Prawo rzymskie i tradycja romanistyczna – IV/2021–2022

Prawo i jego źródła. Jakub Urbanik/Zuzanna Benincas

wstęp historyczny III Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego
Wydziału Prawa i Administracji U.W.
a



Prawo cesarskie
 Konstytucje cesarskie

❖ edict
❖ princeps jako urzędnik Rzeczypospolitej
❖ mandat
❖ cesarscy urzędnicy prowincjonalni
❖ Gnomon Idiologa
a

 Konstytucje cesarskie

❖ decreta
❖ wyroki sądu cesarskiego (cesarz, prefekt praetorio)
❖ rescripta – (epistulae)
❖ autentyczna interpretacja prawa

Cognitio extra ordinem

 Cognitio extra ordinem

❖ sądownictwo nadzwyczajne (od początku pryncypatu
❖ sprawy dotyczące tutel
❖ sprawy fideikomisó
❖ sprawy między obywatelami a fiskuse
❖ sądownictwo w prowincjach cesarskich (delegacja
❖ jednofazowość, sędzia – urzędnik

Apelacja
w

 Senatusconsulta
❖ rola senatu w Republice (auctoritas patrum
❖ senatusconsultum ultimu

videant consules ne res publica detrimenti capiat

❖ pierwotnie, jako “rady”, zasilają ius honorarium (podstawa

dla zarzutów procesowych), z czasem zastępują leges
❖ od II w. często w postaci aklamowanej oratio principis
m

 Prawo rzymskie prawem eksperckim

Jurysprudencj
formularze
Kapłan
responder prawne
arystokraci agere, caver Edykty
urzędnicy
republikańsc
komentarze

ius respondendi, porady

Nauczyciel
konstytucje
praw
cesarskie
Urzędnicy sędziowi
wykładnia, projekty
cesarsc extra ordinem
a



y

Czasy poklasyczne Dominat

(od panowania Dioklecjana)


 Czasy poklasyczne
❖ jedyne twórcze źródło prawa: legislacja cesarsk
❖ ius vetus – ius novum
❖ “wulgaryzacja
❖ próby uporządkowania praw
❖ konstytucje o cytowaniu (konstytucja
raweńska, 426)
❖ wyciągi prywatn
❖ kody kacje
Codex Gregorianus, Hermogenianus,
Codex Theodosianus (435–438)
fi


”





a

 “Barbarzyńskie”zbiory praw
❖ Codex Euricianus (Euryk 440–484
❖ Lex Salica (Chlodwig, ca. 502
❖ Edictum Theodorici Regis (502?
❖ Lex Romana Burgundioru
❖ Lex Romana Wizigothorum (Breviarum Alarici), 506
<––> (Codex Theodosianus, Novellae Epitome Gai,
Sent. Pauli
❖ Liber Iudiciorum (Lex Wisigothorum), 654,
Reccesvinthus—> 1241 Fuero Juezgo:
Ferdynand III Kastylijski
❖ Interpretationes i szkoły prawa w Galii
)









 485 (?) – ♔527 – ♱565

Justynian
❖ zamysł zjednoczeni
❖ terytoriu
❖ religi
❖ prawa
⭐︎
i

Kodyfikacja
❖ założenie: między tradycją a
unowocześnienie
❖ monopol w tworzeniu, interpretacji i
nauczaniu praw
❖ Zamysł kody kacji: Haec quae necessario (528
❖ Codex vetus: 529 (P.Oxy. XV 1814)
fi
a

 Digesta seu Pandecta

❖ Deo auctore (530

❖ Tanta/∆έδωκεν (533
❖ Teoria Bluhme (1820): masy
papiniańska, sabiniańska,
edyktalna i Appendix
❖ współczesne problemy
metodologiczne:
Interpolationenjagdt
)

 Digesta

-zawierają ponad 9000 fragmentów pochodzących z dzieł 38

jurystów (33 z okresu prawa klasycznego, 3 z okresu
przedklasycznego i 2 poklasycznych);
składają się z 50 ksiąg, które zostały podzielone na tytuły (za
wyjątkiem ksiąg 30-32), w średniowieczu dodano podział na
paragrafy. Każdy tytuł poświęcony jest odrębnemu zagadnieniu.
Prawie w całości zawierają materiał poświęcony prawu
prywatnemu, jedynie księgi 47-48 poświęcone są prawu karnemu
(libri terribiles)

 Instytucje Justyniana
❖ Cesarski majestat winien być ozdobiony nie tylko orężem, lecz
także uzbrojony prawami, aby zarówno czas wojny, jak i pokoju
rządzić się mógł należycie, i by princeps rzymski był zwycięzcą
nie tylko w potyczkach z wrogami, lecz także usuwając
niesprawiedliwości podłych prawnymi środkami, i by
triumfował tak nad zwyciężonymi wrogami, i jako najbardziej
prawu oddany (...) A wszystkie już ludy rządzą się prawami
przez nas ułożonymi lub ogłoszonymi. I skoro najświętsze
konstytucje uprzednio pomieszane, doprowadziliśmy do świetnej
harmonii, i kiedy już rozciągnęliśmy naszą troskę nad
niezmierzone tomy dawnej mądrości, i beznadziejne dzieło, jakby
przez środek głębi idąc, za przyczyną niebios, ukończyliśmy.
 Instytucje Justyniana
❖ Gdy to wszystko już zostało dokonany z Bożą pomocą,
przywoławszy Tryboniana ..., Theophila i Doroteusa ....,
zleciliśmy aby z mocy naszego autorytetu i naszej inspiracji
ułożyli Instytucje: tak byście mogli poznawać kołyskę prawa
nie z dawnych opowieści, lecz brać ją z cesarskiego blasku,
tak by, tak uszy, jak i dusze wasze nie przyjęły, nic
nieużytecznego, nic błędnie przedstawionego, lecz tylko to,
co w tych sprawach obowiązuje. Poprzednikom przypadało
dopiero po czterech latach nauki czytać konstytucje
cesarskie, wy zaś poznajecie je już na początku, wyróżnieni
takim zaszczytem i dotknięci taki szczęściem, że początek i
koniec waszego wykształcenia pochodzi z ust princepsa. 
 Instytucje Justyniana
❖ Kiedy te Instytucje ułożone z wielu starożytnych Instytucji, a
przede wszystkim z prac naszego Gajusa tak Instytucji, jak
Praktycznych porad prawnych na codzień oraz innych licznych
komentarzy, trzej wymienieni mężówi nam przedstawili,
przeczytaliśmy je i poznaliśmy i nadaliśmy im moc
najpełniejszą naszych konstytucji
❖ Przyjmijcie zatem te nasze prawa z największą ochotą i żarliwą
pilnością, abyście i wy sami wykazali się takim
wykształceniem, byście mogli żywić najpiękniejszą nadzieję, że
po dokonaniu całego studium prawa, będziecie mogli rządzić
naszą rzeczypospolitą w częściach wam powierzonych.
.

 Po Digestach
❖ Nowy Codex: 53
❖ kolejne reformy zebrane już po śmierci Justyniana w
Novella
❖ “transkrypcja” na grekę:
Parafraza Instytucji Theophila,
Katapoda, Basiliki, Nomocano
❖ W średniowieczu Corpus Iuris Civilis (Digesta, Codex,
Institutiones i Novellae z Libri Feudorum)
e



n



 Fas (normy religijne) Leges regiae (?)
Mos (zwyczaje) (Ustawy Króla)
Interpretacja
Archaiczne Leges
Królestwo Plebiscita Pontifices Legis Actiones
Wczesna Republika Zgromadzenia plebsu Rogatae Datae cavere agere respondere
(zgromadzenia komisje)
(XII Tablic) Jurysprudencja Laicka
(praktycznie zrównane z
Leges przez Lex Hortensia 287 pne Proces
przedklasycze Arystokracj Edykt (prawo tworzone przez formulkowy
Wojny punickie magistratów:: praetores, ediles,
Srodkowa i pózna namiestników prowincji),
Republika

Proces
Senatus consulta Konstytucje Cesarskie Zawodowi prawnicy
kognicyjny
Senat Cesarze z ius respondendi
Klasyczne Edictum perpetum (131 ne)
Koniec Repuliki
Pryncypat Edykty Reskrypty Doradcy cesarza
Mandaty Dekrety

Poklasyczne
Dominat IUS NOVUM IUS VETUS

Kodyfikacja CODEX I i II DIGESTA

Justynianska (a potem NOVELLAE) INSTITUTIONES

Schemat Historii Zródel Prawa rzymskiego

Organy wydające prawo
Prawo rzymskie i tradycja romanistyczna – V.1/2021–2022

Osoba jako podmiot

prawa i nawiązywanie Jakub Urbani

stosunków prawnych
Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego
Wydziału Prawa i Administracji U.W.
k

 Osoba – Persona
❖ osoba jako podmiot praw
❖ powstanie i ustanie osobowości prawne
❖ narodziny – śmier
❖ warunkowa osobowość nasciturusa
nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur (ad D. I 5.7)
ilekroć toczy się postępowanie co do korzyści mającego się urodzić,
uważa go się za już urodzonego
❖ rodzaje osó
❖ fizyczn
❖ prawne
e

 Osoby prawne – wstęp

❖ terminologia (Heise, 1807) i współczesność
por. personne morale
tres faciunt collegium
❖ rzymskie namiastk
« Casanova le savait bien, qui poursuivit nonnes
et nonnettes, mais ne tenta jamais de séduire
❖ municipia, colonia une congrégation ; on n'a jamais troussé
une personne morale.
"La personne morale n'est pas une personne ;
ni souffrante ; ni aimante, sans chair et sans os,
❖ collegia, sodalitate la personne morale est un être artificiel.”
Cozian, Viander, Deboissy
Je n’ai jamais
❖ fiscu diné avec une
personne morale
❖ piae causae Gaston Jéze

❖ klasztory, gminy.
❖ ochronki, bractwa,
diecezje
problem reprezentacji
s



 Osoby
❖ rzymska perspektywa:
I komentarz Instytucji Gaiusa: Personae – Res – Actione

D. I 5.1, Gaius z 1 księgi Instytucji (= I 8)

Omne ius quo utimur vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones
Wszelkie prawo, które stosujemy dotyczy albo osób, rzeczy, albo skarg

❖ prawo, a możliwość korzystania z niego:

powstawanie stosunków prawnych




s

 Syllabus następny

❖ Osoba jako podmiot prawa; nawiązywanie stosunków

prawnych (zdarzenia i czynności prawne:
wprowadzenie).
❖ Fizyczność osoby i czynniki określające jej statu
❖ Eksurs: osoba prawna – rozwój koncepcji
❖ Wolni – niewolni. Obywatele i nie-obywatele

Principles III, IV Inst. II §7 | IV U podstaw II 1 |III 1

 

 powstawanie stosunków prawnych

dozwolone niedozwolone
czynności prawne
D z i a ł a n i a
Z d a r z e n i a p r a w n e

Z d a r z e n i a

 Czynności prawne

❖ między negotium a Rechtsgeschäf

❖ czynność, a oświadczenia wol
❖ rozbieżność między wolą,
a jej manifestowaniem: verba a voluntas
❖ interpretacja woli


i

 verba a voluntas
❖ problem rozbieżności między wolą zewnętrzną (verba) i
wewnętrzną (voluntas): interpretacj
❖ Causa Curiana:
93 r. p.n.e.: Quintus Mucius (reprezentujący Marcusa
Coponiusa) vs. Lucius Crassus (adwokat Maniusa
Curiusa)
❖ problem wpływu wad oświadczenia woli dla ważności
czynności prawnej: wstę
❖ podziały czynności prawnych


p

 czynności prawne

ważne nieważne

skuteczne wzruszalne nieskuteczne

contra legem wada czynności

☞ Wykład VI, VII
 Osoba i status
libertatis civitatis familiae

wolni niewolni obywatele peregryni sui iuris alieni iuris

półwolni? Latyni Latyni Juniańscy

nex
auctorat
redempti ab hostibu
liber homo bona fide serviens
i

 niewolni: popadnięcie w niewolę

❖ servi (servare)—> zachowani: wojna/piraci
❖ narodziny w niewol
❖ nexum / niewola za długi
XII Tab 3 – sprzedaż zagranicę
do lex Poetelia Papiria [326 p.n.e.]
(por. “strząśnięcie długów” w Atenach)
❖ wyrok ad metall
❖ senatusconsultum Claudianum
a







 Wyzwolenie z niewoli i jego skutki
❖ formaln obywatelstwo rzymskie
❖ vindict rytuał in iure cessio
❖ cens
❖ testament
❖ in ecclesia
❖ nieformaln faktyczna wolność
❖ per epistulam, od lex Iunia Norbana
apud amicos, per mensam Latyni juniańscy, 19 n.e.
Latyni aeliańscy?
ograniczenia: lex Fufia Caninia 2 p.n.e., lex Aelia Sentia, 4 n.e.
u

 droga do pełnego obywatelstwa

❖ odchowanie rocznego dzieck

Latyni juniańscy ❖
❖
służba w służbach porządkowyc
mły
❖ transport zboża do Rzymu
n