m

MINERAŁY
 LEKSYKON PRZYRODNICZY
Olaf Medenbach, Cornelia Sussieck-Fornefeld

MINERAŁY
Przekład i adaptacja
Andrzej Kozłowski, Jan Parafiniuk, Ewa Słaby

Świat Książki
Koncepcja serii: Gunter Steinbach Spis treści 6 Wstęp
Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Mineralien 8 Czym jest mineralogia
Ilustracje: Karl Medenbach 9 Wewnętrzna struktura kryształów
18 Własności minerałów
Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag
i GeoCenter International Warszawa 26 Powstawanie minerałów
28 Klasa I. Pierwiastki rodzime
Świat Książki, Warszawa 1996 40 Klasa II. Siarczki i pokrewne
© Mosaik Verlag GmbH Monachium 1984
© polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1995 84 Klasa III. Halogenki
94 Klasa IV. Tlenki i wodorotlenki
Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania da­
126 Klasa V. Azotany, węglany, borany
nych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie
w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe 152 Klasa VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany
- tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. 168 Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany
194 Klasa VIII. Krzemiany
Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Minerały:
252 Klasa IX. Związki organiczne
zespół pracowników naukowych Instytutu Geochemii, Mineralogii i Petrografii
Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, w składzie: 254 Klucz do oznaczania minerałów
dr Andrzej Kozłowski 284 Wykaz źródeł okazów minerałów
dr Jan Parafiniuk 285 Autorzy zdjęć
dr Ewa Słaby
286 Wykaz minerałów
Redaktor serii:
Beata Lewandowska-Kaftan

Redaktor tomu Minerały:

Katarzyna Duran

Opracowanie graficzne książki:

według oryginału niemieckiego

Korekta: Przegląd symboli używanych w książce

Ewa Garbowska

Skład i łamanie:
PHOTOTEXT Warszawa

ISBN 83-7129-194-9 I Pierwiastki II Siarczki III Halogenki IV Tlenki V Węglany

Nr 1197

VI Siarczany VII Fosforany VIII Krzemiany IX Związki organiczne

5
 jak na przykład rentgenowska analiza Osiem symboli rozpoznawczych
Wstęp fazowa lub - do oznaczenia składu che­ w głównej części książki
Prawidłowość form kryształów i minera­ I. Pierwiastki rodzime micznego mikroskopowych obiektów
- mikrosonda elektronowa. Kształt symbolu informuje o układzie
łów oraz piękno ich barw czyniły je od II. Siarczki i pokrewne
Aby oznaczać minerały na podstawie krystalograficznym, jego barwa o rysie
bardzo dawna obiektami dociekliwych III. Halogenki
cech makroskopowych, niezbędne jest minerału, liczby określają twardość we­
obserwacji, a także przedmiotem kolek­ IV. Tlenki i wodorotlenki
odpowiednie doświadczenie i praktyka. dług skali Mohsa.
cjonowania. Zainteresowanie kolekcjo­ V. Azotany, węglany, borany
nowaniem minerałów w ciągu ostatnich VI. Siarczany, chromiany, molibde- Osoba zainteresowana nie powinna po­
dziesiątków lat stale wzrasta, czego do­ niany, wolframiany mijać jakiejkolwiek okazji, aby oglą­
VII. Fosforany, arseniany, wanadany dając minerały w kolekcjach i na wysta­
wodem jest coraz większa liczba uczes­
tników wystaw i giełd minerałów, a tak­ VIII. Krzemiany wach szkolić swoje oko. Tylko w ten
IX. Związki organiczne sposób, w powiązaniu z poradami spec­
że członków stowarzyszeń mineralo­
gicznych. jalistów i za pomocą wskazówek zawar­
Trzecia część książki zawiera klucz do tych w tej książce, można osiągnąć wy­
Książka ta jest przeznaczona dla amato­
oznaczania minerałów, który umożliwi starczającą pewność w oznaczaniu mi­
rów. Jej celem jest pogłębienie zna­
czytelnikowi oznaczanie poszczegól­ nerałów.
jomości budowy wewnętrznej kryszta­
nych minerałów przez określanie ich Przebieg oznaczania. Łatwo można so­
łów oraz ich własności. Najważniejsze
głównych cech charakterystycznych. bie przyswoić umiejętność wykorzys­
rodzaje minerałów zostały opisane
Jeżeli rozpatrywać będziemy skład sko­ tania trzech ważnych cech minerałów,
i przedstawione na zdjęciach i ry­
rupy ziemskiej, to minerały są jej natu­ a następnie stosować je z dobrym skut­
sunkach. Stanowi to niezbędną pomoc
ralnymi, podstawowymi składnikami. kiem do oznaczania minerałów. Są to:
do ich oznaczania. Książka dzieli się na
Wyróżniają się one jednorodnym (ho­ 1) połysk, 2) rysa, 3) twardość. Tablice
trzy części.
mogenicznym) składem chemicznym klucza do oznaczania minerałów na
Wspomniana część ogólna wprowadza
i typową siecią kryształu. Owa sieć po­ końcu książki są ułożone według tych
czytelnika, który nie zetknął się dotąd
woduje istnienie u minerałów (i ogólnie trzech cech. Minerały z połyskiem meta­
z wiedzą mineralogiczną, wprost w taj­
- kryształów) określonych stałych włas­ licznym są zebrane w jednej części. Da­
niki wnętrza kryształu. Podane tu są
ności fizycznych i chemicznych. lej są one rozdzielone na podstawie ba­
podstawy wiedzy o strukturze kryształu
Te typowe dla rodzajów mineralnych rwy własnej i wzrastającej twardości.
wraz z historycznym przeglądem wa­
i diagnostycznie użyteczne własności są Minerały o połysku niemetalicznym
żniejszych odkryć, które do jej poznania
stosowane od dawna do identyfikacji mi­ dzielą się ze względu na posiadanie
doprowadziły. Ze składu i subtelnej
nerałów na podstawie ich cech zewnę­ barwnej lub bezbarwnej rysy. Minerały
struktury kryształu wynikają jego chemi­
trznych. Doświadczonemu obserwato­ z rysą barwną dalej podzielono, biorąc
czne i fizyczne własności, ale także po­
rowi umożliwiają one w wielu przypad­ pod uwagę barwę rysy i ułożono je we­
stać zewnętrzna i jego piękno.
kach szybkie i niewątpliwe oznaczenie. dług wzrastającej twardości. Minerały
W drugiej, głównej części przedstawio­
Zasadą takiej diagnozy jest krytyczna z rysą bezbarwną (białą) uszeregowano
ne zostały 223 spośród najważniejszych,
ocena jej rezultatu w celu uniknięcia jedynie na podstawie wzrastającej twar­
występujących w Europie minerałów
błędnej identyfikacji. Liczne minerały dości. Po określeniu tych trzech najważ­
i grup mineralnych. Podobnie jak w in­
można oznaczyć całkowicie pewnie niejszych cech diagnostycznych minera­
nych tomikach tej serii, rodzaje minera­
i prosto. Inne, z powodu mniej wyraź­ łów i porównaniu z innymi rodzajami
łów są uporządkowane według syste­
nych cech charakterystycznych, dają minerałów w tabeli oraz ilustracjami
matyki, która w mineralogii opiera się
podstawy jedynie do niejednoznacznych i opisem w części głównej książki, ma­
na krystalochemii i zawiera dziewięć
przypuszczeń. W takim przypadku o do­ my zazwyczaj wystarczającą podstawę Informacja o połysku:
klas:
kładną identyfikację należy zwró­ do oznaczenia okazu.
cić się do specjalisty, który w celu cał­ met. = metaliczny
kowicie pewnego oznaczenia może za­ półmet. = półmetaliczny
stosować metody fizyczne i chemiczne, niemet. = niemetaliczny

7
6
Czym jest mineralogia?
Przyrodnicze dyscypliny naukowe:
geologia, geofizyka i nauki mineralo­
giczne, zajmują się badaniami budo­
wy Ziemi. Podczas gdy geologia bada
procesy wielkoskalowe jak powsta­
wanie gór czy rozległe przemieszcze­
nia w skorupie ziemskiej, minera­
logowie zwracają sie ku pojedynczym
minerałom, najmniejszym częściom
składowym, tworzącym skały i okreś­
lającym ich własności. Słowo minerał
wywodzi się od łacińskiego czasowni­
ka minare, to znaczy wydobywać
z kopalni. Wskazuje to na historyczny
związek górnictwa i badania wydoby­
tego urobku, składającego się z mi­
nerałów.
Problemy badawcze współczesnych
nauk mineralogicznych sięgają o wie­
le dalej. Podstawowymi kierunkami
zainteresowań są warunki powstawa­
nia minerałów, ich zachowanie w wy­
sokich temperaturach i pod wysokimi
ciśnieniami, skład krystalochemiczny
i przydatność do celów technologicz­
nych. We współpracy z geologami,
chemikami, fizykami i naukowcami
z dziedzin medycznych, mineralo­
gowie zajmują się także problemami
interdyscyplinarnymi. W obrębie nauk
mineralogicznych rozróżnia się trzy
dziedziny wiedzy.
Krystalografia. Słowo to pochodzi od
greckiego krystallos, używanego na
określanie kryształu górskiego, przej­
rzystej jak szkło, bezbarwnej odmia­
ny kwarcu. Krystalografia zajmuje się
badaniem stanu krystalicznego mate­
rii. Kryształy są tworami o wysoce
uporządkowanej budowie wewnętrz­
nej, polegającej na bardzo prawidło­
wym ułożeniu chemicznych cegiełek,
czyli atomów, jonów lub cząsteczek.
Owe cegiełki mają w strukturze kry­
8 9
ształu swoje stałe miejsca. Ich prze­
strzenne ułożenie nazywa się siecią
kryształu. Stan krystaliczny jest zwyk­
łym stanem wszystkich ciał stałych.
Nie tylko skorupa naszej Ziemi jest
niemal całkowicie zbudowana z krysz­
tałów, ale także cała różnorodność
produktów technicznych jak metale
i stopy, organiczne i nieorganiczne
związki chemiczne, a także wiele spo­
śród obiektów biologicznych. Szkielety
ssaków i zęby zwierząt i ludzi są tak
samo zbudowane z kryształów jak mu­
szle małży, ślimaków lub kolce jeżo­
wców. Kryształy charakteryzują się je­
dnakowymi cechami chemicznymi i fi­
zycznymi w granicach całej sieci da­
nego rodzaju kryształu.
Mineralogia. Wszystkie kryształy,
które powstały w przyrodzie bez celo­
wego bezpośredniego wpływu czło­
wieka i poza organizmami żywymi są
nazywane minerałami. Znaczenie mi­
nerałów dla ludzkości jest trudne do
przecenienia. Początkowo używane
przez ludzi prehistorycznych jedynie
jako narzędzia i ozdoby, dziś tworzą
podstawę dla wszystkich technologii
świata. Są one źródłem kruszców
i materiałów budowlanych, surowcem
do produkcji szkła, ceramiki i dla całe­
go przemysłu chemii nieorganicznej.
Jednak znaczenie minerałów jest
o wiele większe. Bez nich niemożliwe
byłoby powstanie i rozwój życia,
I minerałów. Jako pierwszy zauważył
ponieważ składniki podstawowe mate­
rii żywej i ważne dla procesów życio­
wych pierwiastki śladowe pochodzą
z minerałów. Mineralogia zajmuje się
między innymi określaniem cech fizy­
cznych i chemicznych minerałów.
Petrologia czyli nauka o skałach. Ska­
ły są nagromadzeniami minerałów,
które występują w przyrodzie w wiel-
kich masach. Rozróżnia się skały po- rga Agricoli, zatytułowana „De re me­
limineralne, w budowie których biorą tal lica". Traktowała ona o trzech wów­
udział liczne rodzaje minerałów, jak czas ściśle związanych dziedzinach
np. granit, który tworzą skalenie, wiedzy: górnictwie, hutnictwie i na­
kwarc i łyszczyki, oraz skały monomi- ukach mineralogicznych.
neralne. Te ostatnie składają się Prawdopodobnie najistotniejszego
z mnóstwa kryształów tego samego odkrycia, które doprowadziło do usta­
rodzaju mineralnego, jak na przykład lenia wewnętrznej budowy kryształów,
marmur z kalcytu lub kwarcyt z kwar­ dokonał w 1669 roku Duńczyk Niels
cu. Petrologia zajmuje się badaniem Steno. Mierzył on za pomocą go-
i opisem skał oraz warunków ich po­ niometru kontaktowego i kątomierza
wstawania. kąty między odpowiednimi ścianami
prawidłowo wykształconych kryszta­
łów i stwierdził, że u kryształów tego
Wewnętrzna struktura kryształów samego rodzaju kąt między parami
tych samych ścian był zawsze taki
Prawidłowość kształtu minerałów od sam. Nie odgrywało żadnej roli, czy
dawna przyciągała swoim urokiem kryształ, w tym przypadku kwarcu, po­
uwagę ludzi. Symetria i doskonałość chodził z żył typu alpejskiego, z mar­
ścian kryształów, jako wynik dzia­ murów karraryjskich czy też z głębin
łania tajemniczych praw natury, kopalń Harzu. Kąt, zawarty między
przez tysiąclecia pobudzała fantazję dwiema ścianami słupa tych krysz­
badaczy, aż w końcu doprowadziła do tałów kwarcu, zawsze był równy 120°.
odkrycia wewnętrznej budowy kry­ Steno nazwał tę podstawową dla kry­
ształów. stalografii zasadę prawem stałości
kątów między ścianami. Już wtedy
Już w starożytnej Grecji Arystoteles
rozumiał on, że ta zewnętrzna prawi­
i Teofrastos zwracali szczególną uwa­
dłowość musi wynikać z jakiegoś we­
gę na minerały. Wyróżniali oni już po­
wnętrznego porządku w kryształach.
nad sześćdziesiąt rodzajów mineral­
nych na podstawie cech takich jak po­
datność na obrabianie, palność lub
charakter metaliczny. Wiedza ta zosta­
ła przejęta i pomnożona przez lekarzy
arabskich. Al-Biruni już około roku
1000 potrafił stosować fizyczne meto­
dy dokładnego oznaczania gęstości
on także drobne inkluzje płynów we­
wnątrz kryształów, które już wtedy
uważał za pozostałości ośrodków,
z jakich owe kryształy powstawały. Po
tym okresie przez kilka stuleci infor­
macje o naukach mineralogicznych
przestały się pojawiać. Dopiero Rys. 1. Idealne i zdeformowane kryształy kwa­
rcu. Kąty między dwiema tymi samymi ściana­
w 1556 roku, ukazała się książka nie­ mi są zawsze dokładnie równe (prawo stałości
mieckiego lekarza i przyrodnika Geo­ kątów)
Siedem układów krystalograficznych

Rys. 8. Wiwianit, jednoskośny, slup z dwuścia-
nami
Trepća, Serbia/Jugosławia, 35 x 35 mm
Objaśnienia do rysunków na str. 11
Rys. 2. Granat (grossular), regularny, 24-ścian
delto ido wy
Ouebec/Kanada, 25 x25 mm
Rys. 3. Kupryt, regularny, sześcian z
ośmiościanem i 12-ścianem rombowym
Onganja/Namibia, 23 *23 mm
Rys. 4. Wulfenit, tetragonalny, piramidy
z jednościanami
Tsumeb/Namibia, 30 *30 mm
Rys. 5. Mimetezyt, heksagonalny, dwuściansymetrii wystarczają proste układy
podstawowy, slup i podwójna piramida
Kopalnia Mt. Bouney, Northern
Territory/Kanada, 12 x 12 mm
Rys. 6. Kalcyt, trygonalny, romboedr ze
skalenoedrem, zorientowane narosty pirytu (patrz str. 10).
Kopalnia Lindenberg, G. Taunus/Niemcy
18 x 18 mm
Rys. 7. Anglezyt, rombowy, slupy
z dwuścianem
Kopalnia Meretrice/Nowa Kaledonia,
12 x 12 mm
12
Rys. 9. Rodonit, trójskośny, dwuściany
Pajsberg, Wermland/Szwecja, 12 x 12 mm
W ciągu następnych dziesięcio- i stu­
leci pojawił się prawdziwy zalew ba­
dań morfologicznych, dokonanych za
pomocą kątomierzy i wyspecjalizowa­
nych goniometrów krystalograficz­
nych. Badania te doprowadziły do
wniosku, że wszystkie kryształy dają
się zaliczyć do jednej z grup zwanych
układami krystalograficznymi, których
wyróżniono jedynie siedem.
Owe układy krystalograficzne wydzie­
lono na podstawie symetrii. Do opisa­
nia układów krystalograficznych i ich
współrzędnych, które charakteryzują
się długością „miar" na każdej osi
nazwanych odcinkami tożsamości X,
Y i Z oraz kątami między osiami
Za pomocą siedmiu układów krystalo­
graficznych stało się możliwe sklasy­
fikowanie wszystkich minerałów ze
względu na ich symetrię, jednakże
nie dokonano jakiegokolwiek kroku
w kierunku poznania budowy wewnę­
trznej kryształów. Dopiero pewne pe­
chowe wydarzenie i zainicjowany
przez nie znakomity eksperyment na­
prowadziły francuskiego mineraloga
Renę J. Haiiy'ego na właściwy ślad.
Hauy oglądał pewnego razu zbiór mi­
neralogiczny jednego ze swoich przy­
jaciół, gdy nagle piękny kryształ kal-
cytu wypadł mu z ręki i roztłukł się.
Podczas dokładnego oglądania okru­
chów francuski uczony zauważył, że
wszystkie niezliczone odłamki kryszta­
łu były do siebie podobne. Stanowiły
one bryły ograniczone sześcioma
rombami czyli romboedry, a kąty mię­
dzy odpowiednimi ścianami tych rom-
boedrów były zawsze jednakowe.
Kalcyt jest minerałem o największej
znanej nam liczbie postaci krysta­
lograficznych. Stwierdzono ponad sto
różnych postaci w więcej niż tysiącu
kombinacji. Wykształcenie kryształów
zmienia się od wydłużonych, igiełko­
wych do cienkich jak papier blaszko­
wych pokrojów.
Po opisanym wypadku FU. Hauy prze­
prowadzał eksperymenty z kalcytami
o najrozmaitszych pokrojach kryszta­
łów a wyniki były zawsze takie same:
pod wpływem nacisku mechanicznego
kryształy rozpadały się zawsze na frag­
menty romboedryczne o jednakowych
kątach między odpowiednimi ścianami.
Także podczas obserwacji mikroskopo­
wych najdrobniejszych pyłów kalcy-
towych rezultat był ten sam: maleńkie
romboedry dawały się rozkruszać pod
mikroskopem na jeszcze mniejsze
okruchy o takich samych ścianach i ką­
tach. Wynik tych eksperymentów i opa­
rtą na nich teorię opublikował Hauy
w 1801 roku w swej pracy „Traite de
mineralogie". W tej słynnej pracy wy­
raził on pogląd, że zaobserwowana łu-
pliwość kalcytu poprzez zakres mikro­
skopowy rozciąga się aż do rozmia­
rów submikroskopowych. W końcu jed­
nak, jak wierzył Hauy, dochodzi się do
najmniejszego możliwego romboedru
łupliwości, który dalej podzielić się nie
da bez rozłączenia cząsteczki kalcytu
czyli węglanu wapnia CaC03 na jej
chemiczne części składowe. Miałyby
one jednak całkowicie odmienne włas­
ności i w ten sposób krystaliczna sub­
stancja kalcytu byłaby zniszczona. Owe
najmniejsze cząstki kryształu nazwał
Hauy „jądrami łupliwości".
Wyobrażając sobie proces odwrotny
do swoich eksperymentów z rozkru-
szaniem kryształów, Hauy w myślach
odbudowywał kryształy z „jąder łupli­
wości". Naturalnie z maleńkich rom-
boedrów łatwo jest złożyć duży rom­
boedr. Jednakże przez odpowiednio
ścisłe ułożenie romboedrów można
także otrzymać zupełnie odmienne po­
stacie kryształów jak np. skalenoedr
lub słup. Prawidłowe układanie „jąder
łupliwości" prowadziło do uzyskania
wszystkich obserwowanych kombina­
cji postaci znanych dla kalcytu. Dało
także podstawę do poglądowego, a tak­
że możliwego do ujęcia w matematycz­
ne zależności, uzasadnienia prawa sta­
łości kątów podanego przez Steno.
Hauy robił także doświadczenia z kry­
ształami regularnymi, przyjmując, że
ich „jądra łupliwości" są maleńkimi
sześcianami. Z nich utworzył on ośmio-
ścian, czworościan i wiele innych po­
staci układu regularnego, które mogły
być obserwowane w przyrodzie. Rysu­
nek 10 przedstawia jeden z przykładów
z jego bogato ilustrowanej książki
„Traite de mineralogie". Tylko z sześ­
cianów zbudował Hauy dwunastościan
rombowy, postać krystalograficzną bar­
dzo typową dla granatu (rys. 11).
Hauy sądził, że te najmniejsze „jądra
łupliwości" są cząstkami niezmiennymi
i sztywnymi. Nie zgadzały się z tym
13
 Rys. 11. Granat o postaci dwunastościanu Rys. 12. Wiwianit FeJPOJ^Hfl, Trepća, Rys. 13. Erytryn COJAsOJ^Hfi Bou
Rys. 10. Utworzenie dwunastościanu rom­
rombowego, Ouebec/Kanada, 17 x 17 mm. Serbia/Jugosławia, 12 x 12 mm Azzer/Maroko, 20 x20 mm
bowego z małych sześcianów (R.J. Hauy,
„ Traite de mineralogie", 1801) Podobne sześcianiki są najmniejszymi ele­ Wygląd zewnętrzny wiwianitu i erytrynu jest taki sam, ich wzory chemiczne bardzo pod
mentami budującymi ten kryształ
obserwacje, że pod wpływem zewnę­ minerałów, które krystalizują w całko­
trznego ciśnienia kryształy zmniejszają wicie tych samych postaciach krys­
swoją objętość. Ta własność krysz­ talograficznych. Na przykład apatyt,
tałów jest niewytłumaczalna przy zało­ piromorfit, wanadynit i mimetesyt wy­
żeniu, że są one zbudowane z nie­ stępują w postaci pięknych słupów he­
zmiennych, sztywnych cząstek. Polemi­ ksagonalnych, wiwianit, erytryn a tak­
zując z pracami Hauy'ego, Seebers że annabergit tworzą prawie identycz­
w 1824 roku wyraził przypuszczenie, że ne kryształy jednoskośne (rysunki 12
chemiczne części składowe, którymi i 13). Mitscherlich stwierdził podczas
w przypadku kalcytu są Ca i C03, we­ obserwacji tych minerałów o podo­
wnątrz „jąder łupliwości" nie stykają bnym wyglądzie, że także ich wzory
się ściśle, ale utrzymują się w pewnych chemiczne są nadzwyczaj podobne.
mierzalnych odległościach. Składniki Pokazuje to następujący przykład:
chemiczne mogłyby wewnątrz „jąder
wiwianit Fe3(P04)2-8H20
łupliwości" zajmować stałe, w pełni
uporządkowane miejsca, ale jednocze­ erytryn C0 3(As04)2-8H20
śnie w pewnej mierze podlegałyby Przy podobnym typie wzoru chemicz­
przemieszczeniu a nawet wymianie. nego, w porównaniu z wiwianitem
Pewne ważne odkrycie, które wynika­ w erytrynie żelazo jest zastąpione
ło bezpośrednio z tej teorii, zostało przez kobalt, a fosfor przez arsen.
dokonane na początku XIX wieku, Podobieństwo postaci krystalografi­
w okresie rozkwitu mineralogii, przez cznych tych dwóch minerałów o po­
chemika Eilharda Mitscherlicha. Mits­ dobnej budowie jest uwarunkowane
cherlich wiedział, że są różne rodzaje także tym, że przy ich zbliżonych
14
typu. Na tej podstawie Mitscherlich wysnuł wniosek o jednakowym ułożeniu elementó
tych kryształów i nazwał tę cechę izomorfizmem.
wzorach chemicznych, określone pier­ strzenne ułożenie części składowych
wiastki chemiczne wzajemnie mogą charakteryzują rodzaj mineralny,
się zastępować. Mitscherlich nazwał rozwinęła się nowoczesna klasyfikacja
to zjawisko izomorfizmem tzn. jedna­ minerałów zgodnie z ich cechami kry-
kowością postaci. stalochemicznymi. Cechy te uwzglę­
W trakcie dalszych badań Mitscherlich dniają dane analityki chemicznej i ob­
stwierdził również, że niektóre całko­ liczenia struktury kryształu.
wicie odmienne minerały mają ten Wspaniałe potwierdzenie znalazła ta
sam skład chemiczny. Z substancji teoria w eksperymentach, przepro­
CaC03 tworzy się nie tylko trygonalny wadzonych w 1912 roku przez Maxa
kalcyt ale także rombowy aragonit von Laue, które zresztą przyniosły mu
oraz heksagonalny wateryt, czysty wę­ w roku 1914 Nagrodę Nobla w dziedzi­
giel krystalizuje nie tylko jako heksa­ nie fizyki. Prześwietlił on kryształ siar­
gonalny grafit, ale także jako regular­ czanu miedzi promieniami, które wów­
ny diament (rysunki 15 i 17). Mitscher­ czas zostały odkryte przez niemieckie­
lich wywnioskował, że minerał jest go fizyka Roentgena. Na kliszy fo­
charakteryzowany nie tylko przez ro­ tograficznej, umieszczonej za kryszta­
dzaj chemicznych części składowych, łem, pojawił się układ punktów, który
ale także w bardzo szczególny sposób odzwierciedlał symetrię kryształu.
przez przestrzenne ułożenie tych czę­ Eksperyment ten wykazał w sposób
ści wewnątrz „jąder łupliwości". niewątpliwy dwie rzeczy:
Nazwał on tę cechę polimorfizmem. 1. Promieniowanie rentgenowskie na
Na podstawie tej świadomości, że za­ elementach strukturalnych kryształu
równo skład chemiczny jak i prze­ zostaje ugięte i za kryształem wywo-
15
Rys. 14. Struktura kryształu diamentu
Rys. 18 i 19. Beryl (szmaragd), Muzo, Kolum­
bia, 10x10 mm
Obraz elektronowo-mikroskopowy dużej roz­
dzielczości pokazuje, że beryl, który krystali­
zuje w postaci słupów o przekroju sześcioką-
ta, w swojej strukturze wewnętrznej ma także
sześciokątne elementy ułożone podobnie jak
komórki plastra miodu.

odzwierciedla dokładnie tę wewnętrz­

Rys. 15. Struktura kryształu grafitu.
Różna struktura pomimo tego samego składu
chemicznego jest przyczyną całkowicie
odmiennych własności tych dwóch
minerałów
Rys. 16. Diament, chemicznie czysty węgiel,Rys. 17. Grafit, chemicznie czysty węgiel, Sta­
Kimberley, RPA, 15x15 mm
łuje obraz interferencyjny. Obraz ten
jest odzwierciedleniem symetrii
kryształu i przestrzennego ułożenia
elementów składowych w jego sieci.
2. Promieniowanie rentgenowskie
jest promieniowaniem o naturze falo­
wej i bardzo małej długości fali.
W obecnych czasach obrazy sieci kry­
ształów można obserwować bezpo­
średnio dzięki zastosowaniu mikro­
16
re Mesto, Czechy, 16 x 16 mm
skopii elektronowej dużej rozdzielczo­
ści. Rysunek 18 pokazuje taki obraz
dużej rozdzielczości dla kryształu be­
rylu, którego struktura składa się
z niezliczonych sześcioczłonowych
pierścieni, połączonych w sposób
przypominający nieco plaster miodu.
Każdy pierścień to sześć połączonych
narożami czworościanów [Si0 4 ] 4 ~.
Zdjęcie kryształu naturalnego (rys. 19)
ną budowę. Także rentgenogram wy­
konany metodą Lauego (rys. 20) poka­
zuje jednoznacznie symetrię heksago­
nalną jako sześciopromienny układ
punktów.
Po długo trwających próbach rozwią­
zania zagadki wewnętrznej budowy
kryształów, wiadomo dziś, że pojedyn­
cze chemiczne części składowe, jak
cząsteczki, atomy lub jony, są ułożone
w sieci przestrzennej, w której zajmu­
ją one stałe, podlegające jedynie nie­
wielkim zmianom położenia. Do je­
dnoznacznego opisania minerału
niezbędne jest określenie składu che­
micznego jak również dokładna znajo­
mość jego struktury wewnętrznej.
Jednakże wiedza o strukturze krysz­
tałów niezbędna jest nie tylko do kla­
syfikacji minerałów. Jest o wiele waż­
niejsze, że na podstawie budowy we­
wnętrznej można wytłumaczyć wystę­
powanie cech zewnętrznych krysz­
tałów. Szczególnie dobrego przy-
Rys. 20. Również obraz rentgenograficzny
zwany „Lauegramem"pokazuje wyraźnie he­
ksagonalną symetrię berylu
kładu dostarczają dwa polimorficzne
minerały, diament i grafit (rys. 15 i 17).
Obydwa są identyczne chemicznie, ale
ich fizyczne własności różnią się zasa­
dniczo z powodu ich odmiennych struk­
tur. Diament jest o wiele twardszy od
jakiegokolwiek innego minerału, zupeł­
nie przezroczysty, nie przewodzi prądu
elektrycznego, ma słabe przewodnic­
two cieplne i łupliwość według ośmio-
ścianu. Własności grafitu są zupełnie
inne: jest miękki i nawet używa się go
jako smaru, przewodzi dobrze prąd
i ciepło, i ma doskonałą łupliwość we­
dług dwuścianu podstawowego.
17
Własności minerałów

Jedną z cech minerałów, które najbar­

dziej rzucają się w oczy, jest postać
kryształów (patrz str. 10). Zawsze wte­
dy, gdy kryształy mogą swobodnie wy­
kształcić swą postać (idiomorfizm),
tworzą formy prawidłowe, na których
ich symetria jest dobrze rozpoznawal­
na. Ważnym krokiem w rozpozna­
waniu minerałów jest przyporządko­
wanie identyfikowanego kryształu do
jednego z siedmiu układów krysta­
lograficznych. Jednakże również idio-
morficzne kryształy jednego rodzaju
mineralnego mogą różnić się bardzo
od siebie chociażby z powodu znie­
kształceń w czasie wzrostu (rys. 1), co
utrudnia rozpoznanie symetrii. Poza
tym rozwój rozmaitych ścian krysz­
tałów powoduje pojawienie się rozma­
itych morfologii. W układzie regula­
rnym mogą wystąpić np. sześcian, oś-
miościan, dwunastościan rombowy
pojedynczo lub kombinacje tych posta­
ci w jednym krysztale. Morfologia jest
Rys. 24. Połysk szklisty
Kalcyt i fluoryt
St. Andreasberg, Harz/Niemcy, 40 x40 mm Tifin, Ohio/USA, 25x25 mm
Rys. 21. Katapleit
ML St. Hilaire/Kanada, 25 *25 mm
heksagonalny, pokrój tabliczkowy
niezależna od wielkości poszczegól­
nych ścian kryształu lub ich stosunku
między sobą, natomiast pokrój opisuje
relacje wielkości poszczególnych
ścian. Dlatego też kryształy o tej sa­
mej morfologii mogą mieć zupełnie
Rys. 25. Połysk diamentowy
Sfaleryt
Rys. 22. Wanadynit
Arizona/USA, 15x15 mm
heksagonalny, pokrój izometryczny
odmienny pokrój. Wyjaśniają to ry­
sunki 21-23.
Połysk minerałów jest charakterys­
tyczną cechą rodzajową, łatwą do
rozpoznania nawet dla niezbyt wyćwi­
czonego oka. Stąd jej duża użytecz-
Rys. 26. Połysk pólmetaliczny
Pirargyryt
St. Andreasberg, Harz/Niemcy
Rys. 23. Mimetesyt z bayldonitem
Tsumeb/Namibia, 35 x35 mm
heksagonalny, pokrój słupkowy
ność jako własności diagnostycznej.
Rozróżnia się przede wszystkim mi­
nerały o połysku niemetalicznym
i o połysku metalicznym. Wszystkie
minerały o połysku niemetalicznym
są przezroczyste lub przeświecające,
Rys. 27. Połysk metaliczny
Piryt
Peru, 32x32 mm
a ich połysk jest o różnej intensywności
(słabszy lub silniejszy). Odróżnia się
słabszy połysk - szklisty (rys. 24) od
połysku silnego - diamentowego
(rys. 25) lub od połysku tłustego, żywi­
cznego, jedwabistego, perłowego, pół-
matowego czy matowego. Używamy
też terminu połysk półmetaliczny dla
niektórych minerałów przezroczystych,
które połyskują metalicznie. Minerały
o połysku metalicznym są całkowicie
nieprzezroczyste a ich ściany błyszczą
często silnie jak lustro (rys. 27).
Skupienia. Swój idiomorficzny kształt
mogą kryształy rozwinąć tylko w ta­
kim przypadku, jeśli nic nie przeszka­
dza w ich wzroście, np. podczas swo­
bodnego unoszenia się w stopie skal­
nym lub jako osobniki druzowe
w miarolach skał. Natomiast jeśli kry­
ształy stykają się i łączą w trakcie
wzrostu, powstałe w ten sposób utwo­
ry nazywa się skupieniami. Formy
skupień są w wielu przypadkach typo­
we dla rodzajów mineralnych, a za­
tem także cenne diagnostycznie. Nie­
które rodzaje skupień wskazują ró­
wnież na warunki wzrostu minerałów.
Kryształy szkieletowe lub dendrytowe
rosną zazwyczaj szybko w środowis­
kach o dużym dopływie substancji za­
silającej wzrost, skupienia typu szkla­
nej głowy lub nerkowato-groniaste
z reguły tworzą się z żelopodobnej
lub koloidalnej substancji wyjściowej.
Typowe skupienia pokazują rysunki
28-35.
Twardość. Obok postaci kryształów,
połysku i barwy, twardość (określana
przez zarysowanie) jest najważniej­
szą cechą rozpoznawczą minerałów.
Zazwyczaj stosuje się nieliniową ska­
lę twardości wg Mohsa, która obej­
muje wartości od 1 (bardzo miękki)
do 10 (nadzwyczaj twardy).
Patrz rysunki 36-44.
Skala twardości wg Mohsa
1 =talk dają się rysować paznokciem
2= gips dają się rysować ostrzem
3 = kalcyt stalowym
dają się rysować szkłem
4=fluoryt
5 = apatyt
6=ortoklaz
7 = kwarc
8=topaz
9 =korund
10=diament
Rys. 28. Skupienia tabliczkowo-blaszkowe
Torbernit
Musonoi, Szaba/Zair, 30x21 mm
Rys. 29. Skupienia wlóknisto-igiełkowe
Cyanotrychit
CapGaronne, Mar/Francja, 19x13 mm
Rys. 30. Skupienia sferolityczne
Wavellit
Pencil Bluff, Arkansas/USA, 16x11 mm
Rys. 31. Skupienia kuliste
Wavellit
Garland Co., Arkansas/USA, 31 x 22 mm
Rys. 32. Skupienia nerkowato-groniaste
Skorodyt
Djebel Debar/Algeria, 60 x42mm
Rys. 33. Skupienia typu „szklana głowa"
Hematyt
Cumberland/Wielka Brytania, 58 x 41 mm
Rys. 34. Naloty ziemiste
Elyit
Lautenthal, Harz/Niemcy, 6x4 mm
Rys. 35. Wzrost szkieletowy
Miedź rodzima
Ajo, Arizona/USA, 40 x28 mm

20 21
Aby oznaczyć dokładnie twardość,
należy posłużyć się zestawem ma­
łych ziaren tych 10 minerałów, który­
mi rysuje się oznaczany minerał lub
oznaczanym minerałem są one zary­
sowywane. Na przykład, jeśli niezna­
ny minerał zarysuje fluoryt, ale on
sam zostanie zarysowany apatytem,
jego twardość zawiera się między
4 i 5, co określamy jako 4,5. Do przy­
bliżonego określenia twardości wy­
starczają proste środki: paznokieć,
drut miedziany, scyzoryk i okruch
szkła. Przy oznaczaniu twardości na­
leży zwracać uwagę, aby robić to na
świeżych ścianach kryształu lub po­
wierzchniach łupliwości. Powierzch­
nia kryształu często wykazuje zaniżo­
ną twardość z powodu zmian wietrze­
niowych. Podobnie oznaczanie twa­
rdości skupień drobnoziarnistych czę­
sto daje nieprawdziwe wyniki.
Barwa. Należy do cech minerałów,
które najbardziej przyciągają wzrok.
Rozróżnia się tak zwane minerały
idiochromatyczne czyli o własnej bar­
wie oraz allochromatyczne czyli zaba­
rwione. Każdy minerał idiochroma-
tyczny ma jedną typową barwę, która
służy także jako cecha rozpoznawcza.
Minerały allochromatyczne, w stanie
czystym bezbarwne, uzyskały swoje
zabarwienie z powodu obecności do­
mieszek obcych pierwiastków lub de­
fektów sieci kryształu. Bezbarwny ko­
rund w taki sposób zamienia się dzięki
domieszce chromu w cenny czerwony
rubin, bezbarwny beryl także z powo­
du obecności domieszki chromu
w strukturze staje się wysoce cenio­
nym zielonym szmaragdem. Ponieważ
odróżnianie minerałów barwnych od
zabarwionych może być niepewne,
stosuje się dla celów identyfikacyjnych
zamiast barwy minerału raczej barwę
jego rysy, zwaną w skrócie rysą.
22
Rysa. Uzyskuje się ją przez pocią­
gnięcie minerałem po niepolewanej
białej płytce porcelanowej. Drobne
cząstki substancji są ścierane z kry­
ształu i możemy zobaczyć na płytce
typową, uwolnioną od wpływu domie­
szek i zaburzeń sieci barwę sprosz­
kowanego minerału czyli jego rysę.
Minerały, które makroskopowo mają
barwy wyglądające zupełnie podob­
nie, mogą mieć całkowicie odmienne
rysy. Na przykład trzy minerały o cza­
rnej barwie i błyszczącej powierzch­
ni: tlenki żelaza magnetyt i hematyt
oraz tlenowodorotlenek żelaza goe-
thyt mają zupełnie różne rysy, a mia­
nowicie odpowiednio: czarną, wiśnio-
woczerwoną i brunatną.
Luminescencja. Jest to wydzielanie
światła, najczęściej widzialnego,
przez kryształy pod wpływem różnych
czynników (zmian temperatury, nacis­
ku, reakcji chemicznych). Jeśli jest
wywołana przez promieniowanie
Rys. 36. Twardość 1, talk
St. Gotthard/Szwajcaria, 37x 55 mm
Rys. 37. Twardość 2, gips
Eisleben, Harz/Niemcy 54 *80 mm
Rys. 38. Twardość 3, kalcyt
Elmwood, Tennessee/USA, 33 x49 mm
Rys. 39. Twardość 4, fluoryt
Meksyk, 40x60 mm
Rys. 40. Twardość 5, apatyt
Erongo/Namibia, 10 x 15 mm
Rys. 41. Twardość 6, ortoklaz
Minas Gerais/Brazylia, 67 x 100 mm
Rys. 42. Twardość 7, kwarc
Herkimer, New York/USA, 30x44 mm
Rys. 43. Twardość 8, topaz
Thomas Rangę, Utah/USA, 25 x37mm
Rys. 44. Twardość 9, korund
Sri Lanka (Cejlon), 46 x68 mm
Twardość 10, diament (patrz rys. 15)

Rys. 45. Blenda skorupowa (sfaleryt) z Alten-Rys. 46. Ten sam obiekt, żółtozielona fluores-
bergu kolo Akwizgranu w świetle zwyczajnym, cencja spowodowana przez promieniowanie
60* 60 mm
ultrafioletowe, nazywa się fluorescen-
cją (rysunki 45 i 46). Także te barwne
zjawiska używane są jako cechy rozpo­
znawcze i mają zastosowanie przy po­
szukiwaniu mineralizacji użytecznych,
np. scheelitowej.
Łupliwość. Jest to własność powodują­
ca rozpadanie się kryształów na frag­
menty ograniczone mniej lub bardziej
płaskimi ścianami pod wpływem dzia­
łania mechanicznego, np. uderzenia
młotka. Te ściany płaskie odpowiadają
najczęściej pospolitym postaciom krys­
talograficznym. A zatem sól kamienna
(halit) i galena rozpadają się na małe
sześciany, fluoryt i diament- na ośmio-
ściany. Łupliwość i jej stopień są użyte­
cznymi wskazówkami diagnostycznymi.
Stopień łupliwości określa się jakościo­
wo, np.: wyśmienity (łyszczyki, grafit),
doskonały (kalcyt, halit), dobry (fluoryt,
sfaleryt), wyraźny (ortoklaz), niewyraź­
ny (kasyteryt), brak (kwarc). Minerały
bez łupliwości podczas kruszenia dają
powierzchnie nieregularne, określane
24
.
Zbliźniaczenia. Cechą wielu krysz­ Parageneza. Dalsza cecha diagnosty­
tałów, zwłaszcza o niskiej symetrii, czna, możliwa do stosowania przez
jest tworzenie bliźniaków. W tym osoby nieco bardziej doświadczone
przypadku dwa lub więcej osobników to tak zwana parageneza, czyli chara­
tego samego rodzaju kryształów zra­ kterystyczny zespół minerałów, który
sta się zgodnie z określonymi reguła­ powstał w trakcie jednego procesu
mi. Utworzony w ten sposób bliźniak minerałotwórczego. Niektóre para-
osiąga zazwyczaj symetrię wyższą, genezy są bardzo typowe, na
niż ta, którą ma pojedynczy kryształ. przykład kasyteryt z reguły pojawia
Rysunki 48 i 49 pokazują powstanie się z fluorytem, wolframitem i to-
i wygląd bliźniaków cynobru. pazem. Poza tym niektóre paragene-
zy są rzadkie, mało prawdopodobne
lub niemożliwe, jak występowanie
kwarcu z nefelinem lub kwarcu z oli-
winem w jednej skale, wykluczone
z powodów chemicznych.
Rys. 47. Pseudomorfoza malachitu po
azurycie. W określonych warunkach
fizykochemicznych niebieski azuryt
ultrafioletowe
CuJOH/COJ^mienia się w zielony Rys. 48. Cynober, bliźniak przerosły
malachit Cu2 [(OH) J CO J. dwóch romboedrów. Huna n/Chiny,
Tsumeb/Namibia, 70 x70 mm 28x28 mm
jako przełam z przymiotnikami: musz-
lowy skorupowy zadziorowaty itd.
Gęstość. Jak wszystkie inne substan­
cje, minerały mają określone gęstości.
Mogą one być dokładnie zmierzone
metodami fizycznymi i wyrażone np.
w g/cm3, i wtedy są dobrymi cechami
diagnostycznymi. Ale po krótkim
ćwiczeniu można w terenie ocenić gęs­
tość okazu lub kryształu, „ważąc"
w ręku i decydując, czy jest ciężki,
średni czy lekki; w ten sposób ułatwia­
my sobie oznaczenie.
Pseudomorfozy. Zazwyczaj minerały
tworzą się w dość dokładnie ograni­
czonych warunkach. Diament powsta­
je tylko pod bardzo wysokim ciśnie­
niem, które odpowiada naciskowi
skał nadległych na głębokości około
150 kilometrów. Jeżeli warunki fizyko­
chemiczne zmieniają się, pierwotne Rys. 49. Powstanie bli­
minerały mogą stawać się nietrwałe źniaka przeroslego
i mogą być zastępowane przez inne z dwóch pojedynczych
romboedrów
minerały przy zachowaniu pierwotne­
go kształtu (rys. 47).
25

Powstawanie minerałów
Jak wszystkie inne obiekty, także mi­
nerały są włączone w pewien za­
mknięty obieg od powstania do znisz­
czenia. Skały mogą być wynoszone
dzięki procesom geologicznym
z miejsc ich powstania w głębinach
Ziemi na jej powierzchnię. Pod wpły­
wem czynników atmosferycznych wiet­
rzeją one, powstają nowe minerały,
które dzięki sile ciężkości i wodom są
transportowane, ponownie nagroma­
dzane i przykrywane młodszymi osa­
dami. Dzięki rosnącemu nadkładowi
podwyższają się ciśnienie i tempera­
tura, dochodzi do rekrystalizacji daw­
nych oraz powstawania nowych mine­
rałów. Dalszy wzrost ciśnienia i tem­
peratury może spowodować topnienie
minerałów i wydzielanie się ognis-
topłynnej magmy (nazwa pochodzi od
greckiego słowa oznaczającego cia­
sto), z której podczas ochładzania po­
nownie tworzą się kryształy. W ten
sposób zamyka się obieg materii skal­
nej. Ze względu na warunki po­
wstawania zalicza się minerały do na­
stępujących grup genetycznych:
1. Minerały magmowe
2. Minerały osadowe
3. Minerały metamorficzne.
Magmowe utwory mineralne. We
wnętrzu Ziemi, które ogólnie jest
w stanie stałym, w niektórych miejs­
cach mogą, dzięki szczególnym fizy­
cznym i chemicznym warunkom,
pojawiać się stopy skalne (magmy),
które mają temperatury od 650 do
1250°C, w zależności od ich składu
chemicznego. Owe stopy albo wydo­
bywają się na powierzchnię Ziemi
tworząc skały wylewne (wulkanicz­
ne), albo też pozostają na dużych głę­
bokościach, gdzie zastygają w skaty
głębinowe (plutoniczne).
26
Już w wysokiej temperaturze podczas
nawet nieznacznego ochłodzenia
powstają pierwsze kryształy. Są to
tak zwane krystalizaty wczesne, z ty­
powymi minerałami takimi jak
chromit, magnetyt i apatyt. Podczas
dalszego obniżania się temperatury
zestala się główna masa stopu i po­
wstaje skała. Na tym etapie krystali­
zacji głównej powstają najważniejsze
magmowe krzemiany: oliwin, piro-
ksen, bardzo częste skalenie i kwarc.
Po krystalizacji głównej pozostaje
z magmy pierwotnej tylko niewielka
część, tak zwany stop resztkowy. Jest
on wzbogacony w liczne pierwiastki
rzadkie, które z powodu bardzo małe­
go lub bardzo dużego promienia ich
atomów nie znalazły dla siebie miejs­
ca w strukturach krzemianów ska-
łotwórczych. Są to na przykład beryl,
bor, cyna, molibden, uran i pierwias­
tki ziem rzadkich. Ponadto stop
resztkowy zawiera dużo wody i dwu­
tlenku węgla, ma zatem małą lepkość
i jest bardzo ruchliwy [mobilny). Mo­
gą z niego powstawać olbrzymie kry­
ształy, także w dużych miarolach. Ta­
kie bardzo grubokrystaliczne skały
nazywa się pegmatytami. Utworami
pegmatytowymi są na przykład cenio­
ne przez zbieraczy gemmologów to-
pazy, akwamaryny, turmaliny i kwar­
ce różowe. Łatwolotne i niekiedy bar­
dzo agresywne, silnie reaktywne
składniki środowiska pegmatytowego
mogą penetrować skały ościenne
wzdłuż pęknięć i szczelin, i powodo­
wać ich głębokie przeobrażenia.
W ten sposób powstają utwory pneu-
matoliłyczne, do których zalicza się
tak ważne złoża jak nagromadzenia
kruszców cyny, wolframu i molibdenu
w górnych częściach dużych masy­
wów granitoidowych. Poniżej około
500GC stopy resztkowe przechodzą
stopniowo w roztwory, składające się
głównie z wody, dwutlenku węgla
i rozpuszczonych: NaCI, KCI, metali
ciężkich jak również Si02. Ten etap
krystalizacji minerałów nazywa się hy-
drotermalnym. Powstanie dużej części
ważnych gospodarczo złóż kruszców
metali kolorowych jest związane
z działalnością hydrotermalną. Żyły
hydrotermalne tworzyły na przykład
złoża w Górach Harzu, Górach Krusz­
cowych lub w Sudetach. Większość
pięknie wykształconych, wartościo­
wych kolekcjonersko kryształów po­
wstała w warunkach hydrotermalnych.
Osadowe utwory mineralne. W warun­
kach, jakie panują na powierzchni Zie­
mi, skały i liczne minerały ulegają
wietrzeniu. Pod wpływem czynników
fizycznych, chemicznych i organicz­
nych kryształy ulegają rozpuszczaniu,
przeobrażeniom oraz są przenoszone
na inne miejsca. W ten sposób mogą
zostać zniszczone całe masywy grani-
toidowe. W czasie tych procesów ze
skaleni tworzy się kaolinit, główny
składnik kaolinu, surowca do produk­
cji porcelany. W klimacie tropikalnym
z wietrzejących skał zasadowych
powstają ważne ekonomicznie złoża
boksytowe i laterytowe, dostarczające
surowca do produkcji glinu i żelaza.
Minerały, które dzięki swojej odporno­
ści chemicznej i dużej twardości ule­
gają bardzo powolnemu zniszczeniu,
mogą być przenoszone przez wody
i gromadzić się w piaskach rzecz­
nych i plażowych. Mówi się w takim
przypadku o złożach okruchowych,
do których zalicza się wiele ważnych
wystąpień złota, platyny, diamentów,
kasyterytu czy monacytu. Wody trans­
portują także rozpuszczone produkty
wietrzenia jak chlorki lub węglany,
przenosząc je do oceanu. W procesie
odparowania słonych wód w lagunach
rozpuszczone substancje krystalizują
i w ten sposób tworzą się skały ewa-
porytowe. Przykłady takiej chemicznej
sedymentacji to liczące kilka tysięcy
metrów miąższości wapienie kredowe
południowych Niemiec, skały węgla­
nowe, gipsowe i solne w cechsztynie
północnych Niemiec oraz środkowej
i północnej Polski czy Zapadliska
Przedkarpackiego.
Metamorficzne utwory mineralne. Jeś­
li skały magmowe lub osadowe dosta­
ną się w takie części skorupy ziems­
kiej, gdzie panują warunki inne niż
podczas ich powstawania, zmieniają
się także minerały. Kosztem małych
ziarn powiększają się duże ziarna mi­
nerałów, niektóre minerały rozpadają
się i powstają nowe. Ten proces nazy­
wany jest metamorfozą. Odróżnia się
metamorfozę regionalną, kiedy duże
pogrążone kompleksy skalne podda­
wane są działaniu wysokich ciśnień
i temperatur, od metamorfozy kontak­
towej, będącej wynikiem oddziały­
wania gorącej magmy na skały osło­
ny. Powstające w taki sposób skały
metamorficzne mają pewien typowy
wygląd i charakterystyczny skład mi­
neralny. Minerały metamorficzne to na
przykład granat, sillimanit, andaluzyt,
cyanit, staurolit, kordieryt czy we-
zuwian. Na podstawie obecności
niektórych z nich w skałach można
wnioskować o warunkach powsta­
wania takich skał. Cyanit powstaje wy­
łącznie w skałach, które przeszły
przez etap działania bardzo wysokich
ciśnień, andaluzyt jest typowym
produktem metamorfizmu kontakto­
wego. Między 650 a 900°C zachodzi
w skałach metamorficznych proces
wytapiania (anateksis) stopu krze­
mianowego i w ten sposób obieg sub­
stancji wchodzi ponownie w etap mag­
mowy.
27

Klasa I. Pierwiastki rodzime
Chemia. Każdy pierwiastek sktada się
z maleńkich części, atomów. Masa jedne­
go atomu jest rzędu 10"24g (=0,000 000
000 000 000 000 000 001 g), jego średnica
około 10~10 m. Atomy są niepodzielne
metodami chemicznymi. Obecnie znane
jest 105 pierwiastków i odpowiednio 105
różnych rodzajów atomów. Spośród nich
90 znaleziono dotychczas w przyrodzie,
pozostałe otrzymano jedynie w laborato­
riach. Częstość występowania różnych
pierwiastków w przyrodzie jest bardzo
rozmaita. Zewnętrzne części Ziemi (geo­
sfery): litosfera, hydrosfera i atmosfera,
składają się w przybliżeniu w połowie
z tlenu, a w jednej czwartej z krzemu.
Większość pierwiastków występuje tylko
w postaci związków chemicznych, składa­
jących się przynajmniej z dwóch różnych
rodzajów atomów. Połączenie chemiczne
dwóch lub więcej pierwiastków daje cał­
kowicie nową substancję, np. dwa gazo­
we pierwiastki tlen i wodór łączą się
w ciekły związek chemiczny - wodę (tle-
nek wodoru). Różne pierwiastki mają nie­
jednakową skłonność do wchodzenia
w związki chemiczne, im bardziej są one
szlachetne, tym częściej spotyka się je
w przyrodzie w postaci rodzimej, jako
czysty pierwiastek. Jako rodzime (w więk­
szości minerały) spotyka się względnie
często 24 pierwiastki. Dzieli się je na
metale rodzime: żelazo Fe, kobalt Co,
nikiel Ni, platyna Pt, pallad Pd, rod Rh,
osm Os, iryd Ir, ruten Ru, miedź Cu,
srebro Ag, złoto Au, cynk Zn, ołów Pb,
cyna Sn, rtęć Hg; pólmetale i niemetale:
arsen As, antymon Sb, bizmut Bi, węgiel
C, fosfor P, siarka S, selen Se, tellur Te.
Skróty umieszczone po nazwach pierwia­
stków są ich międzynarodowymi symbo­
lami chemicznymi, pochodzącymi od naj­
częściej greckich lub łacińskich nazw, np.
Pb od plumbum (ołów).
28
Krystalografia. Metale i ich stopy krystali­
zują tworząc struktury (sieci) typu metali,
w których węzły są obsadzone przez do­
datnio naładowane jony. W zależności od
rodzaju sieci każdy jon jest otoczony
przez 8 lub 12 sąsiadów. Między nimi
poruszają się ujemnie naładowane cząs­
tki - elektrony - i utrzymują sieć krysz­
tałów w stanie stabilnym. Owa mobilność
elektronów jest przyczyną dobrego prze­
wodnictwa elektrycznego metali i ich nie-
przezroczystości. Ponieważ dodatnie jony
mogą przemieszczać się względem
siebie także stosunkowo łatwo, metale są
giętkie, plastyczne i nie mają łupliwości.
Łatwo się polerują i na gładkich powierz­
chniach mają silny lustrzany połysk.
W sieciach kryształów niemetali znajdują
się w zasadzie elektrycznie obojętne ato­
my, ułożone w grupy, łańcuchy, pierście­
nie lub rusztowania przestrzenne. Ułoże­
nie atomów zależy od warunków powsta­
wania kryształów. Pojawiają się zatem
różne odmiany strukturalne, jak na przy­
kład diament (wysokie ciśnienia) i grafit
(niskie ciśnienia), dwie odmiany węgla
(patrz str. 16117). Półmetale różnią się od
metali zaznaczającą się łupliwością i kru­
chością. Niemetale są kruche i najczęś­
ciej mają połysk metaliczny.
Petrologia. Pierwiastki rodzime stanowią
jedynie bardzo niewielką część skorupy
ziemskiej. Zwiększone zawartości metali
rodzimych w złożach mogą pojawić się
w wyniku utleniania pierwotnych kru­
szców siarczkowych (w tzw. czapach że­
laznych). W wyniku wietrzenia złóż pier­
wotnych złoto i platyna mogą się groma­
dzić w złożach okruchowych. Metale ro­
dzime mogą także powstawać w nisko­
temperaturowej części procesu pneu-
matolitycznego i w warunkach hydrote-
rmalnych a z fumaroli niekiedy krystalizu­
je siarka rodzima.
Srebro rodzime
Freiberg, Saksonia/Niemcy, 29 x40 mm
Złoto rodzime Au
Własności. Złoto nie
ma zauważalnej top­
liwości, przełam jest
zadziorowaty; barwa:
2,5-3 złocistożółte, można
met. je rozklepać lub
rozwalcować na ba­
rdzo cienką folię
(0,0001 mm, złoto płatkowe) i wtedy prześwie­
ca niebiesko lub zielono. Gęstość czystego
złota wynosi 19,3. Rodzime złoto zazwyczaj
zawiera domieszkę srebra od 2 do 20% i z te­
go powodu jest jaśniejsze. Niekiedy zawiera
także domieszkę platyny lub miedzi. Złoto bo­
gate w domieszkę srebra (ok. 20%) już przez
Pliniusza było nazywane elektrum. Czyste zło­
to jest metalem bardzo odpornym na czynniki
chemiczne, nie działa na nie tlen powietrza
ani kwasy poza wodą królewską (mieszaniną
kwasów azotowego i solnego), w której się
rozpuszcza. Z reguły spotyka się silnie znie­
kształcone kryształy z wygiętymi ścianami
i zaokrąglonymi krawędziami i narożami. Na
ścianach ośmiościanu często występują figury
trójkątne (trygony). Skupienia o powierzchni
granulowanej, pierzaste lub drzewiaste, częs­
to przerośnięte innymi minerałami, np. arse-
nopirytem. Najczęściej jednak złoto jest zbite,
narosłe w postaci drutów, subtelnych gałązek,
występuje w formie płytek, jako nalot, wpryś-
nięcia, luźne nieregularne porowate bryłki,
ziarna i łuseczki.
Powstawanie. Złoto jest znajdowane w zło­
żach pierwotnych oraz w złożach wtórnych
okruchowych. Złoża pierwotne to głównie żyły
hydrotermalne, szczególnie występujące
w starych masywach górskich (stare żyły zło­
tonośne). Kruszcowymi minerałami towarzy­
szącymi są piryt i arsenopiryt, rzadziej piro-
tyn, chalkopiryt, sfaleryt, galena, tetraedryt.
Także w skałach wulkanicznych (młode żyły
złotonośne) może występować złoto w żyłach
i strefach impregnacji. Towarzyszyć mu mogą
piryt, sfaleryt, tetraedryt, liczne minerały sreb­
ra, tellurki, rzadziej selenki. Ten typ złóż jest
obecnie w zasadzie wyeksploatowany, jak na
przykład Złoty Trójkąt Siedmiogrodu (Brad,
Nagyag, Offenbanya, Nagybanya). Jeżeli skała
zawierająca złoto zwietrzeje, złoto transporto­
30
wane jest z produktami wietrzenia i nagroma­
dza się razem z innymi minerałami ciężkimi
w okruchowych złożach wtórnych.
Występowanie. Starożytni Rzymianie uzyski­
wali złoto między innnymi z aluwiów Renu;
jeszcze w 1874 r. zawartość złota wynosiła
w nich 1 g na tonę. Gorączka złota w Kalifornii
w roku 1849 była spowodowana odkryciem
złota w złożu okruchowym doliny Sacramento.
Podobne złoża znaleziono w okręgu Klondike
nad Jukonem na Alasce. W roku 1851 złoto
zostało odkryte w Australii. Ogromnym kopal­
nym i zmetamorfizowanym okruchowym
złożem złota jest Witwatersrand koło Jo-
hannesburga w RPA. Także rejon gór Ałdan
na Syberii dostarcza dużych ilości złota. Mo-
ther Lode w Kalifornii i Berezowsk na Uralu są
przykładami pierwotnych złóż złota. Słynne są
piękne okazy złota z Verespatak w Siedmio­
grodzie. W Polsce niewielkie ilości złota wydo­
byto w Tatrach i w Złotym Stoku. Drobne ziar­
na można znaleźć w piaskach rzek Dolnego
Śląska. Złoto towarzyszy też rudom miedzi
regionu Legnica-Głogów.
Zastosowanie. Złoto jak żaden inny metal
wpływało na losy wielu narodów, było symbo­
lem władzy. Imiona Tutenchamona (jego sar­
kofag z czystego złota waży 110 kg) i Cortesa,
nazwy Aztekowie i Inkowie, jak również bada­
nia średniowiecznych alchemików są nierozłą­
cznie związane ze złotem. Ocenia się, że
w dziejach ludzkości wydobyto 80000 t złota;
obecny światowy stan posiadania tego metalu
wynosi około 75000 t, prawie po połowie
w państwowym i prywatnym władaniu. W 1989
roku produkcja światowa wyniosła 14501. Zło­
to obecnie jest używane do celów tezauryza-
cyjnych, jako metal monetarny, do produkcji
stopów szlachetnych, biżuterii, w protetyce
dentystycznej i do aparatury chemicznej i ele­
ktronicznej.
Na górze, po lewej: złoto rodzime
Abrudbśnya/Rumunia; 12x16 mm
Na górze, po prawej: złoto rodzime
Musariu, Siedmiogród/Rumunia; 50x38 mm
Na dole: złoto rodzime
Brad, Siedmiogród/Rumunia; 46x33 mm
Srebro rodzime Ag

w
Własności. Przełam jest zadziorowaty (patrz ninitem i minerałami kobaltu i niklu, jak na
miedź), metal jest bardzo plastyczny, jego gę­ przykład w Jachymovie w Czechach.
stość wynosi 10,5; barwa: srebrzystobiałe, Występowanie. Poza wymienionymi miejs­
w bardzo cienkich warstewkach prześwieca cami, srebro wydobywano w Górach Harzu
niebiesko; powierzchnia srebra ma często na­ (St. Andreasberg), Czechach, Austrii, Hiszpa­
loty żółtawe, brunatne, szare lub czarne. Czę­ nii, Francji, Anglii i Rosji. Srebro często wy­
sto spotykane kryształy idiomorficzne są stępuje z galeną, dlatego poszukiwano złóż
zazwyczaj zniekształcone a ściany - z załama­ galeny, aby z nich uzyskiwać srebro, np.
niami. Spotyka się dendrytowe i pierzaste for­ w Wiesloch w Badenii (Niemcy). Do bogactwa
my wzrostu (drzewka srebrne), rozgałęzienia starożytnej Grecji przyczyniła się eksploata­
pod kątem prostym (zrosty równoległe) i pod cja srebronośnej galeny w Laurion. Duże zło­
kątem 60° (zbliźniaczenia). Srebro często wy­ ża srebra znane są w Meksyku, Kanadzie
stępuje w formach zbitych, w gniazdach, wpry- i Boliwii. W Polsce niewielkie ilości srebra
śnięte lub jako naloty; w formie blach, płytek, stwierdzono na Dolnym Śląsku oraz w Tat­
zaokrąglonych i kanciastych porowatych rach.
bryłek, poza tym wygięte w kształcie loków, Zastosowanie. Srebro jest metalem ważnym
kosmate powłoki podobne do runa, mchu oraz gospodarczo. Stosuje się je do celów fotogra­
włosowate. Znane są pseudomorfozy po ficznych, jubilerskich, produkcji przedmiotów
argentycie, proustycie i stephanicie. Rodzime użytkowych (sztućce, zastawa) i ozdobnych,
srebro zawiera często domieszki złota, rtęci w przemyśle elektronicznym i dla celów me-
(porównaj landsbergitj, miedzi, rzadziej platy­ dyczno-terapeutycznych oraz w technologii
ny, antymonu i bizmutu. chemicznej. Jako metal monetarny zostało
Powstawanie. Srebro w małych ilościach w zasadzie wyparte przez nikiel i miedź.
znajduje się w strefach cementacji oraz utle­ W1989 r. produkcja światowa wyniosła 10900
niania żył hydrotermalnych. Złoża te są już ton, w tym główni producenci to ówczesny
dzisiaj w większości wyeksploatowane. Sreb­ ZSRR (1390 ton) i Meksyk (1440 ton).
ro rodzime współwystępowało tam z innymi Minerały podobne. Srebro można pomylić
kruszcami srebra, galeną i cerusytem. z antymonem rodzimym, jest jednak od niego
Powstanie większych złóż srebra rodzimego bardziej miękkie.
było zawsze związane z warunkami hydroter-
malnymi. Dlatego srebro rodzime może
współwystępować: a) z siarczkami, zeolitami,
kalcytem, barytem, fluorytem i kwarcem. Ta
parageneza jest typowa dla Kongsbergu
w Norwegii, gdzie srebro eksploatowano
przez kilka stuleci i znajdowano wspaniałe Na górze, po lewej: srebro rodzime
okazy srebra rodzimego, np. kryształy o gru­ Kopalnia Himmelsfursl, Freiberg,
bości do 10 cm i kilkunastokilogramowe bry­ Saksonia/Niemcy; 40x55 mm
ły; b) z arsenkami, siarczkami i bizmutem Na górze, po prawej: srebro rodzime
rodzimym, jest to parageneza typowa dla Freiberg, Saksonia /Niemcy; 4U57 mm
Freibergu i Schneebergu w Saksonii; c) z ura- Na dole: srebro rodzime
Kongsberg/Norwegia, 125x88 mm

32
Miedź rodzima Cu
Własności. Jeżeli
pociągnie się palcem
po skale zawierającej
miedź rodzimą, skóra
palca jest zaczepia­
na, ponieważ miedź
ma przetam zadzio-
rowaty. Miedź jest
bardzo plastyczna, jej gęstość zawiera się
między 8,3 i 8,9; barwa: różowa, często na
powierzchni nalot czerwonobrunatny, bruna­
tny, czarny, zielony lub niebieski; cienka folia
prześwieca zielono. Kryształy idiomorficzne
są często silnie znieksztatcone. Skupienia
o powierzchni granulowanej, drzewiaste
(wzrost dendrytowy), zbite, wpryśnięcia, nalo­
ty, blaszki i brytki.
Powstawanie. Miedź tworzy się na granicy
stref utleniania i cementacji, gdzie właśnie
utworzone bogate kruszce siarczkowe miedzi
ulegają działaniu tlenu. Współwystępuje z ku-
prytem i chalkozynem. Niekiedy bywa znajdo­
wana w pokrywach bazaltowych, brekcjach
Rtęć rodzima Hg
Własności. Rtęć jest
substancją ciekłą, nie
jest zatem minera­
łem. Występuje jako
cynowobiałe kuleczki
na cynobrze. Gęs­
tość: 13,5. Przy ude­
rzeniu skały zawiera­
jącej rtęć metal ten wycieka kroplami. Krys­
talizuje poniżej -38,9°C w postaci ośmiościa-
nów i kryształów igiełkowych. Jej pary są bar­
dzo trujące!
Powstawanie i występowanie. Pojawia się sto­
sunkowo rzadko, głównie w strefach utleniania
złóż cynobru oraz w pobliżu wulkanów. Klasy­
czne wystąpienia to Moschellandsberg w Pala-
tynacie/Niemcy, Almaden/Hiszpania, Włochy.
Zastosowanie. W technice pomiarowej, elekt­
rotechnice, medycynie, do otrzymywania złota
i srebra, do produkcji farby okrętowej.
Na dole, po lewej: rtęć rodzima
Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy;
W x 14 mm
34
i w złożach okruchowych.
Występowanie. W Polsce znaleziona
w Miedzianej Górze koło Chęcin, Bronowie
i Starej Górze koło Jawora i w dolnośląskich
czarnych łupkach miedzionośnych (dendryty).
Pokryta malachitem znana z kopalni Kausers-
teimel w Siegerlandzie (Niemcy), ponadto
z Saksonii (Zwickau, Schneeberg), Czech, Wę­
gier, Hiszpanii (Rio Tinto), Węgier, Rosji (Bo-
gosławsk). Ogromne skupienia kryształów wa­
żące ponad 400 t znajdowano w Michigan
(USA).
Zastosowanie. Jako druty w elektrotechnice,
blacha do krycia dachów, rury do wody, ogrze­
wania, w stopach jak mosiądz, brąz i srebro
jubilerskie.
Na górze, po lewej: miedź rodzima
Kopalnia Wingertshard, Niederhófels,
Sieg/Niemcy: 30*42 mm
Na górze, po prawej: miedź rodzima z mala­
chitem Kopalnia Wolf, Herdorf, Sieg/Niemcy
Landsbergit Ag Hg
Landsbergit jest na­
turalnym stopem (a-
malgamatem) srebra
i rtęci. Często spo­
tyka się bardzo pię­
kne, bogate w ściany
kryształy sześcienne
lub ośmiościenne,
ale też ziarna, zbite masy oraz naloty. Jasno-
srebrzystoszary. Przełam muszlowy, dość kru­
chy do kowalnego. Gęstość: około 14. Lands­
bergit pojawia się w niektórych złożach cynob­
ru, rtęci oraz srebra. Już w 1783 roku dono­
szono o krysztale wielkości ziarna grochu,
znalezionym w kopalni Caroline koło Moschel­
landsberg w Palatynacie, potem stwierdzono
go w Szwecji (Sala), Norwegii (Kongsberg)
i na Węgrzech (Szlana). Jego odpowiednik
syntetyczny jest stosowany obecnie do wypeł­
niania ubytków w zębach.
Na dole, po prawej: landsbergit
Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy:
6x9 mm
Żelazo rodzime Fe
Własności. Kryształy 25 t obok mniejszych skupień i impregnacji.
Meteorytowe: obok meteorytów kamiennych
występują także meteoryty żelazne, składają­
ce się w przeważającej części z żelaza rodzi­
mego o domieszce niklu do 20%. Jeżeli po­

L mm 1 idiomorficzne nie są
wierzchnię meteorytu żelaznego podda się
trawieniu kwasem, ujawniają się charakterys­
tyczne „figury Widmanstattena" z przecinają­
znane, metal wystę­ cych się listewek.
puje w skupieniach Zastosowanie. Żelazo jest najczęstszym i naj­
zbitych, jako wpryś- ważniejszym metalem ciężkim. Dla celów hut­
nięcia, ziarna, łuse- niczych eksploatowane są jednak rudy tlenko­
| p F czki, krople, gruzełki. we i węglanowe. Surówka i stal są niezmier­
Przetam zadziorowa- nie ważnymi produktami, produkcja hutnicza
ty, gęstość: 7,9. Barwa: stalowoszare do czar­ żelaza w 1989 roku wyniosła 524 min ton.
nego; silnie magnetyczne. Żelazo zawiera za­
wsze nieco niklu, czasem małe zawartości
kobaltu, miedzi, manganu, siarki i węgla.
Powstawanie. Żelazo rodzime pojawia się bar­ Na górze, po lewej: żelazo meteorytowe z fi­
dzo rzadko w przyrodzie, zwłaszcza, że reagu­ gurami Widmanstattena
je ono szybko z tlenem powietrza. Poza wy­ Turtle River, Minnesota/USA; 46x65 mm
stąpieniami ziemskimi, znajduje się ono także Na górze, po prawej: ziemskie żelazo rodzime
w meteorytach. Buhl kolo Kassel/Niemcy, 62x88 mm
Występowanie. Ziemskie: bryły żelaza o roz­
miarze
Arsen do 30 cm As
rodzimy i masie do 5 kg są znane Bizmut rodzimy Bi
z bazaltu w Buhl koło Kassel (Niemcy). Bryły
miały gąbczastą
^ ^ ^ strukturę,
Idiomorficzne
w porach znajdo­
krysz- -^s§k Idiomorficzne krysz-
wały ^*M
się krzemiany.
j j ^ , WfałyChrifak na Grenlandii

rzadkie, z reguły
natrafiono w bazalcie • na wklęsłoskorupowe
bryłę żelaza o masie
skupienia z nerko-
watą górną powierz-
•£• chnią. pojedyncze
ij||9 cienkie skorupy nie-
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ kiedy dają się od­
dzielać. Lupliwość w jednym kierunku dosko­
nała. Barwa: ołowianoszary; gęstość: 5,7. Pod­
czas topnienia i kucia wydziela zapach czosn­
ku (jest to zapach arszeniku). Arsen jest trują­
cy! Występuje jako minerał hydrotermalny
w żyłach kruszcowych w Górach Harzu (St.
Andreasberg), Górach Kruszcowych (Schne-
eberg), Freibergu, Szwarcwaldzie (Wittichen)
w Niemczech, w Pribramie i Jachymovie (Cze­
chy); w kopalni w Kowarach (Dolny Śląsk)
z jednej żyły wyeksploatowano 11 t arsenu.
Stosuje się do zwalczania insektów, w medy­
cynie i jako składnik stopów.
Na dole, po lewej: arsen rodzimy
St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 38x53 mm
f
lfck taty rzadkie, prążko­
wany, drzewiasty,
pierzasty, jako płytki,
• blaszki lub ziarnisty.
Syntetyczne kryształy
często bardzo ładne,
~ * W ze ścianami schod­
kowymi. Lupliwość doskonała oraz wyraźna,
kruchy, nieco kowalny. Gęstość: 9,8; barwa:
srebrzystobiały z różowawym odcieniem, czę­
ste mosiężnożółte lub pstre barwy naleciałe.
Hydrotermalny. Występuje w żyłach krusz­
cowych Schneebergu, Jachymova (Góry
Kruszcowe), Wittichen (Szwarcwald), Pozobl-
anco (Hiszpania), Miedzianki i Kletna (Polska).
Składnik łatwotopliwych stopów (np. metal
Wooda) oraz preparatów medycznych. Su­
rowiec do produkcji pierwiastka polonu.
Na dole, po prawej: bizmut rodzimy
Schneeberg, Saksonia /Niemcy; 33x46 mm

36
Grafit C
Własności. Odmiana
węgla stabilna na po­
wierzchni Ziemi,
najczęściej zbite
blaszkowe lub łuse-
czkowe masy, rzadko
w postaci sześcioką­
tnych płytek. Grafit
ma typową sieć warstwową, i w kierunku rów­
noległym do tych warstw wykazuje doskonałą
łupliwość. W połączeniu z niską twardością
daje to bardzo silną ścieralność. Nazwa wy­
wodzi się od greckiego słowa grapho - piszę.
Gęstość: 2,25.
Powstawanie i wystąpienia. Najważniejsze
złoża powstały przez zmetamorfizowanie skał
z substancją węglistą pochodzenia organi­
cznego. Metamorfizm regionalny i kontaktowy
dały nagromadzenia grafitu w postaci pokła­
dów, gniazd i soczew w łupkach krystali­
cznych, marmurach i kwarcytach. Częste
przejścia do węgli (Las Bawarski, Styria, Fin­
landia, Syberia, w Polsce np. okolice Kudowy).
Siarka rodzima S
Własności. Występuje
w przyrodzie w dwó­
ch odmianach: siarka
jednoskośna powsta­
je pod normalnym ci­
śnieniem w tempe­
raturze powyżej
+ 95,6°C, ale przy ob­
niżeniu temperatury szybko przechodzi w od­
mianę rombową. Ta trwała w warunkach nor­
malnych siarka rombowa tworzy piękne, boga­
te w ściany kryształy narosłe, często powle­
czone bituminami lub zawierające inkluzje
cieczy organicznych. Przełam muszlowy; bar­
dzo krucha, pęka przy zmianach temperatury,
w kryształach mogą tworzyć się wewnętrzne
rysy już przy dotyku. Gęstość: 2,0; barwa: mio­
dowa do woskowożółtej, żółtawobiała; prze­
zroczysta do całkowicie mętnej.
Powstawanie i wystąpienia. 1. Wulkaniczna,
powstaje przez rozkład siarkowodoru z eksha-
lacji w wysokiej temperaturze. Występuje na
obszarach istnienia czynnych i wygasłych wul­
38
Pojawia się także w formie wypełnień szczelin
w pegmatytach lub skałach kontaktowo-meta-
somatycznych (Aliberowsk w Rosji, Sri Lanka,
Travancore, w pd. Indiach). Grafit powstał tam
przez redukcję dwutlenku węgla uwolnionego
z wapieni. Spotykany jako migotliwy pigment
lub grudki w meteorytach.
Wysokociśnieniową odmianą węgla jest
diament; jego pojedyncze kryształy znaleziono
w Europie w Czechach i w aluwiach na Ukrai­
nie z granatem. Opis diamentu znajduje się na
str. 17; patrz także rys. 14 i 16.
Zastosowanie. Około 1550 roku odkryto złoże
grafitu Borrowdale w Cumberland (Wlk. Bryta­
nia) i zastosowano go do produkcji ołówków.
Z grafitu produkuje się tygle do stapiania,
elektrody, smar, farby oraz używa się go w te­
chnice nuklearnej jako moderatora.
Minerały podobne. Podobny jest molibdenit
ale ma niebieskawy odcień.
Na górze: grafit
Stare Mesto, Morawy/Republika Czeska;
21 x 15 mm
kanów (Eifel w Niemczech, Vulcano we Wło­
szech, Japonia, Indonezja). 2. Osadowa, two­
rzy się przez redukcję siarczanów (gipsu)
przez węglowodory z udziałem bakterii anae-
robowych, współwystępuje z celestynem,
barytem, gipsem, strontianitem, kalcytem (Tar­
nobrzeg, Polska; Agrigento, Sycylia).
Zastosowanie. Około połowy światowej produ­
kcji związków siarki pochodzi z siarki rodzi­
mej. Służy ona do produkcji kwasu siarkowe­
go, środków ochrony roślin, prochu czarnego,
wulkanizacji kauczuku.
Na dole: siarka rodzima
Sycylia; 120x85 mm
39
Klasa II. Siarczki i pokrewne
Chemia. Siarczki są solami kwasu
siarkowodorowego H2S. Jeden lub kil­
ka atomów metalu wiąże się z je­
dnym albo paroma atomami siarki.
Siarczki tworzą najczęściej nastę­
pujące metale: żelazo Fe, kobalt Co,
nikiel Ni, miedź Cu, srebro Ag, cynk
Zn, rtęć Hg, ołów Pb. Na miejscu sia­
rki mogą się pojawić pokrewne jej
własnościami pierwiastki, a mianowi­
cie: selen Se, tellur Te, arsen As,
antymon Sb, bizmut Bi. Związki che­
miczne, które wówczas powstają,
określa się za pomocą międzyna­
rodowego wzoru chemicznego,
składającego się z symboli pierwiast­
ków, tworzących te związki.
Przykład: chalkopiryt CuFeS2
Ze wzoru chemicznego można odczy­
tać: 1) jakie pierwiastki biorą udział
w budowie danego związku chemicz­
nego, 2) w jakim stosunku atomowym
(stąd możliwe obliczenie stosunku
wagowego) te pierwiastki w owym
związku występują. Zatem minerał
chalkopiryt składa się z miedzi, żela­
za i siarki w stosunku atomowym
1:1:2 (63,54g miedzi:55,85g żela­
za :64,12g siarki).
Krystalografia. Związki chemiczne
naturalnego pochodzenia, należące
do tej klasy wyróżniają się metalicz-
no-kruszcowym wyglądem, dużą gęs­
tością, zazwyczaj są nieprzezroczy­
ste i przewodzą prąd elektryczny. Te
cechy wskazują, że w ich strukturze
istnieją wiązania między atomami po­
dobne do wiązań w strukturze metali
(wiązania metaliczne).
Petrologia. Minerały tej klasy wy­
stępują głównie w złożach kruszców
związanych z działalnością mag­
mową a także w meteorytach. Tworzą
one najistotniejsze gospodarczo
40
złoża i wydobywano z nich kruszce
tak ważnych metali jak srebra, mie­
dzi, rtęci, cynku, ołowiu oraz piryt,
źródło związków siarki. Z całą pe­
wnością największe nagromadzenia
minerałów platyny tego typu występu­
ją w magmowych złożach kompleksu
Busłweld w Republice Południowej
Afryki. Ogromne ilości siarczków (i
pokrewnych związków) niklu i miedzi
znajdują się w złożach Sudbury
w prowincji Ontario w Kanadzie. Re­
jon Freibergu zawierał setki żył, wy­
pełnionych w dużej części kruszcami
siarczkowymi. Uważane za najbogat­
sze w Europie złoże cynku i ołowiu
zawiera hydrotermalne minerały siar­
czkowe - jest to Trepća w Serbii (Ju­
gosławia). Przypowierzchniowe czę­
ści złóż siarczkowych są zazwyczaj
zwietrzałe, czyli przeobrażone chemi­
cznie. Siarczki rozkładają się i reagu­
ją pod wpływem wód powierzch­
niowych oraz atmosfery, przechodząc
w barwne tlenki, wodorotlenki, węgla­
ny, siarczany i fosforany. Tworzy się
tak zwana czapa żelazna złoża siar­
czkowego. Większość metali kolo­
rowych przechodzi przy tym do roz­
tworu i tworzy nieco głębiej strefę
wzbogacenia zwaną strefą cemen­
tacji, która okruszcowana jest wtórny­
mi siarczkami. Typowym przykładem
jest złoże Tsumeb w Namibii. Aż na
głębokości 800 metrów nagromadziły
się szczególne bardzo pierwiastki:
german i gal, a także pospolita miedź
jako siarczki w strefie o wielometro­
wej miąższości.
Piryt
Kopalnia Friedrich Wilhelm, Herdorf.
Sieg/Niemcy; 32x45 mm
Dyskrazyt Ag3Sb
Dyskrazyt jest jed­
nym z rzadszych kru­
szców srebra. Kry­
ształy najczęściej są
tabliczkowe lub płyt­
kowe, pseudoheksa-
gonalne i nie prążko­
wane. W stanie
świeżym ma silny metaliczny połysk i barwę
srebrzystobiałą z brunatną rysą. Częste naloty
powierzchniowe szare do brunatnych. Gęstość
bardzo wysoka: 9-10, łupliwość w dwóch kie­
runkach.
Występowanie. Dyskrazyt pojawia się
w żyłach srebronośnych z kruszcami arseno­
wymi i antymonowymi. Ważne miejsca wystę­
powania to St. Andreasberg w Górach Harzu,
Wolfach w górach Szwarcwald (Niemcy), Mar-
kirch w Wogezach (Francja) i Harmsarvet
(Szwecja).
Na górze, po lewej: dyskrazyt w saffbrycie
St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 17x24 mm
Chalkozyn Błyszcz miedzi Cu S
Własności. W przyrodzie występuje kilka mo­
dyfikacji siarczku miedzi o składzie podanym
lub zbliżonym. Wykształcenie kryształów jest
często pseudoheksagonalne z powodu wielo­
krotnych zbliźniaczeń. Występują trojaki prze-
rosłe lub bliźniaki w formie prostopadłora-
miennego krzyża. Pospolite są także masy
zbite, ziarniste i upakowane. Barwa: ciemny
ołowianoszary, zazwyczaj z matowym nalo­
tem, często niebieskiej lub zielonej barwy.
Przełam muszlowy; kruchy. Gęstość około 5,6.
Powstawanie i wystąpienia. Z roztworów hyd-
Na dole, po lewej: chalkozyn
Bristol, Connecticut/USA; 28x40 mm
42
Bornit Cu5FeS„
5 4
Spotyka się skupienia
zniekształconych kry­
ształów, zazwyczaj
jednak są to zbite
masy. Przełam: mu-
szlowy, barwa na
świeżym przełamie:
różowobrunatny, na­
tychmiast pojawiają się pstre barwy naleciałe
(barwy gołębiej szyi). Gęstość około 5.
Występowanie. Rzadko magmowy, częściej
pegmatytowo-pneumatolityczny i hydrotermal-
ny, powstaje przez rozpad roztworów stałych
z chalkopirytem (Miedzianka, Kowary na Dol­
nym Śląsku, Polska; duże kryształy w żyłach
typu alpejskiego - Venediger w Austrii), osa­
dowy w łupkach miedzionośnych na Dolnym
Śląsku (Polska) oraz Mansteldu (Niemcy).
W stanie świeżym podobny do pirotynu i nikie-
linu, barwy naleciałe podobne u kowelinu
i chalkopirytu.
Na górze, po prawej: bornit
Oberschlema, Saksonia /Niemcy; 70 x 100 mm
rotermalnych w Męcince i Starej Górze (Dolny
Śląsk, Polska), Butte (Montana, USA), Tsumeb
(Namibia). Częsty w strefach cementacji mie­
dzionośnych wystąpień siarczkowych. Ważne
wystąpienia to Miedzianka (Din. Śląsk, Pols­
ka), Bingham (Utah, USA), Ray (Floryda, USA),
Bisbee (Arizona, USA), Kounrad (Rosja), Re-
druth, (Kornwalia, Wlk. Brytania); także w łup­
kach miedzionośnych regionu legnicko-gło-
gowskiego (Polska) oraz mansfeldzkiego (Nie­
mcy).
Minerały podobne. Digenit Cu9Ss jest niebieski
do czarnego, stromeyeryt (Ag, Cu)2S ma bar­
wę stalowoszarą.
Na dole, po prawej: chalkozyn
Redruth, Kornwalia/Wielka Brytania;
18x25 mm
43
Argentyt Błyszcz srebra Ag2S
Własności. Argentyt jest wysokotemperatu­
rową odmianą substancji Ag2S, jego dolna
granica trwałości wynosi 179°C, poniżej której
przechodzi w jednoskośny akantyt. Kryształy
najczęściej sześcienne lub ośmiościenne,
spotyka się bliźniaki przerosle; skupienia ząb­
kowane do włosowatych, kryształy zdeformo­
wane i skręcone. Barwa: czarniawoszary. Gę­
stość: 7,3. Przełam: muszlowy; minerał dosko­
nale daje się kroić nożem.
Powstawanie i wystąpienia. Ważny pierwotny
kruszec srebra wydobywany od starożytności.
Na górze, po lewej: argentyt
Freiberg, Saksonia/Niemcy; 18x25 mm
A
Maucheryt N „ s8
^nra Kryształy idiomorfi-
czne są bardzo rza­
Kisi tfs dkie, pojawiają się
lilllsiiit^ płaskie kwadratowe
5 płytki i strome proste
met piramidy podwójne;
ładne okazy znajdo­
>-
wano w Górach Ha-
rzu. Najczęś ;iej jest jednak zbity
(Anarak/lran), występuje w paragenezie z kal-
cytem, nikielinem, kobaltynem i chloantytem
(łupki miedzionośne Zagłębia Legnicko-Głogo-
wskiego/Polska i Mansfeldu/Niemcy; Bou Az-
zer/Maroko). Barwa: biały z różowawym
odcieniem, bardzo częste czerwonawoszare
naloty. Maucheryt spotyka się w hydrotermal­
nych żyłach kruszców kobaltowo-niklowo-ar-
senowych obok nikielinu, chloantytu i kalcytu.
Na dole, po lewej: maucheryt
Eisleben, Góry Harzu/Niemcy; 18x25 mm
44
Argentyt występuje samodzielnie w żyłach ga­
lenowych oraz jako odmieszania w galenie
w postaci łuseczek; często towarzyszy mu
proustyt. W Polsce znany z żył w Miedziance,
Kowarach i Kletnie (Sudety), występował w ży­
łach hydrotermalnych Freibergu (Saksonia,
Niemcy), Górach Kruszcowych (Schneeberg,
Annaberg w Niemczech, Jachymov w Cze­
chach), Kongsbergu (Norwegia). Bogate złoże
Comstock Lode w Nevadzie (USA) zawiera
zbity i pylasty argentyt. Szczególnie piękne
kryształy występują w Guanajuato (Meksyk),
a bardzo duże - w Pfibram (Czechy). Znane
od dawna złoża argentytu są obecnie wyeks­
ploatowane, argentyt był w nich związany ze
strefą cementacji.
Minerały podobne. Od galeny łatwo odróżnić
argentyt na podstawie jego małej twardości.
Na górze, po prawej: argentyt
Chanarcillo/Chile, 43x60mm
Argentopiryt AgFe3S5
Argentopiryt wystę­
puje rzadko; podobny
do sternbergitu (o
zbliżonym składzie
chemicznym), od
którego można go od­
różnić, gdy zbity, me­
todami rentgenowski­
mi, wykrywając w ten sposób różnice w sieci
kryształów. Znane są kryształy przekraczające
2 mm; brak łupliwości; pseudoheksagonalne
trojaki przerosłe podobne do pirotynowych.
Barwa: stalowoszary do złocistobrunatnego,
często z metalicznie połyskującymi pstrymi
barwami naleciałymi. Występuje w małych ilo­
ściach w kruszcowych żyłach srebronośnych
(St. Andreasberg, Schneeberg, Marienberg
w Niemczech, poza tym w Peru i Meksyku)
Podobny sternbergit ma dobrą łupliwość i niż­
szą twardość (1-1,5).
Na dole, po prawej: argentopiryt
St. Andreasberg, Góry Harzu/Niemcy;
3x5mm
45
Sfaleryt Blenda cynkowa ZnS
Własności. Sfaleryt
występuje często
w postaci pięknych
kryształów, które by­
3,5-4 wają zbliżniaczone,
met. zniekształcone, z wy­
pukłymi ścianami.
Zbliżniaczenia powo­
dują pojawienie się na kryształach kątów
wklęsłych a w przypadku zbliźniaczeń polisyn-
tetycznych powierzchnie łupliwości sprawiają
wrażenie prążkowanych. Sfaleryt jest znajdo­
wany również w skupieniach zbitych, kostko­
wych, grubo- do drobnoziarnistych, rzadziej
promienistych; spotyka się także zbite skało-
twórcze masy oraz odmiany pylaste.
W wykształceniach gruboskorupowych i cien­
kich naskorupieniach (blendy skorupowe)
oprócz sfalerytu niekiedy występuje wurtzyt,
Lupliwość doskonała według dwunastościanu
rombowego, gęstość czystego ZnS wynosi
4,06. Połysk: diamentowy, w drobnoziarnistych
i pylastych odmianach - półmatowy do mato­
wego. Barwa: czysty sfaleryt jest bezbarwny
[cleiofan), w przyrodzie jednak obecność do­
mieszek, najczęściej żelaza, ponadto kadmu
i manganu, powoduje zabarwienie. Niskie za­
wartości Fe wywołują zabarwienie żółte i mio­
dowe, niekiedy brunatne lub intensywnie czer­
wone (blenda rubinowa). Wysokie zawartości
Fe nadają zabarwienie ciemnozielone do cza­
rnego (marmatyt). W sfalerycie mogą wystę­
pować także inne domieszki, niekiedy pierwia­
stki rzadkie, których odzyskiwanie jest intere­
sujące dla przemysłu, jak np. In, Ga, Tl, Hg,
Cu, Sn, Pb, Ag, Au. Przy pocieraniu o niepole-
waną płytkę porcelanową sfaleryt wydziela za­
pach siarkowodoru (zepsutych jajek), co może
być pomocniczą cechą rozpoznawczą.
Powstawanie i wystąpienia. Sfaleryt występuje
prawie zawsze z galeną i pojawia się w wielu
46
typach złóż kruszców. Jest obecny we wszyst­
kich zawierających siarczki skałach głębi­
nowych jako składnik śladowy. W złożach peg-
matytowo-pneumatolitycznych, np. żyłach
cynonośnych (Hagendorf, Niemcy) pojawia
się, jako minerał hydrotermalny wysokotem­
peraturowy, sfaleryt bogaty w żelazo tego sa­
mego pochodzenia występuje w żyłach na Do­
lnym Śląsku w Polsce (Boguszów, Jabłów.
Złoty Stok, Kowary, Czarnów, Przecznica),
w Niemczech (Schwarzenberg, Saksonia; Bo-
denmais, Bawaria); ładne kryształy pochodzą
z Trepćy (Serbia, Jugosławia). Gospodarczo
najważniejszymi wystąpieniami są złoża hyd-
rotermalne żyłowe, gniazdowe, warstwowane
i metasomatyczne w skałach węglanowych
(dolomitach, rzadziej wapieniach). Ten typ
złóż jest lub był eksploatowany na obszarze
śląsko-krakowskim (regiony: olkuski
i chrzanowski oraz już bez czynnych kopalń
- bytomski), w USA w basenie Missisipi, w Ir­
landii, Hiszpanii, Austrii i Niemczech.
Znaczenie i zastosowanie. Dawniej, gdy cynk
nie był znany, górnicy sascy i hercyńscy nazy­
wali sfaleryt blendą, czyli rudą, która mami
i zwodzi, obiecując metal, a nie dając go.
Nawet słynny specjalista górniczy Agricola
(XVI w.) uważał sfaleryt za kruszec ołowiu.
Dopiero w XVIII w. szwedzki chemik Brandt
rozpoznał w nim ważny kruszec cynku,
a w XIX w. opracowano technologię hutnicze]
produkcji tego metalu. Jego światowa produk­
cja w 1989 roku wyniosła 6,13 min t. Cynk jest
składnikiem mosiądzu i innych stopów, w du­
żych ilościach używa się go do antykorozyj­
nego cynkowania żelaza, do produkcji ele­
mentów galwanicznych, środków ochrony roś­
lin i preparatów medycznych.
Na górze: sfaleryt na dolomicie
Binntal Szwajcaria; 32x23 mm
Na dole: sfaleryt z galeną i syderytem
Horhausen, Sieg Niemcy; 18 x 13 mm
47
Chalkopiryt CuFeS2
Własności. Kryształy
rzadko osiągają wiel­
kość 1 cm, ale zazwy­
czaj są dobrze wy­
kształcone. Pojedyn­
cze kryształy przy­
bierać mogą pokrój
kulisty, ale typowe
jest wykształcenie klinowate. W wielu osobni­
kach chalkopirytu występują zbliźniaczenia
przerosłe, m.in. cykliczne pięcioraki, które wy­
glądają jak pojedyncze kryształy o zała­
manych ścianach i krawędziach. Znane są
kryształy silnie zniekształcone. Najczęściej je­
dnak występuje ten minerał jako zbity kruszec,
często wypełniający fugi w skałach, niekiedy
jako naloty; rzadko groniasty lub nerkowaty.
Lupliwość: zła. Gęstość: 4,2-4,3. Barwa: mo-
siężnożółty z zielonawym odcieniem, złotoźół-
ty, czarny, barwy naleciałe niejednakowe na
różnych ścianach. Dość częste prawidłowe
zrosty ze sfalerytem, ponieważ obydwa mine­
rały mają podobne struktury kryształów. Z te­
go samego powodu kryształy tetraedrytu by­
wają pokryte cienką powłoką chalkopirytu
(Clausthal-Zellerfeld w Górach Harz, Niemcy
lub Kornwalia w Wlk. Brytanii).
Powstawanie i wystąpienia. Chalkopiryt poja­
wia się jako tak zwany minerał przechodni
w złożach rozmaitego pochodzenia i jest jed­
nym z ich najpospolitszych składników.
Prawie we wszystkich skałach głębinowych
jest obecny z magnetytem i pentlandytem jako
składnik śladowy, ale także w ilościach opła­
calnych do eksploatacji. W utworach pegmaty-
towych, pneumatolitycznych i kontaktowo-me-
tasomatycznych oraz autometasomatycznych
(np. w Bingham, Utah/USA) pojawia się ja­
ko równomiernie rozproszone impregnacje.
48
W wysokotemperaturowych hydrotermalnych
pniach, żyłach i soczewach częste są jego
subtelne przerosty z pirytem. Złoża siarczko­
we Róros, Lókken, Sulitelma (Norwegia), Fa-
lun (Szwecja) i Agordo (pn. Włochy) zawierają
chalkopiryt silnie zmetamorfizowany. W nie­
mal wszystkich utworach hydrotermalnych jest
on minerałem towarzyszącym a niekiedy głó­
wnym, np. w Miedziance Świętokrzyskiej, oraz
na Dolnym Śląsku. Także osady, np. miedzio-
nośne łupki węgliste Okręgu Legnicko-Głogo-
wskiego w Polsce lub w Mansfeld (Niemcy)
bywają bogate w chalkopiryt; znany jest ze
skał osadowych w Rammelsbergu (Góry Harz,
Niemcy), Ergani Maden nad Tygrysem (Turc­
ja), Rio Tinto (Hiszpania). W miejscach tych
był on lub jest eksploatowany. Podczas wiet­
rzenia wytwarza się czapa żelazna z wtórnymi
siarczkami miedzi w strefie cementacji oraz
malachitem w strefie węglanowej. Piękne kry­
ształy pochodzą z żył w Siegerlandzie oraz
w rejonie Freibergu w Saksonii (Niemcy)
i w okolicach Markirch w Alzacji (Francja).
Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowany od
dawna, np. w Rammelsbergu (Góry Harz),
w Falun (Szwecja), dziś jest najważniejszym
kruszcem miedzi.
Minerały podobne. Od pirytu i markasytu różni
się niższą twardością i bardziej intensywną,
złocistą barwą, od pirotynu brakiem różowo-
brunatnego odcienia, od złota rodzimego bra­
kiem plastyczności i kruchością, od millerytu
pokrojem.
Na górze: chalkopiryt
Kopalnia Luise, Horhausen,
Westerwald/ Niemcy; 20 x 14 mm
Na dole: chalkopiryt
Kopalnia Georg kolo Horhausen, Wester­
wald/Niemcy; 130 x93mm
49
Tetraedryty Tennantyt (Cu, Fe),2As4S]3 Tetraedryt (Cu, Fe),2(Sb, As)4S13
Tetraedryty tworzą
grupę minerałów,
z których najważ­
niejszymi są tennan­
tyt i tetraedryt.
Własności. Poszcze­
gólne człony grupy
mają dość różne wła­
sności z powodu zmiennego składu chemicz­
nego. Często spotyka się ładnie wykształcone,
bogate w ściany kryształy o przeważającej
postaci czworościanu regularnego (= te­
traedr - stąd nazwa, tennantyt nazwano zaś
w 1821 roku na cześć brytyjskiego chemika
Smithsona Tennanta). Rzadziej spotyka się
kryształy o postaci dwunastościanu rombowe­
go lub sześcienne. Pospolite są bliźniaki prze-
rosłe z wypukłymi wyrostami na ścianach
czworościanu (np. z Clausthal-Zellerfeld w Gó­
rach Harz, Niemcy). W Clausthal, Kornwalii
i wielu innych wystąpieniach tetraedryty bywa­
ją pokryte drobnokrystaliczną powłoką chalko-
pirytu, rzadziej sfalerytu (np. w Kapniku/ Ru­
munia). Kryształy nie mają prawie żadnej łup-
liwości, przełam jest muszlowy; kruche. W za­
leżności od składu chemicznego tetraedryty
mają różne barwy i rysy. Czysty tetraedryt jest
stalowoszary i ma oliwkową rysę, tetraedryty
cynkowe i bogate w żelazo - żelazistoczarne,
bogate w srebro i rtęć - białe i żółtawe, arsen
nadaje tym minerałom barwę zielonawą do
niebieskawej. Tennantyt w najdrobniejszych
okruchach prześwieca czerwonawo. Tetrae­
dryty występują też w skupieniach zbitych,
upakowanych lub ziarnistych a także jako
wpryśnięcia.
Powstawanie i wystąpienia. Tetraedryty wy­
stępują głównie w nisko- i średniotemperatu-
Na górze: tetraedryt
Kopalnia Georg koto Horhausen, Wester-
wald/Niemcy; 26 x 18 mm
rowych kruszcowych żyłach hydrotermalnych
w towarzystwie siarczków, węglanów, barytu,
fluorytu i kwarcu, rzadziej w żyłach wysoko­
temperaturowych, utworach kontaktowo-me-
tasomatycznych i pegmatytowych, np. na Gren­
landii i w niektórych żyłach cynonośnych. Po­
jawiają się w łupkach miedzionośnych okolic
Lubina (Polska) i Rammelsbergu (Niemcy).
Często wzbogaca się w strefie cementacji.
Pospolity w złożach całego świata. Bardzo
piękne kryształy znajduje się w kopalni Tsu-
meb (Namibia) i w Kapniku (Rumunia). Freibe-
/•0/7(Freiberg, Saksonia/Niemcy, Grudno, Góry
Kaczawskie/Polska) zawiera od 18 do 36%
srebra, schwazyt, odmiana rtęcionośna, znaj­
dowany jest w żyłach kruszconośnych w wa­
pieniu dolomitycznym w Schwaz (Tyrol,
Austria). W dolomicie cukrowatym w Binntal
(Szwajcaria) spotyka się małe ale bardzo bo­
gate w ściany kryształy odmiany morfologicz­
nej tetraedrytu - binnitu. Tetraedyt jako drob­
ny pył wrośnięty w kryształy galeny może być
w niej nośnikiem srebra. Tetraedryt srebrowy
występował w Tatrach (Doliny Starorobociańs-
ka i Kościeliska). Hydrotermalny występował
w Miedziance Świętokrzyskiej oraz na Dolnym
Śląsku (Srebrna Góra, Stanisławów, Bogu­
szów, Miedzianka).
Znaczenie i zastosowanie. Tetraedryty są wy­
korzystywane głównie jako kruszce miedzi,
ich znaczenie jest podobne do znaczenia mie­
dzi rodzimej. Są także eksploatowane z powo­
du zawartości srebra, rtęci i antymonu.
Minerały podobne. Trudne do odróżnienia od
innych ciemnoszarych siarczków w masyw­
nych skupieniach.
Na dole, po lewej: tetraedryt (binnit)
Binntal/Szwajcaria; 15 x21 mm
Na dole, po prawej: tetraedryt pokryty nalotem
chalkopirytu
Clausthal, Góry Harz/Niemcy; 12x17 mm
G r e e n o c k i t CdS
3-3,5
półmet.-
niemet.
Zazwyczaj występuje jako żótty ziemisty nalot,
kryształy najczęściej stożkowe lub tablicz­
kowe. Jest to typowy minerał wtórny rud sfale-
rytowych (Kowary Górne, kopalnie rejonu By­
tomia, np. Szarlej - Polska; Tsumeb - Nami­
bia). Nazwany na cześć lorda Greenocka, któ­
ry pierwszy rozpozna) ten minerał jako nowy.
Greenockit o wysokiej zawartości cynku fluo­
ryzuje w świetle nadfioletowym na żółto.
Na górze, po lewej: greenockit na prehnicie
Bishopton/Szkocja; 4x6 mm
C y n o b e r HgS
Własności. Kryształy
idiomorficzne spoty­
ka się dość rzadko,
2-2,5 są one małe, mają
met- pokrój grubotablicz-
półmet. kowy lub płaskich
romboedrów; pospo­
lite są masy lub
powłoki zbite, ziarniste lub ziemiste. Wśród
idiomorficznych kryształów nierzadkie przero-
słe bliźniaki dwóch romboedrów. Przełam: za-
dziorowaty, łupliwość: bardzo dobra, gęstość:
8,1, niezwykle duża. Częste domieszki
substancji organicznej.
Powstawanie i wystąpienia. Cynober jest jed­
nym z tych siarczków, którego tworzenie się
można obserwować także współcześnie, np.
z gorących wód o temperaturze zaledwie 80 C
na obszarach wygasającego wulkanizmu. Wie­
le ważnych złóż rtęci powstało w ten sposób.
Ciudad Real koło Almaden w Hiszpanii znane
jest od starożytności i jest największym zna­
nym złożem cynobru na świecie, ponadto waż­
52
Wurtzyt ZnS
3,5-4,5
półmet-
niemet.
Zastosowanie. Kadm to składnik metalu Wo-
oda, moderator w reaktorach nuklearnych.
Kryształy idiomorficzne rzadkie, częstsze wy­
kształcenie ksenomorficzne. Bliźniaki, często
polisyntetyczne, ale pospolicie zbity. Od sfale-
rytu różni się pleochroizmem i dwójłomnością.
W temperaturze 1020CC powstaje ze sfalerytu.
Odmiana manganonośna zwana jest erytro-
cynkitem. Blendy promieniste i skorupowe
często zawierają obok sfalerytu także wurtzyt,
np. w Pfibramie (Czechy), Stolbergu koło Ak­
wizgranu (Niemcy), regionie śląsko-krakow-
skim (Polska), Kirka w Tracji (Grecja).
Na górze, po prawej: wurtzyt
kopalnia Kirka/Grecja; 3x4 mm
ne złoża to Idria w Słowenii, Monte Amiata we
Włoszech i Moschellandsberg w Palatynacie,
Niemcy. Najpiękniejsze kryształy pochodzą
z prowincji Hunan w Chinach.
Znaczenie i zastosowanie. Najważniejszy kru­
szec rtęci; słynne kopalnie Almaden były eks­
ploatowane przez starożytnych Greków już
700 lat przed Chrystusem. Złoże Idria w Sło­
wenii znane jest od 1497 roku, a złoża palaty-
nackie - od 1776. Najwięksi producenci to
WNP, Hiszpania, Algieria i USA; produkcja
światowa około 70001.
Cynober może być pomylony z proustytem.
Na dole: cynober
Almaden/Hiszpania; 14 x w mm
Galena PbS
Własności. Duże,
narosłe kryształy
galeny znane są
z wielu wystąpień na
świecie. Ograniczone
są one ścianami sze­
ścianu, ośmiościanu,
dwunastościanu rom­
bowego lub kombinacjami tych postaci. Typo­
we są rozmaite rodzaje zniekształceń, ściany
są często skrzywione i załamane, krawędzie
i naroża zaokrąglone, tak, że kryształy wyglą­
dają jak obtopione, niekiedy pojawiają się za­
głębienia spowodowane naturalnym trawie­
niem, nierzadkie są formy szkieletowe. Zbliź-
niaczenia według ośmiościanu. Barwa: oło-
wianoszara, ściany kryształów i skupienia zbi­
te mają często matowy nalot. Jest to minerał
bardzo ciężki o gęstości około 7. Lupliwość:
doskonała według sześcianu, jest cechą roz­
poznawczą. Galena może zawierać do 1%
srebra, najczęściej w postaci bardzo drobnych
wrostków różnych kruszców srebra jak prous-
tyt, tetraedryt, polibazyt. Z tego powodu na
całym świecie galena bywa eksploatowana
także jako ruda srebra. Często zawiera ona
również znaczne ilości cynku, żelaza, miedzi,
antymonu i bizmutu z powodu subtelnych wro­
stków sfalerytu, bournonitu lub tetraedrytów.
Powstawanie i wystąpienia. Galena jest naj­
częściej pochodzenia hydrotermalnego zwią­
zanego z działalnością plutoniczną a rzadziej
F=^\
V J± J
wulkaniczną, występuje w żyłach kruszcowych
w masywach górskich. Znane, obecnie głów­
nie wyeksploatowane złoża występowały
w Górach Harzu (Clausthal-Zellerfeld, Bad
Grund), rejonie Freibergu i Akwizgranu,
obszarze Ruhry w Niemczech, Górach Święto­
krzyskich (Ołowianka, Chęciny, Karczówka,
Łagów) i Sudetach (Polska), Pfibramie (Cze-
54
chy) i Laurion (Grecja). Do dziś eksploatowane
złoża są zlokalizowane w południowej Hiszpa­
nii, w Trepćy (Serbia, Jugosławia) czy na Kau­
kazie. Zmetamorfizowane rudy galenowe znaj­
dują się w Rammelsbergu (Harz, Niemcy)
i w ogromnych masach w Broken Hill (Nowa
Południowa Walia, Australia). Duże złoża ga­
leny pochodzenia epitermalnego utworzyły się
w skałach węglanowych - dolomitach i częś­
ciowo wapieniach, np. w regionie śląsko-kra-
kowskim w Polsce (kopalnie Olkusz, Bolesław,
Pomorzany, Trzebionka i inne) czy w basenie
Missisipi w USA (złoża wsch. Tennessee, Il­
linois.
Znaczenie i zastosowanie. Od czasów Pliniu­
sza Starszego (77 r. n.e.) stosuje się nazwę
galena, pierwotnie na oznaczenie kruszcu oło­
wiu. Galena jest najważniejszym i najczęściej
występującym kruszcem tego metalu a jedno­
cześnie z powodu swego rozprzestrzenienia
i występowania w dużych ilościach - bardzo
ważnym kruszcem srebra. Najważniejszymi
producentami są następujące kraje (w tys.
t ołowiu, dane z 1989 roku): Stany Zjednoczo­
ne 550, Australia 465 i WNP 420; produkcja
światowa 3,5 min ton. Ołów stosowany jest
przede wszystkim do produkcji akumulatorów,
ponadto koszulek kabli, rur, amunicji, farb,
szkła ołowiowego („kryształowego"), dodatku
przeciwstukowego do benzyn (czteroetylku
ołowiu).
Na górze, po lewej: galena
Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32 x45mm
Na górze, po prawej: galena
Neudorf, Góry Harz/Niemcy; 14 x20mm
Na dole: galena
Ramsbeck, Sauerland/Niemcy, 24 x 17 mm
Miargyryt AgSbS2
Minerał nie rzucający
się w oczy, którego
kryształy często by­
wają niezauważone,
choć są znane wię­
ksze niż dwa milimet­
ry. Pokrój jest zazwy­
czaj grubotabliczko-
wy, kryształy na ścianach mogą mieć prążko­
wanie lub żłobkowanie. Występują zbliżnia-
czenia, nierzadkie skupienia zbite.
Barwa: stalowo- i ołowianoszary do czarnego,
nieprzezroczysty. Lupliwość: niewyraźna, kru­
chy. Występuje w hydrotermalnych żyłach kru­
szców srebra obok częstszego i podobnego
pirargyrytu, np. w Kowarach (Polska), St. And-
reasbergu w Harzu i Braunsdorf koło Freiber-
gu (Niemcy), Pfibramie (Czechy), Baia Sprie
(Rumunia), Hiendelaencina (Hiszpania), San
Benito County (Kalifornia, USA). Ważny
kruszec srebra.
Na górze, po lewej: miargyryt
St. Andreasberg, Góry Harz/Niemcy 5x7 mm
Pirotyn Piryt magnetycznyFe^S
Własności. Jeden z
niewielu minerałów
magnetycznych. Idio­
morficzne kryształy
są rzadkie, małe
i nieczęsto zachowa­
ne w stanie świeżym;
tworzą cienkie sześ­
ciokątne płytki ułożone w różokształtne
skupienia. Zazwyczaj znajduje się jednak zbi­
te, ziarniste, niekiedy skorupowe masy. Naj­
piękniejsze i największe pojedyncze kryształy
pochodzą z Trepćy (Serbia, Jugosławia). Zgo­
dnie z dwuścianem podstawowym występuje
bardzo wyraźna łupliwość. Gęstość: 4,6; brą-
zowożółty z miedzianoczerwonawym odcie­
niem, tombakowobrunatne naloty, często sil­
nie zwietrzały, nierzadkie pseudomorfozy pi­
rytowe lub galenowe. Jak wskazuje wzór
Fe^jjS, występuje niedobór żelaza aż do
składu Fe1tŚ12. Idealny skład FeS ma minerał
fro/Wwystępujący w meteorytach.
Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się
56
Nikielin NiAs
Idiomorficzne kryszta­
ły są rzadkie i małe,
częste - zbite masy.
skupienia nerkowate
groniaste, drzewia­
ste, wydłużone. Bar­
wa miedzianoczer-
wona jest typowa,
na powietrzu pojawiają się brunatnawe lub
czarniawe naloty. Przełam: muszlowy; kruchy.
Gęstość: 7,5. Często zbite masy są pokryte
warstewką jabłkowozielonego annabergitu
(kwiatu niklowego). Głównym miejscem wystę­
powania są żyły hydrotermalne np. w Górach
Kruszcowych w Niemczech, w Jachymovie
(Czechy), w Kowarach i Przecznicy na Dolnym
Śląsku (Polska); ponadto w cechsztyńskich łup­
kach miedzionośnych w Polsce i w Niemczech.
Podrzędny kruszec niklu.
Na górze, po prawej: nikielin
Mansfeld, Niemcy; 28 x 40 mm
WZM
we wszystkich skałach głębinowych. Jako nik-
lonośny pentlandyt tworzy wielkie magmowe
złoża niklu. Występuje w utworach pegmatyto-
wo-pneumatolitycznych, np. w Hundholmen,
Tysfjord w regionie Weland, w Tunaberg (środ­
kowa Szwecja). Jako hydrotermalny spotykany
jest w najstarszych żyłach kruszcowych Frei-
bergu i St. Andreasbergu (Niemcy), Kongsber-
gu (Norwegia), Miedzianki i Kowar (Dolny
Śląsk, Polska). Znany jest z utworów kontak­
towych skał głębinowych i wylewnych, ze skal
metamorficznych (Bodenmais, Bawaria, Nie­
mcy), prawie ze wszystkich meteorytów.
W utworach osadowych bardzo rzadki.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa wywodzi się
z języka greckiego i oznacza barwę ognia,
złotożółtą. Surowiec do produkcji kwasu siar­
kowego i czerwieni polerskiej (pyłu tlenku że­
laza - hematytu), jako kruszec żelaza bez
znaczenia.
Na dole: pirotyn
Trepća, Serbia/Jugosławia; 120 x85 mm
57
Milleryt NiS

^^^ Własności. Minerał sbeck i Musen. W kopalni węgla Nowa Ruda

^ ^ H ^^ występuje najczęś­
ciej w postaci ład­
nych skupień wiąz­
kowych. Kryształy ma­
ją postać delikatnych,
mosiężnożółtych wło-
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ sów, mogą one jed­
nak być również matowe, zielonawoszare,
brunatnawe do czarniawych z jedwabistym
połyskiem. Lupliwość: doskonała. Gęstość:
5,3.
Powstawanie i wystąpienia. Milleryt rzadko
jest spotykany w większych ilościach, najczęś­
ciej występuje w strefie cementacji jako mine­
rał wtórny utworzony z kruszców niklu. Z tego
powodu można go napotkać w złożach siarcz­
kowych niklu rozmaitego pochodzenia. W ko­
palni Friedrich (Wissen, Sieg/Niemcy) znajdu­
je się świeże, lśniące, o grubości 0,5-2 mm
i do 5 cm długie, podłużnie prążkowane słupki
i ich promieniste wiązki. Inne znane wystąpie­
nia to Nanzenbach koło Dillenburga, Ram-
(Dolny Śląsk/Polska) kilkucentymetrowe igły
występują w niebieskozielonych masach mine­
rałów ilastych zwanych folerytami. Również ko­
palnie węgla Zagłębia Ruhry (Niemcy), np.
Christian Levin w Essen, dostarczały ładnych
okazów, a z kopalni Zeche Germania w Dort­
mundzie pochodziły w ostatnim czasie włoso­
wate kryształy do 8 cm długości z rozszczepio­
nymi końcami. W okolicach Wuppertal-Elber-
field (Niemcy) napotkano druzy świeżych igieł
do 15 mm długich, częściowo wygiętych i o po­
kroju futerałowym. Inne lokalizacje to Góry Ha­
rzu, Saksonia (Niemcy), Czechy, Walia (Wlk.
Brytania) oraz Bombiane koło Bolonii (Włochy).
Znaczenie i występowanie. Przez wiele lat był
uważany za włosowatą odmianę siarczku żela­
za (pirytu lub markasytu). Pomimo wysokiej za­
wartości niklu nie ma znaczenia jako kruszec
tego metalu z powodu rzadkości występowania.
Na górze: milleryt
Czechy; 28 x20mm

Kowelin Covellin CuS

«--—' -s. Własności. Idiomorfi- szców miedzi, zwłaszcza chalkozynu, chalko-

czne
[ ~f\ kryształy są bar­
dzo rzadkie, najczę­
ściej kowelin jest zbi­
ty i drobnoziarnisty,
mel
- jako obwódki, powło­
ki, a także pylasty;
^ 1—— rzadko grubokostko-
wy a nawet w postaci płytek wielkości dłoni.
Bardzo ładne duże kryształy pochodzą z Sar­
dynii, podobnie atrakcyjnie wykształcone
- z Butte (Montana, USA). Barwa: niebiesko-
czarny, rozdrobniony - indygowoniebieski lub
jeszcze ciemniejszy. Lupliwość: doskonała
według dwuścianu podstawowego, cienkie
płytki giętkie: gęstość: 4,6. Kowelin jest bardzo
dobrym przewodnikiem elektryczności,
Z powodu dużej dyspersji optycznej kowelin
w powietrzu jest niebieski, po zwilżeniu wodą
- fioletowy, a pokryty warstwą olejku imersyj-
nego - czerwony.
Powstawanie i wystąpienia. Kowelin jest po­
spolitym produktem przeobrażenia innych kru-
pirytu i bornitu, dlatego prawie zawsze jest
obecny na tych minerałach jako cienka wars­
tewka lub powłoka. Jest pospolity w łupkach
miedzionośnych Dolnego Śląska (Polska)
i Mansfeldu (Niemcy). W Polsce był napotyka­
ny w żyłach kruszcowych w Kowarach, baryto­
wych - w Boguszowie na Dolnym Śląsku,
w Miedziance Świętokrzyskiej; w Niemczech
znany także z Schapbachtal, Siegen i Górach
Harzu, w Jugosławii z Bor w Serbii. Znajdowa­
ny z kryształami siarki rodzimej w produktach
ekshalacji Wezuwiusza i Vulcano.
Znaczenie i zastosowanie. Znany od dawna,
ale dopiero w 1827 roku Covelli (od jego na­
zwiska pochodzi nazwa) oznaczył skład krysz­
tałów z Wezuwiusza jako siarczek miedzi.
Z powodu występowania w małych ilościach
jest pomimo pospolitości jedynie podrzędnym
kruszcem miedzi. W skupieniach zbitych nie­
kiedy jest stosowany dla celów jubilerskich.
Na dole: kowelin
Sardynia; 45 x33mm

58
Linneit CO s Kermesyt Sb.S O

Częste dobrze wy­ Występuje w pęczko­

kształcone ośmio-
ścienne i sześcienne
kryształy i bliźniaki,
łupliwość według
sześcianu dokładna,
przełam nierówny;
gęstość: 4,8-5,8; bar­
wa: biały, niekiedy stalowoszary z czerwonymi
lub brunatnymi nalotami. Pospolicie zbity lub
jako wpryśnięcia. Pochodzenia głównie hydro-
termalnego np. w żyłach z syderytem i pirytem
w Męcince i Miedziance (Dolny Śląsk, Polska),
Musen, Eiserfeld, Grunau (Siegerland, Nie­
mcy), złoża metasomatyczne w Szwecji i Na­
mibii, pierwotny kruszec w bogatych złożach
wietrzeniowych kobaltu w prowincji Szaba
(Zair). Piękne kryształy są znajdowane w Ron­
da Valley w Wielkiej Brytanii. Ważny kruszec
kobaltu.
wych lub płaskich
gwiaździstych skupie­
niach igiełkowych
kryształów; skorupo­
wy. Barwa: wiśnio-
woczerwony z fiole­
towym odcieniem,
przeświecający; połysk: diamentowy; gęstość:
4,7; łupliwość w jednym kierunku dokładna.
Kryształy bardzo giętkie, często hakowate lub
kolankowe, niekiedy śrubowata skręcone;
dają się kroić nożem. Narasta na antymonicie,
ponieważ powstaje z tego ostatniego drogą
utlenienia tlenem z powietrza. Wystąpienia:
Braunsdorf (Saksonia, Niemcy), Pezinok (Małe
Karpaty, Słowacja), Pereta (Toskania, Włochy),
Djebel Hamimat (Algieria). Stare nazwy to piro-
stibit, pirantymonit, blenda antymonowa.

Na górze, po lewej: linneit Na górze, po prawej: kermesyt z anty monitem

Kopalnia Georg kolo Horhausen, Wester- (szary)
wa Id/Niemcy; 11 x15mm Pribram/Czechy 6 x8mm
Sylvanit AgAuTe4 Nagyagit Pb5Au(Te,Sb)4S5_e

Idiomorficzne krysz­ Występuje niekiedy

tały są nieduże, do
nieco ponad 5 mm,
pokrój rozmaity, czę­
sto grubotabliczkowy
do krótkosłupkowe-
go; bliźniaki często
przerosłe, tworzą for­
my drzewiaste o granulowanej powierzchni
lub podobne do czcionek. Łupliwość: dokład­
na; barwa: stalowoszary do srebrzystobiałego
i jasnożółtego; gęstość: 8,0-8,3. Niekiedy
pseudomorfozy po nim tworzy złoto rodzime.
Występuje w żyłach nisko- do wysokotempera­
turowych. Typowe wykształcenia są pospolite
w żyłach złotonośnych Rumunii (Nagyag, Of­
fenbanya).
jako cienkie, płytko­
we, prążkowane kry­
ształy, ale zazwyczaj
jako masywne, ziar­
niste lub płytkowe
skupienia; łupliwość
i zbliźniaczenia we­
dług ścian słupa; giętki. Barwa: ciemnoołowia-
noszary. Duża gęstość około 7,5. Występuje
w żyłach hydrotermalnych ze złotem rodzi­
mym, siarczkami, tellurkami i węglanami. Ta­
kie okazy pochodzą z Nagyag w Rumunii,
gdzie współwystępuje z rodochrozytem, inne
wystąpienia to Offenbanya (Rumunia), Cripple
Creek (Kolorado, USA), znany z Kanady i Ja­
ponii. Jak wszystkie tellurki złota wietrzeje
łatwo, przechodząc w ciemnobrunatne złoto
rodzime.

Na dole, po lewej: sylvanit na kwarcu Na dole, po prawej: nagyagit z rodochrozytem

Nagyag/Rumunia; 5 x7 mm Nagyag/Rumunia; 14 *20 mm

60 61
Antymonit Stibnit, błyszcz antymonu Sb2S3
Własności. Podania mówią, że kryształy anty-
monitu grubości ramienia były używane w Ja­
ponii do budowy płotów w ogrodach. Kryształy
mają pokrój kolumnowy z podłużnym prążko­
waniem oraz spiczastymi lub tępymi za­
kończeniami; wykształcenia są typowe dla po­
szczególnych wystąpień. Bogate w ściany kry­
ształy są wydłużone zgodnie z osią Z (piono­
wą) i dlatego są spiczaste, igiełkowe; często
mechanicznie zgięte, jak to jest pospolite tak­
że u gipsu. Kryształy mają silne żłobkowanie
równoległe do osi Z. Antymonit tworzy rozmai­
te agregaty jak skupienia promieniste, zagma­
twane grupy igiełkowych kryształów, pęczki
pałeczek, aksamitnie wyglądające czarne ku­
le, powłoki delikatnych zbitych włosów, najczę­
stsze jednak są zbite lub upakowane masy.
Lupliwość; w jednym kierunku bardzo dobra,
w dwóch innych rozpoznawalna. Z powodu wy­
stępowania płaszczyzn poślizgu w sieci krysz­
tału, nierzadko pojawiają się grube prążkowa­
nia prostopadłe do wydłużenia kryształów i fali­
ste wygięcia; cienkie kryształy dają się łatwo
zginać w palcach. Jeżeli zgina się kryształ
z gładkimi ścianami tworzącymi wierzchołek,
ściany te pokrywają się subtelnymi prążkami
równoległymi do osi Ykryształu, chociaż ścia­
ny te nie uległy wygięciu. Pokazuje to sposób
przemieszczania się części kryształu przy defo­
rmacji. Barwa: ołowianoszary, silny połysk me­
taliczny, w cienkich włóknach czarny i matowy;
porównywany z galeną sprawia wrażenie nie-
bieskawozielonawego, pstre barwy naleciałe.
Gęstość: 4,6-4,7.
Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó­
wnie w niskotemperaturowych żyłach hydrote-
rmalnych z realgarem, aurypigmentem, gale­
ną, cynobrem, pirytem, sfalerytem, złotem ro­
dzimym, barytem, kwarcem i kalcytem. W Po­
lsce znany z żył na Dolnym Śląsku (Bardo
Przyłęk, Złoty Stok, Boguszyn koło Kłodzka,
62
Stara Góra koło Jawora; soczewki antymonitu
o długości do 20 cm i grubości do 1,5 cm
w żyle kwarcowej w Książnie). Występuje np.
w Niemczech w Wolfsbergu (Góry Harz),
Braunsdorf (Góry Kruszcowe), oraz w Nikitow-
ce (pd. Rosja). Najpiękniejsze kryształy pocho­
dziły z wyeksploatowanego obecnie złoża Ichi-
nokawa (Shikoku, Japonia), kryształy o długo­
ści do 1 m znajdowano w złożach Stolica
i Leśnica w Jugosławii. Gospodarczo ważne
złoża antymonitu występują w Jugosławii, Ru­
munii, Algierii, RPA, Boliwii, Meksyku,
Chinach oraz na Borneo. Wietrzejąc, antymo­
nit przechodzi w żółtą ochrę antymonową, ker-
mesyt, rzadziej w kwiat antymonowy (valenti-
nit), tworzący białe kryształy o diamentowym
połysku. Metastibnit\es\ niekrystaliczną (amo­
rficzną) odmianą Sb.,S3.
Znaczenie i zastosowanie. Antymonit jest naj-
dawniej znanym kruszcem antymonu. Pliniusz
Starszy (77 r. n.e.) nazywał go stibium, od
czego pochodzi obecny symbol chemiczny an­
tymonu (Sb). Starożytni Egipcjanie, Grecy
i Rzymianie używali antymonitu do wyrobu
maści, szminek, tuszu do rzęs i medykamen­
tów do leczenia oczu. W średniowieczu kru­
szec ten był poszukiwany przez alchemików,
używano go do czyszczenia złota lub do przy­
gotowywania środków przeczyszczających
i wymiotnych. Antimonion w języku póżnogre-
ckim znaczy kwiat lub wykwit. Obecnie anty­
monit jest najważniejszym kruszcem antymo­
nu. Głównymi producentami w roku 1989 były
następujące kraje: Boliwia (14 tys. t), RPA (19
tys. t) i Chiny (10 tys. t); produkcja światowa
wyniosła 53 tys. ton. Antymon jest używany
jako składnik stopów, do produkcji środków
impregnujących i czyniących niepalnymi tkani­
ny, wypełniacza i barwnika do kauczuku, do­
datków zwiększających odporność na wysokie
temperatury barwników i ceramiki oraz prepa­
ratów medycznych.
Na górze: antymonit
Kisbanya/Rumunia; 60 x42mm
Na dole: antymonit
St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 6 *4mm
63
Piryt Iskrzyk FeS2
Własności. Na kryształach pirytu rozpoznano
ponad 60 postaci krystalograficznych,
z których najczęstsze to sześcian i dwunasto-
ścian pięciokątny (pirytoedr). Cechą charakte­
rystyczną pirytu jest prążkowanie na ścianach
sześcianu. Bliźniaki, które powstają przez
przerośnięcie się dwóch obróconych o 90°
dwunastościanów pięciokątnych nazywano bli­
źniakami krzyża żelaznego. Piryt często two­
rzy duże i idealnie wykształcone kryształy, ale
znane są także skupienia kuliste, graniaste,
nerkowate, sferolityczne, skorupowe jak ró­
wnież ziarniste i zbite masy. Piryt stanowi
także substancję mineralizującą wielu skamie­
lin. Barwa: jasnomosiężnożółty, złocistożółty,
niekiedy z pstrymi nalotami lub z rdzawymi
otoczkami lub powłokami wodorotlenków żela­
za (limonitu); te ostatnie mogą, przy zachowa­
niu pierwotnego kształtu pirytu, całkowicie go
zastąpić (pseudomorfozy limonitowe po pi­
rycie). Przełam: muszlowy; łupliwość: nie­
wyraźna według ścian sześcianu; kruchy. Gęs­
tość: 5,0-5,2.
Powstawanie i wystąpienia. Już von Henckel
w swoim traktacie z 1725 roku pod tytułem
Pyritologica określił piryt mianem Jasia błądzą­
cego po wszystkich zaułkach. Minerał ten poja­
wia się często w dużych ilościach w bardzo
rozmaitych skałach i złożach. Lokalnie może
stać się ważnym kruszcem złota, ponieważ nie­
kiedy zawiera koncentracje tego metalu opła­
calne do eksploatacji, jak np. w poziomach
złotonośnych zlepieńca Witwatersrand w Trans-
64
vaalu (RPA). Przerosty chalkopirytem czynią
z pirytu kruszec miedzi. Piryt jest znajdowany
w żyłach nisko- do wysokotemperaturowych,
w skałach wulkanicznych, pegmatytach, w zło­
żach kontaktowo-metamorficznych i metaso-
matycznych, w zmetamorfizowanych osadach,
w pokładach węgla, łupków i iłów. Ze względu
na pokaźne koncentracje złota i miedzi, ogro­
mne złoża pirytowe Rio Tinto w prowincji Hue-
lva (pd. Hiszpania) były eksploatowane już od
czasów starożytnych. Szczególnie piękne kry­
ształy pochodzą z Rio Marina (wyspa Elba),
Brosso i Traversella (Piemont, Włochy) i kopa­
lni Kassandra (Płw. Chalcydycki, Grecja)
W Jalisco (Meksyk) występują prążkowane pi­
ryty o krawędzi sześcianu ponad 5 cm; w Ko­
lorado (USA) piryt złotonośny był eksploa­
towany w wielu miejscach. Polskie znane wy­
stąpienia to złoże pirytowe w Wieściszowicach
(Sudety), kopalnia węgla brunatnego Turów
i złoże w Rudkach koło Kielc. Pod wpływem
czynników atmosferycznych piryt wietrzeje łat­
wo, przechodząc w rozpuszczalne siarczany
żelaza oraz w nierozpuszczalny limonit. Natu­
ralne surowce skalne stosowane w budownict­
wie muszą być w zasadzie wolne od tego
minerału, gdyż jego rozkład osłabia skałę
a produkty rozkładu (kwas siarkowy!) mogą
reagować z innymi minerałami.
Znaczenie i zastosowanie. Z pirytu produkuje
się kwas siarkowy, proszek polerski (tlenek
żelaza), czerwone i brunatne farby mineralne.
Małe, ładnie wykształcone kryształy stosowa­
ne są jako materiał jubilerski.
Na górze, po lewej: piryt z hematytem
Rio Marina, Elba/Wiochy; 25 x35mm
Na górze, po prawej: piryt z barwami nalecia-
lymi. Westfalia/Niemcy 9 x 13 mm
Na dole: piryt na kalcycie
Trepća, Serbia/Jugosławia; 32 x22 mm
Haueryt MnS2
Tworzy kryształy sze-
^M I ścienne, ośmiościen-
ne lub będące kombi­
nacjami tych postaci,
a także ziarniste lub
zbite masy. Barwa:
9 szarobrunatna. Lupli-
" " wość: wyraźna; prze­
łam: nierówny, muszlowy; gęstość: 3,4-3,5.
Zwilżony kwasem solnym wydziela siarkowo­
dór, gaz o nieprzyjemnym zapachu zepsutych
jaj.
Występuje wrosły w iłach i gipsach w okoli­
cach kopalni siarki Kalinka koło Bańskiej Byst-
ricy (Słowacja) jako kryształy do 2 cm lub ich
grupy, skupienia kuliste lub gwiaździste oraz
w iłach stropu złóż siarki rejonu Tarnobrzega
(Polska). W kopalni siarki koło Raddusy (Sycy­
lia) ośmiościany hauerytu osiągają wielkość
ponad 6 cm.
Na górze, po lewej: haueryt
Raddusa/Sycylia; 25 x35mm
Kobaltyn CoAsS
Własności. Wygląd zewnętrzny bardzo zbliżony
do pirytu, ale barwa jest srebrzystobiała. Na
ścianach sześcianu występuje również prążko­
wanie, inne ściany są gładkie i lśniące. Stwier­
dzono ściany sześcianu, ośmiościanu i dwuna-
stościanu pięciokątnego. Zbliźniaczenia są rza­
dkie. Znane są skupienia płytkowe, ziarniste aż
do zbitych mas. Lupliwość: niewyraźna; prze­
łam: muszlowy; gęstość: 6,0-6,4. Zazwyczaj na­
leciała barwa czerwonawoszara, częste powło­
ki erytrynu (kwiatu kobaltowego).
Powstawanie i wystąpienia. Największym
złożem hydrotermalnym kobaltynu są wystą­
pienia w Dystrykcie Cobalt w Ontario (Kanada).
Podobne złoża to Schneeberg w Górach Krusz-
66
Ullmannit NiSbS
Idiomorficzne kryształy są nieczęste, sześ­
cienne, niekiedy także ze ścianami dwunasto-
ścianu pięciokątnego i prążkowaniem jak u pi­
rytu, bliźniaki rzadkie, najczęstsze skupienia
ziarniste, Barwa: ołowiano- lub stalowoszary,
szarawoczarny z pstrymi barwami nalecia-
łymi. Lupliwość: niewyraźna do dokładnej;
kruchy. Przełam: nierówny. Gęstość: 6,7. Wy­
stępuje w żyłach z innymi kruszcami niklu np.
w Harzgerode (Góry Harzu/Niemcy), Walden-
stein (Karyntia/Austria).
Na górze, po prawej: ullmannit
Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 20 x28 mm
cowych (Niemcy), Jachymov (Czechy), Kon-
gsberg (Norwegia) i Daszkesan (Kaukaz).
W gnejsach, łupkach łyszczykowych i marmu­
rach utworzyły się złoża kontaktowo-pneumato-
lityczne Tunaberg, Riddarhyttan i Hakansboda
(Szwecja). W Polsce znany ze stref kontakto­
wych w Złotym Stoku i łupków miedzionośnych
Dolnego Śląska.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa kobold wy­
stępuje już u Basiliusa (329-379) na określe­
nie kruszców „zauroczonych" przez złego du­
cha podziemnego (kobolda), jako że pomimo
dużej gęstości i metalicznego połysku z krusz­
ców owych nie udawało się uzyskać wówczas
żadnego metalu. Obecnie kobaltyn jest bardzo
ważnym kruszcem kobaltu, składnika najtwar­
dszych stali narzędziowych, stopów odpor­
nych na korozję do produkcji turbin gazowych,
części samolotów odrzutowych, niebieskiego
barwnika (smaltu). Światowa roczna produkcja
tego metalu wynosi około 34 tys. ton.
Na dole: kobaltyn
Tunaberg /Szwecja; 32 *23mm
Markasyt FeS2
Własności. Duże po­
jedyncze kryształy są
rzadkie, najczęściej
spotyka się grupy kry­
ształów wrosłych lub
narosłych, pospolicie
jako zrosty szerego­
we wielu osobni­
ków. Kombinacja wielu ścian daje płaskie kry­
ształy o kształcie ostrza topora. Duże krysz­
tały powstają przez równoległe przerosty
mniejszych osobników, co nadaje ich powierz­
chni wygląd, jakby była pokryta małymi płyt­
kami. Zbliżniaczenia dają tabliczkowe lub
o kształcie ostrzy oszczepu, pierzasto prążko­
wane skupienia. Jeżeli takie zbliżniaczenia
powtarzają się regularnie, mówimy o zrostach
grzebieniowych (typu koguciego grzebienia).
Bywają znajdowane również skupienia grubo-
promieniste do drobnowtoknistych i całkowicie
upakowane, współwystępujące z pirytem. Ma­
rkasyt często tworzy konkrecje o rozmiarach
od wielkości orzecha do wielkości głowy. Bar­
wa: spiżowożółty z odcieniem szarawym lub
zielonawym, lekkie barwy naleciate. Gęstość:
4,8—4,9; łupliwość: wyraźna, kruchy; przełam:
nierówny. Uderzany, markasyt wydziela za­
pach siarki (siarkowodoru) i pryska iskrami.
Często występują brunatne obwódki i powłoki
wietrzeniowe.
Chociaż skład chemiczny markasytu jest taki
sam jak pirytu, własności fizyczne są wyraźnie
inne. Markasyt w temperaturze normalnej jest
nietrwały, a powyżej 400°C przechodzi w piryt.
Okazy markasytu przechowywane w pomiesz­
czeniach szybko reagują chemicznie z wilgocią
(wodą) i tlenem, i wydzielają siarczany żelaza,
limonit oraz kwas siarkowy, który nie tylko
niszczy okaz, ale może przeżreć pudełka do
okazów, a nawet zniszczyć szafkę czy półkę.
Powstawanie i wystąpienia. Markasyt tworzy
się w niskich temperaturach z kwaśnych roz­
tworów wodnych, głównie w pobliżu powierz­
chni ziemi, a rzadziej z wód termalnych głębi­
nowych. Spotyka się go rzadziej niż piryt. Mo­
że zastępować wapienie i dolomity, powstając
z niskotemperaturowych hydroterm, które usu­
wają część wymienionych skał, jak np. w re­
gionie śląsko-krakowskim (Polska) czy w oko­
68
licach Akwizgranu, Bad Grund i Freibergu
3*1
(Niemcy). W osadach ilastych, marglach i węg­
lach brunatnych może tworzyć przy braku do­
stępu powietrza kuliste lub - szczególnie ład­
ne - płaskie soczewkowate konkrecje, osiąga­ * N *
jące średnicę do 10 cm. Takie markasyty zna­
ne są z kopalni węgla brunatnego Turów (Pol­
ska), z Mostu (Czechy), Basenu Paryskiego
(Francja) i doliny Possnitz w Styrii (Austria).
Markasyt jest pospolity we wszystkich wystą­
pieniach pirotynu jako produkt pierwszego
etapu niskotemperaturowych przeobrażeń
tego ostatniego minerału; typowym przykła­
dem są złoża w Boliwii. Bardzo ładne okazy
markasytu pochodzą z kopalń Friedrich der
GroBe koło Herne i Christian Levin koło Essen
xT-
(Niemcy).
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa minerału
jest pochodzenia arabskiego, alchemicy śred­
niowieczni stosowali ją w formie marcasitae
na oznaczenie pirytu i związków siarki w ogó­
le. Górnicy odróżniali markasyt od pirytu na
podstawie typowych wykształceń. We Francji
w XVIII i XIX w. pirytowi nadawano szlif wielo­
ścienny i stosowano do taniej biżuterii pod
nazwą markasytu. Z powodu swej nietrwałości
markasyt jest bardziej szkodliwym zanieczysz­
czeniem naturalnych budowlanych surowców
skalnych niż piryt.
'^ścWr'
& i *
Ky
Na górze: markasyt
Lagerdorf, Schleswig-Holstein/Niemcy;
,>».
45x32 mm "Ul
Na doie: markasyt
Kopalnia Christian Levin, Essen/Niemcy;
115 x80mm
69
Arsenopiryt Mispikiel FeAsS
Własności. Kryształy są najczęściej krótkosłup-
kowe, wydłużone zgodnie z osią krystalografi­
czną Z lub Y. Grube prążkowanie ścian jest
ważną cechą rozpoznawczą. Bliźniaki i trojaki
występują często, zwłaszcza przerosty osobni­
ków pod kątem około 60=. Często grubopromie-
nisty, drobnowłóknisty, nerkowaty lub ziarnisty;
niekiedy w zorientowanych zrostach z pirytem.
Barwa: srebrzysto- lub cynowobiały do sta-.
Iowoszarego. Lupliwość: wyraźna w jednym
kierunku, kruchy; przełam; nierówny. Gęstość:
5,9-6,2. Podczas uderzania pryskają iskry i wy­
dziela się zapach arszeniku (czosnkowy).
Powstawanie i wystąpienia. Jako typowy mi­
nerał przechodni, ten najważniejszy minerał ar-
Saffloryt CoAs2
Bardzo małe, gwiaź­
dziste kryształy-tro-
jaki są typowe, po­
nadto częste zbite
i promienisto-włókni-
ste skupienia. Barwa:
cynowobiały do sta-
lowoszarego, szybko
pojawiają się ciemnoszare naloty. Gęstość:
6,9-7,3; łupliwość: niewyraźna. Skład chemicz­
ny zmienny, kobalt może być zastępowany
przez żelazo lub nikiel. Satfloryt jest o wiele
częstszy niż się to powszechnie sądzi, duża
część „skutterudytu" w zbiorach mineralogi­
cznych to satfloryt. Występuje głównie w ży­
łach z nikielinem, skutterudytem i innymi mi­
nerałami Co i Ni oraz srebrem rodzimym.
W Polsce znany z Kowar, ponadto w Czechach
występuje w Jachymovie a w Niemczech -
w Schneebergu, Wittichen, Mackenheim.
Na dole, po lewej: satfloryt
Mackenheim, Odeń wala'/Niemcy; 10 x 14 mm
70
senu pojawia się w wielu rozmaitych złożach
kruszców. Najczęstszy jest w średnio- do wyso­
kotemperaturowych żyłach. W Polsce był eks­
ploatowany w Złotym Stoku (złotonośny),
w Starej Górze, Kowarach, Przecznicy (kobal-
tonośny - glaukodof], w żyłach cynonośnych
Górach Kruszcowych (Niemcy i Czechy), w Ko-
rnwalii (Wlk. Brytania), w licznych żyłach kwar­
cowych złotonośnych i kruszców srebra.
Zastosowanie. Arsen używany jest do produkcji
środków ochrony roślin, preparatów medy­
cznych, utwardzania stopu drukarskiego.
Minerały podobne. Lóllingit, skutterudyt.
Na górze: arsenopiryt
Trepća, Serbia/Jugosławia, 24 x 17 mm
Molibdenit Błyszcz molibdenu MoS2
Pojedyncze kryształy
o pokroju sześciobo-
cznych płytek są
rzadkie. Najczęstsze
są skupienia łusecz-
kowe i drobnoziarni­
ste. Barwa: ołowia-
noszary z fioletowym
odcieniem. Roztarta rysa przybiera barwę zie-
lonoszarą, co odróżnia molibdenit od grafitu.
Gęstość: 4,5-4,8. Lupliwość: doskonała we­
dług dwuścianu podstawowego, w dotyku wra­
żenie tłuste. Impregnacje i żyły kwarcowe
w granitach (w Polsce Paszowice, Borów,
Szklarska Poręba); ładne kryształy z Górach
Kruszcowych, Norwegii, Szwecji. Około 80%
światowego zapotrzebowania pokrywało złoże
Climax w Kolorado (USA).
Zastosowanie. Molibden jest składnikiem stali,
molibdenit stosuje się jako smar odporny na
wysokie temperatury.
Na dole, po prawej: molibdenit
Bamdakslid, Telemark/Norwegia; 40x57 mm
71
Proustyt Ag3AsS3
2-2,5
pólmet.
Własności. Minerał pod wieloma względami
podobny do pirargyrytu, łącznie z wykształce­
niem i zbliżniaczeniami, jednak zazwyczaj
tworzy mniej ścian. Znany także w sku­
pieniach zbitych, dendrytowych, wpryśnięty
i jako naloty. W świetle odbitym czarny lub
szaroczarny, w przechodzącym - prawie cyno-
browoczerwony. Pod działaniem światła prou­
styt pokrywa się czarnym nalotem i staje się
nieprzezroczysty, jego okazy nie powinny
przez dłuższy czas być wystawiane na światło.
Lupliwość: wyraźna w jednym kierunku; prze­
łam: muszlowy. Dość kruchy. Gęstość: 5,57.
Powstawanie i wystąpienia. Głównie z pirar-
gyrytem i innymi siarczkami, srebrem, galeną,
Pirargyryt Ag3SbS3
2-2,5
pólmet.
Własności. Kryształy są najczęściej bardzo
prawidłowo wykształcone i bogate w ściany;
znane jest ponad 80 postaci. Kolumnowy, słu­
pkowy, pospolicie narosły. Bliźniaki częste,
równolegle lub krzyżowo przerosłe. Znane są
pseudomorfozy pirargyrytu po argentycie. Lu­
pliwość: wyraźna. Gęstość: 5,85. Barwa:
w świetle padającym ciemnoczerwony do sza-
roczarnego, w przechodzącym czerwono prze­
świecający (czerwone refleksy wewnętrzne).
Powstawanie i wystąpienia. Góry Skaliste
w Ameryce Północnej i Kordyliery Ameryki
Południowej stanowią obszar szczególnie bo­
gaty w srebro, na którym położone są Mon­
tana, Nevada, Meksyk, Peru, Boliwia, od stule­
72
pirytem, kalcytem, dolomitem i kwarcem w ni­
skotemperaturowych żyłach hydrotermalnych.
W Polsce występował w kopalniach: Fryderyka
Julianna w Ciechanowicach oraz Wolność
w Kowarach; kryształy o długości do 20 cm
występowały w kopalni Himmelsfurst koło Frei-
bergu (Niemcy), znany m.in. z Jachymova
(Czechy) i Sainte-Marie-aux-Mines w Alzacji
(Francja). W pseudomorfozach zastępowany
srebrem i argentytem.
Znaczenie i zastosowanie. Lokalnie bywa wa­
żnym kruszcem srebra.
Na górze, po lewej: proustyt z argentytem
(szarym)
Chańarcillo/Chile; 19x27 mm
Na górze, po prawej: proustyt
Niederschlema, Saksonia /Niemcy;
13x18 mm
ci nazywane „srebrnymi krajami". Pirargyryt
występuje tu w średnio- i niskotemperatu­
rowych żyłach z innymi siarkosolami i siarcz­
kami srebra, srebrem rodzimym, galeną, piry­
tem, kalcytem, dolomitem i kwarcem. Piękne,
często zbliźniaczone kryształy pochodzą z St.
Andreasbergu (Góry Harz, Niemcy). W Polsce
znany z Kowar i Grudna (Dolny Śląsk).
Znaczenie i zastosowanie. Po długich ba­
daniach chemicznych J.L. Proust w 1804 roku
udowodnił, że istnieją dwie oddzielne siarko-
sole srebra, arsenowa i antymonowa, nazwa­
ne później proustytem i pirargyrytem. Pirargy­
ryt jest wartościowym kruszcem srebra.
Na dole: pirargyryt
Kopalnia Samson, St. Andreasberg, Góry
Harz/Niemcy; 26 x 18 mm
73
Polibazyt (Ag,Cu)„Sb a S„
Kryształy są sześ­
ciokątne, cienkotabli-
czkowe, z charakte­
rystycznym trójkąt­
nym prążkowaniem;
także w postaci zbi­
tych mas. Barwa:
żelazistoczarny; łup-
liwość: dokładna według dwuściany podstawo­
wego; przełam: nierówny; gęstość: 6,0-6,2.
Duże kryształy o wymiarach do 5 cm znaj­
dowane są także dzisiaj w Guanajuato i Arizpe
(Meksyk). Polibazyt krystalizuje w nisko- i śre­
dniotemperaturowych żyłach kruszców srebra
z rodzimym srebrem, argentytem, galeną i in­
nymi minerałami srebra i ołowiu. W drobnych
ilościach rozpowszechniony dość szeroko. Ła­
twy do pomylenia ze stephanitem, który także
należy do wartościowych kruszców srebra.
Na górze, po lewej: polibazyt
Kopalnia Himmelsfiirst, Freiberg, Saksonia/
Niemcy; 8x11 mm
Skutterudyt CoAs,
*-———.—*~/^
Własności. Najczęstsze postacie tworzące kry­
ształy to sześcian, ośmiościan i dwunasto-
ścian rombowy, inne postacie są rzadsze; zna­
ne bliźniaki sześciokrotne, pospolicie w sku­
pieniach ziarnistych. Barwa: cynowobiały
przechodzący w ołowianoszary, czasami
z pstrymi nalotami. Przełam: muszlowy, nieró­
wny; łupliwość: niezbyt wyraźna według sześ­
cianu i dwunastościanu rombowego. Gęstość:
6,8. Pełna mieszalność z chloantytem NiAs3,
który pokrywa się podczas wietrzenia zie­
lonym kwiatem niklu (annabergitem), podczas
gdy skutterudyt przechodzi w czerwony kwiat
kobaltu (erytryn).
Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się w śre­
74
Pirostilpnit Ag2SbS3
Znane są małe
cienkopłytkowe kry­
ształy, często wydłu­
żone zgodnie z osią
Y, bliźniaki według
dwuścianu podstawo­
wego częste, minerał
występuje zazwyczaj
w skupiemaui krzaczastych lub rozetkowych.
Barwa: - hiacyntowoczerwony do czerwo-
nobrunatnego, o wiele jaśniejszy od pirargyry-
tu; połysk: diamentowy. Gęstość: 5,9; łupli-
wość: wyraźna w jednym kierunku. Rzadki mi­
nerał towarzyszący pirargyrytowi w niskotem­
peraturowych żyłach hydrotermalnych (St. An-
dreasberg, Wolfach, Freiberg w Niemczech.
Pribram w Czechach, Baia Sprie w Rumunii).
Nazwa pochodzenia greckiego i znaczy lśnią­
cy ogniście. Na dawnych etykietach występuje
nazwa pirochrotyt.
Na górze, po prawej: pirostilpnit
Pribram/Czechy; 14x20 mm
dnio- i wysokotemperaturowych żyłach hydro­
termalnych w towarzystwie innych kruszców
niklu i kobaltu, arsenopirytu, rodzimego sreb­
ra i bizmutu oraz siarkosoli srebra. Skutteru­
dyt jest ściśle związany z występowaniem saf-
florytu a także niekiedy - kobaltynu. Podobnie
jak te dwa minerały, występuje w olbrzymim
złożu kobaltu Dystryktu Cobalt w Ontario (Ka­
nada), poza tym w żyłach hydrotermalnych
w Górach Kruszcowych, Szwarcwaldzie (w
Wittichen), w Pfibramie (Czechy), w rudach
uranowych Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego;
nazwa pochodzi od wystąpienia Skutterud
w Norwegii. Ważny kruszec kobaltu.
Minerał podobny. Galena, od której różni się
jednak wyraźnie z powodu gorszej łupliwości.
Na dole: skutterudyt
St. Andreasberg, Góry Harzu/Niemcy;
1lx8mm
Seligmannit PbCuAsS3
Izotypowy z bourno-
nitem, bardzo małe,
bogate w ściany,
pseudotetragonalne
kryształy, często
z prążkowaniem,
zbliźniaczenia rów­
nolegle do osi Z. Gę­
stość: 5,5; barwa: olowianoszary. Jest to ar­
senowy odpowiednik bournonitu. Po raz pier­
wszy stwierdzony w dolomicie w Binntal (Wal-
lis, Szwajcaria), inne znane wystąpienia to
Bingham (Utah, USA), Wiesloch (Badenia, Nie­
mcy), Cerro de Pasco (Peru), Kalgoorlie (zach.
Australia), Recsk (Węgry); bournonit z kopalni
Kassandra (Ptw. Chalcydycki kolo Salonik,
Grecja) jest błędnie nazywany seligmannitem.
Na górze, po lewej: seligmannit
Madem Laccos, Stratoniki/Grecja; 7* 10 mm
Stephanit Ag5SbS2
Własności. Kryształy
są krótkokolumnowe,
słupkowe, niekiedy
grubotabliczkowe
według dwuśćianu
podstawowego, częs­
to w skupieniach ro-
zetkowych lub scho­
dkowych; pseudoheksagonalny, bardzo bogaty
w postacie. Częste bliźniaki i przerosty zgod­
ne z dwuścianem podstawowym, pospolicie
pseudoheksagonalne trojaki jak u aragonitu.
Lupliwość: niewyraźna; przełam: muszlowy;
kruchy. Gęstość: 6,2-6,3. Barwa: żelazistocza-
rna, z powodu nalotów matowoczarna.
Powstawanie i wystąpienia. W złożach srebra,
w towarzystwie srebra rodzimego i innych kru­
szców srebra, tetraedrytów i siarczków. W Co-
mstock Lode (Nevada, USA) występuje w bar­
dzo dużych ilościach jako ważny kruszec sreb­
ra, ale jedynie w skupieniach zbitych. W Mek­
syku doskonałe kryształy znajdowane były
w Zacatecas i Guanajuato. W Polsce kryształy
76
Freieslebenit PbAgSbS3
Kryształy są słupko­
we, pionowo prążko­
wane i bogate w ścia­
ny, bliźniaki częste,
występuje też w sku­
pieniach zbitych. Łu-
pliwość: dostrzegal­
na; przełam: musz-
lowy; gęstość: 6,2. Barwa: stalowoszary do
srebrzystobiałego a także czarniawoołowiano-
szary. Występuje jako dobrze wykształcone
kryształy z pirargyrytem, argentytem, galena
i syderytem. Względnie częsty w Hiendelaen-
cina (Hiszpania), rzadki w Freibergu i Brauns-
dorf (Saksonia, Niemcy) oraz Pfibramie (Cze­
chy). Po raz pierwszy wzmiankowany w 1505
roku z Freiesleben, nazwa nadana przez W.K.
Haidingera od tego wystąpienia.
Na górze, po prawej: freieslebenit
Pribram/Czechy 18x25 mm
do 5 mm znajdowano w żyle Srebrny Książę
w Ciechanowicach (Sudety). Ładne bliźniaki
znane z St, Andreasbergu w Górach Harzu
(Niemcy), opisywany np. z Freibergu (Niemcy)
i Sarrabus (Sardynia, Włochy) oraz Peru.
Znaczenie i zastosowanie. Agricola w 1546
roku zaliczył stephanit do rodzimych czarnych
kruszców. Obecną nazwę minerał ten
otrzymał ku czci arcyksięcia Stefana Austriac­
kiego, posiadacza jednej z najsłynniejszych
kolekcji minerałów. Rzadko odgrywa rolę waż­
nego kruszcu srebra.
Na dole: stephanit
Kopalnia Himmelsfurst, Freiberg, Saksonia/
Niemcy; 40 * 28 mm
Andoryt PbAgSb3S6
Kryształy krótkokolu-
mnowe albo mniej
lub bardziej tablicz­
kowe, ściany stupa
pionowo prążkowa­
ne; bardzo bogaty
w ściany. Lupliwości
brak, przełam: mu-
szlowy; kruchy. Gęstość: 5,4. Barwa: ciemno-
stalowoszary do czarnego. Występuje
w żytach pochodzenia pneumatolitycznego jak
w Oruro, Potosi (Boliwia), jako kryształy o dłu­
gości 5-10 mm i grubości 1-2 mm w Baia
Sprie (Rumunia), ponadto w Thompson Minę,
Darwin County, Kalifornia (USA) i w Kanadzie.
W złożach kruszców cynku rozpowszechniony
jako nośnik srebra.
Na górze, po lewej: andoryt
Felsóbśnya/Rumunia; 8x11 mm
Bournonit PbCuSbS,
Własności. Kryształy
są pseudotetragonal-
ne, zazwyczaj krót-
kosłupowe, grubotab-
liczkowe według
dwuścianu podstawo­
wego z klinowatymi
brzegami; typowe są
grube płytki z karbowanymi krawędziami, któ­
re stanowią wielokrotne bliźniaki i przypomi­
nają koła zębate. Znanych jest wiele form jak
zbliźniaczenia lamelkowe lub śrubowe skręce­
nie kryształów wzdłuż osi pionowej. Także
skupienia zbite, ziarniste i całkowicie upako­
wane są typowe. Lupliwość: niewyraźna; prze­
łam: muszlowy; gęstość: 5,7-5,9. Barwa: stalo­
wo- lub ołowianoszary do żelazistoczarnego.
Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się głów­
nie w średniotemperaturowych żyłach hyd-
rotermalnych w towarzystwie galeny, sfalery-
tu, stibnitu, chalkopirytu, tetraedrytów, sydery-
tu i kwarcu. Jako kryształy lub większe masy
rozpowszechniony i występuje w kruszcach
78
Plagionit Pb 5 Sb 8 S„
Plagionit należy do
rzadszych antymono­
wych siarkosoli oło­
wiu. Małe grubotab-
liczkowe, bogate
w ściany kryształy sa
jednoskośne i wyka­
zują typowe prążko­
wanie ścian. Skupienia zbite, ziarniste i gro-
niaste są pospolite. Lupliwość: obecna; prze­
łam: nierówny; gęstość: 5,4-5,6. Barwa: żelazi-
stoczarny, rysa szaroczarna. Wystąpienia to
Wolfsberg w Górach Harzu i Goldkronach
w Fichtelgebirge (Niemcy). Podobny do hete-
romorfitu.
••. Mśb
Na górze, po prawej: plagionit
Kopalnia Pfannenberger Einigkeit, Sieger-
land/Niemcy; 11 x 16 mm
ołowiu i antymonu. W Polsce kryształy do 1 cm
były obecne w żyłach kopalń Jabłów koło Wał­
brzycha i Emil w Chełmcu, a także w Starej
Górze (Dolny Śląsk). Ładne kryształy znane są
z Horhausen/Westerwald oraz Clausthal i in­
nych miejsc w Górach Harzu (Niemcy).
Występuje w Baia Sprie (Rumunia), Pfibramie
(Czechy), Hiittenbergu w Karyntii (Austria).
Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy
opisany z Endellion w Kornwalii (Wielka Bryta­
nia) i nazwany endellionem, potem przyjął
nazwę pochodzącą od nazwiska francuskiego
krystalografa, hrabiego J.L. Bournona. Bou­
rnonit jest ważnym kruszcem ołowiu i miedzi,
ponadto otrzymuje się z niego antymon.
Na dole: bournonit
Pfibram I Czechy; 38x27 mm
79
Semseyit Pb9SbBS21 Jordanit Pb4As2S,
Kryształy małe, gru- Kryształy bardzo bo­
botabliczkowe, boga­ gate w ściany, naj­
te w ściany, prąż­ częściej cienko- do
kowane, w skupie­ grubotabliczkowych
1UNH
^mnuMB niach wachlarzowa- z wyraźnym pokro­
tych, często skręco­ jem pseudoheksago-
nych, Łupliwość: wy­ nalnym. Krawędzie
raźna w jednym są zazwyczaj nieco
kierunku; gęstość: 6,1. Barwa: żelazistocza- zaokrąglone, ściany z powodu występowania
my. Występuje i pirytem w Oruro (Boliwia), lamelek zbliźniaczeń prążkowane równolegle
z antymonitem kolo Glendinning (Szkocja), do osi Z. Częstsze są masy zbite, kuliste lub
piękne kryształy pochodzą z Kisbanya, Baia nerkowate, przewarstwiające się z blendą
Sprie i Rodna (Rumunia); występuje skorupową (sfalerytem). Łupliwość: dokładna
w Niemczech, Peru i Boliwii. w jednym kierunku; gęstość: 6,4. Barwa: ciem-
noołowianoszary, niekiedy z pstrymi nalotami.
Pierwsze opisy dotyczyły okazów minerału po­
chodzących z Binntal (Wallis, Szwajcaria),
gdzie występuje w dolomicie, ponadto w Po­
lsce w blendzie skorupowej w rejonie By­
tomia, w Nagyag (Rumunia) i Aomori (Japo­
nia).
Na górze, po lewej: semseyit Na górze, po prawej: jordanit ze sfalerytem
Herja/Rumunia; 18x25mm Binntal/Szwajcaria; 9x13 mm

Boulangeryt Pb5Sb4S„

Własności. Ładne częściej niż dawniej sądzono. Włosowatą od­

kryształy są bardzo
rzadkie, najczęstsze
skupienia drobnoziar­
niste do cienkowłókni-
stych, zbite i w upa­
kowanych masach;
kryształy są tablicz­
kowe lub kolumnowo wydłużone zgodnie
z osią 2 i w tym kierunku prążkowane, pałecz-
kowe lub w postaci zbitych włókien; znane są
włókna pierścieniowo skręcone. Łupliwość:
wyraźna w jednym kierunku; gęstość: 5,8-6,2;
barwa: ołowianoszary matowy, w wykształce­
niach drobnowłóknistych z matowo-jedwabistą
migotliwością, często pokryty żółtymi plamami
produktów utleniania.
Powstawanie i wystąpienia. W nisko- i śred­
niotemperaturowych żyłach hydrotermalnych
w towarzystwie jamesonitu, siarczków, sia­
rczanów ołowiu, węglanów i kwarcu. Napoty­
kany w większości złóż kruszców ołowiu choć
w niewielkich ilościach, niemniej występuje
mianę z Trepćy (Serbia, Jugosławia) nazywa
się plumosytem. Najdawniej znanym wystą­
pieniem boulangerytu jest Molieres (Francja),
gdzie znajdowano często masy krystaliczne
z przełamem włóknistym. W Polsce w kopal­
niach Jabłów koło Wałbrzycha i Emil koło
Chełmca oraz w Starej Górze i Grudnie koło
Jawora występowały kryształy o wielkości do
1 cm. Z Altenbergu w Saksonii (Niemcy) po­
chodziły okazy sterczących igieł lub ich wią­
zek. Znany z Gór Harzu (Niemcy), Pfibramu
(Czechy), Boliden (Szwecja), Nagolnego Kria-
ża w Basenie Donieckim (Ukraina), Nerczyńs-
ka na Uralu (Rosja).
Znaczenie i zastosowanie. Gospodarczo pew­
ne znaczenie miewa tylko lokalnie jako kru­
szec ołowiu i antymonu, dawniej w rejonie
Molieres.
Na dole: boulangeryt
Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32x23 mm

80
81
Realgar AsS
1,5-2
niemet.
Hoi/
Własności. Kryształy dobrze wykształcone są
małe i pojawiają się rzadko, narośnięte poje­
dynczo lub w druzach, często rozwinięte słup-
kowo ze ścianami słupa prążkowanymi równo­
legle do wydłużenia, występują bliźniaki kon­
taktowe. Najczęściej w skupieniach zbitych,
drobnoziarnistych lub jako cynobrowoczer-
wone powłoki. Łupliwość dokładna w dwóch
kierunkach; gęstość: 3,5-3,6. Barwa: pomarań-
czowoczerwony (jutrzennoczerwony), pod
wpływem światła dziennego przechodzi w żół­
ty ziemisty aurypigment \ trujący arszenik(tle­
nek arsenu).
Powstawanie i wystąpienia. Głównie w nisko­
temperaturowych żyłach hydrotermalnych
Aurypigment As2S3
Własności. Kryształy
idiomorficzne są
rzadkie i najczęściej
drobne, w dużej
1,5-2 części soczewkowa-
te, owalne w przekro­
ju, skupienia grubo-
kostkowe, szeroko-
słupkowe, promieniste, nerkowate, naloty mą-
czyste. Typowe są skupienia blaszkowe, odłu-
pki płytkowe są giętkie. Łupliwość: w jednym
kierunku bardzo dobra (łyszczykowa). w dru­
gim wyraźna. Gęstość: 3,48; barwa: cytry-
nowożółta.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się głów­
nie przez przeobrażenie realgaru lub innych
minerałów arsenowych. Występuje w niskote­
mperaturowych żyłach hydrotermalnych i osa­
dach gorących źródeł wraz z realgarem i anty-
monitem. Tworzy gniazda, ziarniste i skorupo­
we nagromadzenia, gruzełkowe skupienia kry­
ształów. W Allchar (Macedonia) znajdowane
są duże ale źle wykształcone kryształy, ładne
82
w towarzystwie aurypigmentu i antymonitu,
rzadszy jako produkt sublimacji w ekshalatach
wulkanicznych i w osadach źródeł gorących.
Szczególnie duże i piękne kryształy pochodzą
z Binntal (Szwajcaria), Wezuwiusza, zwła­
szcza utworzone po erupcji w 1822 roku, Pól
Flegrejskich, Vulcano i Etny (Włochy), Yellow­
stone (Wyoming, USA), Kapnika i Baia Sprie
(Rumunia), Allchar (Macedonia), Kfeśova (Bo­
śnia i Hercegowina), kopalni Getchell (Neva-
da, USA), Turcji, Iranu i Meksyku. W Chile,
Boliwii i Peru jest częstym towarzyszem ar­
senowych siarkosoli srebra; koło Boroń w Ka­
lifornii (USA) z uleksytem. W Polsce we fliszu
karpackim koło Baligrodu. Produkt wietrzenia
kruszców arsenowych.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa prawdo­
podobnie pochodzi od arabskiego rahjalghar,
co znaczy pył kopalni. W starożytności stoso­
wany jako medykament i barwnik, obecnie
używany do produkcji fajerwerków i farb.
Na górze: realgar na kwarcu
Banat/'Rumunia; 50 x 35 mm
okazy pochodzą z Julamerk w Kurdystanie
tureckim, piękne igiełkowe kryształy występu­
ją w kopalni Elbrus (Dolina Kubań, Kaukaz).
Znaczenie i zastosowanie. W dawnych
czasach znany pod wieloma alchemicznymi
i lokalnymi górniczymi nazwami, wymieniany
przez Libaviusa w jego Alchymiiz 1595 roku.
Dopiero J.L. Proust w 1801 roku stwierdził, że
realgar i aurypigment nie zaliczają się do
związków tlenowych. Stosowany jako kruszec
arsenu, do usuwania owłosienia ze skór w ga­
rbarniach, sztucznie otrzymywany stosuje się
jako żółtą farbę (żółcień królewska).
fC\
Na dole: aurypigment z realgarem
Binntal/Szwajcaria; 14x10 mm
I
Klasa III. Halogenki
Chemia. Halogenki są związkami flu­
oru F, chloru Cl, bromu Br i jodu J. Tę
grupę pierwiastków określa się na­
zwą halogenów czyli tworzących
sole. Z wieloma pierwiastkami ha­
logeny tworzą związki o podobnych
własnościach: słonym lub gorzkim
smaku, zazwyczaj dobrej rozpuszcza­
lności w wodzie, ich wodne roztwory
przewodzą bardzo dobrze prąd ele­
ktryczny, mają stosunkowo wysokie
temperatury topnienia, nie mają me­
talicznego wyglądu, charakteryzują
się doskonałą łupliwością. W sieci
kryształów atomy są ze sobą silnie
powiązane i muszą być obdarzone
ładunkami dodatnimi i ujemnymi (są
zatem jonami). W soli kamiennej jon
sodu ma ładunek dodatni, chloru
- ujemny. Ponieważ dodatnie i ujem­
ne ładunki przyciągają się, powstaje
struktura przemiennie ułożonych jo­
nów dodatnich i ujemnych czyli sieć
kryształu. Jeśli umieści się kryształ
soli kamiennej w wodzie, cząsteczki
wody wciskają się między jony w soli,
rozdzielają je i niszczą sieć kryształu
i w ten sposób kryształ się rozpusz­
cza. Jeżeli przez taki roztwór przepu­
ści się prąd elektryczny, elektrycznie
naładowane jony wędrują do od­
powiednich biegunów, obwód elektry­
czny zostaje zamknięty i prąd płynie.
Krystalografia. W opisanej strukturze
typu halitu {soli kamiennej) krysta­
lizuje około 200 związków chemi­
cznych, wszystkie one mają tę samą
symetrię i podobny rodzaj łupliwości,
jednak różne twardości, temperatury
topnienia i krzepnięcia. W strukturze
jodku sodu NaJ odległość między śro­
dkami dwóch najbliższych jonów wy­
nosi 0,323 nm, twardość jest równa
2-2,5, a temperatura topnienia wynosi
84
Sieć kryształu soli kuchennej (halitu) NaCl
662CC. W strukturze fluorku sodu śro­
dki dwóch najbliższych jonów są od­
ległe tylko o 0,231 nm, związek ten
ma zatem większą twardość 3-3,5
i wyższą temperaturę topnienia,
wynoszącą 992°C. Bezbarwne w wię­
kszości z racji swojej struktury halo­
genki często uzyskują zabarwienie,
niekiedy intensywne, dzięki obecnoś­
ci pierwiastków śladowych lub działa­
niu naturalnego promieniowania ra­
dioaktywnego.
Petrologia. Halogenki znajdują się
w postaci rozpuszczonej w wodzie
morskiej. W historii Ziemi często całe
zatoki lub inne części mórz były od­
cinane strefą osadów lub wypiętrzają­
cym się dnem morskim a woda z tych
odciętych zbiorników odparowywała.
W ten sposób tworzyły się olbrzymie
złoża soli, w większości halogenków,
osadzonych z wód morskich. Ten pro­
ces daje się bardzo łatwo powtórzyć,
jeżeli pozostawi się nasycony roztwór
soli kuchennej przez pewien czas
w nie przykrytym płaskim naczyniu.
Wypadają wtedy z owego roztworu
sześciany soli kuchennej. Niektóre
halogenki, np. fluoryt i kryolit, mogą
być hydrotermalnego lub pegmaty-
towego pochodzenia.
Fluoryt na mikroklinie
Kamieniołom na wzgórzu Pielgrzy­
mka, Strzegom/Polska; 57x80 mm
Halit Sól kamienna NaCI
Własności. Duże,
narosłe kryształy
występują w formie
druz w gniazdach
2 i szczelinach, rza­
niemet. dziej wrosłe w ił, an­
hydryt lub kainit; ol­
brzymie sześciany
halitu znane są z górnego Allertal (Niemcy)
i z Detroit (USA). Kryształy prawie wyłącznie
sześcienne, często zniekształcone i z zaokrąg­
lonymi ścianami. Rzadsze postacie to ośmio-
ścian i dwunastościan rombowy; typowe są
wykształcenia szkieletowe. Także jako zbite
ziarniste lub włókniste skupienia, włosowate
wykwity oraz stalaktyty. Lupliwość: bardzo do­
bra według sześcianu; przełam: muszlowy;
nieco kruchy. Gęstość; 2,1-2,2. Barwa: czysty
halit jest bezbarwny, zanieczyszczenia związ­
kami żelaza barwią na różne odcienie czer­
wieni i żółci, związki organiczne nadają zabar­
wienie szare lub brunatne, minerały ilaste
- szare, glaukonit - zielonkawe. Halit niebieski
lub fioletowy, często ze strefowym rozłoże­
niem zabarwienia, nabrał tej barwy pod wpły­
wem radioaktywnego promieniowania w głębi
Ziemi. Pył halitu barwi płomień na żółto. Halit
jest dobrze rozpuszczalny w wodzie, roztwór
nasycony w warunkach normalnych zawiera
26,4 % wagowych NaCI, w 1 I wody morskiej
przeciętnie jest rozpuszczone 27 gramów
NaCI.
Powstawanie i wystąpienia. W permie, przed
275 do 225 milionami lat, na obszarze dzisiej­
szej północnej, środkowej i południowo-za-
chodniej Polski oraz północnych Niemiec znaj­
dował się zbiornik morski, w którym następo­
wało strącanie z początku trudno rozpuszczal­
nych związków chemicznych jak węglan wap­
nia (kalcyt\, potem lepiej rozpuszczalnych sia­
rczanów wapnia [gips, anhydryt) a w końcu
łatwo rozpuszczalnych chlorków sodu i potasu
(halit, sylwin). „Żywym" przykładem tego pro­
cesu jest obecnie Morze Martwe. Następnie
na solach permskich osadziły się miąższe wa­
rstwy nowych osadów. Pod ich naciskiem sól
stała się plastyczna i przez strefy spękań za­
częła być wyciskana ku górze, tworząc słupy
i kopuły solne, tak zwane diapiry, np. w Kłoda­
86
wie na Kujawach. Sole trzeciczędowe (mio­
ceńskie) bez soli potasowych występują na
polskim Podkarpaciu (Wieliczka, Bochnia, Ba­
rycz). Na stepach i pustyniach, pojawiają się
wykwity tak zwanej soli stepowej lub pustyn­
nej. Halit jest często obserwowany w produk­
tach ekshalacji wulkanicznych. Sole północno-
niemieckie i kujawskie dostarczają ładnych
kryształów niebieskiego i fioletowego halitu,
którego kryształy osiągają wielkość kilkunastu
do 50 cm, m.in. dawna kopalnia Vienenburg
(Niemcy) była znana z bardzo dużych ośmio-
ścianów halitu.
Informacje historyczne. Jako przyprawa do
potraw znany od niezmiernie dawna i prawie
u wszystkich narodów jako sól zakorzenił się
w obyczajach i zachowaniach związanych
z gościnnością i wiernością; u Mateusza
Ewangelisty jest powiedziane (5,13): „...wy je­
steście solą ziemi." Był to pierwszy minerał
eksploatowany metodami górniczymi już
w okresie brązu. Od greckiego słowa hals
określającego sól pochodzi sylaba -hal- w wie­
lu starych nazwach miejscowości, a także na­
zwa minerału halit. Polskie słowo sól ma
wspólne źródło z łacińskim słowem sal. Pierw­
szym „solnym" miastem był Luneburg (956 r.),
w Polsce w okolicy Baryczy odkryto ślady
wydobywania soli metodą warzelniczą z około
3500 roku p.n.e., a górniczą eksploatację soli
w Wieliczce rozpoczęto pod koniec XIII wieku.
Zastosowanie. Sól kuchenna jest ważnym do­
datkiem do produktów żywnościowych; więcej
niż połowa wydobycia halitu jest zużywana
przez przemysł chemiczny do produkcji sody,
sody kaustycznej, kwasu solnego, chloru ga­
zowego itd. Światowa roczna produkcja
w 1989 roku wyniosła 169 min t; główni produ­
cenci to USA, Chiny, Rosja i Niemcy.
Na górze, po lewej: halit zabarwiony promie­
niowaniem radioaktywnym
Heringen nad Werrą/Niemcy; 80 x 113 mm
Na górze, po prawej: halit
Kopalnia Konrad, Salzgitter/Niemcy;
28x40 mm
Na dole: halit
Kopalnia soli potasowych Neuhof-Ellers, Ful-
da /Niemcy; 78 x 55 mm
87
Sylwin KCI
Własności. Typowe postacie to sześcian i oś-
miościan połączone jako kubooktaedr. Bliźnia­
ki przerosłe według ścian ośmiościanu są czę­
ste. Kryształy tworzą druzy, skupienia kostko­
we, ziarniste, rzadko słupkowe. Lupliwość: ba­
rdzo dobra według sześcianu; gęstość: 1,99;
barwa: chemicznie czysty jest bezbarwny, śla­
dowe domieszki mogą zabarwiać sylwin na
czerwonawo, żółtawo, rzadziej niebiesko; ma
nieprzyjemny gorzkosłony smak. Od podobne­
go halitu można go odróżnić na podstawie
barwienia nie świecącego płomienia gazowe­
go lub spirytusowego na czerwonawofioletowy
kolor. Sylwin powinien być przechowywany
w hermetycznych pojemnikach, gdyż chłonąc
wilgoć z powietrza, rozpuszcza się w niej. Ta
niemiła cecha jest spowodowana pospolitą do­
mieszkę higroskopijnego chlorku magnezu.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w wię­
kszych ilościach podczas odparowywania wód
morskich (patrz halit], jest jednak od halitu
rzadszy i spotykany nie we wszystkich złożach
solnych. Podrzędny jako produkt ekshalacji
wulkanicznych (Etna i Wezuwiusz we Wło­
szech), pojawia się też w postaci wykwitów
z gleb na brzegach stepowych jezior słonych.
W bardzo dużych ilościach występuje w zło­
żach solnych północnych Niemiec, gdzie jest
eksploatowany górniczo. Pokład StraBfurt roz­
ciąga się na obszarze 80 do 100 tys. km2 przy
średniej miąższości 20 metrów, czyli jego ob­
jętość wynosi 1600 do 2000 km3; daje to około
3000 miliardów ton soli potasowej. W Polsce
sylwin występuje w permskich złożach sol­
nych na Kujawach (eksploatacja górnicza)
oraz na Pomorzu. W niecce Ebro (Teksas,
USA), zachodniej Kanadzie i wielu miejscach
Rosji znane są również wystąpienia tego typu.
Inne wystąpienia to Alzacja (Francja), Bengha-
zi (Libia), Dolina Górnego Renu (Niemcy), Ka­
łusz (Ukraina), Solikamsk (Rosja), Mayo
88
(Indie). W 1943 roku podczas wiercenia poszu­
kiwawczego za ropą naftową odkryto bogate
złoże soli potasowych (z sylwinem) w Saskat-
chewan (Kanada). Współcześnie sylwin tworzy
się w Morzu Martwym.
Znaczenie i zastosowanie. Omawianemu mi­
nerałowi chlorkowi potasowemu nazwę sylwin
nadał F.S. Beudant w 1832 roku (na cześć
lekarza F. Sylviusa de la Boe, 1614-1672);
minerał ten był wówczas znany jedynie w nie­
wielkich ilościach w soli kamiennej z Hallein
i Berchtesgaden. Przez krótki okres były uży­
wane także nazwy leopoldyt i schatzellit. Syl­
win jest ważnym składnikiem krystalizatów re­
sztkowych, tworzących najwyższe warstwy
złóż solnych i dawniej wyrobiska musiały być
„oczyszczane" z soli potasowo-magnezo-
wych, zanim dotarto do poszukiwanej soli ka­
miennej. Obecnie sylwin jest niezastąpionym
surowcem do produkcji koniecznych dla rol­
nictwa nawozów potasowych. Jednak nadmie­
rne stosowanie tych łatwo rozpuszczalnych
nawozów powoduje skażenie jezior i rzek.
Światowa roczna produkcja soli potasowych,
przeliczona na K20, w 1989 roku wyniosła 26,8
min ton.
Sylwin
Wathlingen kolo Celle / Niemcy; 14x20 mm
89
Kryolit Na3AIF.
Własności. Kryształy zazwyczaj zbliżone do
sześcianów, chociaż minerał jest jednoskośny;
rzadko bogaty w ściany. Niekiedy są nieco
zgięte lub ze specyficznie ułożonymi listewka­
mi bliźniaczymi. Zbite skupienia mają powie­
rzchnie z parkietowo ułożonych ścian krysz­
tałów i często zawierają wrośnięte osobniki
kwarcu, syderytu, pirytu, galeny, chalkopirytu,
kolumbitu i kasyterytu. Skupienia najczęściej
ziarniste i grubokostkowe. Barwa: bezbarwny,
śnieżnobiały, niekiedy zabarwiony substancja­
mi organicznymi. Łupliwość: dobra w dwóch
kierunkach powoduje powstawanie odłupków
zbliżonych do sześcianu. Gęstość: 2,95. W te­
mperaturze około 550-560DC mętna odmiana
Matlockit PbFCI
Kryształy płytkowe
zgodnie z dwuścia-
nem podstawowym,
zazwyczaj połączone
skupienia cienkich
kryształów. Barwa:
żółtawy, lecz także
bezbarwny. Łupli­
wość: bardzo dobra według dwuścianu
podstawowego. Gęstość: 7,2. W starej kopalni
w Cromford koło Matlock (Derbyshire, Wielka
Brytania) matlockit został znaleziony z tosge-
nitem na przeobrażonej galenie w postaci ste­
rczących kryształów. W Laurion (Grecja) znaj­
dowany bywa w antycznych szlakach po wyto­
pie ołowiu i srebra razem z innymi nowotwo­
rami mineralnymi, które utworzyły się pod­
czas ponad 2000 lat działania wody morskiej
na materiał hałd.
Na dole, po lewej: matlockit
Matlock, Derbyshire/Wielka Brytania;
28x40 mm
90
jednoskośna przechodzi w regularną, co moż­
na rozpoznać po zaniku zmętnienia; proces
można zaobserwować już w czasie podgrze­
wania jednoskośnego kryolitu w płomieniu za­
pałki. Odłupki kryolitu zanurzone w wodzie
stają się niewidoczne, ponieważ współczynni­
ki załamania światła kryolitu i wody są niemal
jednakowe.
Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał
pegmatytowy i hydrotermalny. W większych
ilościach i jako jedyne nadające się do eks­
ploatacji złoże został znaleziony w pegmaty-
cie cynonośnym w Mgtut nad Arsukfjordem
(zachodnia Grenlandia). Ponadto mniejsze ilo­
ści kryolitu znaleziono w okolicach Miassa
(Ural) i w Kolorado (USA).
Znaczenie i zastosowanie. Jako topnik, obni­
żający temperaturę topnienia tlenku glinu
w czasie produkcji elektrolitycznej metaliczne­
go glinu, obecnie stosuje się wyłącznie kryolit
syntetyczny.
Na górze: kryolit
Mgtut/Grenlandia; 120x85 mm
Pachnolit NaCaAlF -HO
3
niemet.
Skład chemiczny taki sam jak skład thomseno-
litu, podobne także są: struktura kryształów,
wygląd i występowanie. Kryształy są cienko-
słupkowe, wydłużone zgodnie z osią Z, bliź­
niaki mają pokrój sugerujący symetrię rombo­
wą. Występuje jako szczotki narastających na
sobie kryształów, skupienia drobno- do grubo­
ziarnistych, podobne do agatu bezbarwne po­
włoki, upakowane masy stalaktytowe. Wy­
stępuje jako produkt przeobrażenia kryolitu
w lvigtut i w druzach niektórych granitów.
Na dole, po prawej: pachnolit
Mgtut/Grenlandia; 15x21 mm
91
Fluoryt CaF2
Własności. Kryształy
są często wykształ­
cone idealnie, naj­
częściej jako sześ­
4 cian lub w połączeniu
niemet. z ośmiościanem
i dwunastościanem
rombowym. Ściany
sześcianu są niekiedy „parkietowe". Czasami
spotyka się kryształy o bardzo skomplikowa­
nej morfologii, piękne i bardzo bogate w ścia­
ny. Tworzy skupienia zbite, grubokrystaliczne
i niekiedy całkowicie upakowane, o wykształ­
ceniu chalcedonowatym lub podobnym do
agatu, efektownie laminowane, rzadziej pręci­
kowe lub ziemiste. Lupliwość: doskonała zgo­
dna z ośmiościanem. Gęstość: 3,1-3,2; barwa:
rzadko przezroczysty bezbarwny, najczęściej
zabarwiony na biało, szaro, brunatno, winno-
lub miodowożółto, blado- do szmaragdowozie­
lonego, na błękitno, zielonawoniebiesko, fiole­
towo, rzadziej czerwono, różowo lub karmino­
wo. Nierzadko różne barwy można znaleźć
w kolejnych strefach tego samego kryształu.
Niekiedy zabarwienie zmienia się lub zanika
z czasem, pod wpływem światła słonecznego
lub ciepła, co zauważył już J.F.A. Breithaupt
w 1816 roku. Zabarwienie pojawia się dzięki
defektom sieci kryształu, które zanikają pod
działaniem np. światła. Fluorescencja wy­
stępuje pod działaniem krótko- i długofalowe­
go pronieniowania ultrafioletowego. Krusze­
nie ciemnofioletowego fluorytu z Kletna (Dolny
Śląsk, Polska) lub Wólsendorf (Niemcy) powo­
duje wydzielanie pierwiastka fluoru, co ujaw­
nia charakterystyczny ostry zapach; odmiana
ta nosi nazwę antozonitu (szpatu cuchnącego).
Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się głów­
nie w żyłach, szczelinach i druzach lub
w utworach kontaktowo-metamorficznych. Żyły
92
występują np. w Górach Harzu, Szwarcwa-
Idzie, Palatynacie i Turyngii (Niemcy), Masy­
wie Centralnym (Francja), Amderma (pn. Ural,
Rosja). Typowy w złożach cyny z innymi mine­
rałami fluorowymi i borowymi jak turmalin,
topaz i apatyt. Z Altenbergu (Saksonia, Nie­
mcy) pochodzą piękne kryształy o barwie cie­
mnoniebieskiej, prawie czarnej, zielonej, bia­
łej niekiedy z prawidłowo rozmieszczonymi
niebieskimi plamami. Ważne złoża występują
w Derbyshire i Durham (Wielka Brytania). Go­
spodarczo bardzo ważne są złoża w Illinois
i Kentucky (USA), skąd pochodzą także sześ­
ciany fluorytu o krawędzi do 15 cm. W Polsce
fluoryt występuje w Kletnie, masywach grani-
toidowych: strzegomskim i strzelińskim jako
niekiedy ładne sześciany i ośmiościany oraz
metasomatyczny w Górach i na Pogórzu Izers­
kim.
Znaczenie i zastosowanie. Już dawno stoso­
wano fluoryt jako topnik w procesie hutniczym
i także obecnie używany jest on w tym celu.
Ponadto produkuje się z niego kwas fluorowo­
dorowy i syntetyczny kryolit, jest używany do
produkcji emalii i w przemyśle szklarskim
oraz cementowym, Najczystsze bezbarwne
kryształy stosuje sie w przemyśle optycznym
do otrzymywania pryzmatów i soczewek. Pro­
dukcja światowa wyniosła w 1989 roku 4,6 min
ton.
Na górze: fluoryt
Weardale/Wielka Brytania; 48x34 mm
Na dole: fluoryt
Ehrenfriedersdorf, Góry Kruszcowe/Niemcy:
30x21 mm
93
Klasa IV. Tlenki i wodorotlenki
Chemia. Po odkryciu w latach tlenu stanowią układ gęsto upakowa­
1774-77 przez Karla Wilhelma Schee- nych kul, w którego lukach tkwią małe
lego i Josepha Priestley'a pierwiastka atomy metali. W zależności od
tlen, któremu nadano symbol O, An- rzeczywistej wielkości dodatnio na­
toine-Laurent Lavoisier około 1783 ro­ ładowanego atomu (jonu) metalu, mo­
ku ustalił, że spalanie jest połą­ że on być otoczony przez cztery,
czeniem jakiegoś pierwiastka z tle­ sześć, osiem lub dwanaście ujemnie
nem. W efekcie tego procesu zwane­ naładowanych atomów tlenu.
go utlenianiem powstają tlenki będą­ Petrologia. Znaczne ilości tlenków
ce związkami chemicznymi tlenu z in­ powstają w strefie kontaktu pierwiast­
nymi pierwiastkami. Utlenianie może ków lub związków z tlenem atmosfe­
przebiegać powoli (rdzewienie że­ rycznym. Produktem ostatecznego
laza) lub gwałtownie (spalanie). Sko­ wietrzenia wszystkich minerałów są
rupa ziemska składa się w około 63% tlenki i wodorotlenki. Przykładowo
z tlenu, który występuje tu jednak w skałach wystawionych na długo­
w postaci połączeń chemicznych. trwałe oddziaływanie klimatu tropika­
Wchodzi on np. wraz z krzemem lnego krzemiany w pierwszej kolejno­
w skład bardzo rozpowszechnionego ści ulegają przeobrażeniu w minerały
kwarcu Si02. W składzie wodorotlen­ ilaste, które następnie zostają rozło­
ków tlen może całkowicie lub czę­ żone do tlenków i wodorotlenków ta­
ściowo być obecny w postaci grup kich jak gibbsyt, boehmit, diaspor, he­
hydroksylowych OH. Wiele pierwiast­ matyt. W warunkach metamorficznych
ków ma szczególne skłonności do po­ powstają z nich inne tlenki jak korund
łączeń z tlenem. Należy do nich lub spinel. Przez wietrzenie skał bo­
krzem Si, magnez Mg, glin Al, sód gatych w mangan tworzą się pokrywy
Na, wapń Ca, potas K, żelazo Fe. laterytowe zawierające tlenki manga­
Połączenia pierwiastków z tlenem nu. Z wulkanizmem podmorskim
tworzą wiele gospodarczo ważnych związane jest powstawanie takich mi­
surowców mineralnych jak boksyty, nerałów jak piroluzyt, braunit,
magnetyt, hematyt, uraninit, ilmenit, hausmannit i bixbit. W trakcie pneu-
chromit, korund. matolizy skał dochodzi do rozkładu
Krystalografia. Związki tej klasy mają skaleni, przejścia do roztworu K20
niewiele wspólnych cech charakte­ i Si02 i utworzenia gospodarczo waż­
rystycznych. Tylko tlenki żelaza, man­ nych grejzenów zawierających ka-
ganu i chromu wykazują przeważnie syteryt, topaz, wolframit, fluoryt. Osa­
ciemne lub czarne r <rwy i metaliczny dy zawierające żelazo w formie wo­
lub półmetaliczny połysk. Temperatu­ dorotlenków, ulegając diagenezie
ra topnienia większości związków i metamorfizmowi są także środowis­
jest zwykle wysoka z powodu dużej kiem tworzenia się tlenków żelaza.
energii wiązania sieci kryształów.
W ich strukturze ułożone są na prze­
mian duże atomy tlenu i względnie
małe atomy metali. Można to sobie Kwarc na marmurze Carrara/
przedstawić w ten sposób, że atomy Włochy; 27 x 38 mm.

94
Kupryt Cu 2 0
Własności. Kryształy
gtównie w postaci
sześcianu, dwunasto-
ścianu rombowego,
3,5-4 ośmiościanu lub ich
pólmet. kombinacji. Skupie­
nia igiełkowe do wło-
skowatych lub bla­
szkowe, również formy wydłużone i ziemiste
masy. Często pokryty naskorupieniami zie­
lonego malachitu, zbite odmiany często
poprzerastane z innymi minerałami krusz­
cowymi. Barwa: czerwonobrunatny do metali-
cznoszarego, kryształy także krwistoczerwo­
ne; łupliwość: wyraźna według ośmiościanu;
gęstość: 6,15.
Powstawanie i wystąpienia. Jako produkt utle­
niania bogatych kruszców miedzi kupryt two­
rzy się na granicy między strefą cementacji
i utleniania. Częsty produkt wietrzenia chal-
kopirytu (poprzerastany z limonitem i tenory-
tem); najczęstsza parageneza: miedź rodzima,
azuryt, malachit. Rozpowszechniony w wielu
Spinel MgAI 2 0 4
Własności. Kryształy
małe i dobrze wy­
kształcone, większe
często zaokrąglone
lub wyglądające jak
niemet. nadtopione. Zwykle
w formie ośmiościa­
nu, rzadziej sześcia­
nu lub dwunastościanu rombowego, najczę­
ściej spotyka się bliźniaki zrastające się we­
dług tzw. prawa spinelowego, w którym płasz­
czyznami bliźniaczymi są ściany ośmiościanu.
Pojedyncze kryształy są wrosłe, także jako
otoczaki lub ziarniste masy. Łupliwość: dosko­
nała według ośmiościanu; gęstość: 3,5; barwa:
bezbarwny lub różnobarwnie zabarwiony, bar­
dzo często czerwony. Poszczególne barwne
odmiany powstają na skutek domieszki
tlenków innych metali.
Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał
metamorfizmu kontaktowego, szczególnie
w ziarnistych wapieniach i dolomitach, także
w łupkach krystalicznych, gneisach, serpenty­
96
złożach na świecie, ale tylko lokalnie stanowi
ważną rudę miedzi. Ładne kryształy pochodzą
z Bisbee w Arizonie/USA, z Tsumeb/Namibia,
z Chessy koło Lionu/Francja. W Onganja
w Namibii znaleziono w 1974 roku kryształ
ważący 2100 g, o średnicy 15 cm. W Polsce
w niewielkich ilościach kupryt jest znany np.
z Miedzianki koło Chęcin.
Znaczenie i zastosowanie. Znany średniowie­
cznym górnikom jako czerwona ruda miedzi.
Odmiana włoskowata nosi czasem nazwę cha­
lkotrichii
Na górze, po lewej: kupryt Chessy kolo Lyo­
nu/Francja: 50x70 mm
Na górze, po prawej: kupryt (chalkotrichii)
Rhelnbreitbach/Niemcy: 4x6 mm
nitach; w skałach wulkanicznych i aluwiach
rzecznych. Główne miejsca występowania to
rejon Mogok/Mjanmar (dawniej Birma); Rat-
napura/Sri Lanka; Routivare/Szwecja;
Monzoni, Wezuwiusz/Włochy; Albania, Woge- K
zy, Szwarcwald, Odenwald, Dolna Hesja (Nie­
mcy). Największy oszlifowany spinel waży
104 g.
Znaczenie i zastosowanie. Spinel jest trakto­
wany jako odrębny minerał od 150 lat. Z powo­
du wysokiej temperatury topnienia (2135'C)
spinel nadaje się do wyrobu tygli i ognioodpo­
rnej ceramiki. Syntetyczny spinel jest sto­
sowany jako kamień szlachetny.
Na dole: spinel Val Malenco/Wiochy;
8x6mm ^•flH
97
Magnetyt FeFe 2 0 4
Własności. Kryształy wykształcone z reguły
według ośmiościanu, rzadziej dwunastościanu
rombowego. Są zwykle zniekształcone, małe
osobniki często mają pokrój szkieletowy; typo­
we bliźniaki spinelowe według ośmiościanu,
lamelkowe zbliźniaczenia wywołane nacis­
kiem; zbite masy i ziarniste agregaty często
tworzące duże skupienia kruszcowe. Lupli-
wość: doskonała według ośmiościanu; gęs­
tość: 5,2; barwa: żelazistoczarny. Kryształy są
przyciągane przez magnes podobnie jak mięk­
kie żelazo, zbite masy same działają jak mag­
nes. Własności magnetyczne zanikają w tem­
peraturze około 580°C, ale po ochłodzeniu po­
jawiają się ponownie.
Powstawanie i wystąpienia. Rozproszony skła­
dnik prawie wszystkich skał magmowych, tak­
że tworzących się w dnach oceanicznych. Na
obszarach ryftów oceanicznych w wylewającej
się stale płynnej lawie zawarte w niej krysz­
tały magnetytu ustawiają się zgodnie z ziems­
kim polem magnetycznym i w tym położeniu
zostają zamrożone po skrzepnięciu skały. Po­
miary magnetometryczne wykazały, że po obu
stronach ryftów znajdują się regularne pasy
skał o tym samym typie namagnesowania zia­
ren magnetytu, co stanowi dowód na rzecz
prawdziwości teorii wędrówki kontynentów.
Powstawanie magnetytu zachodzi niemal
zawsze w wyższych temperaturach. 1. W wa­
runkach magmowych: magnetyt jest wcześnie
wykrystalizowanym składnikiem nadającym
skałom ciemną barwę (gabro, diabaz, bazalt).
Razem z tytanitem, ilmenitem i oliwinem może
się nagromadzić w dużych ilościach w komo­
rze magmowej, co prowadzi do powstania wa­
żnych złóż: Routivare, Smślands Taberg/
Szwecja; Otanmaki/Finlandia. Z udziałem lot­
nych składników powstało najbogatsze ma­
gmowe nagromadzenie rudy żelaza na świe­
cie, złoże magnetytu rejonu Kiruny w Szwecji.
98
Zasoby rudy wielkości 1,5 miliarda ton są za­
warte w jednym ciele rudnym długości 15 km
i grubości 1000 m; Luossavaara, Svappavaara,
Gellivaara/Północna Szwecja; Grangesberg/
Środkowa Szwecja. W Polsce złoże tego typu
odkryto na Suwalszczyźnie. 2. Kontak-
towo-pneumatolitycznie: pod wpływem oddzia­
ływania gazów i par magmowych na skały
węglanowe, magnetyt występuje tu razem
z siarczkami i krzemianami (minerały skarno-
we). Ural; BerggieBhu bel /Saksonia, Schwa-
rze Crux koło Schmiedefeld/Turyngia (Nie­
mcy); Banat/Rumunia; Kowary/Sudety. 3. W
warunkach metamorfizmu regionalnego:
z tlenków żelaza pochodzenia osadowego. Ol­
brzymie złoża w rejonie Kurska/Rosja, Brazy­
lia; Sydvaranger/Norwegia; Środkowa Szwec­
ja. 4. W warunkach metamorfizmu kontak­
towego: w Siegerlandzie/Niemcy z syderytu
na kontakcie z bazaltem. 5. Rzadkie, ale bar­
dzo ładnie wykształcone kryształy w żyłach
typu alpejskiego: z anatazem w Binntal/
Szwajcaria. 6. Bardzo rzadko osadowy: w mi-
netcie Lotaryngii, Bodenwóhr. Wietrzeje powoli
przechodząc w limonit, rzadziej w hematyt.
Znaczenie i zastosowanie. Kamień magnetis
był już znany starożytnym Grekom. Pliniusz
rozróżniał kilka odmian magnesów, np. „mę­
ski" i „żeński", z których tylko męski posiadał
siłę przyciągania żelaza. Termin magnes
i wprowadzona w 1845 roku nazwa minerału
magnetyt wywodzi się od tego starego okreś­
lenia. Magnetyt jest ważniejszą i najbardziej
rozpowszechnioną rudą żelaza.
Minerały podobne. Wszystkie podobne mi­
nerały odróżniają się słabszymi własnościami
magnetycznymi lub ich brakiem.
Na górze: magnetyt Binntal/Szwajcaria;
45x32 mm
Na dole: magnetyt Nordmarken/Szwecja;
47x33 mm
a
Chromit FeCr o.
Własności. Rzadko
tworzy idiomorficzne
kryształy, zwykle za­
okrąglone ziarna lub
zbite skupienia w for­
mie brył i gniazd. Na­
gromadzenia kulis­
tych kryształów two­
rzą chromit kulisty; przerosty z krzemianami
lub innymi jasnymi minerałami tworzą skałę
o wyglądzie przypominającym skórę lamparta
{ruda lamparcia), lupliwość: brak; przełam
wyrównany; gęstość: 4,5-4,8; barwa: smoliście
czarny, cienkie odłupki ciemnobrunatne.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w po­
czątkowym etapie krystalizacji magmy, krysz­
tały chromitu opadają na dno zbiornika mag­
mowego, gdzie wraz z oliwinem wchodzą
w skład ciemnych skał (perydotytow). Najważ­
niejsze światowe złoża chromitu znajdują się
w Zimbabwe (Selukwe), od dawna znane są
wystąpienia w Norwegii i na Nowej Zelandii;
duże złoża znadują się w Turcji i południowej
Hausmannit Mn,0,
Kryształy są wrosłe lub narosłe, przypominają
spinele, zawsze o kształcie piramidalnym;
często lamelkowaty; typowe są bliźniaki złożo­
ne z cyklicznie przerosłych pięciu osobników.
Lupliwość: doskonała (cecha charakterysty­
czna); gęstość: 4,7-4,8; barwa: żelazistoczar-
ny. Występuje razem z innymi minerałami
manganu w llfeld/Harz; Elgersburg, Óhren-
stock/Las Turyński, Niemcy; Langban/Szwe-
cja; Niżnij Tagił/Ural, Rosja. Nazwany dla
uczczenia mineraloga J.F.L Hausmanna
(1782-1859). Możliwe są pomyłki hausmannitu
z magnetytem i braunitem.
Na dole, po lewej: hausmannit Óhrenstock,
Turyngia /Niemcy; 8x11 mm
100
Serbii; dalsze miejsca występowania to m.in.
Kraubath/Styria, Austria; Orsova, Banat/
Rumunia; w Polsce Tąpadła, Grochowa na
Dolnym Śląsku. W platynonośnych aluwiach
na Uralu, charakterystyczny minerał dla Ałta­
ju; w meteorytach zostały znalezione bogate
w ściany kryształy. W trakcie wietrzenia chro­
mitu tworzą się zielono zabarwione krzemiany
warstwowe.
Znaczenie i zastosowanie. Jedyna ruda chro­
mu, który jest składnikiem chromowo-niklo-
wych stali stopowych i odlewów odznaczają­
cych się twardością, odpornością na korozję
i działanie kwasów. Chromit i związki chromu
stosowane są do produkcji materiałów ognio­
trwałych dla metalurgii, do chromowania,
w garbarstwie, przemyśle włókienniczym.
Minerały podobne. Magnetyt jest magnety­
czny, ma inną rysę i nie tworzy w czasie
wietrzenia zielonkawych krzemianów; cienkie
odłupki franklinitu są ciemnoczerwone.
Na górze: chromit (ruda lamparcia)
Troodos/Cypr; 80 x 57 mm
Valentinit Sb 2 0 3
Kryształy przeważnie
słupkowe, także tabli­
czkowe, bogate
w ściany, narosłe po­
jedynczo lub w sku­
pieniach promienis­
tych, także zbity,
w łodygowatych,
włóknistych agregatach, częste pseudomor-
fozy po antymonicie i kermesycie. Lupliwość:
doskonała, kruchy; gęstość: 5,6-5,8; barwa:
bezbarwny, biały, szary z żółtawym odcie­
niem, żółtobrunatny, czerwonawy. Produkt
przeobrażeń m.in. antymonitu. Wolfsberg/Harz,
Horhausen, kopalnia Neue Hoffnung Gottes,
Braunsdorf/Niemcy; Pfibram/Czechy; Alle-
mont, Dauphine/Francja; Włochy. Znaczące
wystąpienie w Cetine di Cortomano koło Sieny
we Włoszech.
Na dole, po prawej: valentinit Pezinok/Słowa­
cja; 10x14 mm
Hematyt Fefi3
Własności. Wykazuje bogactwo pokrojów kry­
ształów w zależności od temperatury powsta­
wania. W wysokich temperaturach kryształy
izometryczne, romboedryczne; w nieco niż­
szych temperaturach pokroje grubosoczewko-
we do kulistych; w niskich temperaturach:
cienkie tabliczki, promienisto-włókniste masy
{czerwona szklana głowa). Alpejskie róże że­
lazne są utworzone z rozetowo pogrupo­
wanych płytek hematytu, zbite skupienia są
ziarniste, łuseczkowe (mika żelazna) lub two­
rzą ziemiste masy (śmietana hematytowa). Na
ścianach dwuścianu podstawowego kryszta­
łów spotyka się zorientowane narosłe czerwo­
ne kryształy pręcikowego rutylu; czasem prze-
Korund ALO,
Własności. Kryształy
o pokroju kolumno­
wym lub piramidal­
nym, często baryłko-
9 wate i o silnym pozio­
niemet. mym prążkowaniu,
także płaskotablicz-
kowe. Jako wrosłe
lub luźne kryształy, czasem znacznych
rozmiarów, poza tym w zbitych, kostkowych
i ziarnistych agregatach. Łupliwość: brak; gęs­
tość: 3,9-4,1; barwa: bezbarwny (leukoszafir)
lub zabarwiony przez domieszki obcych ato­
mów, obecność żelaza i tytanu powoduje bar­
wę ciemnoniebieską (szafir), obecność
chromu barwę ciemnoczerwoną (rubin), defek­
ty sieci kryształu barwę żółtopomarańczową
(padparadża), także fioletowy, zielony, często
zabarwiony plamiście lub strefowo, zorien­
towane odmieszania igieł rutylu wywołują zja­
wisko asteryzmu.
Powstawanie i wystąpienia. Głównie
w skałach metamorficznych, rzadko w pegma-
102
rosłe krzyżowe bliźniaki. Łupliwość: brak; gęs­
tość: 5,2-5,3; barwa: niebieskawy, stalowosza-
ry do żelazistoczarnego, pstre barwy nalecia-
łe, zbite agregaty czerwone.
Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo­
wszechniony jako ruda żelaza, głównie w gru­
bych pokładach pochodzenia metamorficz­
nego i osadowego; w żyłach hydrotermalnych
i pneumatolitycznych, pochodzenia metaso-
matycznego w wapieniach. Pojawia się jako
wtórny minerał po innych minerałach żelaza.
Ładne kryształy pochodzą z żył typu alpejs­
kiego (Cavradi, Tavetsch/Szwajcaria); z Elby
(Rio Marina) razem z pirytem; nierzadko bar­
dzo ładne kryształy są produktem ekshalacji
wulkanicznych w lawach (Eifel, Owernia, We­
zuwiusz, Elba).
Znaczenie i zastosowanie. Stosowany jako ba­
rwnik, jedna z ważniejszych rud żelaza.
Na górze, po lewej: hematyt (szklana głowa)
Cumberland I Anglia 40 x 57 mm
Na górze, po prawej: hematyt z rutyłem Cav-
radl, Tavetsch/Szwajcaria; 17x24 mm
tytach i utworach pneumatolitycznych, często
występuje w złożach aluwialnych. Kryształy
o jakości jubilerskiej pochodzą szczególnie
z Mjanmar (dawniej Birma), Tajlandii i Sri
Lanki (wapienie, aluwia).
Znaczenie i zastosowanie. Jako kamienie
szlachetne (rubin od łacińskiego rubens- cze­
rwony; szafir z greckiego - niebieski). Do pro­
dukcji aluminium wykorzystuje się wyłącznie
tlenek glinu zawarty w boksytach w ilościach
powyżej 20 min t rocznie. Korund jest stoso­
wany jako materiał ścierny, do produkcji wyro­
bów ogniotrwałych, emalii.
Na dole: korund Biel la/Włochy; 64x45 mm
103
Pseudobrookit F e J i O . Perowskit CaTiO,
Zwykle małe, pros­ Kryształy zwykle
tokątne, przypomina­ sześcienne i prążko­
jące brookit tabliczki, wane podobnie jak
wydłużone i pionowo 5,5 piryt. Lamelkowe,
prążkowane, także niemet. polisyntetyczne zbliż-
długosłupkowy. Łup- półmet. niaczenia, czasem
liwość: wyraźna w je­ równolegle pozrasta-
dnym kierunku; gęs­ ne agregaty (Eifel/
tość; około 4,4; barwa: czarny do ciemnobru­ Niemcy). Wrosłe lub narosłe w łupkach chlory-
natnego, czerwono przeświecający. Występuje towych (Pfitsch, Tyrol/Austria; Zermatt);
jako produkt pneumatolitycznego przeobra­ w niektórych magmowych skałach z magnety­
żenia ilmenitu, w pustkach i na powierzchni tem (Vuorijarvi / Finlandia), gdzie może stano­
skał wulkanicznych. Duże kryształy z pegma- wić nagromadzenia o znaczeniu gospodar­
tytów apatytowych (Murcja/Hiszpania) roz­ czym; kontaktowo-metasomatyczny w rejonie
padają się na hematyt i rutyl. Ładne kryształy Złatoust na Uralu; w serpentynitach Val Ma-
pseudobrookitu występują razem z małymi lenco, Emarere i w produktach erupcji wul­
kryształami topazu i tabliczkami hematytu kanicznych Monte Somma (Wezuwiusz)/
w Thomas Ridge/Utah, USA; poza tym znany Włochy. Nazwany na cześć rosyjskiego mine­
z Siedmiogrodu, Katzenbuckel, z lawy Eiflu. raloga Perowskiego. Znaczenie gospodarcze
mają tylko odmiany o wysokich zawartościach
niobu, ceru lub ziem rzadkich.
Na górze, po lewej: pseudobrookit Ettringen, Na górze, po prawej: perowskit Udersdorf,
Eilel / Niemcy; 3x4 mm Eifel/Niemcy; 5x7 mm

llmenit FeTiO,

Własności. Kryształy tały w żyłach St. Gotthard; w Bourg d'Oisans/

bardzo przypominają Francja; ładne kryształy w Val Oevero/Nova-
kryształy hematytu. ra, Włochy. Duże znaczenie mają aluwialne
Można wyróżnić złoża ilmenitu jak Travancore/lndie i Nata-
wśród nich kryształy lu/RPA, występuje w dolinie Izery w Sudetach.
romboedryczne i ta­ Znaczenie i zastosowanie. Surowiec do produ­
bliczkowe, zbliźnia- kcji wartościowego białego barwnika bieli ty­
czenia polisyntetycz­ tanowej, otrzymywanego w ilości około 1 min
ne. Liczne tabliczkowe kryształy (np. róże że­ ton; surowiec do produkcji stali tytanowej sto­
lazne) składają się z tytanonośnego hematytu. sowanej w technologii kosmicznej, jako wypeł­
Także ziarniste, zbite skupienia, drobne oto­ niacz do produkcji papieru i linoleum, do
czaki lub piasek. Brak łupliwości, obserwuje otrzymywania emalii i w przemyśle ceramicz­
się często podzielność na lamelkach bliźnia­ nym.
czych; gęstość: 4,5-5,0; barwa: czarny z od­
cieniem fioletowobrunatnym.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w wa­
runkach magmowych razem z magnetytem.
W niemal czystych masach w Ekersund. Ród-
sand/Norwegia; z magnetytem w Routivare/
Szwecja; częsty w pegmatytach rejonu
Miass/Rosja; Krageró/Norwegia (do 13 cm
wielkości i 6-7 kg wagi); Aschaffenburg/Spes-
Na dole: ilmenit Traversella/Wiochy;
sart, Niemcy; jako swobodnie narosłe krysz­
35x25 mm

104 105
Kwarc Si0 2
Własności. Kryształy są bardzo zróżnicowane
w zależności od warunków powstawania i pa-
ragenezy: pospolity kwarc wykazuje często
sześcioboczny zarys kryształów, narosłe oso­
bniki kryształu górskiego są o wiele bogatsze
w ściany i mają zmienny pokrój, kryształy są
prawie zawsze poziomo prążkowane. Kryszta­
ły kwarcu mogą krystalizować w dwu lustrza­
nych strukturach, co prowadzi do powstawa­
nia prawych i lewych kryształów. Także grubo-
lub drobnoziarniste agragaty, również jako
piasek. Lupliwość: tylko wyjątkowo wyraźna;
gęstość: 2,65; barwa: bezbarwny w stanie czy­
stym, rozmaicie zabarwiony: biały, szary, żół­
ty, czerwony, niebieski, zielony, brunatny, cza­
rny. Zabarwienie to pochodzi od domieszki
pierwiastków śladowych wbudowywanych
w sieć kryształu podczas wzrostu kryształów
kwarcu. Kryształy często charakterystycznie
zbliźniaczone. Tworzą się nierzadko bliźniaki
przerosłe z nieregularnymi szwami bliźniaczy­
mi na powierzchni kryształu, których osią bliź­
niaczą jest trójkrotna oś symetrii, co w efekcie
daje kryształ wyglądający jak pojedynczy oso­
bnik, ale o wyższej symetrii. Kwarc może być
stosowany jako „termometr geologiczny",
gdyż w temperaturze 573°C przechodzi w mo­
dyfikację wysokotemperaturową] w tempe­
raturze 870°C w trydym/t krystalizujący
w układzie heksagonalnym a w temperaturze
1470°C w regularny cristoballt. Przy spadku
temperatury sieć krystaliczna heksagonalnego
kwarcu wysokotemperaturowego przeobraża
się w sieć trygonalnej, niskotemperaturowej
modyfikacji, jednakże zewnętrzna forma
kryształów zostaje zachowana. Dlatego właś­
nie można dziś znaleźć na powierzchni Ziemi
kryształy o heksagonalnej morfologii kwarcu
wysokotemperaturowego.
Powstawanie. Główny składnik skał wulkanicz­
nych i osadowych, jak również w łupkach krys-
106
talicznych. Ważny składnik żył i wystąpień mi­
nerałów różnego pochodzenia. Z powodu swo­
jej twardości i bardzo małej rozpuszczalności
gromadzi się w piaskach i otoczakach. Tworzy
pseudomorfozy po wielu minerałach, jest
czynnikiem powodującym fosylizację (skrze-
mionkowanie) wielu substancji. Występuje za­
równo w złożach magmowych jak i jest produ­
ktem etapów pegmatytowo-pneumatolitycz-
nego i hydrotermalnego. Masywny kwarc wy­
preparowany przez wietrzenie ze skał otacza­
jących tworzy w krajobrazie „twardzielce" jak
np. „bawarski pal", kwarcowe wypełnienie hy-
drotermalne szczeliny skalnej, ciągnące się
na długości 150 km przez Las Bawarski.
Odmiany i ich występowanie. W zależności od
warunków krystalizacji powstają odmiany gru-
bokrystaliczne (o wyraźnie rozpoznawalnych
pojedynczych kryształach) lub drobnokrystali-
czne (zbite skupienia złożone z mikroskopij­
nych drobnych włókien lub ziaren, kryptokrys-
taliczne). 1. W najczystszej formie jako bezba­
rwny, przezroczysty jak woda kryształ górski.
Grecy nazywali go krystallos = \óó i aż do XVII
wieku wierzono, że musi być on skamieniałym
lodem. Określenie „kryształ" stosowano przez
stulecia tylko w odniesieniu do kryształu górs­
kiego. Sławne są duże kryształy z Przełę-
Na górze: kwarc kamieniołom Medenbach,
Westerwald/Niemcy 32 x24mm
Na dole, po lewej: kwarc Bańska Simnical
Słowacja: 53x75 mm
Na dole, po prawej: ametyst berlowy Pślshan-
gen kolo Eidsvoll/Norwegia; 14x20 mm
czy Furka w Alpach, ogromne (o wadze powy­
żej 40 t) kryształy pochodzą z wielu miejsc
w Brazylii. Jako ważny minerał skałotwórczy
wielu skat magmowych, metamorficznych
i osadowych; w żyłach i druzach w łupkach
krystalicznych; w ogromnych masach w peg-
matytach. Alpy: Masywy Aaru i Gottharda,
Pfitsch/Tyrol, Bourg d'Oisans/Dauphine,
Francja; Strzegom/Śląsk, Polska; Baveno/
Włochy; Elba; Ural; sławne są małe przezro­
czyste jak woda kryształy z marmurów Car-
rary/Włochy i tzw. diamenty Herkimer z No­
wego Jorku /USA. 2. Na skutek naświetlania
promieniowaniem jądrowym powstaje brunat­
no zabarwiony kwarc dymnyhb czarnobruna-
tny morion. W temperaturze 300-400'C może
on ulec odbarwieniu, ale po naświetleniu pro­
mieniami Roentgena odzyskuje swoją pierwo­
tną barwę. Występowanie jak w przypadku
kryształu górskiego. Szczególnie duże kry­
ształy, o wadze ponad 130 kg, pochodzą
z Przełęczy Furka/Szwajcaria, a ponad 3-to-
nowe kryształy z Minas Gerais/Brazylia.
3. Na skutek naturalnego naświetlania kwarcu
zawierającego domieszkę żelaza powstaje
ametyst. Jego kryształy są narosłe w druzach
lub tworzą kuliste skupienia z chalcedonowym
jądrem. Pojedyncze kryształy ametystu są rza­
dkie. Zwykle tylko zakończenia kryształów są
zabarwione jasno- lub ciemnofioletowo, częs­
to zabarwienie jest plamiste. Przez wypraże­
nie w temperaturze między 470 a 750CC po­
wstają jasnożółte, czerwonobrunatne, zielone
lub bezbarwne odmiany. W świetle dziennym
niektóre ametysty mogą blaknąć, ale ich bar­
wę można przywrócić poprzez naświetlenie
promieniowaniem rentgenowskim. Ametysty
występują w migdałach zasadowych skał wul­
kanicznych, w żyłach i utworach aluwialnych.
Od czasów rzymskich eksploatowano ametys­
ty i agaty z melafiru migdałowcowego w rejo­
nie Hunsruck, ale wystąpienie to jest już od
200 lat wyczerpane, podobnie jak wystąpienia
w Miiglitztal/Saksonia, Niemcy i Owernia/
Francja. Nazwa pochodzi od greckiego amet-
hystos =trzeżwy. Przez tysiąclecia wierzono,
że kamień ten może być talizmanem przyno­
szącym szczęście, dającym swemu właścicie­
lowi siłę, ochronę przed czarami, melancholią
i pijaństwem. Jeszcze dzisiaj kamień ten
uchodzi za symbol wstrzemięźliwości, jest za­
108
liczany do insygniów Kościoła Katolickiego
i umieszczany w pierścieniach noszonych
przez biskupów i kardynałów. Jeszcze kilkaset
lat temu jego wartość była porównywalna
z wartością szafiru, szmaragdu, rubinu i dia­
mentu. Dopiero po odkryciu olbrzymich wystą­
pień w Brazylii wartość ametystu znacząco
spadła. 4. Naturalnie zabarwiony na żółto
kwarc nosi nazwę cytryn. Większość cytrynów
znajdujących się na rynku powstała przez wy­
prażenie ametystu lub kwarcu dymnego. W te­
mperaturze 470C brazylijski ametyst staje się
jasnożółty, przy 550-560 C ciemnobrunatny do
czerwonobrunatnego. Wszystkie cytryny uzys­
kane przez wyprażenie wykazują czerwonawy
odcień, podczas gdy naturalny cytryn jest zwy­
kle bladożółty. Obecnie pochodzi on głównie
z Brazylii i Madagaskaru, wcześniej ładne ka­
mienie pochodziły z Kordoby i Salamanki
w Hiszpanii. Naturalne zabarwienie cytrynu
jest wywołane przez ślady żelaza w strukturze
kwarcu. W handlu cytryn jest często określany
w niedopuszczalny sposób jako topaz (topaz
Bahia, topaz złoty, topaz Madeira, topaz Pal-
meira, topaz Rio-Grande). Przez wyprażenie
żółtych i fioletowych kwarców z kopalni Mon-
tezuma w Minas Gerais/Brazylia w tempera­
turze około 500'C powstaje kwarc zabarwiony
ciemnozielono (prazolit). 5. Od kilku lat znane
są kryształy kwarcu różowego (Aracuai; Minas
Gerais). Wcześniej był on dostarczany w po­
staci zbitych grubokrystalicznych skupień, rza­
dko przezroczystych, przeważnie mocno spę­
kanych. 6. Kwarc źelazisty jest zabarwiony na
czerwono, brunatno lub żółto domieszkami
tlenków żelaza. 7. Kwarc mleczny wykazuje
mleczne zmętnienie wywołane licznymi inklu­
zjami. 8. Obecność igiełek rutylu lub horn-
blendy powoduje powstanie kwarcu niebie­
skiego, występującego w okolicy Salzbur-
Na górze, po lewej: kwarc Bósingteld, Exter-
tali'Niemcy; 17x24 mm
Na górze, po prawej: kwarc źelazisty na he-
matycie Cumberland/Anglia; 80x112 mm
Na dole: kwarc okienkowy Porretta/Wiochy:
100 x 70 mm
ga/Austria i w Skandynawii. 9. Kiedy w 1700
roku wtoscy alchemicy wsypali opiłki miedzi
do szkła, otrzymali odmianę przypominającą
wyglądem kwarc aventurynowy, który wziął
stąd swoją nazwę (a ventura=przez przypa­
dek). Domieszka blaszek miki, fuchsytu lub
hematytu powoduje powstanie zielonej, czer­
wonej lub brunatnej metalicznej migotliwości
w kamieniu. 10. Sokole oko i tygrysie oko są
okwarcowanymi odmianami krokidolitu. Jego
przobrażenie (powstanie pseudomorfozy) spo­
wodowało zachowanie włóknistej struktury az­
bestu, co prowadzi do załamania światła i po­
wstania efektu kociego oka. Ważniejsze wystą­
pienia to RPA; Zachodnia Australia; Mjanmar
(dawniej Birma); Indie; Kalifornia/USA; Trese-
burg w Harzu/Niemiecy. 11. Prazem ma bar­
wę ciemnozieloną spowodowaną licznymi
wrostkami aktynolitu. Jego miejsca wystę­
powania to Góry Kruszcowe, Niemcy; Finlan­
dia; Alpy Salzburskie/Austria; Szkocja.
12. Chalcedon jest całkowicie zbitą i makro­
skopowo jednorodnie przeświecającą od­
mianą kwarcu. Składa się z mikroskopowej
wielkości włókien i ziaren, ma szklistą powie­
rzchnię i jest często rozmaicie zabarwiony.
Powstaje w niskich temperaturach (około
120°C) w pobliżu powierzchni ziemi. Pasiasty
agat jest chyba najbardziej znaną odmianą
kwarcu. Jego nazwa pochodzi od rzeki Acha-
tes na Sycylii. Barwa poszczególnych pasów
jest przeważnie szara i biała (Brazylia, Mek­
syk), także czarna, brunatna, żółta lub czer­
wona (Idar - Oberstein). Sztuczne barwienie
tego dość porowatego materiału było znane
już Pliniuszowi. Sztucznie zabarwiony na czar­
no agat był określany jako onyks. Odmianami
barwnymi są także: czerwony karneol (barwa
pochodzi od tlenków żelaza), brunatny sarder
(od limonitu), zielony chryzopraz (od krzemia­
nów niklu). Jako ulubiony kamień Fryderyka
Wielkiego niegdyś był traktowany jako najcen-
110
niejszy ze znajdowanych w Niemczech kamie­
ni szlachetnych. Drobnokrystaliczny jaspis by­
wa rozmaicie zabarwiony przez domieszkę
tlenków żelaza lub manganu, a także inne
nieorganiczne lub organiczne substancje: he-
liotrop (ciemnozielony z czerwonymi plamka­
mi), agat mszysty (bezbarwny z przypominają­
cymi mech wtrąceniami zielonej hornblendy).
Znaczenie i zastosowanie. Kwarc jest po ska­
leniach najczęściej spotykanym minerałem
skorupy ziemskiej. Jego nazwa pochodzi od
średniowiecznego określenia querz stoso­
wanego przez XIV-wiecznych czeskich górni­
ków na określenie materiału nie zawierające­
go kruszców, płonnego. Przezroczyste, nie-
zbliźniaczone kryształy były wykorzystywane
jako oscylatory w technice wysokich częstot­
liwości. Obecnie w elektronice wykorzystuje
się niemal wyłącznie kryształy otrzymywane
syntetycznie. Piasek kwarcowy jest surowcem
do otrzymywania krzemu, jednego z najważ­
niejszych pierwiastków współczesnej tech­
nologii. Naczynia ze szkła krzemionkowego są
odporne na gwałtowne zmiany temperatury,
a z powodu dobrej przepuszczalności promie­
ni ultrafioletowych szkło to jest stosowane do
wyrobu specjalnych żarówek. Wszystkie barw­
ne odmiany są wykorzystywane jako kamienie
ozdobne. Odmiany te są szlifowane fasetkowo,
jako kaboszony, jako kulki do wyrobu naszyj­
ników, stosowane do wyrobu czarek i innych
naczyń, gemm i sygnetów, jako kamień do
dekoracji wnętrz i na okładziny ścian zewnę­
trznych. Barwne odmiany były stosowane od
stuleci jako talizmany, także dzisiaj wiązane
z niektórymi znakami zodiaku. Z powodu ogro­
mnego zakresu zastosowania kwarcu nie moż­
na nawet w przybliżeniu podać jego produkcji.
Na górze, po lewej: agat Idar-Oberstein/Nie­
mcy; 100x140 mm
Na górze, po prawej: chalcedon Naila kolo
Hot, Bawaria /Niemcy; 40x57mm
Na dole: chalcedon na kwarcu kopalnia
Khan/Namibia; 90x64 mm
Trydymit Si0 2
Własności. Ta mody­
fikacja Si02 za­
wdzięcza swoją na­
zwę szczególnie
częstemu występo­
waniu w formie troja­
ków, ale spotyka się
również bliźniaki
i zbliżniaczenia wielokrotne. Małe kryształy są
cienkotabliczkowe i mają heksagonalny zarys,
tworzą wachlarzowate lub kuliste skupienia,
kryształy mikroskopijnej wielkości występują
w formie dachówkowatych skupień. Kryształy
z rejonu Eifel/Niemcy są czasem podobne do
płatków śniegu. Lupliwość: rzadko dostrzegal­
na; gęstość: 2,27; barwa: bezbarwny, mleczno-
biały. Podobnie jak kwarc, trydymit w wysokiej
temperaturze tworzy modyfikację heksagonal­
ną. Modyfikacja niskotemperaturowa ma
symetrię rombową.
Powstawanie i wystąpienia. Głównie jako skła­
dnik młodych skał wulkanicznych, także w dru-
zach w tych skałach, razem z sanidynem, kwa­
OpalSiO, + nH20
Własności. Formy
typowe dla żelu: ner-
kowate, graniaste,
skorupowe i warst­
wowe. Zbity, rozpro­
szony, w szczelinach
i pustkach skał, w po­
staci pseudomorfoz
i wypełnień skrzemieniałych substancji. Gęs­
tość: 2,1-2,2; barwa: bezbarwny, mlecznobia-
ły, żółtawy, pomarańczowoczerwony, zielony.
Pod mikroskopem elektronowym w strukturze
opalu widoczne są gęsto upakowane kuliste
skupienia cristobalitu, woda znajduje się w ku­
leczkach jak i w przestrzeniach między nimi.
Załamanie światła na powierzchni tych kule­
czek powoduje powstanie opalizacji we wszy­
stkich kolorach tęczy.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się przy
rozkładzie krzemianów i młodych skał wulka­
nicznych, serpentynitów, jako osad gorących
źródeł (martwica krzemionkowa) w formie
konkrecji w osadach zawierających krzemion­
112
rcem, cristobalitem, fajalitem, hematytem, au-
gitem i hornblendą. Został także znaleziony
w meteorytach kamiennych. Zachowany, cho­
ciaż tylko w skupieniach widocznych pod mik­
roskopem, w trachitach i andezytach Drachen-
fels i Perlenhardt/Siebengebirge, Niemcy;
Mont Dore/Francja; Euganei / Włochy; Góra
Aranyer/Węgry. Znaleziony jako produkt
dewitryfikacji szkliw naturalnych (Meksyk)
i utworzonych sztucznie (w wymurówce
pieców martenowskich) oraz nieodpowiednio
chłodzonego szkła.
Znaczenie i zastosowanie. W lipcu 1867 roku
G. von Rath otrzymał nadesłany przez Burkar-
ta z Bonn okaz „porfiru trachitowego z Góry
St. Cristóbal koło Pachuca w Meksyku", w któ­
rym znalazł heksagonalne tabliczki „nowej
krystalicznej postaci krzemionki". Bardzo rza­
dki trydymit jest interesujący zarówno dla ba­
daczy jak i kolekcjonerów minerałów.
Na górze: trydymit Colt i Euganei/Wiochy;
12x8 mm
kę (krzemień). Odmiany: 1. Opal szlachetny:
skały wulkaniczne okolic Dubnika/Słowacja;
Wyspy Owcze; Meksyk; Tintenbar/Australia.
Pochodzenia osadowego są najważniejsze
złoża w Australii: Lightning Ridge (opal czar­
ny), Wight Cliffs, Coober Pędy Andamooka.
2. Opal ognisty: ognistoczerwony, burszty­
nowy, hiacyntowoczerwony, przeświecający:
głównie pochodzi z Meksyku (Magdalena, Que-
retaro). 3. Opal zwyczajny: zwykle nieprze­
zroczysty, bez gry barw, szeroko rozpowsze­
chniony. Hydrofan (opal mleczny) mętny z po­
wodu utraty wody opal szlachetny, Hubertus-
burg/Niemcy. Hialit (opal szklisty) w mig­
dałach i jako skorupowe powłoki skał wulkani­
cznych, Kaiserstuhl/Niemcy. Opal prazowy
(zabarwiony na zielono związkami niklu),
Szklary/Dolny Śląsk. Opal drzewny to
skrzemieniałe drewno przepojone opalem,
opalmszystyzaś zawiera inkluzje dendrytów.
Na dole: hialit (opal szklisty) Fichtelgebir-
ge/Niemcy; 35*25 mm
Rutyl Ti0 2
Kryształy zwykle
wydłużone, ale także
grubosłupowe do
cienkich igieł; piono­
wo prążkowane, za­
okrąglone i znie­
kształcone formy;
kryształy alpejskie
z powodu prążkowania wydają się być agre­
gatem równolegle ułożonych włókien.
Szczególnie typowe kolankowe bliźniaki, troja­
ki i zbliźniaczenia wielokrotne, zarówno poli-
syntetyczne jak i cykliczne; w kształcie serca
^ % ^
Na górze, po lewej:
rutyl Tauern/'Austria; 15x21 mm
Kasyteryt Sn0 2
Własności. Kryształy zwykle masywne, krótko-
słupowe, niemal zawsze zbliźniaczone.
Rzadziej igiełkowe; drobnowłókniste, koncen­
tryczne, skorupowe, przypominające szklane
głowy skupienia (cyna drzewiasta); bliźniaki
kolankowe o kształcie przyłbicy; bardzo częs­
to jako pojedyncze, obtoczone ziarna lub pia­
sek. Lupliwość: niedoskonała; gęstość:
6,8-7,1; barwa: brunatny o barwie kalafonii,
rzadziej odcienie barwy żółtej, szarej, hiacyn-
towoczerwonej, wyjątkowo także bezbarwny.
Powstawanie i wystąpienia. Powstawanie mi­
nerałów cyny jest niemal wyłącznie związane
z fazą późnej krystalizacji magmy granitowej
(fazą pneumatolityczną). Typowe dla tej mine­
114
lub pierścienia. Zbite masy, ziarna i długie
igły zebrane w snopkowe lub równoległe sku­
pienia wrosłe w kwarcu. Lupliwość: doskona­
ła; gęstość: 4,2-4,3; barwa: krwistoczerwony,
brunatnoczerwony, rudy, rzadko żółtawy i żół-
tobrunatny, żelazistoczarny. Wrosły w pegma-
tytach: duże kryształy z Krageró/Norwegia;
Góry llmeńskie/ Rosja; Modriach/Styria,
Austria. W żyłach hydrotermalnych i druzach:
Pfitsch/Tyrol, Austria; Binntal, Campolungo/
Szwajcaria. Składnik skał osadowych i meta­
morficznych. W aluwiach: razem ze złotem
koło Olahpian/ Siedmiogród.
Na górze, po prawej:
rutyl Binntal/Szwajcaria; 8x11 mm
ralizacji są wystąpienia odkryte przed tysią­
cami lat w Kornwalii i przed stuleciami w Sak­
sonii w stropowych partiach intruzji grani­
towych. Występują tam przeobrażone pneu-
matolitycznie skały granitowe (grejzeny)
zawierające kasyteryt z wolframitem, scheeli-
tem, arsenopirytem. Góry Kruszcowe Saksonii
i Czech, Altenberg/Niemcy; Kornwalia; Breta­
nia; największe na świecie złoża cyny znaj­
dują się w prowincji Junnan/Chiny.
Na dole, po lewej: kasyteryt Altenberg, Sak­
sonia/Niemcy; 31x44 mm
Na dole, po prawej: kasyteryt na zinnwaldycie
Schlaggenwald, Saksonia/Niemcy;
20x28 mm
115
 r «

nki
* • *l > . -- o
Piroluzyt Mn0 2 .
i[fes
_Y«*-~ v* ' >
nicowany wygląd i różne właściwości. Tworzą
się w strefie wietrzenia (czapa żelazna) z mi­
nerałów zawierających mangan jak rodonit,
i y f e i & f k J •?- ••••
WM v
i ; m
rodochrozyt, syderyt, dolomit itp., w żyłach "°''SK^R£H*5ySffllĘr '' ** ^
i^^^
hydrotermalnych koło Elgersburg/Turyngia, m miKfj!/&P**<^

^b"
Niemcy; Gremmelsbach koło Triberg; llmenau.
Typowo osadowe są ogromne złoża rud man­
W'&*?XBSBBI
' ^ i a w f a#'^'.i"'''••^•^ ^Bn
^ ^ '^lk
'friWłk
ganu Nikopola na Ukrainie i Cziaturi-Kutaisi ^SE6!§8r^r Ł % •f' '•'' •')' M'^JL
Własności. Rzadko występuje w postaci idio- w Gruzji. Niektóre nagromadzenia są wzboga­ -J^MJ i^feia|ŁpBi||EL_. t-ty- ^ Hf'1 \' '$ \'r '$!
morficznych kryształów (polianitj, zwykle jako cone przez ługowanie i utlenianie: Lindener ^Ska9w*&H^' //"V'.= m
K:^*M3P&
pseudomorfozy głównie po manganicie lub Mark koło GieBen, Waldalgesheim koło Binge- rt«3
m
w skupieniach promienistych, zbite, twarde
masy lub luźne, ziemiste skupienia mocno
brudzące palce. Lupliwość: w dwóch kie­
rbruck.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie­
go pyr=og\eń i loysis = myć. Piroluzyt z psy-
f^K^ii^SfiSaig iVi"'-

/
runkach; gęstość: około 5; twardość jest pra­ lomelanem jest najważniejszą rudą manganu. : 'X • ^ j
wie niemożliwa do określenia gdyż materiał Stosowany do otrzymywania chloru, do produ­ •• • - ^ « s H f e \ t 'SfflraPł \
="• l E ^ w l i R I « w -; fll
niemal zawsze ulega pokruszeniu przy próbie
zarysowania; barwa: srebrzystoszary do czar­
nego.
kcji szkła, jako składnik uszlachetniający stal.
yy :S* -"';-- 'rnSi
Powstawanie i wystąpienia. Występujące Na górze, po lewej: piro/uzyt kopalnia
w przyrodzie czernie manganowe są tlenkami RoBbach, Westerwald/Niemcy; 25x35 mm
manganu, które chociaż zbliżone pod wzglę­
dem składu chemicznego, mają bardzo zróż­
Na górze, po prawej: piro/uzyt kopalnia Eisen-
kaute, Westerwald/Niemcy; 20x28 mm
^~^' i - M ^
Anataz TiO,

Własności. Niemal ształy w aluwiach i piaskach złotonośnych,

wyłącznie w formie Atliańsk/ Ural.
małych, rozproszo­ Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie­
nych kryształów na­ go anatasis =wydłużenie. Po raz pierwszy
rosłych. Najczęstszy­ wzmiankowany w 1738 roku; w 1802 roku LN.
mi formami kryszta­ Vauquelin ustalił, że anataz ma analogiczne
łów są strome po­ własności chemiczne jak rutyl.
dwójne piramidy, ale
spotyka się też zaokrąglone lub płaskie
podwójne piramidy, przypominające ośmio-
ściany, niebieskie do ciemnoczerwonych po­
dwójne piramidy tetragonalne. Lupliwość: dos­
konała w dwóch kierunkach; gęstość: 3,8-3,9;
barwa: niebieskoczarny, miodowożółty, brunat­
ny, hiacyntowoczerwony, rzadko bezbarwny.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się z roz­
tworów hydrotermalnych w żyłach typu alpejs­
kiego obok kryształu górskiego i adularu: Ta-
vetsch, St Gotthard; połyskujące żółte krysz­
tały z Binntal/Szwajcaria; Bourg d'Oisans/
Na dole, po lewej: anataz Graubunden/Szwaj­
Francja; nowe miejsce występowania ciemno­
caria; 13 x 19 mm
niebieskiego anatazu na kwarcu to Hardanger-
Na dole, po prawej: anataz Binntal/Szwajca­
vidda/Południowa Norwegia. Pojedyncze kry-
ria; 3x4 mm
117
116
Columbit Niob/t, Tantal/t
(Fe.Mn) (Nb.Ta) O
Pomiędzy członami niobowym i tantalowym
- niobitem i tantalitem istnieje ciągły szereg
kryształów mieszanych wykazujących zróżnico­
wane wykształcenie: człony bogate w Nb two­
rzą kryształy tabliczkowe lub słupkowe, człony
bogate w Ta kolumnowe, silnie prążkowane.
Lupliwość: w zasadzie wyraźna w odmianach
bogatych w Nb; pospolite zbliźniaczenia.
Występują głównie w pegmatytach granitowych
z albitem i minerałami litu. Hagendorf/Bawa­
ria, Niemcy; Varutrask/Szwecja; Ulefoss/No-
rwegia; Kaatiala/Finlandia; Miass/Ural.
Na górze, po lewej: columbit Hagendorf, Ober-
pfalz/Niemcy; 9x13 mm
Brookit TiO,
Własności. Kryształy
pojedynczo narosłe,
pionowo zbrużdżone,
tabliczkowe; odmiana
wykształcona w for­
mie sześciokątnych
tabliczek nosi nazwę
arkansyt W żyłach
typu alpejskiego spotyka się tabliczkowe, bru­
natne, przeświecające kryształy z czarnymi
pasmami biegnącymi w określonych kie­
runkach, spowodowanymi obecnością wrost-
ków substancji nieprzezroczystych. Znane są
pseudomorfozy brookitu po tytanicie. Lupli­
wość: niewyraźna; gęstość: 4,1; barwa: żółta-
wobrunatny do czerwonobrunatnego, także
prawie czarny (arkansyt).
Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó­
wnie w żyłach hydrotermalnych i jako minerał
akcesoryczny w gnejsach, łupkach i skałach
wulkanicznych. Często jest minerałem wtó­
rnym występującym razem z tytanitem, chlory-
tem itp. Tremadoc/Walia; Bourg d'Oisans/
118
Wolframit
(Fe,Mn)W04
Zwykle występuje
w formie dużych, gru-
botabliczkowych lub
słupkowych kryszta­
łów, także igiełkowy
i promienisty z wy­
raźnym pionowym
prążkowaniem; pseu-
domorfozy po scheelicie. Lupliwość: doskona­
ła; gęstość: 7,14-7,54; barwa: ciemnobrunatny
do czarnego, odmiany bogate w Mn brunatno-
czerwone. Tworzy szereg kryształów miesza­
nych, którego skrajnymi członami są ferberyt
(FeWOJ i hubneryt (MnWOJ. Związany z peg-
matytami i złożami pneumatolitycznymi.
Zinnwald/Góry Kruszcowe; Hiszpania; Por­
tugalia, Rumunia i Peru. Ważniejsza ruda wol­
framu. Minerał podobny: columbit.
Minerał ten należy do wolframianów, szerzej
omówionych w klasie VI (str. 152-167).
Na górze, po prawej: wolframit Rumunia;
53x75 mm
Francja; Amsteg/Szwajcaria; Pragraten/Ty­
rol; Miass/Rosja. W Magnet Cove/Arkansas
zostały znalezione metalicznie błyszczące że-
lazistoczarne kryształy. Brookit i anataz
występują w tych samych środowiskach, nie­
kiedy są ze sobą zrośnięte.
Znaczenie i zastosowanie. W 1825 roku Lew
określił symetrię pojedynczych kryształów •* ~mi
z Snowdon w Walii jako rombową i nazwał
minerał na cześć angielskiego krystalografa
H. J. Brooke. Brookit nie jest wykorzystywany
jako ruda tytanu.
m -J
Na dole: brookit Snowdon, Walia/Wielka Bry­
tania; 24x17 mm
Brucyt Mg(OH)2
Duże, tabliczkowe,
rozwinięte według
dwuścianu podstawo­
wego, kryształy
2,5 o romboedrycznym
niemet. zarysie krawędzi,
także stromo pirami­
dalny, jednak zwykle
w zbitych, blaszkowych lub łuseczkowych ma­
sach przypominających gips; rzadko drob-
nowłókniste skupienia podobne do azbestu.
Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,4; barwa:
bezbarwny, zielonkawy, niebieskawy; nieco
giętki. W kontaktowo zmetamorfizowanych do­
lomitach (Predazzo/Północne Włochy), wapie­
niach i serpentynach (Pitkaranta nad Jez. La-
doga/Rosja). Do 50 cm długości włókna z As-
bestos/Quebec, Kanada; rozetowe skupienia
kryształów na kammererycie w Kop Dagla-
ri/Turcja. Podobne do brucytu są talk i gips.
Na górze, po lewej: brucyt na kammererycie
Kop Daglari/ Turcja; 4x6 mm
Uraninit UO,
\=Jy
Własności. Kryształy o pokroju sześcianu lub
ośmiościanu, jednak przeważnie zbity, o ner-
kowatych formach (blenda smolista, nastu-
ran), także proszkowe nagromadzenia (czerń
uranowa). Pseudomorfozy po drewnie, koś­
ciach, bakteriach. Lupliwość: często nie­
zauważalna; gęstość: 10,6, malejąca ze wzros­
tem wieku geologicznego; barwa: czarny do
zielonkawoczarnego. Silnie radioaktywny, co
powoduje zdefektowanie sieci kryształów.
Powstawanie i wystąpienia. Rzadko w dużych
ilościach. 1. Pegmatyty: nie eksploatowany, za­
wsze wzbogacony w tor i cer. Saetesdalen,
Moss/Norwegia; Stackebo, Óregrund/Szwecja.
2. Kontaktowo-metasomatyczny: rzadkie, ale
120
Diaspor AIO(OH)
Kryształy są ograni­
czone powyginanymi,
drobno prążkowany­
mi lub chropowatymi
powierzchniami.
Często blaszkowe lub
łodygowe skupienia.
Lupliwość: wyśmieni­
ta; gęstość: 3,3-3,5: barwa: bezbarwny lub roz­
maicie zabarwiony. Kryształy zwykle tylko do
3 mm wielkości; niedawno w Masywie Men-
deres/Turcja znaleziono brunatne kryształy
długości ponad 10 cm. które mogą być zasto­
sowane jako kamienie ozdobne. Minerał meta­
morficzny łupków krystalicznych, utworów me-
tamorfizmu kontaktowego, produkt przeob­
rażenia korundu, składnik boksytów. Cam-
polungo/Tessin; Grainer/Tyrol; Naxos/Gre-
cja; fioletowe kryształy pochodzą z Lan-
gessundfjordu; w żyłach w Jordanowie na Dol­
nym Śląsku; Kossoibrod/Ural.
Na górze, po prawej: diaspor Masyw Mende-
resl Turcja; 40 x 57 mm
ważne złoża. Mary Kathleen Mine/Queens-
land, Australia; Bancroft/Ontario, Kanada.
3. Żyły hydrotermalne: Góry Kruszcowe:
Johangeorgenstadt, Annaberg, Schneeberg.
Aue Wólsendorf/Bawaria, Jachymov (Cze­
chy); Kornwalia; Włochy; Kowary, Kletno/ Su­
dety. 4. Z krążących wód gruntowych: rejon
Adamello; Pamparato/Alpy; Murtschens-
tock/Szwajcaria. 5. W starych zlepieńcach:
Elliot Lake/Ontario, Kanada jest największą
na świecie kopalnią uranu. W strefie wietrze­
nia łatwo ulega rozkładowi i przechodzi w licz­
ne wtórne minerały uranylu zabarwione na
intensywne kolory żółte, pomarańczowe,
zielone.
Znaczenie i zastosowanie. Surowiec do otrzy­
mywania uranu, radu, sztucznych transurano-
wców i produktów ich rozszczepiania stosowa­
nych w reaktorach jądrowych i do produkcji
broni jądrowej. Światowa produkcja U308 5> 'JPJ
w 1989 roku wynosiła około 44800 ton.
Na dole: uraninit E^je/Norwegia; 32*22 mm
121
Goethyt s-FeO(OH)
Własności. Kryształy
igiełkowe lub włos­
kowe z wyraźnym
wzdłużnym prążko­
waniem. W skupie­
niach promienistych
i włóknistych, zbity,
upakowany, proszko­
wy. Pseudomorfozy po licznych minerałach
żelaza. Lupliwość: doskonała; gęstość: do 5,3
(bardzo zmienna); barwa: czarnobrunatny do
jasnożółtego. Badania rentgenograficzne
wykazują istnienie dwóch krystalicznych tleno-
wodorotlenków żelaza: goethylu i lepidokroki-
tu. Oba te minerały wchodzą w skład miesza­
niny określanej nazwą limonit.
Powstawanie i wystąpienia. Typowy produkt
strefy wietrzenia. Niemal wszystkie minerały
żelaza pod wpływem wody i kwasów humuso­
wych przeobrażają się w limonit. Występuje
on razem z hematytem, tlenkami manganu,
kalcytem, minerałami ilastymi itp.
Odmiany. Różnie wykształcone odmiany
Lepidokrokit y-FeO(OH)
Własności. Większość własności chemicznych
i fizycznych analogiczna jak u goethytu, podo­
bnie jak występowanie. Lepidokrokit i jego
odmiany są jednakże dużo rzadsze. Kryształy
są cienkie, spłaszczone i wydłużone. Jako od­
dzielne kryształy na podłożu lub w druzach,
tabliczki często pogrupowane w rozety; także
odmiany proszkowe lub typu szklanej głowy.
Lupliwość: doskonała w jednym kierunku; gęs­
tość: 4,0; barwa: ciemnoczerwony do czerwo-
nobrunatnego, okruchy są rubinowoczerwone
do żółtoczerwonych i są przezroczyste.
Powstawanie i wystąpienia. Ładne kryształy
narastające na groniastym i stalaktytowym li-
monicie pochodzą z Eiserfeld/Siegerland, Nie­
122
goethytu bywają określane odrębnymi nazwa­
mi, zbędnymi z punktu widzenia mineralogii.
Igiełkowo wykształcone kryształy są znane
z Lostwithiel / Kornwalia; Hirschberg nad Saa-
lą/ Niemcy; z geod Freisen/Saarland; Czechy.
Kasztanowobrunatne lub ochrowożółte kuliste
skupienia o aksamitnej powierzchni występują
w Siegerland. Limonitowe oolity z koncentry­
czną skorupową budową jako minetta były
eksploatowane w Lotaryngii/Luksemburg, po­
dobne utwory są znane z Saizgitter/Niemiec
i Krymu.
Znaczenie i zastosowanie. Ważna ruda żela­
za. Niektóre odmiany są wykorzystywane tak­
że jako filtry do oczyszczania gazu.
Na górze, po lewej: goethyt kopalnia RoBbach,
Westerwald/Niemcy; 64 x 90 mm
Na górze, po prawej: goethyt Freisen, Sa­
ar/Niemcy; 6x9 mm
mcy (kopalnia Ameise). Wiele limonitów obok
przeważającego goethytu zawiera także lepi­
dokrokit, szczególnie kiedy pochodzą z wiet­
rzenia pirytu. Lepidokrokit jest generalnie wtó­
rnym minerałem, podobnie jak goethyt i częs­
to mu towarzyszy.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od
greckiego /ep/s=łuska i chrochis =kosmyk,
z powodu łuseczkowych, włóknistych, gronias-
tych lub nerkowatych skupień, jakie tworzy. |k
W 1806 roku tlenowodorotlenek żelaza został
nazwany goethytem na cześć Goethego. Nie­ : • / > • ;
y *-; *y
długo potem okazało się, że tworzy on dwa
minerały o odmiennych strukturach kryszta­
łów. Zastosowanie takie same jak w przypad­
ku goethytu.
Na dole: lepidokrokit kopalnia Hollerter Zug
kolo Siegen/Niemcy; 4x3 mm
Groutyt 2-Mn0(0H)
Właściwości. Groutyt
należący do grupy
diasporu i goethytu
jest izotypowy
z diasporem. Znane
są niezwykłe krysz­
tały tego minerału
- tabliczkowe, prąż­
kowane równolegle do osi Y i Z. Błyszczące
kryształy wielkości 2-3 mm, wyjątkowo 6 mm,
tworzą się w pustkach konkrecji (Bulten-Aden-
stedt/Niemcy). Cienkie, ostro zakończone
i wytrawione na krawędziach kryształy są czę­
ściowo przeobrażone w krótkoigiełkowy man-
ganit. Kryształy występują zwykle w gęsto
upakowanych agregatach. Lupliwość: dosko­
nała w jednym kierunku; gęstość: 4,14; barwa:
czarny.
Powstawanie i wystąpienia. Groutyt występuje
zwykle razem z kalcytem; interesujące pseu-
domorfozy po kalcycie znajduje się w Biilten.
Występujące tu pierwotnie przezroczyste jak
woda, do 3 cm wielkości, kryształy kalcytu są
Manganit y-MnO(OH)
V^
4 żyłach hydrotermalnych, jako produkt wyługo­
met-
półmet.
Własności. Kryształy zwykle długosłupowe do
igiełkowych, silnie zbrużdżone równolegle do
wydłużenia, ubogie w ściany. Bogate w ściany
kryształy są z reguły krótkosłupkowe i tworzą
przerosłe bliźniaki kolankowe lub krzyżowe.
Kryształy wykazujące oznaki wietrzenia mają
silnie wytrawione główki. Promienisty, łodygo­
wy, często zebrany w radialne lub bezładne
wiązki, rzadko ziarnisty. Charakterystyczne
pseudomorfozy po kalcycie. Lupliwość: dosko­
nała; gęstość: 4,3-4,4; barwa: brunatnoczarny,
nadwietrzały ma barwę stalowoszarą, rysa
czarna.
Powstawanie i wystąpienia. Rzadko zachowa­
ny w stanie nie zmienionym, zwykle częścio-
124
całkowicie wypełnione groutytem i dlatego wy­
dają się czarne. Dalsze europejskie miejsca
występowania to: Bleiberg/Austria (stwierdzo­
ny tylko mikroskopowo); Hammerseisenbach/
Szwarcwald, Niemcy (drobnoziarniste sku­
pienia). Ładne kryształy zostały znalezione
w kopalni Sagamore, Mangan No. 2 i Mahno-
men w Minnesocie/USA. Małe kryształy grou-
tytu na kalcycie są znane z Talcville / New
York, USA.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwsza praca
o groutycie została opublikowana przez
L.E. Grunera w 1947 roku, nazwał on nowy
minerał na cześć holenderskiego mineraloga
F.F. Grouta pracującego na Uniwersytecie
Minnesota. Okazy z kopalni Bulten-Adenstedt
koło Peine są poszukiwane przez kolekcjone­
rów minerałów.
Na górze: groutyt sztolnia Emilie, Biilten/Nie­
mcy; 14x10 mm
wo lub całkowicie przeobrażony w piroluzyt.
Tworzy się głównie w niskotemperaturowych
wania i w płytkomorskich osadach. Najładniej­
sze kryształy na świecie pochodzą z II-
feld/Harz, Niemcy (do 10 cm wielkości). W po­
rfirach i melafirach koło Elgersburga, Óhrens-
tock/Thiiringer Wald, Niemcy; Botallack-Mi-
ne/Kornwalia, Wielka Brytania; Brideville/
Nowa Szkocja, Kanada.
Znaczenie i zastosowanie. Ważniejsza ruda
manganu. Mangan znajduje zastosowanie ja­
ko składnik stali szlachetnych, do odsiarcza­
nia w procesie hutniczym, jako nośnik tlenu
w wielu technologiach chemicznych, do odbar­
wiania szkła, do produkcji suchych baterii i do
otrzymywania soli manganu.
Na dole: manganit na barycie llfeld, Harz/Nie­
mcy; 125x90 mm
Klasa V. Azotany, węglany, borany
Chemia. W tej klasie zostały umiesz­ i wiążą trzy duże atomy tlenu. Leżą
czone sole trzech kwasów: one na jednej płaszczyźnie, zaś atom
kwasu azotowego HN03 centralny (N, C, B) mieści się w nie­
kwasu węglowego H2C03 wielkiej luce między atomami tlenu.
kwasu borowego H3B03 Element taki nazywa się wielościa-
Kwasy te składają się z jonów wodo­ nem (lub wielokątem) koordynacyj­
rowych i anionu reszty kwasowej, któ­ nym, a w tym konkretnym przypadku
ra jest kompleksem zbudowanym ma on kształt trójkąta. Poszczególne
z trzech atomów tlenu i atomu odpo­ grupy C03 są w sieciach kryształów
wiednio azotu, węgla lub boru. W mi­ powiązane atomami metali w sztywną
neralogii przyjęła się konwencja strukturę.
umieszczania tego anionu w na­ Petrologia. Wszystkie azotany są bar­
wiasach kwadratowych. Jeśli w skła­ dzo dobrze rozpuszczalne w wodzie,
dzie jakiegoś minerału występuje ich stąd można je spotkać jako minerały
więcej, wówczas oddziela się je pio­ tylko w suchym, gorącym klimacie,
nową kreską. Zastąpienie jednego lub zwykle jako produkty ewaporacji sło­
więcej jonów wodorowych przez jon nych jezior. Przykładowo w wysoko
lub jony metali prowadzi do powstania położonych pampasach chilijskich
nowych związków - soli. W większości Andów azotany zostały skoncentro­
przypadków analizy chemiczne wykry­ wane do maksymalnych zawartości
wają obecność kilku metali, różnych ponad 30%. Kalcyt (węglan wapnia)
reszt kwasowych, często także wody. tworzy ogromne pokłady wapieni osa­
Przykładem może być artinit: dzone w niektórych zbiornikach mors­
Mg2[(OH)2|C03]-3H20. Minerał jest kich. Pod wpływem metamorfizmu
solą kwasu węglowego, na co bezpo­ osadowe wapienie przekrystalizo-
średnio wskazuje obecność anionu wują tworząc marmury. Roztwory hy-
C03 w nawiasach kwadratowych. Poza drotermalne mogą spowodować za­
tym są w nim także obecne grupy stąpienie wapnia jakimś innym meta­
hydroksylowe OH. Miejsce wodoru za­ lem; w ten sposób kompleks marmu­
jmuje magnez. W sieci kryształu znaj­ rów w Huttenberg/Karyntia, Austria
dują się również trzy cząsteczki wody został częściowo przeobrażony w sy-
„krystalizacyjnej", która może być deryt (węglan żelaza) pod wpływem
usunięta przez ogrzewanie kryształu. bogatych w żelazo roztworów. Potrak­
Krystalografia. Dokładniejsze bada- towane kwasem solnym węglany roz­
kładają się z mniejszą lub większą
łatwością z wydzieleniem dwutlenku
węgla. Stanowi to cechę diagnostycz­
ną dla tej grupy minerałów. Borany
są przeważnie pochodzenia osado­
wego i tworzą się jako produkt ewa­
poracji jezior boranowych, są zwykle
trudniej rozpuszczalne w wodzie.
Rodochrosyt Aartal koto Diez/Nie-
Podstawowy element budowy węg­ mcy; 17x24 mm
lanów: anion C03 w formie trójkąta.
126
Kalcył Ca[C0 3 ] *%& I
Własności. W przy­ można zauważyć podwójne załamanie światła
rodzie występują objawiające się podwójnym obrazem liter.
doskonale wykształ­ Zjawisko tak wyraźnej dwójłomności odkrył
cone kryształy kal­ Erasmus Bartholinus w 1669 roku na krysztale
3 cytu wyróżniające się szpatu islandzkiego. Także zachwycony Goe­
niemet. ponadto ogromną the, który był zbieraczem minerałów, opisał
różnorodnością po­ w 1813 roku „podwójny obraz romboedryczne-
staci. Bogactwo obej­ go kalcytu". Wiele okazów kalcytu wykazuje
mujące około 600 różnych postaci prostych w świetle ultrafioletowym silną fluorescencję,
i ponad 2000 kombinacji jest nieporównywalne wywołaną śladową domieszką ziem rzadkich.;
z żadnym innym minerałem. Spotyka się różne kalcyt islandzki wykazuje zielonkawą do żół­
tępe i ostre romboedry i skalenoedry, słup tawej termoluminescencję oraz tribolumine-
heksagonalny oraz ich kombinacje. Kryształy scencję. Kalcyt silnie burzy zwilżony kwasem
cienkotabliczkowe noszą nazwę „szpat papie­ solnym.
rowy", długokolumnowe „szpat armatni"; kra­ Powstawanie i wystąpienia. Kalcyt jest jednym
wędzie kryształów są często zaokrąglone. Łu- z najbardziej rozpowszechnionych ziemskich
pliwość: doskonała według romboedru. minerałów i występuje często w wielkich iloś-

Gęstość: 2,71; barwa: chemicznie czysty kalcyt ciach. Z tego minerału składają się całe pas­
jest bezbarwny, zwykle jednak biały, zaba­ ma górskie: Alpy Wapienne, Jura Szwabska
rwiony na różne kolory domieszkami izomor­ i Frankońska. W minionych epokach geologi­
ficznymi lub mechanicznymi. Jako domieszki cznych rozpuszczony w wodzie węglan wap­
występują: magnez, żelazo, mangan, rzadziej nia osadzał się na dnie ciepłych, płytkich zbio­
cynk, bar, stront, ołów. Zawiera także wrostki rników morskich, poza tym gromadził się w fo­
limonitu, hematytu, węgla i piasku; zwłaszcza rmie szczątków organizmów budujących z nie­
w druzach kryształów kalcytu z Idar-Oberstein go swoje szkielety (muszle, korale, drobne -W * I
typowe jest zabarwienie pomarańczowe do
ciemnoczerwonego spowodowane domieszką
tlenków żelaza. Kryształy często są zbliżnia-
czone: uzupełniające się bliźniaki, wielokrot­
nie się powtarzające, które wywołują na od-
łupkach drobne, równoległe prążkowanie,
czworaki, kombinacje o kształcie serca lub
motyla (Butterfly Twins). Skupienia kostkowe,
ziarniste, łodygowate, włókniste, zbite lub zie­ Na górze, po lewej: kalcyt Holzen, Westfa­
miste, formy kuliste (pisolity) lub soplowate, lia/Niemcy; 18x25 mm
pseudomorfozy po wielu minerałach, pospolity
Na górze, po prawej: kalcyt Andreasberg.
materiał wielu skamieniałych substancji. Jeśli
Harz /Niemcy; 38 x 52 mm
przezroczysty kryształ kalcytu położyć na za­
Na dole: kalcyt Cumberland/Wielka Brytania:
drukowanym papierze, to już gołym okiem
60x44 mm

128
 morskie organizmy). Pod wpływem ciężaru
nadległych warstw osad kalcytowy ulegał dia-
genezie, twardniał i przechodził w skałę jak
np. „kredowe skały" Rugii lub Dover. Wzrost
temperatury w otoczeniu pokładu wapienia,
spowodowany np. kontaktem z magmą,
prowadził do jego przekrystalizowania i utwo­
rzenia marmuru. W dużych ilościach marmury
są dostarczane z Carrary/Włochy i Penteliko-
nu koło Aten/Grecja, skąd pochodzą szczegól­
nie czyste, białe odmiany. „Wapienie koralo­
we" budują struktury odpowiadające pier­
wotnym rafom koralowym; „wapienie oolitycz-
ne" są utworzone z małych kuleczkowatych
utworów o koncentrycznej budowie; trawerty­
ny są osadami martwicy kalcytowej, która wy­
trącała się z gorących źródeł inkrustując roś­
liny lub inny występujący w pobliżu materiał
jak np. w wielobarwnych tarasach Mammut
Hot Spring w Parku Narodowym Yellowsto­
ne/USA; Tivoli koło Rzymu/Włochy, Jako sto­
sunkowo łatwo rozpuszczalny minerał, węglan
wapnia może być ługowany przez wody
zawierające dwutlenek węgla (wody deszczo­
we) i wytrącany ponownie w innym miejscu.
W ten sposób w wielu miejscach na Ziemi
ićC3
utworzyły się jaskinie z szatą naciekową, na
którą składają się rosnące z dołu do góry
stalagmity i zwieszające się ze stropu stalak­
tyty. Z tej samej przyczyny kryształy kalcytu
zachowały swoją formę zastąpione przez trud­
niej rozpuszczalne minerały. Pseudomorfozy
takie składają się np. ze smithsonitu, hematy-
tu, miedzi rodzimej, pirytu, kwarcu, galeny,
markasytu, piroluzytu; rozpowszechnione
w Saksonii i Harzu. Ładne, swobodnie rosnące
kryształy są znane z druz w żyłach kruszco­
wych i pęcherzy pogazowych melafirów, dia-
bazów i bazaltów, np. St. Andreasberg w Ha­
rzu, Freiberg, Braunwdorf, Schneeberg w Gó­
rach Kruszcowych, Auerbach/Niemcy; Kapnik/
130
Rumunia i Bańska Stiavnica/Słowacja; Rhi- J3
CD
snes/Belgia; w żyłach typu alpejskiego; Der-
byshire, Egremont w Cumberland, Kornwalia/
Wielka Brytania. Przejrzyste, bogate w ściany
kryształy z Cumberland należą do najpiękniej­
szych w Europie i są poszukiwane przez kole­
kcjonerów. Osobliwością są całkowicie
przezroczyste kryształy z Guanajuato/Meksyk,
z Islandii (z pustek w „dolerycie" z Helgus-
tadir/Eskifjord) oraz Dolnej Tunguski/Rosja.
Interesujące okazy kalcytu piaszczystego były
znalezione w Washabaugh County, Dakota Po­
łudniowa/USA i w Fontainebleau/Francja. Do
osobliwości należą inkluzje miedzi rodzimej
w skalenoedrach kalcytu z Michigan/USA. Ba­
rdzo ładne okazy pochodzą z Santa Eula­
lia/Meksyk i Missouri/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Z greckiego
chalis =wapno, wapień, zaprawa murarska,
także mały kamień lub żwir. Było ono źródło-
słowem późniejszego calx, calcis przejętego
w łacinie i następnie w języku starogermańs-
kim. Polskie terminy wapno, wapień pochodzą
od prasłowiańskiego wap =farba do malowa­
nia. Technika wypalania wapna i przygotowy­
wania zaprawy wapiennej była szeroko znana
(ii
Rzymianom przed narodzeniem Chrystusa.
Z powodu łatwości z jaką palone wapno łączy
się z wodą, było ono określane jako calx vi-
ra = żywy wapień. Ze względu na swoje
szczególne własności minerał zajmował bada­
czy; mineralog Emmerling wprowadził w 1793
£fi\ ™'
roku wiele dziś już nie stosowanych nazw dla
tego minerału i jego odmian. Pierwszą analizę
chemiczną wykonał Bergmann w 1774 roku.
Kalcyt Kander/Szwajcaria; 48x67 mm
131
Tak stawni fizycy jak I. Newton i C. Huyghens
zajmowali się własnościami optycznymi kalcy­
tu. Obserwacje płaszczyzn łupliwości i kształ­
tu odlupków kalcytu doprowadziły Hauy'ego
do jego teorii wewnętrznej budowy krysz­
tałów. W 1808 roku angielski chemik i fizyk
H.B. Davy za pomocą elektrolizy odkrył metal
wchodzący w skład kalcytu i nadał mu na­
zwę „calcium", wapń. Określenie „kalcyt",
kryształów, a z drugiej strony powodem kłopo­
tów, gdyż nierzadko pokrywa skorupą wiele
innych rzadkich minerałów.
Minerały podobne. Kalcyt jest łatwy do rozpo­
znania; od innych podobnych minerałów grupy
kalcytu odróżnia się ogromnym bogactwem
postaci kryształów i silnym burzeniem pod
wpływem rozcieńczonego kwasu solnego.
W zbitych skupieniach mogą do niego być

wcześniej stosowane wyłącznie dla pseu- podobne: kwarc, baryt, fluoryt, gips, anhydryt;
domorfoz kalcytowych z Sangerhausen w Ha­ twardość, łupliwość i reakcja z kwasem sol­
rzu, ostatecznie w 1845 roku powiązał z tym nym są jednakże wystarczającymi cechami
minerałem Wilhelm K. von Haidinger, radca pozwalającymi odróżnić kalcyt od tych mine­
górniczy z Wiednia. Kalcyt jest wykorzystywa­ rałów.
ny na wiele sposobów ze względu na powsze­
chne występowanie i różnorodne wykształce­
nie. Rzadkie przezroczyste kryształy były wy­
korzystywane do produkcji pryzmatów polary­
zacyjnych (nikoli), biały marmur znalazł zasto­
sowanie w rzeźbiarstwie i jako materiał okła­
dzinowy. Ładnie zabarwiony wapień i marmur,
pocięty na płyty i wypolerowany, znajduje róż­
norodne zastosowanie w budownictwie.
Wapieni używa się jako kamienia dekoracyj­
nego, do wykładania fasad budynków, ścian
lub posadzek, parapetów okiennych czy scho­
dów. „Wapno palone" zarobione wodą i połą­
czone ze żwirem lub piaskiem jest stosowane
jako zaprawa wapienna w budownictwie. Wa­
pienie to także ważny surowiec do produkcji
cementu; w przemyśle chemicznym do otrzy­
mywania związków wapnia, w przemyśle
szklarskim do homogenizacji masy szklanej,
w procesie wielkopiecowym jako dodatek do
Na górze: kalcyt kopalnia Abendróte, Andreas-
kwaśnych rud, Drobnozłupkowane wapienie,
jak np. z Solnhofen, zawierają często liczne berg, Harz/Niemcy;
skamieniałości roślin i zwierząt, które żyły 55x40 mm
w środowisku ich powstawania. Oszlifowane Na dole, po lewej: bliźniak kalcytu Egre-
przezroczyste kryształy są poszukiwane przez mont/Cumberland, Wielka Brytania;
zbieraczy kamieni szlachetnych. Dla kolekcjo­ 32x44 mm
nerów minerałów kalcyt z jednej strony jest Na dole, po prawej: bliźniak kalcytu Derby-
źródłem radości z powodu tworzenia pięknych shireJ Wielka Brytania;
51 x 70 mm

132 133
Syderyt Fe[C0 3 ]
Własności. Kryształy
są zwykle wykształ­
cone w formie siodło-
wato wygiętych rom-
4-4,5 boedrów, najczęściej
niemet. kostkowe, grubo- lub
drobnoziarniste agre­
gaty, skupienia kuli­
ste lub nerkowate o promienistej budowie we­
wnętrznej, także zbity, poprzerastany iłem (sy­
deryt ilasty]. Lupliwość: doskonała według ro-
mboedru; gęstość: 3,7-3,9; barwa: żółtawobia-
ły, żółty, szary, żółtobrunatny, niebieskawo-
czarny, czarny od domieszki materiału węglis-
tego, niekiedy metaliczne, pstre barwy na-
leciałe. Łatwo wietrzeje przechodząc w limo-
nit (pseudomorfozy limonitu po syderycie). Bu­
rzy z gorącym kwasem solnym.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się wyłą­
cznie w warunkach redukcyjnych. 1. Rzadki
w pegmatytach, lvigtut/Grenlandia. 2. Hyd-
rotermalny, przykładami mogą być żyły syde-
rytowe Siegerlandu w Reńskich Górach Łup­
Magnezyt Mg[CO.
Własności. Kryształy
idiomorficzne nie są
częste, zwykle wy­
kształcone w formie
4 4
" >5 romboedru, narosłe;
ziarniste, łodygowe,
drobnokrystaliczne,
zbite skupienia. Lup­
liwość: wyśmienita według romboedru; gę­
stość: około 3,0; barwa: bezbarwny, biały, żół­
ty, brunatny, także czarny. Różnorodne zabar­
wienie jest wywołane zastąpieniem w sieci
kryształu części atomów magnezu przez żela­
zo, mangan, wapń. Pod wpływem promienio­
wania ultrafioletowego wykazuje silną fluores-
cencję w kolorach zielonkawych lub niebies­
kawych.
Powstawanie i wystąpienia. 1. W serpentyni­
tach, często w formie sieci żyłek zbudowanych
ze zbitego, drobnokrystalicznego magnezytu.
Odmiana ta jest chemicznie bardzo czysta,
śnieżnobiała do żółtawo białej, czasem zawie­
ra opal. Występuje na Bałkanach od Bośni do
134
kowych o miąższości do 30 m; Erzberg/Styria;
HiJttenberg / Karyntia, Austria; llberg/Harz]
Niemcy; Bilbao/Hiszpania; Słowacja; połu­
dniowy Ural. Ładne kryształy pochodzą z Neu-
dorf w Harzu i z Kornwalii. 3. Osadowy, w for­
mie pokładów, płaskur lub konkrecji (slerosy-
deryty): Walia; Westfalia; Schmiedefeld/Tu­
ryngia; Lotaryngia/Francja; w Polsce w osa­
dach jurajskich rejonu Łęczycy i Starachowic.
Tworzący się w strefie utleniania z tlenkami
manganu może zawierać wysoką, do 6%, do­
mieszkę manganu.
Znaczenie i zastosowanie. Minerał uzyskał
swoją naukową nazwę w 1845 roku wyprowa­
dzoną z greckiego sideros =żelazo. W prze­
szłości bardzo ważna ruda żelaza, eksploato­
wana do dziś.
Na górze, po lewej: syderyt kopalnia Hut,
Hamm, Sieg/Niemcy: 9x13 mm
Na górze, po prawej: syderyt Col de la Forc-
lazł Szwajcaria: 22x30 mm
Grecji (Eubeja), w Kraubath/Styria, Austria; na
Elbie, w Piemoncie (Baldissero)/Włochy, na
Morawach, w Polsce na Dolnym Śląsku (Wiry,
Braszowice, Szklary). 2. W utworach zmienio­
nych metasomatycznie w formie gruboziarnis­
tych gniazd lub ciał o znacznych rozmiarach;
Alpy Wschodnie, Veitsch, Trieben, Raden-
thein, Oberndorf/Styria, Austria. Krystaliczny
magnezyt może tworzyć się w warunkach me-
tamorfizmu regionalnego. Znaczące złoża
w Satka/Ural i na Półwyspie Liaotuńskim/
Mandżuria.
Znaczenie i zastosowanie. Do otrzymywania
metalicznego magnezu, a przede wszystkim
do produkcji materiałów ogniotrwałych. Znaj­
duje zastosowanie w budownictwie, przemyś­
le papierniczym, ceramicznym i szklarskim.
Na dole: magnezyt na sfalerycie kopalnia
Schauinsland, Szwarcwald/Niemcy;
120x85 mm
Rodochrosyt Mn[C0 3 ]
Własności. Idiomorfi-
czne kryształy prze­
ważnie małe, rom-
boedryczne, narosłe
f-4'5 w druzach, często
siodłowato lub so-
czewkowato wygięte;
zbity, ziarnisty, kost­
kowy, promienisty, graniasty w agregatach
przypominających maliny, skupienia typu
szklanej głowy, naskorupienia. Tworzy bliźnia­
ki. Łupliwość: doskonała; gęstość: 3,3-3,6; ba­
rwa: różowoczerwony, w efekcie wietrzenia
także szary lub brunatny, bardzo rzadko bez­
barwny. Skupienia są zbudowane z ułożonych
naprzemian jasnych i ciemnych warstewek
o zębatym przebiegu, małe kryształy mogą
być także przejrzyste. Mangan może wchodzić
w sieci kryształów innych węglanów (oligonit,
mangano-kalcytj.
Powstawanie i wystąpienia. Charakterystyczny
minerał żył kruszcowych pochodzenia hyd-
rotermalnego, w złożach zmetamorfizowanych
Smithsonit Zn[CO,
Własności. Idiomorfi-
czne kryształy są ma­
łe i rzadkie, zwykle
mają postać rombo-
5 edru, z reguły włókni­
niemet. ste, zbite lub ziemiste
skupienia, naskoru­
pienia o nerkowatych
lub graniastych powierzchniach, skorupowe
masy są często subtelnie biało warstwowane;
pseudomorfozy po kalcycie. Łupliwość: dosko­
nała według romboedru; gęstość: 4,3-4,5; bar­
wa: czysty smithsonit jest bezbarwny, częścio­
we zastąpienie cynku przez mangan, żelazo,
wapń, magnez powoduje zabarwienie na żół­
tawo, brunatno, szaro, zielono, niebieskawo,
pomarańczowoźółto. Odmiany zanieczysz­
czone piaskiem, iłem, limonitem są nie­
przejrzyste. Wykazuje silną fluorescencję
w świetle ultrafioletowym.
Powstawanie i wystąpienia. Typowy produkt
wietrzenia sfalerytu, tworzy się także metaso-
matycznie oraz w szczelinach i pustkach skał
136
kontaktowo, w skałach osadowych i jako wtór­
ny minerał w złożach manganowych, rzadko
w pegmatytach. W żyłach hydrotermalnych ze
złotem, srebrem i minerałami cynku, np. Kar­
pat (Kapnik, Sacaramb/ Rumunia). W czapie
żelaznej w Nassau, szczególnie ładny z kopa­
lni Wolf koło Herdorfu/Sieg; llfeld/Harz; El-
gersburg/Turyngia, Niemcy; prowincja Hue-
lva/Hiszpania; Las Cabesses/Pireneje; kopa­
lnie Hotazel i NTChwaning, Kalahari/RPA.
Z opuszczonej przez Inków w XIII wieku kopa­
lni srebra (San Luis w Argentynie) znane są
naciekowe, w formie stalaktytów, skupienia
rodochrosytu.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od
greckiego rhodochros=różowej barwy. Wa­
żna ruda manganu. Jako kamień szlachetny
pojawia się na rynku od 1950 roku.
Na górze, po lewej: rodochrosyt kopalnia
SchloBberg kolo Geisenheim, Rhein/Niemcy;
29x40 mm
Na górze, po prawej: rodochrosyt kopalnia
OhlingerZug, Daaden/Niemcy; 18x25 mm
jak np. na w regionie Śląsko-Krakowskim, Al-
tenberg koło Akwizgranu/Niemcy; Bleiberg-
-Kreuth w Karyntii/Austria; Raibl we Wło­
szech; Laurion w Grecji; Turlansk w paśmie
Kara-Tau w południowym Kazachstanie; Mon­
te Poni i Iglesias na Sardynii/Włochy; północ­
na Hiszpania; Mendip Hills i Matlock/Wielka
Brytania, Tsumeb/Namibia. Główny składnik
ga/manów, gdzie występuje razem z hemimor-
fitem, kalcytem, dolomitem i nierozłożonym
sfalerytem i galeną.
Znaczenie i zastosowanie. Galman jest górni­
czą nazwą zbiorczą na określenie węglanowej
i krzemianowej rudy cynku, rozmaicie zabar­
wionej i zanieczyszczonej wieloma domie­
szkami. Minerał nazwany dla uczczenia Ang­
lika James'a Smithsona, który w 1875 roku
opublikował pierwszą analizę chemiczną smi-
thsonitu. Ważna ruda cynku. Stosowany jako
kamień ozdobny (kamień aztecki), Cana-
nea/Meksyk.
Na dole: smithsonit Anatolia/Turcja;
95x70 mm
137
Dolomit CaMg[C0 3 ] 2
3,5-4
niemet.
Własności. Najczęstszą, niemal jedyną posta­
cią kryształów jest romboedr, kryształy są
wrosłe lub narosłe, bardzo często siodłowato
wygięte. Na kryształach z Hall/Tyrol, Binntal,
Kapnik, Leogang występują także inne posta­
cie. Zwykle grubo- lub drobnokrystaliczne ma­
sy. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,85-2,95;
barwa: bezbarwny, biały, zabarwiony różnymi
zanieczyszczeniami na żółto, brunatno, czar­
no. Częste pseudomorfozy po innych węg­
lanach. Niekiedy silna fluorescencja w świetle
ultrafioletowym,
Powstawanie i wystąpienia. Minerał skałotwó-
rczy, jako składnik skał określanych także na­
zwą dolomit i powstałych najczęściej poprzez
Ankeryt CaFejCO.
Własności. Węglany
grupy kalcytu tylko
w swoich najczyst­
szych odmianach
3,5-4 mają skład chemicz­
niemet. ny odpowiadający
teoretycznym formu­
łom kalcytu, magne­
zytu, syderytu, rodochrozytu, smithsonitu czy
dolomitu. Często wszystkie cztery pierwiastki
(wapń, żelazo, magnez, mangan) wchodzą
w skład jednego węglanu tworząc „kryształy
mieszane". Sprawia to, że także skład ankery­
tu niemal nigdy nie odpowiada formule teore­
tycznej. Zmienne ilości magnezu i manganu
zawsze są wbudowane w strukturę ankerytu.
Kryształy ankerytu są bardzo podobne do do­
lomitu, zwykle obserwuje się prosty rom­
boedr, masywne, drobnokrystaliczne lub ziar­
niste skupienia, powszechne są zbliźnia-
czenia. Pseudomorfozy po kalcycie znane
z Wolfach w Szwarcwaldzie. Ankeryt z Saal-
feld wykazuje bardzo silną żółtobiałą fluores-
138
en
w
metasomatyczne przeobrażenie wapieni. >
Duże kryształy pochodzą np. z Trepćy/Serbia,
Jugosławia; Oberndorf, Lamming; Sunk koło
Trieben/Styria, Austria; przejrzyste kryształy
z Binntal /Szwajcaria; narosłe kryształy z Re-
zbanya/Rumunia. Typowe „cukrowato" zia­
rniste przeświecające marmury dolomityczne
tworzą długie pasmo na południe od central­
nego masywu alpejskiego.
Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy
nazwę dolomit nadał w 1792 roku T. von Saus-
sure skale z południowego Tyrolu. Stosowany
jako wymurówka pieców przemysłowych, jako
wartościowy nawóz sztuczny i do otrzymywa­
nia soli magnezu. Małe, oszlifowane kamienie
są poszukiwane przez zbieraczy. Bardzo sła­
bo burzy z zimnym kwasem solnym.
Na górze, po lewej: dolomit Trepća/Serbia,
Jugosławia; 45x62 mm
Na górze, po prawej: dolomit Navarre/Hisz­
pania; 51 x 70 mm
cencję, z Kapnika i Freibergu średnio inten­
sywną w kolorze czerwonym. Lupliwość: wy­
raźna według romboedru; gęstość: 2,97; bar­
wa: biały, szary, żółtawobrunatny do brunat­
nego.
Powstawanie i wystąpienia. Bardzo rozpo­
wszechniony, często jako produkt pośredni za­
stępowania wapieni przez syderyt, częsty tak­
że w żyłach kwarcowych ze złotem rodzimym
i w zmienionych skałach w ich otoczeniu. Old-
ham, Lancashire/Wielka Brytania; Erzberg,
Styria/Austria; Czechy; Węgry; Południowa
Dakota, Idaho, New York/USA.
Znaczenie i zastosowanie: Opisany przez
W.K. von Haidingera w 1872 roku jako żelazo,
względnie manganonosny dolomit. Zasadowy
topnik rud żelaza.
Na dole: ankeryt Anglia; 68x50 mm
139
Aragonit Ca[C0 3 ]
Własności. Skład chemiczny analogiczny jak
kalcytu (polimorfizm). Wykształca wiele zróż­
nicowanych postaci krystalograficznych.
Kryształy zewnętrznie często są pseudoheksa-
gonalne, zwykle są prążkowane zgodnie
z osią Z, ze słupowymi (o kształcie dłuta) lub
ostropiramidalnymi (o kształcie ostrza włócz­
ni) zakończeniami. Często pręcikowe lub igieł­
kowe kryształy zebrane w promieniste agrega­
ty, utwory naciekowe lub pisolityczne, nasko-
rupienia wytrącające się z gorących źródeł
np. „grochowiec" z Karlovych Varów; „kwiat
żelaza" z Eisenerzu/Styria, Austria tworzący
śnieżnobiałe osobliwe krzaczaste wykwity
przypominające korale. Zbity, jako pseudomo-
rfozy po gipsie, zwykle przeobrażone w kalcyt.
Pojedyncze niezbliźniaczone kryształy są wy­
jątkowo rzadkie; polisyntetyczne zbliźnia-
czenia obserwuje się na kryształach wykształ­
conych słupkowo jak np. z okolic Biliny/Cze-
chy, cykliczne trojaki i bliźniaki wielokrotne są
znane z Dax, Molina i Herrengrund. Pseudo-
heksagonalne przerosłe trojaki z Hiszpanii
i Włoch ujawniają swoją budowę poprzez
szwy między poszczególnymi osobnikami two­
rzące bruzdy na bocznych ścianach słupa
i prążkowanie na ścianach dwuścianu podsta­
wowego. Lupliwość: niewyraźna; gęstość:
2,95; barwa: bezbarwny, biały, winnożółty,
czerwonawy, zielony, niebieskawy, szary, cza­
rny. Wykazuje wyraźną fluorescencję w świet­
le ultrafioletowym.
Powstawanie i wystąpienia. Aragonit jest mi­
nerałem nietrwałym w warunkach panujących
na powierzchni Ziemi. Wykazuje tendencję
stopniowego przeobrażania się w kalcyt. Jest
dużo rzadszy od kalcytu, nie ma charakteru
skatotwórczego i rzadko występuje w żyłach
kruszcowych. Najładniejsze kryształy wraz
z zeolitami spotyka się w szczelinach i pust­
kach młodych skał wylewnych i tufów; Leien-
140
kopf/Eifel, Sasbach koło Kaiserstuhl, Blaue
Kuppe koło Eschwege (Niemcy); północne
Czechy; Nugsauk/Grenlandia. Tworzy się
w procesie metasomatozy złóż kruszcowych.
Kamsdort; Iberg; Erzberg/Styria, Hutten-
berg/Karyntia (Austria), także jako kwiat żela­
za znajdowany głównie w złożach syderytu.
Narosłe kryształy występują w Molina, Arago-
nia/Hiszpania i z iłem i gipsem w złożach
siarki na Sycylii. Grochowiec z Karlovych Va-
rów składa się z kulistych skupień aragonitu
i kalcytu o skorupowej i promienistej budowie
wewnętrznej, wytrącających się, podobnie jak
płaskie skorupy, z gorących źródeł. Macica
perłowa muszli i pereł jest utworzona z drob­
niutkich płytek aragonitu.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1788
roku przez Abrahama Gottloba Wernera ze
względu na znane występowanie w hiszpańs­
kiej prowincji Aragonia. Później długo nie uda­
wało się zaklasyfikować tego minerału, aż
R.J. Haiiy opisał go jako odrębny minerał.
Zbite skupienia aragonitu są wykorzystywane
do wyrobu wisiorków, brosz, przedmiotów rze­
miosła artystycznego a polerowane płyty jako
blaty stolików i materiał dekoracyjny. Już Goe­
the określił aragonitową martwicę z Karlovych
Varów jako „rodzaj kamienia szlachetnego".
Podobny materiał określany nazwami „onyks
meksykański", „onyks marmurowy", wykorzy­
stywany do celów zdobniczych, pochodzi głó­
wnie z Afryki Północnej, Argentyny, Meksyku
i USA.
Na górze, po lewej: aragonit Mig/ani/la /Hisz­
pania; 22 x30 mm
Na górze, po prawej: aragonit Dainrode koto
Frankenbergu, Eder/Niemcy; 10 x 14 mm
Na dole: aragonit (kwiat żelaza) Erzberg, Sty­
ria/Austria; 120x85 mm
Kutnahoryt CaMn[C0 3 ] 2
Własności. Bardzo
wiele okazów okreś­
lanych jako rodo-
chrosyt w rzeczywi­
3,5-4
stości jest kutnaho-
niemet. rytem. Podobnie jak
w przypadku anke-
rytu i innych węgla­
nów, skład prawie nigdy nie odpowiada teore­
tycznej formule minerału. Poprzez wbudo­
wanie w strukturę magnezu i żelaza, kutnaho­
ryt wykazuje daleko idącą mieszalność z dolo­
mitem i ankerytem. Tworzy kryształy pręciko­
we do włóknistych, krzaczaste skupienia, tak­
że zbite masy o nerkowatych powierzchniach.
Lupliwość: wyraźna według romboedru; gę­
stość: 3,12; barwa: biaty, żółtawy, jasnoróżowy
i różowoczerwony.
Powstawanie i wystąpienia. Kutnahoryt po­
wstaje przez wypieranie kalcytu. Występuje
razem z kalcytem, barytem, pirytem, grouty-
tem i analcymem. Z kopalni Bulten-Adenstedt
koto Peine/Niemcy opisano otoczaki kruszców
Strontianit Sr[CO ]
Kryształy igiełkowe,
o kształcie włóczni,
często snopkowato
pozrastane; trojaki;
zbite agregaty, pro­
mienisty, włóknisty.
Lupliwość: wyraźna;
gęstość: 3,7; barwa:
bezbarwny, biały, szarawy, żółtawy, zielonka­
wy. Hydrotermalny w żyłach kruszcowych:
Clausthal, Bad Groud/Harz, Niemcy; Leo-
gang/Austria; szczególnie bogate w ściany,
różnobarwne kryształy pochodzą z Obern-
dorf/Styria, Austria i z Dreisler/Sauerland,
Niemcy; Condercet/Francja, Strontian / Szko­
cja (stąd pochodzi nazwa minerału). W Polsce
znany m.in. z tarnobrzeskich złóż siarki. Eks­
ploatowany ze złóż w Miinsterschen Becken
(Drensteinfurt, Ascheberg), Niemcy. Ważna ru­
da strontu, który jest stosowany do produkcji
fajerwerków i w przemyśle stalowym.
Na dole, po lewej: strontianit Leogang/
Austria; 21'*37 mm
142
o średnicy od 15 cm pokryte centymetrowej
grubości naskorupieniami kutnahorytu. Znane
są stąd także kryształy wielkości do 7 cm, jak
również pseudomorfozy po kalcycie. Dalsze
1
miejsca występowania to: Kutna Hora /Cze­
chy, skąd minerał wziąt swoją nazwę; Włochy;
Providencia/Meksyk; kopalnia Ryujima,
Prefektura Nagano/Japonia.
Znaczenie i zastosowanie. Jako rzadkość po­
szukiwany przez zbieraczy, zwłaszcza okazy
z kopalni Bulten-Adenstedt koto Peine.
Na górze: kutnahoryt sztolnia Emilie, Bul-
ten I Niemcy; 22x16 mm
Witheryt Ba[C0 3 ]
Pseudoheksagonal-
ny, kryształy w for­
mie sześciobocznych
podwójnych piramid
są efektem potrójne­
go zbliźniaczenia.
Rzadko dobrze wy­
kształcony, przeważ­
nie w kulistych lub groniastych skupieniach
kolumnowych bądź pręcikowych kryształów.
Bardzo częste zrosty z barytem. Lupliwość:
wyraźna; gęstość: 4,28; barwa: bezbarwny,
biały, szary, źółtawobiały. Mało rozpowszech­
niony; hydrotermalny w żyłach kruszcowych
z minerałami ołowiu: Fallowfield koto
Hexham/Northcumberland, Dufton/Wesstmo-
reland, AIston Moor /Cumberland (niegdyś
eksploatowany); Nukhur-Karakalińsk na Sybe­
rii. Kryształy do 2 cm wielkości z kopalni
Himmelfiirst/Freiberg, Niemcy. Ruda baru.
Trujący!
Na dole, po prawej: witheryt Hartęnstein, Sak­
sonia/Niemcy; 44x60 mm
Cerusyt Pb[C0 3
Własności. Występuje
C=^ duża różnorodność
form i postaci kry­
ształów. Pojedyncze
3-3,5 narosłe kryształy
niemet. cerusytu mogą być
bardzo bogate
w ściany, pseudohe-
ksagonalne, słupkowe; grubotabliczkowe,
przypominające ostrza włóczni, igiełkowe,
cienkotabliczkowe (przypominające mikę
kryształy z St. Andreasbergu/Niemcy); także
zbliźniaczenia gwiaździste, wachlarzowate lub
podobne do plastra miodu. Zbity, nerkowaty,
łodygowaty, skupienia snopkowate lub
krzaczaste, cienkie naloty, proszkowy i ziemi­
sty. Charakterystyczne pseudomorfozy po ga-
lenie (Bleiberg / Karyntia, Austria; Leadhills/
Szkocja; Freiberg, Dillenburg, Wiesloch/
Niemcy). Z reguły kryształy są zbliźniaczone:
bliźniaki kontaktowe form słupkowych lub tab­
liczkowych, bliźniaki przerosłe dwóch tablicz­
kowych kryształów, trojaki, w których trzy oso­
bniki przenikają się w formie gwiazdy. Łupli-
wość: niedoskonała; gęstość; 6,4; barwa: bez­
barwny, biały, szary, żółty, brunatny, czarny
z powodu wrostków nierozłożonej galeny.
W świetle ultrafioletowym widoczna wyraźna
niebieskozielona fluorescencja.
Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo­
wszechniony jako typowy minerał wtórny stre­
fy utleniania złóż kruszcowych, gdzie występu­
je z innymi wtórnymi minerałami ołowiu, cyn­
ku lub miedzi. Nierzadkie są pseudomorfozy
po galenie, anglezycie lub fosgenicie, niekiedy
niecałkowicie zastąpionych przez cerusyt.
W rejonach dawnego górnictwa był intensyw­
nie eksploatowany jako ruda ołowiu; wspania­
łe okazy pochodzą przede wszystkim ze złóż
kruszcowych Szwarcwaldu, Rheinlandu, West­
falii, Górnego i Dolnego Śląska. Ładne krysz­
tały są znajdowane szczególnie w wy­
^U^
144
drążeniach częściowo rozłożonej galeny.
Przejrzyste, bardzo duże kryształy pochodzą
z Tsumeb/Namibia i Dona Ana, Nowy Mek­
syk / USA; znany także z wielu miejsc w Harzu;
Friedrichssegen koło Bad Ems/Niemcy; Trze­
bionki, Olkusza/Polska; Pribramu/ Czechy;
Monte Poni/Sardynia; Leadhills/Szkocja; Ne-
rczyńska, Góry Jabłonowe/Rosja, Leadville/
Kolorado, Arizona/USA; Broken Hill/Zambia,
Broken Hill/Australia. Cerusyt tworzy się tak­
że czasem na hałdach starych kopalń krusz­
ców.
Znaczenie i zastosowanie. Już Owidiusz okre­
ślał ten minerał nazwą „cerussa", którą moż­
na przetłumaczyć jako „biel ołowiowa"; okre­
ślenie to mogło być stosowane także w od­
niesieniu do innych związków ołowiu. Opubli­
kowany w 1747 roku przez G. Walleriusa nie­
miecki przekład tego określenia jest tam jesz­
cze dzisiaj stosowanym synonimem cerusytu.
Nazwę „cerusyt" wprowadził w 1845 roku W.
Haidinger opierając się na źródłosłowie łaciń­
skim. Cerusyt był eksploatowany jako ruda
ołowiu i ze względu na obecną w nim często
domieszkę srebra. Ładne okazy są poszukiwa­
ne przez kolekcjonerów; przejrzyste, szlifowa­
ne fasetkowo kryształy są rzadkimi, amators­
kimi kamieniami ozdobnymi.
Minerały podobne. Scheelit, celestyn, baryt,
anglezyt; rozpoznanie cerusytu ułatwiają cha­
rakterystyczne zbliźniaczenia kryształów.
;
Na górze: cerusyt kopalnia Friedrichssegen,
\ " V '•
Bad Ems, Sieg/Niemcy;
13x9 mm
Na dole: cerusyt Monte Poni, Sardynia/Wio­
• • • »
chy; 60x44 mm
Azurył Cu3[OH | C0 3 ] 2
3,5-4
niemet.
Własności. Kryształy są niezwykle różnoro­
dnie wykształcone, wydłużone według jednej
z osi, krótkosłupowe do grubotabliczkowych.
bogate w ściany, często silnie błyszczące i os-
trokrawędziste: wrosłe lub narosłe: pogru­
powane w kuliste skupienia. Zwykle zbity, we
wpryśmęciach, ziemisty, promienisty w nerko-
watych, graniastych skupieniach i jako nalot.
Łuphwość: doskonała: gęstość: 3,7-3,9: barwa:
lazurowoniebieski. Znane są pseudomorfozy
po kuprycie, tetraedrycie, dolomicie, jak rów­
nież pseudomorfozy miedzi rodzimej po azu-
rycie (Grand City, Nowy Meksyk, USA): naj­
częściej azuryt sam przeobraża się w mala­
chit.
Malachit Cu,[(OH). | CO.
^ ^
3,5-4
niemet.
Własności. Kryształy zwykle cienkosłupkowe
lub igiełkowe, włoskowate w luźnych lub upa­
kowanych krzaczastych skupieniach: bliźniaki
krzyżowe. Zazwyczaj zbity w nerkowatych,
graniastych, stalaktytowych skupieniach, częs­
to ograniczonych powierzchnią typu szklana
głowa, wykazuje podobne do agatu warstwo­
wanie, promienisto-włóknisty; ziemiste naloty
pospolicie pokrywające dużą część ścian wy­
robisk górniczych w kopalniach kruszców mie­
dzi. Typowe są pseudomorfozy po kruszcach
miedzi (kupryt, atakamit, chalkozyn, tetrae-
dryt, azuryt). Lupliwość: dobra; gęstość: 4,0;
barwa: szmaragdowozielony, jasnoniebies-
kozielony, czarniawozielony, jasnozielony.
146
Powstawanie i wystąpienia. Ten wspaniałej
barwy wtórny minerał powstaje pod wpływem
oddziaływania niosących tlen wód gruntowych
lub infiltracyjnych. Niezwykłej urody kryształy
pochodzą z Tsumeb/ Namibia, a ostatnio
z Maroka; Chessy/Francja: Bisbee (Arizona),
Magdalena (Nowy Meksyk)/USA, Calabona
koło Alghero/Sardynia. Włochy: Betzdorf/
Sieg, Altenmittlau/Spessart, Niemcy: w Po­
lsce z Miedzianki i Miedzianej Góry w Górach
Świętokrzyskich i z Sudetów.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od łacińs­
kiego azunus. Stosowany do wyrobu
przedmiotów rzemiosła artystycznego, jako
kamień szlachetny. Sproszkowany był używa­
ny niegdyś jako niebieska farba, która jednak­
że zmienia z czasem barwę na zieloną, ze
względu na przeobrażenie azurytu w malachit.
Na górze, po lewej: azuryt Chessy koło Lyo­
nu/Francja; 55 x 75 mm
Na górze, po prawej: azuryt i malachit Kams-
dori Turyngia /Niemcy; 25x35 mm
Powstawanie i wystąpienia. Malachit tworzy
się w podobnych warunkach jak azuryt. Zielo­
ne naloty na skałach są dobrą wskazówką
obecności minerałów miedzi, gdyż malachit
można traktować jako minerał przewodni dla
strefy utleniania złóż miedzionośnych. Krysz­
tały z Betzdorf/Siegerland, Niemcy; Copper
Queen Minę w Arizonie/USA; Australii. Ogro­
mne masy malachitu znaleziono na Uralu,
Miednorudiansk koło Niżnego Tagiłu, Zair;
Chile; Zimbabwe (jasne odmiany); Namibia;
Chessy/Francja; Kornwalia.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie­
go słowa malche=ma\wa, ze względu na zie­
loną barwę minerału. W starożytnym Egipcie
stosowany jako kosmetyk, w średniowieczu
wykorzystywany do celów medycznych, obec­
nie jako kamień ozdobny.
Na dole, po lewej: malachit kopalnia Wolf.
Herdorf, Sieg/Niemcy; 11x16 mm
Na dole, po prawej: malachit Kallenhardt, Sau-
erland/Niemcy; 7x10 mm
Hydrocynkit Aurichalcyt
Zn5[(OH), I C0 3 ; (Zn,Cu),[(OH). CO,'
Zbity, ziemisty
(przypominający kre­
dę), skorupowy, war-
C7) Oddzielne, swobod­
nie rosnące kryształy
są rzadkie, zwykle
2,5 stwowane naskoru­ cienkie, giętkie płytki
niemet, pienia, stalaktytowy, 2 zebrane w rozety
wykwity i naloty. Tyl­ niemet. i naskorupienia, krza­
ko drobne, tablicz­ czaste skupienia
kowe kryształy. Lupli- igiełkowych, drob­
wość: doskonała; gęstość: 3,2-3,8; barwa: nych kryształów, często narosły na limonicie.
śnieżnobiały, bladożółty. Jasnoniebieska flu- Lupliwość: doskonała; gęstość: 4,2; barwa:
orescencja w świetle ultrafioletowym. Minerał zielononiebieski do błękitnego. Powstaje wtór­
wtórny ze strefy utleniania kruszców cynku, nie przez wypadanie z roztworów zawierają­
tworzący się pierwotnie jako żel, który później cych węglany, w strefie utleniania złóż cynku
przechodzi w mikrokrystaliczne naskorupie­ i miedzi. Rozpowszechniony i rzucający się
nia. W znaczniejszych ilościach w Santander/ w oczy: Laurion/Grecja; Chessy/Francja; Le-
Hiszpania; naskorupienia i utwory naciekowe adhills/Szkocja; Rumunia; Monte Poni, Rosas,
z Wiesloch/Baden, Niemcy; Raibl; Val Parina, Oneta/Włochy; Tsumeb/Namibia; Bisbee/
Val del Riso, Sardynia/Włochy; Bleiberg/Ka- USA; Meksyk.
ryntia, Austria; Górny Śląsk. Lokalnie ważna
ruda cynku.
Na górze, po lewej: hydrocynkit Mieś /by/a Na górze, po prawej: aurichalcyt Laurion/
Jugosławia; 28 x 38 mm Grecja; 13x18 mm

Fosgenit Pb2[CI21 C0 3 ; Brenkit CaJF | C03;

Jeden z licznych

f»
ysŁdf
Kryształy są krótko lub długosłupkowe, także
grubotabliczkowe, piramidalne, często bogate
w ściany, zbite, ziarniste. Lupliwość: doskona­
ła w dwóch kierunkach; gęstość: 6-6,3; barwa:
biały, szary, żółty. Tworzy się w strefie utle­
niania jako wtórny minerał po galenie. Duże
kryształy znane z Monte Poni/Sardynia; Mat-
lock, Derbyshire/Anglia; cienkie tabliczki
z kopalni Christian Levin koło Essen; przej­
rzyste kryształy z młodszych żużli z Lau­
rion/Grecja; Górny Śląsk.
nowych minerałów,
które są wciąż nie­
spodziewanie znaj­
dowane w Górach Ei-
fel. Prążkowane kry­
ształy tworzące sfe-
rolityczne skupienia,
z których sterczą krótkie zakończenia kryszta­
łów; drobne osobniki pozrastane w kule
(7 mm). Jedyne znane wystąpienie w Schel­
lkopf koło Brenk, Eifel, Niemcy. Rozpoznany
jako nowy minerał w 1978 roku, wcześniej
kryształy uchodziły za kalcyt. Głównie w cien­
kich żyłkach przecinających skały najstarsze­
go stożka wulkanicznego tego rejonu, minerał
pochodzenia hydrotermalnego. Spektakularna
rzadkość dla zbieraczy minerałów.

Na dole, po lewej: fosgenit Monte Poni, Sar­ Na dole, po prawej: brenkit Schellkopf kolo
dynia/ Wiochy; 18 x 25 mm Brenk, Eifel/Niemcy; 4x5 mm

148
Gaylussyt CaNa2[C03]2 • 5 H20
Kryształy są spłasz­
czone, klinowate,
często wydłużone lub
przypominające
2.5 czworościany. Lupli-
niemet. wość: doskonała;
gęstość: 1,99; barwa:
bezbarwny, szary,
żółty. Produkt ewaporacji wielu słonych jezior,
znajdowany również na obszarach pustyn­
nych: Borax Lakę, Kalifornia, Carsson
Dessert, Nevada/USA; Pustynia Gobi/Mongo­
lia; Ciudad Real, Prowincja Madryt/Hiszpania.
Większe kryształy interpretowane niekiedy ja­
ko pseudomorfozy po gaylussycie tworzą się
np. na marszach Schleswigu i Dollart/Niemcy,
bardzo duże kryształy są znane z piasków
pustynnych Namibii. Nazwany dla uczczenia
L.J. Gay-Lussaca.
Na górze, po lewej: gaylussyt
Hamburg/Niemcy; 29x40 mm
BoracytMg 3 [CI|B 7 OJ
7
niemet.
Często małe, dobrze wykształcone kryształy
o pokroju sześciennym lub czworościennym,
wrosłe. Kryształy są zblizniaczone, złożone
z lamelkowych osobników przerastających się
w skomplikowany sposób. Także skupienia
zbite, konkrecje. Lupliwość: brak; gęstość:
2,9-3; barwa: bezbarwny, lekko niebieskawy,
zielonkawy, szary, żółtawy. W nierozpuszczal­
nych w wodzie częściach wysadów solnych;
w cechsztyńskich solach Niemiec jasnoniebie­
skie kryształy wielkości do 10 mm w Lu-
neburg; Aislaby, Yorkshire/Anglia; w Polsce
na Kujawach.
Na dole, po lewej: boracyt kopalnia Friedrichs-
hall kolo Hannoveru/Niemcy; 9x13 mm
150
ArtinitMg 2 [(OH) 2 |C0 3 ]-3H 2 0
Delikatne wiązki
o promienisto-włók-
nistej budowie zło­
żone z bardzo dro­
3,5 bnych, słupkowych
niemet. kryształów, jako nalot
i naskorupienia, jako
drobnowłókniste żyłki
w skałach. Lupliwość: dobra; gęstość:
2,02-2,05; barwa: biały. Występuje razem z hy-
dromagnezytem i innymi minerałami magnezu
powlekając szczeliny i spękania skał serpen-
tynitowych. W kopalni azbestu w Val Brutta,
Veltlin / północne Włochy; Gulsen koło
Kraubath/Styria; Long Island, New York, Kali­
fornia, Nevada/USA. Odkryty w 1897 roku
w kopalni azbestu Val Brutta i nazwany na
cześć E. Artini.
Na górze, po prawej: artinit Kop Daglari, Ana-
tolia/Turcja;8x11 mm
Colemanit Ca[B30,(OH)3] • H20
Krótkosłupowe, pseudoromboedryczne kry­
ształy; masywne, ziarniste, zaokrąglone
skupienia, w geodach, często bardzo bogaty
w ściany. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,4;
barwa: bezbarwny, biały, żółtawobiały, szara­
wy. Znany z wyschniętych słonych jezior. Roz­
powszechniony w Kalifornii: Inyo, Kern, Los
Angeles, Riverside, San Bernadino i Ventura
Counties, niekiedy eksploatowany jako ważny
minerał boru. Szczególnie ładne kryształy po­
chodzą z Guleman, Anatolia/Turcja i z Boroń
w Dolinie Śmierci w Kalifornii.
Na dole, po prawej: colemanit Kirka/Turcja;
18x25 mm
Klasa VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany
Chemia. Do tej klasy należą sole następu- Podstawowy element budowy siarczanów:
jących kwasów: anion SO2/ o kształcie czworościanu regu-
kwasu siarkowego H2S04 larnego.
kwasu chromowego H2Cr04
kwasu molibdenowego H2Mo04 , Krystalografia. Zasa­
kwasu wolframowego H2W04 \ dniczym elementem
Tak jak w przypadku związków należących budowy w strukturze
do klasy V, ich kompleksowe aniony umie­ kryształów tej klasy
szcza się w nawiasach kwadratowych. jest kompleksowy
Składają się one z czterech atomów tlenu anion zbudowany
i atomu centralnego. Aby powstała sól, ato­ z czterech dużych
my wodoru w cząsteczce kwasu muszą być atomów tlenu otacza­
zastąpione jednym lub kilkoma atomami jących dużo mniejszy atom centralny. Trzy
metalu; zwykle są to wapń Ca, stront Sr, atomy tlenu zajmują położenie w narożach
bar Ba, ołów Pb, miedź Cu, potas K, glin trójkąta równobocznego, podczas gdy
Al. Wiele siarczanów zawiera ponadto gru­ czwarty atom znajduje się powyżej środka
py hydroksylowe OH, fluor F lub chlor Cl, trójkąta zajmując pozycję we wgłębieniu
a także wodę krystalizacyjną. Siarczany między pozostałymi atomami tlenu. Łącząc
takie odznaczają się nieznaczną twar­ środki ciężkości czterech atomów tlenu
dością i niską gęstością. Niegdyś dzielono otrzymuje się czworościan regularny. Luka
zawierające wodę siarczany na dwie grupy: między atomami tlenu jest tutaj większa,
1. Witriole, wykazujące intensywne zabar­ niż w przypadku węglanów, stąd mieszczą­
wienie, które były solami tylko jednego me­ cy się w niej atom centralny także może
być większy. W strukturze kryształów opi­
talu np. witriol żelaza (zielony), witriol mie­
dzi (niebieski). sane czworościany są powiązane kationa­
2. Ałuny, które były solami dwu różnych mi metali.
metali, np. siarczan potasowo-glinowy Petrologia. Minerały tej klasy w większości
(ałun), siarczan potasowo-chromowy (ałun przypadków są produktami wietrzenia.
chromowy), siarczan potasowo-żelazowy Wiele nietrwałych siarczanów spotyka się
(ałun żelazowy). w czapach żelaznych utlenianych złóż siar-
Podział ten ma obecnie tylko historyczne CZKOW, inne są proauKtem ewaporacji wo-
znaczenie. Siarczany ołowiu, wapnia, dy morskiej lub słonych jezior. W suchych
strontu i baru są trudno- lub nierozpusz- regionach Ziemi siarczany krystalizują
czalne w wodzie. Większość pozostałych z wody gruntowej w pobliżu powierzchni;
jest łatwo rozpuszczalna w wodzie i z tego tak tworzą się znane gipsowe róże pustyni,
powodu w warunkach naturalnych jest nie- Także chromiany, molibdeniany i wolf-
trwała. Chromiany tworzą żółte, pomarań- ramiany są charakterystycznymi, zwracają-
czowoczerwone lub czerwone kryształy, za cymi uwagę swymi żywymi barwami, mine-
wyjątkiem soli metali ciężkich rozpuszczał- ratami strefy utleniania złóż kruszcowych,
ne w wodzie. Wyjątek stanowi baryt, który zwykle wystę­
puje w żyłach pochodzenia hydrotermalne-
go. Także wolframiany (wolframit, scheelit)
Gips na siarce rodzimej Caltanisetta, Sycy- spotyka się zwykle w utworach pegmatyto-
lia/Wiochy; 28x38 mm wo-pneumatolitycznych.

152
Anhydryt Ca[SOJ
/—-—» Własności. Kryształy
(- / ] idiomorficzne bywają
rzadkie; „typu alpej­
skiego" są izomet-
3-3,5 ryczne, inne kryształy
niemet. _ zwykle słupkowe,
pochodzące z żył
hydrotermalnych
często tabliczkowe; powierzchnie kryształów
są wyraźnie prążkowane. Przeważnie zbity,
grubo- lub drobnoziarnisty, skupienia promie-
nisto-wlókniste. Lupliwość: doskonała; gęs­
tość: 2,9-3,0; barwa: bezbarwny, mętnobiały,
niebieskawy do łioletowego. Często zanieczy­
szczony domieszką substancji bitumicznych.
Niektóre okazy wykazują termoluminescencję
i fluorescencję pod wpływem promieniowania
ultrafioletowego.
Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo­
wszechniony jako minerał skałotwórczy, częs­
to występuje z gipsem w złożach solnych
i z dolomitem. Wytrąca się z odparowywanych
roztworów wodnych. Znany z utworów
Celestyn SrfSOJ
Własności. Kryształy są pospolite i bogate
w ściany; przypominają kryształy barytu, tab­
liczkowe, wydłużone według jednej z osi, słup­
kowe; w skupieniach włóknistych, blaszko­
wych, kulistych i ziarnistych. Lupliwość: dos­
konała; gęstość: 3,9-4,0; barwa: bezbarwny,
biały, żółtawy, niebieski, niebieskawy, niebie-
skoszary, rzadko czerwonawy lub zielony.
Powstawanie i wystąpienia. Rozpowszech­
niony jako minerał pierwotny lub wtórny. Hyd-
rotermalny w żyłach i pustkach skal wulkani­
cznych w postaci bardzo ładnych kryształów;
Herrengrund, Leogang, Oberdorf nad Lam-
ming/Austria. Czasem w znacznych ilościach
w żyłach i kawernach wapieni razem z siarką,
154
cechsztynu Niemiec: Hannover, południowy
Harz. W Polsce występuje w utworach solnych
cechsztynu i miocenu Podkarpacia. W zmeta-
morfizowanych złożach soli; tunel Simplon.
W żyłach hydrotermalnych; w Harzu/Niemcy.
Anhydryt przechodzi poprzez hydratację
w gips ze wzrostem objętości o około 60%.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie­
go an = bez i hydro = wóa, „gips bez wody".
Stosowany m.in. do produkcji siarczanu amo­
nowego i kwasu siarkowego,
Minerały podobne. Wapień (HCi !), gips (niż­
sza twardość).
^ ifQ
Na górze: anhydryt Wathlingen kolo Celi/Nie­
mcy; 30x22 mm
gipsem i kalcytem, w Agrigento na Sycylii.
Perticara/Włochy, w rejonie Tarnobrzega/Po­
lska; niebieskie włókniste wkładki w wapieniu
muszlowym okolic Jeny. Duże tabliczkowe
kryształy z Obergembeck/Waldeck, Niemcy;
w marglach Clifton koło Bristolu/Anglia; Stad-
tberge/Westfalia; Granada/Hiszpania; piękne
druzy w konkrecjach wapieni na wybrzeżu ko­
ło Katsepy naprzeciw Majunga/Madagaskar.
Największe białe kryształy długości 50-75 cm
i 2-3 kg wagi pochodzą z Put-in-Bay, San
BernadinoCounty/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Stosowany przede
wszystkim do otrzymywania strontu, poza tym
w pirotechnice (barwi płomień na karminowo-
czerwono), w energetyce jądrowej, w przemy­
śle gumowym, do produkcji farb, baterii elekt­
rycznych, specjalnego, mieniącego się szkła
i ceramiki. Poszukiwany przez kolekcjonerów.
Na dole: celestyn Caltanisetta,
Sycylia/Wiochy: 70x51 mm
Baryt Ba[S0 4 ]
Własności. Wykazuje
pzj) bardzo duże bogact­
wo form krystalogra­ A7\
ficznych; znane są
3-3,5 osobniki zawierające
nieme). ponad 200 ścian
ograniczających je­
den kryształ. Typowe
są formy tabliczkowe lub słupkowe, zwykle
W
Niemcy; gospodarcze znaczenie ma złoże
wydłużone zgodnie z określoną osią krystalo­ w Meggen/Westfalia, stanowiące pokład dłu­
graficzną; kryształy najczęściej pozrastane gości około 7 km, utworzony z zabarwionego
w równoległe skupienia, także zbity, blaszko­ bituminami, niemal czarnego barytu.
wy, kostkowy, skorupowy, ziemisty; znane są Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze krystalo­ :v '
nerkowate skupienia zbudowane z promienis- graficzne badania barytu przeprowadził
to-włóknistych lub koncentrycznych warstw. R.J. Hauy, który nadał mu nazwę od greckiego
Zrosty tabliczkowych kryształów prowadzące barys=ciężki. Później odkryty pierwiastek
do powstania „róż barytowych". Łupliwość: ziem alkalicznych, którego związkiem jest opi­
doskonała; gęstość: 4,48; barwa: mętnobiały, sywany minerał, otrzymał nazwę bar. Niegdyś
żółty, czerwonawy, zabarwiony bituminami lub szeroko stosowany jako biały pigment. Wyko­
wrostkami drobnokrystalicznych siarczków na rzystywany w dużych ilościach w przemyśle
szaro lub czarno, zawsze w jasnych, pastelo­ papierniczym i włókienniczym. Obecnie duża
wych odcieniach barw. część produkcji barytu jest wykorzystywana
Powstawanie i wystąpienia. Najpospolitszy mi­ w wiertnictwie, do obciążenia płuczki wiertni­
nerał baru, typowy minerał hydrotermalnych czej. Jako dodatek do otrzymywania ciężkiego
żył kruszcowych. Występuje zwykle betonu, jako wypełniacz, do ochrony przed
w utworach niskotemperaturowych w szczeli­ promieniowaniem rentgenowskim i jądrowym,
nach i żyłach kruszcowych. Najładniejsze kry­ w medycynie jako środek kontrastowy. Roczna
ształy pochodzą z Dufton w Westmoreland produkcja światowa 7,2 min t.
i Alston Moor, Egremont i Frizington w Cum­ Minerały podobne: Celestyn, aragonit, kalcyt
berland/Anglia; Pfibramu/ Czechy; klasyczne (HCII), gips (gęstość).
wystąpienia w Harzu i zachodnich Górach
Kruszcowych; Wolfach, Wiedeń/Szwarcwald,
Niemcy; Strawczynek koło Kielc; zbite żyły
barytowe o miąższości do 10 m z galeną są
znane z Harzu, z kruszcami kobaltu i niklu
z rejonu Mansfeld, z minerałami manganu z II-
menau w Turyngii, z antymonitem np. z Kap-
nik/Rumunia. Wystąpienia o znaczeniu te­
chnicznym i mineralogicznym to ponadto: Dre-
islar/Sauerland; Bad Lautenberg/Harz; Fla-
viac, Ardeche/Francja; wiele złóż w Colora­
do/USA; w Polsce Boguszów, Stanisławów,
Jedlinka/Sudety; pochodzenia metasomaty-
cznego przez wypieranie wapieni np. w Rós-
Na górze, po lewej.: baryt Rockenburg, Hes­
tenberg koło Bad Grund/ Niemcy. Barytowe
ja /Niemcy; 40 x 55 mm
róże i konkrecje są pochodzenia osadowego,
prawdopodobnie powstają na drodze ewa- Na górze, po prawej: baryt Cumberland/Ang­
poracji, jak np. w piaskowcach Munzenberg lia; 110x150 mm
w Hesji; w Rammelsberg koło Goslaru/ Na dole: baryt z fluorytem, Szwarcwald/Nie­
mcy; 100x75 mm
157
156
Anglezyt Pb[SOJ
Własności. Ogromna rezowsk, Nerczyńsk, Góry Jabłonowe/Rosja.
CZA różnorodność form
występowania. Kry­
Bardzo duże kryształy z Tsumeb/Namibia; ko­
palni Meretrice/Nowa Kaledonia. Bardzo rza­
ształy bogate dki jako produkt ekshalacji wulkanicznych.
3 w ściany, tabliczkowe Znaczenie i zastosowanie. Wzmiankowany
niemet. o zarysie rombu, przez Monneta w 1779 roku jako produkt roz­
wydłużone według kładu galeny, jako minerał znaleziony po raz
jednej z osi krysta­ pierwszy na wyspie Anglesey, od której otrzy­
lograficznych, podwójne piramidy. Często zbi­ mał swoją nazwę. Obecnie większe nagroma­
te naskorupienia na galenie, niekiedy pseudo- dzenia anglezytu są wykorzystywane jako ru­
morfozy po galenie. Ulega przeobrażeniu da ołowiu.
w cerusyt. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 6,3;
barwa: bezbarwny, biały, szary, czerwony,
niebieskawy, żółty, często ciemny do niemal
czarnego z powodu wrostków lub nalotu drob-
nokrystalicznej galeny.
Powstawanie i wystąpienia. Powstaje w strefie
wietrzenia wielu złóż kruszców ołowiu: Angle-
sey/Wielka Brytania; Wissen, Bleralf/Eifel,
Badenweiler, Schapbach/Badenia, Niemcy; Na górze, po lewej: anglezyt kopalnia Bruche
Schwarzenbach/Karyntia, Austria; Monte kolo Miisen, Sieg/Niemcy; 22x30 mm
Poni, Iglesias/Sardynia, Włochy; Linares/Hi- Na górze, po prawej: anglezyt kopalnia Vic-
szpania; Leadhills, Wanlockhead/Szkocja; Be- toria kolo Littleld, Sieg/Niemcy; 16x22 mm

LinarytPbCu[(OH) 2 |S0 4 ] Caledonit Pb5Cu2[(OH)61C031 (SOJJ

Kryształy wydłużone, r- - Występuje w formie

często cienkotablicz- / A wąskich, wydłużo­
kowe, długości do nych słupkowych
10 cm, narosłe po­ kryształów, często
2,5 jedynczo lub w ze­ w bezładnych sku-
niemet. społach; także na­ niemet. pieniach, igiełkowy,
skorupienia i sku­ w skupieniach krza­
pienia chaotycznie czastych, także zbity
narastających kryształów. Częste zbliżnia- i jako drobne naloty. Kryształy zwykle wyraź­
czenia. Lupliwość: doskonała; gęstość: nie prążkowane. Lupliwość: wyraźna; gęstość:
5,3-5,5; barwa: błękitnoniebieski. Szeroko roz­ 5,6-5,7; barwa: ciemnozielony, niebieskozielo-
powszechniony jako wtórny minerał strefy ny, niebieski. Rzadki minerał strefy utleniania
utleniania złóż rud ołowiu i miedzi. Wspaniałe, kruszców miedzi i ołowiu. Po raz pierwszy
duże kryształy pochodzą z kopalni Mam- znaleziony w Leadhills/Szkocja; Red Gili/Cu­
moth/Arizona, USA; Linares/Hiszpania, skąd mberland; Baita; Berezowsk/Rosja. Wspa­
minerał otrzymał w 1822 roku swoją nazwę niałe niebieskie kryształy zostały znalezione
Tsumeb/Namibia; Anglii; Szkocji; Sardynii w kopalni Mammoth/Arizona. Ceniony przez
byłego ZSRR. Od azurytu można go odróżnić zbieraczy minerałów.
często jedynie na drodze chemicznej.

Na dole, po lewej: linaryt Roughten Gili, Cum­ Na dole, po prawej: caledonit Leadhills/Anglia;
berland/Anglia; 18x25 mm 4x5mm

158
Beudantyt
PbFe,[(OH),|S0 4 |AsOJ
Kryształy romboedryczne, często pseudore-
gularne, tabliczkowe. Lupliwość: wyraźna; gęs­
tość: 4,0-4,3; barwa: ciemnozielony, brunatny,
czarny. Występuje jako minerał wtórny w stre­
fach utleniania złóż kruszcowych. Horhau-
sen/Westerwald, Niemcy; Laurion/Grecja; So-
nora/Meksyk; kopalnia Mammoth/Arizona;
Tsumeb/Namibia. W strukturze tego minerału
możliwe są znaczne podstawienia innymi me­
talami lub ziemiami rzadkimi, co prowadzi do
powstania kryształów mieszanych należących
do szeregu ałunit - beudantyt - goyazyt.
Na górze, po lewej: beudantyt Dernbach, Wes-
terwald/Niemcy; 9x13 mm
Serpieryt
Ca(Cu,Zn)4[(0H)3 SOI -3 HO
Znane są tylko dro­
bne kryształy wydłu­
żone według osi
Z i spłaszczone we­
dług dwuścianu pod­
stawowego, skupienia
włoskowe, naskoru-
pienia, zaokrą­
glone agregaty z jedwabiście połyskującą po­
wierzchnią. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,07
barwa: błękitnoniebieski. Występuje razem ze
smithsonitem na Wyspie Rossa /Antarktyda
Killarney/Irlandia; Laurion/Grecja; razem
z cyanotrichitem i linarytem w Kazachstanie
Letmathe/Niemcy; na hałdach koło Ems.
Na dole, po lewej: serpieryt Letmathe, Sauer-
land/Niemcy; 11 x 5 mm
160
Chalkantyt
Cu[SOJ-5H 8 0
Kryształy są rzadkie i małe, krótkosłupkowe,
grubotabliczkowe, zwykle skupienia nerkowate
i jako naloty, włóknisty, ziarnisty. Lupliwość:
niedoskonała; gęstość: 2,2-2,3; barwa: intensy­
wnie niebieski. Dobrze rozpuszcza się w wo­
dzie; ma nieprzyjemny posmak wywołujący
mdłości. Typowy minerał wtórny siarczkowych
złóż miedzi; Niemcy; Hiszpania, znany niemal
ze wszystkich kopalń rud miedzi, w Polsce np,
z rejonu Lubina, Dolny Śląsk.
Na górze, po prawej: chalkantyt kopalnia Wolf.
Herdorf, Sleg/Niemcy; 40x55 mm
Cyanotrichit
Cu 4 AI 2 [(OH)JSOJ-2H 2 0
/ .— Występuje bardzo
/ A rzadko. Drobne włó­
kna o aksamitnym po­
łysku, skupienia sfe-
rolityczne. Gęstość:
2,74-2,95; barwa: ja-
snobłękitnoniebieski
do lazurowo
niebieskiego. Minerał wtórny stref utleniania
złóż miedziowych. Piękne włoskowate sku­
pienia razem z kryształami brochantytu wystę­
pują w kopalni Grandview, Coconio County,
w dystrykcie Morenci, Greenlee County/Arizo-
na; Nevada; Utah/USA; Banat/Rumunia; Płw.
Garonne/Francja; Namaqualand/RPA. Nazwę
minerału wprowadził Klocker w 1839 roku od
greckiego Aya/70S= niebieski i thrix
= włos.
Na dole, po prawej: cyanotrichit Moldawa, Ba-
nat/Rumunia; 8x12 mm
GipsCa[S0J-2H,0
Własności. Niedawno
przypadkowo odkryto
w kopalni Bueno
Tierra, Santa Eulalia/
1,5-2 Meksyk, niezwykłej
niemet. wielkości, 100 met­
rową druzę ze ster­
czącymi z podłoża
przejrzystymi kryształami gipsu, grubymi jak
drzewa i długimi do 3 m oraz ze zwieszający­
mi się ze ścian, przypominającymi loki, gip­
sowymi wykwitami.
Od malutkich do ogromnych, doskonale
wykształcone kryształy są wrosłe lub narosłe,
rozmaite skupienia, także rozetowe. Słup­
kowy, tabliczkowy, soczewkowaty o silnie wy­
giętych powierzchniach; bardzo bogaty w ścia­
ny, często mocno prążkowany. Skupienia zbi­
te, ziarniste, równolegle włókniste (gips włók­
nisty, łuseczkowe, upakowane (alabaster) jak
również poskręcane, taśmowo wijące się kry­
ształy przypominające loki. Charakterystyczne
zbiizniaczenia: bliźniaki w kształcie jaskół­
czych ogonów lub typu Montmartre. Łupli-
wość: wyśmienita; gęstość: 2,3-2,4; barwa:
bezbarwny, biały, rzadziej zabarwiony na róż­
ne odcienie. Znane są kryształy z wrostkami
iłu i substancji bitumicznych. Tworzące się na
obszarach pustyń „róże gipsowe" zawierają
wrostki ziaren kwarcu. Niektóre odmiany są
bardzo giętkie, cienkie.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się przez
krystalizację z wodnych roztworów, często ja­
ko wtórny produkt ługowania różnych substan­
cji, co jest powodem powstawania wielu pseu-
domorfoz np. po anhydrycie, halicie, kalcycie.
Wczesny produkt ewaporacji wody morskiej;
znany z wielu złóż soli np. cechsztynu północ­
nych Niemiec i Polski, trzeciorzędu Francji,
Włoch, Podkarpacia. W krajobrazie pokłady
gipsu wyróżniają się często rozwojem jaskiń
i dolin krasowych. Ładne kryształy gipsu two-
162
rzą się w efekcie oddziaływania kwasu siar­
kowego powstałego z utleniania siarczków np.
pirytu na wapienie lub margle: Mainz, Brauns-
chweig, Wiesloch w Badenii. Duże, przejrzys­
te, bezbarwne kryształy znane są z Sycylii
i doliny Nidy; z jaskiń gipsowych koło Rein-
hardsbrunn w Lesie Turyńskim/Niemcy; duże
żółtawe bliźniaki typu jaskółczych ogonów
z Montmartre koło Paryża. W suchych regio­
nach (na pustyniach) gips krystalizuje z odpa­
rowywanych wód gruntowych zawierających
siarczany.
Znaczenie i zastosowanie. Już Pliniusz
wzmiankuje, że artysta Lysistratus jako pierw­
szy wykonał gipsową kopię ludzkiej twarzy.
Alabastrites lithos wywodzący się z egipskie­
go miasta Alabastron pojawia sie już u Theo-
phrastosa (około 300 lat przed Chr.). Skład
chemiczny gipsu jest całkowicie znany od
1750 roku. Przez wyprażenie gips traci więk­
szość swojej wody krystalizacyjnej, może ją
jednak znowu szybko przyłączyć twardniejąc
przy tym (gips sztukatorski, do odlewów, jako
opatrunek przy złamaniach). Silniejsze wypra­
żenie powoduje całkowite oddanie wody
i w tej formie gips stopniowo przyłącza wodę.
Wykorzystywany głównie w budownictwie; ja­
ko nawóz sztuczny, do produkcji farb, emalii,
porcelany. Alabaster z Volterra w Toska­
nii/Włochy jest wykorzystywany do wyrobu
przedmiotów rzemiosła artystycznego. Znane
od starożytności wystąpienia alabastru w Egi­
pcie zostały niemal całkowicie wyeksploa­
towane już w średniowieczu.
Na górze: gips Berchtesgaden/Niemcy;
1'00 x 75 mm
Na dole: gips Eisleben, Harz/Niemcy:
120x85 mm
^S,
\M
Stolzyt Pb[WOJ Ettringit Ca6AIJ(OH)41SOJ3 • 24 H 2 0
Kryształy tworzą
płaskie podwójne
piramidy heksagona­
lne, także słupy,
2-2,5 promieniście zebrane
niemet. włókna, bardzo dro­
bne igiełki o jedwabi­
stym połysku. Lupli­
Małe, ostre, piramidalne kryształy, krótkosłu- wość: doskonała; gęstość: 1,77; barwa: bezba­
powy, rzadko dobrze wykształcony, zwykle rwny, mlecznobiały. W pustkach porwaków
snopowe lub kuliste skupienia. Lupliwość: nie­ wapiennych w lawie bazaltowej Gór Eifel, Bel-
wyraźna; gęstość: 7,9-8,2; barwa: szary, bru­ lerberg koło Ettringen, Niemcy (stąd nazwa],
natny, żółty, także zielony lub czerwony. Two­ równoległe zrosty baryłkowatych kryształów
rzy się jako minerał wtórny w złożach rud do 2 mm wielkości występują w Schellkopf
wolframu Zinnwald; w formie czerwonobrunat- koło Brenk/Niemcy: szczególnie ładne krysz­
nych ziaren w kwarcu złotonośnym Domodos- tały (do 4 mm) razem z thomsonitem znane
sola w Piemoncie/Włochy; Góry Dragoon z Franklin, New Jersey/USA; Scawt Hill,
i Huachuca/ Arizona, USA; kryształy wielkości County Antrim / Irlandia.
25 mm są znane z kopalni Proprietary, Broken
Hill/Nowa Południowa Walia, Australia.

Na górze, po lewej: stolzyt Zinnwald, Góry Na górze, po prawej: ettringit Schellkopf kolo
Kruszcowe/Niemcy; 11 x 15 mm Brenk, Eifel/Niemcy;3x4mm

Krokoit PbjCrOJ Syderonatryt Na2Fe[OH | (SOJJ • 3 H20

2,5-3
pólmet-
niemef.
\ do słomkowożółtego.
V Opisany po raz pie­
Dobrze wykształcone kryształy sa rzadkie,
zwykle pręcikowy, agregaty wzajemnie
przerastających się osobników, bogaty w ścia­
ny, najczęściej pionowo zbrużdżony,
słupkowe kryształy są często wydrążone od
środka; także zbity, wpryśnięty, jako nalot.
Lupliwość: doskonała; gęstość: 5,9-6; barwa:
źółtojasnoczerwony. Rzadki minerał wtórny
powstający przez oddziaływanie roztworów
niosących chrom na produkty utleniania gale­
ny. Berezowsk, Murzinsk, Niżnij Tagił/Rosja;
Dundas/Tasmania; Ober-Callenberg koło St.
Egidien/Saksonia, Niemcy.
Na dole, po lewej: krokoit
Ober-Callenberg /Niemcy; 22*30 mm
Drobnowłókniste sku­
pienia, naskorupie-
nia, ziemisty. Lupli­
wość: wyraźna; gęs­
tość: 2,3; barwa: ja-
snopomarańczowy
rwszy z kopalni San Simon, Prowincja Tarapa-
ca/Chile, znane są stamtąd skupienia grubo­
ści 70-80 mm. Powstaje jako produkt wietrze­
nia pirytu w suchym klimacie. Na Kaukazie
znaleziony pod warstwą melanterytu
w skupieniach proszkowych lub gruzełkowych
złożonych z drobnych kryształów; Potosi/ Boli­
wia; w formie żółtych kulistych skupień o stru­
kturze promienistej na Wyspach Karaibskich;
znany z licznych kopalń Zagłębia Ruhry.
Na dole, po prawej: syderonatryt kopalnia Re­
cki inghausen, Nadrenia Pólnocna-WestfaliaI
Niemcy; 9 x 12 mm

164
165
Scheelił Ca[WOJ
Własności. Zwykle
wrosłe lub narosłe
pseudoośmiościenne
kryształy, rzadziej
tabliczkowy, często
wykazuje prążkowa­
nie równoległe do je­
dnej z krawędzi. Bliź­
niaki przerosłe, które wyglądają jak pojedyn­
czy kryształ, ale rozpoznawalne po charakte­
rystycznym pierzastym prążkowaniu. Rzadko
zbity, znane pseudomorfozy po wolframicie
i wolframitu po scheelicie. Lupliwość: wyraź­
na; gęstość: 5,9-6,1; barwa: bezbarwny, biały,
szary, jasnożółtawy, brunatnawy, pomarań-
czowożółty, zielonkawy, fioletowy, czerwo­
nawy. Wykazuje fluorescencję w kolorach nie­
bieskawych lub żółtawych pod wpływem pro­
mieniowania ultrafioletowego.
Powstawanie i wystąpienia. Pegmatytowo-me-
tasomatyczny w środowisku skał wapiennych;
olbrzymie do 50 kg agregaty kryształów
w Brazylii; koło Omaruru/Namibia; ponad
Wulfenit PbJMoOJ
Własności. Zwykle
w formie cienkich, ta­
bliczkowych kryszta­
łów pozrastanych
w komórkowe ski>
pienia, piramidalny
lub krótkosłupowy,
najczęściej narosły.
Pospolite bliźniaki według jednościanu
podstawowego. Także zbite, druzowe i podziu­
rawione agregaty, naskorupienia krystaliczne;
pseudomorfozy po galenie. Lupliwość: wyraź­
na; gęstość: 6,7-6,9; barwa: wszystkie odcie­
nie od pomarańczowej do żółtej, pomarańczo-
wobrunatny do brunatnego, zielonkawobrunat-
ny, rzadziej ognistoczerwony lub bezbarwny.
Powstawanie i wystąpienia. Powstawanie wul-
fenitu jest związane ze strefą utleniania siar­
czkowych złóż kruszców ołowiu, większe jego
nagromadzenia są eksploatowane jako ruda
molibdenu jak np. w Bleiberg-Kreuth w Karyn-
tii/Austria; Mies/była Jugosławia, skąd
pochodzą ładne skupienia żółtych kryształów,
166
30-centymetrowe kryształy z Japonii i Korei.
W wielu wystąpieniach jest pochodzenia kon-
taktowo-metasomatycznego; Monte Mulatto;
Traversella, Piemont /Włochy; Ultevis/Szwe­
cja; Tyrny Auz/Kaukaz; Góry Kruszcowe; Ko-
rnwalia/Anglia. Niedawno stwierdzono także
wystąpienia hydrotermalne: Schellgaden koło
Salzburga/Austria. Rzadki w żyłach typu al­
pejskiego; Kammegg koło Guttannen w Has-
lital/Szwajcaria; Untersulzbachtal/Austria;
Śnieżka /Sudety.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwany dla
uczczenia szwedzkiego chemika K.W. Schee-
le. Najważniejsza po wolframicie ruda wolfra­
mu.
/
Na górze: scheelit Fiirstenberg, Saksonia/
Niemcy; 12x9 mm
szare z Pfibramu, czerwone z Baita; Hóllental
koło Garmisch/ Niemcy. Bezbarwne, niebie­
skie, żółte i żółtawobrunatne kryształy pocho­
dzą zTsumeb/Namibia; Los Lamentos, Chihu-
ahua/Meksyk (żółte, pseudosześcienne krysz­
tały); kopalnia Tecomah, Utah/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1845
roku od nazwiska austriackiego barona Fran-
za Xavera von Wulfen, od którego pochodzi
pierwszy dokładny opis rudy. Obecnie ma lo­
kalne znaczenie jako ruda molibdenu.
y
Na dole: wulfenit Mieś I była Jugosławia:
50x37 mm
•iś:
167
Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany
Chemia. Do tej klasy należą głównie Petrologia. Znana jest duża liczba
sole kwasu fosforowego H3P04, ale występujących w przyrodzie fosfo­
z powodu ścisłego krystalochemicz- ranów. Apatyt i niektóre inne minera­
nego pokrewieństwa zaliczono do ły fosforu pochodzenia magmowego
niej także sole kwasu arsenowego są wyjściowym produktem w skompli­
H3As04 i kwasu wanadowego H3V04. kowanym obiegu fosforu w przyro­
Z formalnego punktu widzenia kwasy dzie. Uwalniany z wietrzejących skał
te bardzo przypominają kwasy za­ fosfor jest pobierany przez rośliny,
liczone do klasy VI. Różni je tylko a następnie wchodzi w skład szkiele­
fakt, że zawierają trzy atomy wodoru. tów zwierząt. Kolejny etap to
Także sole tej klasy mogą zawierać transport fosforu z rozkładu organiz­
grupy hydroksylowe, fluor, chlor oraz mów do zbiorników morskich. Ruchy
jon uranylowy U02, zawierają także górotwórcze i ponowne procesy wiet­
nierzadko duże ilości cząsteczek wody rzenia prowadzić mogą do znacznego
krystalizacyjnej. W rezultacie tworzą wzbogacenia osadów w fosforany.
się bardzo skomplikowane związki Niemal wszystkie ważniejsze złoża
np. turkus CuAI6[(OH)2|POJ4-4 H20. fosforanów są pochodzenia biochemi-
Atomy wodoru są tutaj zastąpione me­ czno-osadowego. Złoża na Florydzie
talami: miedzią i glinem, jako dodat­ składają się np. z mieszaniny otocza­
kowy kompleks wchodzą w skład czą­ ków przerobionych sfosfatyzowanych
steczki grupy hydroksylowe; poza tym wapieni, piasku, skamieniałych kości
turkus zawiera cztery cząsteczki wody i zębów. Gospodarczo ważne są tak­
krystalizacyjnej. Kationy metali są że osady guano na wyspach koralo­
umieszczone poza nawiasem kwadra­ wych mórz południowych powstałe
towym w kolejności odpowiadającej z ekskrementów niezliczonych kolonii
ich wielkości, zaś kompleksowy anion ptaków morskich. Większość fosfo­
znajduje się w nawiasie kwadrato­ ranów to typowe minerały wtórne
wym, podzielony na części składowe tworzące się w strefie utleniania złóż
pionową kreską. Na końcu formuły jest kruszcowych, często w formie wielo­
umieszczona woda krystalizacyjna. barwnych „wykwitów". Minerały
Krystalografia. Podobnie jak w po­ uranylu tej klasy powstają także na
przedniej klasie, cztery duże atomy drodze utleniania, większe ich nagro­
tlenu tworzą czworościan, wewnątrz madzenia mogą lokalnie być
którego jest ulokowany atom fosforu, przedmiotem eksploatacji. Tworzą
arsenu lub wanadu. Ze względu na one znaczną ilość, najczęściej żółtej
wbudowanie w strukturę kryształów barwy, minerałów o wyglądzie podo­
atomów i kompleksów o zróżnicowa­ bnym do łyszczyków („mika urano­
nej wielkości, oraz słabo związanych wa"). Minerały tej klasy wykazują
cząsteczek wody, ich sieci prze­ niemetaliczny charakter.
strzenne nie są tak przejrzyste i sy­
metryczne jak związków wcześniej
opisanych; czworościany anionów są
zniekształcone, często pozycje Torbernit Bergen, Vogtland/Niemcy;
w strukturze pozostają nieobsadzone. 13x18 mm

168
Monacyt Ce[POJ Ksenotym Y[POJ

Kryształy są krótko
X y
lub długosłupkowe,
N * - " \ grubotabliczkowe,
małe; agregaty kry­
5-5,5 4-5 ształów, formy roze­
Lniemet
y
X
v^ ^

Tabliczkowy, słupkowy, klinowaty lub pseu-

niemet.

doromboedryczny, w formie mikroskopowej
wielkości igiełkowych wrostków; ściany krysz­
tałów często chropowate, powyginane; często
jako ziarna lub otoczaki. Lupliwość: niewyraź­
na; gęstość: 4,8-5,5; barwa: ciemnobrunatny do
jasnożółtego. Zwykle radioaktywny. Tavetsch-
tal, Maderanertal, Binntal / Szwajcaria; Dauphi-
ne/Francja; lveland, Narestó/Norwegia; Szkla­
rska Poręba/Sudety. Zastosowanie w technice
jądrowej (ze względu na zawartość toru). Na­
zwa od greckiego monaxo= być samotnym, ze
względu na rzadkość występowania.
Na górze, po lewej: monacyt Arenda//Norwe­
gia; 18^25 mm
/
towe, pojedyncze
ziarna w aluwiach.
Lupliwość: doskona­
ła; gęstość: 4,5-5,1; barwa: żółtawobrunatny
do czerwonawobrunatnego, jasnoszary, jasno-
żółty, zielonkawy, czerwonawy. Skład chemi­
czny bardzo zmienny; pierwiastki ziem rzad­
kich, tor i uran mogą podstawiać itr w struk­
turze minerału, stąd nazwa wyprowadzona
z greckiego xenotimos=gościnny. Zwykle ra­
dioaktywny. W skałach wulkanicznych i meta­
morficznych, w pegmatytach. Hitteró/Nor­
wegia; Ytterby/Szwecja; Szklarska Poręba/
Karkonosze; St. Gotthard i Binntal/
Szwajcaria. Główne źródło otrzymywania itru.
Na górze, po prawej.: ksenotym
Binntal/Szwajcaria; 5x7 mm

Libethenit CuJOH | POJ OlivenitCu 2 [OH|AsOJ

Małe kryształy przy­
pominające często
ośmiościany, słupko­
wy, wydłużony zgod­
nie z osią Z, pojedyn­
cze narosłe kryształy,
druzy, naskorupienia,
skupienia nerkowate
lub kuliste. Lupliwość: niedoskonała, gęstość:
3,8; barwa: ciemnozielony, oliwkowozielony,
czarniawozielony, ściany kryształów często
czarno nabiegłe. Minerał wtórny złóż miedzi.
Kryształy do 6 mm wielkości znane z Lubieto-
vej/Słowacja (od niemieckiej wersji tej nazwy
Libethen pochodzi nazwa minerału); Viel-
salm/ Belgia; Kornwalia; Montebras, Ardil-
lats/Francja; mikroskopowej wielkości kry­
ształy w Inspiration i Castle Dome, Gila Coun-
ty, Arizona/USA; kryształy wielkości 2 cm
w kopalni odkrywkowej Mindula/Zambia. Po­
szukiwany przez kolekcjonerów minerałów.
Na dole, po lewej: libethenit Lubietova/Słowa­
cja; 3*4 mm
Kryształy są małe,
słupkowe lub igieł­
kowe, tabliczkowe,
często w wiązkowych
skupieniach, poje­
dynczo narosłe lub
w druzach; skupienia
graniaste, nerkowate
lub ziemiste, drzewiasto-włókniste. Lupliwość:
niewyraźna; gęstość: 4,3; barwa: oliwkowozie­
lony, rzadziej brunatny, bezbarwny. Minerał
wtórny w strefie utleniania bogatych w arsen
miedziowych żył kruszcowych. Ładne okazy
z okolic Dernbach/ Niemcy; Cornwall; Cumbe­
rland/Anglia; Zinnwald/Niemcy; wspaniałe
kryształy z Tsumeb/ Namibia; Niżnij Tagił/ Ro­
sja. Nazwa pochodzi od oliwkowej barwy mi­
nerału.
Na dole, po prawej: olivenit na barycie kopal­
nia Cl ara, Oberwolfach/Niemcy;
4x6 mm

171
170
Goyazyt SrAI3[(OH)61 (P0 4 )|P0 3 0H] AdamitZnJOH|AsOJ

Małe kryształy, do
/ A kilku mm wielkości,
niekiedy bogate w
ściany, słupkowe,
4,5-5 3,5 rzadziej tabliczkowe,
niemet. niemet. często skupione w
druzy; naskorupienia,
graniasty lub nerko-
Małe, romboedryczne, pseudoregularne lub waty, drobnoziarniste agregaty. Lupliwość: do­
tabliczkowe kryształy z nierzadko prążko­ skonała; gęstość: 4,3-4,5; barwa: najczęściej
wanymi ścianami, także jako piasek lub oto­ bezbarwny, różne odcienie barwy żółtej, bru­
czaki w złożach aluwialnych. Lupliwość: dos­ natnej, fioletowej, zielonej (odmiana miedzio­
konała; gęstość: 3,2; barwa: żółtawobiały. Len- wa), różowej (odmiana kobaltowa kobaltoada-
genbach, Binntal, Tunel Simplon/Szwajcaria; mitj. Wtórny minerał złóż cynku. Laurion/Gre­
1-5 mm wielkości zaokrąglone okazy z Minas cja; Cap Garonne/Francja; Monte Valerio, To­
Gerais, prowincja Goyaz (stąd nazwa) / Brazy­ skania/Włochy; Chanarcillo /Chile; wspaniałe
lia; Romny/ Ukraina; bogate w ściany kryszta­ kryształy z Mina Ojuela, Mapimi/Meksyk; Tsu-
ły z Fuchsbau, Fichtelgebirge/Niemcy. meb/Namibia.

Na górze, po lewej: goyazyt Fuchsbau, Fichtel­ Na górze, po prawej: adamit Laurion/Grecja:

gebirge/Niemcy; 22 x30 mm 12 xl7mm

Laubmannit Pseudomalachit
Fe.[(0H),|P0 4 ] 4 Cu5[OH)2|POJ2
Nerkowate i brodaw- Sferolityczne skupie­
kowate skupienia o nia o budowie współ-
strukturze sferolitycz- środkowo-warstwo-
nej lub równolegle wej, promienisto-włó-
ułożone włoskowe 4-5 knistej i nerkowato
skupienia. Lupliwość: niemet. -graniastych powie
wyraźna; gęstość: rzchniach typu szklą
3,33; barwa: żółtawo- nej głowy. Małe kry
zielony, szarawozielony, zielonkawobrunatny, ształy są krótkosłupkowe, znane są zbliżnia
brunatny. Kopalnia Nitzelbuch koło Auerbach, czenia. Lupliwość: niedoskonała; gęstość
Bawaria Niemcy, kopalnia Rotlaufchen koło 4,34; barwa: zielony z czarnozielonymi plam­
Waldgirmes, Hesja/Niemcy; w żyłach tnących kami. Jako wtórny minerał razem z kwarcem,
złoże magnetytu Leveaniemi/Szwecja, jako chalcedonem, malachitem, kuprytem, chry-
wypełnienie szczelin koło Shady, Arkan­ zokolą, tenorytem, limonitem. Rheinbreitbach;
sas/USA. Hirschberg w Vogtland i Hof; Hagendorf/Nie­
mcy; Kornwalia; Bogolo/Portugalia; w dużych
ilościach koło Niżnego Tagiłu/Rosja. Nazwa ze
względu na podobieństwo do malachitu.

Na dole, po prawej: pseudomalachit kopalnia

Na dole, po lewej: laubmannit kopalnia Rot­ \lirneberg, Rheinbreitbach /Niemcy;
laufchen kolo Wetzlaru/Niemcy: 3 *4mm 25 x35mm

172
Apatyt CaJF, Cl, OH) | (P0 4 ) 3
Własności. Kryształy
są dlugostupkowe,
igiełkowe, bogate w
ściany, wrosłe lub
5 narosłe; w druzach
niemet z reguły krótkosłup-
kowe lub grubotabli-
czkowe, uboższe w
ściany, często bardzo przejrzyste. Wielkość od
drobnych igiełek do kryształów o wadze 50 kg
(New York, Kanada). Ściany słupa są często
prążkowane, kryształy wrosłe w ziarnistych
wapieniach mają zaokrąglone krawędzie. Tak­
że zbite i ziemiste masy, ziarniste, włóknis-
to-promieniste agregaty, konkrecje, nasko-
rupienia podobne do chalcedonu. Lupliwość:
wyraźna, gęstość: 3,12-3,22; barwa: bardzo
zmienna, bezbarwny (szczególnie w żyłach
typu alpejskiego), biały, często zielony, także
brunatny, niebieski, fioletowy, rzadziej ró­
żowy, najczęściej żółtozielony, niebieskozielo-
ny, żółty. Przez ogrzewanie i napromieniowa­
nie można zmienić barwę wielu apatytów.
Apatyt jest określeniem całej grupy mine­
rałów, której poszczególnych członków różni
zawartość fluoru i chloru; wapń może być
zastępowany przez mangan, magnez, dwuwa-
rtościowe żelazo, stront (bietowit) i pierwiastki
ziem rzadkich, szczególnie cer (britholitz Ju-
lianehab/Grenlandia); jon fosforanowy może
być zastąpiony przez jony: krzemianowy i sia­
rczanowy (wilkeitz Riverside County/Kalifor­
nia, eltestadyt z Crestmore/ Kalifornia, Ji-
saka/ Japonia, Mangualde/ Portugalia).
Powstawanie i wystąpienia. W sieć przestrzen­
ną apatytu wchodzą duże atomy lub cząste­
czki, które nie weszły w skład innych minera­
łów, stąd jest on szeroko rozpowszechniony:
1. w niemal wszystkich skałach magmowych
do 5% obj., niekiedy o znaczeniu gospodar­
czym. Apatyty Płw. Kola stanowią największe
złoże apatytu na świecie; Alnó/Szwecja. Ład­
ne kryształy często w pustkach skał wulkani­
cznych, Somma, Wezuwiusz/Włochy; Laacher
See, Katzenbuckel; Murcja/ Hiszpania.
2. w pegmatytach i utworach pneumatolitycz-
nych spotyka się olbrzymie kryształy apatytu;
Ódegarden/ Norwegia; Renfrew, Ontario/Ka­
nada; Durango/Meksyk, skąd pochodzą duże
174
kryształy o jakości jubilerskiej. 3. w wysoko­
temperaturowych żyłach hydrotermalnych np.
złotonośnych żyłach kwarcowych; w żyłach ty­
pu alpejskiego, St. Gotthard, Dauphine, Sulz-
bachtal (wystąpienie światowej sławy).
4. w skałach zmetamorfizowanych regionalnie
(z fosforytów) są znane bardzo ładne kryształy
z Panasqueira / Portugalia. Fosforyt jest zbior­
czą nazwą utworów osadowych, powstałych
jako produkt wietrzenia minerałów fosforo­
wych lub z fosforanowych szczątków zwierzę­
cych. Złoża fosforytowe tworzą się także
z ekskrementów ptaków morskich (guano).
W ich reakcji z wapieniami powstają gospoda­
rcze złoża apatytu.
Znaczenie i zastosowanie. Najważniejszy mi­
nerał fosforu. Apatyty i fosforyty są stosowane
przede wszystkim do otrzymywania nawozów
sztucznych, w mniejszych ilościach w przemy­
śle chemicznym i do produkcji brązów fosforo­
wych. Światowa produkcja roczna fosforanów
w 1989 roku wynosiła 123 min ton.
Minerały podobne. W 1788 roku G.A. Werner
nazwał minerał od greckiego apatao = oszuki­
wać, z powodu powszechnego wówczas myle­
nia kryształów apatytu z berylem, kwarcem,
nefelinem; skupień zbitych z ortoklazem, oliwi-
nem; komórkowego, skorupowego fosforytu
zgalmanem.
f^^r\
Na górze, po lewej: apatyt Staffel kolo Limbur-
galNiemcy; 50 x68 mm
Na górze, po prawej: apatyt Ehrenfriedersdorf,
Saksonia/Niemcy; 20 x28 mm
Na dole: apatyt Panasqueira/Portugalia;
50 x36mm
175
.
PiromorfitPb 5 [CI|(P0 4 ) 3 ]
<^^\
3,5-4
niemel
Własności. Niemal zawsze w formie długich,
słupkowych kryształów, często igiełkowy w ró­
wnoległych lub promienistych skupieniach;
zwykle narosły, niekiedy obustronnie wykszta­
łcone kryształy; większe osobniki są często
pozrastane z wieloma mniejszymi; pospolite
beczułkowate formy kryształów. Łupliwość:
niewyraźna; gęstość: 6,7-7,0; barwa: najczęś­
ciej odcienie barwy zielonej, brunatny, wosko­
wo- lub miodowożółty, pomarańczowoczerwo-
ny (Leadhills/Szkocja), bezbarwny, rzadko
czarny.
Powstawanie i wystąpienia. Minerał wtórny
w złożach rud ołowiu. Większość miejsc wy­
Mimetesyt PbJCI | (AsOJ,
Własności. Kryształy
podobne do piromor-
fitu; narosłe, beczuł­
kowate, krótkokolum-
3,5-4 nowe, zwykle długie
niemet. słupy, także granias­
ty, nerkowaty, ziemi­
sty. Łupliwość: niedo­
skonała; gęstość: 7,1; barwa: zmiennie zabar­
wiony, bezbarwny, często żółty, rzadziej bru­
natny lub zielony, także biały. Kryształy mie­
szane, zawierające podstawienia fosforanów
mogą być zaokrąglone, baryłkowate, poma-
rańczowoczerwonej barwy (odmiana „kam-
pylit" występująca np. w Cumberland/Anglia).
Powstawanie i wystąpienia. Charakterystyczny
minerał wtórny złóż kruszców ołowiu zawiera­
jących minerały arsenu. Dobrze wykształcone
kryształy z podwójną piramidą heksagonalną
znane z Tsumeb/Namibia; Chihuahua/Mek­
syk; Tintic, Utah/USA; Johanngeorgenstadt
/Saksonia, Niemcy; Kornwalia/Anglia; zie­
176
stępowania jest obecnie wyczerpana. Claust-
hal, Freiberg, Holzappel, Badenweiler, Hofsg-
rund, Ems (w 1867 roku znaleziono tu kilku-
dziesięciokilogramowe okazy z tysiącami kry­
ształów niekiedy wielkości ponad 3 cm)/Nie­
mcy. Pfibram, Stfibro, Olovi/Czechy; Bańska
Stiavnica/Słowacja; Kornwalia; Berezowsk.
Nerczińsk/Rosja; Sardynia, Valsugana/Wło­
chy; Mapimi/ Meksyk.
Znaczenie i zastosowanie. Znany już od daw­
na jako ruda ołowiu, określony w 1748 roku
przez G. Waleriusa jako „zielony szpat ołowio­
wy". Obecną nazwę wprowadził J.F.L. Haus-
mann w 1813 roku gdyż przy topieniu w ogniu
zachowuje kryształy, pyr=* ogień, morphe =
= kształt.
Minerały podobne. Od mimetesytu często mo­
żna go odróżnić tylko na podstawie badań
chemicznych.
Na górze, po lewej: piromorfit kopalnia Fried-
richssegen, Bad Ems/Niemcy; 21 x29 mm
Na górze, po prawej: piromorfit kopalnia Frie-
drichssegen, Bad Ems/Niemcy; 30 x41 mm
lone naskorupienia znajduje się w Lśngban
/Szwecja.
Znaczenie i zastosowanie. V. Rosę w 1804
roku określił skład chemiczny mimetesytu
z Johanngeorgenstadt. Z powodu wielkiego
podobieństwa do piromorfitu, F.S. Beudant
w 1832 roku nadał mu nazwę „mimetese"
wyprowadzoną z greckiego mimetas = na­
śladowca. Poszukiwany przez zbieraczy.
Na dole, po lewej: mimetesyt (kampyllt) Dry
Gili'Minę/Anglia; 12 *17mm
Na dole, po prawej: mimetesyt Johanngeo­
rgenstadt, Saksonia/Niemcy; 50 x68mm
177
J
Vanadynit wanady nit PbJCI | (V04)3]
Własności. Kryształy
różnorodnie wykszta­
łcone. Zwykle słup­
kowe, wydłużone
f5~4 według osi Z krót-
kokolumnowe, ostre
piramidy heksagona­
lne, bogate w ściany
igły, także graniaste, nerkowe, sferolityczne
skupienia, kryształy szkieletowe, podziurko­
wane. Lupliwość: brak; gęstość: 6,8-7,1; bar­
wa: żółty, brunatny, często pomarańczowocze-
rwony, jasnożółty do brunatnawożółtego, rza­
dko biały lub bezbarwny. W sieci krystalicznej
vanadynitu wanad może być zastępowany
przez fosfor lub arsen.
Powstawanie i wystąpienia. Głównie jako mi­
nerał wtórny strefy wietrzenia wielu złóż kru­
szców ołowiu. Obir w Karyntii/Austria; Mieś
/była Jugosławia; Apache Minę, Old Yuma
Minę, Arizona/USA; ładne kryształy z Mibla-
den/Maroko; Abenab/Namibia (do 5 cm); ko­
palnia Ahumada, Los Lamentos/ Meksyk.
HureaulH MnJPOJPO.OHJ.
3,5
niemet.
Kryształy są krótko- lub długosłupkowe, do
3 cm długości, tabliczkowe, pojedyncze lub
narosłe w skupieniach, także zbity, w gruzło-
wych agregatach. Lupliwość: wyraźna; gęs­
tość: 3,2; barwa: bezbarwny, odcienie czerwo­
nej, żółtej, brunatnej barwy. Jako minerał wtó­
rny w pegmatytach, razem z tryfylinem, lithio-
filitem, graftonitem i innymi wtórnymi minera­
łami fosforanowymi. Odkryty w 1826 roku
w Hureaux koło Limoges/Francja; Huhnerko-
bel koło Zwiesel, wspaniałe kryształy
z Hagendorf, Bawaria/Niemcy.
Na dole, po lewej: hureaulit Hagendorf, Bawa­
ria/Niemcy; 13 x 18 mm
178
Często występuje z piromorfitem, mimete-
sytem i jest obrośnięty decloizytem.
Znaczenie i wykorzystanie. Mineralog Andre-
as M. Del Rio już w 1801 roku był przekonany,
że odkrył nowy metal badając rudę ołowiu
z Zimapan. Późniejsze badania tych rud, przy­
wiezionych do Europy przez Alexandra von
Humboldta, wykonane przez Friedricha Wóhle-
ra wykazały obecność w niej rok wcześniej
odkrytego pierwiastka wanadu. Eksploatuje
się rudy, które zawierają nawet poniżej 2%
metalu. Wanad stosuje się jako metal stopowy
polepszający jakość stali i do produkcji katali­
zatorów. Światowa roczna produkcja w 1989
roku wynosiła 35000 ton.
Na górze: vanadynit Obir. Karyntia /Austria:
13 x9mm
Konichalcyt CaCu[OH|AsOJ
Idiomorficzne krysz­
tały są bardzo małe
i rzadkie, krótkosłu-
pkowe; skupienia
sferolityczne, nerko-
wate, graniaste. Lu­
pliwość: brak; gęs­
tość: 4,33; barwa: pis-
tacjowo- do szmaragdowozielonego. Wtórny
minerał złóż miedzi razem z limonitem i wie­
loma innymi wtórnymi minerałami Cu. Hinojo-
sa, Andaluzja/Hiszpania; Miedzianka koło
Chęcin; Maja Tass, Syberia; Tsumeb/Na­
mibia; Meksyk. W USA rozpowszechniony
w okręgach górniczych Arizony, Utah, Newa-
dy, Dakoty Południowej. Nazwany od złożenia:
conia = pył i chalkos = miedź.
Na dole, po prawej: konichalcyt (zielony) z oli-
wenitem Laurion /Grecja: 6 x8mm
179
Waryscyt AI[P0 4 ] • 2 H20
Krysztaty idiomorfi-
czne występują rza­
dko, mają pokrój
ośmiościenny lub ta­
4-5 bliczkowy; zwykle
niemet. zbity, jako nerkowate
naskorupienia, pier­
wotnie w postaci żelu.
Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,52; barwa:
bezbarwny, jabtkowozielony o różnych odcie­
niach. Powstaje przez oddziaływanie zawiera­
jących fosforany cyrkulujących wód grunto­
wych na bogate w glin skaty. MeBbach koto
Plauen/Niemcy; Leoben, Styria /Austria, Góry
Świętokrzyskie. Skupienia o wielkości ponad
30 cm z okolic Fairfield, Utah/USA stosowane
są jako kamień ozdobny i do wyrobu galan­
terii. ,,Amatrix" (= american matriĄ jest zros­
tem waryscytu z kwarcem i chalcedonem
z Utah.
Na górze, po lewej: waryscyt Ronneburg, Vog-
tland/'Niemcy; 18 *25mm
Struvit(NH 4 )Mg[POJ-6H 2 0
1,5-2
niemet.
Rozmaite formy kryształów, ośmiościenny,
stupkowy, tabliczkowy, często nadtrawiony; ty­
lko wrosły, wielkości 2 cm i większy. Lupli­
wość: doskonała; gęstość: 1,7; barwa;
rzadko bezbarwny, zwykle żótty do jasnobru-
natnego. W osadach pod dołami kloacznymi
Hamburga (6-8 mm wielkości); Brunsz-
wik/Niemcy; częsty w guano; jaskinie Skipton
koto Ballarat/Australia; w Limfjord/Dania so-
czewkowate krysztaty (średnicy 1-5 cm)
w szlamie z licznymi szczątkami organicz­
nymi.
Na dole, po lewej: stwit Hamburg/Niemcy;
25 *35mm
180
StrengitFe[P0 4 ]-2H 2 0
Krysztaty o pokroju
ośmiościennym, cien­
ko- lub grubotablicz-
kowe, krótkosłupko-
we; małe sferolitycz-
ne skupienia, kulisty,
jako naskorupienia.
Lupliwość: doskona­
ła; gęstość: 2,87; barwa: fioletowoniebieski,
czerwony w różnych odcieniach, prawie biały.
rzadko bezbarwny. Tworzy się w efekcie wiet­
rzenia bogatych w żelazo minerałów fosforu.
Kryształy wielkości do 4 mm z Buli Moose
Minę, Custer County, Dakota Południowa
/USA; Pleystein, Hagendorf w Bawarii; kopal­
nie Eleonorę i Rotlaufchen koło Wetzlaru/Nie­
mcy; Kiruna/Szwecja.
Minerały podobne. Cienkotabliczkowe kryszta­
ły ze Szwecji przypominają z daleka czerwo-
nobrunatne powłoki na barycie.
Na górze, po prawej: strengit (blaty) i bera u nit
kopalnia Rotlaufchen, Wetzlar/Niemcy;
4 x5mm
LudlamitFe3[P04]24H20
Krysztaty tabliczko­
we, spłaszczone we­
dług dwuścianu pod­
stawowego, często
3-4 klinowate, także zbity
niemet. i ziarnisty. Lupliwość:
doskonała; gęstość:
3,1; barwa: jasnozie­
lony, jabtkowozielony, zielonkawobiały, bez­
barwny. Wtórny minerat w strefie utleniania
złóż kruszców i jako produkt wietrzenia mine­
rałów fosforanowych żelaza w pegmatytach.
Hagendorf w Bawarii /Niemcy; Truro w Korn-
walii, North Groton, New Hampshire/Anglia;
Trepća/Serbia, Jugosławia; ponad 10 mm
wielkości kryształy, często razem z wiwiani-
tem, w Blackbird District, Idaho /USA; w Da­
kocie Południowej zbite masy do 30 cm grubo­
ści z żyłami, w których znaleziono kryształy
wielkości do 7 mm.
Na dole, po prawej: ludlamit Trepća/Jugosła­
wia; 21 *29 mm
Wiwianit Fe 3 [POJ 2 -8 H 2 0
Własności. Długosłu-
powe kryształy, naj­
częściej narosłe,
zwykle w promienis­
tych, włóknistych sku­
^y pieniach, rozetach,
skupieniach kulistych
i nerkowatych; tabli­
czkowy (Leadville/
/Kolorado, USA); często kruszące się i ziemis­
te masy. Lupliwość: doskonała, podobna do
gipsu; gęstość: 2,6-2,7; barwa: bezbarwny,
kryształy pod wpływem tlenu z powietrza na­
tychmiast zabarwiają się na różne odcienie
barwy niebieskiej, niebieskozielono lub czar­
no; związane jest to z przejściem w strukturze
minerału żelaza dwuwartościowego w trójwar­
tościowe. Cienkie odłupki są giętkie, przy
czym poszczególne warstwy sieci kryształu
ulegają przesunięciu względem siebie, podob­
nie jak w przypadku grafitu lub gipsu.
Powstawanie i wystąpienia. Wiwianit powstaje
przy ograniczonym dostępie tlenu w pobliżu
powierzchni ziemi. Krążące w strefie przypo­
wierzchniowej wody bogate w fosforany
oddziałują na minerały dwuwartościowego że-
<s>
X^ ^ ^
laza takie jak piryt, syderyt, fajalit, pirotyn
i powodują częściowe wyługowanie żelaza.
Zatężenie tych roztworów powoduje krystali­
zację wiwianitu. W pegmatytach fosforanowe
minerały żelaza pod wpływem wody mogą
przeobrażać się w wiwianit. W ten sposób
powstały bardzo ładne kryształy, znane zwła­
szcza z St. Agnes/Kornwalra; bardzo duże, do
15 cm długości, ciemnozielone kryształy z Lla-
llagua i Posokoni/Boliwia; z kopalni lbex/
Kolorado i wielu innych miejsc w USA; szcze­
gólnie ładne z Trepćy/Serbia, Jugosławia;
Waldsassen /Bawaria; Cerro de Pasco/Peru.
Minerał szeroko rozpowszechniony w osadach
182
ilastych, gdzie tworzy drobniejsze kryształy.
Kryształy długości ponad 1 mm pochodzą
z iłów z Anloua koło Ngaoundere/Kamerun;
znany z konkrecji z iłów jurajskich Łukowa.
Wiwianit jest znajdowany często także jako
składnik kopalnych kości i zębów. Znalezione
w 1877 roku w pobliżu Kalkental koło Stuttgartu
skamieniałe szczątki latającego gada miały
wszystkie kości przeobrażone w wiwianit. W
jednym ze starych zawałów chodnika Klemen-
tingang w Pfibramie/Czechy znaleziono szczą­
tki konia, w którego żuchwie znajdowały się
ładnie wykształcone kryształy wiwianitu. W jed­
nym z grobów koło Upsali /Szwecja obok szkie­
letu człowieka i kości konia znaleziono śnież­
nobiałe kryształy wiwianitu, które narastały na
zbutwiałych łodygach roślin. Ze względu na
podobieństwo barwy do turkusu, naskorupienia
wiwianitu, które występują często na zębach
mamutów, mastodontów lub dinoterium, okreś­
la się jako turkus kostny.
Znaczenie i wykorzystanie. Nazwany w 1817
roku przez A.G. Wernera dla uczczenia odkryw­
cy minerału, angielskiego mineraloga J.G. Vi-
viana. Stosowany jako gorszej jakości barwnik,
wzbudza także zainteresowania kolekcjonerów.
W ^y
Na górze, po lewej: wiwianit Trepća /Serbia,
Jugosławia; 50 x 68 mm
Na górze, po prawej: wiwianit (turkus kostny)
Pireneje; 54 *74mm
Na dole: wiwianit Trepća/Serbia, Jugosławia;
82 x60mm
Annabergit NiJAsOJ 2 • 8 H20
Własności. Dobrze ładniejsze okazy pochodzą z Cobalt/Kanada;
wykształcone, duże Allemont/Francja; Gonnosfanadiga/Sardynia
kryształy są rzadkie, i z Valsassina/Como, Włochy, Odmiana anna-
zwykle słupkowe, bergitu bogata w magnez „cabreryt" występu­
2,5 spłaszczone, często je w Sierra Cabrera w Hiszpanii i w Laurion
prążkowane; kuliste, w Grecji.
krystaliczne powłoki Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od
lub zbite, amorficzne, kopalni kruszców Annaberg w Saksonii. Mine­
często ziemiste masy, Łupliwość; wyraźna; rał jest rzadko wykorzystywany jako ruda i ma
gęstość: 3,07; barwa: biały, szary, jasnozielo­ przede wszystkim znaczenie jako obiekt kolek­
ny do intensywnie żółtozielonego, jabłko- cjonerski.
wozielony.
Powstawanie i wystąpienia. Jako minerał wtó­
rny w strefie wietrzenia i w czapie żelaznej
złóż kruszcowych zawierających nikiel. Jako
naloty i powłoki na kruszcach niklu, jak chlo-
antyt lub nikielin, często obok erytrynu i far-
makolitu. W Harzu w znacznych skupieniach
na wietrzejących hałdach łupków miedzionoś-
nych; w Reńskich Górach Łupkowych jako pro­
dukt rozkładu nikielinu i chloantytu, w kopal­
niach kruszców Annabergu i Schneebergu Na górze: annabergit Laurion /Grecja;
/Saksonia; Richelsdorf/Hesja, Niemcy. Naj­ 10 x7mm

ErytrynC0 3 [AsOJ 2 -8H 2 0

Własności. Zwykle lia/Anglia. Ładne kryształy wielkości 2-3 cm,

małe kryształy są skupione w blaszkowe rozety, występują
słupkowe, igiełkowe, w Bou Azzer w Antyatlasie/Maroko.
spłaszczone, często Znaczenie i zastosowanie. Nazwę „kwiat ko­
prążkowane; tworzą baltowy" wzmiankował J,F. Henkel w 1754
krzaczaste, gwiaździ­ roku, a A.F. Cronstedt opisał go w 1770 roku
ste, promienisto-war- jako cienki, ziemisty nalot na kruszcach kobal­
stwowe skupienia tu. Nazwę międzynarodową wprowadził mine­
o kulistych, nerkowatych kształtach i szorst­ ralog F.S. Beudant w 1832 roku od greckiego
kich powierzchniach; także ziemisty lub w for­ eryihros = czerwony. Rzucające się w oczy,
mie nalotu. Łupliwość: wyśmienita, cienkie od- żywo zabarwione wykwity erytrynu są jedno­
tupki są nieco giętkie; gęstość: 3,07; barwa: znaczną oznaką obecności minerałów kobaltu
różowoczerwony do ciemnoczerwonego z fio­ w terenie.
letowym odcieniem, na skutek przeobrażeń
perłowo- do zielonkawoszarego.
Powstawanie i wystąpienia. Jako wtórny mine­
rał strefy wietrzenia kruszców bogatych w ko­
balt jak np. skutterudyt i kobaltyn. Znanymi
wystąpieniami są Schneeberg w Saksonii, Ri­
chelsdorf w Hesji, Wittichen w Szwarcwa-
Idzie, Bieber/Spessart, Niemcy; Allemont/
/Francja; Kowary /Sudety; Cap Calamita/E-
Na dole: erytryn Schneeberg,
Iba, Val Sugana, Trient/Włochy; Kornwa-
Saksonia/Niemcy; 35 *25 mm
I 185
184
Strunzyt MnFeJOH | P0J 2 • 6 H 2 0 FarmakolitCaH[AsOJ-2H 2 0

Włókniste kryształy Najczęściej bardzo

do 2 cm długości ze­
brane w bezładne lub
promieniste skupie­
4 nia, także jako naloty.
niemet. Lupliwość: niestwier-
dzalna; gęstość:
2,47-2,56; barwa:
słomkowożółty do brunatnawożółtego. Tworzy
się jako produkt powierzchniowego wietrzenia
pegmatytów na tryfylinie, dufrenicie, berauni-
cie i innych podobnych minerałach. Ha-
gendorf, Pleystein, Huhnerkobel/Bawaria,
Niemcy; Koralpe /Styria, Austria; Moraśi-
ce/Czechy; Masyw Arize/Francja; Sabugal
/Portugalia. Podobny do cacoxenitu. Nazwany
od nazwiska mineraloga Hugo Strunza.
Na górze, po lewej: strunzyt Hagendorf, Bawa­
ria/Niemcy; 8 x12mm
małe kryształy, tab­
liczkowe, wydłużone,
igiełkowe, często
2 prążkowane, delikat­
niemet. ne jedwabiste włókna
zebrane zwykle
w sferolityczne lub
gwiaździste skupienia, także krzaczasty, wza­
jemnie poprzerastany lub tworzący podobne
do mchu naloty; znane są także skupienia
groniaste i drobne krystaliczne wykwity. Lup­
liwość: doskonała; gęstość: 2,6; barwa: biały,
czerwonawy (domieszka kobaltu), zielonawy
(domieszka niklu). Tworzy wykwity i naloty na
kruszcach arsenu, np. w Heubach/Szwarc-
wald, Markirch w ElsaB/Niemcy; z Jachymova
/Czechy są znane bezbarwne, przezroczyste
kryształy długości 8 mm i grubości 1 milimet­
ra. Bardzo ładne okazy pochodzą z Richels-
dorfu/Hesja, Niemcy.
Na górze, po prawej: farmako/it Bauhaus, Rh
chelsdorf/Niemcy; 10 x 14 mm

Cacoxenit kakoksen Beraunit

Fe 4 [OH|P0 4 ],-12H 2 0 Fe,[(OH),|(P0 4 ), •2,5H„0

~^>. Tworzy słupkowe, Kryształy są idiomo-

igiełkowe kryształy
często zebrane w
krzaczaste, gwiaździ­
3-4
ste skupienia lub
niemet. aksamitne, włókniste
naloty. Zakończenia
kryształów często
nadtrawione. Lupliwość: niedostrzegalna; gę­
stość: 2,26; barwa: złocistożółty, żółty, brunat-
nawożółty, pomarańczowy, rzadko zielonkawy.
Minerał wtórny. Kopalnia Hrbek koło St. Benig-
na/Czechy; kopalnie Eleonorę i Rotlaufchen
koło Wetzlaru/Hesja; Amberg-Auerbach/ Ba­
waria. W pegmatytach: Hagendorf, Pleystein,
Huhnerkobel/Bawaria. Nazwa od greckiego
kakos = zły i xenos = obcy, gdyż zawartość fo­
sforu w tym minerale psuła jakość wydobywa­
nej dawniej rudy limonitowej.
Na górze, po lewej: cacoxenit kopalnia Rot­
laufchen, Wetzlar/Niemcy; 6 *8mm
rficzne małe i rzadko
występują, są tabli­
czkowe, nieco wy­
3-4
dłużone, pionowo
vniemetA zbrużdżone. Najczęś­
ciej w skupieniach
promienisto-włóknis-
tych, naskorupieniach lub płaskich narostach.
Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,01; barwa: hia-
cyntowoczerwony do czerwonobrunatnego,
często pstre barwy naleciałe. Produkt wietrze­
nia fosforanowych minerałów pegmatytów: ko­
palnie Eleonorę i Rotlaufchen koło Wetzlaru;
Scheibenberg w Saksonii; Pleystein/Bawaria.
Minerał odkrył Niess w 1880 roku w kopalni
Eleonorę koło Dunsbergu i nazwał go eleono-
ryt. Jednakże ogólnie przyjętą nazwą tego mi­
nerału jest beraunit od Beraun w Saksonii.
Na dole, po prawej: beraunit kopalnia Rotlauf­
chen kolo Wetzlaru /Niemcy; 4 x6mm

186
Wavellit AI 3 [(OH) 3 |(P0 4 ) 2 ] -5H a 0
Własności. Kryształy
słupkowe, igiełkowe,
o prążkowanych
ścianach; charaktery­
3-4 styczne dla minerału
niemet. są skupienia sferoli-
tyczne o kształcie
półkuli lub nerkowa-
te, które mogą osiągać średnicę wielu centy­
metrów. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,3-2,4;
barwa: bezbarwny, zwykle szary, żółtawy, bru­
natny do brunatnoczarnego, niekiedy zielony
lub niebieski.
Powstawanie i wystąpienia. Wavellit pocho­
dzenia hydrotermalnego występuje w żyłach
i warstwach, najczęściej jest jednak po­
chodzenia wtórnego w łupkach krystalicznych
i skałach osadowych, zwłaszcza z limonitem,
w złożach manganu i fosforytów. W dużych
ilościach znaleziony w Holly Springs, Pensyl­
wania/USA; kuliste skupienia w łupkach Ouro
Preto/Brazylia; St. Austel, Kornwalia/Anglia;
Chałkofyllit
Cu 18 AI 2 [(OH) 9 |S0 4 |AsOJ : •36H,0
Kryształy tabliczko­
we, w małych dra­
żach i blaszkowych
skupieniach, często
niemet. zebrane w rozety; po­
dobne do łyszczyków.
Lupliwość: wyśmieni­
ta; gęstość: 2,4-2,6;
barwa: niebieskawozielony, szmaragdowo­
zielony. Powstaje jako minerał wtórny w stre­
fie utlenienia i w czapie żelaznej złóż miedzi
razem z kuprytem, malachitem, azurytem.
Znany z wielu wystąpień w Górach Kruszco­
wych/Niemcy, Czechy, w Siedmiogrodzie
/Rumunia; Schwaz/Austria; Cap Garonne
/Francja; w Rosji; Kornwalii/Wielka Brytania.
Nazwa pochodzi od formy wykształcenia mine­
rału z greckiego phyllon=\iść i chalkos =
= miedź.
Na dole, po lewej; chałkofyllit Tincroft kolo
Redruth, Cornwal//Anglia; 9 * 12 mm
188
jako spoiwo brekcji w niebieskawozielonych
sferolitycznych skupieniach kulistych w Mont­
gomery County, Arkansas/USA; białe sferoli-
tyczne kule znane sa z Harzu; graniaste sku­
pienia niekiedy zielonkawej barwy występują
w Diinsbergu koło GieBen; w Langenstrie-
gis/Saksonia; Ronneburg/Turyngia, Niemcy;
Kirunavaara/Szwecja; Góry Świętokrzyskie
(Wiśniówka, Barcza).
Znaczenie i zastosowanie. Minerał został od­
kryty w 1800 roku przez lekarza z Devonshire
Williama Wavella; nazwany od swego odkryw­
cy przez lekarza, chemika i mineraloga Wil­
liama Babingtona. Był eksploatowany w Holly
Springs i wykorzystywany do produkcji nawo­
zów fosforowych.
Minerały podobne. Kingit, natrolit, gibbsyt; wię­
ksze kuliste skupienia przypominają prehnit.
Na górze, po lewej: wavellit Barnstable/Ang­
lia; 33 x45mm
Na górze, po prawej: wavellit Dunsberg kolo
GieBen/Niemcy: 23 x32mm
Liroconit
Cu 2 AI[(OH)JAsOJ 4H,0
Cienkie kryształy
w formie spłaszczo­
nych ośmiościanów
o prążkowanych
2-2,5 ścianach, zaokrąglo­
niemet. ne, soczewkowate
skupienia, klinowate,
narosłe kryształy
wielkości do 1 cm; także zbity, ziarnisty. Lup­
liwość: niewyraźna; gęstość: 3; barwa: błękit­
ny z zielonkawym odcieniem. Rzadki minerał
strefy utleniania złóż miedzi. Kornwalia,
Devonshire/Wielka Brytania; Herrengrund/
Węgry; Ural; Schwarzenberg / Saksonia. Mohs
wyprowadził nazwę liroconit od greckiego lei-
ros = blady i conia = pył ze względu na
jasny kolor sproszkowanego minerału.
Na dole, po prawej: liroconit Kornwalia /Wiel­
ka Brytania; 9 x 12 mm
Miksyt Agardyt
BiCu,[(OH),|As0 4 ],-3H,0 (Y,Ce,La,CaH)Cu 6 [(OH) 6 |AsOJ 3 -3H 2 0

Igiełkowe, wydłużone Wydłużone kryształy

kryształy, skupienia
sferolityczne, nerko-
wato-kuliste naskoru-
niemet. P i e n i a ' na|oty- Łupli-
wość: nierozpozna­
walna; gęstość: 3,8;
barwa: szmara­
gdowozielony do niebieskozielonego, jasno­
niebieski, jasnozielony, białawy. Znaleziony
na ochrze bizmutowej w Geistergang w Jachy-
movie/Czechy; Wittichen, Oberwolfach,
Neubulach /Szwarcwald; Schneeberg/Sakso­
nia; Laurion/Grecja; Tintic/Utah, USA; Chile;
Meksyk. Nazwany od nazwiska radcy gór­
niczego Mixy.
długości kilku mili­
metrów, zebrane
w wiązki, drobno-
niemet, włóknisty. Lupliwość:
brak; gęstość: 3,72;
barwa: niebieskozie-
lony. Agardyt jest
pod względem własności fizycznych i chemi­
cznych bardzo podobny do miksytu, od które­
go różni go obecność pierwiastków ziem rzad­
kich i wapnia zamiast bizmutu. Występuje
w strefie utleniania złóż miedzi Bou
Skour/Maroko razem z azurytem, malachi­
tem, kuprytem, miedzią rodzimą, kwarcem
i innymi minerałami. Ładne kryształy obok
innych arsenianów są znane z kopalni Clara.
Oberwolfach / Szwarcwald; Schneeberg/Sak­
sonia, Niemcy.

Na górze, po lewej: miksyt Schneeberg, Sak­ Na górze, po prawej: agardyt kopalnia Clara
sonia/Niemcy: 4 x 6 mm kolo Wolfach/Niemcy: 7 x 10 mm

Autunit Ca[U0 2 |POJ 2 -8-12H 2 0

Własności: Kryształy łów uranu w pegmatytach, granitach, żyłach

cienkotabliczkowe,
nierzadko prążkowa­
ne, o słabo rozwi­
niętych ścianach bo­
cznych, co prowadzi
do podobnego do
łyszczyków wykształ­
cenia: skupienia blaszkowe, często zebrane
w wiązki, łuseczkowe; pojedyncze, swobodnie
rosnące kryształy są rzadkie. Lupliwość: wy­
śmienita; gęstość: 3,2; barwa: siarkowożółty,
zielonkawy, o wypłowiałej barwie aurypig-
mentu. Zielona fluorescencja w świetle ultra­
fioletowym jest jedną z najsilniejszych, jakie
można zaobserwować w świecie minerałów.
W przeciwieństwie do autunitu, torbernit nie
wykazuje fluorescencji. Okazy portugalskie
wykazują luminescencję, która powstaje wsku­
tek promieniotwórczego rozpadu uranu. Bar­
dzo silnie radioaktywny!
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się jako
minerał wtórny w efekcie wietrzenia minera­
hydrotermalnych i osadach. Wspaniałe okazy
grubotabliczkowych kryształów ponad milime­
trowej długości pochodzą z kopalni Daybreak,
Mount Spokane, Washington/USA; Autun
w departamencie Saóne et Loire, St. Yrieux
koło Limoges/ Francja; Mount Painter/połu­
dniowa Australia; kryształy z Fuchsbau/Fich-
telgebirge, Niemcy wykazują szczególnie wy­
soką promieniotwórczość; rejon Jachymo-
va/ Czechy; Kowary, Miedzianka, Karkonosze;
we fluorycie w Wólsendorf/ Bawaria.
Znaczenie i zastosowanie. Znany już przed
1819 rokiem, nazwany od miejsca występowa­
nia w Autun/Francja. Podczas II wojny świato­
wej do produkcji uranu wykorzystywano głów­
nie ten minerał. Swoiście żółte wykwity autu­
nitu są w terenie wskazówką obecności pier­
wotnych minerałów uranu.
Na dole: autunit U Huis Jaques, Niewe/Fran­
cja; 21 x25mm

190
Trógeryt H 2 [U0 2 |AsOJ 2 - 6H 2 0 Zeuneryt Cu[U0 2 | AsOJ 2 • 8-12 H20
Kryształy cienkotabli- Kryształy tabliczko­
czkowe, łuseczkowe, we, także piramidal­
przypominające gips. ne, długości do 2 cm,
Łupliwość: doskonała bogate w ściany, bar­
według dwuścianu dzo podobne do to-
podstawowego, po­ rbernitu. Łupliwość:
dobna do łyszczyków; wyraźna; gęstość:
gęstość: 3,3; barwa: 3,79; barwa: żółta-
cytrynowożółty. Trógeryt tworzy zawsze wozielony, szmaragdowozielony. Zeuneryt nie
prawidłowe zrosty z zeunerytem. Wykazuje wykazuje fluorescencji w świetle ultrafiole­
cytrynowożóttą fluorescencję w świetle ult­ towym! Bardzo silnie radioaktywny! Ostatnio
rafioletowym. Nazwany od nazwiska odkrywcy stwierdzany w bardzo wielu złożach jako typo­
- sztygara R. Trógera, który znalazł ten mine­ wy wtórny minerał strefy utleniania złóż za­
rał w Walpurgisgang w kopalni WeiBer Hirsch wierających minerały uranu i arsenu. Kopal­
koło Neustadtel, Schneeberg / Saksonia, nia WeiBer Hirsch, Schneeberg/Saksonia; ko­
Niemcy. palnia Anton/Szwarcwald, Niemcy; Dexter Mi­
nę, Utah/USA. Nazwany dla uczczenia radcy
górniczego Zeunera.

Na górze, po lewej: trógeryt kopalnia WeiBer Na górze, po prawej: zeuneryt kopalnia

Hirsch, Schneeberg, Saksonia/Niemcy: WeiBer Hirsch, Schneeberg, Saksonia/Nie-
10 x u mm mcy; 7 x10 mm

Torbernit Cu[U0 2 |POJ 2 -8-12H 2 0

Własności. Kryształy
/ s cienkotabliczkowe,
rozwinięte według
dwuścianu podstawo­
2-2,5 wego, liczne inne
niemet. ściany kryształów
słabiej wykształcone,
J blaszkowy, podobny
do łyszczyków, także skupienia łuseczkowe.
Łupliwość: wyraźna; gęstość: 3,22; barwa: jas­
krawo trawiastozielony do szmaragdowozielo­
nego, niebieskawozielony, żółtawozielony.
Wyjątkowo silnie promieniotwórczy, np. mate­
riał z Kornwalii wykazuje promieniotwórczość
tylko około 3 razy niższą niż uraninit z Jachy-
mova.
Powstawanie i wystąpienia. W niewielkich ilo­
ściach szeroko rozpowszechniony w pegmaty-
tach, żyłach i różnych skałach osadowych.
Szczególnie ładne kryształy pochodzą z Chalk
Mountain, Spruce Pine, Mitchell County, Pół­
nocna Karolina /USA. W dużych ilościach po­
wstaje jako produkt wietrzenia uraninitu
w Szabie/Zair; w czeskich i saksońskich Gó­
rach Kruszcowych; z fluorytem koło Wól-
sendorf/Oberpfalz, z autunitem w Fichtelgebi-
rge i Bayerisch Wald, koło Falkenstein/Vogt-
land, Niemcy; w pegmatytach koło Villa For-
mosa/ Portugalia; 2 mm wielkości kryształy
znaleziono koło Aveyron/ Francja; do 5 mm
wielkości kryształy mieszane z zeunerytem
występują w Menzenschwand/Szwarcwald,
Niemcy; Kowary, Miedzianka, Trzcińsko.
Znaczenie i zastosowanie. Minerał znany jesz­
cze przed odkryciem uranu, nazwany przez
A.G. Wernera w 1780 roku dla uczczenia szwe­
dzkiego mineraloga Torberna Olafa Bergman-
na. Torbernit jest ważną rudą uranową.
Minerały podobne. Od autunitu odróżnia się
barwą, poza tym nie wykazuje fluorescencji
w świetle ultrafioletowym.
Na dole: torbernit Johanngeorgenstadt, Sakso­
nia /Niemcy: 68 x45mm

192
 Klasa VIII. Krzemiany staci [Si4012] lub sześcioczłonowe
[Si60 ]. Symetria tych pierścieni jest naj­
Chemia. Nazwa krzemiany pochodzi od częściej trygonalna lub heksagonalna.
głównego pierwiastka wchodzącego 4. Krzemiany łańcuchowe: Tetraedry
w ich skład czyli krzemu (symbol chemi­ [SiOJ łączą się w nieskończenie długie,
czny Si od łacińskiego słowa silex proste łańcuchy lub w łańcuchy podwój­
= krzemień). Krzemiany są najważniej­
ne (wstęgi). W ten sposób powstają
szymi składnikami skał powierzchni Zie­
kompleksy [Si2OJ i [Si40,J. Równolegle
mi, a także innych ciał niebieskich, co
do łańcuchów powstają wielokrotne pła­
znajduje potwierdzenie w budowie
szczyzny dobrej łupliwości. Typowe po­
kamiennych meteorytów. Krzemiany
stacie kryształów z tej grupy to kryształy
tworzą, włączając kwarc, około 95%
łodygowate i włókniste.
skorupy ziemskiej. Mogą one wyka­
5. Krzemiany warstwowe: Każdy tet­
zywać bardzo skomplikowany skład
raedr [SiOJ jest powiązany z trzema
chemiczny i równie skomplikowaną
sąsiednimi tetraedrami. Tak powstaje
strukturę (np. hornblenda). Ich systema­
nieskończenie rozprzestrzeniająca się
tyka jest jednak możliwa do utworzenia
właśnie na podstawie właściwości stru­ płaska warstwa. W grupie tej krystalizu­
kturalnych. Usystematyzowanie ich ją minerały o postaci pseudoheksagona-
według składu chemicznego jest niemo­ Inej, tabliczkowej do łuseczkowej z dos­
żliwe z powodu licznych wypadków two­ konałą łupliwością równoległą do
rzenia kryształów mieszanych. warstw (miki).
Krystalografia. Najprostszym elemen­ 6. Krzemiany przestrzenne: Tetraedry
tem strukturalnym budującym krze­ [SiOJ łączą się tworząc sieć trójwymia­
miany jest grupa [SiOJ złożona z czte­ rową, przestrzenną.
rech dużych tlenów i jednego małego, Petrologia. Krzemiany występują najlicz­
położonego centralnie, atomu krzemu. niej w skałach magmowych. Te wietrze­
Ma ona kształt tetraedru i może łączyć jąc, powodują powstanie następnych,
się z innymi tetraedrami w różnych kon­ uwodnionych, wtórnych krzemianów.
figuracjach. Skały osadowe składają się w dużej czę­
ści z kwarcu (piasek) i minerałów ilas­
1. Krzemiany wyspowe: Tetraedry [SiOJ tych (krzemiany warstwowe). W skałach
tworzą w strukturze rodzaj wysp. Krze­ metamorficznych powstają natomiast
miany wyspowe cechuje wysoka gęstość krzemiany bezwodne.
(powyżej 3) oraz wysoka twardość (6,5-
-8). Minerały będące krzemianami wy­
spowymi mają najczęściej pseudoheksa-
gonalną lub pseudoregularną symetrię.
2. Krzemiany grupowe: Dwa lub trzy
tetraedry [SiOJ łączą się poprzez wspó­
lny tlen w grupy o postaci [Si2OJ lub
[Si 3 0J. Symetria tych grup jest najczę­
ściej jednoskośna.
3. Krzemiany pierścieniowe: Tetraedry
[SiOJ łączą się tworząc pierścienie.
Elementy strukturalne krzemianów: tetraedr,
Pierścienie te mogą być: trójczłonowe
sześciocztonowy pierścień (beryl), łańcuch (pi-
o postaci [Si 3 0J, czteroczłonowe o po­ roksen) Tytanit, Habacńtal/Austria; 30 x40 mm

194
 Oliwin Chryzolit, Perydot (Mg fe)2[SiOt]
rzj) ^
6-7,5
niemet.
W
Własności. Kryształy występują jako wrosłe
lub swobodnie krystalizujące. Mają one postać
słupkową lub grubotabliczkową, często bogatą
w ściany. Najczęściej jednak oliwin krystalizu­
je w postaci nieregularnych ziaren. Możliwe
są do zaobserwowania pseudoheksagonalne
bliźniaki w mikroskopowej wielkości krysz­
tałach. Bogactwo ścian powoduje powsta­
wanie postaci zaokrąglowych, szczególnie
w oliwinach z meteorytów. Łupliwość: wyraź­
na; gęstość: wzrastająca wraz z zawartością
żelaza od 3,27 do 4,20; barwa: oliwkowozielo-
ny, butelkowozielony, żółtawy, brunatny, czer-
wonobrunatny, rzadko szary lub bezbarwny.
Oliwin jest kryształem mieszanym, którego og-
niwani końcowymi są: forsteryt (Mg2Si04) i fa-
jalit (Fe2Si04). Oba ogniwa nie występują jako
czyste chemicznie człony w przyrodzie. Mogą
one wykazywać budowę pasową, której
powstanie wytłumaczyć można następująco:
najpierw rośnie zasobny w magnez kryształ,
który, w miarę zubożania stopu w magnez,
otaczany jest kolejnymi strefami coraz to bar­
dziej bogatymi w żelazo.
Powstawanie i wystąpienia. Oliwin jest jednym
z pierwszych minerałów jakie krystalizują ze
stopu. Tworzą one prawie monomineralne
skały: perydotyty i dunity. Występują również
w znaczących ilościach w wielu gabrach, dia-
bazach, melafirach i bazaltach. Pojawiają się
tam w postaci drobnych kryształków lub ziaren
(w piaskach wulkanicznych) aż po agregaty
wielkości orzecha lub głowy w bazaltach (w
bombach oliwinowych). Znane miejsca takich
wystąpień to: marmury dolomitowe okolic Rę­
dzin, częste w bazaltach dolnośląskich /Pol­
ska; Forstberg k/Mayen, Mosenberg, Dreiser
Weiher k/Daun w Eiflu; Hoher Hagen k/Getyn­
gi/Niemcy; Kapfenstein w Styrii/Austria.W pe-
rydotytach i dunitach występują często chro-
mity i platyna rodzima jak np.: na Uralu/Ro­
196
sja, w Bushveldzie/RPA. Słynne są oliwiny,
pochodzące z meteorytu, który spadł na Sybe­
rii w 1749 roku (szczególnie zasobne w ściany
kryształy). Z ziarnistego oliwinu zbudowane
są meteoryty z Chassiny/Francja (1815), Roda
w Aragonii Hiszpania/(1871), Heinholz
k/Minden, Westfalia/Niemcy (1856), Materiał
wykorzystywany jako kamień szlachetny
pochodzi z wyspy wulkanicznej Zebirget na
Morzu Czerwonym (wydobywany od 3500 lat)
Stąd pochodzi największy oszlifowany oliwin
310 karatów. Wszystkie oliwiny wykazują
z uptywem czasu i pod wpływem oddziaływa
nia atmosferycznego, skłonność do rozkładu
W jego wyniku powstają charakterystyczne pa
ragenezy, których przykładem mogą być te
z Snarum i Findelengletscher w prowincji Ze-
rmatt/Szwajcaria.
Znaczenie i zastosowanie. Rycerze wypraw
krzyżowych przywieźli oliwin do środkowej
Europy. W Średniowieczu był on używany czę­
sto jako kamień ozdobny przy wyrobie przed­
miotów w kościołach chrześcijańskich. W cza­
sach Baroku był oliwin „kamieniem miłości".
Nazwa „chryzolit" pojawia się już u Pliniusza,
który chryzolitem określał najprawdopodob­
niej topaz. Materiał wzbogacony w magnez
wykorzystywany jest do wytwarzania ognio­
trwałych przedmiotów lub do pozyskania mag­
nezu. Przezroczyste kryształy są kamieniami
szlachetnymi. Znaczenie gospodarcze mają
zarówno skały bogate w oliwin jak i skały
powstałe z ich przeobrażenia - serpentynity,
które zawierają często znaczne ilości niklu,
chromu i platyny.
Na górze: oliwin, Wezuwiusz/Wiochy;
26 x 19 mm
Na dole: oliwin w bazalcie/Niemcy: 80 x59 mm
Granat A{ + B 2 3+ [Si0 4 ], (wzór ogólny)
Własności. Kryształy
są często duże (w
Norwegii do 700 kg),
bogate w ściany, zbli-
6>5-7 żonę do kulistych
o postaciach dwuna-
stościanu rombowe­
go i dwudziestoczte-
rościanu deltoidowego. Postać kryształów: na­
rosłe pojedynczo lub w agregatach, czasami
o budowie pasowej, zbite, ziarniste do upako­
wanych; znane są również kryptokrystaliczne
masy. Łupliwość: doskonała; gęstość 3,4-4,6;
barwa: bezbarwny oraz wszystkie możliwe od­
cienie innych barw poza niebieską; szmarag­
dowozielony do jasnozielonego, żółty, brunat-
nawy, pomarańczowoczerwony, krwistoczer­
wony, fioletowoczerwony. Granat jest nazwą
obejmującą grupę minerałów, której poszcze­
gólne człony wyglądają podobnie lecz różnią
się zasadniczo składem chemicznym. We wzo­
rze ogólnym pozycja A może być obsadzona
przez małe atomy, a pozycja B przez duże.
Czyste człony szeregu granatów nie występu­
ją praktycznie w przyrodzie. Zawsze jednemu
z nich towarzyszy domieszka innych członów.
Poszczególne człony końcowe szeregu uzy­
skały samodzielne nazwy:
Pirop Mg.AIJSiOJ,
Almandyn Fe3AI2[SiOJ
Spessartyn Mn3AiJSi04]3
Grossular Ca3AI2[SiOJ3
Andradyt Ca3Fe2[SiOJ3
Uwarowit Ca3Cr2[SiOJ3
Rzadkie odmiany granatu to: goldmanit, hyd-
rogrossular, calderyt, knorringit, skiagit.
Ilość kombinacji mieszalności w różnych pro­
Na górze: granat (andradyt);
Dognaska, Banat/Rumunia; 55 x40 mm
198
porcjach wszystkich członów końcowych gra­
natu jest wprost nieograniczona. Stąd często
obserwuje się budowę pasową kryształów,
wynikającą ze zmiany składu stopu w trakcie
krystalizacji, przy jednoczesnym dostosowy­
waniu się składu tworzącego się kryształu do
aktualnego składu stopu.
Powstawanie i wystąpienia. Granaty są grupą
minerałów charakterystyczną dla skał me­
tamorficznych. Typowymi skałami, gdzie moż­
na je znaleźć, są: gnejsy, łupki mikowe, ek-
logity, zmetamorfizowane wapienie i dolomity,
rzadko jasne skały wulkaniczne. Z powodu
dużej odporności granatów na wietrzenie me­
chaniczne i chemiczne, przechodzą one do
piasków i osadów wzbogaconych w minerały
ciężkie (okolice Chartumu, w Sudanie, gdzie
są eksploatowane).
Odmiany. Chrom i żelazo zabarwiają na kolor
krwistoczerwony aż do czarnego pirop, będą­
cy legendarnym „czeskim granatem". Okrągłe
ziarna aż do rozmiaru wiśni znajdowane były
od dawnych czasów w serpentynitach z Moro-
vić, w Podsedicach i Chraśfanach k/Tfebenic.
Jako typowy towarzysz diamentów w kimber-
litach i piaskach diamentowych południowej
Afryki, jest niejako produktem odpadowym
przy eksploatacji diamentów. Z powodu swego
pięknego czerwonego zabarwienia zwany jest
kaprubinem. Inne wystąpienia granatów to:
granulity i eklogity Grupy Śnieżnika i Gór So­
wich/Polska; Syberia/Rosja; Zóblitz w Sak­
sonii/Niemcy; Makonde/wschodnia Afryka; Sri
Lanka. Nazwa pirop pochodzi od greckiego
słowa pyropos = o ognistym wyglądzie.
Najczęstszym granatem jest almandyn
z domieszką piropu i spessartynu. Te krysz-
Na dole: granat (grossular);
Val d'Ala, Piemont / Wiochy; 21 * 15 mm
199
.
tały mieszane są barwy czerwonej, brunatnej,
prawie czarnej, krwistoczerwonej z odcieniem
niebieskim. Często są znacznej wielkości,
wrosłe w łupkach chlorytowych i mikowych,
w gnejsach.
Wystąpienia. Obergurgel w Ótztal; Falun
w Szwecji; duże kryształy w pegmatycie z Ir-
chenrieth w Bawarii/Niemcy; Olgiasca nad
Timmelsjoch/Austria; kryształy o jakości
kamieni szlachetnych znajdowane są w osa­
dach rozsypiskowych Sri Lanki i Indii. Pliniusz
nazywa ten granat od miasta Alabanda w Azji
Mniejszej carbunculus alabandicus.
Niedaleko Aschaffenburg w Spessart po raz
pierwszy został znaleziony spessartyn, który
poza tym miejscem jest prawdziwą rzad­
kością. Jego barwa zmienia się od czarnej po
czerwoną, brunatną i żółtawopomarańczową.
Jego powstawanie jest związane ze skałami
bogatymi w mangan. Wystąpienia: pegmatyty
Wilczej Poręby/Polska; kryształy do 7 cm wiel­
kości pochodzą z pegmatytu turmalinowego
z San Diego County, Kalifornia/USA; przezro­
czyste, pomarańczowożółte z Antsirabe/Mada-
gaskar; warte szlifowania: w Sri Lance, w In­
diach i na Magadaskarze.
Nazwa grossular pochodzi od łacińskiego sło­
wa grossularia = agrest (ze względu na zielo­
ne zabarwienie minerału). Brunatnopoma-
rańczowa odmiana nazywana jest hessonitem,
bezbarwna leukogranatem (także pomarań­
czowa). Zbity, nieprzezroczysty, zielony hy-
drogrossular z Afryki Południowej jest często
mylnie określany jako żad transwalski lub
żad-granat. Grossular krystalizuje w metamor-
fizowanych skałach węglanowych razem z kal-
cytem, wollastonitem, wezuwianem, diopsy-
dem i skapolitem. Wystąpienia: Alatal w Pie­
moncie; Elba; Monte Somma/Włochy; Ba-
nat/Rumunia; Wiłuj/Syberia/Rosja; rzadkie
okazy warte szlifowania pochodzą z Pakista­
nu, Tanzanii i Kanady. Szmaragdowozielony
grossular, który uzyskał w nomenklaturze han­
dlowej nazwę tsavorytu, został znaleziony
w Tanzanii w 1968 roku i w Kenii w 1971 roku.
Jego złoża kończą się. Drobnokrystaliczny,
zbity, zielony i różowy (od manganu) grossu­
lar został znaleziony w 1925 roku w Transva-
alu/RPA. Grossular może być bardzo podobny
do wezuwianu i może z nim razem występo­
wać.
200
Andradyt{oó nazwiska portugalskiego minera­
loga I.D. d'Andrada) można znaleźć w tych
samych skałach co grossular. Często oba gra­
naty przerastają się strefowo. Najczęściej an-
dradyt jest brunatny; także bezbarwny, zielony
lub czarny. Cytrynowożółte andradyty - topa-
.zolity znajdowane są najczęściej jako drobne
kryształy niedaleko Wurlitz (Fichtelgebirge),
/Niemcy; Val d'Ala, Piemont/Włochy; Ze-
rmatt/Szwajcaria. Ceniony jako kamień
szlachetny, żółty do szmaragdowozielonego
demantoid( = podobny do diamentu) został po
raz pierwszy znaleziony przez poszukiwaczy
złota w pobliżu Niżnego Tagilska na Uralu,
w rozsypiskowych złożach złota. Podobnie
piękny demantoid występuje w Van Malen-
co/Piemont, Włochy. Zawierający tytan, czarny
andradyt z Kaiserstuhl (również z Rieden/La-
acher See) został nazwany melanitem (z grec­
kiego melas =czarny). Wcześniej używany był
on jako biżuteria żałobna. Szczególnie ciemne
odmiany określane są mianem szorlomitu
i ivaarytu.
Uwarowlt jest najrzadszym granatem. Wy­
stępuje głównie w serpentynitach, często
z chromitem i w zmetamorfizowanych glinach.
Kryształy i ziarniste agregaty są ciemnoszma-
ragdowozielone. Nieliczne wystąpienia: łom
nefrytu w Glinicy k/Jordanowa/Polska; Sy-
sertsk na Uralu; Bushveld/Transvaal/RPA;
szczególnie piękne kryształy pochodzą z Ou-
tukumpu/Finlandia; Turcja; Val Malenco,
St.Marcel/Włochy.
Znaczenie i zastosowanie. Granat należy do
tych minerałów, które od najdawniejszych cza­
sów uskrzydlały fantazję ludzką, pobudzały
zainteresowanie, pogłębiały przesądy, za­
spakajały potrzebę odczuwania piękna.
W 1250 roku Albertus Magnus rozpoznał gra-
natus (od łacińskiego granum = ziarno). Gra­
nat jest jednym z 29 kamieni, którym przypisy­
wano w średniowieczu i starożytności moc
magiczną i uzdrawiającą. Jeszcze do dziś
znajduje się granat w grupie kamieni zodiaku.
Na górze, po lewej: granat (melanit); Gardiner
Plateau/Grenlandia; 38 x52 mm
Na górze, po prawej: granat (uwarowit); Outu-
kumpu/Finlandia; 9 x12 mm
Na dole: granat (grossular); Dognaska, Ba-
nat/Rumunia; 20 x 14 mm
Eulytyn Bi 4 [SI0 4 ] 3
Kryształy eulytynu są
małe, tetraedryczne,
zawsze narosłe, tak­
że w postaci pro­
5-6 mienistych agrega­
niemet. tów kulistych, Bliź­
niaki krzyżowe two­
rzą postać gwiazd.
Przypadkowe zrosty pozorują bliźniaki trójkrot-
ne. Lupliwość: niewyraźna; gęstość 6,1; barwa:
najczęściej czerwonobrunatny, także żółty, rza­
dko bezbarwny i czarny. Eulytyn jest rzadkim
produktem wietrzenia rud bizmutu. Znajdowany
jest w zrostach z kwarcem, w obecności biz­
mutu rodzimego, w Johanngeorgenstadt
i w Schneebergu w Saksonii/Niemcy; pegmaty-
ty H6getveit/Norwegia. Nazwa minerału pocho­
dzi od greckiego słowa eulytos = dobrze roz­
puszczalny, gdyż istotnie jest on łatwy do sto­
pienia i rozkładalny w kwasie solnym.
Na górze, po lewej: eulytyn; Schneeberg, Sak­
sonia/Niemcy; 6x8 mm
Cyrkon ZrjSiOij
Własności: Kryształy są krótkimi, masywnymi
słupkami z piramidami, prawie zawsze dobrze
wykształconymi. Rzadko narosłe, występują
często jako wolne obtoczone ziarna. Lupli­
wość: niedoskonała; gęstość: 4,67; barwa: naj­
częściej brunatny, brunatnoczerwony, żółty,
rzadziej zielony, niebieski, bezbarwny. Prawie
stała obecność thoru i uranu w cyrkonie nisz­
czy z czasem sieć krystaliczną minerału. Spa­
dają przy tym twardość, gęstość i dwójło-
mność, a kryształ mętnieje. Odmiany: hiacynt:
żółtoczerwony, czerwonobrunatny; jargon:
bezbarwny, bladosłomianożółty (wystąpienia:
Sri Lanka); starlit: niebieski (wystąpienia: Pai-
lin/Kambodża). Poprzez ogrzewanie można
202
Mullit AI8[03(OH)AISi3016]
Tworzy najczęściej
łodygowate, drobne
promieniste, włóknis­
te agregaty. Ma on
własności podobne
do sillimanitu. Oba
minerały nie dają się
rozróżnić przy użyciu
prostych metod. Lupliwość: wyraźna; gęstość
3,14-3,26; barwa: najczęściej bezbarwny lub
biały, także żółty, różowy do czerwonego. Przy
silnym ogrzaniu sillimanitu, andaluzytu, cyani-
tu i topazu ulegają one rozpadowi z utworze­
niem mullitu i szkliwa krzemionkowego. Stąd
mullit spotykany jest w wyżarzanych masach
ceramicznych. Jest ich składnikiem. Pojawia
się też podczas upłynniania kawałków glin
w lawach bazaltowych (np. na wyspie
Muli/Szkocja - stąd nazwa; w Eiflu/Niemcy).
Na górze, po prawej: mullit; Nlckenich, Ei-
fel/Niemcy; 6x8 mm
zmienić zabarwienie cyrkonu, lecz uzyskana
barwa blednie z czasem.
Powstawanie i wystąpienia. Cyrkon jest
pospolitym minerałem w skałach magmowych,
metamorficznych i w piaskowcach. Jest noś­
nikiem pierwiastków promieniotwórczych. Wy­
stąpienia: żyła pegmatytowa na wzgórzu Skal­
na Brama/Polska; Wezuwiusz (w bombach)
/Włochy; Norwegia; Ural; 20 cm długości igły
- Mellen we Wisconsin/USA; 7 kg kryształy
z Brudenell, North Burgess, Ontario/Kanada,
Sri Lanka; Indie; Tasmania; Australia:
Znaczenie i zastosowanie. Cyrkon znany jest
jako kamień szlachetny od czasów antyku.
Stosowany w przemyśle materiałów ognio­
trwałych, ceramice, do produkcji pigmentów,
szkliw, materiałów ściernych, włókien, jako
surowiec do produkcji dwutlenku cyrkonu.
Na dole, po lewej:
cyrkon; Nassarsuk/Grenlandia; 35 x48 mm
Na dole, po prawej: cyrkon; Miask, Ural;
25x35 mm
Andaluzyt AIJOI SiOJ
Własności. Tworzy
najczęściej proste,
grubokolumnowe,
wrosłe kryształy,
o prawie kwadrato­
wym przekroju lub ło-
dygowato-promienis-
te do ziarnistych
agregaty. Powierzchnia kryształów jest
pokryta często łuseczkami miki, będącej pro­
duktem ich przeobrażenia. Odmianę ze
zorientowaną, wrosła po przekątnych sub­
stancją węglistą (w postaci krzyża) nazywa­
my chiastolitem. Występuje ona w postaci
długich i cienkich, wrosłych kryształów w łup­
kach. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,1-3,2;
barwa: szary lub ciemnoczerwony, rzadko
fioletowy, czerwono-zielony pleochroizm
(wielobarwność). Viridyn (z łacińskiego viii-
dis = zielony) jest intensywnie zieloną, za­
wierającą mangan odmianą andaluzytu.
Powstawanie i wystąpienia. Jako minerał ty-
pomorficzny dla metamorfizmu kontaktowe­
Cyanit Dysten Al [O | SiO.
Własności. Kryształy
są wrosłe, o grubo
łodygowatej postaci.
Końce słupów często
nie są w pełni wy­
kształcone, przeła­
mane. Ściany słupów
wykazują często po­
przeczne prążkowania. Rozprzestrzenione są
osobniki wzajemnie ze sobą poprzerastane lub
blaszkowe agregaty. Zbliźniaczenia są częste.
Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,6-3,7; barwa:
plamisty- błękitna, szaroniebieski, bezbarwny,
biały, żółty, zielony, brunatnawy. Twardość wy­
kazuje anizotropię, czyli jest różna dla różnych
kierunków w minerale: zgodnie z wydłużeniem
4-4,5, w poprzek słupa 6-7. Anizotropia twardo­
ści stała się podstawą do nadania mu nazwy
dysten (z greckiego dis = dwukrotny, sthenos
=siła, moc, tu. twardość).
Powstawanie i wystąpienia. Minerał typomor-
ficzny dla metamorfizmu regionalnego. Wystą­
pienia: Horssjóberg w Wermland/Szwecja;
204
go, obecny jest w znacznych ilościach tam,
gdzie granity wnikają w łupki. Towarzyszy
mu sillimanit, cyanit, cordieryt i korund. Naj­
większe wystąpienia: andaluzytu - White
Mountain/Kalifornia, USA; Transvaal/RPA;
kryształy z Lisenzalpe / Stubaital/ Austria są
rozłożone z utworzeniem kwarcu i miki; horn-
felsy związane z granitami Karkonoszy, stre­
fa Niemczy/Polska. Andaluzyty o jakości ka­
mienia szlachetnego pochodzą z Almerii/An­
daluzja, w Hiszpanii; z Brazylii; Sri Lanki;
Mankoba/Ural Rosji; chiastolit-San Jago di
Compostela w Galicji; turmalino-nośne żyły
na Elbie/Włochy; viridyn - Vestana w Scho-
nen/Szwecja; Ultevis/Laponia.
Znaczenie i zastosowanie. Andaluzyt zyskał
w ostatnich latach duże znaczenie w produk­
cji technicznej ceramiki ogniotrwałej.
Na górze, po lewej: andaluzyt; Lisenz,
Tyrol/Austria; 27 x 37 mm
Na górze, po prawej; andaluzyt (chiastolit);
Lancaster, Massachusetts/USA; 17x23 mm
eclogity Nowej Wsi i Jaworka Górnego pod
Śnieżnikiem (1 cm)/Polska; na Płw.Kola/Ro­
sja; szczególnie piękne kryształy obok stauro-
litu - Alpe Sponda, Pizzo Forno w Tessin;
Pfitsch, Tyrol; Prilepeć, była Jugosławia; ogro­
mne niebieskie kryształy pochodzą z Minas
Gerais/Brazylia; Machakos/Kenia dostarcza
zielonych kryształów do 30 cm wielkości. Waż­
ne dla procesów technologicznych złoża: Hir-
vivaara/Finlandia; Assam/ Indie; Baker
Mountain, Virginia/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Przez długi okres
czasu używano dla cyanitu nazwy „tale bleu".
A.G. Werner nadał mu w 1790 roku, ze wzglę­
du na jego barwę bławatka, nazwę kya-
fl0s=ciemnoniebieski (z greckiego). Cyanit
wykorzystuje się też do produkcji izolacji
w elektrotechnice oraz ceramiki odpornej na
działanie kwasów. Jako kamień szlachetny
jest bardzo rzadko oszlifowywany.
Na dole: dysten (niebieski) i staurolit; Pizzo
Forno, Tessin/Szwajcaria; 88 x65 mm
205
Staurolit (Fe,Mg) 2 (AI;Fe),O,[O(OH)(Si0 4 ) 2 ],
Własności. Ubogie w ściany, najczęściej bar­
dzo dobrze wykształcone, krótkie słupki o rom­
bowym przekroju poprzecznym, wrosłe, czasa­
mi luźne - wypreparowane w procesie wiet­
rzenia. Szczególnie charakterystyczne dla stau-
rolitu są bliźniaki krzyżowe (od tego pochodzi
jego nazwa) jak również zrosty z dystenem.
Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,7-3,8; barwa:
czerwonawa- do czarnawobrunatnej, czasami
z nierównymi lub ziemistymi nalotami.
Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał
utworów metamorfizmu regionalnego, współ-
występujący z dystenem i granatem. Wskaźnik
stopnia metamorfizmu. Szczególnie znane są
brunatnoczerwone, przeświecające kryształy
HumltMg,[(OH,F) ł |(Si0 4 ),]
Występuje w postaci
małych kryształów
o zmiennym wy­
kształceniu, bardzo
bogatych w ściany,
Lupliwość: wyraźna;
gęstość: 3,1-3,2; ba­
rwa: bezbarwny, żół-
tawobiały, lśniącożółty, miodowożółty, kaszta-
nowobrunatny, czerwonobrunatny. Pojawia się
na kontaktach skał ilastych z dolomitem, także
w żyłach. Typowe wykształcenie w Tilly-Fos-
ter-Iron-Mine k/Brewster, Putnam County,
New York /USA; razem z klinohumitem w la­
wach Monte Somma, Wezuwiusza/Włochy
i w osadach wapiennych Los Llanos de Januar
w Sierra de Ronda, Andaluzja/Hiszpania; koło
Filipstad/Szwecja; w wapieniach Kowar i Zło­
tego Stoku / Polska; w wielu miejscach we Fin­
landii.
Na dole. po lewej:
humit; Wezuwiusz/Wiochy; 18 *25mm
206
rosnące razem z niebieskim dystenem z Pizzo
Forno, Tessin/Szwajcaria; Zlaty Chlum (Jese-
nik)/Czech; Prilepeć/była Jugosławia; Monte
Legnone/Włochy; pospolity w łupkach miko­
wych Sudetów/Polska.
Znaczenie i zastosowanie. Staurolit z greckie­
go stauros = krzyż, był noszony czasami jako
amulet. Przezroczyste kryształy są oszlifo-
wywane w celach zdobniczych.
Na górze, po lewej: staurolit; Minas Gera-
is/Brazylia; 43*58 mm
Na górze, po prawej: staurolit; Pizzo Forno,
Tessin/Szwajcaria; 30 x41 mm
Langbanit Mn 7 [OJSi0 4
Kryształy są grubo-
kolumnowe lub tab­
liczkowe. Lupliwość:
wyraźna; gęstość:
4,9; barwa: żelazisto-
czarna, Jedyne miej­
sca występowania to
Langbanshyttan
w Wermland i Órebro/Szwecja. Kryształy rza­
dko większe od 2 mm, najczęściej o wiele
mniejsze, wrastają pojedynczo lub w małych
grupach w ziarnisty wapień lub rosną na mag­
netycie; czasami także na rodochrozycie.
Na dole, po prawej: langbanit (brunatny), mag­
netyt i rodonit; Langban / Szwecja; 24 x33 mm
 Topaz AIJ(F,OH) 2 |SiOJ
Własności. Kryształy
CZJ) wydłużone są naj­
częściej według osi
Z, jednostronnie na­
rosłe, pojedynczo lub
niemet. w druzach, ściany
prążkowane piono-
v
' wo. Kryształy wyka­
zują ponad 140 różnych kombinacji ścian. Ich
postać zdaje się zależeć od lokalnych warun­
ków krystalizacji. Może występować również
w postaci zbitych, łodygowatych agregatów,
rzadko w postaci silnie upakowanej jaspisopo-
dobnej. Spotykany jest w otoczakach. Lupli-
wość: doskonała; gęstość: 3,5-3,6; barwa: bez­
barwny , żółty, morskoniebieski, zielony, fiole­
towy, żółtoczerwony, różowoczerwony. Przy­
czyną zabarwienia topazu są metale występu­
jące w jego strukturze w ilościach śladowych.
Żelazo zabarwia go na żółto i niebiesko, chrom
na różowo. Poprzez wyżarzanie, można nadać
niektórym, żółtozłotym topazom brazylijskim,
barwę łososiowoczerwoną do purpurowej. Od­
działywanie promieni słonecznych może powo­
dować blaknięcie barwy topazów a bezbarwne
kryształy mogą ulec zabarwieniu na niebiesko.
Niektóre azjatyckie topazy, zabarwione niebie­
sko w skutek napromieniowania radioaktywne­
go, tracą barwę z upływem czasu.
Powstawanie i wystąpienia. Topaz jest minera­
łem charakterystycznym dla utworów pneuma-
tolitycznych. Roztwory resztkowe, będące
pozostałością po procesie krystalizacji plutonu,
są silnie wzbogacone we fluor. Roztwory te
wnikają w skały otaczające, przeobrażają je
i powodują powstanie topazu. W ten sposób
powstaje topaz w greizenach cynonośnych
i jest ich głównym składnikiem. W skałach wy­
lewnych rzadko uzyskuje większe koncentrac­
je: Thomas Rangę, Utah/USA. Razem z kwar­
cem, fluorytem, turmalinem, berylem, kasytery-
tem, muskowitem i zinnwaldytem współwystę-
puje on w druzach i żyłach. W XVIII stuleciu
najbardziej znanym złożem topazu był Schne-
ckenstein w Górach Kruszcowych. 24-metrowe
urwisko dostarczało przepięknych, żółtych kry­
ształów topazu, z których 485 najpiękniejszych
zostało oprawionych w angielskiej koronie kró­
lewskiej. Urwisko to jest dzisiaj rezerwatem
208
przyrody. W 1965 roku został znaleziony na
Ukrainie stukilogramowy topaz. Kryształy do
80 kg są znane z lveland/Norwegia. Kryształy
wielkości głowy ludzkiej nie są rzadkością
w innych złożach. Najbardziej znaczące wystą­
pienia: Alabaszka k/Mursińska (niebieskawy);
Sanarka (różowoczerwony); Miask; Ner-
czyńsk/Rosja; Wołyń na Ukrainie; San Louis
Potosi/Meksyk; Namibia; Ramona, Kalifor­
nia/USA; Ouro Preto, Ferros/ Brazylia (żółte,
przez wyżarzanie czerwone, brunatne; ulubio­
ne kamienie szlachetne). Podczas procesów
wietrzenia, topaz pozostaje nienaruszony
i przechodzi do rozsypisk; Pingas de aqua (kro­
pelki wody) nad Rio Belmonte/Brazylia (bez­
barwne, niebieskawe, zielonkawe); Sri Lanka.
W Polsce w strefach kontaktowych granitognej-
sów izerskich, w pegmatytach granitu strzego­
mskiego, w granicie Karkonoszy (Michałkowi-
ce), Wysoki Kamień k/Mirska (do 40% skały
kwarcowo-topazowej).
Znaczenie i zastosowanie. Minerał ten najczęś­
ciej jest błędnie identyfikowany. Według poda­
nia, został on znaleziony przez piratów na wy­
spie Cytis na Morzu Czerwonym. Nazwali go oni
arabskim określeniem topazas = poszukiwany
i znaleziony. W rzeczywistości kamień tak na­
zwany był oliwinem. Przechowywany w skarbcu
portugalskim 1680-karatowy diament Braganza
jest w rzeczywistości bezbarwnym topazem.
W handlu złotym topazem lub topazem maderą
nazywany bywa cytryn lub żółty, wyprażony
ametyst. Od wieków przypisywano mu moc
uzdrawiania i ochładzania. „Gasi on nieczystą
namiętność", pisze Adamus Lonicerus w 1679
roku w swej Księdze ziół.
Na górze: topaz; Alabaszka, Ural; 105 * 78 mm
Na dole: topaz; Schneckenstein,
Vogtland/Niemcy; 30 x22 mm
Tytanit Sfen CaTi[0|SiOJ
Własności. Kryształy Tessin/Szwajcaria; Ahrntal/Włochy; Sulzba-
w wielu postaciach chtal, Zillertal/Austria; Miask/Rosja; Laacher
w zależności od See/Eifel, Niemcy; amfibolity i gnejsy amfibo-
skały, w której krysta­ lowe Tatr i Sudetów/Polska.
5-5,5 lizowały. W skałach Znaczenie i zastosowanie. Klaproth wykazał
niemet. magmowych tworzą obecność tytanu w minerale i nazwał go tyta­
płaskie jak koperta, nitem w 1795 roku. Typowa postać klina spo­
wrosłe kryształy. wodowała nadanie minerałowi również nazwy
W żyłach typu alpejskiego mają postać naros­ sfen (z greckiego sphan = k\\r\). Rudy tytanu
łych, tabliczkowych lub słupkowych kryształów. występują tylko na Półwyspie Kola.
Mogą też tworzyć ziarniste lub skorupowe agre­
gaty. Popularne są w nich bliźniaki, także krzy­
żowe. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,4-3,6; bar­
wa: żółty, zielony, brunatny, czarny, rzadko sza­
ry, różowoczerwony. W sieci krystalicznej tytani­
tu możliwe jest podstawienie w zauważalnych
ilościach wapnia przez itr, cer i mangan (w
kryształach o zabarwieniu czerwonawym).
Powstawanie i wystąpienia. Tytanit jest głów­
nym nośnikiem tytanu w świecie minerałów. Na górze, po lewej: tytanit; Pfitsch/Tyrol;
Jest szeroko rozprzestrzeniony w skałach ma­ 18^25 mm
gmowych i łupkach krystalicznych. Wystą­ Na górze, po prawej: tytanit; Gard/ner Pla-
pienia: St. Gotthard; Val Maggia, \eau I Grenlandia; 18x25 mm

Thaumasyt Uranofan
Ca 3 [C0 3 |SOJSi(OH) 6 12H„0 CaH 2 [U0 2 |SI0 4 ] ; •5HO

Śnieżnobiałe agrega­ Występuje w postaci

ty złożone z małych,
delikatnych, przezro­
czystych igiełek,
3,5 krzaczaste skupienia,
niemet. luźne nagromadzenia
igiełek, zbite postacie
o wyglądzie alabast-
ru lub ziemiste skupienia to najczęstsze formy
wykształcenia tego minerału. Występuje naj­
częściej z apofyllitem. Wystąpienia: ze spur-
rytem lub ettringitem w Crestmore, Kalifor­
nia/USA; jako małe kryształki i duże agregaty
razem z prehnitem koło Centreville, Virgi-
nia/USA; Hasłach w Baden, Schellkopf/Eifel,
Niemcy; Kallskirchspiel, kopalnia Bjelkes koło
Areskutan, Ljusnarsberg, Lśngban/Szwecja;
Sulitelma/Norwegia; Halap/Węgry. Thauma­
syt jest wrażliwy na działanie wody.
długich do 8 mm słu­
pkowych kryształów,
o prawie kwadrato­
2-3 wym przekroju; także
niemet. w postaci zbitych
włókien, sferolitycz-
nych skupień kulis­
tych, naskorupień, nalotów. Lupliwość: dos­
konała; gęstość: 3,9; barwa: miodowozołty do
nasyconego żółtego. Przy naświetleniu ultrafio­
letem, kryształy fluoryzują słabo światłem żól-
tawozielonym. Najczęstszy krzemian uranu;
w pseudomorfozacłi po uraninicie, miejscami
w ilościach nadających się do eksploatacji. Wy­
stąpienia: piękne kryształy z Shinkolobwe/Za-
ir; sferolityczne agregaty z Faraday Uran Minę,
Kanada; pegmatyty Kruczej Skały k/Jeleniej
Góry, Kletno, Kopaniec, Kowary/Polska.

Na dole, po lewej: thaumasyt; Na dole, po prawej: uranofan; Les Bois Noires,

Kloch, Styria/Austria; 2x3 mm Loire/Francja; 12 x 17 mm

210
Melilit (Ca,Na)2(Mg,AI,Fe)[Si207]

y Własności. Melility są
f. kryształami miesza­

5-5,5
niemet.
nymi dwóch członów
końcowych: akerma-
nitu i gehlenitu. Więk­
szość kryształów,
wrosłych lub naros­
y łych w druzach, osią­
ga nieduże wymiary. Postacie kryształów są
ubogie w ściany, grubotabliczkowe, krótkosłu-
pkowe, czasami długokolumnowe. Są znane
zbliżniaczenia krzyżowe, tworzące niemal kąt
prosty między osobnikami bliźniaczymi. Lupli-
wość: wyraźna; gęstość: 2,9-3,0; barwa: biały
do bladożółtego, miodowo- lub zielonkawoźół-
tego, czerwonawobrunatny do brunatnego.
Pod mikroskopem często zauważalna piękna
budowa pasowa.
Powstawanie i wystąpienia. Częsty składnik
bardzo ciemnych, najczęściej geologicznie
młodych skał wylewnych lub skał kontakto­
wych. Rzadziej w skałach głębinowych.
Stowarzyszony najczęściej z perowskitem.
ć^\
Wystąpienia: bazalty Strachowa, k/Leśnej.
Polska; Monzoni w Fassatal, Monte Som-
ma/Włochy; Polzenite/Czechy - duże kry­
ształy; Kaiserstuhl / Eifel, Niemcy:
Płw.Kola/Rosja.
Znaczenie i zastosowanie. Wystąpienie w Ca-
po di Bove/Włochy zostało przebadane
w 1790 roku przez Fleurien de Bellevue. Zna­
lazł on w nim melilit, który nazwał tak od
greckich słów: me//= miód, lithos = skała.
Melility występują w znacznych ilościach
w żużlach hutniczych i cementach.
Na górze: melilit; Udersdorf, Eifel/Niemcy;
10x7 mm

Aksynit Ca2 (Fe,Mg,Mn)Al, B[OH | O | (Si 2 0 7 )

Własności. Aksynit
jest nazwą grupy mi­
nerałów, której cztery
człony różnią się
zawartością żelaza,
magnezu i manganu:
ferroaksynit, magne-
sioaksynit, mangana-
ksynit, tinzenit Występuje w postaci pojedyn­ zach. Wystąpienia: łom Grabina (żyła pegma-
czych narosłych kryształów lub w grupach tytowa przecinająca granitoid strzegomski) do
w druzach. Mają one ostre krawędzie. Są kli­ 2 cm, Żółkiewka, Czernica/Polska; Schwa-
nowate, bogate w ściany, także zbite, w agre­ rzenberg w Saksonii/Niemcy; Francja; Szwaj­
gatach skorupowych, grubostupkowych do ko­ caria; Anglia; Włochy; duże fioletowe kryształy
stkowych. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,3; pochodzą z Course Gold, Madera County, Ne-
barwa: goździkowobrunatny, szary, fioletowy, vada/USA.
śliwkowoniebieski, zielonkawa, rzadko brzosk- Znaczenie i zastosowanie. Nazwa aksynit po­
winiowoczerwony; wyraźny pleochroizm. chodzi od greckiego słowa axina= topór. Ma­
Powstawanie i wystąpienia. Minerały te zwią­
ją znaczenie tylko jako okazy dla zbieraczy;
zane są z utworami pneumatolitycznymi. Po­
aksynit - kamień szlachetny jest prawdziwym
dobnie jak turmalin ich powstawanie wymaga
rarytasem.
środowiska zasobnego w wapń. Rzadko
występują w postaci pięknych kryształów, jako
Na dole: aksynit;
utwory hydrotermalne w szczelinach i dru­
Dauphine/Francja; 33 x24 mm

212

Zoizyt Ca2AI3 [01 OH | Si041 Si a 0 7 ]
rzj) Własności. Kryształy
wykształcone są
w postaci długich
kolumienek, ściany
6,5 często prążkowane;
niemet. osobniki wrosłe,
często zgięte, prze­
łamane, rzadkie
prawidłowe zakończenia. Kryształy zwykle
w zbitych, skrytokrystalicznych skupieniach
lecz również w postaci kostkowych do włók­
nistych agregatów. Lupliwość: doskonała; gęs­
tość: 3,2-3,4; barwa: najczęściej szary, brunat-
noszary, zielonkawy, różowoczerwonawy (od
manganu - thulit), zielony (anyolit), niebieska
do fioletowej (tanzanit - o jakości kamienia
szlachetnego). Silny pleochroizm jest znakiem
rozpoznawczym tanzanitu. Dla uszlachetnie­
nia, naturalne minerały z grupy zoizytu, o bar­
wie żółtawej do brunatnej, wyżarza się w tem­
peraturze 4Ó0°C, aby uzyskać rzadkie i cenne
odmiany o barwie ultramaryny.
Powstawanie i wystąpienia. Typowy składnik
Epidot Pistacyt Ca2 (Fe,AI)AI2 [O | OH | Si041 Si 2 0 7 ]
Własności. Charakte­
rystyczne jest bogact­
wo postaci kryszta­
6-7 łów (ponad 200). Kry­
niemet. ształy występują jako
szczotki, druzy, włó-
knisto-promieniste
lub krzaczaste agre­
gaty, miejscami jako naloty. Powstawanie bliź­
niaków nie jest rzadkością. Lupliwość: bardzo
dobra; gęstość: 3,3-3,5; barwa: ciemnozielony,
niebieskozielony, czarnawozielony, także ja-
snożółty, pistacjowozielony, żółtozielony,
rzadko czerwony (Glencoe/Szkocja); pleo-
chroiczny.
Powstawanie i wystąpienia. Częsty w utwo­
rach metamorfizmu kontaktowego i regional­
nego, jako produkty przeobrażenia plagiokla­
zu, skapolitu, granatu, piroksenu. Całe masy­
wy skalne są przeobrażane w wyniku oddzia-
Na dole, po lewej: epidot z apatytem; Knap-
penwand/Austria; 20 x28 mm
214
UB
m
Ol
M
^^^^ł *:
skał metamorficznych powstałych w niskich
VII
temperaturach i pod wysokim ciśnieniem. Wy­ tb '%L ^ * - ^ ^
stępuje w paragenezie z granatem, skaleniem, ^"u^fŁfc- " • .
biotytem i hornblendą (zoizytowy amfibolit).
Zoizyt jest głównym składnikiem saussurytu
czyli zespołu minerałów, będącego produktem
hydrotermalnego przeobrażenia plagioklazu
zasobnego w anortyt, a występującego w ska­
łach gabroidalnych. Wystąpienia: gabro
Braszowic, Jordanów, Sokolec/ Polska; Te­
lemark/Norwegia; Saualpe, Rauris koło Salz­
burga/Austria; Zermatt, Wallis/Szwajcaria;
zielona skała zoizytowa z dużymi kryształami
rubinu z Longido/Tanzania.
Znaczenie i zastosowanie Niebieski zoizyt do­
piero w latach 60. został uznany za kamień
szlachetny. Firma jubilerska „Tiffany" nadała
znalezionemu w Tanzanii zoizytowi nazwę tan­
zanit i zorganizowała jego reklamę. Zbita, czer­
wona odmiana zoizytu, thulit, jak również zielo­
na odmiana oszlifowywane są do kaboszonów.
Na górze: zoizyt; Achental/Austria; 60x44 mm
ływania wędrujących roztworów w skały epi-
dotowe. Minerały tych skał są zmieniane
w epidot, któremu towarzyszą inne, wtórne
minerały. Wystąpienia: granitoidy strzegom­
skie - Grabina, Żółkiewka, Kostrza, strzelińs-
kie - Strzelin, Gębczyce, Mikoszów, amfibolity
Sobótki/Polska; wspaniałe kryształy
z Knappenwand, Untersulzbachtal/Austria; Le
Bourg-d'Oisans, Isere/Francja; Fassatal, Val-
Codera i Malenco/Włochy; Arendal/Norwe­
gia; Ural/Rosja; Elba.
Znaczenie i zastosowanie. Długi okres uważa­
no epidot za odmianę turmalinu. Dopiero
w 1801 roku R.J. Hauy opisał epidot jako sa­
modzielny minerał i nadał mu nazwę pocho­
dzącą od słowa greckiego epidosis = dodatek.
Pistacjowozielona barwa spowodowała po­
wstanie dodatkowej nazwy pistacyt. Epidoty są
minerałami poszukiwanymi przez zbieraczy;
rzadko używane są jako kamień szlachetny.
Na dole, po prawej: epidot z amiantem; Knap­
penwand/Austria; 25 *34 mm
Wezuwian Ca 10 (Mg,Fe) 2 AI 4 [(0H) 4 ](Si0 4 ) 5 | [(Si,O r ),]
Własności. Często czne z Czarnowa, wapienie Starej Kamie­
piękne kryształy, nicy/Polska; Meksyk; w szczelinach skał Alp,
krótko- i grubosłup- w Skandynawii i na Uralu.
kowe, rzadko wydłu­ Znaczenie i zastosowanie. Nazwę wezuwian
żone lub igiełkowe. nadał minerałowi A.G. Werner w 1795 roku.
Z powodu szczegól­
nej kombinacji ścian,
czasami podobny do
granatu. Różnią go wtedy od granatu prążko­
wane ściany słupa. Częsta postać kryształów
to promieniste lub zbite agregaty. Łuplrwość:
niewyraźna; gęstość: 3,27-3,45; Barwa: bruna­
tny, agrestowozielony, żółty, czerwonobrunat-
ny, czarnobrunatny, różowoczerwony. Skład
<0\
chemiczny tego minerału jest bardzo skompli­
kowany, ponieważ atomy metalu w strukturze
mogą być podstawiane przez inne pierwiastki.
Powstawanie i wystąpienia. Związany głównie
z metamorfizmem kontaktowym skał wa­
piennych; wylewami Wezuwiusza, Monte Som- Na górze, po lewej: wezuwian; Achmatowsk,
ma, Monzoni/Włochy. Inne wystąpienia: skały Ural; 26x36 mm
wapienno-diopsydowe i marmury osłony Na górze, po prawej: wezuwian; Monte Som-
strzelińskiego granitoidu, dolomity krystali­ ma, Wezuwiusz/Wiochy; 15 x21 mm

Chryzokola CujSiOJ • n HO

Własności. Zbity z turkusem i malachitem, który znaleziony zo­

i upakowany minerał stał na północ od Ejlat/Izrael. Zrosty kwarcu
o postaciach agre­ z chryzokola znane są z Meksyku.
gatów: gromiastych, Znaczenie i zastosowanie. Nazwa chryzokola
nerkowatych, stalak­ pochodzi od greckich słów: chrysos = z\o\o.
tytowych; występują­ kolia = klej, lep. Nazwa ta były stosowana do
cy także jako na- określania różnych substancji m.in malachitu.
skorupienia, mikro­ W średniowieczu nazywano chryzokola każdy
krystaliczne lub ziemiste. Łupliwość: brak; gę­ łączony z nią materiał np: boraks. Od czasu
stość: 2-2,2; barwa: szmaragdowozielona, nie- zastosowania kamienia z Ejlat jako kamienia
bieskawozielona, niebieska. szlachetnego, chryzokola jest coraz bardziej
Powstawanie i wystąpienia. W strefie utlenia­ cenionym materiałem ozdobnym.
nia niezliczonych złóż miedzi, razem z mala­ Minerały podobne. Turkus, waryscyt.
chitem, azurytem, kuprytem i limonitem. Wy­
stąpienia: Kletno, Miedzianka k/Jeleniej Góry
i k/Chęcin/Polska; Lizard, Kornwalia/Anglia;
Bogosłowsk na Uralu, Koływań w Ałtaju /Ro­
sja; Zair; Zambia; Kalifornia/USA; Meksyk;
Chile. W Clifton Morenci Minę, Arizona/USA
chryzokola jest wydobywana jako ruda miedzi.
Jako wyjątek należy potraktować wystąpienie
chryzokoli w postaci igiełek w Makay w Ida­
Na dole: chryzokola;
ho/USA. Kamień z Ejlat to zrost chryzokoli
llmenau, Turyngia/Niemcy; 82 x60 mm

216
Beryl Be.AIJSi.OJ
Własności. Najwięk­
szym znalezionym
dotychczas berylem
(o wartości gemologi-
7,5 cznej) był kryształ ak-
niemet, wamaryny (akwama-
ryna to beryl barwy
wody morskiej),
o długości 48,5 cm i wadze 110,5 kg. Znalezio­
ny on został w 1910 roku w Minas Gera-
is/Brazylia. Mniejsze do bardzo dużych krysz­
tały, wrosłe i narosłe, mają postać heksagona­
lnego słupa, rzadko tabliczek. Mogą pojawiać
się również w dużych, zbitych masach jako
ziarniste lub łodygowate agregaty. Łupliwość:
niewyraźna; gęstość: 2,63-2,80; barwa: bezba­
rwny, żółty, czerwony, zielony, niebieski we
wszystkich odcieniach.
Powstawanie i wystąpienia. Atom berylu jest
zbyt mały, aby znaleźć miejsce w większości
struktur krzemianowych. Dlatego wzbogacone
są w niego resztki stopów i roztwory pomag-
mowe. W pęknięciach i szczelinach, w skałach
otaczających, krystalizują z nich duże,
przezroczyste kryształy berylu w paragenezie
z kwarcem, skaleniem, muskowitem, lepidoli-
tem, topazem, turmalinem, spodumenem, ka-
syterytem, columbitem i tantalitem (pegmaty-
ty). Wystąpienia: żyły pegmatytowe Gór
Sowich, druzy pegmatytowe w granicie strze­
gomskim (Grabina), pegmatyty Jakuszyc/Pol­
ska. Przezroczyste i pięknie zabarwione bery­
le, beryle szlachetne, są drogimi kamieniami
szlachetnymi. Wyróżnia się kilka ich odmian.
Jednym z nich jest szmaragd: nazwa pochodzi
od greckiego słowa smaragdos = zielony
kamień. Zabarwienie szmaragdowi nadaje
chrom. Kamienie szlachetne, beryle, występu­
ją najczęściej w skałach metamorficznych.
Szmaragdy Kleopatry, wydobywane w kopalni
Zabarah w górnym Egipcie, były znane w sta­
rożytności. Wraz z podbojem Ameryki Po­
łudniowej przez hiszpańskich konkwistadorów
przybył szmaragd ze złotem do Europy. India­
nie uważali szmaragd za kamień święty. Od
czasów konkwisty złoże Chivor, Muzo/Kolum­
bia dostarcza całemu światu pożądane szma­
ragdy. Stamtąd pochodzi też kamień „tra-
piche", który w przekroju poprzecznym ukazu­
218
je budowę sektorową. Wystąpienia: Świerd-
łowsk, Ural/Rosja; Gravelotte, Transwaal/
/RPA; Sandawana/Zimbabwe; Kenia; Za­
mbia; Habachtal/Austria; stąd również pocho­
dzą piękne okazy. Przezroczyste, wolne od
inkluzji, oszlifowane szmaragdy kolumbijskie %
są najdroższymi kamieniami szlachetnymi.
Akwamaryna: jasno do ciemnoniebieskiego
lub zielonkawoniebieskiego koloru. Wystę-
pienia: Nerczyńsk, Ural/Rosja; Elba/Włochy;
Irlandia; Namibia; Bahia, Esperito Santo w Mi­
nas Gerais/Brazylia. Zloty beryl: cytryno-
wożółty do złotożółtego: Sri Lanka; Namibia;
Minas Gerais/Brazylia. Goshenit:bezbarwny;
Goshen w Massachusetts/USA; Brazylia. He-
liodor: tlenek uranu nadaje mu jasnożółtozie-
lone zabarwienie: Namibia, pod wpływem pro­
mieniowania ultrafioletowego niebieska flu-
orescencja. Morganit: różowy do fioletowego: 'if-m
Minas Gerais/Brazylia; Antsirabe/Madagas­
kar; San Diego, Kalifornia/USA; Namibia. Bix-
bit: kolor czerwonego agrestu: Thomas Rangę,
Utah/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Beryl był używany
przez wieki jako kamień ozdobny, amulet i ka­
mień uzdrawiający. Był symbolem czystości,
ochroną małżeńskiej miłości a także środkiem
przeciwko zatruciom, chorobom nerek
i kamieniom moczowym. Niemieckie słowo
Brille (okulary) pochodzi od berylu, gdyż
szkiełka do okularów wytwarzano z przezro­
czystego berylu. Stosuje się go w budowie
rakiet, eletronice, technikach jądrowych, do
stopów kwasoodpornych.
(&9\ Hi
Na górze, po lewej: beryl (akwamarynaj: San
Piero In Campo, Elba/Wiochy; 30 *41 mm
Na górze, po prawej: beryl; Ehrenfriedensdort,
Saksonia/Niemcy; 14 x20 mm.
Na dole: beryl (szmaragd) Habachtal, Austria;
13x9 mm.
Turmalin AB 9 [(OH) ł |(B0 3 ) 3 |Si 6 O ia ] (wzór ogólny)
Własności. Drobne igiełki jak i duże kryształy
występują jako wrosłe i narosłe. Kryształy są
wydłużone według osi pionowej. W przekroju
poprzecznym są trójkątami. Jeśli widoczne są
zakończenia słupa, oba końce mają różne wy­
kształcenie. Często spotykane są agregaty
sferolityczne (turmalinowe słońce). Lupliwość:
brak; gęstość: 3,0-3,25; barwa: bezbarwny
oraz wszystkie możliwe zabarwienia i ich od­
cienie; typowe są różne barwy występujące
w obrębie jednego kryształu. Pojawiający się
silny pleochroizm zapobiega mylnemu rozpo­
znaniu turmalinu. Jeśli spogląda się na krysz­
tał w jednym kierunku widoczne jest blade
zabarwienie; w dwóch pozostałych, prostopa­
dłych kierunkach widać barwę ciemną. Przez
ogrzanie lub pocieranie kryształu chusteczką,
ładują się one elektrostatycznie. Oba końce
kryształu obdarzone są odmiennym ładun­
kiem. Do Europy przywieźli turmalin Holend­
rzy. Podobnie jak kwarc turmalin wykazuje
właściwości piezoelektryczne.
Turmaliny są grupą minerałów o skompli­
kowanym składzie chemicznym. W formule po­
danej powyżej, pozycje A i B mogą obsadzać
różne metale, przez co powstają różne człony.
£7óa//=turmalin litowy (wiele różnych barw),
schórl = turmalin z żelazem dwuwartościo-
wym (czarny), tf/aw'r = turmalin magnezowy
(brunatny), buergeryt=\urma\in z żelazem
trójwartościowym (prawie czarny), w / / = t u ­
rmalin wapniowo-magnezowy (brunatny),
//Mcca/y/ = turmalin wapniowo-litowy. Ob­
szar pomiędzy tymi skrajnymi członami wype­
łniają kryształy mieszane.
Powstawanie i wystąpienia. Minerał typowy
dla jasnych pegmatytów, żył pneumatolity-
cznych, stref kontaktowych między gorącym
plutonem a skałą otaczającą; częsty w żyłach
rudnych, druzach, żyłach typu alpejskiego
i w złożach rozsypiskowych. Miejsca wy­
220
stąpień godne uwagi: Mirsk, druzy pegmatyto-
we granitoidów strzegomskich, osłona granito-
idu Strzelina, pegmatyty Gór Sowich/Polska:
Brocken - Harz, Eibenstock - Saksonia/Nie­
mcy; San Piero in Campo/Elba; Krageró, Ka-
atiala/Norwegia (kryształy do 5 cm długości):
Luxulian, Kornwalia/Anglia; Namibia; Ma­
dagaskar; St.Gothard/ Szwajcaria; Monte
Mulatto/Włochy; kryształy o jakości kamienia
szlachetnego dostarczają złoża Namibii i Ma­
dagaskaru a przede wszystkim Minas Gerais.
Bahia/Brazylia; czerwone i dwubarwne ka­
mienie pochodzą z Mozambiku, Kenii, Tanza­
nii, Kalifornii.
Znaczenie i zastosowanie. Ulubiony kamień
szlachetny. Szczególnie często oszlifowywane
są barwne odmiany elbaitu. Nadano im osob­
ne nazwy: achroit- bezbarwny, rubellit- czer­
wony, indigolit- niebieski, i/erdelit- zielony,
murzyńska głowa - bezbarwne kryształy
z czarnym zakończeniem, turecka głowa -zie­
lone kryształy z czerwonym zakończeniem,
kamień arbuzowy - kryształy o czerwonym
jądrze i zielonej otoczce. Niektóre, szczegól­
nie afrykańskie, turmaliny „uszlachetnia się"
przez wyżarzanie w temperaturze 650°C, aby
nadać im barwę szmaragdową.
Na górze, po lewej: turmalin; Campolungo,
Tessin/Szwajcaria; 18 x25 mm
Na górze, po prawej: turmalin (schórij; Grotta
d'Oggi, Elba/Wiochy; 28 *38 mm
Na dole: turmalin z kwarcem; Grotta d'Oggi.
Elba/Wiochy; 33x24 mm
HvaitCaFe 3 [OH|0|Si 2 0 7 ]
Kryształy są naroste
nj) w postaci wydłużo­
nych słupków do igie­
5,5-6 łek, z prążkowanymi
pólmet - ścianami słupa; także
met. promieniste, rzadziej
ziarniste agregaty.
Łupliwość: wyraźna;
gęstość; 4,1; barwa: czarny, brunatnozielonka-
woczarny (żółtobrunatne pierścienie - efekt
wietrzenia). Minerał jest typowym produktem
procesów pneumatolitycznych. Wystąpienia:
zwały odpadowe kopalni Miedzianka k/Je­
leniej Góry, tytanomagnetyty Suwalszczyz­
ny/Polska; Rio Marina na Elbie, Campiglia
w Toskanii/Włochy; Trepća/ dawna Jugo­
sławia; Laxey Minę w Idaho/USA (8 cm); Seri-
phos/Grecja. W1806 roku, w czasie pobytu na
Elbie, Lelievre odkrył ten minerał, który nastę­
pnie nazwano jego imieniem lievryt. Ilva jest
łacińskim słowem oznaczającym Elbę.
Na górze, po lewej: ilvait; Rio Marina,
Elba/Wiochy; 22x30 mm
Pekłolit Ca2NaH[Si3OJ
Kolumienkowe lub
tabliczkowe kryszta­
ły; zwykle włókniste,
sferolityczne agrega­
ty lub całkiem zbite
i upakowane masy
Łupliwość: wyraźna
gęstość: 2,8; barwa
bezbarwny, biały, szary. Występuje głównie ja­
ko produkt działalności hydrotermalnej w mia-
rolach bazaltoidowych, z zeolitem, prehnitem,
kalcytem itd. Rzadko spotykany jest w skałach
metamorficznych. Wystąpienia: w serpentyni­
tach okolic Jordanowa (Dolny Śląsk), amfibolity
Miedzianki k/Janowic Wlk., w pegmatytach
strzegomskich/Polska; Płw.Kola/Rosja. Pier­
wszego oznaczenia minerału dokonał Kobell
w 1828 r. mając do dyspozycji materiał z Monte
Baldo, Trentin/Włochy; od swojego wyglądu
zyskał nazwę [paktos=upakowany, ściśle z so­
bą połączony).
Na górze, po prawej: pektolit; Rauschermuhle.
Palatynat/Niemcy; 42 *57 mm

Osumilit Milaryt
(K,Na,Ca)(Mg,Fe) 2 (AI,Fe) 3 [AI 2 Si 1 „OJ KCa 2 AIBe 2 [Si 12 OJ
Postać kryształów: Do 4 cm długości,
krótkosłupkowe, wy­ słupkowe kryształy
dłużone według osi o charakterystycz­
Z lub tabliczkowe; nych zakończeniach.
6 najczęściej bardzo 6 Łupliwość: brak; gę­
niemet. małe: poniżej 1 mm niemet. stość: 2,46-2,61; ba­
do 5 mm. Łupliwość: rwa: bezbarwny, ja­
brak; gęstość: 2,64; snozielony, żółtawo-
barwa: ciemnoniebieski do czarnego. Właści­ zielony. Występują w żyłach typu alpejskiego
wościami przypomina cordieryt, dlatego częs­ i pegmatytach w granitoidach. Wystąpienia:
to jest z nim mylony. Występuje w druzach Val Giuf k/Sedrun, Graubunden/Szwajcaria;
w skałach wulkanicznych: Sakkabira/Afryka; żyły hydrotermalne k/Henneberg w Turyngii.
Osumi/Japonia; Oregon/USA; obszar wul­ Guanajuato/Meksyk. Kryształy o jakości
kaniczny Laach/Niemcy. Piękne kryształy po­ kamieni szlachetnych pochodzą z Namibii;
chodzą z Sardynii. ostatnio także z Brazylii, Płw.Kola/Rosja. Mi­
laryt jest minerałem poszukiwanym przez
zbieraczy, rzadko używany jako kamień szla­
chetny. Nazwa jego pochodzi od miejscowości
szwajcarskiej: Val Milar.

Na dole, po lewej: osumilit; Na dole, po prawej: milaryt;

Sardynia/Wiochy; 8 x 11 mm Val Giuf/Szwajcaria; 20 x28 mm
223
222
Pirokseny AB[Si 2 OJ (wzór ogólny)
5-6
niemet.
Własności. Pirokseny są bardzo dużą grupą,
szczególnie ważnych, minerałów skałotwór-
czych. Pozycję A i B we wzorze ogólnym mogą
zajmować atomy licznych metali. Pozycję A ob­
sadzają głównie: wapń, sód, lit; pozycję B: mag­
nez, żelazo, glin. Poniżej opisane zostaną naj­
bardziej znane człony grupy piroksenów. Cechą
wspólną dla całej tej grupy są dwa systemy
łupliwości, krzyżujące się pod kątem prawie
prostym. Układ łupliwości odróżnia pirokseny od
amfiboli. Obie grupy są silnie spowinowacone
chemicznie i krystalograficznie. Występują częs­
to razem. Wiele ich członów jest charakterys­
tycznych dla skał magmowych, inne dla skał
metamorficznych. Nazwę pirokseny, wyprowa­
dził R.J. Hauy od słów greckich: pyr=ogień
i xenos = obcy. Uważał on bowiem, że pirokse­
ny nie tworzą się w chwili erupcji, lecz później.
W piroksenach wyróżniamy kilka członów czy­
stych, końcowych (obszary między nimi wypeł­
niają kryształy mieszane): enstatyt, ferrosyllit,
hedenbergit, diopsyd.
Augit]es\ kryształem mieszanym, w którego
składzie wszystkie cztery człony uczestniczą
w różnych proporcjach. Krótkosłupowe krysz­
tały o ośmiokątnym obrysie, zbliżniaczenia
- miejscami krzyżowe, zbite, wpryśnięte kry­
ształy, pojedyncze osobniki lub ziarniste agre­
gaty, rzadko igiełkowe kryształy (Eifel) to naj­
częstsze postacie piroksenów. Barwa: zielony,
zielonkawoczarny, czarny. Wystąpienia: Kai-
serstuhl/Niemcy; Boreslav/Czechy; Ower-
nia/Francja. Szeroko rozpowszechniony skła­
dnik skał magmowych (np. w andezytach pie­
nińskich); obecny także w meteorytach.
Enstatyt, Mg2[Si206], rombowy; postać: najczę­
ściej zbity, słupkowy; barwa: szarobiały, żół­
tawy, zielonkawy, brunatnawy, ciemnozielony.
W żyłach apatytowych z Krageró długie krysz­
tały do 172 m; Donegal/Irlandia; Szkocja; Nor­
wegia; Harz, Eifel/Niemcy.
224
Hedenbergit, CaFe[S2OJ , jednoskośny; krysz­
tały o kwadratowym przekroju, w kostkowych
masach, częściej w postaci promienistych
agregatów; barwa: czarny. Wystąpienia: Rio
Marina i Calamita-Mine na Elbie/Włochy:
Arendal / Norwegia; Nordmarken / Szwecja.
Diopsyd, CaMg[Si206], jednoskośny; często
dobrze wykształcone kryształy, słupkowe, pro­
stokątny przekrój; często ziarniste, płytkowe,
sferolityczne agregaty; barwa: biały, żółty,
brunatnawy, jasnozielony, niebieski; violan
jest fioletowy, jeffersonit, diopsyd chromowy,
lawrowit są ciemnozielone. Wystąpienia: Sam-
borowiczki k/Strzeiina, Jordanów k/Sobótki,
Gębczyce k/Strzelina/Polska; Val d'Ala, Val
d'Ossola/Włochy; Binntal/Szwajcaria; Ziller-
tal/ Austria; Ural/Rosja; Nordmarken /Szwe­
cja. Przezroczyste, najczęściej zielone kamie­
nie, oszlifowywuje się jako kamienie szlachet­
ne; czarne, nieprzezroczyste, ukazują często
czteropromienistą gwiazdę.
Jadeit, NaAI[Si2OJ, jednoskośny; rzadko do­
brze wykształcone kryształy, najczęściej w po­
staci zbitej masy, mikrokrystalicznej, włókni­
stej; ziarniste lub włókniste agregaty. Podobny
do nefrytu i objęty razem z nim określeniem
źad. Najczęściej lśniącozielony. Wystąpienia:
Mjanmar, Chiny, Japonia; bardzo rzadko w Pie­
moncie/Włochy; Tąpadła na Din.Śląsku/Polska.
Spodumen, LiAI[Si2OJ, jednoskośny; kryształy
do 16 m długości, o wadze kilku ton i prąż­
kowanych ścianach; barwa: biały, żółty, szary,
różowoczerwony (kunzyt), szmaragdowozielo­
ny (hiddenit); wystąpienia: Etta i Tin Mountains
w Dakocie Południowej/USA; Szkocja; Ka-
ryntia/Austria; Szwecja; Brazylia; Afganistan;
pegmatyty Skalnej Bramy, Michałkowice
k/Szklarskiej Poręby, Tąpadła/Polska. Prze­
zroczyste kryształy są oszlifowywane jako ka­
mienie szlachetne.
Do grupy piroksenów należą także m.in.; egi-
ryn (akmitj, bronzyt, hipersten, diallag
Na górze: piroksen (diopsyd) z hessonitem;
Vai d'Ala, Piemont/Wiochy; 28 *20 mm
Na dole, po lewej: Piroksen; Nickenich,
Eifel/Niemcy; 11 x 15 mm
Na dole, po prawej: Piroksen (augit);
Czechy; 24 x33 mm
225
Amfibole A 2 B 5 [(OH,F)|Si 4 OJ 2 (wzór ogólny)
^^-\ Własności. Do grupy
^K amfiboli należy sze-
^1 reg bardzo ważnych
minerałów skałotwór-
5-6 czych. Ich skład
Lniemet^J chemiczny jest skom-
\^<^\^> plikowany i zmienny.
^"""^ Są one od lat obie­
ktem intensywnych badań naukowych. W for­
mule ogólnej pozycje A i B mogą być obsa­
dzane atomami różnych metali. W pozycji
A spotyka się najczęściej: wapń, sód potas;
w pozycji B: magnez, żelazo, glin, mangan,
tytan. Krzem może częściowo zastępować
glin. Z ogromnej różnorodności kryształów
mieszanych została wybrana tu grupa amfiboli
wapniowych. Zawierają one takie same skład­
niki jak pirokseny, mają jednak odmienną
strukturę. Wyraża się to między innymi w od­
miennym układzie płaszczyzn tupliwości, któ­
re krzyżują się w amfibolach pod kątem 124°
(w przeciwieństwie do piroksenów - 87°).
Przekrój amfiboli jest sześciobokiem a pi­
roksenów ośmiobokiem. Amfibole występują
w szeregu skał. Ich postać, także ze względu
na zmienny sktad chemiczny, jest różna. Włók­
niste, nieprzezroczyste agregaty zwane są az­
bestem
Tremolit, Ca2Mgs[(OH,F)|Si40„]2: długie, łody-
gowate kryształy lub promieniste agregaty ba­
rwy białej do szarej. Występuje w ziarnistych
wapieniach i dolomitach na kontaktach z gorą­
cymi, wznoszącymi się masami skalnymi;
w łupkach krystalicznych i serpentynitach. Wy­
stąpienia: do 10 cm wielkości w Gębczycach
k/Strzelina, marmury Złotego Stoku /Polska;
Campolungo w Tessin/Szwajcaria; Zillertal
/Austria; wydobywany na dużą skalę w USA
i Rosji.
Na górze; amfibol (aktynolit);
Lappland Finlandia; 170 x 120 mm
226
Aktynolit, Ca2(Mg, Fe)5[(0H,F) ISi.O,,],: słupko­
we kryształy, łodygowate; włókniste, zbite, po­
plątane agregaty; barwa: ciemnozielona; wros-
ie w łupkach talkowych i chlorytowych. Wystą­
pienia: Rościszów k/Dzierżoniowa, Grodzi­
szcze k/Ząbkowic Śl. /Polska; Zillertal /Au­
stria; Val Malenco, Val Germanasca/ Włochy.
Odmiany: szmaragdyt - trawiasto-szmarag-
dowozielony, małe, krótkie igiełki - czasami
oszlifowywany jako kaboszon; amiant o wy­
kształceniu azbestowym; skóra górska aktynolit
o gęstym, sfilcowanym ułożeniu włókien. Skóra
górska używana jest do wytwarzania niepa­
lnych tkanin. Nefryt- mikrokrystaliczna, zbita,
sfilcowana odmiana aktynolitu o barwie szczy-
piorkowozielonej do zielonkawoszarej. Nefryt
znad Bajkału / Rosja o barwie szpinakowozielo-
nej zwany jest rosyjskim zadem. Wystąpienia:
Sudety/Polska; Harz/Niemcy; wschodni Tur­
kiestan; Nowa Zelandia. W czasach prehistory­
cznych używany do wyrobu narzędzi i broni;
obecnie jako kamień ozdobny.
Hornblenda, (Ca, Na, K)2 3(Mg, Fe +2 , Fe +3 ,
AI)5[(OH,F)|Si3(Si,AI)01l]2: zielone do kruczo­
czarnych kryształy, wrosłe i narosłe, najczęś­
ciej krótkosłupkowe i ubogie w ściany; zbite,
łodygowate, włókniste, rzadziej ziarniste agre­
gaty; częste zrosty równoległe z augitem
i diallagiem. Pseudomorfozy po augicie, w po­
staci włóknistej hornblendy, nazywane są ura-
litem. Hornblenda jest kryształem mieszanym,
w której strukturę mogą zostać wbudowane
wszystkie wymienione powyżej metale,
w zmiennych ilościach. Hornblendy występują
najczęściej w magmowych i metamorficznych
skałach na przykład w Pargas, Pernio/Finlan­
dia. Hornblenda bazaltowa występuje w ska­
łach wulkanicznych na przykład: tufy bazalto­
we z Borislava/Czechy; andezyt w Siebenge-
birge/Niemcy. Dalszymi przedstawicielami
grupy amfiboli są: niebieski glaukofan, fioleto­
wy do żółtego richteryt, ciemnoniebieski rie-
beckit, azbestowaty krokidolit, jasnoniebiesko-
zielony antofyllit.
Na dole, po lewej: amfibol (hornblenda); Dra-
chenfels, Siebengebirge/Niemcy; 30*41 mm
Na dole, po prawej; amfibol (tremolit);
Campolungo, Tessin/Szwajcaria; 30 *41 mm
Inesyt Ca 2 Mn 7 [Si 5 0 14 OH] 2 • 5H 2 0
Pojedyncze kryształy
są słupkowe lub tabli­
czkowe, wydłużone,
1-15 mm długości;
najczęściej sferolity-
czne agregaty i włók­
niste masy. Lupli-
wość: doskonała; gę­
stość: 3,1; barwa: różne odcienie różowego,
pomarańczowobrunatny; krawędzie prześwi­
tujące. Występuje w złożach manganu:
Nanzenbach k/Dillenburga/Niemcy; Pajsberg,
Jakobsberg, Langban/Szwecja (do 10 cm dłu­
gości); Bańska Śtiavnica/Słowacja; Baia
Mare/Rumunia; w żyłach złota w Idzu/Japo-
nia; Broken Hill/Australia.
Na górze, po lewej: inesyt; Nanzenbach
k/Dillenburga/Niemcy; 40 x55mm
Prehnit Ca 2 AI[(OH) 2 j AISi 3 0 1(
Własności. Rzadko
obserwuje się krysz­
tały: te najczęściej są
tabliczkowe, także
słupkowe, często
zgięte, wachlarzowa-
te, w postaci kogu­
cich grzebieni lub ku­
listych skupień; są znane także skorupowe,
nerkowate, kuliste agregaty. Lupliwość: wyraź­
na; gęstość: 2,8-3,0; barwa: bezbarwny, biały,
często lekko zielonkawy lub żółtawozielony.
Powstawanie i wystąpienia. Podobnie jak zeoli-
ty jest produktem działalności hydrotermalnej
lub fazą wtórną. Krystalizuje w miarolach,
w skałach bazaltowych oraz w druzach i w ży­
łach w granitach i łupkach krystalicznych. Wy­
stąpienia: pospolity w skałach Din. Śląska (Gli-
nica k/Jordanowa do 5 cm kryształy)/Polska;
Rauschermuhle w Palatynacie, Hasłach
w Szwarcwaldzie, Oberstein/Niemcy; Fassa-
tal/Tyrol; Bourg d'Oisans, Dauphine, Bageres
w Pirenejach/Francja; Montecatini /Włochy;
228
Rodonit CaMn 4 [Si 5 0 15 ]
Wykształcenie kryształów jest różnorodne:
zwykle tabliczkowe lub kolumnowe z zaokrąg­
lonymi krawędziami; także zbite, grubokostko-
we lub jako upakowana masa. Lupliwość: dos­
konała; gęstość: 3,73; barwa: czerwony, różo-
woczerwony, często brunatnoczerwony; cza­
rne dendrytyczne wkładki tlenków manganu
jako produktów wietrzenia. Wystąpienia:
Sedelnikowa na Uralu/Rosja (oszlifowywany
jako kamień szlachetny); wspaniałe kryształy
z Pajsberg, Langban /Szwecja; Góry Czyw-
czyńskie/ Ukraina.
Na górze, po prawej:
rodonit; Pajsberg /Szwecja; 12 x 17 mm
Szkocja; New Jersey/USA; z zeolitami i mie­
dzią rodzimą nad Jeziorem Górnym/USA.
Przezroczyste kryształy o wartości kamienia
szlachetnego znajdowane są w Nowej Po­
łudniowej Walii/Australia; Chinach; w Szkocji;
w RPA; USA.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwsza wzmian­
ka o prehnicie pochodzi z 1777 roku, z opisu
przezroczystej masy chryzolitowej, pocho­
dzącej z Przylądka Dobrej Nadziei. W 1773
przywozi go do Niemiec holenderski kapitan
von Prehn z Afryki Południowej. Opisuje go
A.G. Werner i nazywa od nazwiska dostarczy­
ciela. Przezroczyste kryształy są oszlifowywa-
ne jako kamienie szlachetne,.
Minerały podobne. Wavellit, stilbit, thomsonit,
staffelit, heulandyt mogą wyglądać podobnie;
oszlifowany do kaboszonu prehnit wygląda po­
dobnie jak chryzopraz, żad, oliwin.
Na dole: prehnit; Herborn-Seelbach /Niemcy;
1
*29 mm
229
Apofyllit KCa 4 [(F,0H)|(Si 4 0JJ-8 H 2 0
Własności. Kryształy kowych: różowoczerwone kryształy z St. And-
/ y
prawie zawsze na­ reasberg / Niemcy; Kongsberg / Norwegia;
rosłe, albo o postaci Nagyag w Siedmiogrodzie/Rumunia. W szcze­
podwójnej piramidy, linach wielu złóż: Sulitelma/Norwegia. W Po­
4,5-5 sześcienne, albo ta­ lsce, apofyllit występuje w druzach pegmatyto-
niemet. bliczkowe; ściany wych granitoidu strzegomskiego.
prążkowane piono­ Znaczenie i zastosowanie. Apofyllit łatwo roz­
s wo; także blaszkowe, pada się na pojedyncze blaszki, dlatego R.J.
rzadko promieniste agregaty. Lupliwość: Hauy nadał mu nazwę od greckiego słowa
wyśmienita; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarw­ apophyllein = łuszczyć się.
ny, biały, szarawy, różowy, żółtawy, zielonka­
wy, niebieskawy.
Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó­
wnie jako minerał wtórny w miarolach bazal­
towych, w paragenezach z prehnitem, kalcy-
tem, analcymem, stilbitem. Wystąpienia: Sas-
bach k/Kaiserstuhl, Hasłach w Baden/Nie-
mcy; Fassatal, Seiseralm/ Włochy; Mariańska
Hora k/Usti n. Labą/Czechy; Islandia; wspa­
niale kryształy, duże, intensywnie zielone, na­
rosłe na natrolicie, pochodzą z Poonah/ Indie.
Wystąpienia hydrotermalnych apofyllitów, cza­ Na górze: apofyllit; Teigrarhorn/Islandia;
sami utworzonych w żyłach w złożach siarcz­ 64x48 mm

Talk Steary/Mg 3 [(OH 2 )|Si 4 0, 0

Własności. Kryształy
spotykane są rzadko.
Najczęstsza forma
występowania to
1 blaszkowe, łuseczko-
niemet we, łodygowate
agregaty. Blaszki
mają zarys sześcio­
kątny. Lupliwość: wyśmienita; gęstość:
2,7-2,8; barwa: jasne odcienie niebieskawej
do zielonkawej, biały. Talk sprawia wrażenie
tłustego przy dotyku. Cienkie blaszki dają się
zginać.
Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozprze­
strzeniony minerał wtórny, który powstaje jako
faza wtórna w wyniku hydrotermalnego prze­
obrażenia skał ciemnych lub w wyniku meta­
morfozy zanieczyszczonych dolomitów: w ser­
pentynitach Gór Sowich, w łupkach talkowych
w Wieściszowicach/Polska; Zillertal/Austria;
St. Gothard - Hospental znaleziono krysz­
tały/Szwajcaria; Kokava, Slavoćka/ Słowacja;
Sala i Falun/Szwecja; Francja; Norwegia.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa talk wywo­
dzi się prawdopodobnie od arabskiego słowa
talq, które w łacińskiej formie ta/cus = tłuszcz,
zostało przejęte przez średniowieczną Eu­
ropę. Mieszkańcy Czarnego Lądu wykorzysty­
wali talk do wyrobu grotów strzał. Jeszcze
dzisiaj używa się talku do wyrobów snycers­
kich, do wytwarzania pudru, jako masy wypeł­
niającej przy produkcji papieru, dodatku do
mydeł. Talk jest ważnym nośnikiem magnezu
i używany jest jako spoiwo w produkcji cera­
miki cordierytowej.
Na dole: talk; Hospental,
Sankt Gotthard/Szwajcaria; 75x55 mm

230 231
Miki (Łyszczyki) AB2_3[(0H,F)2| AISi 3 OJ ( wzór ogólny)
Właściwości fizyczne
wszystkich mik są po­
dobne; w najwyż­
szym stopniu wy­
2-2,5 śmienita lupliwość
(według dwuścianu
podstawowego); bla­
szki wyginają się, wy­
kazują dużą elastyczność. Twardość wykazuje
anizotropię (w zależności od kierunku badania
jest odmienna). Skład chemiczny jest zmien­
ny. W pozycji A może wystąpić: potas, sód,
wapń; w pozycji B: glin, magnez, żelazo.
Krzem w strukturze może być zastępowany
w pewnym zakresie glinem. Na podstawie
składu chemicznego i struktury dzieli się miki
na: miki zwyczajne, a w nich miki jasne (dio-
oktaedryczne: muskowit, paragonit, glaukonit),
miki ciemne (triooktaedryczne: biotyt, flogopit,
zinnwaldyt, lepidolit) oraz miki kruche (mar­
ga ryt, clintonit, ksantofyllit).
Miki są bardzo ważnymi minerałami skałotwó-
rczymi i spotykane są w: skałach magmowych
(granitach, pegmatytach, perydotytach, ży­
łach), skałach metamorficznych (łupkach,
gnejsach, dolomitach), w niektórych skałach
osadowych.
M/s/roiw/KAI2[(OH,F) |AISi3010]
Kryształy mają postać płaskich tabliczek, rza­
dko z piramidalnym zakończeniem (Góry
llmieńskie - Płd. Ural); wrosłe i narosłe, o hek­
sagonalnym zarysie, blaszkowo-rozetkowe
agregaty, drobne łuseczki (serycyt) lub zbite
masy. Gęstość: 2,78-2,88; twardość: 2-2,5; ba­
rwa: bezbarwny, żółtawy, zielonkawy, czerwo­
nawy. Muskowit i biotyt są najbardziej pospoli­
tymi tyszczykami. Występują w skałach mag­
mowych i utworach metamorfizmu regionalne­
go, częściowo jako produkty przeobrażenia
innych krzemianów. Wystąpienia: kryształy do
3 cm w pegmatytach granitoidów strzegoms­
kich i strzelińskich, do 10 cm pegmatyty w Bie­
lawie k/Dzierżoniowa, Din. Śląsk/Polska; St.
Gotthard/Szwajcaria; Zillertal/Austria; duże
tabliczki z Uralu; Tasmania; Miami Mica
Field/Zimbabwe; płytki 3-5 m2 z Ontario/Ka-
Na dole, po lewej: mika (biotyt);
Kornwalia/Anglia; 25 x35 mm
232
nada. Kryształ o średnicy 2,5 m, 3,8 m długi
i ważący 25 ton został wydobyty ostatnio w Ini-
kurti Minę, Nellore/ Indie. Trawiastozielony fu-
chsyt, chromonośna odmiana, został znalezio­
ny w Schwarzenstein w Tyrolu. Wspaniała
własność muskowitu, jako izolatora ciepła
i prądu elektrycznego, uczyniła z niego cenny
surowiec dla przemysłu. Właściwości izolacyj­
ne muskowitu wynikają między innymi z nis­
kiej zawartości żelaza. Muskowit i flogopit, ze
względu na wysoki stopień przezroczystości,
używane są do wytwarzania okien do pieców
i lamp. Stąd wywodzi się nazwa muskowitu:
yitrium moscoviticum = moskiewskie szkło
F/ W /rK(Mg,Fe),[(OH,F),|AISi 1 0 1 J
Skład kryształów taki jak biotytu poza obecnoś­
cią fluoru. Barwa: czerwonobrunatny, żółtawy,
zielonkawy, bezbarwny. Występuje w utworach
pneumatolitycznych, pegmatytach: Pargas/
/Finlandia; Aker/Szwecja; Campolungo/
/Szwajcaria; Fassatal/Włochy; ogromne krysz­
tały z Sydenham w Ontario/Kanada; podobne
z Madagaskaru; Sri Lanka; Sludjanka/Rosja.
Zastosowanie podobne jak muskowitu.
fl/0/y/K(Mg,Fe)3[(OH)2|AISi3OJ
Tabliczkowe, wrosłe i narosłe kryształy o hek­
sagonalnym zarysie; blaszkowe agregaty o źle
wykształconych krawędziach. Duża zmienność
składu powoduje wzrost kryształów pasowych.
Barwa: ciemnobrunatny, ciemnozielony, czar­
ny. Biotyt jest najpospolitszym łyszczykiem.
Występuje najczęściej w skałach magmowych,
także w gnejsach i łupkach mikowych. W ska­
łach osadowych szybko wietrzeje. Wystą­
pienia: do 12 cm w Wilczej Porębie k/Jeleniej
Góry/Polska; Mt. Somma, Wezuwiusz/Wło­
chy; Laacher See w Eiflu/Niemcy. Nazwany
od mineraloga J.B.Biota.
Na górze; mika (muskowit); Binntal/Szwajca­
ria; 21 x 15 mm
Na dole, po prawej: mika (flogopit); Nickenich,
EifellNiemcy; 12 x 17 mm
Grupa chlorytu A 6 [(OH 8 )|(AI.Si) 4 O 10 ]
Do grupy chlorytu na­
leży co najmniej 20
minerałów. Różnią
się one między sobą
2-3 zawartością magne­
niemet. zu, żelaza dwu- i trój­
wartościowego, man­
ganu oraz innych
pierwiastków w pozycji A. Wszystkie chloryty
mają, podobnie jak tyszczyki, tupliwość zgod­
ną z dwuścianem podstawowym. Ptytki są gię­
tkie, ale nie elastyczne. Barwa: najczęściej
ciemnozielony z odcieniem wpadającym
w niebieski (z greckiego chhros=jasnozielo­
ny). Rzadko spotykane kryształy mają heksa­
gonalny pokrój. Spowodowane jest to między
innymi zbliźniaczeniami. Chloryty są mine­
rałami skałotwórczymi w łupkach chloryto-
wych; występują jako minerały hydrotermalne
w szczelinach wielu skał; są produktami prze­
Na górze, po lewej: chloryt (pennin); Rimpfi-
schwang, Zermatt/Szwajcaria; 10 x 14 mm
Pirosmalit
(Mn,Fe) 8 [(OH,CI)JSi 6 0 15 ]
Kryształy tworzą
grube, heksagonalne
słupy lub tabliczki; są
narosłe; także zbite
lub ziarniste agre­
gaty. Łupliwość: do­
skonała; gęstość:
3,32; barwa: pistac-
jowozielony do czarniawozielonego, zielon-
kawożółty do brunatnożółtego. Pirosmalit wy­
stępuje razem z kalcytem, piroksenem, apofyl-
litem i magnetytem w złożach żelaza w Dan-
nemore k/Upsali i Nordmarken/Szwecja; Na­
mibia; najpiękniejsze kryształy pochodzą
z Broken Hill/Australia. Nazwa pirosmalit po­
chodzi od słów greckich: pyr = ogień,
ósma = zapach, lithos=kamień, z powodu wy­
dzielanych par podczas jego ogrzewania.
Na dole, po lewej:
pirosmalit; Pilipstad I Szwecja; 14 x20 mm
234
obrażenia, między innymi wietrzenia biotytu.
augitu, hornblendy.
Klinochlor (Mg,Fe)sAI[(OH8) | (AI,Si)40 J
Zielononiebieski, rzadko żółty lub biały. Krysz­
tały blaszkowe, pseudoheksagonalne, rzadko
słupkowe, beczułkowate. czasami bardzo bo­
gate w ściany, łuseczkowe. Wystąpienia: Val
d'Ala/Włochy; Zillertal/Austria; Achmatowsk
na Uralu /Rosja.
Pennin pseudoheksagonalna odmiana klinoch-
loru o barwie ciemnozielonej. Kryształy o po­
kroju pseudoheksagonalnym; blaszkowe, łuse­
czkowe, promieniste lub zbite agregaty. Twar­
dość: 2,5! Wystąpienia: Zermatt/Szwajcaria:
Val Malenco, Val d'Ala/Włochy; Zillertal/Au­
stria.
Identyfikacja i makroskopowe odróżnianie
chlorytów jest często bardzo trudne.
Na górze, po prawej: chloryt, diopsyd, hesso-
nit; Va/d'Ala, Piemont/Wiochy; 16 x22 mm
Kammereryt
(Mg,Fe,Cr),[(OH), (Si,AI) 4 OJ
Pseudoheksagonalne
kryształy o zakoń­
czeniach w postaci
ostrych, heksagonal­
2-3 nych piramid, nawet
^niemet^A do 3 cm wielkości;
najczęściej cienkie
powłoki. Łupliwość:
bardzo dobra, łyszczykowa; gęstość: 2,65; bar­
wa: czerwony do czerwonofioletowego, brzos-
kwiniowoczerwony. Występuje w skałach
z chromitem, najczęściej w paragenezie
z uwarowitem jak np.: w Syssertsku k/Swierd-
łowka/ Rosja; w Guleman, Anatolia/Turcja;
Szetlandy. Szczególnie piękne kryształy do­
starczane są, od zaledwie kilku lat, z Kop
Daglan. Nazwa: dla uczczenia imienia nadwo­
rnego aptekarza z St. Petersburga, A.A Kam-
merera, nadana w 1841 roku.
Na dole, po prawej: kammereryt; Kop Daglan,
Anatolia /Turcja; 18 x25 mm
Nefelin Eleolit KNa 3 [AISiOJ 4
^ ^
5,5-6
niemet.
Własności. Najczęściej w postaci prostego,
heksagonalnego stupa, często o szorstkich po­
wierzchniach. Kryształy krótkosłupkowe,
wrosłe i narosłe. Lupliwość: dobra; gęstość:
2,60-2,65; barwa: bezbarwny, szary, żółtawy,
zielonkawy, niebieskawy, ciemnozielony,
brunatnawoczerwony. Skład znajdowanych
w naturze kryształów często odbiega od poda­
nego w powyższym wzorze. Przy powolnym
ochładzaniu powstają mętne kryształy, przy
szybkim przezroczyste.
Powstawanie i wystąpienia. W skałach głębi-
Na górze, po lewej: nefelin; Wezuwiusz/Wio­
chy; W x U mm
Analcym Na[AISi 2 0.]• HO
Własności. Kryształy
są narosłe pojedyn­
czo lub tworzą druzy.
Osiągają przy tym
5,5 wielkość do 10 cm.
niemet. Są prawie idealnie
wykształcone w po­
staci dwudziestoczte-
rościanu deitoidowego w kombinacji ze sześ­
cianem. Mogą wystąpić także jako zbite, ziar­
niste, upakowane, ziemiste agregaty. Kryszta­
ły ukazują czasami prążki mimetyczne. Anal­
cym może wystąpić w pseudomorfozach po
leucycie, nefelinie i sodalicie. Lupliwość: nie­
wyraźna; gęstość: 2,2-2,3; barwa: biały, różo­
wy, szary, żółty, intensywnie czerwony.
Powstawanie i wystąpienia. Występuje w ska­
łach niedosyconych krzemionką w parage-
nezie z zeolitami i prehnitem; także jako pro­
dukt przeobrażenia nefelinu i sodalitu. Szcze­
gólnie piękne kryształy pochodzą z Wyspy Cy­
klopów/Sycylia; z Fassatal, Seiseralm (do 10
cm), z Montecchio Maggiore/Włochy; w Raus-
236
nowych i wylewnych niedosyconych krzemion­
ką, w ich pegmytytach; rzadko w postaci naros­
łych kryształów w szczelinach wylewów wul­
kanicznych. Wystąpienia: w dolnośląskich
bazaltoidach, w cieszynitach Śląska Cieszyńs­
kiego/Polska; Mt.Somma, Wezuwiusz/Włochy;
Laacher See, Kaiserstuhl / Niemcy; Larvik, Fre-
deriksvarn/Norwegia; Alnó, Almungen/Szwe-
cja; eksploatowane są wystąpienia na Płw.Ko-
la/Rosja i na Wyspie Sternoy/Norwegia.
Znaczenie i zastosowanie. W 1801 roku R.J.
Hauy nadał minerałowi nazwę, wyprowa­ »*}*
dzając ją od greckiego słowa nephela = chmu­ Tł.W
ra, gdyż kryształy nefelinu mętniały przy po­
traktowaniu ich kwasem azotowym. „Tłustą"
odmianę nefelinu - eleolit wprowadził do mi­
neralogii A.G. Werner nazywając tak nefelin
z Norwegii {elaion = olej). Nefelin wykorzys­
tywany jest w przemyśle: szklarskim i cerami­
cznym, gumowym, tekstylnym, naftowym.
Na górze, po prawej: nefelin; Udersdorf Ei-
fel / Niemcy; 6 x 8 mm
'
»
chermuhle/ Niemcy, zostały znalezione piękne
analcymy narośnięte na prehnicie. W żyłach
rudnych: St. Andreasberg, Harz/Niemcy;
Arendal/Norwegia; Góra Błagodat, Ural/Ros­
ja. Analcym występuje w próżniach bazaltoi-
dów dolnośląskich i w cieszynitach Śląska
Cieszyńskiego w Polsce.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwszy opisał
analcym z Wyspy Cyklopów D.G. Dolomieu
w 1784 roku. Uznał on go za zeolit. Nazwę
analcym wprowadził R.J. Hauy w 1801 roku (z
greckiego: analceia = bezsilność).
Na dole: analcym; Ciamol Alp/Wiochy;
23x17 mm
237
Leucyt K[AISi 2 0 6 ]
Własności. Kryształy krystalizują w postaci
dwudziestoczterościanu deltoidowego; naj­
częściej wrosłe a mimo to bardzo dobrze wy­
kształcone; rzadko narosłe lub zbite. Ściany
są szorstkie, prążkowane. W kryształach poja­
wiają się często wielokrotne prążki mimetycz-
ne. Lupliwość: brak; gęstość: 2,5; barwa: bez­
barwny, biały, szary. Krystalizujący w wy­
sokich temperaturach (> 600°C) leucyt ma sy­
metrię regularną, w niższych tetragonalną.
Powstawanie i wystąpienia. W ciemnych ska­
łach wylewnych, niedosyconych krzemionką
jako leucyt wysokotemperaturowy. Często wy­
stępuje w nich jako prakryształ i jako druga
generacja drobnych kryształów w tle skalnym
Hel¥lnMg,[S ł |(BeSi0 4 )J
6-6,5
niemet.
Kryształy najczęściej tetraedryczne, czasami
oktaedryczne, wielkości kilku cm; także ziarnis­
te, rzadziej kuliste agregaty. Lupliwość: wyraź­
na; gęstość: 3,1-3,66; barwa: żółty i zielony,
rzadziej żółtoczerwony do brunatnoczerwo-
nego. Występuje głównie w granitowych peg-
matytach, gnejsach, żyłach hydrotermalnych.
Wystąpienia: Żółkiewka k/Strzegomia (do
2 mm)/Polska; Hórtekollen k/Oslo / Norwegia
(do 5 mm); Yxsjó/Szwecja. Minerał nazwany
został przez Wernera w 1817 roku, z powodu
żółtej barwy (saksońskie wystąpienie) helvinem
od greckiego słowa: hal/os = słońce.
Na dole, po lewej: Helvin; Schwarzenberg
w Saksonii/Niemcy; 9x12 mm
238
(lawy leucytowe). W postaci luźnych kryszta­
łów znajdowany w wylewach Wezu­
wiusza/Włochy; Laacher See w Eiflu, Kaisers-
tuhl/Niemcy; wspaniałe kryształy znajdowane
są w Vancouver/Kanada.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze znane
kryształy pochodziły z Wezuwiusza. W XVIII
wieku uważano je za granaty, wyblakłe wsku­
tek oddziaływania par, gazów i ciepła wulkani­
cznego. A.G. Werner sprostował tę omyłkę
w 1791 roku i po rozpoznaniu prawdziwej na­
tury minerału, nazwał do leucytem; z greckie­
go: leucos = biały. Ze względu na dużą zawar­
tość potasu, służył kiedyś leucyt do produkcji
nawozów potasowych.
Na górze: leucyt;
Resina/Wiochy; 60 *44 mm
Skapolit
Afera//'/Na 3 [AI 3 Si 9 OJ-NaCI
Mejonit Ca 3 [AI 6 Si 6 OJ • CaC0 3
v^
Postać: najczęściej narosłe, kolumienki, przy­
sadziste słupki; gruboziarniste, łodygowate,
promieniste lub zbite masy. Lupliwość: dosko­
nała; gęstość: 2,54-2,77; barwa: bezbarwny,
biały, niebieski, rożowoczerwony. Powstaje
w warunkach pneumatolitycznych; typowy dla
złóż kontaktowych. Wystąpienia: 50 cm krysz­
tały w Rossie, Pierrepoint, New York/USA;
Vai Malenco, Monte Somma/Włochy. Kryszta­
ły nadające się do oszlifowania pochodzą
z Madagaskaru, Tanzanii, Brazylii.
Na dole, po prawej: skapolit; Arenda//Norwe­
gia; 55 * 75 mm x\ 'i- f
$
Skaleń potasowy K[AISi30B
Skaleń potasowy na­
leży do grupy skaleni
alkalicznych. Te zaś
z plagioklazami two­
6 rzą grupę skaleni.
L nniemet.
iemeti Własności. Kryształy
są najczęściej tabli­
czkowe, wydłużone
według jednej osi; mogą być wrosłe i narosłe;
mogą osiągać wielkość wielu metrów. Postać
kryształu zależy od warunków wzrostu. Krysz­
tały wrosłe są grubotabliczkowe, czasami słu­
pkowe. Kryształy narosłe w druzach są bogate
w ściany. Skalenie cechuje bogactwo zbliźnia-
czeń. Dwa osobniki bliźniacze przerastają się
wzajemnie w zbliźniaczeniu karlsbadzkim.
Dwa osobniki zrastają się według zorientowa­
nej płaszczyzny (bliźniak baweński, mane-
bachski). Zbliźniaczone skalenie występują
też w zbitych, ziarnistych, kostkowych i blasz­
kowych agregatach. Lupliwość: doskonała
w dwóch kierunkach prawie prostopadłych do
siebie. Od łupliwości wywodzi się nazwa orto-
klazu: z greckiego orthos = prostokątny, klae-
//7=szczelina. Gęstość: 2,53-2,56; barwa: bez­
barwny, biały, czerwonawo-, zółtawobiaty,
bladożółty, intensywnie czerwony, szary, zie­
lony. Jeśli skaleń potasowy krystalizuje w
temperaturach wysokich (>500DC) glin
i krzem zajmują pozycje w sieci krystalicznej
w sposób nieuporządkowany. Powstaje wtedy
skaleń potasowy o symetrii jednoskośnej: sa-
nidyn. W niższych temperaturach, krzem i glin
zajmują ściśle określone pozycje w strukturze
skalenia. Powstaje wtedy skaleń o uporządko­
wanej strukturze i symetrii trójskośnej: mikro-
&ft
TV
Na dole, po lewej: ortoklaz;
Baveno/Wiochy; 37 x 50 mm
240
klin. Ortoklaz stoi między tymi dwoma skalenia­
mi. Jego struktura pokazuje zaczątki uporząd­
kowania. Skaleń wykrystalizowany w wysokiej
temperaturze, przy bardzo wolnym ochładzaniu
skały, może zmienić stan uporządkowania swo­
jej struktury, ale nie zmienia swojej zewnętrz­
nej postaci. Potas w strukturze skalenia może
być podstawiany sodem. Skaleniem potaso­
wym krystalizującym w warunkach hydroterma-
Inych jest adular. Niewielkie ilości miedzi zaba­
rwiają skaleń na kolor zielony: amazonit. Iryzu-
jący niebieskawo skaleń, zwany kamieniem
księżycowym, jest odmianą ortoklazu.
Powstawanie i wystąpienia: Skalenie są naj­
częściej występującą grupą minerałów w ska­
łach magmowych. Są one minerałami, na któ­
rych opiera się klasyfikacja skał magmowych.
Skalenie znajdowane są także w pegmatytach
(w postaci nawet ogromnych kryształów),
w skałach osadowych, w skałach metamorficz­
nych. Wystąpienia: sanidyn - Eifel, Drachen-
fels/Niemcy; Wyspy Pantelleria, Elba/Włochy;
mikroklin - żyły pegmatytowe Dolnego Śląska
i Tatr/Polska; kryształy ważące tysiące ton z
pegmatytów w lveland, Tysfjord/Norwegia;
Finlandia; amazonit z Colorado/USA; orthoklaz
- Baveno, Elba/Włochy; Wojanowo k/Jeleniej
Góry (do 30 cm)/Polska; Karlove Vary/
Czechy; Gilpatrick/Szkocja. Ze skaleni potaso­
wych powstaje kaolin w procesie wietrzenia.
Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowane dla
przemysłu ceramicznego (porcelana, glazury,
izolatory). Roczna produkcja w 1989 roku wy­
nosiła 3 min ton. Przezroczyste i pięknie zaba­
rwione odmiany używane jako kamienie ozdo­
bne.
Na górze: ortoklaz z kwarcem dymnym
i apatytem; Epprechtstein, Fichtelgebirge/Nie­
mcy; 45*33 mm
Na dole, po prawej: sanidyn; Drachenfels, Sie-
bengebirge/Niemcy; 40 x55 mm
Plagioklazy Albit Na[AISi308] Anortyt Ca[AI2Si2OJ
Plagioklazy i skalenie
alkaliczne tworzą
grupę skaleni.
Własności. Kryształy
plagioklazow są naj­
częściej tabliczkowe,
wrosłe i narosłe, rza­
dko większe niż 1-2
cm. Plagioklazy wrosłe, tworzą tabliczki o lis-
tewkowatym przekroju poprzecznym. Czyste
skalenie sodowe noszą nazwę albitu i pery-
klinu. Pierwsze z tych określeń obejmuje
wszystkie plagioklazy sodowe. Perykliny są
albitami hydrotermalnymi, odpowiednikami
adularów z grupy skaleni potasowych. We
wszystkich kryształach plagioklazu powszech­
na jest budowa bliźniacza. Najbardziej pospo­
litymi rodzajami zbliźniaczeń są zbliźnia-
czenia albitowe i peryklinowe. Osobniki bliź­
niacze zrastają się w nich jedną płaszczyzną.
Wielokrotne powtórzenie takiej sekwencji pra­
widłowych zrostów powoduje pojawienie się
prążkowania na ścianach kryształu (ślady pła­
szczyzn zrostów). W plagioklazach mogą się
pojawiać zbliźniaczenia typowe dla skaleni
potasowych. Lupliwość: doskonała; gęstość:
2,61-2,77; barwa: bezbarwny, biały, matowy
zielonoszary, zielony, czerwony.
Sodowy plagioklaz nosi nazwę albitu. Jeśli
zamiast sodu wbudowany zostanie w strukturę
wapń a część krzemu zastąpi aluminium, po­
wstanie anortyt. Albit z anortytem tworzą sze­
reg kryształów mieszanych. Poszczególne
człony szeregu plagioklazow uzyskały wtasne
nazwy: oligok/az, andezyn, labrador, bytownit
W procesie krystalizacji powstają czasami kry­
ształy o budowie pasowej. Jądro kryształu jest
zwykle zasobniejsze w anortyt, a części brzeź-
ne w albit. W naturze, w sktadzie plagiokla­
zow, obserwuje się niewielką domieszkę cząs­
teczki ortoklazowej. Jeśli zawartość cząstecz­
ki ortoklazowej jest większa niż jest to w sta­
nie tolerować struktura plagioklazu, wtedy pla­
gioklaz ulega odmieszaniu (w niższych tempe­
raturach). Odmieszania obserwowane są czę­
ściej w skaleniach potasowych o wysokiej za­
wartości sodu. Odmieszana cząsteczka albito-
wa, w postaci „sznureczków" w skaleniu pota­
sowym zwana jest pertytem. Plagioklazy zaso­
242
bne w anortyt, na przykład labrador, iryzują
niebieskawą barwą.
Powstawanie i wystąpienia: Plagioklazy są
składnikami większości skał magmowych. Za­
równo w skałach magmowych jak i metamor­
ficznych są one dobrym wskaźnikiem warun­
ków krystalizacji. Wystąpienia: perykliny
- m.in. Rauris k/Salzburga; Tyrol/Austria;
Graubunden/Szwajcaria; albit- druzy pegma-
tytowe granitoidów strzegomskich i strzelińs-
kich k/Jeleniej Góry/Polska; Dolo­
mity/Włochy; Pireneje; labrador - gabro Boż­
kowa i Woliborza (duże kryształy anortytu)
k/Nowej Rudy, Dolny Śląsk/Polska; Labra­
dor/Kanada; inne wystąpienia plagioklazow
- Ojamo/Finnlandia; Korsyka; Wyspa Cyk­
lopów/Włochy. Plagioklaz łatwo wietrzeje za­
mieniając się w kaolin.
Znaczenie i zastosowanie. Plagioklazy za­
wdzięczają nazwę układowi swej łupliwości,
której szczeliny nie są dokładnie prostopadłe
do siebie (z greckiego p/ag/os = krzywy). Nie­
które człony szeregu plagioklazow są cennymi
kamieniami ozdobnymi np.: labradorył, agen­
tury n (skaleń aventurynowy, kamień słonecz­
ny). Do kamieni szlachetnych zaliczane są też
przezroczyste kryształy andezynu, peryklinu
i bytownitu. Już w 1823 roku została rozpo­
znana natura i skład chemiczny członów sze­
regu plagioklazu. Labradoryt (skała złożona
z labradoru) jest używana jako kamień ozdob­
ny w pracach budowlanych. Zdobi fasady, ra­
my okien, jest kamieniem nagrobkowym. Pro­
dukty wietrzenia plagioklazu są cennym suro­
wcem ceramicznym.
l
xty
Na górze: albit;
Dauphine/Francja; 41 *30 mm
Na dole: perykliny;
Pfitscń, Tyrol/Austria; 52 *38 mm
243
Nosean Na6[S041 (AISiOJ,
Kryształy noseanu
i łiaiiynu są najczę­
ściej tak samo wy­
kształcone. Mają one
5-6 postać dwunastościa-
niemel. nu rombowego; są
wrosłe, rzadziej na­
rosłe; zwykle za­
okrąglone ziarna i agregaty; możliwe zbliźnia-
czenia. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,3-2,4;
barwa: szary, brunatny, niebieski. Sodalit, no­
sean i hauyn tworzą grupę sodalitu należącą
do skalenoidów. Różnią się składem chemicz­
nym, barwą i częściowo występowaniem. No­
sean występuje w młodych skałach wulkanicz­
nych: nefelino- i leucytonośnych. Wystąpienia:
w fonolitach Czech; Laacher See, Schellkopf
- Eifel, Kaiserstuhl, Hegau/Niemcy; Mt Som-
ma, Wezuwiusz/Włochy. Nazwa od mineralo­
ga K,W. Nose.
Na górze, po lewej: nosean; Laacher See,
Eifel / Niemcy; 30x41 mm
Natrolit NaJALSLOJ-2 H,0
CZ7) &&>
5-5,5
niemet.
Własności. Najczęściej jednostronnie narosły,
długosłupkowy, igiełkowy, włoskowaty,
agregaty: krzaczaste, sferolityczne, kuliste.
Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,2; barwa:
biały, szary, żółtawo-, czerwonawobiały.
Wiadomości ogólne. Natrolit należy do grupy
zeolitów. Zeolity są glinokrzemianami, których
struktura obfituje w kanały różnej wielkości.
W kanałach tych mieszczą się atomy, cząste­
czki wody lub cząsteczki innych związków.
Podczas ogrzewania, woda ucieka z kanałów
zeolitowych, podczas schładzania - powraca.
Ze względu na fakt, że struktura zeolitów mo­
że przyjmować atomy i cząsteczki określonej
wielkości, zeolity służą jako „sito molekular­
244
HaQyn(Na,Ca) 4 .,[(S0 4 ) 2 _ 1 |(AISi0 4 ),:
5-6
niemet.
Kryształy są bardzo podobne do noseanu. Ma­
ją postać dwunastościanu rombowego lub oś-
miościanu. Najczęściej spotykane są zaokrąg­
lone ziarna. Możliwe są zbliżniaczenia. Lup­
liwość: wyraźna; gęstość: 2,44-2,50; barwa:
biały, szary, zielony lub niebieski. Występuje,
podobnie jak nosean, w skałach nefelino-
i leucytonośnych. Wystąpienia: bazalty dolno­
śląskie - Janowiczki, Strachów, Wojcie­
szów/Polska; Monte Somma i Monte Vul-
ture/Włochy; Eifel/Niemcy; utwory kontak-
towo-metasomatyczne w dolinie rzeki Slu-
dzianka/Rosja.
Na górze, po prawej: hauyn; Campagna di
Roma/Wiochy; 13 x 18 mm
ne". Za pomocą takich sit, można oddzielać
od siebie różne związki lub atomy np. gazów
szlachetnych. Struktura zeolitów pozwala tak­
że na wymianę jonową. Wchodzące do struk­
tury jony wypychają grupę OH lub inne obecne
w strukturze.
Powstawanie i wystąpienia. W próżniach
i miarolach bazaltów, w żyłach hydrotermal-
nych. Wystąpienia: bazalty Góry Św. Anny,
Walidrogi i Dolnego Śląska - Strzegom, Złoto­
ryja, Rębiszów, łom nefrytu w Jordanowie,
cieszynity okolic Bielska i Cieszyna/Polska;
wielkie kryształy 1mx10 cm z Asbestos/Ka-
nada; Teplice/Czechy; Vogelsberg/Niemcy;
Montecchio Maggiore, Altavilla, różowoczer-
wone z Fassatal/Włochy; przepiękne z Po-
onah/Indie. Oszlifowywane szlifem fasetko-
wym jako kamienie szlachetne.
Na dole, po lewej: natrolit; Roth, Wester-
wald/Niemcy; 8 x 11 mm
Na dole, po prawej: natrolit; Ahrensberg, Zils-
dorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm
Thomsonit NaCa 2 [AI 5 Si 5 OJ • 6 H20
rzi) Kryształy kolumno­
we; często łodygo-
wate lub kuliste agre­
gaty; włóknisty. Zna­
5-5,5 ne są bliźniaki po­
niemet. dobne do krzyżo­
wych. Lupliwość:
doskonała; gęstość:
2,3-2,4; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żó­
łtawy, czerwonawy, zielony. Minerał powsze­
chnie występujący w miarolach bazaltowych.
Wystąpienia: 3 mm kryształy w pustkach mela-
firu w Suszynie k/Kłodzka /Polska; Sasbach
k/Kaiserstuhl, Pflasterkaute k/Eisenach, Ros-
sberg k/Darmstadt/Niemcy; Monte Somma,
Wyspa Cyklopów /Włochy; Wyspy Owcze (sfe-
rolityczne skupienia kuliste); Gilpatrick/
Szkocja - promieniste skupienia nazwane,
w 1829 roku przez Brooke ku czci Thomasa
Thomsona, thomsonitem. Oszlifowywany jako
kamień szlachetny szlifem fasetkowym.
Na górze, po lewej: thomsonit; Ahrensberg,
Zilsdorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm
Heulandyt Ca[AISiO]-6HO
Własności. Tablicz­
kowy, wydłużony
według jednej osi,
narosły pojedynczo;
3,5-4 także skorupowe,
blaszkowe i kostkowe
agregaty. Lupliwość:
wyśmienita; gęstość:
2,2; barwa: biały, szary, żółty, brunatny, od
obecności goethytu ceglastoczerwony.
Wiadomości ogólne. Zeolity morfologicznie
przypominają włókna (kryształy o symetrii
pseudotertagonalnej), blaszki (kryształy
pseudoheksagonalne), kostki (symetria re­
gularna lub pseudoregularna). Nazwa zeolit
pochodzi od greckiego słowa zeo= falować.
Zeolity tworzą się także współcześnie. Krysta­
lizują one bezpośrednio z gorących roztworów
lub zastępują inne minerały np. skalenie.
W procesach metamorfizmu niskotemperatu­
rowego lub diagenezy powstają natrolit i lau-
montyt. Zeolity tworzą się też w zbiornikach
o wysokim zasoleniu, silnie parujących.
246
Gonnardyt Na 2 Ca[(AI,Si) 5 OJ 2 • 6H 2 0
Zbite, włókniste ma­
sy,
agregaty,
sferolityczne
rzadko
kryształy. Lupliwość:
4,5-5 brak; gęstość: 2,26;
niemet. barwa: biały. Wystę­
puje razem z wolla-
stonitem i pirytem
w Crestmore, Riverside County, Kalifornia/
USA; w pustkach bazaltowych koło Chaux de
Bergonne, Puy-de-Dóme/Francja; z thomsoni­
tem koło Aci Castello, Aci Trezza/Sycylia,
Capo di Vove k/Rzymu/Włochy; Vogels-
berg/Niemcy, Styria/Austria; Langensundf-
jord/Norwegia; agregaty do 4 mm w przekroju
w Brenk w Eiflu.
Na górze, po prawej.: gonnardyt; Schelkopf
k/Brenk, Eifel/Niemcy; 9x12 mm
Powstawanie i wystąpienia. Heulandyt rośnie
w miarolach i wszelkiego rodzaju pustkach
w skałach wulkanicznych i tufach. Może krys­
talizować w szczelinach skał głębinowych i łu­
pków krystalicznych, Wystąpienia: pustki w ba­
zaltach dolnośląskich - Wielkie Drogi k/Opo­
la, Mała Jama Śnieżna w Karkonoszach, w me-
lafirach Łomnicy i Suszyny k/Kłodzka (wie­
lkość kryształów do 2 cm), druzy pegmatyów
strzegomskich (Żółkiewka, Strzegom), melafiry
Alwerni i Rudna k/Krzeszowic/Polska; Idar
Oberstein / Niemcy; Purulund / Norwegia;
w żyłach rudnych St.Andreasberg/Niemcy;
i Kongsberg/Norwegia; czerwone kryształy
z Fassatal/Włochy; Borev, Siedmiogród/Ru­
munia; szczególnie piękne kryształy z Beruf-
jord / Islandia i z Wysp Owczych.
Znaczenie i zastosowanie. Brooke nazwał ten
minerał heulandytem dla uczczenia działalno­
ści sekretarza towarzystwa geologicznego
z Londynu - H. Heulanda.
Na dole: heulandyt; Teigrarhorn /Islandia;
70x52 mm
247
Gismondyt Ca[AI2Si2OJ • 4H 2 0
Kryształy występują
w postaci podwójnej,
pseudotetragonalnej,
piramidy, która po­
4,5 wstaje wskutek zbli-
niemet. źniaczenia. Tablicz­
kowy, często w agre­
gatach pólkulistych
lub snopkowych, mętny. Lupliwość: wyraźna;
gęstość: 2,27; barwa: bezbarwny, biaty, niebie­
skawy, szarawo- lub czerwonawobiały. Znaj­
dowany w bazaltowych lawach Islandii; w Ant-
rim/Irlandia; Capo di Bove, Wezuwiusz, Aci
Castello na Sycylii/Włochy; Groschlattengrun
w Bawarii, Schieffenberg k/Giessen, Brenk
w Eiflu/Niemcy; w pustkach bazaltowych
w Mikołajowicach k/Legnicy/Polska. Nazwa
dla uczczenia włoskiego badacza CG. Gis-
mondi, który jako pierwszy zbadał lawy z Ca­
po di Bove.
Na górze, po lewej: gismondyt; Schellkopf
k/Brenk, Biel'/'Niemcy; 3x4 mm
Stilbit, Desmin Ca[AI 2 Si 7 0 J • 7H20
Własności. Nigdy nie
pojawia się jako
pojedyncze kryształy,
zawsze jako bliźniaki
3-3,5 krzyżowe, skupienia
niemet. snopkowe, łodygowa-
te agregaty; splątane
lub sterol ityczne, ku­
liste skupienia. Lupliwość: doskonała; gęstość:
2,1-2,2; barwa: bezbarwna, biały, szary, żół­
tawy, miodowobrunatny, brunatnoczerwony.
Powstawanie i wystąpienia. Dość częsty zeolit
w pustkach i miarolach bazaltów: Staffa, Ar-
gyleshire/Szkocja; Berufjord/Norwegia
(przerośnięty kalcytem); Fassatal/Włochy; Po-
onah/Indie. W druzach granitoidów: Strze­
gom/Polska; Baveno/Włochy. W łupkach kry­
stalicznych: Val Maggia w Tessin/Szwajcaria;
Bourg d'Oisans/Francja, jako dobrze wy­
kształcone kryształy na żyłach rudnych: St.An-
dreasberg / Niemcy: Kongsberg / Norwegia.
Szczególnie piękne kryształy pochodzą z Co-
onabarabran/Australia.
248
Laumontyt Ca[AI 2 Si 4 0 ]2 ] • 4H 2 0
Kolumnowe, łodygo-
wate, włókniste, sfe-
rolityczne skupienia;
zbliźniaczenia czasa­
3,5-4 mi przypominające
niemet. jaskółcze ogony. Lu­
pliwość: doskonała;
gęstość: 2,25-2,35;
barwa: biały, szarawo-, żółtawo-, czerwonawo­
biały. Przy dostępie powietrza laumontyt traci
wodę strukturalną i rozpada się. Zapobiega się
temu, trzymając jego kryształy w wodzie. Wy­
stępuje w pustkach i szczelinach skał magmo­
wych oraz w niektórych żyłach rudnych: Ober-
stein w Hunsriick/ Niemcy; Bożen/Włochy; Na-
gyag w Siedmiogrodzie/Rumunia; w bazaltach
Dębna k/Opola, w druzach pegmatytowych
Czernica i Zimnik k/Jawora /Polska; Bishop,
Kalifornia/USA, Pireneje, Ardeny, płn. Norwe­
gia. Nazwa dla uczczenia odkrywcy: F.P.N. Gil-
let-Laumonta (1785).
Na górze, po prawej: laumontyt; Herborn-Se-
elbach/Niemcy; 28x38 mm
Znaczenie i zastosowanie: Odróżnianie po­
szczególnych zeolitów od siebie jest trudne.
Pierwsze analizy stilbitów znacznie różniły się
od siebie. Uważano wręcz, że należą one do
zupełnie odmiennych minerałów. Współcze­
sne metody analityczne umożliwiają dokładne
oznaczenie zawartości wody w strukturze zeo-
litu, co jest warunkiem podstawowym przy
jego identyfikacji. Nie jest również problemem
rozwiązanie struktury zeolitowej. Po dokła­
dnym oznaczeniu wody i rozwiązaniu struktury
stwierdzono np., że brane uprzednio za dwa
różne minerały zeolity, są tym samym minera­
łem.
Na dole, po lewej: stilbit; Wyspy Owcze;
45x62 mm
Na dole, po prawej; stilbit, ortoklaz i kwarc;
Wzgórze Pielgrzymka, Strzegom/Polska;
42x57 mm
249
Phillipsyt (1/2Ca, Na, K) 3 [AI 3 SI 5 0J-6H 2 0
Małe, prawie zawsze narosłe kryształy; zbliź-
niaczenia naśladujące symetrię rombową, tet-
radonalną lub regularną. Lupliwość: zła; gęs­
tość: 2,2; barwa: bezbarwny, biały, szarawy,
żółty, czerwonawy, niebieskawy. Tworzy się
z rozkładanych skaleni. Wystąpienia: w bazal­
tach na Śląsku Opolskim i na Dolnym Śląs­
ku/Polska; Vogelsberg i Kaiserstuhl/Niemcy;
Czechy; Antrim/Irlandia; Wezuwiusz/Włochy;
Islandia; Brenk i Zilsdorf w Eiflu/Niemcy. Na­
zwa od nazwiska angielskiego mineraloga
W. Phillipsa.
Na górze, po lewej: phillipsyt; Czechy;
30x41 mm
Chabazyt Ca[AI 2 Si 4 OJ-6H 2 0
Własności. Typowy zeolit sześcienny. Postać
kryształu złożona z romboedrów o wypo­
szczonych ścianach i zaokrąglonych krawę­
dziach; zbliźniaczenia przenikające, wielu
osobników. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,08;
barwa: bezbarwny do białego, żółtawo- i czer-
wonawobiały do intensywnie czerwonego.
Kryształy o zakrzywionych ścianach i liste-
wkowatym pokroju nazwane zostały phakoli-
tem.
Powstawanie i wystąpowanie. Występuje
razem z innymi zeolitami, kalcytem i kwarcem
w druzach skał magmowych, w szczelinach
łupków i krystalicznych wapieni. Jest osadem
250
Gmelinit (Na 2 Ca)[AI 2 Si 4 OJ -6H 2 0
Widoczne, podwójne piramidy heksagonalne
z prążkowanymi ścianami; częste zbliźniacze­
nia o przerastających się osobnikach. Lupli­
wość: wyraźna; gęstość: 2,03; barwa: żółtawo-,
czerwonawobiały do intensywnie czerwonego.
Rzadkie kryształy bezbarwne. Współwys-
tępuje z innymi zeolitami w pustkach bazal­
towych: Antrim/Norwegia; Wyspa Skye/
Szkocja; 3 c m * 4 cm wielkości k/Vicen-
za/Włochy; różowe kryształy z Wyspy Fin-
ders/Australia; Herdorf w Siegerland, kopal­
nia Samson k / St.Andreasbergu / Niemcy.
Na górze, po prawej: gmelinit; Mahlscheid
k/Herdorf, Sieg/Niemcy
gorących źródeł w Plombieres w Woge-
zach/Francja. Klasycznym jego wystąpieniem
jest droga między Idar i Oberstein w Hunsruc-
ku. Znaleziono tam w druzach piękne krysz­
tały ametystu z kalcytem i chabazytem. Pięk­
nych phakolitów dostarczają: Nidda k/Vogels-
berg/Niemcy i Richmond k/Melbourne/Au­
stralia. W geodach z kwarcem: na kwarcu
dymnym we Freisen w Kraju Saary/Niemcy;
w druzach pegmatytowych granitów strzegom­
skich/Polska; Baveno, Wyspy Cyklopów,
Elba /Włochy. Chabazyt został znaleziony
w betonach wodociągów rzymskich.
W1788 roku Bose d'Antic wprowadził do mine­
ralogii określenie chabasieóla wystąpień cha-
basytu w Oberstein. Nazwa wywodzi się od
greckiego słowa chabasios=jakiś kamień.
Na dole: chabazyt; Wyspy Owcze; 60x43 mm
Bursztyn (skamieniała żywica)
Powstałe przed około
50 milionami lat,
nieregularne, za-
2-2,5 ] okrąglone buły, ziar-
niemet. / na, formy wydłużone,
skorupy, kamienie
wielkości głowy lu­
dzkiej do 10 kg wagi.
Zatopione zostały w nich owady i szczątki
roślinne. Bursztyn nie jest minerałem. Gę­
stość: 1,05-1,09; barwa: bardzo różnorodna,
najczęściej miodowożółta, brunatnawa, cze­
rwonawa, czerwona, niebieska (Hisporniola/
Haiti). Ląduje się elektrostatycznie przez po­
cieranie chustką. Największe złoża świata
k/Kaliningradu (Królewca)/Rosja. Olbrzymie
koparki wydobywały tu 5001 surowca rocznie.
Whewellit CaC 2 0 4 • H 2 0
2,5
met
Proste kryształy, wydłużone, tabliczkowe, zbli-
żniaczone; łupliwość: wyraźna; gęstość:
2,21-2,23; barwa: bezbarwny, biały, żółtawy,
brunatnawy. Sól kwasu organicznego,
szczawian wapnia. Powstaje w,,żywym środo­
wisku": w pokładach węgla, w złożach ropy
naftowej, w ciele ludzkim. Wystąpienia: złoża
węgla w Burgk k/Drezna, k/Freiberga w Sak­
sonii; złoża ropy naftowej na Kaukazie k/Mai-
kop; węgle brunatne w Toskanii; kamienie ner­
kowe i moczowe.

Na górze, po lewej: bursztyn; Handorf k/Pei- Na górze, po prawej: whewellit; Burgk k/Drez­
ne/Niemcy; 44 x 60 mm na I Niemcy; 26* 36 mm

Mellit ALC6(COO)6 • 18H.0

Własności. Kryształy Wiadomości ogólne. Związki organiczne
są najczęściej małe, złożone są przede wszystkim z węgla.
ściany romboedrycz- Znanych jest wiele milionów związków organi­
ne są zwykle dobrze cznych, a dodatkowo powstają one coraz licz­
wykształcone; krysz­ niej jako produkt procesów technologicznych.
tały są rzadko kolu­ Niektóre z nich powstają w naturze i spełniają
mnowe i wydłużone; kryteria przyjęte dla minerałów. Dlatego moż­
ściany szorstkie, na nazwać je minerałami.
krawędzie zaokrąglone; agregaty ziarniste,
wpryśnięcia, powłoki. Łupliwość: bardzo zła;
gęstość: 1,6; barwa: żółty do ciemnopomarań-
czowego, czasami czerwonawy lub brunatna-
wego, miodowożółty, rzadko biały. Oświetlony
ultrafioletem mellit fluoryzuje niebiesko.
Powstawanie i wystąpowanie. Jako sól kwasu
mellitowego jest mellit związany ze środowis­
kiem złóż węgli. Znajduje się go często
w szczelinach węgla brunatnego jako minerał
wtórny: k/Artern w Turyngii jako 1-2 mm krys­
taliczny nalot, Dransfels k/Getyngi w zbitumi-
nizowanym drewnie/Niemcy; dość duże
kryształy k/Malowki/Rosja; w Basenie Parys­
Na dole: mellit; Artem, Turyngia/Niemcy;
kim/Francja.
32x23 mm
253
252
Klucz do oznaczania minerałów Minerały o połysku metalicznym
Minerały o połysku metalicznym

Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo­ Minerały

Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały Stro­ Twar- Połysk
na dość przełam graficzny; po­ podobne
na dość przełam graficzny; po- podobne
stać kryształów
stać kryształów

Kowelin
(covellin)
58 1,5-2 stalowoniebieski niebiesko-
do czarnego, czarna do
wyśmienita heksagonalny;
tabliczkowy
56 4 brązowożót-
ty, miedziano-
szaro-
czarna
dobra;
muszlowy,
heksagonalny;
grubotabliczko-
wy, rozetko-
pentlandyt,
bornit,
argentopi­
1
czerwony nierówny
barwy naleciałe czarnej blaszkowy,
wy, grubo- ryt
zbity, naloty
skorupowy,
ziarnisty

Miedź rodzima 34 2,5-3 miedzianoczer- miedziano- brak; regularny; zbity,

mosiężnożót- czarna, wyraźna rombowy; sfero­ piryt
wona z czarną czerwona haczykowaty, szkieletowe Markasyt 68 6-6,5
ty, zielonkawy zielonkawy lityczny, włók­
barwą naleciała, kowalna blachy
odcień nisty, gruzelkc-
lub zielonymi
wy, cockcomb
naskorupieniami
(koguci grze­
bień), nerkowaty
Nikielin 56 5-5,5 miedzianoczer- brunatnawa brak; muszlo- heksagonalny; breithaup-
wony lśniący, czarna wy, nierówny zbity, tab- tyt, mau-
mosiężnożół­ zielonkawo- zła; muszlo­ regularny; zbi­ markasyt,
szary, barwy liczkowy, cheryt, pi- Piryt 64 6-6,5
ty, brunatne czarna, wy ty, ziarnisty, sfe­ arsenopiryt
naleciate ziarnisty rotyn
barwy naleciate czarna rolityczny, ner­
kowaty, gruzeł-
Złoto rodzime 30 2,5-3 zlotożótte, wzbo-ztotożótta brak; haczy- regularny; dru- piryt, chal-
gacone w sreb- błyszcząca kowaty, ty, dendryty, kopiryt kowy
ro: jasnożótte kowalny ziarnisty,
blachy
Rtęć rodzima 34 płyn­ cynowo- - - -;
na, po­ biała kropelki
Bornit 42 brązowożólty czarna brak; tetragonalny; niżej
do czerwonego, muszlowy zbity, ziarnisty, -39°C
typowe barwy upakowany, krysta­
naleciate: fiole­ naloty, im­ liczna
towe, niebieskie, pregnacje
stalowoszary, szara do wyśmienita heksagonalny; molibdenit
czerwone Grafit 3R 1
żelazistoczarny czarnej zbity, blaszkowy
luseczkowy,
Argentopiryt 44 3-4 stalowoszary do czarna doskonała rombowy; cien- pirotyn
sferolityczny,
cynowobiałego kotabliczkowy,
ziemisty
krótkokolumno-
wy, blaszkowy,
krzaczasty grafit
70 otowianosza- otowiano- wyśmienita heksagonalny;
Molibdenit 1-1,5
ry, niebieska­ szara, w blaszkowy,
wy odcień cienkich upakowany,
58 3,5 mosiądzowożót- zielonkawo- doskonała heksagonalny;
płytkach tuseczkowy,
ty, matowy, czarna krzaczasty,
ciemnozie­ wygięty
czarniawy igiełkowy,
sferolityczny, lona
włosowaty ołowianoszary, szaroczar- wyśmienita jednoskośny;
Nagyagit 60 1-1,5
żelazistoczarny na blaszkowy,
zbity

Chalkopiryt 48 3,5-4 mosiężnożółty, zielonkawo- wyraźna tetragonalny, piryt,

zielonkawy od- czarna, zbity, ziarni- pirotyn,
cień czarna sty, upakowany, ztoto
zbliźniaczenia

254 255
 Minerały o połysku metalicznym Minerały o połysku metalicznym

Nazwa Stro - Twar- Połysk Barwa Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały
Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały
na dość przełam graficzny; po- podobne
na dość przełam graficzny; po- podobne
stać kryształów
stać kryształów

Sylvanit 60 1.6-2 stalowoszary, Pirargyryt 72 2-2,5 olowianoszary, ciemnc- wyraźna; trygonalny; spi- proustyt,
szara, żól- doskonalą jednoskośny; tellur,
cynowobiaty, szaroczarny czerwona muszlowy czasty, kolum- kupryt, cy-
tawoszara hieroglify, calaveryt
brązowożółty do zadzio- nowy, pirami- nober,
tabliczkowy, bla­
rowatego dalny miargyryt
szkowy, szkiele­
towy
Miargyryt 56 2,5 stalowoszary, brunatno- brak; drobno- jednoskośny; proustyt,
żelazistoczarny czarna, muszlowy tabliczkowy, pirargyryt,
Antymonit 62 2 olowianoszary, ołowiano- wyśmienita rombowy; tody- bismutynit ciemnoczer- spiczasty ko- tetraedryt,
barwy nszara gowaty, sferoli- wona lumnowy tennantyt
naleciałe tyczny, krzacza­
Srebro rodzime 32 2,5-3 srebrzystobiały srebrzysto- brak; haczy- regularny;
sty
biala kowaty, ko- blachy,
walne druty,
szkieleto­
Freieslebenlt 76 2-2,5 olowia­ szara bardzo dobra jednoskośny; wy,
noszary, stalo­ drobnoziarnisty,
woszary Galena 54 2,5-3 olowia- szaroczarna wyśmienita regularny; ziar- antymonit,
słupkowy
noszara nisty, kostkowy, molibde-
zbliżniaczenia nit, ullman-
nit
Stephanit 76 2-2,5 olowianoszary, czarna niewyraźna rombowy; rozet- argentyt,
żelazistoczarny kowy, zbity, chalkozyn Andoryt 78 2,5- stalowo­ czarna brak rombowy; tab­
wpryśnięty, -3,5 szary, czarny liczkowy, słup­
naloty kowy bogaty
w ściany
Argentyt 44 2-2,5 czarny, ciemno­ brak; nie­ jednoskośny; chalkozyn,
żelazistoszary szara równy pseudoregular- stephanit stalowoszary, szara niewyraźna; rombowy; zbliż- boulange-
Bournonit 78 2,5-3
haczykowaty ny dendrytycz- olowianoszary muszlowy niaczenia, kolum-ryt, tetrae-
ny, płytkowy, nowy, ziarnisty, dryty
blachy, dendry- wielokrotne bliź­
tyczny niaki promieniste

Boulangeryt 80 2,5-3 olowianoszary, czarna do wyraźna jednoskoś- bournonit,

szary brunatnawej ny; igiełko- jamesonit,
Bizmut rodzimy 36 2-2,5 srebrzystobia- olowiano- doskonała trygonalny; kobaltyn, wy, włók- antymonit
ly, czerwonawy szara, sreb szkieleto- linneit, nisty pie­
barwy naleciałe rzystobiala wy, pierzasty nickelin, rzasty
dendry- breithaup- rombowy; zbliź-
Seligmannit 76 3 olowianoszary, szaroczarna brak
tyczny tyt
szary niaczenia,
prążkowa­
czerwona, wyraźna; ne ściany
Proustyt 72 2-2,5 lśniący czer­ trygonalny, ko- cynober,
wony do oło- cynobrowo- muszlowy do lumnowy, spi- kupryt,
wianoszarego, czerwona zadzioro- czasty, pirami- pirargyryt
pod światło watego dalny
ciemnieiszy

256 257
Minerały o połysku metalicznym Minerały o połysku metalicznym

Nazwa Stro- Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały Nazwa Stro­ Twar­ Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały
na dość przełam graficzny; po- podobne na dość przełam graficzny; po- podobne
stać kryształów stać kryształów

Jordanit otowianoszary, czarna doskonalą jednoskośny;

Saffloryt 70 4,5-5 cynowobialy szara­ wyraźna; rombowy; tro- skutterudyt,
barwy naleciate pseudoheksa-
do szarobiałego czarna nierówny, jaki, włóknisty, arsenopiryt,
gonalny, gru-
muszlowy promienisty, lóllingit
botabliczkowy
zbity
cienkotabliczko-
wy, zbliźnia- Linneit 60 4,5- stalowoszary szara­ dobra; nie­ regularny; zbity, kobaltyn
czenia -5,5 do szarobiatego czarna równy wpryśnięty,
ziarnisty
Landsbergit 3 srebrzysto- szara brak; muszlo regularny; ziar­ Maucheryt 44 5 srebrzystoszary, czarnosza- brak tetragonalny; nikielin,
(moschellands- biały wy nisty, płytkowy czerwonawy ra, brunat- zbity, łodygo- breithaup-
bergłt) nawa waty, ziarnisty tyt, linneit

Arsen rodzimy 36 3,5 otowianoszary, czarna doskonała trygonalny; Ullmannit 66 5-5,5 stalowoszary, szaro- doskonała regularny; ziar- gersdortfit
cynowobialy skorupowy, ner- cynowobialy czarna nisty, kostkowy, galena
kowaty, zbity zbity

Kupryt 96 3,5-4 otowianoszary brunatnawo-niewyraźna; regularny; zbi­ proustyt, Kobaltyn 66 5,5 stalowoszary, szaro- doskonała regularny; zbity linneit,
do czerwonego czerwona muszlowy, ty, ziarnisty, pirargyryt, srebrzystobialy czarna ziarnisty, kost- nikielin
nierówny upakowany, cynober, kowy
igiełkowy, krza­ hematyt
czasty Skutterudyt 74 5,5-6 stalowoszary, szaro- wyraźna; mu - regularny; zbity saffloryt,
cynowobialy czarna szlowy, nie­ ziarnisty, ner- kobaltyn,
równy kowaty ullmannit,
Dyskrazyt 42 3,5-4 srebrzystobia- szara wyraźna rombowy; zbi- srebro ro­ arsenopi­
ty, czerwonawo- ty, wpryśnięty, dzime, an- ryt
biały, żółtawy kostkowy tymon ro­
Arsenopiryt 70 5,5-6 stalowoszary, czarna, wyraźna jednoskośny; lóllingit,
dzimy
cynowobialy szaro- zbliźniaczenia, chloantyt,
czarna todygowaty, piryt, mar-
Tetraedryt 50 3,5- stalowoszary, szaroczama.brak; muszlo- regularny; zbity, tennantyt, promienisty, kasyt
-4,5 zelazistoczarny brunatna wy, nierówny wpryśnięty, ziar- bournonit zbity
nisty, zbliżnia- Hematyt 102 5,5- stalowoszary, krwisto­ brak trygonalny; ro- ilmenit,
czenia -6,5 zelazistoczarny czerwona, zetkowy, zbity magnetyt,
brunatno- drobnoziarnisty chromit,
czerwona blaszkowy, tu- wolframit
Tennantyt 50 3,5- stalowoszary, czerwona- brak; muszlo- regularny, tetraedryt
seczkowy
-4,5 otowianoszary woszara wy, nierówny wpryśnięty,
zbity ziarnisty, Piroluzyt 116 6,5 szarobiały, czarna wyraźna tetragonalny;
zbliźniaczenia lub czarny, sre­ promienisty,
niższa brzystoszary ziemisty, sypki

Żelazo rodzime 36 4-5 stalowoszary, szara doskonała; regularny; zbity,

otowianoszary haczykowaty, ziarnisty, wpryś-
kowalne nięty w me­
teorytach

258
Minerały o połysku metalicznym Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa Stro­ Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość: Układ krystalo­ Minerały Nazwa Stro­ Twar - Połysk Barwa Rysa Lupliwość; Układ krystalo­ Minerały
na dość przełam graficzny; po­ podobne na dość przełam graficzny; po­ podobne
stać kryształów stać kryształów

Polibazyt 74 2-^3 czarny czarna, niewyraźna jednoskośny; Manganit 124 4 półmeta- brunatnoczarny ciemno- doskonała jednoskośny; piroluzyt,
głęboka tabliczkowy, liczny brunatna, pseudorom- groutyt
czerwień zbity, pseudo- czerwo- bowy, łodygo­
heksagonalny nawobru- waty, sferoli­
78 2-3 żelazisto- szaro- dobra jednoskośny; heteromorfit natna tyczny, pryz­
Plagionit
czarny czarna tabliczkowy, matyczny
szaro- ziarnisty, grono Groutyt 124 4 półmeta- szaroczarny brunatno- doskonała rombowy; manganit,
czarny waty, zbity liczny czarna tabliczkowy, piroluzyt
Semseyit 80 2,5-3 żelazisto- szaro- wyraźna jednoskośny; pryzmatyczny
czarny czarna tabliczkowy, Haueryt 66 4 półmeta- czerwono- czerwono- doskonała regularny;
wachlarzowaty, liczny brunatny, brunatna, ziarnisty,
skręcony brunatno­ brunatno- kulisty,
Chalkozyn 42 2,5-3 czarnoszary ciemno­ brak; musz- jednoskośny; tennantyt, czarny czerwona łodygowaty
ołowianoszary szara lowy ziemisy, naloty tetraedryt, Goethyt 122 4 diamen­ brunatny, brunatna, doskonała rombowy;
argentyt, towy, je­ żółtobrunatny, brunatno- włóknisty,
bournonit dwabisty czarnobrunatny żółta, żółta skorupowy,
Manganit 124 4 czarny, bruna­ ciemno­ doskonalą jednoskośny; piroluzyt, promienisty,
tnoczarny brunatna, łodygowaty, groutyt powłoki wło­
czerwono- sferolityczny, skowe, typu
brunatna piramidalny szklana głowa

Wolframit 118 5-5,5 żelazistoczarny czarno- doskonała jednoskośny; columbit, Hornblenda 226 5-6 szklisty brunatna, żółtobru- wyśmienita jednoskośny; augit
brunatna, tabliczkowy, tantalit, czarna natna, żółta łodygowaty,
czerwono- promienisty, kasyteryt słupkowy
brunatna ziarnisty, Augit 224 5-6 szklisty czarny, szara, doskonała jednoskośny;
blaszkowy brunatno­ bezbarwna kolumnowy,
Hausmannit 100 5-5,5 czarny, czerwono- doskonała tetragonalny; magnetyt, czarny pryzmatyczny,
brunatnoczarny brunatna pseudoregu- braunit, zbliźniaczenia
larny, ziarnisty, franklinit Columbit 118 6 smolisty, czarny, brunatna, wyraźna rombowy; allanit.
kostkowy, zbity, metali­ brunatnawy czerwono- kolumnowy, fergusonit,
zbliźniaczenia czny brunatna, tabliczkowy gadolinit
Chromit 100 5,5 czarny, brunatna brak; regularny; magnetyt czarnobru-
brunatnoczarny muszlowy ziarnisty, natna
wpryśnięty, Pseudobrookit 104 6 diamen­ czarny, czerwono- wyraźna rombowy; brookit
zbity towy, pół ciemno­ brunatna, tabliczkowy,
Magnetyt 98 5,5-6 czarny, czarna brak; regularny; chromit, metali­ brunatny żółtobruna- pryzmatyczny
żelazistoczarny muszlowy zbity, ziarnisty hausmannit czny tna
upakowany, Langbanit 206 6-7 półmeta- żelazistoczarny ciemno- wyraźna trygonalny;
masywny liczny brunatna, kolumnowy,
llmenit 104 5-6 żelazistoczarny czarna, brak trygonalny; magnetyt, czarnobru- tabliczkowy
stalowoszary brunatnawa zbity, ziarnisty hematyt, natna
rozetkowy pseudo-
brookit

260
Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa Stro­ Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwośc: Układ krystalo­ Minerały Nazwa Stro Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo­ Minerały
na dość przełam graficzny; po­ podobne na dość przełam graficzny; po­ podobne
stać kryształów stać kryształów

Kermesyt 60 1 diamen­ czerwony czerwona, doskonała trójskośny; Uranolan 210 2-3 jedwa­ cytrynowożótty bladożólta doskonała jednoskosny;
towy brunatno- krzaczasty, bisty, siarkowożólty włóknisty, zbite
czerwona promienisto- diamen­ włókna (skóra
-włóknisty, towy górska), krza­
włókna splątane czasty

cynobro- doskonała trygonalny; proustyt, Autunit 190 2-2,5 perłowy, siarkowoźółty, żółtawa, doskonała tetragonalny; chalkofyllit
Cynober 52 2-2,5 metali­ cynobrowo-
czerwony, woczer- zbity, ziarnisty, pirargyryt, szklisty żółtozielony zielonkaw.i blaszkowy,
czny,
półmeta- brunatno- wona upakowany, kupryt łuseczkowy,
liczny czerwony, ziemisty, ziemisty,
stalowoszary zbliźniaczenia skorupowy

trygonalny; pirargyryt, Pirostilpnit 74 2 perłowy, czerwonobru- żółtopoma doskonała jednoskosny;

Proustyt 72 2-2,5 diamen­ cynobrowoczer- czerwona, wyraźna
wony cynobrowo- spiczasty, miargyryt, diamen­ natny, czer­ ranczowa krzaczasty,
towy
czerwona piramidalny kupryt, towy wony rozetkowy
cynober
Krokoit 164 2,5-3 tłusty, źółtoczerwony, pomarań- wyraźna jednoskosny; realgar,
trygonalny; proustyt, diamen­ pomarańczowy czowożółta słupkowy, cynober,
Pirargyryt 72 2-2,5 diamen­ czerwonoszary, czerwona, wyraźna
spiczasty, kupryt, towy kolumnowy, wulfenit
towy, pół szaroczarny niebiesko-
metali­ czerwona piramidalny miargyryt, igiełkowy
czny cynober
Trógeryt 192 2-3 szlisty cytrynowożótty bladożólta doskonała tetragonalny; zeuneryt
Erytryn 184 2,5 perłowy, różowy, blado- dobra jednoskosny; tabliczkowy, autunit
szklisty czerwony czerwona igiełkowy, łuseczkowy
włoskowaty,
Beraunit 186 3-4 perłowy, czerwony, żółta wyraźna jednoskosny;
wykwity
szklisty czerwonobru- tabliczkowy,
regularny; proustyt, natny, barwy krzaczasty,
Kupryt 96 3,5-4 pótme- czerwony, brunatno- niewyraźna
taliczny, brunatno- czerwona ziarnisty, pirargyryt, naleciałe sferolityczny
diamen­ czerwony upakowany, cynober,
Cacoxenit 186 3-4 jedwa­ żółty, ochro- słomiano- brak heksagonalny;
towy igiełkowy, hematyt
bisty wozółty, żółta włóknisty,
włoskowaty,
brunatny kulisty, nerkowa
krzaczasty
ty, włoskowaty
Hematyt 102 5,5- półmeta- ciemnoczer­ krwisto- brak trygonalny; mangetyt,
-6,5 liczny wony, stalowo­ czerwona, łuseczkowy, cynober, Greenockit 52 3-3,5 diamen­ żółty, poma- żółta wyraźna heksagonalny; wurtzyt
brunatno- włóknisty, kupryt towy rańczowożółty pylasty, naloty,
szary, czer-
wonobrunatny czerwona upakowany, zbliźniaczenia
rozetkowy
Wurtzyt 3,5-4 diament- brunatny brunatno- doskonalą heksagonalny; sfaleryt,
Realgar 82 1,5-2 żywiczny czerwony, pomarań- doskonała; jednoskosny; cynober, towy, pół- żółta włóknisty, greenockit
tłusty czerwono- czowożółta muszlowy, wpryśnięty, proustyt metaliczny skorupowy,
pomarańczowy zadziorowaty zbity, upako- gruboskorupowy,
wany, ziarnisty zbliźniaczenia

Aurypigment 82 1,5-2 perłowy, cytrynowożótty, cytrynowo- doskonała jednoskosny;

tłusty pomarańczowy żółta, po- tabliczkowy,
marańczo- blaszkowy,
wożółta sferolityczny

262
Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa Stro­ Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo­ Minerały Nazwa Stro Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo- Minerały
na dość przełam graficzny; po­ podobne na dość przełam graficzny; po- podobne
stać kryształów stać kryształów

Sfaleryt 46 3,5-4 półmeta- jasnożółty, żółtawo- doskonała regularny; tetraedryt, Zeuneryt 192 2,5 szklisty żóltawozielony, jasnozielona wyraźna tetragonalny; torbernit
liczny, brunatno- biała, żółte kostkowy, włók­ kasyteryt, szmaragdo­ tabliczkowy,
tłusty żółtawy, czarny brunatno- nisty, skorupo- wurtzyt wozielony piramidalna
żółta kowy, gruboskc
»- Caledonit -.58 2,5-3 szklisty, ciemnozielony, zielonkawa, wyraźna rombowy; wydłu­
rupowy
laminowany tłusty niebieskozielo- niebieska­ żony, słupkowy,
ny, niebieski wa, biała igiełkowy, krza­
Strengit 180 3-4 szklisty fioletowy, biały, żółtawo- doskonała rombowy; baryt czasty
czerwony, bez­ biała tabliczkowy,
barwny słupkowy,
Olivenit 170 3 szklisty ciemnozielony, oliwkowozie-brak; rombowy; ner- libethenit
sferolityczny
oliwkowozielo- łona, żółta muszlowy kowaty, ziemi­
ny, czarnozie- sty, graniasty
Lepldokroklt 122 5 diamen­ rubinowocze- brunatno- doskonała rombowy;
lony
towy rwony, żółto- żółta, pom; - tabliczkowy,
czerwony ranczowo- rozetkowy, Chryzokola 216 2-4 szklisty zielononie- bladozielo- brak; amorficzny;
brunatna sypki, bieska na, niebie- muszlowy kryptokrystalicz-
pylasty skozielona ny, nerkowaty,
graniasty,
Goethyt 122 5-5,5 diamen­ żółty, brunatny, żółta, bru- doskonała rombowy;
stalaktyty,
towy czarnobrunatny natnożółta igiełkowy,
skorupowy
promienisty,
naloty
włoskowe
Malachit 146 3,5-6 tłu­ zielony, jasnozie- brak jednoskośny; pseudoma-
Chalkołyllit 188 2 perłowy, szmaragdowo­ blado­ wyśmienita trygonalny; sty, szmaragdowo­ łona krzaczasty, lachit
szklisty zielony, niebie- zielona blaszkowy, jed­ zielony, czarno- włóknisty, po­
skozielony rozetkowy, wabi­ zielony włoki, naloty
tabliczkowy sty

Torbernit 192 2-2,5 perłowy, szmaragdowo­ blado­ wyśmienita tetragonalny; autunit, Beudantyt 160 3,5- szklisty ciemnozielony, zielonkawa, wyraźna trygonalny;
szklisty zielony, trawia- zielona tabliczkowy, trógeryt -4,5 brunatny, szarozie­ pseudoregular-
stozielony łuseczkowy, zeuneryt czarny lona ny, tabliczkowy
rozetkowy

Liroconit 188 2-2,5 szklisty zielony, błękitny jasno­ niewyraźna jednoskośny; Laubmannit 172 3,5-4 szklisty żóltawozielony, zielona wyraźna rombowy; nerko­
tłusty zielona, soczewkowaty, szarozielony, waty, brodawko-
Iśniąco- krótko- zielonobrunat- waty, sferolitycz­
niebieska kolumnowy, ny, brunatny ny, włókna rów­
wpryśnięty, noległe
zbity

Annabergit 184 2,5 szklisty zielony, zielono blado­ dobra jednoskośny; Ludlamit 180 3-4 szklisty jasnozielony, ja zielonobiala doskonała jednoskośny; ta­
biały zielona pylasty, blkowozielony, bliczkowy, zbity,
ziemisty, zielonobiały, ziarnisty
igiełkowy, bezbarwny
łuseczkowy

264 265
 Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa Stro Twa - Połysk Barwa Rysa Lupliwość; Nazwa Stro­ Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość; Układ krystalo­ Minerały
Układ krystalo­ Minerały
na dość przełam graficzny; po­ na dość przełam graficzny; po­ podobne
podobne
stać kryształów
stać kryształów

Miksyt 190 3-4 szklisty, szmaragdowo­ zielona brak Serpieryt 160 nie szkli- błękitny niebieska doskonała rombowy; tab­
heksagonalny;
jedwabi­ zielony, niebie- igiełkowy, do sty liczkowy, igiełko
sty skozielony, ja­ usta­ wy, skorupowy
sferolityczny, ne-
snoniebieski, j£ lenia
snozielony, bia
- rkowaty, granias­
ty
lawy Cyanotrichit 160 nie jed- błękitny, jasnonie­ brak rombowy;
do wabi- lazurowonie- bieska włóknisty,
Agardyt 190 3-4 szklisty niebieskozie- zielona brak heksagonalny; usta- sty bieski igiełkowy,
lony włóknisty, igieł­ lenia sferolitycz­
kowy, krzaczasty ny
Libethenit 170 4 tłusty, oliwkowozie- oliwkowo- brak; rombowy; pseudoma- perłowy, bezbarwny, doskonała jednoskośny
Wiwianit 182 2
szklisty lony, zielona muszlowy sferolitycz­ lachit, ma­ włóknisty,
szklisty białoniebie-
czarnozielony ny, krzacza­ lachit ski promienisty,
sty, kulisty, kulisty,
nerkowaty ziemisty

Pseudoma- 172 4-5 tłusty, szmaragdowo­ ciemnozie­ mniej wy­ jednoskośny; malachit, Linaryt 158 2,5 szklisty niebieski, bladonie- doskonała jednoskośny; azuryt,
lachit szklisty zielony, czar­ lona, raźna nerkowato- libethenit ciemnoniebiesk i bieska promienisty, lazuryt
nozielony zielona -groniasty, włóknisty,
włóknisty, skorupowy,
promienisty pylasty

Konichalcyt 178 4,5 szklisty pistacjowozie- zielona brak rombowy;

Azuryt 146 3,5-4 szklisty niebieski, niebieska doskonała; jednoskośny; linaryt,
lony, szmarag­ słupkowy, ciemnoniebie­ muszlowy kulisty; promie­ lazuryt,
dowozielony sferolityczny, ski, lazurowo- nisty, nerkowa-
nerkowato-gro- niebieski to-groniasty, zie
niasty misty

Pirosmalit 234 44,5 perłowy, pistacjowozie- jasnozie­ doskonała trygonalny;

tłusty lony, czarno­ lona słupkowy,
zielony, zielo­ tabliczkowy,
nożółty, zbity, ziarnisty
brunatnożółty

Uraninit 120 4-6 tłusty, czarny, zielo- ciemnozie­ wyraźna regularny; psylome-
półmeta- noczarny lona zbity, upako­ lan, thoria-
liczny wany, nerkowa- nit
to-groniasty,
skorupowy

llvait 222 5,5- półmeta- czarny, ciemnozie­ wyraźna rombowy; turmalin,

-6 liczny, zielonoczarny lona lodygowaty, amfibol
tłusty promienisty,
włóknisty,
kolumnowy

266
Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa Strona Twar- Potysk Barwa Rys a Łupliwość Układ krystalo­ Minerały Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość Układ krystalo­ Minerały
dość przełam graficzny; postać podobne dość przełam graficzny; postać podobne
kryształów kryształów

Talk 230 1 perłowy, biały, zielonobiały, wyśmienita jednoskośny, pirofyllit, Sylwin 66 2 szklisty, przezroczysty, doskonała regularny; halit,
tłusty zielony, żółtobiały blaszkowy, kaolinit, tłusty mętny, mleczny, gruboziarnisty, anhydryt
łuseczkowy, muskowit szary, czerwonawy, drobnoziarnisty,
upakowany żółtawy kostkowy,
upakowany
Stanu 180 1,5-2 szklisty, żółtawy, brunatnawy, dobra rombowy;
matowy bezbarwny piramidalny, Pachnolit 90 3 szklisty przezroczysty, biały niewyraźna jednoskośny; thomse-
tabliczkowy, pylasty, słupkowy nolit
skorodowany
Chalkantyt 160 2-2,5 szklisty niebieski, niedosko­ trójskośny;
Gips 162 1,5-2 szklisty, bezbarwny, biały, wyśmienita jednoskośny; muskowit zielononiebieski nała tabliczkowy,
jedwabisty , czerwono-żółty promienisty, kolumnowy,
perłowy brunatny kostkowy, ziarnisty, skorupowy,
włóknisty, łuseczkowy włóknisty,
ziarnisty
Siarka 38 1,5-2 diamentowy.siarkowoźółta, brak; rombowy;
żywiczny, miodowożółta, muszlowy zbity ziarnisty, Bursztyn 252 2-2,5 tłusty żółty, brak; amorficzny; mellit
tłusty woskowożółta, włóknisty, nerkowaty, pomarańczowy, muszlowy bryłkowy,
brunatna ziemisty brunatny, czerwony walcowaty,
obły, spłaszczony,
Syderonatryl 164 1,5-2,5 szklisty jasnopomarańczowy, wyraźna rombowy; tabliczkowy
słomianożółty włóknisty, skorupowy
ziemisty Mellit 252 2-2,5 tłusty woskowożółty, dobra tetragonalny;
brunatny, biały ziarnisty, zbity,
Farmakolit 186 2 jedwabisty biały, szary, różowy, brak jednoskośny; wpryśnięty
matowy zielony igiełkowy,
włoskowaty, Gaylussyt 150 2,5 szklisty bezbarwny, doskonała jednoskośny
włóknisty, szarożółty
włókna jedwabiste
Chloryt 234 2-3 perłowy, zielony, wyśmienita jednoskośny; biotyt,
Aurichalcyt 148 2 jedwabisty zielony, niebiesko- doskonała rombowy; Penin matowy, niebieskozielony, blaszkowy, muskowit,
perłowy zielony, błękitny igiełkowy, blaszkowy, Klinochlor żółtozielony, różowy łuseczkowy, chlorytoid
rozetkowy ziemisty, pylasty

Wiwianit 182 2 perłowy, bezbarwny, niebieski, doskonała jednoskośny; Kammerery 243 2-3 perłowy, różowy, wyśmienita jednoskośny;
szklisty fioletowy, zielony promienisty. matowy fioletowy blaszkowy,
włóknisty, kulisty, łuseczkowy,
ziemisty, pylasty ziemisty,
pylasty
Halit 86 2 szklisty bezbarwny, żółtawy, doskonała regularny; sylwin,
pomarańczowy, nie­ ziarnisty, kostkowy, anhydryt Ettringit 164 2-2,5 szklisty bezbarwny, doskonała heksagonalny;
bieski, fioletowy upakowany, mlecznobiały sferolityczny,
włókna równoległe włókna,
igiełkowy

268 269
Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość Układ krystalo­ Minerały Nazwa Strona Twar Połysk Barwa Rysa Łupliwość Układ krystalo­ Minerały
dość przełam graficzny; postać podobne dość przełam graficzny; postać podobne
kryształów kryształów

Muskowit 232 2-2,5 perłowy bezbarwny, wyśmienita jednoskośny; flogopit, Kryolit 90 3 szklisty biały, brak jednoskośny;
srebrzystobiały blaszkowy, brucyt brunatnawy, pseudoregularny,
łuseczkowy, czerwonawy zbity,
upakowany kostkowy,
gruboziarnisty
Flogopit 232 2,5 perłowy brunatny, wyśmienita jednoskośny; muskowit,
czerwonobrunatny, blaszkowy, biotyt, Wanadynit 178 3 tłusty, czerwonawobruna- brak; heksagonalny; piromorfit,
ciemnobrunatny łuseczkowy, brucyt (vanadynit) diamen­ tny, pomarańczowy, muszlowy kolumnowy, mimetesyt
upakowany towy brunatnożółty groniasto-nerkowaty
łodygowaty
Biotyt 232 2,5 perłowy czarny, wyśmienita jednoskośny; chloryt,
ciemnobrunatny, tabliczkowy, flogopit Stolzyt 164 3 tłusty szary, niedosko­ tetragonalny; scheelit
ciemnozielony blaszkowy, brunatny, nała kulisty,
łuseczkowy żółty, wpryśnięty
czerwony
Brucyt 120 2,5 szklisty, bezbarwny, wyśmienita trygonalny;
perłowy szaroniebieski, zbity, Wulfenit 166 3 tłusty, żółty, wyraźna tetragonalny;
zielonkawobiały, blaszkowy, diamen­ pomarańczowy, tabliczkowy,
brunatny łuseczkowy, towy czerwony, piramidalny,
drobnowłóknisty szary, skorupowy,
biały zbity
Hydrocynkil 148 2,5 matowy śnieżnobiały, doskonała jednoskośny;
żółtobiały gruboskorupowy, Kalcyt 128 3 perłowy, bezbarwny, wyśmienita trygonalny;
skorupowy, szklisty biały, kostkowy,
nerkowaty, szary, włókna równoległe,
ziemisty czarny, zielony stalaktyty,
żółty pylasty
Whewellit 252 2,5 szklisty bezbarwny, wyraźna jednoskośny;
biały zbliżniaczenia, Fosgenit 148 3 diamen­ biały, wyraźna; tetragonalny; anglezyt,
tabliczkowy, towy, szary, muszlowy piramidalny cerusyt
wydłużony tłusty żółty,
brunatny
Matlockit 90 2,5-3 diamen­ żółtawy, doskonała tetragonalny;
towy, bezbarwny tabliczkowy Anglezyt 158 3 diamen­ biały, wyraźna rombowy; fosgenit,
żywiczny towy, białoszary, zbity, cerusyt
tłusty czarniawy ziarnisty,
Valentinit 100 2-3 diamen­ bezbarwny, dobra rombowy; nerkowato-groniasty
towy, biały, tabliczkowy,
perłowy żółtoszary, promienisty, Baryt 156 3-3,5 perłowy, biały, doskonała rombowy; celestyn
żółty łodygowaty, szklisty szary, ziarnisty,
ziarnisty żółty, kostkowy,
razowy, upakowany,
niebieski blaszkowy,
rozetkowy

270 271
Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Barwa Rysa ł-upliwość: Układ krystalo­ Minerały Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa
Stronę Twar­ Połysk Rysa Łupliwosć ; Układ krystalo­ Minerały
dość przełam graficzny; postać podobne dość przełam graficzny; postać podobne
kryształów kryształów

3-3.5 perłowy. biały, doskonała rombowy; baryt, Thaumasyt 210 3,5 szklisty biaty, brak heksagonalny;
Celestyn 154
szklisty, niebieski płytkowy, włóknisty, anglezyt, bezbarwny igiełkowy,
tłusty ziarnisty, kostkowy fosgenit włóknisty,
zbity, upakowany
3-3,5 perłowy, bezbarwny, doskonała rombowy; halit,
Anhydryt 154
szklisty biały, kolumnowy, gips Aragonit 140 3,5-4 szklisty, bezbarwny, niewyraźna rombowy; kaicył
szary, kostkowy, tłusty biały, sferolityczny
czarwonawy łodygowaty, brunatny włókna równoległe,
włóknisty rozgałęziony jak koral

3-3,5 diamen­ biały, niewyraź­ rombowy; anglezyt, Hureaulit 178 3,5 szklisty, bezbarwny, wyraźna jednoskośny;
Cerusyt 144
krzaczysty, fosgenit,
~ towy żótłobiały, na; tłusty czerwony, krótkosłupkowy,
szary, muszlowy łodygowaty, baryt żółty, długosłupkowy,
czarny ziarnisty, upakowany, brunatny, tabliczkowy,
ziemisty różowy zbity, gruzełkowy

Laumontyt 248 3-3,5 szklisty biały, doskonała jednoskośny; Dolomit 138 3,5-4 szklisty, białawy, doskonała trygonalny; kalcyt
żółty, łodygowaty, perłowy żółtawy, siodłowate kryształy, magnezyt,
brunatnożółty włóknisty, ziemisty brunatny, drobnoziarnisty, syderyt,
czerwonobrunatny gruboziarnisty, ankeryt
Wavellit 188 3-4 szklisty, biały, doskonała rombowy; waryscyt. kostkowały,
jedwabisty żółty, włóknisty, igiełkowy, strengit cukrowaty
zielonobrunatnawy sterolityczny, kulisty
Ankeryt 138 3,5-4 szklisty, brunatny, doskonała trygonalny; kalcyt,
Arłinlt 150 3,5 szklisty bezbarwny, dobra jednoskośny; perłowy czerwonobrunatny, siodłowate agregaty i magnezyt,
biały krzaczasty, jasnobrunatny gruboziarnisty, syderyt,
włóknisty, kulisty, drobnoziarnisty, dolomit,
sterol ityczny kostkowaty, kutnahoryt
cukrowaty
szklisty zielony, doskonała rombowy; olivenit,
Adamit 172 3,5
żółty, kolumnowy, konichal- Kulnahoryt 142 3,5-4 szklisty, różowy, doskonała trygonalny; kalcyt,
biały igiełkowy, cyt perłowy czerwonobrunatny, siodłowate kryształy, magnezyt,
drobnoziarnisty brunatny gruboziarnisty, syderyt,
drobnoziarnisty, ankeryt,
142 3,5 szklisty, bezbarwny. niewyraźna rombowy; aragonit, kostkowaty, dolomit
Strontianit
tłusty biały, kolumnowy, kalcyt cukrowaty
szary, włóknisty, natrolit
żółty łodygowaty, Piromorfit 176 3,5-4 tłusty, zielony, brak; heksagonalny; mimetesyt,
krzaczasty diamen­ brunatny, muszlowy, kolumnowy, wanadynit
towy żółty, nierówny beczkowaty,
Witheryt 142 3,5 szklisty, biały, szary niewyraźna rombowy; biały groniasto-nerkowaty
tłusty promienisty, skorupowy
kulisty,
zbity, nerkowy

272 273
Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo­ Minerały Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Łupliwość Układ krystalo­ Minerały
dość przełam graficzny; postać podobne dość przełam graficzny; postać podobne
kryształów kryształów

Mimetesyt 176 3.5-4 tłusty, żółty, brak; heksagonalny; piromorfit, Rodochrosyt 136 4-4,5 szklisty różowy, doskonała trygonalny; ankeryt,
diamen­ pomarańczowożółty muszlowy, kolumnowy. wanadynit czerwony siodłowate agregaty rodonit
towy brunatny, nierówny baryłkowaty, ziarnisty,
szary, bezbarwny, groniasto-nerkowaty kostkowy,
biały skorupowy groniasty,
skorupowy
Stilbit 248 3,5-4 perłowa, biały, doskonała jednoskośny; nne
szklisty, żółtawy, tabliczkowy, zeolity Syderyt 134 4-4,5 perłowy, żółty, doskonała trygonalny; kalcyt
jedwabisty szary, kolumnowy, szklisty brunatny, kostkowy, dolomit,
czerwony snopkowy, czarny sferolityczny, ankeryt,
kulisty kulisty, smithsonit
nerkowaty
Heulandyl 246 3,5-4 perłowy, biały, doskonała jednoskośny; inne
szklisty, czerwony, tabliczkowy, zeolity Magnezyt 134 4-4,5 szklisty biały, doskonała trygonalny; dolomit
jedwabisty bladoczerwony, blaszkowy, żółtobiały, kostkowy,
żółtawy promienisty, szarobiały, ziarnisty,
łuseczkowy brunatny gruzełkowy,
nerkowaty
Sfaleryt 46 3,5-4 diamen­ żółty, wyśmienita regularny; tetraedryt,
towy, brunatny, ziarnisty, kasyteryt Waryscyt 180 4-5 tłusty zielony, dobra rombowy; wavellit
tłusty czarny zbity, niebieskozielony, nerkowato-groniasty
włóknisty, bezbarwny sferolityczny,kulisty
skorupowy,
gruboskorupowy, Ksenotym 170 4-5 tłusty żółty, doskonała tetragonalny;
laminowany brunatny, słupkowy,
czerwonobrunatny, zbity,
Fluoryt 92 4 szklisty żółty, doskonała regularny; czerwony wpryśnięty
zielony, kostkowy,
niebieski, upakowany, Chabazyt 250 4,5 szklisty bezbarwny, doskonała trygonalny; inne
fioletowy, łodygowaty, biały, żótawy, sześcienny, zeolity
bezbarwny sferolityczny, czerwonawy zbliżniaczenia
laminowany
Phillipsyt 250 4,5 szklisty bezbarwny, dobra jednoskośny; inne
Strunzyt 186 4 szklista, słomianożółty, nie do u- jednoskośny; cacoxenit biały, zbliżniaczenia zeolity,
jedwabista brunatnożółty stalenia włóknisty, żółtawy harmotom
igiełkowy,
promienisty, Goyazyt 172 4,5-5 szklisty, żółtawobiały, doskonała trygonalny;
krzaczasty żywiczny brunatny pseudoregularny,
tabliczkowy
Colemanit 150 4-4,5 szklisty biały, doskonała jednoskośny;
żółtobiały, ziarnisty, Gmelinit 250 4,5 szklisty żółtawy, wyraźna heksagonalny, chabazyt,
szary blaszkowy, czerwonawy, biały, zbliżniaczenia nne
zbity ciemnoczerwony, zeolity
bezbarwny

274 275
Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa Stronii Twar­ Połysk Barwa Rysa Lupliwość; Układ krystalo­ Minerały Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość; Układ krystalo- Minerały
dość przełam graficzny: postać podobne dość przełam graficzny; postać podobne
kryształów kryształów

Gismondyt 2^8 4,5 szklisty bezbarwny, wyraźna jednoskośny; Melilit 212 5-5,5 szklisty żółty, wyraźna tetragonalny; nefelin
biały, tabliczkowy, szary, tabliczkowy,
niebieski, kulisty, brunatny, kolumnowy,
szary, snopkowy, bezbarwny ziarnisty
czerwonobiały zbliźniaczenia
Monacyt 170 5-5,5 diamen­ żółty, wyraźna jednoskośny;
Apolyllit 230 4,5-5 perłowy, biały, wyśmienita tetragonalny; towy brunatny, tabliczkowy,
szklisty różowy, blaszkowaty, czerwonobrunatny igiełkowy
żółty łuseczkowy,
ziarnisty, Natrolit 244 5-5,5 szklisty, biały, doskonała; rombowy; inne
upakowany, podobny jedwabisty żółty, muszlowy krzaczasty, zeolity,
do chalcedonu brunatnawy sferolityczny, thomsonit,
kulisty, aragonit
Scheelit 166 4,5-5 tłusty, szary, wyraźna tetragonalny; włóknisty
diamen­ żółty, ziarnisty, zbity,
towy czerwony skorupowy Thomsonit 246 5-5,5 szklisty, biały, dobra rombowy; natrolit
jedwabisty, białoszary kolumnowy,
Gonnardyt 246 4,5-5 jedwabisty biały brak rombowy; perłowy włóknisty,
włóknisty, łodygowaty,
sferolityczny, kulisty
upakowany
Tytanit 210 5-5,5 diamen­ żółty, wyraźna jednoskośny;
Pektolit 222 5 szklisty, biały, doskonała trójskośny; zeolity towy, żółtozielony, tabliczkowy,
jedwabisty szarobiały łodygowaty, szklisty brunatny, słupkowy,
kolumnowy, czerwonobrunatny klinowaty,
włóknisty, zbliźniaczenia
kulisty
Analcym 236 5,5 szklisty czerwonawy, brak; regularny; leucyt,
Apatyt 174 5 szklisty, zielony, wyraźna heksagonalny; beryl, żółtawy, muszlowy, zbity, sodalit
tłusty niebieski, ziarnisty, nefelin białawy, nierówny ziarnisty,
fioletowy, upakowany, biały upakowany
szary, graniasty,
biały gruzełkowy, Perowskit 104 5,5 diamen- czarny, dobra regularny; magnezyt
nerkowaty towy szaroczarny zbity,
ziarnisty,
Brenkit 148 5 szklisty bezbarwny, brak rombowy; nerkowaty
biały sferolityczny,
krzaczasty Eulytyn 202 5-6 diamen­ jasnobrunatny, brak; regularny;
towy żółtawy muszlowy promienisty,
Smithsonit 136 5 szklisty, bezbarwny, doskonała trygonalny; kulisty
tłusty szary, żółty, nerkowato-groniasty
zielony, stalaktyty, podobny Nosean 244 5-6 szklisty, niebieski, doskonała; regularny
niebieski, do chalcedonu, tłusty ciemnoniebieski, muszlowy
czerwony ziemisty brunatny

276 277
Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa Stron: Twar­ Połysk Barwa Rysa Łupliwość; Układ krystalo­ Minerały Nazwa Strona Twar Połysk Barwa Rysa Łupliwość: Układ krystalo- Minerały
dość przełam graficzny; postać podobne dość przelam graficzny; postać podobne
kryształów kryształów

Haiiyn 244 5-6 szklisty, niebieski, doskonała; regularny; Brookit 118 5,5-6 diamen­ brunatny, brak; rombowy; pseudo-
tłusty szary muszlowy ziarnisty towy żółty, muszlowy tabliczkowy, brookit
żółtoczerwony. kolumnowy
Skapolit 238 5-6 szklisty, biały, doskonała tetragonalny; skaleń czarny
tłusty szary, lodygowaty, wezuwian,
czerwony, igiełkowy, spodumen Leucyt 238 5,5-6 szklisty, biały, brak; tetragonalny; analcym,
żółty włóknisty, matowy szary, muszlowy pseudoregularny sodalit,
ziarnisty bezbarwny granat

Diopsyd 224 5-6 szklisty czarny, wyraźna jednoskośny; Nefelin 236 5,5-6 szklisty, biały, szary, niedosko­ heksagonalny; apatyt,
biały, kolumnowy, tłusty bezbarwny, nała; kolumnowy, kankrynit
żółtawy lodygowaty, żółtawy, muszlowy tabliczkowy,
zbity, ziarnisty czerwonawy nierówny ziarnisty

Hedenbergit 224 5-6 szklisty czarny, wyraźna jednoskośny; Inesyt 228 6 szklisty biały, doskonała trójskośny; rodonit
zielonoczarny, lodygowaty, rozowy, słupkowy,
brunatnoczarny promienisty, pomaranczowo- tabliczkowy,
kostkowy, zbity brunatny, wydłużony,
brunatny sferolityczny,
Augił 224 5-6 szklisty czarny, dobra jednoskośny; hornble­ włóknisty
zielonoczarny, kolumnowy, nda
brunatnoczarny zbliźniaczenia Milaryt 222 6 szklisty bezbarwny, brak heksagonalny; beryl
jasnozielony, słupkowy
Tremolit 226 5,5-6 szklisty, biały, doskonała jednoskośny; wollasto- żółtozielony
jedwabisty szary, lodygowaty, nit, pekto-
zielony igiełkowy, lit, zoisyt Osumilit 222 6 szklisty ciemnoniebieski brak heksagonalny; cordieryt
włóknisty, do czarnego słupkowy,
azbestowy tabliczkowy

Aktynolit 26 5-6 szklisty, jasnozielony, doskonała jednoskośny; epidot, Rodonit 228 5,5-6,5 szklisty, czerwony, doskonała trójskośny; tefroit,
jedwabisty ciemnozielony, igiełkowy, turmalin perłowy niebieskoczerwony, muszlowy tabliczkowy, rodochro-
szarozielony włóknisty, brunatnoczerwony kolumnowy, syt
lodygowaty kostkowy,
ziarnisty
Hornblenda 226 5-6 szklisty, jasnozielona, doskonała jednoskośny; piroksen,
jedwabisty ciemnozielona, lodygowaty, turmalin Opal 112 5,5-6,5 szklisty, biały, brak; amorficzny;
brunatnozielona, kolumnowy, woskowy bezbarwny, muszlowy groniasto-nerkowaty
czarna promienisty, brunatnoczerwony, stalaktyt,
włóknisty mleczny skorupowy

Anataz 116 5,5-6 półmeta- niebieski, doskonała tetragonalny; Ortoklaz 240 6 perłowy, bezbarwny, doskonalą jednoskośny; mikroklin,
liczny, czarny, czerwony, tabliczkowy, szklisty biały, szary, tabliczkowy, plagioklaz,
diamen­ czerwonobrunatny, kolumnowy czerwonawy, kostkowy, skapolit
towy żółty brunatnawy ziarnisty, upakowany

278 279
Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość Układ krystalo­ Minerały Nazwa Strona Twar- Połysk Barwa Rysa Lupliwość Układ krystalo­ Minerały
dość przełam graficzny; postać podobne dość przełam graficzny; postać podobne
kryształów kryształów

Sanidyn 240 6 perłowy, biały, doskonała jednoskośny; plagioklaz Wezuwian 216 6,5 szklisty, brunatny. brak; nie­ tetragonalny; granat,
szklisty szary, tabliczkowy. tłusty zielony, równy, za- kolumnowy, skapolit,
bezbarwny listewkowy żółty dziorowaty tabliczkowy, epidot
zbliźniaczenia ziarnisty.
łodygowaty
Mikroklin 240 6 szklisty, biały, doskonała trójskośny; oroklaz,
perłowy szary, tabliczkowy, plagioklaz, Cyanil 204 4 (wy­ perłowy, biały, doskonała trójskośny; sillimanit
żółtawy, zbliźniaczenia spodumen. kazuje szklisty niebieski, promienisty,
czerwonawy, skapolit anizo­ plamisty łodygowaty,
zielony tropię blaszkowaty,
twardo zbity
Plagioklaz 242 6-fi,5 perłowy, biały, doskonała trójskośny; oroklaz ści)
szklisty żółtawy, płytkowy, sanidyn,
bezbarwny kostkowy mikroklin Mullit 202 6-7 szklisty bezbarwny, wyraźna rombowy; silimanit
biały, żółty, promienisty,
Diaspor 120 6-6,5 perłowy, biały, doskonała rombowy; razowy, czerwony łodygowaty,
szklisty żółtawy, muszlowy blaszkowy, włóknisty,
szary łodygowaty, zbite włókna
igiełkowy,
włóknisty Kasyteryt 114 6-7 półmetali- czarny, niewyraźna tetragonalny; rutyl,
czny, dia­ brunatnoczarny, zbity, ziarnisty, wolframit
Rutyl 114 6-6,5 diamen­ czerwony, doskonała tetragonalny; cyrkon, mentowy, czerwonobrunatny, upakowany,
towy brunatnoczerwony kolumnowy, kasyteryt tłusty żółtawy, bezbarwny zbliźniaczenia
igiełkowy,
zbity, Zoizyt 214 6,5 perłowy, jasnoszary, doskonała rombowy; tremolit,
ziarnisty, szklisty żółtoszary, łodygowaty, wollastonit
zbliźniaczenia zielonoszary włóknisty,
kostkowy,
Prehnit 228 6-6,5 szklisty, zielonkawy, doskonała rombowy; zeolity zbity
perłowy żółtawy, słupkowy,
biały wacłilarzowaty, Epidot 214 6-7 szklisty ciemnozielony, wyraźna jednoskośny; aktynolit,
kulisty czarnozielony, kolumnowy, turmalin,
żółtozielony łodygowaty, wezuwian
Helvin 238 6-6,5 szklisty, żółty, niedosko­ regularny; promienisty
tłusty żółtobrunatny, nała tetraedryczny,
czerwonobrunatny kulisty, Oliwin 196 6,5-7 szklisty, oliwkowozielony, wyraźna rombowy;
sterol ityczny tłusty żółtozielony, ziarnisty,
zielonoczarny, zbity
Humit 206 6-6,5 szklisty, brunatny, niewyraźna rombowy; czerwony
żywiczny żółtobrunatny, pseudoheksagonalnj
czerwony ziarnisty Aksynit 212 6,5-7 szklisty brunatny, wyraźna; trójskośny;
lśniącobrunatny, muszlowy zbity,
fioletowy. gruboskorupowy,
rozowy łodygowaty

280 281
 Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa Strona Twar • Połysk Barwa Rysa Lupliwosc: Układ krystalo- Nazwa Strona Twar­ Połysk Barwa Rysa Upliwość; Układ krystalo­ Minerały
Minerały
dosc przelam graficzny; postać podobne dość przełam graficzny; postać podobne
kryształów kryształów

Trydymit 112 6,5-7 szklisty bezbarwny, zła heksagonalny; Cyrkon 202 4-7 szklisty, żółty, brak; tetragonalny; granat,
białawy, tabliczkowy, diamen­ zółtoczerwony, muszlowy kolumnowy, wezuwian,
szary łuseczkowy, towy, brunatnoczerwony, piramidalny, kasyteryt
bliźniaki, trojaki tłusty żółtozielony, ziarnisty,
bezbarwny graniasty
Kwarc 106 7 szklisty przezroczysty, brak; trygonalny; fenakit,
Chalcedon biały, brunatny, muszlowy gruboziarnisty, Beryl 218 7,5 szklisty białoszary, wyraźna; heksagonalny; apatyt,
cordieryt,
Agat czarny, fioletowy, drobnoziarnisty, beryl, żółty, muszlowy, słupkowy, korund,
różowy, żółty masywny, zielony, nierówny kolumnowy, chryzo-
topaz,
upakowany niebieski łodygowaty beryl,
apatyt,
topaz
nefelin

Granat 198 6,5-7 szklisty czerwony, brak; mu- regularny; Spinel 96 8 szklisty czerwony, brak; regularny, korund
tłusty, brunatny, żółty, szlowy, za- zakrąglone kryształy różowy, muszlowy zbliźniaczenia
żywiczny zielonka wożółty, dziorowaty niebieski,
szmaragdowo­ zielony,
zielony, czarny żółtopomarańczowy,
fioletowy
Boracyt 150 7 szklisty, bezbarwny, brak; rombowy;
diamen­ zielonkawy, muszlowy pseudoregularny, Topaz 208 8 perłowy, bezbarwny, doskonała rombowy; fenakit,
towy niebieskawy, włóknisty, szklisty żółty, muszlowy kolumnowy, kwarc
żółtawy, ziarnisty, jasnoniebieski, promienisty,
czerwonawy, gruzełkowy niebieski, łodygowaty,
brunatnoczarny różowy, zbity
brunatny
Turmalin 220 6,5-7 szklisty, czarnobrunatny, brak; trygonalny; hornble-
tłusty różowy, muszlowy, kolumnowy, nda. Korund 102 9 szklisty szary, brak; trygonalny;
zielony, nierówny, igiełkowy, epidot, żółtawy, muszlowy kolumnowy,
niebieski, zadzioro- sferolityczny ilvait zielonkawy, zadzioro- tabliczkowy,
bezbarwny, waty czerwonawy, waty ziarnisty
niebieski o bu­ niebieskawy,
dowie pasowej pomarańczowy

Staurolit 206 7-7,5 szklisty, czerwonobrunatny; wyraźna; jednoskośny;

tłusty czarnobrunatny, muszlowy, pseudorombowy,
czarny nierówny, kolumnowy,
zadzioro- zbliźniaczenia
waty

Andaluzyt 204 6-7,5 szklisty czerwonawy, wyraźna; rombowy;

żółtawy, nierówny, kolumnowy,
biały, białoszary kruchy igiełkowy,
promienisty

282 283
Wykaz źródeł okazów minerałów
Liczby oznaczają stronę książki
I = lewe, p = prawe, ś = środkowe, g = górne, d = dolne, n r=n-ty rząd
Instytuty i muzea
Instytut Mineralogii, Universitat Aachen: 51 l.d.,
111 p.g., 137 p.g., 137 d. Instytut Mineralogii, Tech-
nische Universitat, Berlin: 37 l.d., 43 l.d., 50 l.g., 67
d., 117 l.g., 123 d., 145 g., 175 p.g., 179 l.d., 187 l.g.,
241 g„ 243 g. Deutsches Bergbaumuseum,
Bochum: 191 l.g. Instytut Mineralogii, Ruhr Univer-
sitat, Bochum: 16 pi., 23 l.g., 23 ś.g., 37 l.g., 39 g.,
43 p.g., 61 p.g., 63 g., 81 p.g., 83 d., 91 l.g., 97 d.,
101 g., 101 p.d., 103 p.g., 115 l.d., 119 l.g., 121 d.,
135 d„ 149 l.g., 149 p.g., 155 g„ 171 l.g., 171 p.g.,
171 l.d., 171 p.d., 197 d„ 209 d„ 115 g, 215 p.d., 217
p.g., 223 p.g., 223 l.d., 225 p.d., 227 l.d., 227 p.d.,
229 d, 231 d„ 233 g„ 233 l.d., 237 l.g., 241 p.d., 249
p.g., 251 l.g., 253 p.g. Instytut Mineralogii, Univer-
sitat Bonn: 12 l.g, 19 p.g., 23 p.d, 31 d, 43 p.d, 49
d, 57 d, 61 l.g, 67 d, 71 p.d, 75 l.g, 77 d, 109 p.g.
125 d, 137 l.g, 139 l.g, 147 p.d, 173 p.g, 193 d,
205 d, 245 l.g. Instytut Mineralogii, Technische
Hochschule Darmstadt: 211 l.d. Naturkundemu-
seum, Dortmund: 41, 47 d, 123 l.g, 147 l.d, 157
p.g, 167 d, 195 Instytut Mineralogii, Universitat
Giessen: 29,67 l.g, 73 l.g, 175 l.g. Instytut Minera­
logii, Universitat Hamburg: 35 p.g, 45 p.g, 51 g,
69 d, 71 g, 85,93 d, 111 d, 119 d, 127,185 d, 203
l.d, 249 p.d. Instytut Mineralogii, Universitat Hei­
delberg: 12 p.g, 61 l.d, 91 p.d, 107 l.d, 117 p.d,
129 d, 145 d, 149 l.d, 153 l.g, 167 g, 173 p.g, 205
l.g, 205 p.g, 217 l.g, 229 p.g, 235 l.g, 237 d, 239
l.d, 241 l.d, 243 d, 249 l.d. Muzeum Mineralogicz­
ne, Kopenhaga: 11 p.ś, 213r.l, 25 p.d, 79 d, 91
g, 105 d, 107 p.d, 115 l.g, 133 p.d, 139 d, 163 g,
169,181 l.d, 201 l.g, 203 l.d, 207 p.g, 211 p.g, 213
d, 215 l.d, 221 d, 223 p.d, 227 g, 231 g, 239 p.d,
247 d, 251 d, 253 d. Instytut Mineralogii, Univer-
sitat Munster: 31 l.g, 161 l.g, 179 g, 235 l.d. Ecole
des Mines, Paryż: 11 p.d, 15 p.g, 18 p.g, 18 p.d,
21 p.g, 212r.p, 39 d, 59 g, 97 l.g, 139 p.g, 155
d, 159 l.d, 161 p.d, 181 p.d, 183 p.g, 183 d, 191
d, 199 d, 207 p.d, 211 l.d, Naturhistorisches
Museum, Wiedeń: 47 g„ 95,99 d, 103 d, 109 d,
143 l.d, 177 p.d, 197 g, 199 g, 201 d, 207 l.d,
209 g, 211 l.g, 219 l.g, 221 l.g, 221 p.g, 235 p.g,
239 g.
284
Autorzy zdjęć
s. = strona, zdjęcia: g. = górne, d. = dolne, I. = lewe, p. = prawe
Kolekcje prywatne
Rainer Bodę, Bochum
F.J. Barlow, Appleton/USA: 11 I g , W. Bartelke,
s. 31 g.p, s. 31 g.l, s. 35 g i , s. 35 d.l, s. 43 s. 161 d.l, s. 165 g.p, s. 165 g.l, s. 165 d.p
Wiesbaden: 11 l.ś, G. Becker, Idar Oberstein: 23
d.p, c. 45 d.l, s. 53 d , s. 57 g.p, s. 61 g.l, s. 165 d.l, s. 173 g.l, s. 173 d.p, s. 173 d.l
ś.d, 111 l.g. H.G. Berthold, Recklinghausen: 161
s. 71 d.p, s. 73 g.p, s. 75 g.l, s. 77 g.p, s. 77 s. 179 g„ s. 191 g.p, s. 191 g.l, s. 193 g.p
l.d. R. Bodę, Bochum: 35 l.g, 45 l.d, 57 p.g, 87
g.l, s. 79 g.p, s. 79 g.l, s. 81 g.l, s. 87 g.p s. 193 g.l, s. 203 g.p „ s. 203 g.l, s. 213 g
p.g, 105 p.g, 125 g, 143 g, 151 l.g, 151 l.d, 165
s. 101 d.l, s. 105 g.p, s. 105 g.l, s. 117 g.p s. 219 g.p, s. 219 d, s. 225 d.l, s. 229 g.l
p.d, 193,203 l.g, 225 l.d. H. Bolland, Wermelskir-
s. 125 g , s. 141 g.p, s. 143 g, s. 147 g.p s. 233 d.p, s. 235 d.l, s. 237 g.p, s. 245 d.p
chen: 35 l.d, 53 d, 77 p.g, 79 l.g, 81 l.g, 93 l.g,
s. 147 d.p, s. 149 d.p, s. 151 g.p, s. 151 g.l s. 245 g.p, s. 247 g.l. , s. 249 g.l,- s. 251 g.l
229 l.g. Dr R. Dietrich, Wiesbaden: 121 l.g, 121
s. 151 d.l, s. 159 g.p, s. 161 g.p, s. 161 g.l s. 253 g.l.
p.g, 151 p.g, 151 p.d, 173 l.d, 181 l.g, 235 p.d,
S. Flach, Damme: 31 p.g, 73 p.g, 195 p.g, 219 p.g.
Dr M. Frangipane, Bochum: 19 p.d. Dr G. Gebhard, Wszystkie inne zdjęcia: Olaf Medenbach, Bochum
Oberwehnrat: 15 l.g, 18 l.d, 19 l.d, 21 l.d, 33 l.g, Wykaz źródeł okazów minerałów znajduje się na str. 284
33 d, 35 p.d, 37 p.d, 43 l.g, 45 p.d, 53 l.g, 53
p.g, 55 p.g, 57 l.g, 61 p.d, 63 d, 67 p.g, 73 d, 75
p.g, 75 d, 91 l.d, 99 g, 113 g„ 129 p.g, 133 g„ 143
p.d, 159 p.d, 177 l.g, 179 p.d, 183 l.g, 189 l.d, Autorzy dziękują muzeom i osobom prywatnym, które pomagały w ich pracy. Część rysunków
189 p.d, 225 g, 245 p.g. W. Grieger, Thiersheim: kryształów została przygotowana na podstawie „Klockmanns Lehrbuch der Mineralogie" dzięki
173 l.g, K.M. Graef, Biebertal: 189 p.g. Dr U. życzliwej zgodzie prof. dra Hugona Strunza.
Habermalz, Heuchelheim: 21 p.d, 69 g, 81 d, 119 Wszystkie zdjęcia autorstwa dra Olafa Medenbacha zostały wykonane aparatem
p.g, R. Haus, Biebertal: 141 d. W. Henkel, Mann­ LEITZ-ARISTOPHOT.
heim: 71 l.d, 191 p.g, H. Hochrein, Bochum: 129
l.g, 135 l.g, W. Hofmann, Naunheim: 23 l.ś, 157 d.
W. Kahn. Bayersoien: 23 ś.ś, F. Klein, Idar Ober­
stein: 17 p.g. Dr H. Kuhlke, Essen: 213r.p, 23 l.d,
103 l.g. Dr G. Lamprecht, Stuttgart: 59 d. Dr J.
Magnusen, Kettwig: 23 p.ś, 65 l.g. Dr O. Meden-
bach, Witten: 14 p.g, 19 l.g, 21 l.g, 21 2r.l, 23
p.g, 24 l.g, 24 p.g, 25 l.d, 33 p.d, 37 p.g, 45 l.g,
49 g, 51 p.d, 65 p.g, 83 g, 87 d, 89,97 p.g, 107
g, 115 p.g, 115 p.d, 123 p.g, 133 l.d, 135 p.g, 141
l.g, 157 l.g, 163 d, 175 d, 177 p.g, 177 l.d, 181
p.g, 185 g, 187 p.g, 189 l.g, R. Meli, Kassel: 141
p.g, 147 p.d, A. Miisse, Allenbach-Hilchenbach:
55 d, 131, H. Rinn, Braunfels: 11 l.d, J. Runkel,
Bochum: 117 p.g, 161 p.g, 219 d, H. Ruppe,
Neustadt/W.: 11 p.g, A. Schulz, Schwicheldt: 253
l.g. Dr K. Springer, Heidelberg: 117 l.d, 147 l.g,
223 l.g, G. Schweisfurth, Niederschelden: 79 p.g,
101 l.d, 159 p.g, 165 l.g, 251 p.g, B. Ternes,
Mayen: 105 l.g, 149 p.d, 165 l.d, 203 p.g, 213 g,
245 p.d, 247 l.g, 247 p.g, 249 l.g, H, Tirler,
Wanne-Eickel: 207 l.g, H. Wachsen, Norymberga:
113 d, H. Wahl, Atzbach: 109 l.g, 245 l.d,
H. Weber, Wetzlar: 187 l.d, 187 p.d, Prof. dr
H. Wilk, Taunusstein: 16 p.g, 93 g.
285
 Bixbit 94, 218 Diopsyd 200, 224 Hematyt 23, 94, 98, 102, 104,
Wykaz minerałów 208, 216, 218, 250 Monacyt 27,170 Realgar 62, 82 Tanzanit 214
Bizmut rodzimy 36, 74, 202 Diopsyd chromowy 224 112, 128, 130 Kwarc dymny 108, 250 Morganit 218 Tennantyt 50
Rodochrosyt 60.116,136, 138,
Blenda cynkowa 46 Dolomit 72, 86, 116, 136, 138, Hessonit 200 Kwarc mleczny 108 Morion 108 Tetraedryt 30, 48, 50, 54, 76,
206
Blenda rubinowa 46 146,152 Heulandyt 228, 246 Kwarc niebieski 108 Mullit 202 78,146
Rodonit 116, 228
Achroit 220 Blenda smolista 120 Dravit 220 Hiacynt 202 Kwarc różowy 26, 108 Murzyńska głowa 220 Richteryt 226 Thaumasyt 210
Adamit 172 Blenda skorupowa 46 Dyskrazyt 42 Hialit 112 Kwarc żelazisty 108 Muskowit208, 218, 232 Riebeckit 226 Thomsonit 164, 228, 246
Adular 116, 240, 242 Btyszcz antymonu 62 Dysten 204, 206 Hipersten 224 Kwiat antymonowy 62,100 Rtęć rodzima 34 Thulit 214
Agardyt190 Błyszcz miedzi 42 Hornblenda 108, 112, 194, Kwiat kobaltowy 66, 184 Nagyagit 60 Rubellit 220 Topaz 20, 25, 26, 94, 104, 202,
Agat 110,146 Btyszcz molibdenu 70 Elbait 220 214, 226, 234 Kwiat niklowy 184 Nasturan 120 Rubin 23, 102, 108 208. 218
Agat mszysty 110 Btyszcz srebra 44 Elektrum 30 Hubneryt 118 Kwiat żelaza 140 Natrolit 188, 230, 244, 246 Rutyl 102. 104. 108,114, 116 Topazolit200
Akantyt 44 Boracyt 150 Eleolit 236 Humit206 Nelelin 25.174, 236 Torbernit 190.192
Akermanit 212 Bornit 42, 58 Eleonoryt 186 Hureaulit 178 Labrador 242 Nefryt 226 Saffloryt 70, 74 Tremolit 226
Akmit 224 Boulangeryt 80 Ellestadyt 174 Hydrocynkit 148 Landsbergit 30, 34 Nikielin 56, 184 Sanidyn 112, 240 Troilit 56
Aksynit 212 Bournonit 54, 76, 78 Endellion 78 Hydrofan 112 Langbanit 206 Niobit 118 Sarder 110 Trógeryt 192
Akwamaryna 26, 218 Brenkit 148 Enstatyt 224 Hydrogrossular 198, 200 Laubmannit 172 Nosean 244 Scheelit 114, 118, 144, 152, Trydymit 106,112
Aktynolit 226 Britholit 174 Epidot 214 Laumontyt 246, 248 166 Tsavoryt 200
Alabaster 162 Bronzyt 224 Erytryn 14, 66, 74,184 llmenit 98,104 Lawrowit 224 Ochra antymonowa 62 Schórl 220 Turecka głowa 220
MM 118,242 Brookit 104,118 Ettringit 164, 210 llvait 222 Lepidokrokit 122 Oligoklaz 242 Siarka rodzima 38 Turkus kostny 182
Almandyn 198 Brucyt 120 Eulytyn 202 Indigolit 220 Lepidolit 218, 232 Oligonit 136 Turmalin 26, 208, 212, 214,
Selenit 162
Amalgamat 34 Buergeryt 220 Inesyt 228 Leucyt 236, 238 Olivenit 170 Seligmannit 76 218, 220
Amazonit 240 Bytownit 242 Fajalit 112. 182, 196 Iskrzyk 64 Leukogranat 200 Oliwin 25,26, 98,174,196, 228 Semseyit 80 Tygrysie oko 108
Ametyst 108, 250 Bursztyn 252 Farmakolit 184,186 lvaaryt 200 Leukoszafir 102 Onyks 110 Serpieryt 160 Tytanit 98,118, 210
Amiant 226 Ferberyt 118 Libethenit 170 Opal 112 Sfaleryt 24, 30, 46, 48, 50, 52,
Amfibol 224, 226 Cabreryt 184 Ferrosilit 224 Jadeit 224 Liddicoatyt 220 Opal drzewny 112 54, 62, 76, 80, 136 Ullmannit 66
Analcym 142, 230, 236 Cacoxenit (kakoksen) 186 Flogopit 232 Jargon 202 Lievryt 222 Opal mleczny 112 Sfen 210 Uraninit 32,120,192,210
Anataz116, 118 Calderyt 198 Fluoryt 20, 22, 24, 25, 32, 84, Jaspis 110 Limonit 64, 96, 98, 128, 134, Opal ognisty 112 Skaleń 9, 26, 214, 218 Uranofan 210
Andaluzyt 27, 202, 204 Calilornit 216 92, 94, 132, 192, 208 Jelfersonit 224 172, 178, 188, 216 Opal szklisty 112 Skaleń aventurynowy 242 Uvit220
Andezyn 242 Caledonit 158 Forsteryt 196 Jordanit 80 Linaryt 158, 160 Opal szlachetny 112 Skaleń potasowy 240 Uwarowit 198, 200, 234
Andoryt 78 Celestyn 144,154 Fosgenit 148 Linneit 60 Ortoklaz 20, 24, 174, 240 Skapolit 200. 214. 238
Andradyt 198, 200 Cerusyt 32,144,158 Freibergit 50 Kakoksen (cacoxenit) 186 Liroconit 188 Osumilit 222 Skiagit 198 Valentinit 62,100
Anglezyt 144,158 Chabazyt 250 Freieslebenit 76 Kalcyt 9, 13, 15, 20, 24, 32, Ludlamit 180 Skóra górska 226 Vanadynit (wanadynit) 178
Anhydryt 86,132,154,162 Chalcedon 110, 172, 174,180 42, 44, 62, 72, 86, 124, Pachnolit 90 Skutlerudyt 70, 74,184 Verdelit 220
Ankeryt 138 Chalkantyt 160 Galena 24, 30, 32, 44, 46, 54, 126, 128, 136, 138, 140, Łyszczyki 9, 24, 233 Padparadża 102 Smaltyn 74 Violan 224
Annabergit 14, 56, 74,184 Chalkolyllit 188 62, 72, 74, 78, 130, 136, 142, 162, 200, 222, 230, Paragonit 232 Smithsonit 136, 138, 160
Anortyt 214, 242 Chalkopiryt 30, 40, 42, 48, 50, 144, 148, 158, 164, 166 234, 259 Magnetyt 23, 26, 98, 100, 206, Pektolit 222 Sokole oko 108 Wanadynit (vanadynit) 14,178
Antofyllit 226 58, 64, 66, 78, 96 Gaylussyt 150 Kamień arbuzowy 220 234 Pennin 234 Sól kamienna 86 Waryscyt180, 216
Antozonit 92 Chalkozyn 34, 42, 58,146 Gehlenit212 Kamień księżycowy 240 Magnezyt 134,138 Perowskit 104 Spessartyn 198 Wa»ellit 188, 228
Antymonit 62, 82, 100 Chalkotrichit 96 Gips 20, 86, 132, 154,162 Kamień z Ejlat 216 Malachit 96, 146, 172, 188, Phakolit 250 Spinel 94, 96 Wezuwian 27, 200, 216
Anyolit 214 Chiastolit 204 Gismondyt 248 Kammereryt 120, 234 190, 216 Phillipsyt 250 Spodumen 218, 224 Whewellit 252
Apatyt 14, 20, 22, 26, 168,174 Chloantyt 44, 70, 74, 184 Glaukodot 70 Kampylit 176 Manganit 124 Pirargyrit 72, 74 Srebro rodzime 32, 72, 74, 76 Wilkeit 174
Apofyllit 210, 230, 234 Chlorytu grupa 234 Glaukolan 226 Kaprubin 198 Mangano-kalcyt 136 Piromorfit 176 Starlit 202 Witheryt 142
Aragonit 15, 140 Chromi! 26, 100, 200, 234 Glaukonit 232 Karneol 110 Margaryt 232 Piroksen 26, 214. 224,226, 234 Staurolit 27, 206 Wiwianil 14, 180,182
Argentopiryt 44 Chryzokola 172, 216 Gmelinit 250 Kasyteryt 24, 25, 27, 94, 114, Marialit 238 p. Piroluzyt 94,116,124,130 Steatyt 230 Wolframit 25, 94, 114, 116,
Argentyt 32, 44, 72, 74 Chryzolit 196 Goethyt 23,122, 124 208, 218 Markasyt 48, 58, 64, 68, 130 Piromorfit 14,176, 178 Stephanit 32, 74, 76 152, 166
Arkansyt 118 Chryzopraz 110, 228 Goldmanit 198 Kermesyt 60,62,100 Marmatyt 46 Pirop 198 Stibnit 62, 78 Wulfenil 166
Arsen rodzimy 36, 42 Cleiofan 46 Gonnardyt 246 Klinoclllor 234 Matlockit 90 Pirosmalit 234 Stilbit 228, 230, 248 Wurtzyt 46, 52
Arsenopiryt 30, 70, 74, 114 Clintonit 232 Goshenit218 Knorringit 198 Maucheryt 44 Pirostilpnit 74 Stoizyt 164
Artinit 126,150 Colemanit 150 Goyazyt 160,172 Kobaltyn 44, 66, 74,184 Mejonit 238 p. Pirotyn 30, 48, 56, 66, 68, 182 Strengit 180 Xantyt 216
Augit 112, 224, 226, 234 Columbit 118, 218 Grochowiec 140 Konichalcyt 178 Melanit 200 Piryt 30, 48, 58, 62, 64, 68, 72, Strontianit 142
Aurichalcyt 148 Covellin (kowelin) 58 Grafit 17, 24, 29, 38 Korund 20, 23, 94,102. 204 Melilit 212 130, 142, 162, 182, 246 Strunzyt 186 Zeolity 32, 222, 228, 236, 244,
Aurypigment 62. 82, 190 Cyanit 27, 202 204 Granat 27,198, 206, 214 Kowelin (covellin) 42, 58 Mellit 252 Piryt magnetyczny 56 Struvit 180 246, 250
AutuniMM, 192 Cyanotrichit 160 Greenockit 52 Krokidolit 108, 226 Metastibnit 62 Pistacyt 214 Syderyt 78, 116, 126,134, 138, Zeuneryt 192
Aventuryn 242 Cynober 25, 34, 52, 62 Grossular 198 Krokoit 164 Miargyryt 56 Plagioklaz 214, 242 182 Zinnwaldyt 208, 232
Azbest 226 Cypryn 216 Groutyt 124,142 Kryolit 84, 90 Miedź rodzima 34, 130, 146, Plagionit 78 Syderonatryt 164 Złoto rodzime 30, 48, 60, 62
Azuryt 96,146, 188,190,216 Cyrkon 202 Kryształ górski 8,106,108,116 190, 228 Polianit 116 Sylvanit 60 Złoty beryl 218
Cytryn 108 Halit 24, 84, 86, 88, 162 Ksantofyllit 232 Mika 194, 232 Polibazyt 54, 74 Syiwin B6, 88 Zoizyt 214
Baryt 32, 62, 132, 142, 144, Czerwona szklana głowa 102 Haueryt 66 Ksenotym 170 Mikroklin 240 Prazem 110 Szafir 102, 108
152, 154,156, 180 Hausmannit94,100 Kupryt 34, 96, 146, 172, 188, Miksyt 190 Prazolit 108 Szmaragd 23, 108, 218 Żelazo rodzime 36
Beraunit 186 Demantoid 200 Hauyn 244 190, 216 Milaryt 222 Prehnit 188, 210, 222, 228, Szmaragdyt 226
Beryl 16, 23, 26,174, 208, 218 Desmin 248 Hedenbergit 224 Kutnahoryt 142 Milleryt 48. 58 230, 236 Szorlomit 200
Beudantyt 160 Diallag 224, 226 Heliodor 218 Kwarc 9, 20, 24, 25, 26, 32, 62, Mimetesyt 14,176, 178 Proustyt 32, 44, 52, 54, 72
Bietowit 174 Diament 15,17, 20, 24, 29,108 Heliotrop 110 72,78,106,112,130,132, Mispikiel 70 Pseudobrookit 104 Talk 20, 230
Biotyt 214, 232, 234 Diaspor 94, 120, 124 Helvin 238 172, 174, 180, 190, 202, Molibdenit 70 Pseudomalachit 172 Tantali! 118, 218

286 287
 LEKSYKON PRZYRODNICZY
to seria książek

bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami.

Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin,
zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej,
reprezentowanej przez kilkaset gatunków.

Seria obejmuje następujące tytuły:

KI Drzewa n Skamieniałości
KI Grzyby n Gady i płazy
1X1 Ptaki lądowe n Ryby słodkowodne
KI Minerały n Owady
KI Ssaki n Gwiazdy
KI Ptaki wodne n Tereny wilgotne
n Motyle n Trawy
• Zioła i owoce leśne n Życie i przeżycie
n Ryby morskie
 Kolorowy, wyczerpujący, podręczny
leksykon dla mitośników przyrody

• Szczegółowe opisy gatunków europejskich

ptaków wodnych

• Kolorowe fotografie okazów wszystkich

omawianych gatunków

• Rysunki ułatwiające rozpoznawanie ptaków

• Zwięzły wykład o budowie, zachowaniu, systematyce

i środowiskach życia ptaków

• Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków

Opisy 156 gatunków ptaków,

308 kolorowych fotografii,
236 rysunków

ISBN 83-7129-937-0
Nr 1324