Tarihi Türk Şiveleri( Çev.

Mehmet Akalın),Türk Kültürünü Araştırma

Enstitüsü Yay.:73, Seri:IV, Sayı:A.21,Ankara 1988
Tiil'kç<:-Fal'~~ a lH·yit lcri. Su.lı.c111 Vclerl' iıı T'iirkçc ,\fon:::ıunolııri, istauhul
1958 (da luı önceki yaym:ıJarnı dökiimi.l ile ; =SV); M. MANSURO GLU
tarıı.fmtlan iışleo.miş ~yyad :S:amı:.a'ıı.uı dörl Tiirkçe M.nn:m.mesi, Drei
Gııdic/ıı.c Şayyad Hcmıza 's, UAJh X:XVJ ( l95ıl), 78-89 ·ve ıv,ı:. MANSUR-
OGLU, ŞtJyyad Rcım:ın'mn Dosn 'I'ii.rkçesimı y<Jhla~aıı nıanzıınıesi, 'I'iirk
Dili-Bellet en (1956), 125-144 (daha ön ceki yay ınıl a nn dökümü ile;= Şl:l);
D. DİL ÇİN tarafmôıın u pln b:liUmı ,ile birl ikte yayıınLınmJŞ ola:n Şeyyad
Ram zn'nın Y üsuf ve Zulııy{ıa mesue,•isi, İstaahul 1946 (= YZ); D ehhnui'
ııiu M.. MA.l\JBUR OCLU t arafinaau çeviri yazısı yaymılanmış Oıl ınanzu­
mes:i, Delılımıi ve: nıwuunıderi., İ1>taubul 1947 ( = D ).
Daha ııon:ra:k.i yüzyıllarda E ski A.nıınolu 'J.'iirkçcsi büyük hir inkişaf
gösterir . (Bununla ilgili olaı:ak F. Köpru li,i'nün Yeni Tiil'k, 193-3, 4 , 28 l
-292, 5, 375-394, 7, 535-553'teki yt\Z.llarum hskıLnahdır). Cu yüeyllla:ra
ait metinler üzerind e y apılan Qalı.ş ma ve yayı ınlurd.un şunlar zikredilebilir:
XTV. Yüzyıl: C. BROCKELJ\'lANN, <AJI's Qı şşa'i J ilsuf, der al-
tııstıı VorWufer dıır Osmanisclıım L iıırruıu r, ABAW, Bed in 1916 ( = QJ);
Sulıeil unll Nevbehar, Tomanıischf.li Gooichı des fl'les'ii.d b. AbmeJ, nşı:. J .H.
MORDTMANN, IIannover 1925 ( = SN), hunu•nlıi ilgili olarak şu ça lışma­
lar vardır: 'l'. .HANG UOGLU, A lıosıııanisclıe Spra.clı.sı uıUen zu Siilıely
ü Nevbahar, -8rcslal1 1938; A. ZAJ ACZKOWSKl, Stııdjcı nad jezyhiem
Sıaroosmanskim. 1. ~Pybrnne wıtepy z cmawlijslwıııreakiego p rzekladu Kolili
i Dim.ny, P olska Akadcıuya U miejetn.ofo·i, Prace K omisji Orjcntalistycz-
ney N:r. 17, Krakan 193.ı (= KD), C. BROCKELMA NN, Alıosmıınische
Sıııdi,(Jn 1, Di.e Spradıe •,;fşyq Pii~ııs ııttd A~wııidi.~. ZDMG LXXJII (1919),
1- 29 (- il), H. VMIBE~Y, Altı>snıanisclıı• Sprack~ıııdieıı , Leiden 1901
( = ı,\O), Kiıtib-ı Dede ~or(mil <ala lisaıı-i !ii'ife-i Oguz<in, KİLİSLİ M.U'
ALLİ.M Rl"FAT, İstanbul 1332 / 1916 baskısı (=D K), aynı caerin daha
yen.i yayım lan: O. Ş. GÖKY.A.Y, Dede Korkut, İstan bul 1938 ve E . ROS-
S1. Il "K~ıab-i Dıııle Qurquı". Rcıccoııti (>,picocıwallcrsclıi dei Turchi Ogıız
.tradoııi e annotati con "facsı;mile" del ms. voJ. ııırco 102, Citta clcl Vatica-
ncı, Bi blioteea Apo~toliea Vatic.~na 19S2; M. ERG1N, Dede Korkut
Ki,abı l , An karn 1958; XVII + 251 + 154 + 97 s. (giciş, metin, trpkl
hasun); Kgdı Burlı anedrlin DivanL l (LıJı.kı baıııaı), İırtaı:ıhul 1944 (= KB);
bununla ilgili çalışma: M. ERGİN, Kaılı Burlwneddirı. Divcını ıizerinde
bir gramer derıem.e-si., TDED tv (1951), 287- 327 ;.Destarı-ı Ahıne.t lir~ranıi
(Latin harfleriyle). Yayım layan: 'l '. ONAY, l s t arıbul 1946 (=AH ).
XV. Yü1;yıl : C. BROCKEL:M.Al\TN, Eiıı neııes sfültii,rkisclıes S1ıroclı­
tlenkmcıl, t slam.ica TV {1931), 170-182 ( = S'l') ; Siileyn~an ÇcleLi, Vesfle-

248
 •

lii" n-Necat-Nlevlid ( Lıpkı Lasını la Lir likte), A. ATEŞ, Aııkaca 1954 ( = VN);
A. ZAJAGZKOWSKT, Studia ııçd fezykiem sıuroosma ıislrı:ın. II. Wy b-
rane ro:ulzialy z ımaıolyslcowreckiego PrzekJaclıı Koran.ıı, I . C. 1937 ( = P K);
Şeyhi Divan~ (tıpkı bnsım), İstaııhul 19ıı2 (= $D): J. NEMETH, Das
.Feralı-noıne des İbn Hatib, Ein Osııuı.ııisclıes Gedichı aus deııı X V. Jrılır·
hu.rıderı; Le Moııde Oriental XIII (1919), 145-184 ( = F), aynı esenleu bazı
örnekler: J. NE!YIBTH, Zum Belıriff rlu ıa ıoba fiir Georg Jacoh ıro.ı:n 70.
Ge4u.rtst ag (Georg J acoh\ın 70. d oğum yılına armağan), 'Lcip'Z ig 1932,
200- 208 ; B..W. D UDA, JJie Spruc/ı.e der Qyrq Vıı.--ir-Erztilılungen, 1. T eil,
Formenlelr.re, Lt>,ipzig 1930 . (=QV); R. J. KISSLING, Di-e Sprctclıe
des 'Aşikpaşazade, 'Ilreslau 1936 (= AP)

XV. Yüz:yil: Bergaınalı K adri, Mii~es~iret-ül- Ulum (tı pkı bas1m,

çe:viri yazı ve indeks), .B . A T A.LA.Y tarafmdıuı yayımlannuştır ( = M1J)

Burada su~laıı.mış olan eserler ve metinler aym zamanda .bu çalış- ·

manm d.a kayıı.ağulu . Baz~ ayrmtılar gene de, başka türlü yo:ruroJaadı ve
ba~.kn tü:ı:lü gösterildi. Çev:iiynzıh ınetinJeı·, yani Crek, Lalin ve Got y a-
zı.s-ıyla olanlar lıuraaa ele alınmamışlardır. QJ'Jıı ilgili ol!ll'ak, hu egerin,
diğer kaynaklara göre Güney Tiirkçesi'nde bulunmayan daha çok şekil
ihtiva ettiğine dikkat edilm elidir.

21. I~ski Anadolu Tü.tkçeai belgeleri t...rap alfübeııi ile yazılmışlar·

dır. T ek t ek fonem!erin yazıhşında iki yazı geleneği hirbitiylc ka:rşılaşır :
l. Uyg ur yaz1S1 ve 2. Arapça-Farsça örneklerine götiirü.lcbilecck olan
ıuodeı.."U bir yazı.

1. y e, yani, Uygur yazı geleneğine tipik örnekler:

a) Ü'nlillerin yaulmaSJ, mesela, !.IJ.;_,;tS"' g~türil1J " getirin !" Dk. 46:
10;
b) 1) sesi için d; guruhmıun .kııllanılması: J-(S' göyül "gönül"
ST 173;
c) Ka1ııı sıradan kelimel erde de _,. kullanılması: ~ sa (<ın
..-) "sakın" Ç 4 Ô:

d) ç ve p'niıı [ (e) ve ..,.. (b) olarak yazılması: [T aç " aç" Cll II 3,

~\; ıa.pa "doğru" QJ § 38; · '

e) Bazı eklerin t aba ndan ayn yazılması ;_,....!l_,)1 aksiiksii: "eksik·

si;r," VN 3 :10, ).!.lı. yiihllir "yiikler" SD 63:9 vd.

249
 2. ye, y ııni Al-np-F'ars yazı geleneğine tipik önıek!et :
a) Ünlülerin. yazılmamns.ı., mesela, (JS::... yigirmi "yirı:ni" AP 7;
.b) fJ için <J yahut !l ' nin kullanılması: i.ıj.ı) gö.~i.iy "gö7-iiJı " S'f 173,
,}~ yanası "yarıd.aki ., AP 69;
e) :Klasik Osoıa 0hca 'd a olduğu gibj, kalın sıradan kı:limeleı·dr. ..,.,,
kııllnmlmnsı :

d) rı:. (ç) ve ';' {p) nin kullanılması ;

e) Eklerin kelime tabaıundau ayrılmanıası;

f) Vav elif yazılm ası. o:ıescla, 1_,,;J /caygıı "kaygı'~ J>K §1;
g) T en.vin kullawlınaSJ: ;.UI ölmadin " ölmeden" , İ~J..l:S' giin.dii·
:::indiiıı "keudiııindon" SV I 2 i.
221. Eski Anadolu Tiirkçesi'ıı.in ü.nlü varlığı hemen hemen Eski
Türkçe' ninkinin aynısıdır: a, "'• o, u; ii, i, ö, ı"i.
Eski Anadolu '.rürkçesi'nde bir kapalı e'nin var ohıp olmadığını tea·
bit etmek kolay değildir. Ağızlarda ve genel ellide kök hecede kapalı e'
ye sahip olan keJjmeleı: eski metinforde hemen daima ya ..s yahut da ::-
ile yazılırlar. Buradan, kapalı e'niıı, harf eksikliğinden dolay~. bu işım~t­
lerle gösterildikleri sonu.cuna var.ılahilil'di. Faka't bugii.n A.ııaclolu' da, ilk
hecede eyerine i' ye sahip ol an ağızlann varlığı unırtulmarıuılıdır. Bu ba-
kımdan, şimdilik, E ski Anadolu Türkçcsi' udeki bu ses üzerine keııin bir
şey söylen emez. Bn mesclenin çözümüııü 'g elecek araştırmalara ko laylık
olııuıı diye, çevriyazıda, Türkiye Tilıkçesi'ndo e yahut ö/ye sahip olan,
fakat m etinlerimizde i iJıı y11Z1l mış ol&n kelimeler e ile, diğer bi1tiin e/ ii
sesleri. ii ile verilmişlerdir.
222. Eski Anadolu Tütlcçesi'nde uzun ünlü olnp olmadığı ~imdilik
çö.zülrnenıişt:ir. Krş. 232.
Damak uyumu h emen hemen .Eski Türkçe'de olduğu gibidir, y u \l'M·
lak y ahut diiıı üıılii alan ekler için de aynı durum geçerlidir: alturı "altın"
çy. oğıır "u.ğur" CR 1 3, oltt·, obı.- " okumak, çağırmak" SV 11 2, ŞH lll
2, yz 32:10, D 6:2, SN 251:3, KD § 2, AO 9, KE 338:8, rı nıı.-'~unut­
mnk" SV l 27, KB 338:8, "un~ " kur uma k" SV 1'1·5, SN194:l , to[tı­
"dokumak" SN 220:5, bulu "btı)ut" SN 197:1, doğn "d oğr u "' OJ §
72 .ı.ı., VM 17:22, F 149, yılldız "yılcl ı;,," F 148 ;cliigül "değil" çy. giinılü
" kendi" çy. giindüzi "kendisi'', çfu:i.-"çürriınck " Ç 66, giivdii "gövde·•
SV 11 73, biilii.r- "belirınek" D 9:1, silri- "sii:rün1ek" SN 249:10,
gerıü "doğru" SV I 7, "VN 1 7~22.

250
 Baı;l i.~tiı;naluı: şwılardı.t:

Soru eki (Etü. - mu/ -mii) düz ünlülüdür: bilii"rmi. san "bilir roi-
si o ?" C5, dagülmi,diir? "değil midir ?" D 3 :3 vs. İstisnalar: giiymii siin?
"iyi misin?" CR X 1, sığııınıayınnıu? "teiletmeyeyim mi?" QJ § 46.
Yükleme hali eki (Etü. -ğ) düz iinlüyc sahiptir (bk. 3212).
İsİ:llldon is:İ:nl yapma eki -h(~ / -lı'k genellikle düz iinlü'ye sahiptir:
sayrulı~ "hastalık" SV ll 130, yo/,ılı(s "yokluk" KB 30:7, ~ıo-l)şıtlıl;r. "kom-
şuluk" YN 19:47.
K üçüJ tıne eki-çul>/ -çii.h (- cu[t / - ciik?) ve -az / -iiz'Je geniş­
letilmiş şekli yuvarla.le iin1üliidür: oğlonçıı(t "oğlruıcık" QJ § 27, inçaçiik
"incecik" SN 287: 15, başçıı,/t "},aşçık" MU 76:6, (mrıçuj;az "kurtcağız"
KI § 6, carıcıığcu "cıı.ncağız" A.0 10.
Dudak J:ıenzoşmosi: çiirniin "çiınım" SV f 34, yoııııt-{ <yavnt-)
"kayl>etml'Jc" SN 146:2, siimii<z "semiz" KD §2, diinıür " demir" Kl3 607:
10, kirpıilt '"kirpik" KB 16:14; iinsüzlerde de: (ıulavuz "kılavuz" CR Vl
( < Jı:ulağuz DK 40:8), yalııvuz "yalnız" SV l. x 8 A ( < ya.lğuz CR VI
1), sovu,~ "soğuk" SN 226:6, giviir- "soknıak, girdirmek" ( < kirgür-)
SV II 149, YZ 97 :5. Bilhıu;sa ek ve bağlantı ünliiJeri yuvarlak}B.Şll": yol-
da.1-11-m "yolda.,<um " CR l X 3, biifI·Ü-ın "beyim" D 2:5, ıfii;ıliir-ii-m "göz-
l~rim" F 148, giild-ü-m "gelelim" SV X ll 3.A, çara-muz KB 16:6, ıınıi~­
-u-ınuz "ii:aiidimiz" AH 17, ağırla-y-up "ağırlayıp" QJ § 60, al-ııp "alıp"
MU 4:10, ı.rla-y-ubun "şarkı söyleyerek" SV I 137, ıcmış-uban "tanışıp"
AR 76, l.ıl-ayıım "kılayım" YZ 38:14, yap-ayuın "yapayım" SN 88:2,
iç-alüm "içelim" KB 39:12. saç-alunı "snçnlnn!" VN 10:6, ılura-vu:; " du-
r uruz" SV XVI 4, sliv-ü-ş- "sevişmek" SN 257:9.
Bu yuvarlaklaşma, aualoji yoluyla, dudaklı olmayan üusfüılcl'in çev-
resinde de bulunur: (mlcığ-ıı-y "kulağın" CR I S, şölı-u ·y ''şahın" VN 7 (1:
47; ald-u-9 "aldm" MU 4:11, bil-ü-'J "bilin" AH 82, Tsıl-u··!JM "lolm.ız"
F 154, etmiig-iiy "etmen" DS:l, ki,~i-nü7J «kişinin" SV X Vl 2, diy/Ci$i.i-
1JÜ·:& "diul0$0Diz" Q V 32.

Üulii yuvarlaklaşması yalı ut düzleşmesi seyrekı.ir: o/;ıı-"oku.mak''

YZ 32:10, do{~u-"dokumak" KD 12J., bürü-"hü:ı:ümek" AO 152,yorıı­
"yü:rihuek" MU 68:1. Yuvarlaklaşma, hazan yaru.ndak.i kelime dolnyuıy­
la da olur: çıi. gii.rmiş ( < girmiş) idi "gfrdiği vakit" SN 222:7, ulıı ( <~h)
S'u " ilik su" SN 33:6, ol ıul~ ( < idi) "o idj" SN 254:5, ya,vu [wlun-, ~ıı­
lın-( <lcılın-) "kayb ohı:n.ınuk" KD 130. Gerilo'yicibonzoşme de vardır:
giivür -"sokmak, girdirmek" YZ 34:1 l ( < givür-, bk. yukarı) diigül "de-

251
..
ğil" SN 238:11 ( < d ligül), uld ıı.z "yıldı?." SD 66:6 ( < tldıı:) . Diir. ünlülü ek·
lerde yuv adaklaşu.uı olur: doğrıı-lu~ "doğruluk" O 1():2, yolılıı.1' "yokJuk "
KB 366:7, Ş)ır(l·Çıı/s.·d<ı "şuracıkta" MU 75:10. Ayru şey en eski Türkçe
bağlan·tı ünlülerinde de va-rchr: kiçi " küçük" çy. arı "arı, ten:Uz" SV
11 35, diri '-'diri, canlı" SV 11 8, cçi "ağaJıey" SV 11 127. ayi " iyi "
SN 21J.8:6, bili "bilgi. şuur" SN 212:7, yılilı.z "y.ı:ldız" MU 3:5. Aynı şııy
t ek tük bağl antı iinlüleri ile ek iin,liilerinde de hulllll·u r: yoldaş-ı-nı "yol·
daşı~, arkadaŞl m" CR l X 3B; et-dile "ettik" PK § l; gir-ip "girip" (:
19, gii/-·i p "'geHp" QJ § 60, düküd-ip '"tüketip" SN 2 / 7 :'1; 'ı.ı cıılıl<ı-y-ılınn
SN 35:6; gör -llyi.n "göruyim" SN 203:9.
Fiilden !fil yapma eklerinin LağJanu iinlülei:i hir çok clurumda düz-
dür. Bu, h u eklerdeki diş sııslorinc ve bunlara daya.nan analojilere bağla­
n.ı biliı- : giJr-i-n- "görii rımek" SV XXIV 1, KB 338:16, VN 10:3, fml-~-n­
"hıılıuıırııık" D 8:2. AO 9;A.B 257, dob:-ı·n - " dokun- " C 21, SN 218:1 ,
K D 121, VN 9:29, yilk-i-TV- "eğilmek , hih-ın ct c'tmek" KB 125:8, ög-i-11•
"p:ırçaltınmak, öğiiumek'·' PK 88; dut-ı-ş- " Lul~mak" D3 :8, bul-ı-ş- "lıu­
luşwak" SN 34'~:10, K.D Ş § 17, rıy·t-ş- ''nyuşmak" KB 6:3,!~uç-ı·ş- " ku­
caklaşmak" AH 602; lcol•- ı.-t- "kokuLmak" SN 204-:2; (mrt-ı-l- " kurtu l-
mak" Ç 59, S'V I 22, ŞHI 16, SN 223 :13, AO 18, KB 4,fü16, dü.z-i-l- " dii1;üJ-
mok " SN 244:9, KB 45 :9, siiz-i-l- "şfüı:iUmcık" AR 294, /<on-ı-1- "konul-
mak" MU 175:2; göz-i -k-- "gözükmek" KB 359:9. Yer yc:r .bn.zl. zarf fiiller
ve isim fiiller de aynı du:ruındncl:rr: ol-ıp " olup" KB 52 :6, diiş-ibön "'düşiip "
KB 605: 16; öp-i-ş "ö püş" SN 366:8, sönıiş "gii ro,iiş" YZ 31 :11, KB 1:4 a y -
nı şekil de düz iinlülüdür. Baz.dsLianalaı-: ılo(MHı- "dokunmak" QJ § 72.
4, göy-il-n- "acımak" SN 303: 13.,yii/c-ii-ıı- "eğil mek" A O 184,ur-u-n-
"vuruııınak" AH 140; sor·u-ş- "kııcıµ.lık1ı sormak, soruşmak" SN344:12,
lmç-ıı-ş- "kucaklaşmak" AO 193; nır-u.-fı- " durmak, kalkmak" SN
224:7; tııt-ıı-1- '"tutulmak" SN 184:15, süs-ii-1- "siisülmek, v uru lm ak"
PK 93.
Yeni Osmanlı 'fürkçcsi"ndon sapmalar: ııış, daş "'chş,, SV 11 '113, öylii
"öyle" çy. Son kelimo analoji yoluyla şiJylii "şöyle" ye de tesir etmiş­
tir: şöylii AP 9. Aym şekilde analoji yoluyla teşokldil etmiş ola.il şliylıi
ve öylii de tevsik odılmi,ıir: A.P 9. Henüz lıer yerde damaklı olan 'l'iiyri
"'Tanrı" koli me~'i de karşı18'nrılmnlıdı.r.

Şık s11' Lfııiişmoye uğı·ıı~ şekiller şıuılardır: 11et- " rı 'e·ı-' · ( <
rın et- ) çy., ııQ.yln- ..n'ııylemek" ( < rı.ii ffylii- } çy., n ol- " n' ol- "
( < rıii ol-) çy., bıı.~ıır "şimdi , o halde" ( ~ bu oğ1ır) SN 205:12. VN
5:6. F 157.

252
 2.3 1. 'Eski Auadtılıi '~iit·kçe$i'ııin üıısliz varlığı aşağıda göste.ci lnıi.,ıiT:

Art d:!ınoldılıtr Ou dııınaklılttr lliş ct.lile• Di~liler !Dudnklılar

Pu lJurnnhlllr I.< ı. g 1 d p h

Sı~1e1htr q fı ıı r
- '
Hı şutıhlar ~ j 8
- " -
Çifüilrt •ı o
- -
Yıın üıılöler r
Coniılilcr IJ il ın

Ko~;c:ılıı r 1 1, r

Cırtlnlılıla• lı

I ve j scaieri sadeco yabancı. asıllı keliıne.leı·de bulunurlar ; 1, l olarak

gösterilmiştir; h (U SAN.EN, Mat 136 da olduğn gibi) .kolaylık ol8uıı di-
ye a.rt damaklılar sıras1na konnı:nştur.
232. Bağlantı Ünlüleri: Esb.i. Anadolu Tür kçesi, soıd a eklerin bir
par.çaı:ıı durumuna gelmiş olan bağlantı i.inHileri .bakunından , Eski Türk-
çe'den Osmanlıca'ya geçiş dev.resiııi teşkil eder. Emir 2. ço1dıı.k şalıısta,
hağlant1 ünlüı>ii, h&ııüY. oke dahil olmamıştır: /.<o·y (koyun değil) " .koyun ,
lnnıkın" SV III 10, ekmii·y "ekmeylıı" QJ § 44, de-yii :ı "J.oyini:ı:" SN
33ıt:ıı, ılilii·1J " dileyin" DK 42 :8, (co,ygurma -yıl:ı "~d.işe ctıneyini2" KB
606:12, lii yla-yü:s "dinleyiniz" VN 6:8, l~oma-v "komayın" F 154, bas lu·!J
"bağleym" AP 65. - up /-ii.p zarf fiil tcşkiti bağlantı ünlüsüz çok seyrek
göı·ülör: güÇt'ik/i./-p ''güç ku.llan.ıp" ŞH IV ı. o/j,ı-p "okuyup, çağırıp" D 6 :2,
kiikrii-p "kükl'eyip" QJ § 60, o'ra·p '"aray:ııı" AA 19, y{)ru-p " yüriiyfrp" .
AP 54. Ta.bana yer ye-.r bağlan'Lt ünlüsü al madan getiı·ilcn d.iğc.r Ökler:
obşu-ş "benzerlik" QJ § 26, K.B l.96:9,yon.-ş "y"ii.rüyüş" DK 11:17, AP 54.

Ünlü u1;u nluğu: Bazı .kelim elct son seste, ı:ıoı· ınal olarak --ı bekle-
o.ll:kım - d alırlıt.r. S on. S t;ll - p'i[i ic;ıiu de Lıazı kelim e ve eklerde - b ıcsbiı
edilebilir (kxş . 21). Bu durum, bizj, Eski Anadol u Ti:i:rkc;esi'nde ı.ızuıı. ün-
JtUer m eselesine sevk edebilir. Bu henüz çözüme ulaşruaım.ş, fakat Ti.i.rk
edebiyatı tar ihi bakımından h iiyiik önemi olan Li r meseledir; çünkü.
buradan hateket.le, urtqlil<li Anıp-Fars v.c~iııio Tiirkçc'ye ne dereceye
. .. .icatlar uyd uğu, ro1ıselenin çözülmesiyle daha bir aydınlığa ç.ıkacakb'r .
Çok sık geçen, var-, •ııer-, b-, aşağHlaki
ııeribi-, ol-'ın yanında
k~.rne1erde ınuhafoZcn Wilınfytir: bar-" vıırınak'' CR lV 5, 6, ŞH TV 2,

253
 ber- "gitmek" ŞH IY 2, beribi- "giinıformek" i l 9, KU 31:8, bol-
"olm ak" CR I 3, Şil IV 2, yz 51:8, QJ § 65, KB 586:2. Buruı karşılık
barça her yerele b- sesini korumuştur.
b-' nin, aşağıdnJd kelinıelerde henüz sndası:daşnııınuş olduğu görü.·
nüyor: biiTk " pek, sağlam " CR V2, SV II 95, MU 158:1, bı.ş-"pişınok"
SN 222:6, ln1Jar "pınar, kay.nak" SV I 44, SN 2 18:4,, biirii " pfre" SN
308:11, ba rma.&, bı;ımw.(c «panııals.n KB 9:12, F l 1J.8.
'J şu kelimelerde heniiz m'ye dönü~e.ıniştiı:: giil)liik "gömlek" YZ
93:9, YZ 10:12, QJ § 56, iu>?Jşu, (co9şı "komşu" AO 194, YN 19:47, P K §
27.5, AP 4, do1)tı..:., ıo yuz " domuz" DK 59:25, ŞD 69:7, QV 33.
-ğ-, (ve - l-), QJ'de, beklenmedik yeı:lerde ko:ru.ıı·
-g-
muştur: [.avga "kova", bıılğan--"hulanmak" QJ § 13, fakat lf.ayu
"kaygı, eudişe" SV XXIU 7, olıı"- "oturmak", giilliir- QJ § 16.

QJ'de lJ, henüz, yı-..r yer korunmuştur: elJgü "iyi", lmbgıı "kaygı" iôi
"sahip, Tanrı" w- "göndermek" QJ § 10.
t-,...., b oldukça yaygın. E n sık d a KB' de buluuıır. da~ı ..dahi, de, ve"
Ç 21, CR Vl 4, SV 1 61, D l :21, buldıı.{ı "bulduk" SV 180 va:r., yo{ısa "yok·
sa, yah ut" YZ 65 :12, çob "çok" SN 195:7, yo!;isııl "yoksul" KB § 4,
netıniif) "u'etmek" AO 9, olıla-"oklamak" DK 12:l4, tağll{ı "dağınık"
KB 22 :15, f.ıamı " hep$!" ST 17.ı., "oljıı ":koku" VN 3:2, ŞD 168:4, ııytıu
'.'uykı:ı" F 148, çıb-"ç.Jkm nk" QV 33, u.çm.af.ı "cenn et " AP 3.
Tek tük: yalğm: "yal:mz" CR VI 1, AH 283,
1J ....., ğ. lcaııısa
"senin katın a" AH 280.
g ....., y. Tek tük: diiy- "dövmek" SN 242:14, göy "gök" SN 272:4.
v ....., f. Tok ·tük: gülıif "gül:Rose'' ( < Fa?$ça gülab) SV l 17, SN
7 :9, siifü.r "sevı-..r' QJ § 11.
y- ,...., g-. Sad ece yina ,....., ginii "yine" yz 3 :l , QJ § 9, DK
11:12, TIK 83 :8, F 148, QV 121, AP 3.
- b- > - ·u- . l. teklik ve çokluk eklerinde ve bazı kelinı e1erde gö·
Tiilür: -vem / - viin, -vıı.ı: / -ııii:: "aravo.ş "oaı:iye" SN 20•b:l5, AH 259,
AP 3, dörviiııd "detbent" ( < Farsça drırbaml) DK ıLO:l. AP 3.
İkizi.eşme sadece ~ağıdaki kelimelerde ve istinasız olarak göriilür:
• -.- a.Ssı ~'fayda" ( < asıj!,) SV lll 8, YL. 45:12, !:iN 209 :3, VN 4:4, issi "sahip"
( < idi-si) C 74, S'V II 72, VN 3:14, ıssı( < ı.51ğ) "sıcak" S V XXlll 7,
KD 128, ııssı. "aklı'' SV II 19. YZ 65:4, SN 209:3, AO 212, wsuy "aklın"
sv Il 21.
254
 -ğ,-g > J2J (lıirde.n fazla heceli k.dinıelertle) arkaıru:ıda yu vatlak-
laljnuş lıir iinlii bırııkııcak: arıt "arı ,
temiz" D 4.:1, ayrıt "ayrı" Ç 53, SV
1 65, D 6:9., KB 4 7 :14, bilü "hilgi, şuu:r" D 4:3, SN 275 :11, tapu " huzQr,
kat" D 1 :19, {msıı. "elem" ŞD 63 :8, siivü "sevhoi" KB 52:9, saçu "saçı,
lıediye" VN 7 / 1:5, lrnnm ( < l•amag)'rla da - [; düşnıüştiir D 4:3, KD
593:1; ballii " belli" SV I 74, boyalu "boyalı " SN 226 :J ıJ., daılı~ "tatlı"
D 4:4, ~anı.ıtlıı "ka.ruıtlı" KD § 2.1. 2, dikiinlii KB 136:7. - ln / -fü'nün
yuva:ı:laklığı, analoji yoluyla yok.fok ekiı.ıe tesir eder: baş-sıız ·'başsız"
SY Vl 2, bilü-siiz "bilgisiz, bilmeden" D 4:3, an-su:: "temiz değil~ pis"
KD § 2. 14.
y- > J2J. Soyt'ek: ılan ·'yılan" SN 211 :5, ıpar "koku" SN 23 :2; ~ı­
dı~, tı.ldws "yıldı.z" SN 190:8, SD 66:6, .firiik "yiirok" ST 182.
y- türeınesi : Seyre.k: yiı- "itınek " SV XXV'JII 2, yeyiin "çok,
pek" ŞH TV 2, yigrön,- "iğTenm.ek" Sl'( 59 :10, yırla- "şa:rk1 söylemek"
SN 229 : l , yılğa- " hücum etmek" DK 48 :17.
v-- türemesi. Çok seyrek, sadece, ıır- çy.nio yanıodıi vur-
"vurmak" AP 53'tc.
h- türemesi. Alıntı kelimelerde: hii§kifrii "aşikar" ( < Farsça
ii.şkara) ST 174, lıiilbiit "elhet" (<Arapça albaua) ·sT 17ıı.
Dikkat çekiei göçüşmeler; y astu "yatsı" QJ § 25, yıL(.:ıı "uy.ku" SV
L'{ 8 .
.Konışu sad alılar seboltiyle sadalılaş ma, bom Eski Türkçe'ye hoın de
Türkiye Türkçesi'ne göre daha yaygı otlır: yuradıl- "yaratılmak" Ç 79,
ı,,ı.şıuulagı. "başındaki" ŞH lI 7, bnağubaıı "bı.rakıp" D .L :16, adük " ayak-
kabı" SN 193:4, ya(orıdaiı "yaknıdaki" KD § B, (lğı. "aklık, beyazl)k"
AH 286, yuldagı.ıı "yoldaki.W" F 148, uynmlu.r "oynatır" M 9:U. Son
sesten son.ı:a i:i.nlii ile başlayan bir kelime gelirse, son seste de, sadalı4ı.ıpua
olu.r (sondaki): ~ullıığ içiin " kulluk için,, ç 3, y(lg idi " yo.k idi" sv n
4, M 21.31, (curd an~ " ku.ı·t onu" YZ 4:6, "!f<lğ iç '"kadeh iç'' SN 281 :9,
ııdıllıg ity lllr " adillik eyler" .KD § 4, ağ til/(irin "ak ellerini" DK 17:24,
ayrıığ ilet "başkaları ile" K B 391 :1, (J,oşluğ i.sa "hoşluk ise" AH 289, Js,ıırd
u. 1.-ıış " ku:rt ve kuş" VN 9:46, yigitl ii. plrlar "genç. ve yaşb.la:r" AP 66.
Sey:rek ola:rak başka örnek de va::r: gösdiir- "göstermek" KB 52 :5.
Eklerin dişli ön sesleri ta.ınaoıeı:ı 8adalıdır: blış·d(l-gı "ba.şta1."i". QJ
. § 24, o'f..:·dan "ol-tan" Ç 21, (>aş-dcır "kaşt:ır" SV XIX 10. ayı-du'/ı "söyle-
dik" PK § l. İstisıı alar: öp-ı·i " öp·ti.i" SV XJIT 8,giiç-ı.i "geçti" SN 16:1,
11.çı{ı-ıı "kJ?.clı" ST l 78.

255
 İnce suadaki ön ses ı--Jcri tamamen sadaWaşınıştır. İstisnıılnT Tilrı­
ri ve Türk keliınelericür. Kaim sıradaki t- çok kere rııulıafaza edilmiştir :
ıaı-"taıruıı3' " CH Vl S, ta/,.-" da1mak" KB 30:3, ı.ıım-"dnmlamak'' ŞD
Gı1:6, tapu " huzur, lınzı:r olma" SV XVJf 9, D 1:19, ırış "ta~" SY H 41,
KB 27:3, ŞD 66:4, tı;rmwı- "tırmanmak " SN 270 :8, ıog-"cl oğınak " SV
XIT 5, KB 312:5, ıol- " dolmak" SYll 24, KB 70:5, VN 4:52, ton "ellıiso"
SN 207:8, t·o!a--'clokumıık " S N 220 :5, ıop " hiitün, hep" S'{ l 50, ıo(~rap
~toprak, yer" SV lI 27, ŞH 1 2, D 1:15, toyla- ~ziyafet vermek" ŞH
IV 3, ıoz " t en:" Ş H 1V 5, SN 193:6, tuza/: "tuznk" Ş H Jl 2. Alıntı kcliıne­
for <lc dtı : ııığla.- "clıığlamak" SN 322 :•~ ( < Farsça <lag). wya " dayc"
SN 28:15 ( < Farsça d ff-ya.) , ıost "dost " AP 2 ( < Farsça dôst). Yin" dıı
sadahlaT oldııkı;a çok tur: ıla,ı-"tatnıak " C 61, dn~~"'takmak" SN
202:2. duıtış- ''cfaruş mak" KD § •17, da.rr-"çı>.km~k" F 148, dınıal•
"tıırunk" SN 268:15, dut- "'tutmak" KB 4:2.
Daluı bu zamanda, y vo diğer ctişlilcı- sebebiylt1 ıney<laua gelmiş ola:u
damnk1ı1aşma (incelme) olaylarım tesbit etmek mümkiindü:r: ayıt.il
"'söyle" SN 232:7, ayit.dük "söylodik" PK § J,yörima!c SN 289:10, yöti·
yiçilk "yüruyünco" MU 63 :1, içiin " için" çy., issili,T. "sıcaklık" KD 128,
işbu "i§'to, Jm" KB 14:13 ( < ıışbı~, krl}. 3218). i,şdii "j~" SN 31:6
( < uşda., kT~. 3218).
J v l ile üııliilerin yanında, yer yer ç > ş oluT:' rHışil " ufoe. oaSLI"
'5V VllI •t , işün " için" SN 303:14, rıi~ün " ı:ıiç.in" ST 175, bili,ş " piliç"
SN 189:15, SV 1 51 N 480, geşıı: "geçti" SY J 5l N 480, işdii.m "jçtinı"
SV XIl 2, güşiii "güçlü" KD § 4.
Genizli henzlJ'1mosi: miin " ben" CR VI 1, ŞH IV 2, QJ § 8, AO 9,
KB 338 : 11, ST 1.75, F' 153, · ma!Jıı "Jıana" Ş R I V 2, ST 175, mi 9 " bin"
SV XXVII.L 6A., mımçıı "bu.nca" ŞR IV l , murıdag, nıunıfol, " bu kadar,
bunun gibi" QJ § 19, mwılar " bunlar" QJ § 8.

Tıuct (Totafo) be.n7,eşmc : -mıssa / - missa, -rmsıı / -nıisa ( <

ımş isa, bk. 3222}, yassı ( < y at.su.) "yassı" MU 15"9 :8, bii:tiir ( < Farsça
badlarJ "b e·to.r, daba kötü" AP 6; uzak dur um.da ikon: ülüf<ir ( < Farsça
nll rıfor) " nilüfer" SN 96:10. ·

Aylo:rtla.şınn; bmlii "belli" SV I 78 N 480 .

.,.-4MI

.Menfi gouiş znman eki (-maz / - mliz) hazan sa dalı scırini kayheder:
göri.nmiis "göriinmez" SV Il 75 V, glilrııiis "gelmez" QJ § 49, bi1ıııiiSViin
"hilmeın" KD § 4.
 31. K elime yapımı ekleri ~ağı y ukarı Yeni Osnıanlıca'daki gibidir·
ler. · Yinı) do aş-ağıdnki şekiller ilgi çokici ve karakteristiktir:
İ.!iimdeu isU:n yapma eki -sıı J - sü ( < ş~-gJ'uiin ilgi çekici ömek·
lcri vardJT: süçi ( < siiısis) "şarap" D 6:7, a,yru.llsı, aymtı.:ıı " ayn, başka"
SV U 26, SN 197:7, F 152, bıısal}sılı(c " aptallık" SN 270:15, çVksü "eğik''
A.~ 25, gÜrçliks'i "gerçek, doğru" ST 177, öliüi ' ·(jfö gibi" F 152.

· - 1) ile d o gen iş lııtil miş 9lan -1.wıa f -kiıı.ii küçiilttl'le e kinin yer
ytırde olsıt, göriilınesi ·ilgi çekicid iT: yoıcıçn(c .reriiınlri nii ''yatacak (küçü·
cük) yeı·im " DK 6:6, iipk.frılilJ "öpücük" CR rv 3.
K:rrşılıı~tırma eki - rnfc· / - riik, -ıra[; / - i.r/ik. hem karşıJaşt.Lrı:ıla
hem de iistilnHik nıaı.ı,ı:ısıyl a henüz muhafaza ed.ilınişti:r: şalckurdcm t«t-
lıırn(c "şekerden tat.lı" YZ 2 :3, yııgriik, yegiriik "-c.1eo iyi. daha iy i" SV
119, QJ § 28, SN 231 :5, KD § 9, VN IJ.: 34, "'\ P 32, [ıul!;.laruıı btigif.ııilmiş·
raki "'y a.ratılı şlarw (iyi hı1ylarw) en !Jcğcııilnıişi" KD § 9. sövdüm yat•-
·ş ıra/I " çok se".diro" KD 365 :l, Tiiu ri biliçi.rlllulür "Taı:ı:n trı. biücidir"
PK § 2d.
Eşitlik hali ~inden gerıişletilm.iş
- ça.(r / - çök daha ziyacle kdiroe
·teşkili un su.rıı fonksiycıntı görür: tizçiik "çok çabuk, çabucak" SN 190:
10, KD 5~:5, AH 11 J , ıaılııça!' "tatlı, tatlıcacık' . SN 218 :2, absanıçii1'
"srMJizce" AH 337, arı.uçai; " biraz üzerinde". -az / -ı1.:'le geni.,'llet.ilın~
şekil de tevsik e~ilmiştir: ıizç<igaz " en Qahuk" SN 210:4.

-ı. -ııı /-üt isimden isiın yapına eki de oldukça çok olarak temsil
. umu ı. " umut" SV ill .5, qyat "'ı yı.. d 0 6:r....,.u, a··
. tı.r:
e dilmış uzenli'", SN
. -960 : 4,
yetiit "en yüksek dorccııdıı" KD § 5, aşıa "geçit" AA 12, diişüt "d üşü.~
(doğu m)" i l 12, birıüı " bin.it" DK 65:22, yii;,laı "'yü.k hay,·ıını" DK 65:
23, ögiil "öğüt" ST l 77.
- f} fiildeıı
isim yapma eki: ttSU!J " ilunal..k.ar" Ç 10, KD 149-5'0,
F 155, /cıran "kly.ı" KD 143. AO 191. biili!ı "kork1.l" KB 596ü0, gel)
"geniş" KD 134- 35, AO 168.

-g,a./-gii. SeyTek : yorğrı, "'iy i koş an ı:ıt" SN 315 :12, bilgii " bHge"
KD l.12-13.
-ıu J - tii.. Seyrek: giriıı<lü "yapıııa, doğru olmayan, :ı;anı:ri" PK
83, örü11dii. "s eçilmiş, m·nk t edir" SN 176:5, K D 138, ıcılµ.ldıı "talolll"
AO 210,ya(ııu,ya?tclıı "parlaklık" QJ 53, KD 129, At\. 27, AH 308, PK 85.
-mcıç / -maç. Sey-r,ek: baz-la:mıı.ç "'hazla maç ( :u.u yemeği)" SV
. xrx 2; ~oyımıç "soygun, soyma" SN 225:3 .

257
 Yaptırma eki -sıır /-gür- : yetgür-"yetiı-mek, yetişt.irınek" QJ
§ 41, ıırgiir-" nlaşt.ırnıak, eriştirmek , enlirmek" VN 10:] 5, QV 74, AP
40, ııır{!, ıtr-, dıı:rğıır- "d·urdornuık" P 40.
Dönü~1Üliik eki - 1'- / - k- , yeı: yer t.evsik edilmiştir: ıank- "kı.z­
mak, dımlmıık " YZ 50:15, ııırıılj- " duru.km ak" SN 224:7, bflsılr.- "eğil­
mek, yenilmc:k" AA 15, gi>zik- "gözükmek" KB 359:9, ıı.çı,lj- "kız­
mak" ST 178.
3211. Çokluk eki ekseri T ürk Dilleri'n.d e q]duğ\ı gibi -lor / - Uir' dir.
3212. Eski Anadolu Ti.irkçcsi'nde isim halleri şöyfodi.r:

Hıılla Ekler

Y alııı b:ıl / .Belirsiz hal

tıg; hali - u9 / -ii.ıı. -ııuıı / -nüıı
Yiild•me .h oll - •/ - i, -yı / -yi; -ııı/ -ııi .
Y ııJdaş-ınn hali - • / - ii, -yıo / ya ; -{l,a / -ga
Bulunmn bııli - da / dii
Ayrilına holi -do11 / -dön ; -dın / - di>.; - <lt1/ - dö
V>Stt.a haH - n; - 1;</ Hi, -lıın / l lin
·~itlik lı•li - ça /-çll
Y•lıı hali - •n/ri.: - ru f - til ,,
Yokluk luıll - sur./ ......,.u.;.;
... Sch•ı> luılJ (vrn.ıloosio) -.;un/ - çün

(Burada önce ünsüzle biten tabanlara gelen şek.illet; sonra ünlü ile
bite.o. taba.ulara gelenler bir virgiillc aynlırlar; bunun arkasında.o. da,
nadir arkaik y;ılwt modern şekiller bir noktalı virgiilfo ayrıhrlııt).
:{2 121. Beli:rsiz ha l, yaJın hal (öıue hali, yüklem ism.i ve vokatif)
den haşka , a) vıı.s.ıfhk ve b) nosııe (ohjckt) fonksiyonunda görülü-r. Bu,
bilhassa. söz konusu kelime bir iyelik eki aldığında söz konusudur:
a) C<imı9 içindii "canının içinde" SV 1 66, lıaım,m ~ışb,·ında "hanı mm
(padişalJJ.mm) aşkıDtta" ŞH. J.V 2, ~işmi yası "h.ışm1run oku" D •t:S, atası,
o.dı "atas.uıın adı" SN 40:10, biiy;;:iim göm,işi "bcnıimiıı gümüşü" KB 1:4.
h) 1'a.rıum içiir sön "kruunı.ı içersin" CR IX 4, "ıdağuy aç "kulağını
nç" CR I 3, iiliimı1;:; dıı.tı;wıız " elimiz.i ·tu·tanz" SV X VI 2, ba~ırııy altım
edil ol kimya "o kimya bakıruı.ı altın yapar" SV I 69, adııy işidiirdiim
" adwı-işitirdim" D 1:23,yü.::ÜIJ gösdii:riibiin "yii.zünü. gösterip" KB 52:5,
b--ı:::ıım ci/ui:ladıım "kıınmı eehfalediın" AP 24, adamt''IJl.ız göndiiriirı. "ada·
ınuıızı göu<ler.in" AP 24; fakal aynı zaman.da da: l;ıapıı sıdıı~ "kapıyı
kırdık" AO 9, bıı söz 4i.diçiik " bu sözü işitince" A P 30.
Yaklaşma hali yer yor ifade edilmez: fc.amıı <atam nüru,'J toldı "bü-
tün diinya nuYunla dolduruldu" ·SV XII 5. ılti:şmiirıum ııennii ~ulagıA!f
"düşmaııuna kulağı.ru verme" ST 176.

258
 32122. Osman.it 'l'ü:rkçe.~i'ndeki, ıb.utad, ünsüz iJe hiten tabımlar­
. dan sonra gelen - uy / - ii!J ve ünlü ile biten tabnnlnra gelen -nı"!J /
-nüy iJgi hali eki yımıuda. QJ 'de, ünsüzlerden sonra da -ıwy / -nü'/
görülür: Y iisııfiıu.y "Yusuf'u.n" QJ § 31.
32123. Alışılmış -ı / -~yükleme hali ekinin yaumcl.a yer yer - m /
-rıi 'e ki de tevs ik ııdilmiştir: biirl-ııi. "huriyi" SV IT. 159, sağra-~-m "ka-
dehi" ŞII IY 2, siizüm -rıi "sö:ı:ümü" QJ § 34., l;ıış-m "kuşu'' KB 592:12.
var- "va:rmak, gitmek" fiili yükleme hali eki alı.r: yolı 1varnıışdur
"yola gitmiştir" SV I 14, vardılar doğrı yolı "doğru yolda yürüdüler"
ffi4:M. .
32124. Alışılmış -af -{j. yak.aşma hali eki yanında şeyrclt olarak
-ğa / -gii'yo cfo rası.Janabil'ir: alurğa "aLmağa" QJ § 33. bizgıl "bize"
KB 588:1. y an " yan'' ın yaklaşma hali daima ya~a· dı:r. - a /-{j yaklaş­
ma .hu.Ji ekinin ilgi çekici olıırıık kullanılması : lm,şa gaçmiş işliiı- "baştan
geçmiş işler" YZ 86:12.

32125. Bazı lınrcket bildiren fiiller, Eşki Tfu-kçe'd6 cılduğu gibi bu-
luruı:ı,a bali eki alırlar: lıarf içirıdU bu kadar ma'nl sıgırr "hm içine .bu ka-
da.r (pek çok) mana sığar" SV IT 22, Y usııf anda giiliinça "Yu.şııf oraya
gelince" QJ § 57, bttnda siin diişiili "sen buTaya düş.eli" SN 266:1, oğlun
cındo yıkı.ldu(ula. "oğlan oraya yıkilinca" DK 15:21, ~anıla giıdii.y "nereye
gittin" VN 17 :74.
32126. Alışılnnş -dan/ - dön ayrılma hali eki yanında şu aynhna
ekleri de tesbit edilebilir:
ı. -da / - da. Çok seyrek: rında dolar si.in "ondan dolaTI1JJ1" CR I
3, /f,ırk yıl gliçdi arada "uadan kı~k yıl geçti" YZ 95:8, ögirıdit giiçi:ir
"aklından goçe:r" SN 218:9, alnında bir öpdi "ı:ılıııudaıı bir kere öptü"
DK 29:22.
2. --dın/ -din. öydi1ı "önden , önce" son çekim edııtmda. y aya
"yana" son çekim edatıuu bağlanıtkım: sot,dın yaya "sağ tarafta" SN
233:7, bıı yardın y aya. "pınardan yana. pınnr tıırafmda" KD § 7.1.
buıılardao başka: cırdıradı1l " arka taraftan" SN 311 :4, çiip ~ii11riidin
''çepe çovre" SN L2:2, iiliinıdin "elimden" AO 18, iki yı:ıyadm KD §
30.3, bıı yayadm " bu taraftan" AP 25.
32127. -· 1ı vas.ı:M hali eki, henüz, oltlııkça cıı.nlıclır: bil] gı1ziıı "'hin
kc.re" Ç 45, ltafiinan «batasv. olınak" QJ § 36, giifı,lı.n "'bilm0y1Yr0k" SN
9 :] , dı1rıi11 "gece1eyin" 1CD § 7 .2, b" giiziıı " bu ılefa" AA 15, ogrın " giz-
lice. hırsız güli" AO 14, ol 1}(1lıtın uo vakit" DK 46 :12, gündü::i.rı "gündüz

259
vakti: gündüz" KB 34·6:16, şrıbfi!ıı.n "suhnhlcyin ., AH. 193, yııl'}ıt~ım
'"ya lnızca " VN 7:33, sağın , sahn "sı\ğ ve soldan" PK § 2a, nmn " onmı
için" F 151, tlltgiıı "kadar" SV 1 16, AP 33, QV 66- 7.
Fakat - la / - lii ekine sık sı k teı;aclüf edil11bilfr: gözülll ii " gözünle:"
Ç 50, bir iiyii:lii "'lıir i:ivı::r.lc" SY TI 38, bir ~<ada.Qla "bir k;ır.leh l e" D 10: l.
giiçlif ":r.m·la" DK lık22 .
Bazau her iki <ık birle~ırıi.~ cılıı.rak gö~iiliiı· : oııı z. ıokıı; y igitliin. ·· otıız
dokuz yiği Lle" DK 48:21 . .:Um "ile" VN 17:23, PK § 2e, AP 2a.
32129. - ra / - rii yön •~kinin
çok güzel kulJnnılışlanna rastlamak
ınüm klindiir: daşra, taşra "diıian., SV XXVIIl 2, SN 306:12. AO 13 ,
KB 34:ı~. QV 121, AP 38, giıdi. yol~rcı " yolno.a gitti" yz 21 :2, diiplirii
" tepeye" SN 29'7 :9, göksirı1 "göğsüne" K D § 7 :3, ol bii!fi ol diiylii yiiı.i­
r ii, giizirii ·ue bogıı:ırıı ve (lamu-a dü.rtiirıli, kinı öldü.ri# " öldi:i:rdii ği.i beyin.,
ı;öziine "" hoğazına ·v.- karn m :ı dürterd i" QV 65 .
-rıı / - rii yöıı ekinin kullanıLşl suÜrLdtr: biin'i '' beri" CR VU 1,
XU 6, yrırıa.rıt " yana" YZ 26:9, f>an.çarıı " ue:rey<:" SN 190:'11. AO 13,
VN 18:54, A P 19, ayanı , ar1an. " oraya, o tarafa, ileri" SN 309 :15, K D
102, AO 13, KB 368:5, QV 119, AP 36, ar/<uru "ar.kaya" A.0 1 3.
-çun/-çiin: içiin son \:ekLm 11d atı, kendisinılen öncııki kclim eyfo
birleşmiş oJa:ı:ak da kulJaıula,b ili.r; am~IJÇlUl "onun İÇin" SV XXVJ fl J.,
giindü:içii.ıı " kendisi i.çiı.ı " SV TI 46.

3213. Bağlaııtı iinliisü olau ve olmayan iycljk ekleri şwilıırdır:

1. tkl. -·wn / - ii111. - m
2. tkl. - IHJ / -i.İ1j. - f}

3. ·t'kl. -ı, / - i; -sı. / - si

ı. çk]. -ımmz / - iimii.::, -rım: / - mü.::
2. çkl . -UIJU.Z / -ÜIJİİı;, -yuı: j, -1)İiz

3. çkJ. -ları. / - lliri

Baz1 özel hııl.ler: l yeli k eklerinde, belirsiz lıalio SJk sık kı.tUn:nıbşuı·
da k:rş. 32121. İyelik ekleriniı' çekimi, isimlerde olduğu gibidir, meselii,
göri:ili sııçıı IJı "saçım göreli" (fa kat söı:iiın-ni "sözüınii." (yükleme h ali)
QJ § 311.). 3. şahsın y ükleme hali he m -ın / -in, lıc.m de -. mı / -ini'
diT: başın "başını" QV 86.
:3Zl 5. bir "hir" heli:rsiz sayısı gen eUildr. vasıOı ğuı önüne gnlir: bir
11111 ı;ıim '"bi'r lıi'iyi:ik kadııL " SH f 1, bir gö::lil ~ıri; ıı " bir glizt>J a l maca"

260
 ŞH rv Ci, lıir kiı:i iiv "lıir kii~~ük ı·v" Y'Z 96:15, lıir ycmıığı. g iil nigıir
"b ir yanağı gül güzd,. D l :9, bir J.,aın hişi "biı· kötü .itişi" AA 15.
bi r belirııiz sayı$l :t.-0.rf tamamlayıms.ı olaı;ak da görülür: rıe~;il bit yorı11 u
san " nece h i.r (nasıl) )'ÜJ'Ü)' Ol'SUll. ; ç 20, T«l)ri yüzirı bir görÜIJİİ.Z
"Tanrı yüzüiıü bir göriiniiz "SV Y l , simıii. IJ l;o bir saycı>ı "yaşını bir kere
sayan" Ş H il 10, bir sii_ylii!Jil ''uir söyt~·· YZ 36 :3. flrlrııt n eçii lıir 11/n "ay-
:rılık na.crıl (ağu) ol ur" D 7 :4..
Beralıetlik ek.i -ağıı / - i.igü> - av i -iiıı de vıu·dı.r:
bir·ögit " he r biri"
QJ § 39, ilı:öv·lii·si " ikisi" QJ § 39, il~ı'.-f.ii-ııi "lki~i" QJ § 39. ilçii'ıı-lii·nıii;
" üçümüz" AO Hl.
3216 / 3217. Bazı Son Çekim Edatl:ırı ve Zruilal': ı.ır(.urı " geri,
geriye" AP 38, bigi "gibi" SV II 88, D 2:2, KD § 30.6, AO 10, AH 178,
/Jilö " ilt:" SV l 30, Şfl l V 9, KD § 30.5. AO 12, DK 29 :10, AP 38, QV
118- 19, AP 38, birl/i " ile" SV 1 7, ŞH llI 7, YZ 55:4., QJ § 38, KD
§ 30. 4, AH 296, birlı'in "ile" QJ § 38 dlig "- o kud.ar" Q'V 67. AP
33, dagi "-e kfülıu" YZ 37:9, dögin "-e kadar" SV l 16, AP 33, QV
66-7, diirılii, clNnli." "gibi. kadar" Ş H IV 7, Q.J § 22, A0 159, QV 51,
clii.kiili "bütiiı:ı " SV IJ 25, KD § 2, AO l 63, QV 61, gana= "kolay"
SV T 15, YZ 63 :9, SN 276 :4, KD 123, gerü, "gı:r.i. t ekTar, yeniden'· SV
JI 15. AO 170, QV ,69, AP 34, gü:: " kez, defa" SV XIX 4, KD 124,
AO 169, QV 71- 2, AP 32, ilan "'ile" PK § 2e. AP 35, iliirii " ilmi" SV
I 58, QY 120, AP 36, iiıiirii "iiti:İJ'Ü " QV 67, AP 34, srırı , saru "-ıı
doğru, sonra" QJ § 38, .AO 203, K..B 595;7, l(Lpa , dapa " -et doj!tu"
YZ ,1.:1, QJ § 38, ıiig ..gibi." l(B 604:3. .
3218. Zamirler ve çekiml eri Eski Tii:rkçe'ye yakıucLT. Oblik lıııldo
kök veya kök ünlüs·ii değişi.ı·. Bulun.ına ve &)'rılmu hali , artık - da / - d.ii
ve -dan / - dön eklcriy~e hi.rbi:t)nıindctn ayt'.ılırlar. lıgi halinde de, kök
iinliişü, auaJojil,I: ulıı..ı:~ değişir: binii:nı "berrim'.', sinii.1) "sen in" çy.
Kapalı c de aynı hıırflerlo yazıld.ığı için, bu ünli:i değişimini teshit
etmek .zoı:dı:rr. Souraki istisnalar ve metinler , .burnd-a, fi alırlar. biin.
"h<>n" vo biz "hiz'.' in ilgi haileci, iyelik ek,i ile ifode 0dili:r: lıi,nünı "benim '',
bü:iim " bi71im" çy. Ba?.1 istiımalar: bünii.y QJ § 17, SN 256:8, biz11ii,1J
QJ § 17.
Bir a.rkaizm: a!Jor " ona" QJ ·§ 19,
~--
andrı "" crııdarı E ski Türkço'de o l<luğu gibi. "o~adı!~
m annaınn gc1irler.
bıı "bu", ol "o" ve şıı. "ş u" nun çoklukJu.rı ek~eriya, bnlar, ıılar, \'o
şu lar'dır. Oblik 'hale analoji yolu yla yapılım., a.şağıdııld şekillere rlc tesa-

261
 clüf .~lİilcJJj lir: lııınlar S\I X V 1J 6. ŞD fi4: 13, F 152, AP 14. cuıla r Ç 69,
SV Il 50, SN 143;6, KB 40:4•. Aynı zamanda an.su~ "onımz" SN 268:1,
KB 583:13 de var.
Tekid edab 01' ekloumesi yoluyla meydana gelmiş olan ololp " tam o,
işte o" QJ § 19, F 152 ve şolo~, şolo/; "tam şn, işte şu " QJ 919, SN 327:6,
KD § 11.2, F 152, kelinıele:rine sahi.biz.
Analoji yohıyla te9kil edilmiş olan diğerleri: şul yahut şol "şu, o"
(ol ile) D 10:5, SN 192:8, KD .§ 11.2, KB 11:9, QV 48, AP 15, sin "seıı"
(oblik hal ile) AA 10, o '"o" (oblik. hal ile) AP 11, bö.11i ".benj" F 152, bü·
niim "benUıı" K .B 283:15, siirıi "seD.i" F 152, sı'inii.ıı K.B 283:15, mıı "onu"
KB 51:1, onu!J "o.n.un" (yalın hal iJe) AP 11.
Lıaret kelimesi uş "işte" a şu zamirler ekJenir: uşcıZ ( <uş ol) "şu"
QJ § 19, uşbıı "bu işte" KD § 11.1, QV 4,7, AP 15. Aynı kel.ime h'ulnnma
hali ile yeni bİJ' işaret keHntesi teşkil eder: ıışila, ııştcı "i şte'' Ç 7, SN 204:
13, KB 35:16, AP -15.
Soru zamiri kim ve onun eşdeğeri ki nisbet cünıJeforindo ve diğer yru:ı
cümlelerde İnda-Gorm.en dilleriDde ve Semitik dillerinde olduğu gibi
nisbet zamiri ve bağ olarak kullanılır.
kimsii "kimse" nin soru keliıncsi n<i ile genişletilmiş.i Eski Anadolu
Tü:rkçesi'nc hastı:r: kimsiirıii "kimse" D 1:6, QJ § 21, KD § 12, AA 11,
KB 25:5, QV 56, AP 20.
Türkiye Türkçesi'ne yabancı olan soru kelimeleri: lmnı " bani, nere-
de" ç 7ı!, CR vır 6, sv IT 73, D 6:7, QJ § 20, SN 196. KD 140, KB 66:7,
QV 55, AP 18, 7canda "nerede" CR 1 l , SV III 3, D 8:3, QJ § 20, SN 195:
. 6, KD 139, AP l8-9, (fa11da11 " nere.den" Ç 82, SV II 130, QJ § 20, KD 139,
.A.0 186, QV 55, l«uıça "ne kadar, nared.o, nereye" QJ § 20, QV 54, (can·
çal< " n e kadıu" QJ § 20, lcançura "n6reye" QJ § 20, KD 140, .A.O 13,
A.P 18-9, lmrı[tı, (caııgı " hangi" SV I], QJ § 20, QV 50·1, .AP 15-6, /say
"hangi, nasıl " AO 11, {<aysı "kim" QJ § 20, lcayıla. "nerede" QJ § 20,
KB 596:10, 1«•yra " nereye" QJ § 20, l•tlçan- "ne znma.n" Q.T § 20, SN
234;9, KB 31 :}0, ni:lmii " .n e" KB 3~2, netli "nas:ı.l" SV Jl 34, SN 216:.4 ,
KD 135, ŞD 66:7.
Dön.~lülük zaınirigBndii, "k&ndi" zamir n'siz çekilir. Aym şey -ğL /
- gi eki için. de geçerlidir: aliindö.giyii "elindekine., F 151. Bir defaya malı·
sus olmak ijy.ere gandi şekli teYsik edil ıniştiı:: AP 14. giüıdü"ye göre dalın
az olmak üze-re öz "kendi" de tevsik edilmiştir: ŞH IV 5, SN 197:11, KB
305: 13, AP 67. Her :iki kelimen"i:n birleşnl.esindon, Eski Anadolu Tü.r.kçc·

262
si'ne lıaı; Lir <liğer dönö.şlülük zaırıfri olan giinrlö: yalıul gliıulii ~ nrnydıma
geli:r: sv Il 15, SN 375:4, KD § 10, K.B 1.1:12, AO ıo, PK § lQ. QV 47,
AP 67.

3219. l sim yüklemiııill gi:isterihnesiyle ilgili olarak 3221 1 'e bnlolı:na­

lıdır.

3221. Yiiklenıleriu gösteTilm.csi gene.! ükle, genel Türkçe' de olclnğı,ı

gibidir: İstek kiplerindeki kaide dışı çekimler giil:'ülen geçmiş zamaı:ıdaki
v e ek seriya şarttaki. iyelik ıılrleri. diğer durumlarda ıaınir ı.<oylu yahııt
şah.ıll zami:rleri.

32211. G-Orülen geçmiş zamanın ve hazı :iı.-tisnala:rla şal"UU dışında.

yüklem işnretleTi, losmen analoji yoluyla toşkil edildikleri için iyelik ek-
leriyle çakışan şahıs zamirlerinden .meydana gelmişlcrrdir. 3. şaJıııı şc­
kilfori Eski Türkçe wn~r'dan geliı:ler.

1. tkl.: 1. ma11. Seyrek: gltz:ar miin " gçzerim" CR VI 4, çırgar mlin

"eğlenirim" ŞH IV 2, bılmaya m-On "kılma yaynn" QJ § 46, <lemıiimiş
mii1ı "dorı:nemişinı " KB 591 :4, isıiir nıün "'ister im" F 153. 2. -ııaıı /-viin:
yazulduvan "günahlıy.ım" SV XIX ıt, bayıuma::roarı "zongin olamam" QJ §
48, biinvii.n "benim" SN 119:12 , b(in lra1'luvan "ben haklıyım" KD § 19,
veriiviin "veri:rim." F 153. 3. - m / -in: 1'ulın "lrolun1" SN 117:3, ravü
giirm.özin ":reva görmem" KD § 17, öldüriirin "öldüriiriinı " DK 46:10,
banin " benim" F 153, yalcınlılr edi.if.iikiı~ "yakınlık edeceğim" QY 94,
blin 0 11 uıi ılödösindlin 1'almış 11ökariyin 1ıa iiv intlii dul" muhramı.yı n. "hen
onun dedesinden kalmış hizmeti;isiyiın ve evinde de maluerniyim." AP 42.
ıt. --varn / -·v iim: blin ııiivlim " ben neyim?" SV 11 144. 5. -anı /-iim":
söylöraın" söylerim" CR VI 10, U'Ja <aşıf.canı. "oıııı aşığım" SV lII 6, biınlirn
sırrvar "server (hükümdıu) be.nim" ŞH fil 3, sü.vürü.m ·<sırveriı:n" D 2 :2,
bilmtiziim " bilmem" SN 255 :5, gavlıarum bön "beu covhetim" KD §
19. ban sagom "})en sağ.ını" KB 606:12, sonsaram "'soraeaı:,"fun,. F 153,
Alımad <;fşil•iyiim "A.lunet Aşıkıyım" AP 42. rı a bil«.m " ne bileyim" Ç
54, açanı "açay.ım " S:V J ] 9. 6. -·11anı11 / -vii11İrı.: biışa.run}(lnı.n "h aşa­
r.rrım" SN 287:1, bönvlitıin " benim" KD § 19.

2. tkl: 1. saıı. Eski mctin.lerdo: magrur sci-n "mağ:rursıın" Ç 20, gii.y-

mü şiin "iyi nıisfo ?" CRX 1, can um söcn "cw:ıunsın" SV XXIIl 2, bö.zömiş .
san "'b4'zemişsiu" D 1:16, bııldaçı. san "lmla<?aksııı" QJ § Sl. 2. - stn /
- sin: sönsirı. "senıiliı" SN 269:1, san giinüşsin " t1en güneşsin " KD §
19, hfo,rsııı "la lanın" KB 538:1, aglcıyasln "ıı ğlars111 " F 15;1.

263
 :l. tkl. ve çk].: 1. rlırrıır: ı:l.rı.rıır q/ işdü ynksıirı " n iş Lo e;oittirl11r" Ç
ôl. rliri. ılurıtr "drridil-" SV l 68, bıı. ılurı~r "hud lll"" D 1:24,, yigiı durur
'·yiğittir" SN 208: 15, garıdü nafsıımcfo durur " kendi nefsim.dedir" KD §
19, .faııii durıır "Caniılir" KB 599: 10, ınıırsat dımır "gönderilmiş tir" VN
208:15. ~a'im dururlar ·'kaiıudirler (hazırdırlar)" AP 42. 2 . -dm· /
- dilr : ya(;:ıııdur "yıı.kuıchr" Ç 25, ki.rnfliir? " kimclir?" CR I V 1, dnılıııfar
"'latlı.dl't" SV X ll l , vardu,r " va rdır" ŞH 1I 9, yiizi g ül<iür '"yfuü gül-
<lür" D 11:2, siit'güWdiir "sevgilidir" SN 196:7, yı,lan biisllir gibidiir
")'Jlan heslel" gibidir" KD § 17, 1n111abb11.ır, ılwılısa "ehluı:ınUşse" AA 15,
iivdiidiir "evdedir" DK 15:12, <ınıladıır "oradadı:r" KB 139:8, nlrlur
''od= " ST 178. 3. ol. Çok seyı·ok: giilıııişüy ,gıildfiçinüy m.a(bıldı ol "gel·
mi.şin geleceğin ma.l.ıuclu odur" Garibuıima (bk. QJ § 51 ), sindiin vafa
11/ diliim. "senden vefa d·iledm." ST 178.

1. ÇkJ.: 1. -vıı.z / -vii.z (ünlü)erdeu sonra): niiviiz ·~noyiz" SV XVJ

l, tıifanrlur;u= " tufauclayız" SN 340:10, ıımcn•u.; "uırıarız"
F 153, 2. -ıı.:. /
1 ifa (ünsüzlerden sonra): diigiiliiz "tl~ğ.i Uz" KD § 19, görm~ü::: ''görme-
yiz" KB 73 :6, bilm.i~iiz " bilmeyiz" F 153. 3. -yı'z /-yiiz (iinlüforden son-
ra): lwllany u.r " kulJanyız" QV 80, ıogrımıyuz? ·'doğrn muyuz ?" AP 43.
2. çJU. : şi ı :
siz kör si,z "siz körsünüz" SV XXIV, ı1, siz aln~ ti.İz "'siz
alıruşaı.niz., Q.J § 54, l<{llıı si:: " ualusu:nm;" SN 30:12, mnc görür siz '':1.alı­
me-t görifrsüoliz" KD § 17, bilı'irmi siı: " bili-r ınis.ini:r.?" Al' 45.
· Şalns işareti o]maclan. Seyrek: biiıı yoJ.,.ım/ " ben yoksulum" SV IX
6, ban sana ·lw l " ben s ana kulum" SN 198:7, bizlür salmaz "bizler satma-
yız" QJ § 48, 'I'ii'}ridibı sii11 ıolı• "son Taurıclıuı (Tanrıyla) dolusun" SV I
65.
32212. 1yelilc rutlori (önce görülen gc~ znınan, sonra şart. şokilJeri)
şunlardır:

l. Tkl. - um / - iim. - , m
2. Tkl. - tl'fj / -Ü') , - y
...
3. Tk.l.. -ı / -i,­
l.. Çkt -ul.j " ' -ıılf. / -il1c, -vm: / ~vüz
2. Çkl. -ıı9ıız/-ü'.lüz, -yıtz /-yii;;
.. 3. Çkl. -~lar f - iliir, - !ar / - liir
H er şeyClruı ö.ncc 1. çkl. şal.us şartı dikkat çok.iciclir. krş. DENY,
Gramm.aire, s. 11 ll. Bunlli:\la ilgili olaı·ak bir kaç ömr.k: gönniisiiııii:
"görtnesek" QJ § 52, aparsıwuz giiı·ak "alıp getirsek gerek." DK 40:21,
ya.yl.rıya göç.sii111iz gürnk " yaylaya göç.sek (göçmemiz) gen~k" AP 52.

·264
 :l22~ . lienih. aşağıdaki isim fiillc:r ıı:ıe,.·cuLtut:
Geı·oklilik, -molu f - miilü. fiildım isim yapına şekli ile ifade edilir:
ııii yarar, k-i istiimiilii. olalar "(onu) a:rauıaya başlcıDllŞ oluıalan (a.rıını n.k
istemel eri) .neye yarar?" SN 38:14, ol üki11 tamiim biçmiilü O~llr " o ekin
tamamen liiçil.ecek JuruınJadn" QV 102, ~Ianr~ göndö.rmiilüsini göndö.r-
diler, ... giıı.lliirii vermiiliisürı 11erdilö.r... lıiir 11a k im. yerindii (wmalıulıır,
"t«ıdı.lar "Hana glindeı-ınelctl gerekeni gönderdiler ... gaıileru vcrıneleri
gorekeni vordifor, bu·akmalan gereken her şeyi bı:taktılat" AP 51-2,
ıa~tı,lr eıırıülii ols<ıl.~ " küçültmek istcııek" MU 77 ::$, lıu şeklin ismi olarak
kullanılışı için bk. DENY, Gramma.ire .... § 818 ve s. 927, not 2 .

-mış f -nıiş . Geçmiş ır.amanı her zaman teshit etmek mümkün

değildiı:. Çekimli fiillerde diğer Türk dillerinde olduğu gibi şekli manası
yokhı.r: gögiirmiş Cikin )'eşorın.iş Qki.ı:ı" ŞD 67:9, odıı diişmiş gibi ·~ateşe
düşmüş gibi" SN 252 :14, vermiş idürıı "vermiştim., AO ~5, (tılmışdur mu
<aıtal bımç<ı kıirön "hu.oca işi .muattal etti" Ç 1, bilnıi§iim "bilınişjm"
AP 49, vcıfıldünmş siin "vefahymışsıu" SN 309:6, "siz ulmış siz" dıırl«r
"siz almışsınız derlor" QJ 54., biti 15ö1ıılıJ.nııiş siz "mek:tttp göndermişsiniz"
QV 87, ~arşudcııı çıb~p galan IJ,ablb inıı'.ş "karşıdan çıkıp gelen sevgiliy-
miş" KB 600:5.

-daçı / -diiçı (-dacr. / - cliici ?). Gelecek znmnn manasında. Çok

seyrek: olmışı., oldııçıyı. bayı.(; biliir "olmuşu, olacağı iyi (tam) bilir" QJ
§ 51, a9 lay11 bcıl;cd<ıçı. "anlaya:rak .bakacak (anlayacak. ve bakacak)" QJ
§ 51, öldaçi kişi "ölecek kişi" SN 211:14.
-C.Sl / -asi. Gereklilik. istek vo gefoook zaman manasında: 1. hiç
kimsii ııii cleyösi1t bilnıii::: "hiç kimse oo demek gerektiğini bilmez" JQ §
6S; gami varası yıırii 1larmış ola "gemi va:rınası gerektiği yere va:rı:nı.ştıl'"
SN 271 :10, ~ıışlııl:< yeyasin yemiş "kuşluk yiye.ceğini yemiş" KD § 22,
bini.im atam görasim giil.di "benim hahamı göresim. geldi" AO 18, iivi
ljarlib o/u,rı ör "evi harap olaSJ adam" DK 5:21, c<ıföyı yetiin ~ildııfJ "ye-
te1-i kadar cefa ettin" K B 66:5, ıı9a lı~y•I;. olu~ı bön dögU.IHm "on.a layık
değilim" AH 574, Cirtünrıii, kim dal.ıı lcapıımıız yo!' sıgıııası "örtme, çün-
kü sıgmacak başka kap1m17. yok" ŞD 165:6.2. acat giildiikdii tabuı;l gidiisi
"ecel gelince, şüplıesiz gidecek" YZ 99 :9, •a"ibaı ııfl bolcısın bilü. 11ergil
"sonunda :ne olacağını hiliver'.' QJ § 65, ilitrü yemiş bulmayusın bi/ii,r
"llalıa, yemiş bulmayacağuu bilir" SN 272:8, 1$uşlanıy pıidişiilıı olası da-
giil sön "kuşla:ruı paılişalu olacak değilsin" KD § 22, olmı§~ olasıyı bayı.le
bilür "olmuşu, olacağı iyi (tanı) bilir" AA 17, ayru!~ iili.imdan (rnrtılusı
dögiil süıı "attık elimden lrurtıılnıayacn.ksrn" AO 18, bazı lıaıııını bulası.-

265
yanı "evet, hnnııuı bıılacağ.un" DK 47 :2, ııcı.şl-1 J:.fa/.: olıısıdıır <mçcı"lc şijii
"atıcak hakka kavuıpu ak şifa olacaknr" VN 16:51, ın~dir iliitliir garçi,
kim olmtJ, ola..~ı •'gerçi. olmu.ş ve olacak takdir ilediı·" ŞD 15:12, giilii.bi
yıla dligin "gelecek yıla kadar" QV 97.
-aç<ı# /
- iiçiik (-<İca(< / -iiciik?). Gereklilik ve gelecek zaman un-
su~u olnak, bu ek , belki ele ilk dofa x m . yüzyılda görülür. Ilu eki ild
kere Ç' de ve bir kere YZ'de t evsik ettik: ııar<JÇ<ık yıır "varacak (varıla­
cak) yer" Ç 38, göliiçiik n(isnıl "gelecek şey" Ç 58, sığııınf.()[c "!!lğutacnk
(yer)" YZ 6:5. Bu ekin kullanılışı daha sonraki yüzyıllarcla yayg.uılaşıı:.
-aıı /-aıı ,.._,- gan/ -g{lıı : 1. Geç.miş zam an çekiınli f:iili olarak:
Yüsuf kafirliir şalırinü kii/,gı'i.n «Yusuf kafirler şoh.rine geldi" QJ § 56.
Bulunma hali ile zauıan bildirir: üvdarı çıbup yorııya11-da "evdııu çıkıp
yürüdüı;rii zanıaD" DK 8:3, lı ı'irı gaziiya ııaran.-da "ben gazaya gidersem"
AP 53. 3. Eşitlik hali eki ile kaclarhk vo zamıın bildirir: bini siaıgii ~av­
şuran-ça gaı.ürdi " b eni size .kavuş turııncaya kaclar getireli" QJ § 57,
Yüsuf anda giilii.rı - ç;i " Y11suf oraya gelince (geldiği zaman)" QJ § fı7 .
-dul$ / -dük. ÖzeJ kuJJaolhşlar: 1. BııJunroa, çıkına, eşitlik hali ve
-layııı.)-Uiyin. ile birlikte, iyelik ekli ve iyelik eksiz olarak, zamnn,
niteleme v e ~imilativ ınnJlasında: çö riliir ya.mdııf;;-ıla "ııske:ı:ICJ' topland1ğı
zaman" SN 285:15, sal;<atlıı bozaç turgay sayradultt!a "sakallı IJoz turgay
öterse" DK 7:8, viilı-i' oldug-ı-nda "vaki olduğu zaman" AP 53, alılııg-1 -11·
dan. soyro "(o) aldıktan sonr a" ~P 53, ögdiig -i·n·çii ögdügi artıır "(o)
övdükçe (onun) övgüsü artar" QJ § 55, d iri o/dug-u-m-ça .. ya~adığun sü-
r ece" SN 268:5, dönrliig·ı>n-ça "döndüğü zaroau" .AA 18, balj.ıı gök dörı­
düg-i-rı-çii dii'im ola " bahtJ gök diindü ğii siiceec, devam etsin" ŞD 62~8,
götürii. bildiikler-i·r~·çii "götü.ı:e hiı dikleri sü:rece" QV LOO, ıa•brr icıldug-ıı.­
ınıu-layııı " tabir ett.iğimiz gibi" QV 101, varılı~/i-Iayırı A'k Şalırul) (ıişürın
vurdılur "varı:r: varm az Ak Şchir~iıı lıisanw vurdular (y erle b.ic ettiler)"
AP 53. 2. içii.n ile birlikte ve iyelik cksW.: agırladı.Lf• içiin "ıığırladığı
için" QV 100, g iirçöl• siiyliJdı1k iı;ün "doğru söyl ed~i,ri için" QV 100.
3. İyelik eki olmadan sıfat olarak: içarii girdük yerdii "içeri girdiği
ye.r de" AP 53. 4. Nadiren göriiJeı:ı geç miş zaman olanık: dilliirindı'i
!wlmadub; hlç nt.ıv<a söz "dill.eı:in.de hiç bir şey için söz kalmadı" A~ 18,
aylaılıtl> siz "anladmı:ı" QV 87. Ek ayoca, istisnasız, görülen gcç:iniş zıı­
mawn hiriııci şahsı olarak kuUamhr.
-- . ~

3223. Zarf fiillet v e kullanılışları:

- a /- a; - u / - ü ; -ı / - i ; - p, -up / - üp; -ııJJarı / ~übiiıı ;

-madı.n / - miidi.n zarf fiillerinin kullaıulı§l, E s.ki Tth·kçc'de ol<luğu gibi,

266 '
 -,

çok y aygu1clrr. Burada ıla lıcc Llil'lü yanlıı ttcı filUc bİı'likto p<>k çok İ.ılcıı
fRr.klar ifade eclilchilir.
-nıa<lırı f - miidin QJ ve SN' de - mayw , -nı<iyin olarak da tevsik
edilmiştir: i:igliinmay i:n galmanüz ıa<cil ol.sım "eğlennıedeo gelmeniz acele
olsnn" QJ § 5S, lıiç iinılii.kınffyin (.;olııym gii:ılii.di " h iç kız.mail an kolayını
aradı " SN 191:5.
-ıı.bmı / -iibiin'irı gen.işlemiş şekilleri de vardır: (ı.abtbiim dııyiibiiıı-i
n(ışadı "sevgilim deyip okşadı " AA 19, ıwı~ııban- ~ y erüydiin örü ıuruy
"yeriu.izıfon kalkıp ayakta du.ruıı " DK 14:9, etliibiin-i " edip" F 154,
ba(cılıan-uy görmii: kiııısii 'ayiiıı " kimse hak.arak açık J,jr liekild e göremez"
A 19. iigilibii.nii.u "eğilip" PK § 5.
Sık olmamakla hidil..--ıe -a / -ii, -ıı. / - ii, -ı J - i zruf fiillerinin
de aynı l'iildc, iki k11ı;e tckraı:lanılmak suretiyle k'llllanıldığı teshil edile-
bilir: ilı.illiir çiik-a çök-ii " çeke çt>k e götü.rü:rler" ŞH II l , s uıı e sü!fl gıil-ii,
gül-ii bizli ol raıit•-ı T<ıy(ıiinı "'ey saki bize o reybau kokustıuu sun" D
1:l, ev-ii, ev-n vardı " a cele ecele (i ve ive) vardı " KD § 26, y at-a, y (Jt-a
yaıııı.mu:;- agrulı " yat a yat a yaınıuıı (Flanke) nf,'Tıdı" DK 21 :18- 19, lwv-cı,
(cov-a göyül dımytiya erdi " kova k ova gönül dii.rıyaya ulaştı" AH 15, yaıı-cı,
y(Jı.ı -a darıl illi dikr ediiliım " dert ile yn.ua yana Tann'u.ıu aclı.nı analım "
VN 4:62, c<mg cd-ii, caııg ecl-ii Dirıiibo:{ı glildiliir "cenk etle ede Dineboı1'a
geldiler" AP 60, çı1 giindii;:;inii yan-u., y a11-u t-ala "'ken_disine yana yaruı
kalınca" SN 211:9, ııtal-u~ uıal-11 çııa siıdi bıılnr " h11nlar gfali gizli gidin-
ce" AH 94, agluş-u , ağlaş-u cıımla l,tayt;ıılıı "ağlaşa ağlaşa heı·kes kaygı.da"
VN 18:48, söylün.-ü, söyllin-ü " söylene söyleuo" K 91 :5, fGıy-ı, !f,ıy-ı ıadar
11ıiin "ısı.ra ıım:a tadaum" CTI YI 8, agla~y, flgla·y "ağlaya ağlaya "QJ
§ 58, dınııan-ı ılırman-ı " tırm ttna urmana" PK § 5a, baş ibiiri rıii wfo,-y-ı,
tola-_y-ı .scılilı " dol ayn dolaya başının üz.erine saldı" QV 113. Bir kere:
cığhı-p, ıığln~p "ağlaya ağlaya " QJ § 58.

Yukarıda zikr r.dilcn zal.'.f fiiller, nadiren, - ra(t / - rük (bk. 31) ile
genişletilir : ki·Ç·i si f:aç-a-ra{.: Oğuzagiildi. " küçükleri kaçarak Oğuzlara gel-
diler" DK 39:22-23, ~·<ıç<ır iişiik rıçı-y-a-ra[> cam "eşek canı acıyarak .kıı­
çaı-» ŞD 68:12, ııır-a.-ral:c " durarak" AP 60, bufldan dafı1' lwrl.Nı-rab: " hun-
dan ılahl korkarak" KD § 9, oıla-y-ıı-ra1' bir az yoruh öıı1 "otlayarak bi-
r az öteye yütiitlii" ŞD 64.:4, 11ar-ıı-rıı!f " ,•arar:ık" AP 60, nra-y-ı-ra.(• " ara-
- · yıırak" AFf 490.
Zikı- edilen za:rf fiill.eryon-, yorıı- "yüı·wn ek " failinin genlş zaınaıu
ile bir n evi süreklilik ü'ade eder: clög- fi yorı-r " dövüyor" Ç 12, lwç-a yorı-r
iltiin "kaçıyol'ken" SN 2911:12, sürü lüp t; id-li yorı-r ''sürüliip g idiy o:rken ''

267
 DK 3 :7, !!,Ör·ii yıırıı-r si;; ıırı~ «si;: oo u görüyorsnuıu;' 1 KD § 4 el, bcı§umıü
gid-ii yorıu '•'b :ışıu:uz g idiyor" QV fi9 , şimdi sufara gifl-ii yoru·r·ın '';timdi
sefere gidiyorum" AP 62, azbarla·y·ı yoru-r-kün " 0zhcrliyorken" QV 115,
Mu.nid (ı{ln giil-i yoru-r '"MUJ"Ml H an gel iyor" AP 61. H ece düşmesi sebe-
biyle kısaltılmış şekü de QJ' de tesbit edilmi~tit: lıtınçarıı gid-ii-yor siin ?
"nereye gidjyorsun ?" QJ § 50.
Zikr edilen zarf fiiller dıır-, nır....:. "du:rnıak" fiilinin geıı.iş zamnruyla
ıla bir nevi sü:rı:kliük ifade edebilfrle1': art·ıı dur-ur "(artmak-tadır) al't ı­
yor" QJ § 62, [;aç-a dur- ıır "kaçıyor (kaçmaktadır) " SN 191:6, bu {ıöli
gör-ii. dıır-ur·d~ " bu b ul.i görıuekteydi" KD § 27.1, şam<lar .'.)'a7J,-a clu.r-u.r
" mnmlar yanmaktadır" KB 599:9, lılin lw ·va:.lrlarııy giir·ii ıur·ur-ımı
" ben hu V{~İrlerini görnıekteyim" QV 114, dög-ii ıur-ıır "döğnıektedir"
A.P 62, olan iş/.iiri söylii·y·ü dur-ur·dı "'olan işleri anlatryor du" KD §
27.1, l op <lldıır-ı dıır·ur-k lirt " top a tt.ı:rıp dururken" A P 62.
İktidann menfisi büzüşmeye uğramış - <mw.- / - t1.mü-, - uma.- /
-ürrıi.i- ve -ımo- / -imö- ( < - a, - ll , - t uma- ) şekilleriyle ifa·
de edilir: ed-ıimii·yil·siin "edem.eyes:in" SV l 12, ol-uma·:; "olamaz" Ç
57, lıil-imii-di " bilemecli" SN 196:15
11..-ıidann menfisi, çok seyrek olıırak, bilmii- "bilmemek" yaı-dımcı
fiili ile ifade edilir: naşlbiıı.dörı <ırlu.f;tıı y.e-y ·ci bilmiiz " nasil>incleu far.-
lıısm ı yiyeı:nez"DK 3 :16.

Si mrnta Liv ve 11,aman h ild.fren -foyııı / - /ayin ( < luyu /-liiyı1

v ası ta hnli ekli.?): ogn-layın "hırsız gibi" ŞH Il ıı., şol cıtlııfon gördiigiirı­
liiyin. "~u atlıları görd,ükçı.:" AO 14.
- p , -ııp / - üp zarf fiili de dıır- yurdımoı fiilinin gırniş zamam ile,
yer ye.r (zuwcilen) geçmiş zaman ifadesi de ol an bir süreklilik ifade eder:
cihan canuat ol-up dur·u:r "dünya cennet olma1.-ıadır" D 1:18, lıiip bir
y erdii der·Üp dur·ıı.r-mıı "hepı.ıin i b ir yı;ru topl:ımaklaymı" DK 47 :12,
ol-up dıı.r·ıır-am "olmaktayım" KB 485:1, lmiingiiıilr-üp dur-ur si:; " iman
getirip duruı-suıiuz" PK § 5 b, lmlağınmıztop fi11ıi-ınna ügrii1i-üp dıır-"r "ku·
lnğuıuz top sesine a l ~maktat.lır" AP 55. R ece düşmesine uğı'arılış olnrak:
sana n i'mm ııer-üp·dü:r "sana nimet veriyor " Ç6, biirkiş·üp-diir "pek.işi·
yor" SV Il 121, diil-üp-dt'ir ci-garııını "ciğeri.mi dcliyo:r" O 5 :4, sii:zlii·p-diir
.. " konuştu· · AA 19. ol yigiı, kiııı baş lws· ii.Jl·dii.r. ~.aıı diik-üp-dür, B ay .Bürii
Biigü.y sag~nda oıurıır "o }iğit ki, baş kesmiş tir, k an dökmüştür, (baş
k esip kan döken yi ği·ı.ler) Bay Büre Bey'.in sağında otururlar " DK 41 :5,
etin gir-iip·<liir 'ı.ş~ı yolınrı "aşkı yol una c:ın giriyo:r'' .KB 38, glirıli , ki

268
<ı.fsıuı, U-Sur ed- ü.p-ı-iir"sihrin toıilr ettiğini gö·rdii '. QV l 02, ' 'S. ~dur-" gu:t.
şıılus iş~reti ile ve;,,._. ile bağlantılı olarak: ol-u.p bulbııl u /.umri nadi m u
l!am IJ.öş albüm " bülbül '\Te kumru filzmetçi ve şaik:ıeı olup (olur)" D 1:12,
dü11 giil-i~p siin " dün geldin" SN 92 :11, öl-üp miin idüm "ölmüştüm"
ST l.80, ~ıl-ııp san "kılıyorııuıı" F 153, giil-i-p idiilc "gelıniştik" QJ §
6(), /.a.l- ıHJ -'tı. "kalmıştı" SN 208:7, ıura/;i. ed-ip-ıi-Uir bir sarp arayı «sarp
bir yeri vatan odindilur" AH 38, var-up-dı «vardı" F 153, bas-up-dı "bastı
A·P 13.
Sonraki metiulerde yoru- "yürüm ıık " li p y,ar( fiiliuin b.azı. birleşikfori
tevsik odilım.,tir: brı./aş-ııp yorı.dı, "bulaşıyordu '" QV 91. bıı. lııili fikr ptf-iip
yorıı-r-kiin " hR h ali dü.şü.nüyorken" AP 55.

-ı,ça~ /-içük (-ıca~ / - iciik?) E~ki Anadolu Türkçesi'ıfo lıas.

Zaman v e konııokutiv manada: 11iin yatıçalc siivdiiiliiıı cünUIJ Uf<l.r "sen
yatn.ıca, gövtleden ca~n uçar" sv n 62, oranırı biliçök kişi /Jöş olur " in-
san ölçüsünii bilfrse, iyi olur" SN 266:l, duşman nıulılı:ıı bulıça/c (>uvvaı
ılutar "diişmaıı zaman kazam:ı:sa, kuvvetlen.İl'" KD § 23, bunlar biiylli
ediçiik Bay Bılrii Biigii.y açıgı .ıutlı ".~unLu böyle eılince, Bay Biiro Bey
bd:ı" D K 41 :7, giizii.y o{;ıırltıyıçal< ctinwnıızı "gözün canı= alınca" KB
468 :6, dokmıçtı" saçma bad-i ·;ıaba ınuşk u 'aııbardım dolar idi lıavü "1111-
bah rüzgarı saçm a dokun unca hava müşk ü anbede dola.rd:ı" VN 9:29,
olnıayıçalnıafösı gö:Wldlfrı nc1fli'ida "veiıı81 ol m.aymca, güzoldıın ne fayda
olur" ŞD 150:12, biniim tıiililm siin büiiTııiiyiçiik pa,, Tc.im bilii? "benim
halimi sem bilmezsen, kim bilir?" QV 107.
-1.Çtıgaz/ -içiigöz (-u:agaz / -iciig{iz?). Yukandaki i le aynı ma-
uada: [ı;iytimaı l<opu;agaz ... güliibiik bigi daj,,.ıla bıı insan " loyamet kopun-
ca, bu insanlar k elob ok gibi clağ)lacak.lar" Ç 31, Y iısuf anı göriçiig& cıg­
ladı, "Yuı;nf ouu göl'İinco a.ğlndı" YZ 33 :3, c<.mgsıız /.ıiişil olıçagru: mıı·
rcid niçiiıı ed{i/iir am, ki. ola fascid ? " murat savaşmadan hasıl olacaksa,
zal"8l'lı şeyi n içjn yapsınl nT" AA 20, y iizül)diin ·!sapağı açıçağcız deyii,
ki " badr ~açan oldı, ç ütı (ıalaliindi ?" "yüzüudeki örtüyü açıpca, der ki
dolunay ne zaman oldu, tlra halelenmiş" KB 234:4, şabıil~ olı~{y:ız gör,
ki 11.edö.rlar "sahalı olu:nca, ne edeceklerini gör" AH 811.
-ınça /-inçii (-ı.nca/ -incii?} ( <-ğı,nça /-gi.n.çii): Yaygın
ol -
mayan kullıuıılışlar: lıiim Y ıisııfiıuy camalirı gömıayn siz biriir d lntir
V-Ornıiiginçii "b irer diu:ı:r vermeyince Yusuf' un yüzü.nü göremeyeceksi-
niz" QJ § 56, ıoyınça yedi " doyuncaya kad ar yedi" SN 192 :3, ag IIJiıı.dii11
l;;an. çı(nnça dögd'iliir "ak et~den kan çıkıncaya kadar döv düler" DK 13:
26, yalcın si>z lıu dıı.nyıida olınça olmasa yeg "hu <lünyacla ynla ıı söz ola-

269
 r..ağına, olnıcı~ıı.ı do.ha iyi" .OK ldO. Aynı ~ı')' -~ / ~h ihı gouişloti lıni~
olarak: yay"& nayliisüfl olmayınçal:- atı "aa olroııyınc.a, yaya ne yaps.ı.ıı"
SN 23S:7, sini cşitdüın bi::ii erüıçak "bize ubşı.ncıı. semi işittim (diıılecüı:tı)"
AH 390, lıı:r, ilci giiıı giiçinçiik mala/ oldı ·'biı- Ht:i güıı geçince, ı:nelul oltlu"
PK § 24·. Bu baza:u - a: / -ı'i:'l e de genişletilir: saya. bu giiralı.lii. ola ,;iin
ol ~ara ııri.şirıçiigi:iz "se.n o şehre g(!Jinı;e sana bu gor ekli olacak" SN 260:
3, y a: olın~ağa.: "yaz olunca (yaz gelince)" AP 59.
-alı,/ -illi. -alı / -eli manasında. .Ayr.ıca, ayrılma llnli, b<irii
ve eşitlik lıali ile: ayrılalı yetmiş yı.l olmı.' hli ·'ayn lalı yetmiş yıl q) nıuşıtu"
YZ 95:7, }' üsıı.fı /curt yeyöli "Yusuf'u kll.rt y iyeli" QJ § 64, göriili saç.ı.ıyı
bulmadı.mı l.ariir "ııaçu:u. göı-eli, k arar bulamadım" KB 607:16, bunda .sön
ılii.şiili çulımulıı r ? "ıoen bura ya cliişeÜ, çok zaman oltlu mu?" SN 2615:1,
yörindörı ayrıı di;,ş;;lı'U'Jıı. .. Dahhaııı
" D ehhani ... yarindı:n ayrı diişelidm
heyi" D 6:9, fhı/sl• y aruda.1-dan biirü sab'-i /,i/xı.f: gömıödi lııın da.rı {<atı kim-
sa ffriil; "Tanrı kainatı. yarattığından herj, kinıııe böyle zor bir ayolık
görm edi" VN 18: 35, ülali-n-çii cmda.n bıilürmödi ııişıin "i:ilcliden
.beri ondan nişan göri:iıımed.i" AA 21. QJ 'da hu ek -galı /-giili şeklin­
de ve supinal (isimlik :fiil şekli) manada. da var: alğal~ ...almak i~in" QJ
§ 64.

-ikürı, - kan Türkiye Türkçesi'ndnki gibi lrullamlır.

- gaç / -giiç QJ ve DK'da zaman lıildiren şekliyle tevsik edilmıştir,

spnwıcuda sndece de-güç kelimesinde vardll': aş,mç "aıµnca" QJ § 61,
böy lii degc'iç D ersö .lfan !ıaıuıwıa cauab vcrrıJiidi "böyle d eyixıce , Dirse Han,
lrnnıınına cevap vermedi" D K 15:11.

3224cl 1. Eın.ir aşa.ğidaki şekiUeı:e sa hiptiır.

J. tkl.: Ekseriy a - aym J -iiyin: saya bir kaç Ö&Ülliir veröyin biin
"sana hir kaç öğü~ vereyim bruı" Ç 8. -o.runa /
-iı)tiim şe killeti de var:
niidiiyü.m? "no edoyim ?,, KB 553 :3. H oco di'i~ınes.iue uf.'Tamış şekliyle:
-y~nı/-yinı: bulmwıcıyım "bulunmayayım " .ftP 47; 2. t'lcl. : a) Fiil tabanı
olarak: batı "'bak" SN 190:2, b) -gıJ f-gil: cıtıı ya bingil "atına hin" AP
74; 3. tkl. : -sım /-Rii.n: ilahum sa/ı:IM un r.m.ı "oııu '.rnıırım korusun»
D l : 21; l. çkl.: -atwrrı. /-iiliım : giiliia Dors{i Uıını tu.ıcılupı, aif alfarin
ardına ba.15/ayalunı "gellin ,Oirse Han'.ı tu talım, ak ellerini ardına bağla.ya­
lım" DK l 7 :23-4~ 2. çkl.: -!ı. -1Jı~ / - 9#z: giiıiirii.IJ v.getitln" SN 187:
4 , ba/t11uıryu;; aym[w yii.zli "başka yüze bakmayınız" sv rr 147; 3. ~ki. :
-s ıınlar /-sıuılör: s·i ni kııfir/iir bilmiisiınliir, .ıı~ymasııı~l.ar "seni lrnfirle:t
bilme.sin ler, duyrıııısınlar" DK 31 :7.

270
 32241 2. lyclik ekleri olan - d geçmiş ;1,amıuu, 1. ç.kJ. (J>k. 32212)
istisna edilirse, Türkiye '.l:ürkçosi 'ııde olduğu gihi.dir: bil.iliinı "'bildim"
KB 70:15, $«Çltt~ "~açok" SN 197:1'1·, giildiiT) "gelclin" Ç 5, verdiiyı~~
.. verdfoiz'' AO 14, r/ü.şdi "dü'i'tii'' D :l:4, ot<liliir "c1;1·ilur" SY JJ 50.
Şart : İyelik ekleri vu şahıs iııaretluri ile - sa,/-sii: a) Tabana okleniı':
ycridiir, taglara diişsiim " d ağlara düşsem. yeridir" D 4:4, butılan 1111 mlıi­
y~ıdcm çı(canrnı.sauu,; uu yö!ııi.d bu.11/arı /sırmasuvıız, ü!J.ı.r paşlmıi7ılıl; ffi>iiJ<I.
vıırmii= "bun;ları bu. vilayı:ttcn çıka·rm esaJ< vr.yabut bnnl arı .kı:rma1)ak,
ıson pişmanlık fayda vermf:z" AP 48-9, ogıır !J.ı~yruy ıığı r gi/lsi:i, zl d<Jvlaı
"eğer hayırın ağır gelirse, (sana) ne saaılcı " Ç 37, b) Çoklmli bir fiilden
sonra i - lliliil41: dilii.r isiiy Şayyiid /Jam~n, ftı/a /Ja~lc ciiııu7Jı rü(ıaı "Şey·
ya't llarnza, eğer sen 1'aur1' rım ı: anıııı ı·aha'l k.J I masmı is-tersen' ' ŞH 111
8, yol bulama.zsalJ , ıla{; dag gıizgil "yol bulaınazsroı , da ğdan dağa gez"
CR UI 1, agcır im dedügüm niis1ıiiliiri siiıürürsiiT)ii:s, !ıöş vıırdiıııı "eğer lnı
dediğim Ş•Jyleri getir.i:rsoniz (kızun ı) memnuniyetle veririm" DK 46:11,
boyuy canfl(ı.tda. ~ ı7.bryii ııgar S(ılıııa:: isii sayıı, kim <uıt... bi r,çöpü sayrı "eğer
boyun cennetdc lu.ba 'ya gölge salma7,sa onu kiın bir çöp e sayal'" D 3 :l
(şart e'Ünıleleriud() crgar, g(tr ba~lanu:ıu kullnatltşı içiu bk. 33).

Gerçekleşmemiş durı.1m için (irrea1fa): -sa / -sii iyelik ekleri ve şa·

}"s iş3l'etleı-iylc tabana eklenir: dilösiiy , bii1t am say<ı veriidiinı "istesey·
din hen onu sana verirclinı" SN 342:1, arflsam.• ... dunyii.yı l>ir ır.ı.rasam,
bıımı,!t gibi lafıf ~aııda· bulayılıım? "dünyayı arayıp tanı sam, hunun gibi
güzeli nerede bulurdum?" AH 533-4, 110/n, erıii sirıüylii bir su bbı.ıt et.siivii..::
"yarın ·seninle pir solı lıct etsek n e olıırdu,. QV 98, ayar diliisii, k i ... camı­
[la ııra "kau ada (cenaha) ermek istese" KB 159:6.

- mısstı / -missii> --mısa / - m.isii: Gcrçekleşıne.ıui~ durum için :

Türk dilin. bi!ürmisiiydüm biin, " Türk dilini bilseydim" SV I 78, dökiiy-
dilry liliiydiimissii rıbıı lıaym "elinde ise, ab-ı hayat dökeTClia" SN 262ı5,
du.ıınışmıscım " tntsaydım" KD § 4 , scılıiııı f.ı.a(t~ı, yoğmıs<ı " selam vermeye
hakkı yoksa da" AO 19, ana ıu~(•(•• Tiiy ri ha,1"/<u cİiigiilmisaycli, ~cal/<abanı,, ..
t.-.aba iikçüı,n ultuıa safoydurrı "auıı h ııkkı Tan(ı hakkı <,1lması.ıydı , kalkıp
kaba ökçem altı.na alırdı m" DK 31:1-2, sön diigiilm.İsiiy <ayiitr, yara.dur
diigüJ idiim havn 1'. malran "seu olmasaydın dünyayı ya:ra tmaır.d ım " VN
4:38, 11rıgah biri /Jayiil eailp cıytdı: "Agtır rışbıı a/caıı ırnı a1' yagmısaydı-! ",
Biri da.[ıı ayıdı: "Bu ıağ p irin çmistiydi!" Biri datıı ayıdı: " Bu ikisi piş­
miş ı1ı•rurımsaydi!" Bitd"n bire biri hayal edip (şöyle) dedi: "Eğer bu
akan mııak yağ olsayclı !" Biri de (şciyle) dedi: "Eğer hu dağ piriı:ıç
olsnyclıl" Biri de (şöylo) dedi: "Eğeı: bu ilcisi pişnıi~ olsttycb". QV 99.

271
Benzcşmcsiz örnekler: agar •ai<clıım urırm~sadı "eğer aklı m olsaydı "
K:O 82:8.
32242. - gcty / - giiy. Seyrek ve sadece .bnz1 yazarlarda istıı k vo go·
ltıcck zaman kipi ola't'ak: bolgay "'olacak" CR VIII J, yııı1611 giilgiiy o.yal•·
çılar, maya sagrıı~ııı, tl:: borgity " meyhanecile:r acele gelsinlııT ve hana ka·
debi çabuk v ersinler" ŞH TV 2, canna fda ' 'ÜZ:Ü IJ gibi b ıir olmağay "cennet·
de, yüziin gibi lıtTri olmayacak" KB. 605:9, b1L sörüyü:: siziiy yalan, ger·
çiik bolğay "sizin hu sö:ıiiı:ıiiz yalan veya gerçek olac(l.k" AP 4 7.
-uy/ - iiy. Sc)'l'ck ' o sadece bolay ki"ola ki, lıeUu " de: u._~lanuıl,.:­
dolı ol bolay ki a,ııuıcı "ağlamaktan belki avunur" YZ 89:?.
--{J / - ii: İstek ve gelecek zaman şekli olarak çok yaygın: I. lw·
la/mia [.oymaya ol söı:lüri "o södcri kul~ıı koymasın" SV 11 123, Tii9·
ri aduı ayııbnn giriim sözii "söze Tanrı adını anal'ak gfreyim" YZ 1 :1,
neçi~ sözlliyiim 111 /uışı? " o ka.~ı nıısıl gö:ıloycyim" J) 4:5, .m/cl<ı_ymııız "sak-
yn:lıın (koruyalım) " QJ § 46 1 agar biliidüm , göriiydiiy, kim uya niiliir
~'llaydıqn "oı:ıa neler yapacağımı göreceğini bifoydim" SN 2$7:12, Bayın­
dır lJıı>ıa ~abar vara "BayııJ(lLr Han 'a hahıır gitsi:ıı " DK 11 :21, (ıadduy
yinii salırıdı, kim şimşıid şiid ola " boynu, şimşadın şad olması için salın­
dı" KB )4:9. göriim "gö:reyiın" F 153, bir maktüh ya::dı, k~ §ay!Jı tuta,
öl.dilrii, başı.rı. kii.sii.p giil~.diiyii göndiirii " bir mektup yazdı: şeyhi tutsun,
ölclürsün, lıaıµıu kesip göndorsi11" QV 86, bu Tii.rklii aşina olu9 , k im bu·
nUIJ şa rnnda.n amin ola siz "şerrinden omiu olmak için bu Tiirk' la iyi
geçinin" AP 4·8. 2. giiliibök bi.gi dab'rılu. bu irısıfo " bu :insanlar kofobcık gibi
dağılacaklar" ç 31, yaşlıb'ı. sidii, b·tılmaya "yaşlığıgidccek ve kalmayacak"
SV I 60, gar arslaıı olup du.ra siin, acal b'ıla sini zabün "bir arBlan olup
(karşı) dursan da, ecel seni altma alır" ŞR !I 2. lıizii.m' lıiipüınüz /cırar
olcmıı ? ":bizim hepimizi öld üTcetık ıni ?" DK 24:18, dcdily siin dıışmana
•dörıün~' ••düşmana döneceğiın" dodin" ST 179, ~a.cab olamı rahii? " nca-
14

hn ku.rt11 luş olacak mı (vll): nu) ?" ŞD 70:8

-ı.sar / -isiir. Gelecek zaman. Çok yaygın: yarad'Llm.ış bu şcırbaı­
dan dadısCJT "yaraulnuşlar bu içlddı.m tadacaklıır" Ç 6'1, bı+ sö.{..-i maclisiıı
iisridisü rdiir" bu saki meclisini (mecliste .bulıınanla.ı;ı) sarlıoş edecektir"
ŞH I 15, F.lı*(< sini s ulıan. (r,-ıltsar /wmuya "Tarırı seni herkese sultan edcı·
cek" YZ 2 :14, drıiyaı edübiin bir giin dııtış-ıdar sııvaydtiya "bir gün sira-
yc·t edip gönlünü yakacak" .U 3:8, çü biitı. gı'.disiiruanbı, kim ~alısar ? " ben
giclecck olursam~ .kim kalacak?" SN 28:2, on yıl dast-i sitamu1Jı ii~.iirimdii
mustat1ll görü.rsiim , riinı olmayıscırıı.m "si.tem. elini on yıl i.i1<;erimde müstevli
olıu·ak göı·sem do, emrine lıoyun eğıııezdi.nı" AO 17, 'ış/< o[ır.ıl.t aıma:rısa-

272
ram « aşk 9kurıu alınayı1cağun " ~ 30:13, nii dabı /.(ur'ıi:n gibi (>öıı gö·
lisifr, yemiiyi.i1ıliir biillü nıalırı1111 [<alıııtır "Kur'ruı gibi bir sofra hir dalıa
ı:;elmeyecck ve (b u eÔfradan) yemeyeııler muhakkak mahrum kalacaklar"
VN 4:40, sonlısar si.:ı "sorulacaksuuz" PK § 3c, yinii. (>ulları ıoşrlf edisllr
{ıiin-i karam "Keı'llın sulttım kullan yine şerefluııdirecek" ŞD 28:9, 1Jeri-
siirin "vcreceğiın" F 154, v<ı biz datıı. fıir gün an1aruy cırdınça nulcl edisiirii;;
"ve biz de bir giiu onlanıı a:rdıııdan taşınacağız" QV 97.
Diğer çekimfj şokiUe\· iııim fiJl + yüklem eki ile teşkil edilirfor, krş.
3222.
322_43. Zarf fiillcırle teşkil -ıdileıı çelciıuli şekillo1· için hk. 3223.
33. Yüklem is mini ınenfi hale sokmak için diigii.l "'değil" kullandır,
çekimli şckill.er de kısaltmak bakınundan (peripbrastiech) diigiU ile men-
filik durumuna geıirilcbilirler: saya lj.i)d ~.alısar diigiil "sana kalacak değil"
Ç 81, (cılur diigiil "kılmaz" KD § 17.
Mecbur.iyot ve gereklilik, gerük, sarak ile ifade edilir.. Bu keliıneniu
kullaiulı.şı için bir ka9 ömek: geriildiirinçii aldılar "ihtiyaçları kadar nl-
dılal'" AO 19, giiriik sii11 yaş yerinii aglatı-l iıan "eğer sen yaş yınioc kau
ağlarsan" Ç 58, :avratı~ nacaı siihilina bıra~sunruz giiriikdür "kayığı kur-
tuluş sahiline bırakmamız gerektir" AO 18- 19, gitrak yıızam "yazmak zo·
rnndayım " KB 468:11, ııyı.sa gliriil' "uyumalı: zorundadır" SN 223:3,
ayiı armagan cıparsaııu: garak idi "ona ann;ığau göndermek zorundayız"
DK 40:21, gil1Siim giiriik " gitmek ıorundayım" AP 52, garlikmaı: "miihiın
değil (gerekme?.)" SV XVIl 2. QJ §45, KB 66:3, AA. 21, DK 12:10, AR
275, QV 79, giirak bini öldür, göriik oda (it " heni ister öldür, ister ateşe
at" YZ 23:3, giiriik öldür, giiriik canımı bağışla "ister (bani) öldür, ister
can.UDl h~ı,şla" A:a 393.
da(çı., ilalıı "ve, ıle, h enüz» : y iJ. l-:anı Ya'(Hib, 1$ma<il ıı Dövıul da/}ı
ol ~ıusn iss~ Yıisuf-i Kan'ıin "·ve Ya.kup, İsmail, v e Davud ve gii7.ellik sa-
bi Keııaıılı Yusuf ı.wrede" Ç 74, bön. daf.ıı ıaınl.a bigi dal)iz·olom ''ben de
damla gibi deniz olayım" SV lT 13.
Eğer şart cümleleri, Farsça, agar, gar bağları almışlarsa, çok kere
Türkçe şart eki kulla:rulmnz: agnr giiydür, Ş,arındıış, yof}srı yavuz "kardeş
eğer kötü y ahut iyi ·iso" C.R V 1, ıcıtça asar diliir siz "eğer siz· Farsça diloc-
se.n iz" SV T!I }, «i,r lı nam üst agar tark eldi yiir "eğer sevgili ar V O namusu
terk etti ise" KB 608:4, gar di lör siz, bu.la. siz oddan. nacaı "eğer ateşten
kurtulmıık isterseniz" VN 2:34 ve çy., agar göriik .çün saınıaya. " satman
gerekiyorsa" ST 180.

273
 Jı:açan " ne zam an" (bk. 3218), çok k~m> bir T iirkço v oya yahaııcı u n·
surla kuvvelleıı dirilmiş biçimde, zaman bildiren hağlanıa edatı olarak
kullanılır : yer dıı!ıt yel gilri. anı sora, cliiyiz ol ıamlo.yı (iaçan .çiirii " rl cniz
{o) d amlayı (dtşoa:rı) atarsa yel gibi eıııecek (deıIDJu attığı damlayı, yer
yel gibj emecek)" SV I 6f, lcaf""' vara bindiitı saya -bıı biti, şiikr (itl Tiiyriyii
"bu m ektup sana vanrsa, T a:nn'ya ş ükret" YZ 93 :15, diliirsiiy, k i siin
O!JO ılı: erii s{iıı, [c<Jçan k im anııy elinii. g ir;i san "omın eline girersen, ona
çabuk ulaşmak ist ersin" SN 55:13, har lcaç.aıı kim bu. namazı. bılıılcır " b u
namazı kılaı:larsa" VN 10:42, [caçan bu. diiylü. oğrılı.[c lcı1sa, sa.3 iilin bilii·
gindü11 kiisnıiik gürök " bu. tüilü bir lmsınlık yaparsa, sağ eliu.i .b ileğin­
den kesmek gernk'' QV 118. Ay m kelim e ST 'dc istek bildiren cümfoloT
yapar: T:açan gözüm yüzi giirii «ah gözüm yilzünü ne ı>.amo:n görecek"
ST 180.
34. Eski Anadolu Tiirkçesi' n.iD kelime hazinesinin biiyijk bir .kısmJ·
nı Eski Türkçe' de bulmak m ümkündür . .Ayrıca, Kaşgari'nin 0 b'l1Zcn'ya
veya buııa akraba ağızlara bas dediği E ski. Tii'rkço'ye yabıu:ı~ kelimeler
d o vardır. Kelime hazin.es.inin üçte h iri Türkiye Tillkçe&i' nde de yaşnmu­
y a devam ediyor.
Uzak Doğu' dan alınmış
olan unsurlar yaşamaya devam eder : biıi­
"yazınak'' Ç 4.1, .AO 152, biti "yazı, oıeJ,:tup vıı. " YZ 86:1, QJ § 72, KD
·113, AO 152, bitik aynı mana YZ 86:2, ($aınu. " hep" CR I 2, SV lC <l3,
ŞH Ill 5, K D § 12, AO 12, Xll 40:1, QV 60, AP 20, sırı ·'mezar" Ç 19,
AO 205, sınla "mezarlı.k " ŞH IJ 13, F 159, tamu "mağara" SV 11 150,
ŞH Il1 5, KD 148, VN 7 / 1 :6, ıanmg aynı mana QJ § 72. uçmalı,
uçma!< "cenn et" SV I 35, ŞH Ill 5, QJ § 56, KD 148, AP 3, VN 4;48.
Far8ça'd an alınmış yeni ma lzeme: ba[ıça "baJıçe" ( < bıiğı;a) ŞH II
11, SN 263;14, tluşl)arl~ (< du.şvar·l.ı.l<J "güçlük" Y7. 81:12, güliif
( <gulö.b) " gül (Roı;-0)" SV ll 37., SN 7:9, [w (kuvvct'fondfrmo edatı,
< l•öd) ŞR I 5, K D 126, F 158, [ıon ( < l}vdıı) " sofra" YZ 12:15, AH
196, VN 4: 40, ınıLŞtı " müide" ( < mujda) YZ 92:5, KD 135, AO 196,
DK 46:18, VN 7:35, pam "kısım, parça" ( < paro.) VN 7:35, şar "şebiı:"
{< şahr) ŞH n ıı . AH 153, urn.:ı "kısmet, Dasib" ( < riın) sv II 25,
DK 68:9. Arapça' d an o~ı " vakit" SN 120:6 ( < w $ ).
Yukarıda ele alman malzemeden anlaşılabileceği gil.ıi, Eski Anadolu
T ü.rkçes.i'nde, Eski TüTkço ve Anadolu 1'ürkçesi' nc ait kelime ve ekler
yan yanadır. Bundıı.n doltıyı, bazı araştıı:ıc.ı.lar Anaclolıt Türkçcsi 'ni.ıı jJk
eserlerinde yerli ağızlan görmek temayülünde idiler. Buna ka:rşibk, di-
ğerleri, Eski Tü rkçe'niD yazı dili yanında. yeni biT edebiyat ı:lili n in . geliş-

274
mekı1> olu1J.ğıın1ı görırı9k İHtiyorlar ve kilçiik Aoya 'nın vo komşu l>ölgo-
lill:in ilk ~forinde, hu iki dili birbirinden aytrmayı deniyorlardı.
Çeşitli b ölgelerde yazılmış ola.u ınalz.emede bölge ağıı.lannı teshit
etmek mümkün değildir. lJu metinler Kaşgari'nin Oğuzlara ve onlıırn
kom.şu boylil:ra "atfetmiş olduğu hir dille yll2ılmışlardır. Fakat, bunun
yanında, bu metinler, az çok Doğ11 Tiirkçesi'ne, daha doğru hu ifade ile,
Eski Türkçe' ye lıas unsurlan dıı ihtiva ederler. O halde, bu, bize, Kaş­
gari'nin haber veriliği Oğuzca'nm edebiyat dilinin, ilk eserlerini Orta A!J-
ya'da meyctana getirmiş olduğu iddiasını haklı gösteriyor. Celalcddin-i
RamJ'nin ve D~lılıau.J'nin Anadolu'ya Tiirk:istan'dau göçtüklerini .bili-
yormı, ve bundan dolayı da, hu şairl01·ill, bu:r.ada yeni bir yazı dili ile
yazmaya başlamış ola caklarını kabul etmek güçtür. Sac.lece, bu yazı ,dili,
en aT.ından başlangıçta, Eski TüTkçe'ııin e debiyat diliııin ·tesirinden
k<mdisfoi çekip çı.karamamJştır. Eğer .bu doğrn ise, şi.o:ıdiye kadar Heri
süriild~ü gibi Doğu Türkçesi edebiyatının, A:nadolu'da, ilkin Nevai
ile tı.uundı,ğt iikı ini T"Cddetmek ve nı.e.seloyi §öyle ifade ctmok gercıkir:
Doğu Tüı:klııriyle küJtü:r müııaseh ııti, küçük Asya'da, 15. asrın son.uııa
kadar ~ok kuvvetli idi (rege). İlk olarak, Ça,ğatay edebiyabnm çöküşü,
Anadolu edebiyatının. l"Uvvetlenaıesinden sonra, Anadolu Türkçesi ken.-
din.i Doğu Türkçesi, yan4 Eski Türkçe'nin tosirlorindcn kurta:rdı. Böy-
Joce de, E ski Anadolu '.I'iirkçesi' nclcki Doğa Türkçesi u.nsurlan bilı:ı:ıecesi
çözülm·üş olur.

4. Mctinfor ' -
Kitab·i Diidii ~orlnıt (K1LİSL1 RlF'AT neşri, s. 20-21, E.
ROSSI'den, 67 a- b o.klcndi, MUHARRAM: ERGİN n~riuin 94-95.
sayfolan).
Anlar da{Jı bu dımyöya galdi, s açdi.; karviin gi/ı'i (<ondı, göçd i. An.l<ı n
dalfı acal aldı, yer giz/adi; fon€ ı.lımya. /..ima l;<aldlo? Galimli, gidimli dunya,
SOIJ ııçı iJlüınlil Jiuıyö ! !;Cara iilii.m giil.dügirıdii gaçüı t•ersiin, ag imiindrtn
<ıyırnıasım ; sağlığın, sağınçırı d avla.Ju9 ffalclc artursıın; ol ögdügilm
y üça 'i'liyri döst olu.bant madad ersün. Y öm verayin ~aııuml YirW icara
dııglamy yılnfowsım., gölgiiliı;a (l:aba, agaçuy ~asUırıiisiin, f;rınıırı a/.,an
gör!.lil sıtytı1) lmnnı.asım, (<anadl(lrulJ uçları /:ıırılm.asıınl Çcı:parkiin ağ boz
aıuy biidirm.asiin ; çalı.şanda /:cara. polat öz [ulıçıı1J gii<Tilmiisüıı, dilrlişürklln
<ı~a gömUirü y ufamııa,suıı ; ağ bii.rçliklü ana!J yeri balıişı olsun; ui; sa(<allu.
baba, yeri uçm.ag olsun; lfa/:ıl' J'Utııluran ça·riig uy yana dursun! ~adir
N.1av /cim sini namart1,o nuı(ıtiic iiyliirniisünl

275
 Su/ıcyl ~ıe Nev/Jo.hıir (J .H. MORDT.MANN ueıtı-i)
119: 14 Sulıayluy bıt şi'rini eşidif,/,ik,
dcıl;ı <ış«ı giiiıdüyii iş
ediçök,
15 (.:ı;yıis öylii, ki anny i14ili 1101a:
bu 'ış~ işi, demök, gii!Jli.ı:.diir ılilii .
l .{(ararı !>almadı, k.cınl ~ıld~ cilş,
Sıılıaylııy adıncı [.:ada~ı kıldı 1111ş.
Sıı1ı(ly/ay a ıı ol oya içdilar,
.. 2
biri birisi illi l;öş giiçdiliir.
:i S iiçi arnsmda sorar Navbcıhar:
'SuJıaylii, ki ıı sarvar-i niimdiir !
ı.ı Yamanda siiıı idii'I) u ban Çınıladüm ,
dün u gii.n sarıiywmız içindiidii.m.
5 · Nişiiımım. /cim varmiş ııla saya,
ki <<1ş1.(c olmış ola san baga ?'
Kadı Bu:rltaneııin Divanı l (tıpkı hasım)

586: 2 A-;iilılii SoMc. nii yccrıııış isli bolur,

gör: 116111:, l•i göriiçiik isi:i., görür,.
3 i ki 'alamda l_faM~cı sıgmımşu;;;
To~ıamış nü ola ;ra A tı.sa(ı 1'emü.r?

592: 12 Şol inı.ş, !.i tutgan /.mşm ô=ad l;ılıır,

sanma, ki clıı nyöda ol az ac1 l<ıl11r.
13 Basdadıu ( har) kim viran (.ıla biliir,
ol y i.nii bıı viratıi Bai;da.d (tı lıır.
{

...

'

276 .,