirlərindən qruplaşdıraraq qeydə aldığımız bədii təsvir və bədii ifadə vasitələri
(metafora, təşbeh, anafora, epifora, epitet, metonimiya), o cümlədən atalar sözləri, alqış və qarğışlar
nümunələrlə nəzərə çatdırılmış, təhlil edilmişdir.
Açar sözlər: Qarabağ, Vaqif, sənətkarlıq, aşıq, təkrir, metafora, metonimiya
ABSTRACT
One of our artists who created beautiful examples of our classical poetry was Molla Panah Vagif (1717-
1797). He was born in 1717 in Girag Salahli village of Gazakh region. As a result of the events on the
Georgian border in 1759, Vagif's family was forced to move to Karabakh. The fame of MP Vagif, who
moved to Shusha and opened a school there, reached Ibrahim khan. He invited MP Vagif to the palace
and appointed him Minister of Internal Affairs. For 27 years, MP Vagif has been known as the most
influential and capable statesman of the Karabakh khanate. As a result of MP Vagif's strong policy, the
Karabakh khanate was able to protect the Shusha fortress from Gajar's attack.
There is optimism in the work of the poet, who has spent his life serving his people. In this poetry,
admiration for vital and worldly beauty attracts attention. The beauties described by the poet are
distinguished by their external and internal richness. He wants to see women as dignified and moral.
According to MP Vagif, one of the conditions of a woman's beauty is that she is gentle, loyal, faithful,
reliable, and at the same time scientific.

KARABAKH
HUMANITIES
Vagif's influence is clearly felt in the works of ashugs who lived after MP Vagif, especially in the works
of Ashug Huseyn Bozalganli. It was Vagif's work that purified the language of 18th century Azerbaijani
poetry from Arabic and Persian words, enriched it with figurative expressions of the living vernacular.
With the simplicity of the artist's language, the language of Azerbaijani poetry has gained innovation.
The poet's poetry is distinguished by the purity, clarity, fluency of the language, the skillful use of the
means of artistic expression and artistic description. All this is the result of his use of folk art and poems
of master ashugs.
The article analyzes the means of artistic description and artistic expression (metaphor, allegory,
anaphora, epiphora, epithet, metonymy), as well as proverbs, applause and curses, which we have
grouped from the artist's poems.
Keywords: Karabakh, Vagif, craftsmanship, ashug, repetition, metaphor, metonymy
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri qüdrətli söz ustası Molla Pənah
Vaqif (1717-1797) olmuşdur. O 1717-ci ildə Qazax rayonunun Qıraq Salahlı kəndində anadan
olmuşdur. 1759-cu ildə Gürcüstan sərhədində baş verən hadisələr nəticəsində bir neçə ailə kimi Vaqifin
də ailəsi Qarabağa köçməyə məcbur olur. Şuşa şəhərinə köçərək, orada məktəb açan Vaqifin şöhrəti
İbrahim xana da çatır. O, Vaqifi saraya dəvət edir və daxili işlər üzrə vəzir təyin edir. 27 il müddətində
Vaqif Qarabağ xanlığının ən nüfuzlu, bacarıqlı dövlət xadimi kimi məşhurlaşır. Məhz Vaqifin güclü
siyasəti nəticəsində Qarabağ xanlığı Şuşa qalasını Qacarın hücumundan qoruya bilir.
Bütün ömrünü xalqına xidmətə sərf etmiş şairin yaradıcılığında nikbinlik duyulur. Bu poeziyada həyati
və dünyəvi gözəlliyə heyranlıq diqqəti çəkir. Şairin təsvir etdiyi gözəllər xarici və daxili zənginliyi ilə
seçilir. O, qadınları həm də abır-həyalı, mənəviyyatlı görmək istəyir. Vaqifin fikrincə, qadının incə
davranışlı, sədaqətli, vəfalı, etibarlı, eyni zamanda elmli olması onun gözəlliyinin şərtlərindəndir.
Vaqifin əsərlərində dil saf, sadə, bədii və canlıdır. “Aydın bir dillə yazması, yaradıcılığında qoşmanı
aparıcı janra çevirməsi, klassik şeir janrlarını xüsusən də müxəmməsi forma və məzmunca
sadələşdirməsi Molla Pənah Vaqif şeirini aşıq poeziyasına bağlayan səciyyəvi cəhətlərdir (3, 11).
Vaqifdən sonra yaşamış aşıqların, xüsusilə Aşıq Hüseyn Bozalqanlının yaradıçılığında Vaqifin təsiri
aydın duyulur. Məhz Vaqifin yaradıcılığı ilə XVIII əsr Azərbaycan poeziyasının dili ərəb, fars
sözlərindən təmizlənmiş, canlı xalq dilinin obrazlı ifadələri ilə zənginləşərək üstünlüyə malik olmuşdur.
Vaqifin dilinin sadəliyi ilə Azərbaycan poeziyasının dili yenilik qazanmışdır. Şairin poetik dilində bədii
təsvir vasitələrindən – təşbeh, epitet, metafora, metonimiya, bədii ifadə vasitələrindən – bədii sual, bədii
təzad, anafora, epifora, mübaliğə, inversiyanın yerli-yerində işləndiyini müşahidə edirik.
Ədəbiyyat tariximizi vərəqlədikcə asanlıqla müşahidə etmək mümkündür ki, yazılı poeziyada klassik
söz ustalarımız bənzətmə, təzad, istiarə və mübaliğələrə tez-tez üz tutmaqla yanaşı, həmişə təkrardan
qaçmış, əsərdən-əsərə yenilərini tapmağa çalışmış, “təzə söz” axtarışında olmuşlar. Orta əsrlərin
sonlarında yazılı ədəbiyyatda Xətai, Vaqif, Vidadi, sonrakı yüzilliklərdə Zakir, Sabir, yaxın çağlarda
Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, xalq poeziyasında isə Qurbani, Miskin
Abdal, Tufarqanlı Abbas, Xəstə Qasım, Valeh, Aşıq Ələsgər, Molla Cuma heç vaxt şablom təsvirlərə
meyil göstərməmiş, sözü elə çalarlarda işlətmişlər ki, həyat hadisələrini gerçək olduğu qədər bədii
şəkildə canlandırsınlar, mənanı, fikri, ritm, ahəng, ölçü ilə vəhdətdə versinlər (4).
Məcaz növlərindən dəqiqliklə istifadə Vaqif poeziyasına şirinlik gətirmiş, onun bədiiliyini daha da
artırmışdır. Məcazlar yeniliyi, poetik gücü ilə fərqlənir. Şairin əsərlərində bədii təsvir və bədii ifadə
vasitələrindən ustalıqla istifadə edilmiş, zərgər dəqiqliyi ilə işlənməsinə diqqət yetirilmişdir. Ramazan
Qafarlı qeyd edir ki, “təsvir və ifadə vasitələri təkcə dili bər-bəzəkli göstərməyə deyil, mənanın, fikrin
daha təsirli ifadə olunmasına, dinləyiciyə asan çatdırılmasına xidmət edir” (4). Odur ki Vaqifin
poeziyasında bədii təsvir və ifadə vasitələri oxucunu mənəvi qida almağa sövq edir.
Mübaliğə nəzərdə tutulan fikrin, ideyanın oxucuya daha qabarıq şəkildə çatdırılmasına xidmət edir.
Mübaliğə hadisənin əlamətlərini olduğundan müqayisəyə gəlməyəcək dərəcədə artıq göstərir. Vaqif
şeirlərində təsir qüvvəsini artıran mübaliğələrdən xeyli sayda istifadə etmişdir.
O şux qəmzələrin, xəncər kirpiyin

KARABAKH
HUMANITIES
Gündə olur yüz min qan qabağında (5, 13).

Dərdindən didəsi giryan olmuşam,
Qanlı yaşım kimi çay ola bilməz (5, 35).
Qaşların çəkili yaylara dönür,
Ağlaram, göz yaşım çaylara dönür (5, 57).
Ol qədər yaş tökdüm iki gözümdən,
Dəryatək axıban çaya dönmüşəm (5, 58).
Mollalar məskəni səri kuyundur,
Onu görən dönər Kəbədən, gəlin! (5, 80).
Həlqələnir, dönür ucu qüllaba,
Asar gündə min-min dilü can zülfün (5, 85).
Gözəllik babında şahi cəhansan,
Eşiyində yüz min qullar dolanır (5, 112).
Xəncər kirpiyindən saçlır qanlar,
Sənə qurban olsun yüz min qaşı kamanlar (5, 63).
Siyah zülfü üz yanına dolanmış,
Onun hər muyinə yüz can calanmış (5, 83).
Qiblə deyib, qaşlarına baş əymək -
Gecə-gündüz mənim ibadətimdir (5, 108).
Vaqifin yaradıcılığında təşbeh çox rast gəlinən bədii təsvir vasitələrindəndir. Nümunələrdə ardıcıllıqla
bənzəyən, bənzədilən, bənzətmə qoşması, bənzətmə əlaməti sıralanır. Qeyd edək ki, Vaqif müfəssəl və
mükəmməl təşbehin çox gözəl nümunələrini yaratmışdır.
Desələr ki, Vaqif, nə oldu sənə,
Rəngi-ruyin dönüb heyvaya genə (5, 23).
Cəbininə qoydu bir müqəvvəs qaş,
Siyah kirpiyini xəncər eylədi (5, 38).
Qaşların əyrisin yad elədikcə,
Qamətim əyilib yaya dönmüşəm (5, 58).
Vaqifəm, əzəldən bir gövhər idim,
Saflıqda polada bərabər idim (5, 106).
Yarəb, ola o canana kim demiş,
Danışanda ağzı dönər nabata,
Dili, dişi dodağına yaraşmış (5, 130).
Müfəssəl təşbeh kimi, tək, elə bil, sanki sözləri ilə düzəldilmişdir. Müfəssəl təşbeh nümunələrinə diqqət
edək:
Sallanıban kəklik kimi səkəndə,
Oxşarsan yaşılbaş sonayə, Zeynəb! (5, 17).

KARABAKH
HUMANITIES
Bu nümunədə Zeynəb - bənzəyən, kəklik - bənzədilən, kimi - bənzətmə qoşması, səkmək – bənzətmə
əlamətidir. Sallanıban səkəndə Zeynəbin kəkliyə bənzəməsi diqqətə çatdırılır.
Çoxlar sənə iyma ilən baş əyər,
Mumtək ərir, olsa bağrı daş əyər (5, 27).
Yay kimi nə gözəl çəkibsən qaşı,
Ona söz yox, hər nə desəm, yaraşı (5, 31).
Günəş təki şölə verər camalın,
Belə gözəllikdə ay ola bilməz (5, 35).
Həsrətindən bağrım qan ilən dolub,
Heyva təki rəngim saralıb solub (5, 35).
Sərasər əndamın təzə qar kimi,
Zülfün gərdənində şahimar kimi (5, 36).
Görməyə-görməyə gülüzarımı,
Bülbültək artırdım ahü-zarımı (5, 37).
Günəş təki hər çıxanda səhərdən,
Alırsan Vaqifin əqlini sərdən (5, 41).
Yanağı laleyi-bahari kimi,
Ləbləri yaqutun kənarı kimi (5, 47).
Tovus kimi cilvələnə hər səhər,
Bəzək verə camalına sərbəsər (5, 47).
Cəlladtək gözləri alsa canımı,
Namərdəm mən əgər aman eylərəm (5, 53).
Qaşların qurulu yaytək çəkilir,
Kirpiklərin dəyir, ciyər sökülür (5, 56).
Qan ağlayıb, həsrət çəkən sübhü-şam,
Bülbül kimi gülüstana yetişdim (5, 59).
Bulaqtək qaynaya həm gözü qaşı,
Artıq ola həm kəmalı gözəlin (5, 77).
Mat qalıb desinlər: kimindir ola,
Kəklik kimi səkib, bu süzən gəlin! (5, 80).
Köztək yanaqları xoş şölələnir,
Baxdıqca üzünə can cilvələnir (5, 83).
Ta ki səni gördüm, mumtək əridim
Heç deməzsən əriməyin nədəndir ? (5, 106).
M.P.Vaqifin yaradıcılığında qeydə aldığımız bənzətmə səbəbi və bənzətmə qoşması olmayan,
ədəbiyyatşünaslıqda mükəmməl təşbeh adlanan nümunələrə diqqət edək:
Yanağı laləsən, qaməti dalsan,
Ağzı şəkər, dili, dodağı balsan (5, 17).

KARABAKH
HUMANITIES
Ağzı piyaləsən, gərdəni mina,

Nazik əllərində innabı həna (5, 27).
Hər iki örnəkdə maraqlı bənzətmələr yaradılmışdır. Birinci nümunədə dörd, ikincidə iki təşbeh
işlənmişdir.
Dəhanın sədəfdir, dişlərin inci,
Sanasan ağızın püstədir, ay qız! (5, 36).
Şair bu parçanın birinci, ikinci misralarında üç təşbeh işlətmişdir. Heç birində müştərək sifət bildirən
qoşmadan istifadə etməmişdir. Sözdən ustalıqla istifadə edən şair bədii təsir gücünə malik təşbehlər
yaratmışdır. Şair bəzən bənzətmədən yığcam şəkildə istifadə edir. Buna baxmayaraq o, gözəlin həm
daxili aləmini, həm xarici görkəmini oxucuya aydın şəkildə çatdırır.
Metafor bir əşya və ya hadisənin əlamətinin başqa bir əşya və ya hadisə üzərinə köçürülməsidir. Metafor
da təşbeh kimi bənzətmə əsasında yaradılır. Lakin metaforda bənzətmə “gizli” olur, qarşılaşdırılan
tərəflərdən biri iştirak etmir.
Dağılır ağılım, huşum – hər nə var,
Xəstə Vaqif tifil kimi qan ağlar (5, 16).
Görməyəndə din-imanım dağılır,
Gecə-gündüz mən didara aşiqəm (5, 54).
Sanasan ki, camalından nur yağır,
Yaranıbdır, yarəb, nə xoş saətdə (5, 24).
Əlim yetməz – namə yazıb dərdimi
Göndərirəm badi-səbadan sənə (5, 30).
Mənim yarım sığallanıb gələndə,
Sanasan qan süzür yanaqlarından (5, 70).
Tərpənəndə hər tərəfə gül qoxar,
Basdığı yerlərdən mixək, hil qoxar (5, 83).
Molla Pənah Vaqifin dilində xeyli sayda sintaktik təkrarlara rast gəlinir. Xüsusi bədiilik üçün işlədilən
anaforik və epiforik cümlə təkrarları maraq doğurur:
Gözəl qamət, gözəl gərdən, gözəl üz,
Gözəl olmaz səntək, olsa gözəl yüz,
Gözəl canı munca yetər, gözəl, üz,
Gözəl deyil, etmə, gözəl, alı sən (5, 144).
Anafora və epiforalardan istifadəetmə M.P.Vaqif sənətkarlığını şərtləndirən cəhətlərdəndir:
Bir buxağı turunc, sinəsi meydan,
Bir sözü cəvahir, mirvari dəndan,
Bir maral baxışlı, kirpiyi peykan,
Bir qaşları zülfüqara aşiqəm (5, 54).
Bir fitnə fellinin, üzü xallının,
Bir şirin dillinin qurbanıyam mən.
Bir qənd məqallının, ləb zülallının

KARABAKH
HUMANITIES
Bir ağzı ballının qurbanıyam mən (5, 75).

Bir durna avazlı, bülbül nəvalı,
Bir İsa nəfəsli, Loğman dəvalı,
Bir bənəfşə iyli, ənbər həvalı,
Bir tazə çəmənli, tər gülüstanlı (5, 139).
Yüz zülfü pərişan, hindu xal olsa,
Yüz şəkər göftarlı, ləbi bal olsa,
Yüz şirindil, ənbərbu maral olsa,
Yetə bilməz maralına Vaqifin (5, 86).
Yüz mina gərdənli, zülfü pərişan,
Yüz lalə yanaqlı, ləbləri mərcan (5, 42).
Biri laçın gözlü, tərlan qəmzəli,
Biri qırğı başlı, sona cilvəli,
Biri şəkkər sözlü, şirin kəlməli,
Biri qənd ağızlı, qaymaq dodaqlı (5, 138).
Klassik yazılı ədəbiyyatımızda və həmçinin şifahi xalq şeirinin orta çağlara aid nümunələrində rədif
adıyla işlədilən epiforalar aşığın poetik irsində müxtəlifliyi, rəngarəngliyi ilə diqqəti cəlb edir. Təsadüfi
deyil ki, bədii söz sənəti korifeylərinin dillər əzbərinə çevrilən şeirlərinin çoxu əsas rədiflə adlandırılır,
məsələn, Nəsiminin “Ağlamaz”, “Sığmazam”, Füzulinin “Söz” qəzəlləri, Vaqifin “Pəri”, “Durnalar”,
Qurbaninin “Bənövşə”, “Sevinsin”, Abbas Tufarqanlının “Oynar”, “Sənə qurban qoşmaları və s. (4).
Sənsən padşahı, xanı Vaqifin,
Əqli, huşu, din-imanı Vaqifin,
Həsrətindən canı çıxdı Vaqifin,
Nolur ki, gələsən burayə, Zeynəb! (5, 17).
Axır cana yetirərsiz Vaqifi,
Ağlayıban götürərsiz Vaqifi,
Bir gün olur, itirərsiz Vaqifi,
O qədər gəzərsiz əli çıraqlı (5, 138).
Hər iki nümunədə epifora bir dəfə təkrarlanmışdır. Lakin M.P.Vaqifin dilində iki və üç sözün təkrarı ilə
epiforanın mövcudluğuna rast gəlirik.
Eşqim olmuş mənim bir belə dərya,
Rəqibin gözünə bir belə dərya,
Tufan oldu dolu, bir belə dərya,
Gözümdən ki, tökdün o zərb abı sən (5, 144).
Epitet. S.Abdullayeva yazır ki, epitetlərin əksəriyyəti ənənəvi epizodda, formulalarla ən güclü təsvir
vasitəsi kimi çıxış edir. Belə ənənəvi epitetlər istər aşıq şeirdə, istərsə də folklorda daim təkrar olunan,
bir aşıqdan o biri aşığa, bir şairdən o biri şairə keçən sabitləşmiş epitetlərdir. Belə epitetlər aşıq
poeziyası, klassiklərin dili üçün xarakterikdir (1, 217). Ustad sənətkar hər hansı bir məqamı qabarıq
şəkildə diqqətə çatdırarkən epitetlərdən istifadə etmişdir.
O alma yanağı, büllur buxağı,

KARABAKH
HUMANITIES
Allah, bədnəzərdən səlamət eylə (5, 26).

Fikri-xəyalındır könlüm ziynəti,
Şirin sözlərindir ağzım ləzzəti (5, 30).
Sən gərək gündə çıxasan gəştə,
Gül düzəsən, gül buxağa, Fatimə! (5, 32).
Ox kirpiyin ucu a yaşa dönmüş,
Gözlərin cəlladı tamaşa dönmüş (5, 44).
Bulud zülflü, ay qabaqlı gözəlin,
Duruban başına dolanmaq gərək (5, 49).
Bir mina gərdənli, gül üzlü yarın
Hər axşam, hər səhər yanağından öp (5, 93).
Sonalar xəcildir siyah telindən
Tutilər lal olur şirin dilindən,
Qaynar gözlərindən, şux baxışından
Əcayib fitnələr, fellər görünür (5, 120).
Alma, büllur, şirin, gül, ox, bulud, ay, mina, şux epitetləri (bədii təyin), yanaq, buxaq, söz, kirpik, zülf,
gərdən, üz, dil, göz, baxış obyektlərinin əvvəlinə artırılmaqla mənanı daha da qüvvətləndirmişdir
Metonimiya bədii dildə tez-tez rast gəlinən, danışığı, mənanı qüvvətləndirən, şirinləşdirən məcaz
növüdür. Vaqifin şeirlərində metonimiyanın gözəl nümunələri vardır:
Sənin həsrətini vilayət çəkər (5, 79).
Ey Məkkəni, Mədinəni yaradan,
Bir fikir çək əhvalına Vaqifin (5, 86).
Molla Pənah Vaqifin dilində işlənmiş xitablar bədii dilin dəyərini artırır. Burada gözələ xitab edilməsi
çoxluq təşkil edir. Bu xitablar bəzən ey və ay nidaları ilə işlənmişdir. Qeydə aldığımız bir sıra xitablar
ismin adlıq halında olan söz və ya söz birləşmələri ilə ifadə olunur. Rast gəldiyimiz xitablar arasında
həm sadə, həm mürəkkəb quruluşlu xitablar mövcuddur. Şair xitablardan həm əvvəldə, həm ortada, həm
sonda istifadə etmişdir.
Ey süsən sünbülüm, al zənəxdanlım,
Qurban olsun lalə, gül ilən sənə (5, 27).
Sərv boylum, bir çıx görüm boyunu,
Onda qurban edim canı mən sənə (5, 28).
Nə gözəl adamsan, ay qaşları yay,
Heç novcavan gələ bilməz sənə tay (5, 73).
Sən gəlmədin deyin, yasa batmışam,
Gələ gör, ey zülfü yasəmən gəlin! (5, 80).
Gedən, getmə, bir bəri bax, ay gedən,
Gözüm doymaz sən tək gözəl kimsədən (5, 120).
Ey gözləri cəllad, kirpiyi almas,
Gör nə derəm, bir sözümə qulaq as! (5, 127)

KARABAKH
HUMANITIES
Ey yanağı lalə, ləbləri püstə,

Ağzı nabat, şəkkər zəban, bəri bax! (5, 128)
Danışan müəyyən məlumat almaq, bir şeyi dəqiqləşdirmək üçün müraciət edir. Nəzəri ədəbiyyatda buna
ritorik xitab deyilir. Ritorik sual kimi ritorik xitab da cavab tələb etmir, cavab almaq üçün işlədilmir.
Küləyə ünvanlanmış xitab ritorik xitab olaraq maraqlı nümunədir:
Badi-səba, bir xəbər ver könlümə,
Ol güli-xəndanım neçün gəlmədi? (5, 39).
İzafət tərkibli xitabların işləndiyi maraqlı nümunələr vardır:
Bir nəzər qıl mənə, ey çeşmi-xumar,
Eyləyibdir məni sərgərdan zülfün (5, 85).
Ey tubiyi-cənnət, sənədir peşkəş
Qarabağın hər nə vilayəti var (5, 95).
Bədii sual (ritorik sual) mahiyyət etibarilə qrammatik sualdan fərqlənir. Mahiyyəti, meydanagəlmə
səbəbi məlum olan hadisəni poetik sual şəklində ifadə etmək emosional təsiri daha gücləndirir. Şairin
yaradıcılığında sual əvəzlikləri, sual ədatları ilə müşayiət olunan nümunələrə baxaq:
Vaqif öldü, neçün yasa gəlmədin?
Ya zahir olmadı bu xəbər sənə? (5, 29).
Neçün incidirsən munca Vaqifi,
Nə hasil bu cövrü-cəfadan sənə? (5, 30).
Haçanacan canım odlara yaxım,
Hər tərəfə daşqın sellərtək axım? (5, 32).
Bu necə zülmdür, mənə eylərsən,
Adam məgər bir insafa gəlməzmi? (5, 45)
Deyərdin, gülərdin, belə deyildin,
Mənim cadugərim, nöşün ağladın? (5, 88)
Hər kəs görən dəmdə öz sirdaşını,
Məgər tökər qabağını-qaşını ?! (5, 88).
Leksik-semantik kateqoriyalar. Vaqifin əsərlərində izlədiyimiz omonimlər, sinonimlər, antonimlər
yeni məna, yeni çalar kəsb edir, onun poetik dilini bir qədər də zənginləşdirir. Omonimlərə nümunə
olaraq aşağıdakı misralara diqqət edək:
Xəstə Vaqif onun sərgəştəsidir,
Bağrı qızıl qanın ağuştəsidir (5, 92).
Qızıl həna qoymuş əl dırnağına,
Qönçələr düzübdür sol və sağına (5, 98).
Güləbətin köynək, abı nimtənə,
Yaxasında qızıl düymə gərəkdir (5, 121).
Öldür məni, gər var isə günahım,
Al qanım əllərdə hənalar olsun (5, 91).
Gah göstərdin, gah gizlətdin yanağı,

KARABAKH
HUMANITIES
Axı məni dərdə saldın, al etdin (5, 90).

Sonuncu misrada işlənən al sözü burada digər bir mənada – “hiylə, yalan” anlamında işlənmişdir.
Vaqifin işlətdiyi sinonimlər rəngarəng üslubi boyalar, çalarlar ifadə edir. Bədii dili gözəlləşdirir, təsir
gücünü artırır.
Xəyalım şəhrini qoydu viranə,
Sərvərim, sultanım neçün gəlmədi? (5, 39).
Elim, günüm, obam, Misri-Züleyxam,
Yusifi-Kənanım neçün gəlmədi? (5, 39).
Mənim meylim yoxdur sultandan, xandan,
Yarımın arzusun saxlaram candan (5, 40).
Antonimlər nitqi daha canlı, obrazlı edir. Şair əşya və hadisələr haqqında olan anlayışları, əlamət və
keyfiyyəti təzadlı şəkildə müqyisə edərək onlar haqqında canlı təsəvvür oyadaraq oxucuya güclü təsir
göstərir.
Bir qat ət içində, sümüyü xırda,
Ağzı-burnu nazik, üzü gen gərək (5, 47)
Ağ üzündə siyah saçı bürməyi,
Dal gərdəndən düşüb baş endirməyi (5, 52).
Kəlağayın qabağına al bağlar,
Yaşılın altından, ağın üstündən (5, 73).
Dərdin məni heyvalara döndərdi,
Ey saçları siyah, üzü ağ gəlin (5, 77).
Gecələr sübhədək, ta axşamadək,
Yarın gərdənində ola qol bu gün (5, 87).
Həsrətindən öldüm, öldüm, dirildim,
Nə bir yada saldın, nə sual etdin (5, 90).
Eyləyibsən məni eşqə giriftar,
Gündüzüm biqərar, gecələr bidar (5, 112).
Sürmələnmiş siyah gözlər süzülür,
Oturub durmağı qiyamət olur (5, 118).
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına bələdlik, vurğunluq Vaqifin poeziyasında aydın duyulur. Bir sıra
misralar birbaşa şifahi xalq ədəbiyyatından süzülüb gəlir. Qeydə aldığımız alqış və qarğışlara diqqət
edək:
Saxlasın bunları öz hifzi amanında xuda,
Hasil etsin nə qədər dildə təmənnaları var (5, 197).
Bəlalərdən səni saxlasın xuda,
Səntək gözəl eldən olmasın cüda,
Xəstə Vaqif ölsə, başına fəda,
Təki olsun sənin canın sağ, gəlin! (5, 79)
Bilməm nə nəhs gündə çıxdım bu dağa,

KARABAKH
HUMANITIES
Bir lalə üzündən düşdüm irağa,

Yana-yana düşdüm fərağa,
Bərbad olsun, ol zamanlar, əfəndi! (5, 40)
Görüm, rəqib, vursun həyələr səni,
Çünki sən yamansan öz ərbabı sən (5, 144).
M.P.Vaqif atalar sözlərindən faydalanmışdır. Şair şeirlərində atalar sözlərini bəzən olduğu kimi, bəzən
qafiəyə uyğun olaraq düzəlişlə təqdim etmişdir. Onun yaradıçılığında saysız aforizmlər müşahidə edirik.
Çün “uman yerdən küsərlər” bir məsəldir xalq ara,
Küsdüyüm bica deyildir, aşinadən küsmüşəm (5, 154).
Keçən işdən mərd igidlər pozulmaz,
Atalar deyibdir: “Tökülən dolmaz”.
Qatıq üçün qışda ağlamaq olmaz,
İnşallah gələr bahar, ağlarsan ! (5, 221)
Əqlin olsun, on iki imama inan,
Fayda verməz sonra olmaq peşiman,
Yəqin bil ki, qurulacaqdır mizan,
Əməlin qarşında durar, ağlarsan (5, 228).
Dost dostun yolunda düşər ziyana,
İgid gərək tab gətirə, dayana (5, 18).
Gözəl sevən kimsə gərək dayana,
Dost yolunda çovğun olur, qar olur (5, 119).
Çünki işin çəp düşübdür əzəldən,
Fayda olmaz işlədiyin əməldən (5, 225).
Dost dost ilə əbəs yerə savaşmaz,
Sevənin sevəndən könlü bulaşmaz (5, 91).
Vaqifi möhnətü fərağa salma,
Əğyarın sözünü qulağa salma (5, 43).
Arif çoxdur, etmək olmaz işarət,
Oynatma qaşını, göz vaxtı deyil (5, 50).
Qurtaran əndişədən ahəngəri-biçarəni,
Şah üçün ol midbəri təbdil olan mismarə bax! (5, 156)
Onomastik vahidlər. Toponimlər. Tədqiqatlardan bəllidir ki, aşıq poeziyası onomastik vahidlər üçün
tükənməz xəzinədir, “arxaikləşən onomastik vahidlər daha çox aşıq poeziyasında mühafizə olunur” (6,
71).
Qarabağ içrə bir şair kəlimüllah Musadır,
Cavanşir içrə bir mövzun bayati dəsti-beyzadır (5, 152).
Məkan tutdisə Vaqif, yox əcəb, bu Şişə dağında,
Məqami ləli-gülrəngin miyani-səngi-xaradır (5, 152).

KARABAKH
HUMANITIES
Çıxıb başmaq seyrinə, edib seyri-çəmən gəldim,

Ayaq üstdən Qazaxa bir gedib gördüm vətən, gəldim (5, 161).
Vətən xoşdur deyə, Vaqif, bizi çəkdin Salahlıya,
Səlah bilməm nədir, yanında yari-canfəza yoxdur (5, 164).
Məqalədə Vaqif poeziyasından müəyyən hissəni təhlil süzgəcindən keçirməyə çalışdıq. Şairin
əsərlərinin tədqiqqata cəlb edilməsi hər zaman aktualdr. Heç şübhəsiz, Vaqif yaradıcılığına daim
müraciət ediləcək, geniş planda araşdırılacaq, ən kiçik detal təhlil ediləcək, milli və bəşəri dəyərlər önə
çıxarılacaqdır.
QAYNAQLAR
1. Abdullayeva S.Ə. Azərbaycan nağıl və dastanlarının dili. Bakı, Elm, 1998, 232 s.
2. Xəlilov B. Molla Pənah Vaqif: özü və tarixin sözü. Bakı, “Adiloğlu”, 2018, 92 s.
3. Kazımoğlu M. Vaqif şeirinin üzü və astarı. “Molla Pənah Vaqif və folklor” mövzusunda Elmi
Konfransın materialları. Bakı, “Elm və Təhsil”, 2017, 236 s.
4. Qafarlı R. Aşıq Ələsgər poeziyasının sənətkarlıq xüsusiyyətləri. “Dədə Qorqud”. Elmi-ədəbi
toplu. Bakı, “Elm və təhsil”, 2022, I, s.
5. Molla Pənah Vaqif. Əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2004, 264 s.
6. Tanrıverdi Ə. Poeziyanın dili, dilin poeziyası. Bakı, “Nurlan”, 2008, 203 s.

Tüm Bi̇ldi̇rleri̇ni̇ Ki̇tabi Volume I

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tüm Bi̇ldi̇rleri̇ni̇ Ki̇tabi Volume I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KARABAKH

Azerbaijan National Academy Of Sciences Folklore Institute

All rights of this book belong to IKSAD GLOBAL.

TOTAL NUMBER OF PAPERS: 357

PARTICIPANT COUNTRIES (12):

Turkey, Azerbaijan, Iran, Indonesia, Russia, China, Kazakhstan, Nigeria, Brazil,

CHAIRMAN OF THE ORGANIZING COMMITTEE

CONGRESS CHAIRMAN OF THE SCIENTIFIC COMMITTEE ON

CHAIRMAN OF THE SCIENTIFIC COMMITTEE FOR CONGRESS

CHAIRMAN OF THE SCIENTIFIC COMMITTEE ON CONGRESS

ORGANIZING COMMITTEE MEMBER

ORGANIZING COMMITTEE MEMBER

CONFERENCE SCIENTIFIC COMMITTEE

CONFERENCE SCIENTIFIC COMMITTEE

Online (with Video Conference) Presentation

Meeting ID: 811 8315 9898

Join Zoom Meeting

PARTICIPANT COUNTRIES (13):

ÖNEMLİ, DİKKATLE OKUYUNUZ LÜTFEN / IMPORTANT, PLEASE READ CAREFULLY

Önemli, Dikkatle Okuyunuz Lütfen

IMPORTANT, PLEASE READ CAREFULLY

Points to Take into Consideration - TECHNICAL INFORMATION

Meeting ID: 811 8315 9898

HEAD OF SESSION: Ms Santa Stopniece

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

HEAD OF SESSION: Assist. Prof. Zülkif YALÇIN

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

FIGHT AGANIST WITH HUMAN

RESEARCH ON THE FACTORS OF

HEAD OF SESSION: Assoc. Prof. Dr. Mahmudova Guney

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

HEAD OF SESSION: Lect. Vasyl PUZANOV

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Mustafa KARABULUT

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

Y.T.KRUSHINSKY'S MISSION TO THE

Nahçıvan Devlet Üniversitesi, THE MIGRATION OF ARMENIANS TO

HEAD OF SESSION: Dosent Firudin Rzayev

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Dr. Morakeng Edward Kenneth Lebaka

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Orhan KÜÇÜK

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

Kırıkkale University, Kırıkkale,

HEAD OF SESSION: Dosent Kəmalə Rüstəm qızı Quliyeva

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

HEAD OF SESSION: Assist. Prof. Dr. Serkan GÖKALP

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

HEAD OF SESSION: Assist. Prof. Dr. İbrahim AVCI

HEAD OF SESSION: Cavid Vəkil oğlu Bağırzadə

FACE TO FACE PRESENTATIONS

HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Ramazan GAFARLI

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

FACE TO FACE PRESENTATIONS

HEAD OF SESSION: Doç. Dr. Nazile ABDULLAZADE

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE

HEYDAR ALIYEV: A POLITICAL

AMEA Milli Azərbaycan Tarixi

QARABAĞ MÖVZUSU QACARLAR

Coffee Break: 15:30-16:00

FACE TO FACE PRESENTATIONS

HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Tahirə Məmməd

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE