You are on page 1of 37

‫‪ Isft ٗ MAat‬دزاظح ٍقازّح‬

‫ٍِ ؼ‪ٞ‬س اىَفًٖ٘ ٗأظثق‪ٞ‬ح اىر٘اظد‬


‫اىصٍْ‪ٜ‬‬

‫دمر٘زج‪ /‬ؼ٘‪ٝ‬ناز دمحم ظالٍح‬


‫أظراذ ا‪ٟ‬شاز اىَفس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬ح اىَعاعد تقعٌ اىراز‪ٝ‬خ‬
‫ٗا‪ٟ‬شاز اىَفس‪ٝ‬ح ٗاإلظالٍ‪ٞ‬ح ـ مي‪ٞ‬ح ا‪ٟ‬داب‬
‫ظاٍعح اإلظنْدز‪ٝ‬ح‬

‫‪1‬‬
‫ٍقــدٍـح‪:‬‬
‫ذعرَددد اىعقا ددد ٗاىَعرقددداخ اىد‪ْٞٝ‬ددح اىَفددس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬ددحم عيدد‪ٍ ٚ‬ؽدد٘ز‪ِٝ‬‬
‫أظاظدد‪َٕ ِٞٞ‬ددا ٍؽدد٘زا ا اىد‪ٝ‬اّددح اىَفددس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬ددحف ااٗه ‪ٝ‬نَددِ دد‪ ٚ‬اىعق‪ٞ‬دددج‬
‫ااٗش‪ٝ‬س‪ٝ‬ح ٗظٕ٘سٕا ‪ْٝ‬ثصق عِ اىف‪ٞ‬ماُم ٗاىصاّ‪ٕ ٚ‬د٘ اىعق‪ٞ‬ددج اىؽَعد‪ٞ‬ح اىرد‪ٚ‬‬
‫ذَُصو اىَعث٘د زع (ؼنو ‪.)1‬‬
‫ٗقد أٗظد اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪ ٌٝ‬ىٖر‪ ِٝ‬اىَؽ٘ز‪ – ِٝ‬أٗش‪ٝ‬س ٗزع – ٍْإم‪ِٞ‬‬
‫ٗعدددٗ‪ ِٝ‬ذَددصال دد‪ ٚ‬اىفددؽساج اىردد‪ ٚ‬ذععددد اىف٘لدد‪ٗ ٚ‬اىَدد٘خ اىندداٍْ‪ ِٞ‬دد‪ٚ‬‬
‫اىَعثدد٘د ظدددم تاإللددا ح ظىدد‪ ٚ‬اىنددالً ٗاىالّٖا ‪ٞ‬ددح ٗاىالٗظدد٘د اىددر‪ٝ ٙ‬ععدددٌٕ‬
‫اىَعث٘د أت٘ ‪ٞ‬ط ‪app‬م ٗ‪ٝ‬ؽاٗه ٕراُ اىعدٗاُ ٍٖاظَح اىْناً اىنّ٘‪ ٚ‬تففح‬
‫ٍعددرَسج ؼردد‪ٝ ٚ‬ع‪ٞ‬دّٗددٔ ظىدد‪ ٚ‬ؼاىرددٔ اىثدا ‪ٞ‬ددح اىناٍْددح دد‪ ٚ‬اىف٘لدد‪ٗ ٚ‬اىالٗظدد٘د‬
‫ٗاىعددددً ‪ٗ .iwtt‬ىندددِ ذؽددداٗه اىدددْنٌ اىنّ٘‪ٞ‬دددح اى ‪ٞ‬دددسج ندددسد ٕدددرٓ اىعْاـدددس‬
‫اىف٘لد٘‪ٝ‬حم ٗمددثط ظَاؼٖددا ؼرد‪ ٚ‬ذعددرَس اىؽ‪ٞ‬دداج عيد‪ٗ ٚ‬ظددٔ اىثعدد‪ ٞ‬حم ٗ‪ٝ‬عدد‪ٞ‬س‬
‫اىصٍِ ‪ ٚ‬دٗزذٔ ٗ ق ٍدا أقدسٓ اىَعثد٘د اى داىق ٍْدر تدا‪ٝ‬دح كيدق اىندُ٘ ‪sp-‬‬
‫‪.tpy‬‬
‫ٗذعدددز اإلؼددازج ظىدد‪ ٚ‬أُ اىعق‪ٞ‬دددذاُ ااٗش‪ٝ‬س‪ٝ‬ددح ٗاىؽَعدد‪ٞ‬حم قددد ذدددكيد‬
‫ٗذغيغيد تؽنو ظيد‪ ٚ‬د‪ ٚ‬ؼدر‪ ٚ‬عْاـدس اىندُ٘م ؼرد‪ ٚ‬ظّٖدا أشدسخ عيد‪ٍ ٚ‬ؽداٗز‬
‫اىَعاتد نداُ ٍؽد٘زا اىَعثدد اىؽدسق‪ٗ ٚ‬اىغستد‪َُٝ ٚ‬دصال اىؽدَطم أٍدا اىَؽد٘زاُ‬
‫اىعْ٘ت‪ٗ ٚ‬اىؽَاى‪َُٞ ٚ‬دصال اىف‪ٞ‬مداُم ٗىٖدرا أعرقدد اىَفدس‪ ٙ‬اىقدد‪ ٌٝ‬أُ اىَعثدد‬
‫اىَفددس‪ ٙ‬اىقددد‪َُٝ ٌٝ‬صددو اىنددُ٘ اىَددْنٌ ٍٗددرٕة اى٘ظدد٘د ٗاىن‪ّْ٘ٞ‬ددح اىَْنَددح‬
‫‪.)1(ntt‬‬
‫ٗقددد مدداُ ؼعددة ٍعرقددداخ اىَفددس‪ ٙ‬اىقددد‪ ٌٝ‬ؼدددٗدا ا ذففددو تدد‪ ِٞ‬اىْندداً‬
‫ٗاىف٘لد‪ٕ - ٚ‬ددرٓ اىؽدددٗد ‪ٝ‬نٖدس ‪ٖٞ‬ددا اىصعثدداُ ‪" app‬عثدة" مددو ‪ٝ‬ددً٘ ى‪ٞ‬ع ددو‬
‫ٍع‪ٞ‬سج اىصٍِ ‪ -‬ؼ‪ٞ‬س ماُ ٕدرا اىصعثداُ ‪ٝ‬سٍدص ىعداىٌ اىف٘لد‪ٗ ٚ‬اىالٗظد٘د اىدر‪ٙ‬‬
‫ى‪ٞ‬ط ىٔ تدا‪ٝ‬ح أٗ ّٖا‪ٝ‬حم ٗأؼد ّفد٘ؾ اىعفدس اىَرد كس د‪ٍ ٚ‬عثدد ظظدْا ذفعدس‬
‫أـو اىصعثاُ "عثة" ت ُ اىَعث٘دج ااشى‪ٞ‬ح ّ‪ٞ‬د قدد تفدقد د‪ ٚ‬اىَ‪ٞ‬دآ ااشى‪ٞ‬دح‬
‫ناُ " عثة"م ؼ‪ٞ‬س ماُ ٕرا اىصعثداُ ٍ٘ظد٘دا ا قثدو كيدق اىعداىٌم ظال أّدٔ ُٕدصً‬
‫ت٘اظ ح اىَعث٘د اى اىق ٗأُكسض كدازض ؼددٗد اىندُ٘م ٍْٗدر ٕدرا اى٘قدد ـداز‬

‫‪(1) Zandee, J., Death as an Enemy, New-York., 1977, pp. 218-223.‬‬

‫‪2‬‬
‫ٕرا اىصعثاُ ‪ٝ‬عرسق نس‪ٝ‬ق ٍسمة اىؽَط ‪ ٚ‬زؼالذٖدام ٗ‪ٝ‬ؽداٗه ظإددا ا ق د‬
‫ؼيقاخ اىصٍِ ٍَا ‪ٝ‬عثة دٍاز اىنُ٘ ّٖٗا‪ٝ‬ح اىعداىٌم ظال أّدٔ مداُ ‪ُٖٝ‬دصً ‪ٍٞ٘ٝ‬دا ا‪.‬‬
‫ْٕٗاك ٍعَ٘عح ٍِ اىرعاٗ‪ٝ‬ر ٗاىيعْاخ لد "عثة" ذسظد ىيقدسُ اىساتد قثدو‬
‫اىَ‪ٞ‬الد ٗزدخ لدَِ مرداب ‪ُٝ‬عدس تاظدٌ "ٕص‪َٝ‬دح عثدة" د‪ ٚ‬تسد‪ٝ‬دح ‪Rhind‬م‬
‫مَددا ماّددد ذ ُقدداً اىفددي٘اخ ٗاىؽددعا س لددد عدددٗ زب اىؽددَط إلّقدداذ اىعدداىٌ ٍددِ‬
‫اىن٘ازز ٗااك از اىر‪ ٚ‬ذٖددد اىندُ٘ ٗذْثدت تر٘قدز اىدصٍِ اىدر‪ٝ ٙ‬عْد‪ّٖ ٚ‬ا‪ٝ‬دح‬
‫اىؽ‪ٞ‬اج عي‪ٗ ٚ‬ظٔ اىثع‪ ٞ‬ح(‪( )1‬ؼنو ‪ 2‬أم بم ضم د)‬
‫ٍفًٖ٘ اىَاعد ‪ ٜ MAat‬اى َُعرقداخ اىَفس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬ح‪:‬‬
‫‪ُٝ‬عددد ظـد الغ ‪ mAat‬ىفندا ا ‪ُٝ‬عاٍددو ٍعاٍيددح اىَلّددسم اىددر‪ْٝ ٙ‬رٖدد‪ ٚ‬تردداج‬
‫اىر ّ‪ٞ‬سم مَا ماُ اىيفظ ‪ٝ‬نرة ‪mAa‬م ٗ‪ٝ‬ر مد ذىدل د‪ ٚ‬مراتردٔ اىقث ‪ٞ‬دح ‪MEEI‬م‬
‫‪MHI‬م ‪ME‬م ٗمرىل ‪MHT‬م تَعْ‪ٍُ " ٚ‬ؽقم عادهم ٍعرق‪ٌٞ‬م ـاىػ"م ٗ‪ُٝ‬الؼدظ‬
‫أُ أـو اىيفظ ٕ٘ ‪ mAa‬تَعْ‪ٝ" ٚ‬عرق‪ٌٞ‬م ‪ٝ‬فيػم ‪ٝ‬عاىط"(‪.)2‬‬
‫ٗقددد عثددسخ نددسج ااتد‪ٝ‬ددح دد‪ٍ ٚ‬فددس اىقد‪َٝ‬ددحم عددِ دٗاً ٗكيدد٘د ٍدددى٘ه‬
‫اى٘ظ٘د ٍاعدم اىر‪ُٝ ٙ‬ؽ‪ٞ‬س ظى‪ ٚ‬اىْناً اىنّ٘‪ٚ‬م مَا ‪ُٝ‬عثس أ‪ٝ‬ما ا عِ "اىعث‪ٞ‬و أٗ‬
‫ااظي٘ب اىر‪ٝ ٙ‬عة أُ ذنُ٘ عي‪ ٔٞ‬ااؼ‪ٞ‬اج"م ٗذٖدد ٗي‪ٞ‬فردٔ اىس ‪ٞ‬عد‪ٞ‬ح ظىد‪ٚ‬‬
‫"اإلزؼدداد ظىدد‪ ٚ‬اى س‪ٝ‬ددق اىعددد‪ٝ‬د اىَعددرق‪ "ٌٞ‬ىدددٗزج اىؽددَط دد‪ ٚ‬اىنددُ٘ ٗمددرىل‬
‫كيدد٘د اىَردد٘ ‪ ٚ‬دد‪ ٚ‬اىعدداىٌ ا‪ٟ‬كددسم ٗذعدددز اإلؼددازج ظىدد‪ ٚ‬أّددٔ قددد ذعددددخ ذسظَددح‬
‫ٍرٕة اى٘ظ٘د ٍاعدم ٗماُ ٍِ اىفعة ذسظَدح ذىدل د‪ ٚ‬اـد الغ ٗاؼددم ىدرا‬
‫اظرْد عيَاج اىَفس‪ٝ‬اخ ظى‪ ٚ‬اىؽنو اىنرات‪ ٚ‬ىيفظ ٍاعد أمصس ٍِ ذسظَرٔ(‪.)3‬‬
‫ٗذْدزض اىَنإس ٗاىَفإ‪ ٌٞ‬اإل‪ٝ‬عات‪ٞ‬ح ىَرٕة اىْناً اىنّ٘‪ٍ" ٚ‬اعدد"م‬
‫ددد‪ ٚ‬اى فددد٘تحم ٗاالظدددرقاٍحم ٗاالشدٕدددازم ٗاالّرفدددازم ٗاىْنددداًم ٗاىعداىدددحم‬

‫‪(1)Hornung E"Conceptions of God in Ancient Egypt, the one and the‬‬


‫‪many", New York, 1985., pp. 158-159.‬‬
‫‪-Clark. R. T., Myth and Symbol in Ancient Egypt., London., 1959., p. 90.‬‬
‫‪- Hornung. E"The Valley of the Kings, Horizon of Eternity", New‬‬
‫‪York, 1990., p. 107.‬‬
‫(‪ )2‬أؼَددد ظددالهم " مدد‪ٞ‬يح اىؽددق دد‪ٍ ٚ‬فددس اىقد‪َٝ‬ددح"م ٍعيددح مي‪ٞ‬ددح ا‪ٟ‬شددازم اىعدددد ‪8‬م ظاٍعددح اىقددإسجم‬
‫‪ً2000‬م ؾ ‪.766-762‬‬
‫‪- cf: Wb. II, 18.‬‬
‫‪(3) Allen, J., "Middle Egyptian; An Introduction to Language and Culture‬‬
‫‪of Hieroglyphs", Cambridge, 2000, pp. 115f.‬‬
‫‪- cf: Jacq, C., "Le Voyage dans l'autre Monde Selon L'Egypte‬‬
‫‪ancienne", Monaco, 1986, p. 93.‬‬

‫‪3‬‬
‫ٗاإلّفا م ٗ‪ٖٝ‬د ذىل ميدٔ ظىد‪ ٚ‬د‪ٍَ٘ٝ‬دح ؼسمدح اىؽ‪ٞ‬داج اى ث‪ٞ‬ع‪ٞ‬دح د‪ ٚ‬اىندُ٘م‬
‫مَا أُ غ‪ٞ‬اب اىَاعد ‪ُْٝ‬رز تؽدٗز ٘ل‪ٚ‬م ٗذدٕ٘ز ٗظع٘ظاض ىيْناً اىنّ٘‪ٚ‬م‬
‫ٍَددا ‪ُْٝ‬ددرز تْٖا‪ٝ‬ددح اىنددُ٘م ٗظّق دداع دٗزج اىددصٍِ دد‪ ٚ‬اىنددُ٘م مَددا أُ ٗظدد٘د‬
‫اىَاعد ‪ُٝ‬عٌٖ تقدز مث‪ٞ‬س ‪ٗ ٚ‬ـو ؼيقاخ اىصٍِ ‪ ٚ‬اىنُ٘م ٍَا ‪ُٝ‬ؽقق اى ي٘د‬
‫اىنددّ٘‪ ٚ‬اى َُرعددددم ٗظشدٕدداز اىفمدد‪ٞ‬يح م٘ظدد‪ٞ‬يح ٍُصيدد‪ ٚ‬الظددرَساز‪ٝ‬ح اىؽ‪ٞ‬دداج دد‪ٚ‬‬
‫اىنُ٘(‪.)1‬‬
‫ٗ‪ٝ‬عَددو ٍددرٕة اى٘ظدد٘د اىنددّ٘‪ ٚ‬اىَددْنٌ "ٍاعددد"م عيدد‪ ٚ‬ظدازج اىنددُ٘‬
‫ٗؼفددظ عْاـددسٓ ٍٗنّ٘اذددٔ ت س‪ٝ‬قددح دا َددحم ٗكاىدددج دد‪ٍ٘ ٚ‬الددعٖا ااظاظدد‪ٞ‬حم‬
‫لَاّا ا الظرَساز‪ٝ‬ح اىؽ‪ٞ‬اج عيد‪ٗ ٚ‬ظدٔ اىثعد‪ ٞ‬حم ٗذؽق‪ٞ‬قدا ا ىي يد٘د اىَْؽد٘د د‪ٚ‬‬
‫اىعاىٌ ا‪ٟ‬كس(‪.)2‬‬
‫عدي ح اىعي‪ٞ‬دا اىرد‪ ٚ‬ذُؽدا ظ عيد‪ٍ ٚ‬عد‪ٞ‬سج اىْنداً اىنددّ٘‪ٚ‬م‬ ‫ٗاىَاعدد ٕد‪ ٚ‬اى ُ‬
‫عي حم ٗظ٘د اىٖ‪َْٞ‬ح اىَين‪ٞ‬دح اىَقدظدح اىرد‪ ٚ‬ذرؽقدق د‪ٚ‬‬ ‫ٗ‪ْٝ‬دزض لَِ ٕرٓ اى ُ‬
‫عددي ح‬‫اىعددَاج كدداله زؼيددح اىؽددَطم ٗعيدد‪ ٚ‬اازق ٍددِ كدداله اىفمدد‪ٞ‬يح ٗاى ُ‬
‫اىَين‪ٞ‬دددحم ٗظذا لدددعفد أٗ ذقيفدددد ٕدددرٓ اىعدددي ح ٗاىٖ‪َْٞ‬دددحم ٗظذا ذ٘قدددز ٕدددرا‬
‫اىرمداٍِم ٗاالّعددعاًم تدد‪ٍ ِٞ‬فٖدً٘ اىنددُ٘ اىعددَاٗ‪ٙ‬م اىدر‪ْٝ ٙ‬دددزض دد‪ ٚ‬زؼيددح‬
‫اىؽَط اى‪ٍٞ٘ٞ‬حم ٍٗفٖدً٘ اىندُ٘ اازلد‪ ٚ‬اىدر‪ْٝ ٙ‬ددزض د‪ ٚ‬اىعدي ح اىَين‪ٞ‬دحم‬
‫د ُ اىْندداً اىنددّ٘‪ٚ‬م ٗاىنددُ٘ أظَد ‪ٝ‬عدد‪ٞ‬س ّؽدد٘ اىف٘لدد‪ٗ ٚ‬اىسذ‪ٝ‬يددحم اىردد‪ٕ ٚ‬دد‪ٚ‬‬
‫ٍنَِ اإلظفد ‪ٍ ٚ Isft‬فس اىقد‪َٝ‬ح(‪.)3‬‬

‫‪(1) Helck, W., "Maat", in: LÄ, III, Wiesbaden 1979., cols. 1110-1117.‬‬
‫‪- cf: Menu, B., "Le Tombeau de Pétosiris (2), Maat, Thot et Le droit", in:‬‬
‫‪BIFAO, 95, 1995, p. 282.‬‬
‫‪- cf: Foster, J. L., "Wisdom Texts", in: Oxford Encyclopedia, of Ancient‬‬
‫‪Egypt, vol. III, Cairo, 2001, pp. 305-307.‬‬
‫(‪ )2‬زاظ د ‪ :‬عثددد اىعص‪ٝ‬ددص ـدداىػم يعددفاخ ّؽ د ج اى٘ظدد٘دم ٍعيددح اىَعيددحم اىقددإسجم مي‪ٞ‬ددح ا‪ٟ‬دابم ثسا‪ٝ‬ددس‬
‫‪1959‬م عدد‪ 26‬م ؾ ‪.35-33‬‬
‫‪- cf: Derchain, Ph., "Kosmogonie", in: LÄ, III, cols. 747-756.‬‬
‫‪- cf: Lesko, L., "Ancient Egyptian Cosmogonies and Cosmology", in:‬‬
‫‪Shafer, B., Religion in Ancient Egypt, London, 1991, pp. 88-122.‬‬
‫(‪ٝ )3‬اُ أظَاُ‪ٍ" :‬اعد ٍفس اىفسعّ٘‪ٞ‬ح ٗ نسج اىعداىدح االظرَاع‪ٞ‬دح"م ذسظَدح شم‪ٞ‬دح نثد٘شادٓ‬
‫ٗعي‪ ٔٞ‬ؼس‪ٝ‬زم اىقإسجم ‪ً1995‬م ؾ ‪.137-131‬‬
‫‪- cf: Helck., W., "op-cit"., col. 1115.‬‬
‫‪- cf: Bell, L., "New Kingdom Temples", in "Shafer, B., Temples of‬‬
‫‪Ancient Egypt, London, 1998, p. 128.‬‬

‫‪4‬‬
‫ٗذعدز اإلؼازج ظى‪ ٚ‬أُ إٌٔ ٗاظثداخ ٍٖٗداً اىد٘ش‪ٝ‬س د‪ٍ ٚ‬فدس اىقد‪َٝ‬دحم‬
‫ٕددد٘ ذؽق‪ٞ‬دددق اىَاعددددم ٖددد٘ "زظددد٘ه ٍاعدددد"م مَدددا أّدددٔ "ماذدددة ٍاعدددد"م‬
‫تاإللا ح ظى‪ ٚ‬أّٔ مداُ ‪ٝ‬رقيدد ترَصداالا ـدغ‪ٞ‬سا ا عيد‪ ٚ‬ـددزٓ اىَاعددم ظؼدازجا ظىد‪ٚ‬‬
‫ذؽق‪ٞ‬ق اىْناً اىنّ٘‪ ٚ‬اى َُرَصو ‪ٍ ٚ‬اعد(‪( )1‬ؼنو ‪.)3‬‬
‫ٍِٗ سن إَٔ‪ٞ‬ح اىَاعد ‪ ٚ‬اىنُ٘م ٗمرىل ‪ ٚ‬ذؽق‪ٞ‬دق اىثعدس ٗاىْؽد٘ز‬
‫ىيَردد٘ ‪ٚ‬م ٗمفاىددح اى يدد٘د دد‪ ٚ‬اىعدداىٌ ا‪ٟ‬كددسم دد ُ اىفقددسج ‪ٍ 816‬ددِ ّفدد٘ؾ‬
‫اىر٘ات‪ٞ‬دم ذسته ذؽق‪ٞ‬ق ٍرٕة اى٘ظ٘د اىندّ٘‪ٍ ٚ‬اعددم تد داج ؼدع‪ٞ‬سج درػ اىفدٌ‬
‫ىيَردد٘ ‪ٚ‬م اىردد‪ ٚ‬ذنفددو ىددٔ اىؽ‪ٞ‬دداج اىَرعددددجم مَددا ‪ٝ‬ر مددد ازذثددان ذؽق‪ٞ‬ددق اىَاعددد‬
‫تاىثعس ٗاىْؽ٘ز د‪ ٚ‬اىعداىٌ ا‪ٟ‬كدسم ٍدِ كداله اىففدو ‪ٍ 125‬دِ مرداب اىَد٘ذ‪ٚ‬م‬
‫اىدددر‪ ٙ‬يٖدددس اٗه ٍدددسج ددد‪ ٚ‬عٖدددد اىَيدددل أٍْؽردددة اىصددداّ‪ٚ‬م ؼ‪ٞ‬دددس ٗزدخ ‪ٞ‬دددٔ‬
‫اىَؽامَحم اىر‪٘ٝ ٚ‬شُ ‪ٖٞ‬ا اىقية ‪ٍ ٚ‬قاتو ز‪ٝ‬ؽدح اىَاعددم ى‪ٞ‬درٌ ذؽد‪ٝ‬دد أ عداه‬
‫ٗذفس اخ اىَر٘ ‪ ٚ ٚ‬اىؽ‪ٞ‬اج اىدّ‪ٝ٘ٞ‬حم ٗظذا ٍا ماّدد ٍرفقدح ٍد ٍاعددم مداُ‬
‫‪ُٝ‬ؽدداز ظىدد‪ ٚ‬اىَردد٘ ‪ ٚ‬ت ّددٔ ‪mAa-xrw‬م أ‪ٍ" ٙ‬ثددسأ – ـددادا اىفدد٘خ"م شددٌ‬
‫‪ٝ‬ق٘دٓ اىَعث٘د ؼ٘ز ٍيل ااؼ‪ٞ‬اج ‪ ٚ‬اىعاىٌ ا‪ٟ‬كسم ظىد‪ ٚ‬زعا‪ٝ‬دح ٗمفاىدح اىَعثد٘د‬
‫أٗش‪ٝ‬س ٍيل ٍَينح اىَ٘ذ‪ ٚ ٚ‬اىعاىٌ ا‪ٟ‬كسم ٗ‪ٝ‬رقسز ىٔ ذؽق‪ٞ‬ق اىثعس ٗاىْؽ٘زم‬
‫اىر‪ٝ ٙ‬نفو ىٔ ّ‪ٞ‬و اى ي٘د ‪ ٚ‬اىعاىٌ ا‪ٟ‬كس(‪.)2‬‬
‫ٗذعدز اإلؼازج ظى‪ ٚ‬أّٔ ٍْدر عفدس اىدٗىدح اىؽد‪ٝ‬صدحم قدد ازذث دد ٍاعدد‬
‫ت ّاؼ‪ٞ‬د ٗذساّ‪ ٌٞ‬اىؽَطم ٗذىل ٍِ كداله اإلؼدازج ظىد‪ ٚ‬اذؽداد اىَرد٘ ‪ ٚ‬تسؼيدح‬
‫ٗدٗزج اىؽَط اى‪ٍٞ٘ٞ‬حم ٍَا ‪ٝ‬ؽقق ىٔ اىَد‪ٞ‬الد اى َُرعددد تؽدنو ظدسٍد‪ ٙ‬كاىددم‬
‫ٗىٖرا ‪ٝ‬قً٘ اىَر٘ ‪ ٚ‬ترقد‪ٍ ٌٝ‬اعد ىَعث٘د اىؽَط‪.‬‬
‫مَدا ازذث دد ٍاعدد ظْا ص‪ٝ‬دا ا تَعثد٘دج اىغدسب ظٍْرددم ٗقدد ماّدد ظثاّددح‬
‫ن‪ٞ‬ثدددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددحم ٕددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددددد‪ٚ‬‬
‫‪st-mAat‬م مَددا أؼدداز اىَفددس‪ ٙ‬اىقددد‪ ٌٝ‬ظىدد‪ٍ ٚ‬اعددد ت ّٖددا ظدد‪ٞ‬دج اىعثاّددحم‬

‫‪(1)Moret, A., "La doctrine de Maát", in: RdE, 4, 1940, p. 3.‬‬


‫‪- cf: Helck, W., "op-cit"., col. 1112.‬‬
‫‪ -‬زاظ ‪ :‬ظ‪َٞ‬ط ْٕس‪ ٙ‬تس‪ٝ‬عرد‪ " :‬عس اىمَ‪ٞ‬س"م ذسظَح ظي‪ ٌٞ‬ؼعِم اىقإسجم ن ‪ً1999‬م ؾ ‪.157‬‬
‫‪(2)Barguet, P., "Le Livre des Morts des anciens égyptiens", Paris, 1967, p. 44.‬‬
‫‪- cf: Yoyotte, J., "Le Jugement des morts dans L'Egypte ancienne",‬‬
‫‪Paris, 1961, pp. 39-42.‬‬
‫‪=- cf: Allen, J., "op-cit"., p. 117.‬‬
‫‪- cf: Teeter, E., "Maát", in: Oxf. Enc. Vol. II, pp. 319-321.‬‬
‫‪- cf: Ockinga, B., "Ethik and Morality", in: Oxf, Enc. vol. I, pp. 484-487.‬‬
‫‪- cf: Id, "Piety", in: Oxf. Enc. Vol. III, pp. 45-47.‬‬

‫‪5‬‬
‫ٗظدد‪ٞ‬دج اىغددسبم ؼ‪ٞ‬ددس اذؽدددخ ٍدد ؼ‪ٞ‬ددح اىندد٘تسا ىردددا عددِ اىْندداً اىنددّ٘‪ٚ‬‬
‫اى َُرعدد ‪ٍ ٚ‬سمة اىؽَطم ناّد ذَُصَّو ‪ ٚ‬ظثٖح ظد‪ٞ‬د اىعَ‪ٞ‬د ‪nb-r-Dr‬‬
‫(أٗش‪ٝ‬س)م أٗ ظثٖح ؼ٘ز أٗ ظثٖح اىَرد٘ ‪ٚ‬م مَدا أّٖدا اُعرثدسخ ع‪ْٞ‬دا ا ىيؽدَطم‬
‫تاإللا ح ظى‪ ٚ‬أّٖدا ظذؽددخ ٍد اىَعثد٘دج ذفْد٘خم ٗتدرىل ـدازخ أكردا ا ىيَعثد٘د‬
‫ؼددد٘م ٗظ تْدددح ىيَعثددد٘د كذدددً٘م مَدددا أّٖدددا ماّدددد شٗظدددح ىيَعثددد٘د ظؽددد٘ذ‪ ٚ‬ددد‪ٚ‬‬
‫ااؼددَّ٘‪ِٞ‬م ٍٗددِ ْٕددا ‪ٝ‬ثددسش اىدددٗز اىفعَّدداه ىَاعددد دد‪ ٚ‬مددو ٍعدداالخ اىؽ‪ٞ‬دداج‬
‫اىنّ٘‪ٞ‬حم قدد ظزذث دد تؽدر‪ ٚ‬اىعْاـدس اىس ‪ٞ‬عد‪ٞ‬ح اىفعَّاىدح د‪ ٚ‬اىندُ٘م ٍدِ أظدو‬
‫ذؽق‪ٞ‬ق اىْناً اىنّ٘‪ٚ‬م ٗمفاىح اى ي٘دم ٗاىثعس ٗاىْؽ٘ز ‪ ٚ‬اىعاىٌ ا‪ٟ‬كس(‪.)1‬‬
‫ٗظد‪ٝ‬س تاىدرمس أّدٔ قدد ذدٌ ظقدساز اىَاعددم ٗدزج اىف٘لد‪Isft ٚ‬م ٍدِ‬ ‫ٌ‬
‫قثددو اىَعثدد٘د اى دداىقم ؼ‪َْٞ‬ددا أؼددسقد اىؽددَط دد‪ ٚ‬تدا‪ٝ‬ددح اىددصٍِ ااٗه ‪sp-‬‬
‫‪tpy‬م ىرا أ ُنيق عي‪ٖٞ‬ا ظتْح اىَعث٘د زعم ٗ‪ٝ‬لمد ٗظ٘دٕدا ٗظظدرَساز‪ٝ‬رٖا تقداج‬
‫اىْناً اىنّ٘‪ ٚ‬اى َُرصُم ٍصيَا ماُ ‪ ٚ‬تدا‪ٝ‬ح كيق اىنُ٘ ‪ ٚ‬اىَسج ااٗى‪sp- ٚ‬‬
‫‪ٗ..)2(tpy‬قد يٖسخ اىعالقح تد‪ٍ ِٞ‬اعدد ٗزع ٍْدر عفدس ّفد٘ؾ اإدساًم‬
‫قددد ٗزد دد‪ ٚ‬اىفقددسج ‪ٍ 1582‬ددِ ّفدد٘ؾ اإددساًم أّددٔ مدداُ ىصاٍدا ا عيدد‪ ٚ‬اىَيددل‬
‫عددي ّْحم أُ ‪ ٝ‬ددسد ٗ‪ٝ‬دددزج اىف٘لدد‪Isft ٚ‬م ٗأُ ‪ُٝ‬قددس اىَاعدددم‬ ‫اىقددا ٌ عيدد‪ ٚ‬اى ُ‬
‫(‪)3‬‬
‫ٗ‪ٝ‬ععيٖا قا َح كيز اىَعث٘د زع ‪.‬‬
‫مَا ماُ اىَيل ‪ُٝ‬قدً ٍاعد ظى‪ ٚ‬اىَعث٘د زع ‪ ٚ‬ع‪ٞ‬د زأض اىعْحم ؼفايدا ا‬
‫عي‪ ٚ‬دعا ٌ اىؽقم ٗاىفم‪ٞ‬يحم ٗظقسازا ا ىيْناً اىنّ٘‪ ٚ‬اى َُرصُ(‪.)4‬‬
‫ٗذعددز اإلؼددازج ظىدد‪ ٚ‬أُ ٍاعددد قددد ازذث دد تاىعد‪ٝ‬ددد ٍددِ اىَعثدد٘داخ دد‪ٚ‬‬
‫ٍفس اىقد‪َٝ‬حم ٍصو اىَعث٘د تراغم ٗؼ٘زم ٗظؽ٘ذ‪ٚ‬م ٗزعم ٗميٌٖ أكرٗا ىقدة‬
‫"ظد‪ٞ‬د اىَاعددد" ‪ٗ.)5(nb-mAat‬قدد مدداُ ىَاعدد ٍعَ٘عددح ٍدِ اىنْٖددح ٍددِ‬
‫عددس ىٖددا أمصددس ٍددِ ‪29‬‬ ‫عفددس ااظددسج اى اٍعددح – عيدد‪ ٚ‬أقددو ذقددد‪ٝ‬س –م ٗقددد ُ‬

‫‪(1)Helck, W., "op-cit"., col. 1112.‬‬


‫‪- Moret, A., "op-cit"., p. 1.‬‬
‫‪- Teeter, E., "op-cit"., pp. 320-321.‬‬
‫‪(2)Allen, J., "op-cit"., p. 115.‬‬
‫‪(3) Sethe, K., "PT", 1582.= Sethe, K., "Die Altägyptischen Pyramiden‬‬
‫‪Texte", vols. I-II, Leipzig,‬‬ ‫‪1908-1910.‬‬
‫‪(4) Sethe, K., "PT", 1773-1775.‬‬
‫‪(5) Helck, W., "op-cit"., col. 1111.‬‬
‫‪- cf: Griffiths, J. G., "Isis as Maat, Dikaiosuné, and Iustitia", in: BdE,‬‬
‫‪106., vol. 3., 1993-1994, fs. J. Leclant, pp. 255-256.‬‬

‫‪6‬‬
‫مإْاام ‪ ٚ‬اىَقاتس اى اـح ‪ ٚ‬عفس اىدٗىح اىقد‪َٝ‬حم ماُ ٍدٌْٖ شالشدح ٗشزاجم‬
‫أٍا اىثاق‪ ٚ‬ناّ٘ا ‪ٝ‬عَيُ٘ ‪ ٚ‬ظدازج اىقماج(‪.)1‬‬
‫ٗ‪٘ٝ‬ظددد تاىَعاتددد اىَفددس‪ٝ‬ح ٍؽددٖد ٍٖددٌ ظىدد‪ ٚ‬أتعددد ؼدددم ٕٗدد٘ "ذقدٍددح‬
‫ٍاعددد"م ؼ‪ٞ‬ددس ‪ُٝ‬الؼددظ أُ اىَيددل ‪ٝ‬قدددً ٕ‪ٞ‬صددح ٍعثدد٘دج ـددغ‪ٞ‬سج اىؽعددٌ ظاش‪ٞ‬ددٔم‬
‫ذُعس ت ّٖا ٍاعدد اىرد‪ ٚ‬ذمد ز‪ٝ‬ؽدٔ اىؽدق ٗاىعداىدح د٘ا زأظدٖا (ؼدنو ‪)3‬م‬
‫ٗذرؽدددز اىَفددادز اىَفددس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬ددح عددِ اىَعثدد٘دج ٍاعدددم تفددفرٖا ٍَُصيددح‬
‫ٗ ٍُععدددج ىيْندداً اىنددّ٘‪ ٚ‬اىَ يددقم ٗاىردد‪ ٚ‬تدددّٖٗا ٗتدددُٗ ذؽق‪ٞ‬ددق اىَاعددد دد‪ٚ‬‬
‫اىنُ٘ ال ‪ٝ‬رؽقق اى ي٘د ‪ ٚ‬اىعاىٌ ا‪ٟ‬كسم ٗ‪ٝ‬ق٘ه اىْؿ‪:‬‬
‫"‪ٝ‬ا زعم ‪ٝ‬ا زب ٍاعدم ‪ٝ‬ا زع أّدد اىرد‪ ٚ‬ذعد‪ٞ‬ػ د‪ٍ ٚ‬اعددم ‪ٝ‬دا زع أّدد‬
‫اىر‪ٝ ٙ‬ؽة ٍاعدم ‪ٝ‬ا زع أّد اىر‪ٝ ٙ‬رؽد ٍ ٍاعدم ىقد ؼمسخ ظى‪ٞ‬لم ٗظصردل‬
‫تَاعدم ّد ذع‪ٞ‬ػ ‪ٖٞ‬ام ٗأّد ذثرٖط تٖام ٗذرغر‪ ٙ‬عي‪ٖٞ‬ام ٗأّد ذق٘‪ ٙ‬تٖدام‬
‫ٗذرعَو ٍِ كالىٖام ٗذرَر تاىفؽح ٍِ كالىٖام ظّٖدا ذ دسغ أعدداجك أزلداام‬
‫ٗ‪ٝ‬ععد قيثل تٖا ؼ‪ ِٞ‬ذسإام ٗذععد اىَعث٘داخ ميٖا ؼ‪ ِٞ‬ذس‪ٍ ٙ‬اعد"‪.‬‬
‫ٕٗددرا اىددْؿ اىَفدداؼة ىَؽددٖد ذقدٍددح اىَاعددد ٍددِ ٍعثددد اىَيددل ظدد‪ٞ‬ر‪ٚ‬‬
‫ااٗه ‪ ٚ‬أت‪ٞ‬دٗضم ‪٘ٝ‬لػ أُ ٍاعد ذ َُصدو ؼ‪ٞ‬داج اىثؽدس ٗاىَعثد٘داخ عيد‪ ٚ‬ؼدد‬
‫ظدد٘اجم َددِ كالىٖددام ٍٗددِ كدداله ذؽق‪ٞ‬ددق أٗظددٔ اىَاعددد عيدد‪ ٚ‬اازق ٗ دد‪ٚ‬‬
‫اىنُ٘م ‪ٝ‬رؽقدق اىثعدس ٗاىْؽد٘ز ٗاى يد٘د د‪ ٚ‬اىعداىٌ ا‪ٟ‬كدس(‪ْٕٗ .)2‬داك أّؽد٘دج‬
‫ٍَُاشئ معصج ٍِ ؼع‪ٞ‬سج ‪ٍٞ٘ٝ‬ح ‪ ٚ‬اىَعثد اىَفس‪ ٙ‬اىقدد‪ٌٝ‬م ؼ‪ٞ‬دس ذقد٘ه "ىقدد‬
‫ظدداجخ ٍاعددد ىرنددُ٘ ٍعددلم ظُ ٍاعددد ؼالددسج دد‪ ٚ‬مددو ٍعددامْل ؼردد‪ ٚ‬ذنددُ٘‬
‫ٍددصٗدا ا تٖددام ظّٖددا اىددسداج انسا ددل ٗاىْعددَح اى َُْعؽددح اّفددلم ظّٖددا نعاٍددل‬
‫ٗؼساتلم ظّٖا لسٗزج ال ىيَعث٘داخ قهم تو ىنو اىَ ي٘قاخ"‪.‬‬
‫ْٕٗاك ّؿ ٍِ مرداب اىث٘اتداخ ‪ٝ‬رؽددز عدِ ٍاعدد قدا الا‪" :‬ظُ اىَد٘ذ‪ٚ‬‬
‫اىَثازم‪ٝ ِٞ‬ع‪ٞ‬ؽُ٘ ٍدِ كداله ٍاعدد ٍصيَدا ‪ٝ‬رغدرُٗ تداى ثص ٗاىععدح"م ٗ‪ُٝ‬فٖدٌ‬
‫ٍِ ذىل أُ ٍاعد لسٗزج ٍيؽح ‪ ٚ‬اىؽ‪ٞ‬اج اىدّ‪ٞ‬ام مَدا أّٖدا ٗظد‪ٞ‬يح أم‪ٞ‬ددٓ ٍدِ‬
‫ٗظا و ذؽق‪ٞ‬ق اىثعس ٗاىْؽ٘ز ٗاىؽ‪ٞ‬اج اىَرعددج ‪ ٚ‬اىعاىٌ ا‪ٟ‬كس‪.‬‬

‫‪(1) Yoyotte, J., "op-cit"., p. 256.‬‬


‫‪- cf: Helck, W., "op-cit"., col. 1112.‬‬
‫‪- cf: Lichtheim, M., "Maat in the autobiographies and related studies",‬‬
‫‪Freibourg, 1992, p. 18.‬‬
‫‪(2) Hornung, E., "Maat – Gerechigkeit fure alle, zur Altaegyptischen Ethik",‬‬
‫‪Eranos Conference Book, N. 56, 1987, pp. 387-427.‬‬

‫‪7‬‬
‫ٗ‪ُٝ‬الؼددظ مص‪ٞ‬ددسا ا أُ ٍاعددد ذ٘ـددز ت ّٖددا اتْددح زعم ٍْٗددر عٖددد اىَيددل‬
‫أٍْؽرة اىصاّ‪ٚ‬م فاعدا ا ‪ُٝ‬الؼظ يٖ٘ز ٍاعد كيز اىَيلم ٍصيَدا ذقدز ظ‪ٝ‬دص‪ٝ‬ط‬
‫كيز عسغ أك‪ٖٞ‬دا أٗش‪ٝ‬دسم ٗىُد٘ؼظ أّدٔ ٍْدر عفدس اىعَازّدح فداعداام ٗظد٘د‬
‫ٍاعد مَ ي٘ا ٍعْػم ذَؽ‪ٞ‬ا ا ٍ اىفنسج اىساظ ح ٍِ أّٖا ذ٘ س اىٖ٘اجم ٍِٗ‬
‫شٌ ذَنِ اإلّعاُ ٍِ اىرْفط د‪ ٚ‬اىؽ‪ٞ‬داجم مَدا ذَنْدٔ ٍدِ اىثعدس ٗاىْؽد٘ز د‪ٚ‬‬
‫اىعاىٌ ا‪ٟ‬كسم ٗذؽق‪ٞ‬ق اى ي٘د ااتد‪.)1(ٙ‬‬
‫ٗذُعرثددس ٍاعددد ٍددِ اىَعثدد٘داخ ااشى‪ٞ‬ددحم ٖدد‪ ٚ‬قد‪َٝ‬ددح قدددً كيددق اىنددُ٘‬
‫ٗاى ي‪ٞ‬قحم ٗقد عاؼد تد‪ ِٞ‬اىنا ْداخ اىَ ي٘قدح ٍْدر كيدق اىعداىٌ‪ .‬مَدا أّٖدا ذُعدد‬
‫اى فو ااش‪ٞ‬س ىد‪ ٙ‬اى اىقم ٗذثق‪ ٚ‬قس‪ٝ‬ثح ٍْٔ م‪ ٚ‬ذ ُعاٍسٓ ٗذَدصغ ٍعدٔ ٗذ ُؽدا ظ‬
‫عي‪ ٚ‬م‪ّْ٘ٞ‬رٔم ٍٗدِ كداله ذىدل ذَدْػ اىعداىٌ ميدٔ اىثٖعدح ٗاىد‪ٍَ٘ٝ‬دح اىَنف٘ىدح‬
‫تاىؽَا‪ٝ‬ح(‪.)2‬‬
‫ٗذرؽدددز اىفقددسج ‪ٍ 35‬ددِ ّفدد٘ؾ اىر٘ات‪ٞ‬ددد ظىدد‪ ٚ‬اىَعثدد٘د اى دداىق أذددً٘‬
‫قا يح‪" :‬قثو اتْردل ٍاعددم لدَٖا ظىد‪ ٚ‬ـددزكم قستٖدا ٍدِ أّفدل"م ٕٗدرا ‪ٝ‬دده‬
‫عي‪ ٚ‬اىدٗز اىفعَّاه اىر‪ ٙ‬ذلد‪ٍ ٔٝ‬اعد ى‪ٞ‬ط قه ىيثؽدس أٗ اىَعثد٘داخ اىصاّ٘‪ٝ‬دحم‬
‫تو ظى‪ ٚ‬اىَعث٘داخ اى اىقح أ‪ٝ‬ماام ٖ‪ ٚ‬ذَْؽٌٖ ّفدط اىؽ‪ٞ‬داج اىَنفد٘ه تاىؽَا‪ٝ‬دح‬
‫اىر‪ ٚ‬ذؽقق اىؽ‪ٞ‬ي٘ىح دُٗ االّدشازم تو ذَْؽٌٖ اىؽ‪ٞ‬اج اىَرعددج دٍٗا ا(‪.)3‬‬
‫ٗذعدز اإلؼازج ظى‪ ٚ‬أُ ٍاعد ٕ‪ ٚ‬أظاض اىْنداً اىندّ٘‪ ٚ‬ميدٔم مَدا أّٖدا‬
‫أظاض الظرَساز‪ٝ‬ح اىؽ‪ٞ‬اج ‪ ٚ‬اىعداىٌ اىددّ‪ٙ٘ٞ‬م مَدا ماّدد ذعث‪ٞ‬دسا ا عدِ اىرد٘اشُ‬
‫دد‪ ٚ‬اىْندداً اىنددّ٘‪ ٚ‬تَعْدد‪ ٚ‬أٗظد ‪ .‬د ُ كيددق اىعدداىٌ ٕدد٘ دد‪ ٚ‬ظددٕ٘سج ا رددساق‬
‫ٗظ٘د ٍاعدم ٍِٗ كاله ذىل ‪ٝ‬رعي‪ ٚ‬اىفٌٖ ىفنسج اى ي٘د اىعدسٍد‪ ٙ‬د‪ ٚ‬عق‪ٞ‬ددج‬
‫اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪.)4(ٌٝ‬‬
‫ٗذ٘لػ ّف٘ؾ اى‪ ٞ‬ض ٍِ اىؽ‪ٞ‬اج ٍِ عفدس االّرقداه ااٗه أُ ٍاعدد‬
‫التد أُ ذرؽقق ‪ ٚ‬اىندُ٘ ىيؽ‪ٞ‬ي٘ىدح دُٗ ّٖا‪ٝ‬دح اىعداىٌ ّٖٗا‪ٝ‬دح اىصٍداُم ٗ‪ٝ‬قد٘ه‬

‫‪(1)Morenz, S., "Gott und Mensch in alten Aegypten", Leipzig, 1964, pp. 118-‬‬
‫‪140.‬‬
‫‪(2) Keel, O., "Die Wiesheit Spielt vor Gott"., Göttingen, 1974, pp. 29-39.‬‬
‫‪(3)DeBuck, A., CT, 35="The Egyptian Coffin Texts", 7 vols., Chicago,‬‬
‫‪1935-1961.‬‬
‫‪(4)Assmann, J., "Maát: Gerechtigkeit und unsterblichkeit im alten‬‬
‫‪Aegypten", Munchen, 1990, pp. 59-69.‬‬
‫‪- cf: Schmid, H., "Gerechtigkeit als Weltordung", Tübingen, 1968, pp.‬‬
‫‪46-61.‬‬

‫‪8‬‬
‫اىْؿ‪" :‬ظُ ٍاعد لسٗزج ٍصو اىٖ٘اج اىر‪ٝ ٙ‬رْفعٔ اىْاضم ظُ ٍاعد ّعدَح‬
‫ٕ٘اج ىألّز"‪.‬‬
‫ٗ‪ٝ‬ق٘ه اىفالغ اىففد‪ٞ‬ػ د‪ ٚ‬اىؽدن٘‪ ٙ‬اىصاٍْدحم ٗ‪ٝ‬عرؽدٖد تاىنيَداخ‬
‫اى َُرٕيح اىر‪ ٚ‬ـدزخ ٍِ ٌ ٍعث٘د اىؽَط ّفعدٔ قدا الا‪" :‬ذؽددش‪ٝ ٚ‬دا ٍاعددم‬
‫ّفر‪ٝ ٙ‬ا ٍاعد ذىلم اّل عن‪َٞ‬ح ٗق٘‪ٝ‬ح ٗدا َح (كاىدج)"‪.‬‬
‫ٍٗددِ كدداله اىؽددن٘‪ّ ٙ‬فعددٖا ‪ٝ‬رمددػ أُ ٍاعددد كاىدددج ىألتدددم مَددا أّٖددا‬
‫ذفاؼة اىَر٘ ‪ٚ‬م اىر‪ ٝ ٙ‬ثدق اىَاعدد د‪ ٚ‬ككدسآ د‪ٍَ ٚ‬يندح اىَد٘خم ٗذععدو‬
‫اظَٔ كاىدا ا د‪ ٚ‬اازقم مَدا أّٖدا ذعَدو عيد‪ ٚ‬ذؽق‪ٞ‬دق كيد٘د زٗؼدٔ د‪ ٚ‬اىعداىٌ‬
‫ا‪ٟ‬كس(‪.)1‬‬
‫ٗذُعثس ٍاعد عِ االّمدثان ٗذ ث‪ٞ‬دق اىقداُّ٘ اىندّ٘‪ ٚ‬ااشىد‪ٚ‬م مَدا ظّٖدا‬
‫ذده عي‪ٍ ٚ‬ع‪ٞ‬از اىر٘اشُ اىر‪ٝ ٙ‬ؽا ظ عي‪ ٚ‬اظرَساز‪ٝ‬ح اىؽ‪ٞ‬اج ‪ ٚ‬اىؽ‪ٞ‬داج اىددّ‪ٞ‬ام‬
‫ٗاىر‪ ٙ‬تدٗزٓ ‪ٝ‬عَو عي‪ ٚ‬ذؽق‪ٞ‬ق اى ي٘د ‪ ٚ‬اىعاىٌ ا‪ٟ‬كس(‪.)2‬‬
‫ٗ‪ٝ‬رددسظٌ ‪ Westendorf‬اىفعددو ‪ mAa‬عيدد‪ ٚ‬أّددٔ تَعْدد‪" ٚ‬ذع دد‪ ٚ‬ااؼدد‪ٞ‬اج‬
‫اذعإ دا ا ـددؽ‪ٞ‬ؽاا"م ٕٗدد٘ ذعس‪ٝ‬ددز ‪ٝ‬عددْد ظىدد‪ٍ ٚ‬اعددد دٗز اىقا دددم أٗ ٍددِ ‪ٝ‬ؽدددد‬
‫االذعآ اىفؽ‪ٞ‬ػم ٗ‪ٝ‬قً٘ تر ث‪ٞ‬ق أظط االظرقاٍح اىنّ٘‪ٞ‬ح(‪.)3‬‬
‫ٗ‪ٝ‬عرؽٖد ‪ Anthes‬تْؿ ٍِ عفس اىعَازّح ‪ٝ‬ق٘ه‪:‬‬
‫"ظُ ٍاعددد ذؽفددظ ٕددرا اىعدداىٌ اىفددغ‪ٞ‬س ٍعداام ٗذععيددٔ دد‪ ٚ‬ظددصج ذندد٘‪ْٚٝ‬‬
‫ىْناً اىعاىٌم ظّٖا ت‪ٞ‬دد ؼددٗز اىؽفدادم ظّٖدا مَداه تؽدس‪ ٙ‬د‪ ٚ‬اىفندس ٗاىنيَدح‬
‫ٗاىفعوم ظّٖا اىق‪ٞ‬ادج اىَ يفدح ىيعدي حم ظّٖدا ٗظد‪ٞ‬يح اىَيدل ٗقستاّدح ىيَعثد٘دم‬
‫ظُ ٍاعددد ذُؽدد‪ٞ‬ه تاى ي‪ٞ‬قددح ميٖددا ٗتاىنا ْدداخ اىثؽددس‪ٝ‬حم ٗاىَيددل ٗاىَعثدد٘دم ظّٖددا‬
‫ذرغيغو ‪ ٚ‬االقرفاد ٗاإلدازجم ٗاىفي٘اخ اىد‪ْٞٝ‬حم ٗاىقاُّ٘م ٗذرد ق ميٖا ٍعدا ا‬

‫‪(1) Hornung, E., "Maat – Gerechigket fure alle", pp. 400ff.‬‬


‫‪- cf: Brunner, H., "Altaegyptische weisheit: Lehren fuer das laben",‬‬
‫‪München, 1988, pp. 70ff.‬‬
‫‪(2) Morenz, S., "Gott und Menchen im alten Aegypten", Leipzig, 1964, pp.‬‬
‫‪118-140.‬‬
‫‪(3) Westendorf, W., "Ursprung und Wesen der Maat, Fs. Westendorf, W., in:‬‬
‫‪Studien zur Sprache und Religion Aegyptens, Güttingen", 1984, pp. 687-‬‬
‫‪701.‬‬
‫‪- cf: Westtendorf, W., "Aegypten Theologie und froemmigkeit einer‬‬
‫‪fruehen Hochkultur", Stütgart, 1984, pp. 11-14.‬‬

‫‪9‬‬
‫‪ّ ٚ‬ق ح ٗاؼددج ىالىرقداج‪ .‬ظُ اىَيدل ‪ٝ‬عد‪ٞ‬ػ د‪ٍ ٚ‬اعدد ٗ‪ٝ‬ؽ٘ىٖدا ال ظىد‪ٍ ٚ‬عثد٘د‬
‫اىؽَط اىر‪٘ ٕ٘ ٙ‬ام ٗىنِ ‪٘ٝ‬ظٖٖا ظى‪ ٚ‬زعا‪ٝ‬آ اىر‪ ٌٕ ِٝ‬ذؽد"(‪.)1‬‬
‫ٗذعددز اإلؼدازج ظىد‪ ٚ‬أُ ٍاعدد ‪ٝ‬درٌ ذقدد‪َٖٝ‬ا ظىد‪ ٚ‬اىَعثد٘د ظؽد٘ذ‪ٚ‬م زب‬
‫اىؽنَح ٗؼازض اىْناً اىنّ٘‪ ٚ‬مئم ٕٗد‪ ٚ‬ذُعدد شٗظردٔم ٗذرعداٗ‪ٍ ٙ‬اعدد ٍد‬
‫ٍعث٘دج ٗاؼدج قهم ٕٗ‪ ٚ‬اىَعث٘دج ذفْ٘خم اىَعث٘دج ااٗىد‪ ٚ‬اىرد‪ ٚ‬اّثصقدد ٍدِ‬
‫اىَعثد٘د أذددً٘م ؼ‪ٞ‬ددس كسظددد ظىدد‪ ٚ‬ؼ‪ٞ‬ددص اى٘ظد٘د ٍصددو ٍاعددد ٗقددد كيددق اىنددُ٘‬
‫‪.sp-tpy‬‬
‫ٗذعدز اإلؼازج ظى‪ ٚ‬أُ اىد٘ش‪ٝ‬سم ٕٗد٘ أعيد‪ٗ ٚ‬ي‪ٞ‬فدح قاّّ٘‪ٞ‬دح د‪ ٚ‬اىدٗىدح‬
‫ؼ‪ْٞ‬راكم ماُ ‪ُٝ‬عَ‪" ٚ‬مإِ ٍاعد"م ٗمدرىل "ؼدازض ٍاعدد"م ْٕٗداك ّدؿ‬
‫ـادز ظى‪ ٚ‬اى٘ش‪ٝ‬س ٍِ عفس ااظسج اى اٍعح ‪ٝ‬ق٘ه‪":‬ظ٘ ذْعػ د‪ٍ٘ ٚ‬قفدل‬
‫ى٘ عيد اىَاعد" ‪.‬‬
‫ٗقدد أـدددز اىَيدل ؼدد٘ز ٍؽدة دد‪ ٚ‬عفدس ااظددسج اىصاٍْدح عؽددسج تعددك‬
‫اىَساظددد‪ ٌٞ‬اىقاّّ٘‪ٞ‬دددح اىؽددداٍيح ىعق٘تددداخ ٍؽدددددج تاظدددٌ "ٍاعدددد" ىنددد‪ ٝ ٚ‬دددسد‬
‫‪ Isft‬اإلظدددفد (اىف٘لددد‪ٗ ٚ‬اىنيدددٌ)م ٗ‪ٝ‬عدددؽق ‪ grg‬أ‪ ٙ‬اىندددرب ٗاى دددداعم‬
‫ٗذُعرثس ٍاعد نسج قاّّ٘‪ٞ‬ح ؼاٍيح ىندو اىَفد يؽاخ اىقاّّ٘‪ٞ‬دح ااكدس‪ٙ‬م ٖد‪ٚ‬‬
‫ٍساد ىيقاُّ٘ اىَقدض د‪ٍ ٚ‬فدس اىقد‪َٝ‬دحم ٗ‪ٝ‬د ذ‪ ٚ‬اىَرد٘ ‪ٗ ٚ‬ظٖدا ا ى٘ظدٔ ٍد‬
‫ٍاعد ‪ٍ ٚ‬ؽامَح اىَ٘ذ‪ٚ‬م ؼرد‪ُٝ ٚ‬صثدد تساجذدٔم ٗأؼق‪ٞ‬ردٔ د‪ّٞ ٚ‬دو اى يد٘د د‪ٚ‬‬
‫اىعاىٌ ا‪ٟ‬كس(‪.)2‬‬
‫ٗ‪ٝ‬لمد اى٘ش‪ٝ‬س تراغ ؼرة ٍدِ عفدس اىدٗىدح اىقد‪َٝ‬دحم إَٔ‪ٞ‬دح ٍاعدد د‪ٚ‬‬
‫أٗاٍسٓ ؼ‪ٞ‬س ‪ٝ‬ق٘ه‪":‬ظذا ٗقعد اى٘اقعح ع٘ ذثق‪ٍ ٚ‬اعدم ٗأّٔ تفعدو ٍاعدد‬
‫قهم ‪َٝ‬نِ أُ ذُؽفظ ٍقثسج اىَسجم ٗ‪ٝ‬مَِ ٍِ كالىٖدا اى٘ظد٘د اىَعدرَس تعدد‬
‫اىَ٘خ"‪ٗ .‬ذلمد ٕدرٓ اىَق٘ىدح إَٔ‪ٞ‬دح ٍاعدد ٗدٗزٕدا اىفعَّداه د‪ ٚ‬اىؽفداي عيد‪ٚ‬‬
‫اىن‪ٞ‬اُ اىنّ٘‪ ٚ‬اى َُدْنٌم ٗمدرىل ‪ٝ‬مدَِ اىَدسج ٍدِ كالىٖدا اىثعدس ٗاىْؽد٘ز د‪ٚ‬‬
‫اىعاىٌ ا‪ٟ‬كسم اىر‪ٝ ٙ‬نفو ىٔ ذؽق‪ٞ‬ق اى ي٘د اىعسٍد‪.)3(ٙ‬‬

‫‪(1) Anthes, R. "Die Maat des Echnaton von Amarna", Baltaimor, 1952, pp.‬‬
‫‪100ff.‬‬
‫‪=- cf: Morenz, S., "Gott und Menchen im alten Aegypten", Leipzig,‬‬
‫‪1964, pp. 118-140.‬‬
‫‪(2) Hornung, E., "Maat – Gerechigkeit", pp. 385-427.‬‬
‫‪- Morenz, S., "Gott und Menchen", pp. 118-140.‬‬
‫‪- Schmid, H., "Gerechtigkeit", pp. 46-61.‬‬
‫‪(3) Brunner, H., "Altaegyptische Weisheit", Munchen, 1988, pp. 79ff.‬‬

‫‪11‬‬
‫ٗذُعددد ٍاعددد ٍع‪ٞ‬دداز ق‪ٞ‬دداض االّمددثانم ّٗق ددح ذ٘ظددٔم ٍٗثدددأ ٕدداً دد‪ٚ‬‬
‫اىنُ٘م ؼ‪ٞ‬س ‪ٝ‬لمد ذىل اىفالغ اىفف‪ٞ‬ػ كاله ؼن٘آ اىعادظح ‪ٞ‬قد٘ه‪" :‬ظُ مدو‬
‫ٍِ ‪ٝ‬قيو ٍِ اىنرب ‪ُٝ‬عصش ٍاعدمٍِٗ ‪ٝ‬دعٌ اى ‪ٞ‬دس ‪َٝ‬ؽد٘ اىؽدس ماىؽدث عْددٍا‬
‫‪ ٝ‬ذ‪ٝ ٚ‬قمد‪ ٚ‬عيد‪ ٚ‬اىعد٘عم ٗاىنعداج ‪ٝ‬قمد‪ ٚ‬عيد‪ ٚ‬اىعدس‪ٙ‬م ٗاىَداج اىدر‪ ٝ ٙ‬فدت‬
‫اىنَ "‪.‬‬
‫ٗ‪ٝ‬رمػ ٍَا ظثق أُ ٍاعد ىٖا زٗاته ٗش‪ٞ‬قح اىفيح تداىَعْ‪ ٚ‬اىَفدس‪ٙ‬‬
‫اىقددد‪ ٌٝ‬ىالعرددداهم ٗاىردد٘اشُم ٗاىْندداًم ظُ ٍاعددد ٍددا ٕدد‪ ٚ‬ظال ٍعددازا ا ٍُعردددالا‬
‫‪ٝ‬رؽاؼ‪ ٚ‬اىَرْاقماخم ٗ‪ٝ‬رؽقدق ٍدِ كداله ظقسازٕدا اىْنداً ٗاىعدده د‪ ٚ‬اىندُ٘م‬
‫اىددر‪ٝ ٙ‬مددَِ اىثعددس ىيؽ‪ٞ‬دداج اىنّ٘‪ٞ‬ددح ٗاى ث‪ٞ‬عددح تفدد٘زج ٍعددرَسجم مَددا ‪ٝ‬مددَِ‬
‫اىَسج ٍِ كاله االىرصاً تٖام أُ ‪ٝ‬رؽقق ىٔ اى ي٘د د‪ ٚ‬اىعداىٌ ا‪ٟ‬كدسم ٖد‪ ٚ‬ذُعدد‬
‫تؽق ٍنٖسا ا عَّاالا ٍِ ٍنإس اى ي٘د اىعسٍد‪ٍ ٚ ٙ‬فس اىقد‪َٝ‬ح(‪.)1‬‬
‫ظثو اىؽفاي عي‪ ٚ‬اىْناً اىنّ٘‪ٍ ٜ ٚ‬فس اىقد‪َٝ‬ح‪:‬‬
‫ُ‬
‫‪ٝ‬عَددو اىَعرَ د اىَفددس‪ ٙ‬اىقددد‪ ٌٝ‬تنا ددح صاذددٔ اىَ ريفددحم عيدد‪ ٚ‬ظزلدداج‬
‫اىَعث٘داخم ؼفايدا ا عيد‪ ٚ‬اىْنداً اىندّ٘‪ٚ‬م ٗقدد ‪ٝ‬دصعط تعدك ااؼد اؾ اىْنداً‬
‫اىنّ٘‪ ٚ‬عِ نس‪ٝ‬ق اى سٗضم عِ ٍرٕة اى٘ظ٘د اىندّ٘‪ – ٚ‬اىَاعدد – ٗذؽداٗه‬
‫اىف٘ل‪ٚ‬م ٍِ كاله تاعص‪ٖٞ‬دا اىرددكو د‪ ٚ‬اىْنداً اىندّ٘‪ ٚ‬اىدر‪ٗ ٙ‬لد ٗأُقدس ٍدِ‬
‫قثو اىَعث٘د اى اىق د‪ ٚ‬تدا‪ٝ‬دح اىدصٍِ ‪sp-tpy‬م ٗذعَدو عيد‪ ٚ‬ظ عداد ؼدصُ٘‬
‫اىنُ٘ اى َُْنَح ظديفاام ٍؽاٗىدحا ظ عداد ذَ‪ٞ‬دص ااؼد‪ٞ‬اجم ٗذعَدو مدرىل عيد‪ ٚ‬كيدق‬
‫اىمغ‪ْٞ‬ح ت‪ ِٞ‬صاخ اىؽدعة ٍدِ أظدو كيدق ت٘اعدس اىف٘لد‪ ٚ‬د‪ ٚ‬اىندُ٘م ٗىندِ‬
‫ؼاٗه اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪ ٌٝ‬ظإدا ا مثػ ظَاغ ٕرٓ اىث٘اعس اىف٘ل٘‪ٝ‬ح ىيؽفداي عيد‪ٚ‬‬
‫اىْناً اىنّ٘‪ ٚ‬اى َُقس ظديفاام ٍدِ أظدو اظدرَساز‪ٝ‬ح ٗذعددد اىؽ‪ٞ‬داجم ٍٗدْػ دسؾ‬
‫ؼ‪ٞ‬اج أ مو دا َح ىينا ْاخم ٗاىَ ي٘قاخ ذؽق‪ٞ‬قا ا ىَثدأ اى ي٘د اىنّ٘‪.)2(ٚ‬‬

‫‪(1) Hornung, E., "Maat", pp. 385-427.‬‬


‫‪- cf: Westendorf, W., "Ursprung und Wesender Maat", pp. 687-701.‬‬
‫‪- cf: Id, "Aegypten Theologie", pp. 11-14.‬‬
‫‪- cf: Assmann, J., "Maat", Munchen, 1990, pp. 59-69.‬‬
‫‪(2) Derchain, P., "Kosmogonie", in: LÄ, III, cols. 747-756.‬‬
‫‪- Lesko, L., "Ancient Egyptian Cosmogonies and Cosmology", ed. B.‬‬
‫‪Shafer, Religion in Ancient Egypt, London, 1991, pp. 8-22; 88-122.‬‬
‫‪ -‬عثد اىعص‪ٝ‬ص ـاىػم " يعدفاخ ّؽد ج اى٘ظد٘د"م ٍعيدح اىَعيدحم اىقدإسجم مي‪ٞ‬دح ا‪ٟ‬دابم ثسا‪ٝ‬دس ‪ً1959‬م‬
‫ؾ ‪.36-33‬‬

‫‪11‬‬
‫ٗ‪ٝ‬ؽاٗه اىَيل ظإدا ا أُ ‪ُٝ‬قدس ق٘اعدد اىْنداً اى ََُصيدح د‪ ٚ‬اىَاعددم ؼ‪ٞ‬دس‬
‫ذددرمس ّفدد٘ؾ اإددساً أُ اىَيددل ظدداج ٍددِ ظص‪ٝ‬ددسج اىْددازم تعدددٍا أقددس اىَاعددد‬
‫(اىْناً اىنّ٘‪)ٚ‬م ٗنسد اىف٘ل‪ٚ‬م ٕٗ٘ ْٕا ‪َُٝ‬صو ٗ‪ُٝ‬ععد اىَعث٘د زعم ٗذلد‪ٙ‬‬
‫ٕرٓ اىؽدع‪ٞ‬سج د‪ ٚ‬ى‪ٞ‬يدح اىف‪ٞ‬مداُ اىعند‪ٌٞ‬م ؼ‪ٞ‬دس ‪ٝ‬ثدرٖط اى يدقم ٗ‪ٝ‬فدثؽُ٘ د‪ٚ‬‬
‫ع‪ٞ‬د ٗأ ساغم اٌّٖ ظَع٘ا ٗعيَ٘ا أُ اىَيل اازل‪ ٚ‬اىثؽس‪ّٞ – ٙ‬اتح عِ زع‬
‫– قد أد‪ ٙ‬ؼع‪ٞ‬سج مّ٘‪ٞ‬ح ٍُقدظحم ذعَو عي‪ ٚ‬ؼفظ ذ٘اشُ اىْناً اىنّ٘‪.)1(ٚ‬‬
‫ٗ‪ٝ‬قً٘ اىَر٘ ‪ ٚ‬تدٗزٓ ٍُؽاتٖحا تاىَيل ٗاىَعث٘د زعم ‪ٞ‬عَو عيد‪ ٚ‬ذقدد‪ٌٝ‬‬
‫اىقدددسات‪ ِٞ‬عيددد‪ٍ ٚ‬دددرتػ اىَعثددد٘د ؼددد٘م ٗ‪ُٝ‬قددددً اى٘ظددداخ اىَعددداٗ‪ٝ‬ح ىَاعدددد ددد‪ٚ‬‬
‫ٍقف٘زج ظ‪ٞ‬د اىعَ‪ ٞ‬م ٗاىَعثد٘د ااشىد‪ – nb-r-Dr ٚ‬زع ‪-‬م ٗتدرىل ‪ٝ‬ددزج‬
‫اىف٘لددد‪ ٚ‬اىناٍْدددحم ٗاىَرسقثدددح ؼددددٗز أ‪ ٙ‬شغدددسج ذددددكو ٍْٖدددا ٗذُفعدددد اىْنددداً‬
‫اىنّ٘‪ٚ‬م ٗ‪ٝ‬عَو اىَر٘ ‪ ٚ‬عيد‪ ٚ‬ندسد اىف٘لد‪ٚ‬م ٗمدو ٍدا ‪ٝ‬نسٕدٔ زع ٍدِ ٍسمثدٔ‬
‫ؼفايا ا عي‪ ٚ‬ذ٘اشُم ٗذفاعو اىْناً اىنّ٘‪ٚ‬م ذؽق‪ٞ‬قا ا ىَثدأ اى ي٘د اىنّ٘‪.)2(ٚ‬‬
‫ٗذده اىْف٘ؾ اىَفس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬ح عيد‪ ٚ‬أُ اىف٘لد‪ ٚ‬ماّدد ظداتقح عيد‪ٚ‬‬
‫اىْناًم ناُ اىنُ٘ ‪ ٚ‬ؼاىح اىعددً أٗ اىالٗظد٘د ‪iwty; iwtt‬م شدٌ ظداج‬
‫اىَعث٘د اى اىقم ٗأعاد ذْن‪ ٌٞ‬اىنُ٘ ٕٗرتدٔ ٗ دق ؼدس‪ٝ‬عح ٍر٘اشّدحم ٍٗدِ ْٕدا‬
‫ظددداجخ ندددسج اى٘ظددد٘د أٗ اىن‪ّْ٘ٞ‬دددح ‪ ntt‬م ‪nty‬م ٗذعددددز اإلؼدددازج ظىددد‪ ٚ‬أُ‬
‫اى٘ظددد٘د اىندددّ٘‪ntt ٚ‬م مددداُ ٍدددِ ؼدددق اىفددداىؽ‪ٗ ِٞ‬اى دددإس‪ِٝ‬م أٍدددا اىعددددً‬
‫ٗاىالٗظدد٘د أٗ ٍددا ٗزاج اى ث‪ٞ‬عددح ندداُ عقدداب اىَددرّث‪ِٞ‬م ؼ‪ٞ‬ددس نددسدٌٕ ظى‪ٞ‬ددٔ‬
‫اىَعث٘د اى اىق ااشى‪nb-r-Dr ٚ‬م ٍِ أظو ؼفظ ذد٘اشُ اىْنداً اىندّ٘‪.)3(ٚ‬‬

‫‪(1) Sethe, K., "PT"., 265-265; 1773-1775.‬‬


‫‪- cf: Frandsen, J., "On the Origin of the Notion of Evil in Ancient‬‬
‫‪Egypt", in: GM, 179, 2000, pp. 9-12.‬‬
‫‪(2) DeBuck A., "CT"., VI., 267.‬‬
‫‪- cf: Sauneron, S., & Yoyotte, J., "La Naissance du Mond selon l'Egypt‬‬
‫‪ancienne", Paris, 1959, Sources Orientales, 1., pp. 20-22.‬‬
‫‪ -‬زاظد ‪ٝ :‬دداُ أظددَاُ‪ٍ" :‬اعددد ٍفددس اىفسعّ٘‪ٞ‬ددح ٗ نددسج اىعداىددح االظرَاع‪ٞ‬ددح"م ذسظَددح شم‪ٞ‬ددح نثدد٘شادٓ‬
‫ٗعي‪ ٔٞ‬ؼس‪ٝ‬ز – اىقإسج ‪ .ً1995‬ؾ ‪.104 – 100‬‬
‫‪(3) Helck, W., "Die Prohpezeiung des Nfr.ty", Wiesbaden, 1970, pp. 49-58.‬‬
‫‪ -‬ظز‪ٝ‬ل ٕ٘زّْطم "د‪ٝ‬اّح ٍفس اىفسعّ٘‪ٞ‬حم اى٘ؼداّ‪ٞ‬ح ٗاىرعدد"م ذسظَح ٍٗساظعح ٍؽَ٘د ٍإسم اىقإسج‬
‫‪ً1995‬م ؾ ‪.186-180‬‬
‫‪- cf: Urk, VII, 26-27= Sethe, K., "Urkunden des Mittleren Reichs", Leipzig, 1935 .‬‬
‫‪-cf:Urk., IV, 1683, 8-16; 2026, 16-19. = Steindorff, G., "Urkunden des‬‬
‫‪äegyptischen Altertums", IV, Sethe, K., "Urkunden der 18 Dynastie, 1-‬‬

‫‪12‬‬
‫ٗذ م‪ٞ‬دا ا عي‪ ٚ‬ؼفظ اىر٘اشُ اىنّ٘‪ ُ ٚ‬اىَيدل د‪ّ ٚ‬فد٘ؾ اإدساًم ‪ٝ‬صُثدد أّدٔ‬
‫ؼفددظ اىْندداً اىنددّ٘‪ ٚ‬تنددو ٍعددر٘‪ٝ‬اذٔم ٕٗدد٘ تددرىل ‪ُٝ‬ععددد اىَعثدد٘د زعم عْدددٍا‬
‫‪ٝ‬ؽسا ‪ ٞ‬سد اىندالً اىدر‪ ٙ‬ذنصدس ‪ٞ‬دٔ اىعدسا ٌ ٗاىف٘لد‪ٚ‬م مَدا ‪ُٝ‬ؽدثٔ اىف‪ٞ‬مداُ‬
‫اىعند‪ٌٞ‬م اىدر‪ٝ ٙ‬عدددد اىؽ‪ٞ‬داج ٗ‪ ٝ‬ددسد اىرؽداز‪ٝ‬ق ٗاىَعاعدداخم ٕٗدراُ اىَنٖددساُ‬
‫‪َُٝ‬صالُ ٍؽ٘زا اىد‪ٝ‬اّح اىَفدس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬دحم ؼ‪ٞ‬دس االؼرفداه اى‪ٞ‬دٍ٘‪ ٚ‬ترعددد دٗزج‬
‫اىؽددَط (زع) اى‪ٍٞ٘ٞ‬ددح دد‪ ٚ‬اىنددُ٘م تاإللددا ح ظىدد‪ ٚ‬اىرعدددد ٗاالؼرفدداه اىعددْ٘‪ٙ‬‬
‫اىناٍِ ‪ ٚ‬اىف‪ٞ‬ماُ (أٗش‪ٝ‬س)م ٗ‪ٖٝ‬د ذىل ظى‪ ٚ‬اى يد٘د تنا دح أؼدناىٔ اىصٍاّ‪ٞ‬دح‬
‫‪ nHH‬م ٗاىَناّ‪ٞ‬دح ‪Dt‬م ؼ‪ٞ‬ددس ذلمددد ّفدد٘ؾ اإددساً دا َدا ا عيدد‪ ٚ‬اىسغثددح دد‪ٚ‬‬
‫اىؽَا‪ٝ‬ددح اىنّ٘‪ٞ‬ددحم ٗؼفددظ اىْندداً اىنددّ٘‪ٍ ٚ‬ددِ كدداله نددسد ااظددفد (اىف٘لدد‪)ٚ‬م‬
‫ٗظؼاله ٗظقساز اىَاعد (اىْناً) (‪.)1‬‬
‫ٗذعدز اإلؼازج ظى‪ ٚ‬أُ اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪ٌٝ‬م ؼداٗه أُ ‪ُٝ‬ددكو تعدك اىسٍد٘ش‬
‫اىد‪ْٞٝ‬ح لَِ أظان‪ٞ‬سٓ اىد‪ْٞٝ‬حم زغثحا ٍْٔ ‪ ٚ‬ظتدساش دٗز ٕدرٓ اىسٍد٘ش اىد‪ْٞٝ‬دح‬
‫اىَقدظددحم عيدد‪ ٚ‬ظددث‪ٞ‬و اىَصدداه أعرقددد اىَفددس‪ ُ٘ٝ‬اىقدددٍاج أُ شٕددسج اىع٘ظددِ‬
‫(اىي٘ذط)م ذَُصو دٗزا ا ٕاٍا ا د‪ ٚ‬اىَعرقدداخ اىد‪ْٞٝ‬دح تفدفح عاٍدحم ٗمدرىل دٗزا ا‬
‫ٕاٍا ا ‪ ٚ‬ؼفظ اىْناً اىنّ٘‪ ٚ‬تففح كاـدحم ؼ‪ٞ‬دس عثدسخ شٕدسج اىع٘ظدِ عدِ‬
‫ّؽ د ج اىنددُ٘ اى َُرددصُم ٗ‪ُٝ‬ددرمس أّٖددا ّثرددد ٍددِ اىَؽدد‪ٞ‬ه ااشىدد‪ٚ‬م ٗمدداُ ‪ٝ‬عيددط‬
‫تداكيٖا ٍعث٘د اىؽَط اى فدوم ٗذعدر سد ااظد ٘زج اىَفدس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬دح قا يدح‬
‫أُ زب اىؽدددَط تعدددد اّرفدددازٓ عيددد‪ ٚ‬أعدا دددٔم أقدددس اىْنددداً (اىَاعدددد) ٗدزج‬
‫اىف٘لدد‪( ٚ‬ااظددفد)م شددٌ أدكددو أّفددٔ دد‪ ٚ‬شٕددسج اىع٘ظددِ ى‪ٞ‬عرْؽددق زؼ‪ٞ‬قٖددام‬
‫ذعث‪ٞ‬سا ا عِ اىساؼح تعد اىفساع لد ااعداجم ْرط عِ ذىل اىَعث٘د ّفسذٌم أ‪ٙ‬‬
‫أُ ّفط اىَعث٘د اى اىقم ماُ زٗؼا ا ٍقدظح ماٍْح د‪ ٚ‬شٕدسج اىع٘ظدِم ّٗدرط‬
‫عِ ذىل اىَعث٘د ّفدسذٌم ذعث‪ٞ‬دسا ا عدِ ظقدساز ٗؼفدظ اىْنداً اىندّ٘‪ ٚ‬عيد‪ ٚ‬اى٘ظدٔ‬
‫ااٍصو(‪( )2‬ؼنو ‪4‬م ‪5‬م ‪6‬م ‪-7‬أم ب)‪.‬‬
‫ٗقد ذعددخ اىسٗا‪ٝ‬اخ عدِ ٕدرٓ اىصٕدسجم ‪ُٞ‬عرقدد أّٖدا اىَْد‪ ٚ‬اىدر‪ ٙ‬اّدد‬
‫ٍِ اىَعث٘د اى اىق ناُ ٍ‪ٞ‬الد اىْ٘ز ٗاىمد‪ٞ‬اج د‪ ٚ‬اىندُ٘م ذعث‪ٞ‬دسا ا عدِ اى٘ظدٔ‬

‫‪16", Berlin, 1914; Helck, W., "Urkunden der 18 Dynastie, 17-22",‬‬


‫‪Berlin, 1955-1961.‬‬
‫‪(1) Sethe, K., "PT"., 265.‬‬
‫‪- cf: Meurer, G., "Die Feinde des Konigs in den Pyramidentexten",‬‬
‫‪OBO, 189, Göttingen, 2002, pp. 20-21.‬‬
‫‪(2) Traut, E. B., "Lotos", in: LÄ, III, cols. 1093-1094.‬‬
‫زاظد ‪ :‬أدٗىدز ظزٍدداُم د‪ٝ‬اّدح ٍفددس اىقد‪َٝ‬دحم ذسظَددح عثدد اىَدْعٌ أتدد٘ تندسم ٗدمحم أّدد٘ز ؼدنس‪ٙ‬م اىقددإسج‬
‫ن‪ً1995‬م ؾ ‪.103-101‬‬

‫‪13‬‬
‫اىَرصُ ىيْناً اىنّ٘‪ٕٞ ٚ ٚ‬صح نفو داكو شٕسج اىع٘ظِ‪ٗ .‬قد ذٌ ٕدرا اىؽددز‬
‫ذثعا ا اظ ٘زج كيق اىنُ٘ ‪ ٚ‬ااؼدَّ٘‪ِٞ‬م د‪ ٚ‬ظص‪ٝ‬دسج اىْداز‪ُٝٗ .‬عدد أقددً أـدو‬
‫ىَدد‪ٞ‬الد اى فددو ٍددِ شٕددسج اىع٘ظددِم ٕدد٘ ٍددا ٗزد دد‪ ٚ‬ذسّ‪َٞ‬ددح ظىدد‪ ٚ‬اىؽددَط‬
‫اىَؽسقح ٍِ عفس اىسعاٍعحم ؼ‪ٞ‬س ذقد٘ه‪ٕ" :‬درا اىَعثد٘د اىقدادً ٍدِ ظص‪ٝ‬دسج‬
‫اىْددازم اى فددو اىددرٕث‪ٚ‬م اىددر‪ ٙ‬كددسض ٍددِ شٕددسج اىع٘ظددِ"م ٗقددد َّدد‪ ٚ‬دد‪ٕ ٚ‬ددرا‬
‫اىعفس ذف٘‪ٝ‬س اىَعث٘داخ كاـحا زع ٗكٍدُ٘ د٘ا شٕدسج اىع٘ظدِم ٍَدا ‪ٝ‬دده‬
‫ٗ‪٘ٝ‬لػ ازذثانٖا تؽفظ ٗذ٘اشُ اىْناً اىنّ٘‪ٚ‬م ٗاىق٘ج اى القح اىناٍْح ‪ٖٞ‬دام‬
‫ٗاىر‪ ٚ‬ذعَو تف٘زج دا ثح عي‪ ٚ‬ؼفظ ٗذ٘اشُ ٕرا اىْناً ٍْدر ظقدسازٓ د‪ ٚ‬تدا‪ٝ‬دح‬
‫كيق اىنُ٘م ٗتدا‪ٝ‬ح اىصٍِ اى٘ظ٘د‪.)1(sp-tpy ٙ‬‬
‫ٗ‪ُٝ‬عرقددد أّددٔ تعددد كيددق اىنددُ٘ اىددر‪ ٙ‬مدداُ عيدد‪ٕٞ ٚ‬صددح ّددُ٘ عددد‪ ٌٝ‬اىؽددنو‬
‫ٗاىَالٍػم ٗىنِ ‪َُٝ‬نِ ذ ‪ٞ‬ئ عي‪ٕٞ ٚ‬صح ٍ‪ٞ‬آ ٗيالً ظسٍد‪ِٞٝ‬م قد ُكيق اىْناً‬
‫اى َُرَصو ‪ ٚ‬اىَاعدم ٗذىل ‪ٝ‬عثس عِ اىَْ٘ذض اىدا ٌ اىدر‪ ٙ‬أقدسٓ اى داىق ىيؽ‪ٞ‬داج‬
‫ٗاىْ٘ز ٗاىنالًم ٗقد أؼمس اىَعث٘د اى اىق ٕرٓ ااؼ‪ٞ‬اج ٍِ ُّ٘م اىر‪َُٝ ٙ‬صدو‬
‫ٍفدز اىؽ‪ٞ‬اج اى القح ميٖام ناُ تدرىل اىؽددٗز اىَْرندس ىي٘ظد٘د ‪ntt‬م ٗقدد‬
‫ماُ ىٖرا اى يق تدا‪ٝ‬ح ّٖٗا‪ٝ‬ح ٍؽددجم ٗأنيق اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪ ٌٝ‬عي‪ٕ ٚ‬را اىؽددز‬
‫اظددٌ اىَددسج ااٗىدد‪ٗ .sp-tpy ٚ‬ذعدددز اإلؼددازج ظىدد‪ ٚ‬أُ اىَؽدد‪ٞ‬ه ااشىدد‪ّ ٚ‬ددُ٘‬
‫ماُ ‪ٝ‬نَِ ‪ ٔٞ‬مدو اىع٘اّدة اإل‪ٝ‬عات‪ٞ‬دح ٗاىعديث‪ٞ‬ح ىي ي‪ٞ‬قدحم ثدٔ اىْنداً ٗاىعداىدح‬
‫اى َُرَصيح ‪ٍ ٚ‬اعد معاّة ظ‪ٝ‬عات‪ٍ ٚ‬رصُم ُكيقد عي‪ ٔٞ‬اىؽ‪ٞ‬اجم ٗ ُظعو تٔ اىندُ٘‬
‫ع‪ٞ‬ساام مَا ظُ تٔ اىف٘ل‪ٗ ٚ‬اىنيٌ ٗاى َُرَصيح ‪ ٚ‬ظظدفد معاّدة ظديث‪ٚ‬م ‪َٝ‬ندِ‬ ‫ٍُ َّ‬
‫أُ ‪ُٖٝ‬دددد اىْندداً اىنددّ٘‪ ٚ‬اىَرددصُ‪ٗ .‬ىٖددرا ‪ٝ‬ؽدداٗه اىَفددس‪ ٙ‬اىقددد‪ ٌٝ‬اىؽفدداي تنددو‬
‫عدثو ٗاى٘ظددا و اى َُراؼددح د‪ٕ ٚ‬ددرا اىنددُ٘م ٍددِ كداله ظؼ‪ٞ‬دداج اىؽددعا س اىد‪ْٞٝ‬ددحم‬
‫اى ُ‬
‫ٗذقد‪ ٌٝ‬اىقسات‪ٗ .ِٞ‬ظزلاج اىَعث٘داخ اىر‪ ٚ‬ذدرؽنٌ د‪ٕ ٚ‬درا اىْنداًم ىند‪ ٚ‬ذععيدٔ‬
‫ّناٍا ا ٍُرثعدا ا ٍُقدسا ا د‪ ٚ‬اىندُ٘م ذؽق‪ٞ‬قدا ا ىَثددأ ٍٗدرٕة اى يد٘د اىندّ٘‪ ٚ‬ىي ي‪ٞ‬قدحم‬
‫ٗاىَ ي٘قاخ اىنّ٘‪ٞ‬ح(‪( )2‬ؼنو ‪.)3‬‬

‫‪(1) Ryhiner, M. L., "L'Offrande du Lotus dans le Temples égyptiens de‬‬


‫‪l'epoque tradive", Bruxelles, 1986, pp. 18-21; 197.‬‬
‫‪(2) Mcbride, D., "Nun", in: oxf. Enc. Vol. II, p. 557.‬‬
‫‪- cf: Derchain, P., "Kosmogonie", in: LÄ, vol. III, cols. 749-750.‬‬
‫‪- cf: Sauneron, S & Yoyotte, J., "Lanaissance du Monde", pp. 19-20.‬‬
‫‪- cf: Kamrin, J., "The Cosmos of khnumhotep II at Beni Hassan", New‬‬
‫‪York, 1999, pp. 3-5.‬‬

‫‪14‬‬
‫ٗذسٍددص اىف٘لدد‪ ٚ‬ظىدد‪ ٚ‬اىعدددً ٗاىالٗظدد٘د ‪iwtt‬م تاإللددا ح ظىدد‪ ٚ‬غ‪ٞ‬دداب‬
‫اىعْاـدددس اىفعَّاىدددح اىَنّ٘دددح ىيعددداىٌ اىَ يددد٘ام ٖددد‪ّ ٚ‬قددد‪ٞ‬ك اىْنددداً ٗاىرددد٘اشُ‬
‫اىنّ٘‪ٚ‬م اى َُعثس عِ اى٘ظ٘د ٗاىن‪ّْ٘ٞ‬ح ‪ntt‬م ٗذعدز اإلؼدازج ظىد‪ ٚ‬أّدٔ عْددٍا‬
‫ظاج اىف‪ٞ‬ماُ عاى‪ٞ‬ا ا ‪ ٚ‬عٖد اىَيل أٗظسمُ٘ اىصاىسم تدُٗ ظاتقح ‪ ٚ‬اىرداز‪ٝ‬خ‬
‫اىَفس‪ ٙ‬اىقدد‪ٌٝ‬م اعرقدد اىَفدس‪ ُ٘ٝ‬اىقددٍاج أُ ذىدل ‪َُٝ‬صدو اىعد٘دج ظىد‪ ٚ‬اىدصٍِ‬
‫اىثدا ‪ ٚ‬ااٗه ‪sp-tpy‬م ؼ‪ٞ‬س اىَؽ‪ٞ‬ه ااشى‪ُّ٘ ٚ‬م ّٗؽد ج اىندُ٘ ٗاى ي‪ٞ‬قدح‬
‫ٗاىَ ي٘قدداخم ٗ‪َُٝ‬صددو ذىددل يٖدد٘ز اىرددو ااشىدد‪ ٚ‬أٗ ذفددس‪ٝ‬خ اىث‪ٞ‬مددح ااشى‪ٞ‬ددحم أٗ‬
‫ذفرػ شٕسج اىع٘ظِم أٗ االّثعاز اىغاٍك ىيَعث٘د ااشى‪ ٚ‬اى اىقم اىر‪ ٙ‬كيدق‬
‫اى ي‪ٞ‬قددح ٗاىَ ي٘قدداخم ٗذُعثددس اىؽسمددح اىنّ٘‪ٞ‬ددحم أٗ االظددرَساز‪ٝ‬ح اىناٍْددح دد‪ٚ‬‬
‫اىْناً اىنّ٘‪ ٚ‬عِ اىَرٕة اىعا د ‪ ٚ‬مو أظان‪ٞ‬س كيق اىنُ٘(‪.)1‬‬
‫ٗذعدز اإلؼازج ظى‪ ٚ‬أُ اىف٘ل‪ ٚ‬ىدٌ ذْرٖد‪ ٚ‬ذَاٍدا ا ٍدِ اىندُ٘ عْدد تدا‪ٝ‬دح‬
‫اى يقم تو ييد ماٍْح ظامْحم غ‪ٞ‬س عَّاىح ‪ ٚ‬ااؼناه اىثدا ‪ٞ‬دح ىيَداج ٗاىندالًم‬
‫ٗظذا ذ مدخ ٕرٓ اىق٘‪ ٙ‬اىعدٗاّ‪ٞ‬ح ٗذفاعيد ‪ٕٞ ٚ‬صح ٍع‪ْٞ‬ح ٍصو ٕ‪ٞ‬صح أت٘ د‪ٞ‬ط‬
‫‪app‬م ماُ ذىل ‪ُٖٝ‬دد اىر٘اشُ ٗاىْناً اى ث‪ٞ‬ع‪ ٚ‬اى َُْدزض د‪ٍ ٚ‬اعددم ٗقدد مداُ‬
‫ذىدددل ‪ٝ‬ؽددددز عْددددٍا ذمددد سب ااٗلددداع ٍدددِ كددداله ٕعدددً٘ أظْثددد‪ ٚ‬أٗ شددد٘زج‬
‫اظرَاع‪ٞ‬حم رؽددز اىف٘لد‪ٗ ٚ‬ذرفاعدو ٍؽدشدحا الد ساب د‪ ٚ‬اىرد٘اشُ اىندّ٘‪ٚ‬م‬
‫ىندددِ عْددددٍا ‪ٝ‬سذقددد‪ ٚ‬اىعدددسغ ٍيدددل ٍُفددديػ ّدددٔ ‪ٝ‬دددلد‪ ٙ‬اىؽدددعا سم ٗ‪ٝ‬ؽرفدددو‬
‫تاىَعث٘داخ ٗ‪ٝ‬ق‪ ٌٞ‬ىٌٖ اىرَاش‪ٞ‬دوم ٗ‪ ٝ‬دسد اىف٘لد٘‪ِٞٝ‬م ٗ‪ٝ‬قدس اىقد٘اّ‪ِٞ‬م ٗ‪ٝ‬صثدد‬
‫دعا ٌ اىَاعدم اىر‪ ٚ‬ذ ُعثس عِ اىْناً اىنّ٘‪ ٚ‬اى َُرصُم ىرىل ‪ٝ‬رٌ ذَع‪ٞ‬د ٗذقد‪ٝ‬ط‬
‫ٕرا اىَيل ٍصو كاىق اىنُ٘ أشْاج اىصٍِ ااٗه ‪ sp-tpy‬م أّ ؼاٗه ظإددا ا‬
‫مدثػ ظَداغ اىف٘لد‪ٚ‬م ٗظقددساز اىَاعددم ٗاىؽفداي عيدد‪ ٚ‬ذد٘اشُ ٍدرٕة اى٘ظدد٘د‬
‫اىنّ٘‪.)2(ٚ‬‬
‫ٗذعدز اإلؼدازج ظىد‪ ٚ‬أّدٔ ؼ‪َْٞ‬دا اظدرقس اىْنداً اىندّ٘‪ ٚ‬عيد‪ٝ ٚ‬دد اىَعثد٘د‬
‫اى اىق د‪ ٚ‬تدا‪ٝ‬دح اىدصٍِ ‪ sp-tpy‬م يٖدس ّ٘عداُ ٍدِ اىدصٍِ مالَٕدا ‪ُٝ‬نَدو‬
‫ا‪ٟ‬كسم ؼ‪ٞ‬س ذرَ‪ٞ‬دص ‪ Dt‬أّٖدا اىدصٍِ غ‪ٞ‬دس اىَؽددٗد اىَدسذثه تداىَعث٘د أٗش‪ٝ‬دسم‬
‫مَا ‪ٝ‬رَ‪ٞ‬ص ‪ nHH‬ت ّٔ االذفاه اىَثاؼدس تداىصٍِم ٕٗد٘ ‪ٝ‬عَدو عيد‪ ٚ‬اظدرَساز‪ٝ‬ح‬
‫ؼيقدداخ اىددصٍِ دد‪ ٚ‬دٗزج ٍرفدديح اانددسا م ٗمالَٕددا ‪ُٝ‬ععددد اىدددٗزج اى‪ٍٞ٘ٞ‬ددح‬
‫ىيؽددَط ٗاىدددٗزج اىؽددٖس‪ٝ‬ح ىيقَددسم ٗاىدددٗزج اىعددْ٘‪ٝ‬ح ىيففدد٘هم مَددا أَّٖددا‬

‫‪(1) Sauneron, S., & Yoyotte, J., "op-cit"., pp. 22-23.‬‬


‫‪(2) Ibid, pp. 26; 77-78.‬‬

‫‪15‬‬
‫‪ٝ‬عثدساُ عدِ اى يد٘د اىعدسٍد‪ٙ‬م ٗاىرعددد اى َُعدرَس ىَعثد٘د اىؽدَطم ٗ‪ٝ‬عَددالُ‬
‫دُٗ عْاج عي‪ ٚ‬ؼفظ ٗاظرَساز‪ٝ‬ح اىْناً اىنّ٘‪ ٚ‬اى َُرصُ(‪.)1‬‬
‫ٗ‪َُٝ‬نِ ذفْ‪ٞ‬ز ذعيعو اىَ ي٘قداخ د‪ ٚ‬اىندُ٘ اىَ يد٘ا تدد اجا تداىَعث٘د‬
‫اى دداىق أٗه اىنا ْدداخم اىردد‪ ٚ‬اظددرقسخ دد‪ ٚ‬اىنددُ٘ ٗاى٘ظدد٘د ‪ntt‬م ٗقددد مدداُ‬
‫ٍ٘ظ٘دا ا قثو اى يقم ٗقثو اى٘ظ٘د د‪ٍ ٚ‬سؼيدح اىعددً ٗاىالٗظد٘د ‪iwtt‬م مَدا‬
‫ظّٔ ماُ ٍعص٘الا عِ اى يق ٗظيٖاز اىنُ٘ ٍدِ ٍسؼيدح اىعددً اىناٍْدح د‪ّ ٚ‬دُ٘‬
‫ااشىدد‪ٚ‬م ٗقددد قدداً ت يددق اازتدداب ٗاىستدداخم ٗعيدد‪ ٚ‬زأظددٌٖ زب اىؽددَط أؼددد‬
‫أؼددناه اىَعثدد٘د زعم اىددر‪ ٙ‬مدداُ ٍعددص٘الا عددِ االذفدداه ٗاالظددرَساز‪ٝ‬ح اى‪ٍٞ٘ٞ‬ددح‬
‫ىدٗزج اىؽَطم ٗقد ماُ ذععد‪ٞ‬دا ا ىيَعثد٘د اى داىق‪ .‬أٍدا تداق‪ ٚ‬اىَعثد٘داخ نداُ‬
‫دٗزٕددٌ ‪ٝ‬لمددد اىؽسمددح اىفعَّاىددح ىينددُ٘م ٗ‪ٝ‬عَيددُ٘ ظإددد‪ ِٝ‬عيدد‪ ٚ‬ؼفددظ ٍددرٕة‬
‫اى٘ظددد٘د اىندددّ٘‪ ٚ‬اى َُدددْنٌ اىنددداٍِ ددد‪ٍ ٚ‬اعدددد‪ .‬مَدددا أّٖدددٌ قددداٍ٘ا تندددثػ ظَددداغ‬
‫اىف٘ل‪ٚ‬م ٗظعيٕ٘ا ظدامْح غ‪ٞ‬دس عَّاىدح‪ .‬شدٌ ‪ٝ‬د ذ‪ ٚ‬اىَيد٘ك ٗاىؽنداً اىدر‪ ِٝ‬قداٍ٘ا‬
‫تدٗز اىَعث٘د ؼ٘ز عي‪ ٚ‬اازقم ٌٖ ‪ُٝ‬قسُٗ اىْناً اىنّ٘‪ٚ‬م ٗ‪ُٝ‬ؽدا نُ٘ عيد‪ٚ‬‬
‫اذصاّددٔ ظزلددا اجا ىيَعثدد٘داخم ٗ‪ ٝ‬د ذ‪ ٚ‬اىْددثالج تعددد اىَيدد٘ك دد‪ ٚ‬اىرعيعددوم ٕٗددٌ‬
‫ٍعص٘ىُ٘ عِ اىعده اإلداز‪ٙ‬م ٌٖ ‪ُٝ‬ععدُٗ اىَيل د‪ٍ ٚ‬قانعداذٌٖ ٗٗيدا فٌٖم‬
‫ٍصيَا ظعد اىَي٘ك اىَعث٘داخ ٍِ قثو(‪.)2‬‬
‫ٕٗنددرا ماّددد ىؽنددح اى يددق ٍُعثددسج عددِ ذ٘ش‪ ٝ‬د اىَٖدداً ٗاىَعددص٘ى‪ٞ‬اخم‬
‫ٗذُعدَ‪ٕ ٚ‬درٓ اىيؽندح د‪ ٚ‬اىيغدح اىَفدس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬دح ‪m hAw nb-r-Dr‬‬
‫تَعْ‪" ٚ‬عٖد – عفدس اىعد‪ٞ‬د ااشىد‪"ٚ‬م ٕٗد‪ ٚ‬ردسج ٍُعثدسج عدِ تدا‪ٝ‬دح اى يدقم‬
‫ٕٗدد‪ ٚ‬ذُعرثددس ىؽنددح ظقددساز اىْندداً اىنددّ٘‪ٚ‬م ٗذؽد‪ٝ‬ددد اىؽدددٗدم ٗاى٘اظثدداخ اىردد‪ٚ‬‬
‫ظددد٘ ‪ٝ‬عددد‪ٞ‬س ٗ قٖدددا اىندددُ٘ ددد‪ّ ٚ‬نددداً دا دددٌ ٍٗرفدددو اىؽيقددداخم ٗ‪ٝ‬قدددً٘ مدددو‬
‫اىَ ي٘قاخ تاىعَو اىدؤٗب عي‪ ٚ‬ؼفظ ٕرا اىْناً اىنّ٘‪ ٚ‬دُٗ ذغ‪ٞٞ‬دسم أٗ ذعدد‪ٝ‬و‬
‫أّ ٍا أقسٓ اى اىق ٍْر تدا‪ٝ‬ح اى ي‪ٞ‬قح ‪ٗ .)3(sp-tpy‬ترىل ‪ٝ‬رمػ أُ اىٖد‬

‫‪(1) Assman, J., "Ewigkeit", in: LÄ, vol. II., col. 48.‬‬
‫‪- Kamrin, J., "op-cit"., p. 4.‬‬
‫‪- cf: Helck, W., "Maat", in: LÄ., vol. III, cols. 1116-1117.‬‬
‫‪- cf: Allen, J., "Middle Egyptian, An Introduction to the Language and‬‬
‫‪Culture of Hieroglyphs", Cambridge., 2000., p. 104.‬‬
‫‪- cf: Sauneron, S., & Yoyotte, J., "op-cit"., p. 78.‬‬
‫‪(2) Kamrin, J., "op-cit"., pp. 7-10.‬‬
‫‪(3) cf: Grimal, N., "Le Terms de la Propaganda Royale Égyptienne de la‬‬
‫‪19me dynastie á la coquette d'Alexandre", Paris, 1986, pp. 45-56.‬‬
‫‪- cf: Zabkar, L., "A study of the Ba concept in Ancient Egyptian Texts",‬‬
‫‪SAoC 34, 1968, p. 5.‬‬

‫‪16‬‬
‫اىددر‪ُ ٙ‬كيددق اىَيددل ٍددِ أظيددٔم ٕدد٘ ٍَٖددح اىؽفدداي عيدد‪ ٚ‬ذدد٘اشُ ٍددرٕة اى٘ظدد٘د‬
‫اىنّ٘‪ٚ‬م ٗظقساز دعا ٌ اىْناً اى َُرث ٍْر تدا‪ٝ‬ح اى يق ظى‪ٍ ٚ‬ا ؼاج اى اىق(‪.)1‬‬
‫ظثو ذؽق‪ٞ‬ق اىَاعد ‪ٍ ٚ‬فس اىقد‪َٝ‬ح‪:‬‬
‫ٗظا و ٗ ُ‬
‫ماّد ْٕاك ق٘‪ ٙ‬مّ٘‪ٞ‬ح ذْنٌ ظ‪ٞ‬س اىصٍِ ٍِ كاله اىعث٘ز ٍِ اىي‪ٞ‬و ظىد‪ٚ‬‬
‫اىْٖاز ٗاىعنطم ٍِٗ اىم٘ج ظى‪ ٚ‬اىنالً ٗاىعنطم ٕٗ‪ ٚ‬اىر‪ ٚ‬ذرؽنٌ د‪ ٚ‬قددًٗ‬
‫اىف‪ٞ‬ماُ مو عاًم ٗذُعرثس ٕرٓ اىق٘‪ٍ ٙ‬فدز ك س ؼ‪ٞ‬س ‪َٝ‬نِ أُ ذُٖدد تؽدٗز‬
‫ك د دد‪ ٚ‬ظدد‪ٞ‬س اىددصٍِ ٗتاىردداى‪ ٚ‬ذرغيغددو اىف٘لدد‪ ٚ‬دد‪ ٚ‬اىنددُ٘ ٕٗددرا ٍددا ‪ ٝ‬ؽددآ‬
‫اىَفددس‪ ٙ‬اىقددد‪ٌٝ‬م ٖددرا ‪ُْٝ‬ثددت تر٘قددز اىددصٍِ ٍَددا ‪ٝ‬عْدد‪ّٖ ٚ‬ا‪ٝ‬ددح اىعدداىٌ ّٖٗا‪ٝ‬ددح‬
‫ٗ‪ٝ‬ؽعس تٔ ‪ّٖ ٚ‬ا‪ٝ‬ح اىعداً أشْداج اّق داع‬ ‫اىصٍِم ٗقد ماُ ‪ ٝ‬ا ٍِ ٕرا اى‬
‫رسج أ‪ٝ‬اً اىْعت ؼ‪ٞ‬س ذفز اىنازشح اىر‪ ٚ‬ماُ ‪ ٝ‬ؽإا ‪ ٚ‬تدا‪ٝ‬ح تسد‪ٝ‬ح ‪"Salt‬‬
‫"‪ 825‬ؼ‪ٞ‬س ذق٘ه ‪ ٚ‬تدا‪ٝ‬رٖا "ؼع‪ٞ‬سج ىالؼرفاي تاىؽ‪ٞ‬اج ‪ٍ ٚ‬فس"م ٍَا ‪ٝ‬عْ‪ٚ‬‬
‫دز اجا ىيف٘لدد‪ٗ isft ٚ‬ظقدددسازا ا ىيْندداً ‪ mAat‬ذؽق‪ٞ‬قدددا ا الظددرَساز‪ٝ‬ح اىدددصٍِ‬
‫ٗاىؽ‪ٞ‬دداج دد‪ ٚ‬اىنددُ٘(‪)2‬م ٗقددد ٕدددد اىَعثدد٘د زع دد‪ ٚ‬زؼالذددٔ ااكسٗ‪ٝ‬ددح أُ ‪ُْٖٝ‬دد‪ٚ‬‬
‫اىدصٍِ ٗاىندُ٘ عدِ نس‪ٝ‬دق مازشدح مّ٘‪ٞ‬دحم ٗ‪ٝ‬سظد اىعداىٌ مَدا مداُ د‪ ٚ‬اىثدا‪ٝ‬دح‬
‫ؼ‪ٞ‬س ؼاىٔ اىف٘ل‪( ٚ‬ااظفد) (‪)3‬م ٗىٖرا ؼاٗه اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪ ٌٝ‬ظإددا ا ى‪ٞ‬ؽدا ظ‬
‫عي‪ّ ٚ‬ناً اىنُ٘ ٗدٗزج اىصٍِ اىنا ي‪ ِٞ‬ىيؽ‪ٞ‬داج االظدرَساز عيد‪ ٚ‬اازقم قداً‬
‫ترقد‪ ٌٝ‬اىقسات‪ ِٞ‬ىيَعث٘داخ ‪ ٚ‬مّٖ٘ا اىفغ‪ٞ‬س أال ٕٗ٘ اىَعثد اىر‪َُٝ ٙ‬صو اىنُ٘‬
‫ؼعة ٍعرقداخ اىَفس‪ ٙ‬اىقدد‪ٌٝ‬م ٗأقداً اىؽدعا س اىَ ريفدح ؼفايدا ا عيد‪ ٚ‬اىندُ٘‬
‫ٗاىصٍِ(‪.)4‬‬
‫ٍِٗ اى َُالؼظ أُ اىْناً (اىَاعد) اىر‪ ٙ‬كيق اىَعث٘د اى اىق ااشى‪ٚ‬‬
‫عي‪ ٔٞ‬اىنُ٘ ‪ٝ‬رَصو ‪ٍ ٚ‬ؽ٘ز‪ٍ ٍِ ِٝ‬ؽاٗز اىد‪ٝ‬اّح اىَفس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬حم َٕٗا‬

‫‪- Anthes, R., "maa-xrw, in: JNES, 13, 1959, p. 37.‬‬


‫‪(1) Baines, J., "Society, Morality and Religious Practices". (ed. B. Shafer,‬‬
‫‪Religion in Ancient Egypt, London, 1991, pp. 127-129.‬‬
‫‪- cf: Grieshammer, R., "Gott und des Negative nach Quellen der‬‬
‫‪Ägyptischen Spätzeit", in: Aspekte der Spätagyptischen Religion,‬‬
‫‪Wiesbaden, 1979, p. 87.‬‬
‫‪- cf: Kamrin, J., "op-cit"., p. 8.‬‬
‫‪ٝ -‬اُ أظَاُم اىَسظ اىعاتقم ؾ ‪.119‬‬
‫‪(2) Derchain, Ph., "Papyrus Salt 825 (BM 10051), Ritual Pour La‬‬
‫‪Conservation de La Vie en Egypte", Bruxelles, 1965, p. 137.‬‬
‫‪(3) Meurer, G., "Die Feinde des Königs in den Pyramidentexten", OBO 189,‬‬
‫‪Göttingen 2002, p. 20f.‬‬
‫‪(4) Wilkinson, R., "Symbol and Magic", London 1994, p. 36, 67.‬‬

‫‪17‬‬
‫اى ي٘د اىصٍْ‪nHH ٚ‬م ٗاىعسٍد‪ٝ‬ح اىَناّ‪ٞ‬ح ‪Dt‬م ىرا ؼاٗه اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪ٌٝ‬‬
‫تناٍو ق٘ذٔ أُ ‪ُٝ‬ع‪ِّٞ‬س ٕرا اىْناً ٗ‪ُٝ‬ؽا ظ عي‪ٝٗ ٔٞ‬ؽ٘ه دُٗ أُ ذؽو اىف٘ل‪ٚ‬‬
‫(ااظفد) ٍؽو اىْناً (اىَاعد) (‪.)1‬‬
‫ٗماُ اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪ٝ ٌٝ‬رقسب ىيَعث٘داخ ترقدٍح اىَاعدم ؼ‪ٞ‬س ماّد‬
‫اىَاعد ٕ‪ ٚ‬نعاً اىَعث٘داخم ْٕٗاك ّؿ ٍِ عفس اىدٗىح اىؽد‪ٝ‬صح ‪ٝ‬ق٘ه‬
‫"نعاٍل ٍاعدم ٗؼساتل ٍاعدم ٗكثصك ٍاعدم ٗظعرل ٍاعدم ٗش‪ْٝ‬ح‬
‫زأظل ٍاعد ٍٗالتعل ٍاعدم ّٗفط أّفل ٍاعد"م ٗ‪٘ٝ‬لػ ٕرا اىْؿ أُ‬
‫مو اىقسات‪ ِٞ‬اى َُقدٍح ىيَعث٘داخ ٍِ أظو اىؽفاي عي‪ ٚ‬اىْناً اىنّ٘‪ٗ ٚ‬دٗزج‬
‫اىصٍِ ٕ‪ ٚ‬أ‪ٝ‬ما ا ذرَصو ‪ ٚ‬اىْناً (اىَاعد) (‪)2‬م ٗماّد اىَاعد ٍْر عفس‬
‫اىدٗىح اىقد‪َٝ‬ح ظص اجا ٍِ ااىقاب اىَين‪ٞ‬حم ٗ ‪ ٚ‬عٖد اىسعاٍعح أـثؽد ظص اجا‬
‫ٍِ أىقاتٌٖم ؼ‪ٞ‬س ـ٘ز ٍي٘ك اىسعاٍعح ٌٕٗ ‪ٝ‬قدٍُ٘ أىقاتٌٖ اى َُرمَْح‬
‫ٍاعد ظى‪ ٚ‬اىَعث٘داخ مْا‪ ٔٝ‬عِ ذقدٍح اىَاعد لَاّا ا ىيَؽا نح عي‪ ٚ‬اىنُ٘‬
‫ٗدٗزج اىصٍِ اى اىدج(‪)3‬م ٗماُ اىعؽس تَصاتح اىق٘‪ ٙ‬اىنّ٘‪ٞ‬ح اىر‪ ٚ‬ىع ظى‪ٖٞ‬ا‬
‫اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪ ٌٝ‬د اعا ا عِ مّ٘ٔ لد اىن٘ازز ٗاىف٘ل‪ٗ ٚ‬ؼفايا ا عي‪ ٚ‬اىؽ‪ٞ‬اج‬
‫ٗدٗزج اىصٍِ ٗاى ي٘د ٗاىعسٍد‪ٝ‬ح اىَْؽ٘دج(‪.)4‬‬
‫اىنُ٘ ٗاظرَساز‪ٝ‬ح دٗزج اىصٍِ اىنا يح اىؽ‪ٞ‬اج عي‪ ٚ‬اازقم ٗؼاٗه‬
‫اذقاج ؼس ذٖد‪ٝ‬داخ اىَعث٘د اى اىق ‪ ٚ‬اىففو ‪ ٍِ 175‬مراب اىَ٘ذ‪ ٚ‬اىر‪ٙ‬‬
‫‪ْٝ‬ؿ عي‪ ٚ‬أُ اازق ظ٘ ذع٘د ىؽاىرٖا ااشى‪ٞ‬ح مف‪ٞ‬ماُ (ُّ٘)م ٗظ‪ٞ‬رؽ٘ه‬
‫اىَعث٘د أذً٘ ظى‪ ٚ‬شعثاُ ال ‪ٝ‬عس اىثؽس اظَٔ ٗال ذسآ اىَعث٘داخم ٗظ‪ٞ‬نو‬
‫تاق‪ٞ‬ا ا ٍ اىَعث٘د أٗش‪ٝ‬س ؼامٌ اىعاىٌ ا‪ٟ‬كس ؼعة ٍعرقداخ اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪)5(ٌٝ‬م‬

‫(‪)1‬عثد اىعص‪ٝ‬ص ـاىػم يعفاخ ّؽ ج اى٘ظ٘دم ؾ ‪ٍٗ 33‬ا تعدٕا‬


‫‪- Derchain, Ph., "Kosmogonie", LÄ III, cols. 747-756.‬‬
‫‪- Jacq, Ch., "Le Voyage dans L’autre monde selon l’Egypte ancienne",‬‬
‫‪Monaco 1986, p. 93‬‬
‫‪(2)Smith, H., "Máat and Isft", BACE 5, 1994., p. 78f.‬‬
‫‪(3)Teeter, E., Maat, in: Oxf. Ency. II, pp. 319-321; Helck, W., Maat, LÄ III,‬‬
‫;‪cols. 1112ff‬‬
‫‪- Bleeker, J., "Hathor and Thoth two key figures of the Ancient Egyptian‬‬
‫;‪Religion", Leiden, 1973, p. 138f‬‬
‫‪- Menu, B., "Le tombeau de pétosiris II, Máat, Thot et le droit", BIFAO‬‬
‫‪95, 1995, p. 281f.‬‬
‫‪(4)Rinter. K., "Magic", in Oxf. Ency. II, p. 321‬‬
‫‪- Borghouts, J., "Magie", LÄ III, cols. 1141-1146.‬‬
‫‪(5)Allen, G., "The book of the Dead", Chicago, 1974. p. 184‬‬

‫‪18‬‬
‫ٗ‪ُٝ‬ؽ‪ٞ‬س ٕرا اىَمَُ٘ اىعاتق ىْٖا‪ٝ‬ح اىنُ٘ ٗاىصٍِ ؼ‪ٞ‬س ذع٘د اازق‬
‫ىيف٘ل‪ ٚ‬ااٗى‪( ٚ‬اإلظفد) شٌ ‪ٝ‬رؽ٘ه أذً٘ ىصعثاُم ٍَا ‪ٝ‬ده عي‪ ٚ‬أُ ٕ‪ٞ‬صح‬
‫اىَعث٘د ااشى‪ ٚ ٚ‬تدا‪ٝ‬ح اى يق ّٖٗا‪ٝ‬رٔ ماّد ٕ‪ٞ‬صح شعثاّ‪)1(ٔٞ‬م ٗمرىل ‪ُٝ‬الؼظ‬
‫‪ّ ٚ‬ف٘ؾ ظظْا ـد‪ ٙ‬ىفنسج اىففو ‪ ٍِ 175‬مراب اىَ٘ذ‪ٚ‬م ٗذىل ٍِ كاله‬
‫اىؽد‪ٝ‬س اىَ٘ظٔ ىيَعث٘دج ّ‪ٞ‬د ت٘ـفٖا اىَعث٘دج ااشى‪ٞ‬ح اى اىقٔ ْٕاكم ؼ‪ٞ‬س‬
‫‪ٝ‬ق٘ه اىْؿ " يرَم‪ ٚ‬اىفرسج ااشى‪ٞ‬ح ىألشٍْح ‪ Dtٗ nHH‬أٍاً ٗظٖل" ٗ ‪ٚ‬‬
‫ٕرا ظؼازج ىْٖا‪ٝ‬ح اىنُ٘ ٗاىصٍِ(‪.)2‬‬
‫ٍفًٖ٘ "اإلظفد" ‪( Isft‬اىؽس ٗاىف٘ل‪ ٚ‬اىنّ٘‪ٞ‬ح) ‪:‬‬
‫مداُ ذَدسد اىثؽددس ٕد٘ أظداض ٗظدد٘د اىؽدس د‪ ٚ‬اىنددُ٘م مدالا عدِ مددُ٘‬
‫اىؽس (اإلظفد) عْفسا ا ظاتقا ا عي‪ٕ ٚ‬درا اى٘ظد٘دم ؼ‪ٞ‬دس أكَددٕا اإلىدٔ اى داىقم‬
‫ٗ‪ٝ‬ثدٗ أُ ٕرٓ اإلظفد ماّد ٍِ اىعْاـدس اىرد‪ ٚ‬ىدٌ ‪ٝ‬درٌ ذَ‪ٞٞ‬صٕدا ىؽندح اى يدقم‬
‫ااؼ‪ٞ‬اج اىر‪ ٚ‬ذَ‪ٞ‬صخ أـثؽد ٍاعد (ٍعرقسج ٗالؽح)م أٍا ذيل اىرد‪ ٚ‬ىدٌ ‪ٝ‬درٌ‬
‫ذَ‪ٞٞ‬صٕا قد أـثؽد ظظفد ( ٘ل٘‪ٝ‬ح ٗغاٍمح) (‪.)3‬‬
‫ٗىإلظفد ٍعاّ‪ ٚ‬أمصس ؼَ٘ى‪ٞ‬حم ٖ‪ ٚ‬اىؽسٗز ت٘ظٔ عاًف نيَح "ؼدس"‬
‫‪ٝ‬نرْفٖددا ظَ‪ٞ‬دد ٍعدداّ‪ ٚ‬اىفعدداد ٗاىنيددٌ ٗاىددصٗز ٗاىنددرب ٗاىرَددسد ٗاىعفدد‪ٞ‬اُ‬
‫ٗاىف٘لدد‪ٗ ٚ‬اىددرّة ٗاىقرددو ٗاىعس‪َٝ‬ددح ٗاىنفددسف ٗذُعددد اإلظددفد ذسظَددح ؼدداٍيح‬
‫ىعَ‪ٕ ٞ‬رٓ اىَعاّ‪ٗ ٚ‬اىنيَداخم ٖد‪ ٚ‬مَفٖدً٘ مدّ٘‪ ٚ‬ذَُصدو "اىف٘لد‪ٗ ٚ‬اىعددًم‬
‫ٗعدددً قاتي‪ٞ‬ددح اىنددُ٘ ىين‪ّْ٘ٞ‬ددح قثددو ظدد‪ٞ‬ادج اىَاعددد"م ٕٗددرا ‪ُٝ‬عددد ؼددساا‪ٕٗ .‬دد‪ٚ‬‬
‫مَفٖدددً٘ ظ‪ٞ‬اظددد‪ ٚ‬ذَُصدددو "اىرَدددسد ٗاىعفددد‪ٞ‬اُ ٗاىصددد٘زج عيددد‪ ٚ‬اىؽدددامٌ ٗذغيغدددو‬
‫اىعْاـس ااظْث‪ٞ‬ح ٗذفنل ااقاى‪ٗ ٌٞ‬اىفساعاخ اىداكي‪ٞ‬ح ت‪ٕٗ "ٌْٖٞ‬را ‪ٝ‬عد ؼدساام‬
‫ٗمَفًٖ٘ اظرَاع‪ ٖٚ ٚ‬ذَُصو "االّؽاله االظرَاع‪ٗ ٚ‬اىنيدٌ ٗاى غ‪ٞ‬داُم ٗعددً‬
‫اىرنا ددو االظرَدداع‪ٚ‬م ٗاىرفنددل ااظددس‪"ٙ‬م ٕٗددرا أ‪ٝ‬مددا ا ‪ُٝ‬عددد ؼددساام ٗمَفٖددً٘‬

‫‪- Naville, E., Tb., 175, pl. CXCVIII = Naville, E., "Das Ägyptische‬‬
‫‪Totenbuch der 18-20 Dynastie", 3 vols., Berlin 1886.‬‬
‫‪(1)Barguet, P., "Livre des Morts", p. 261, Not. 12‬‬
‫‪- Sethe, K. "Atum als Ichneumon", ZÄS 63, 1928, pp. 50-52‬‬
‫‪- Kees, H., "Der Götterglaube im alten Ägypten", Berlin, 1956", p. 55‬‬
‫‪- Kees, H., " Totenglauben und Jenseits vor stell ulngen der alten Ägypter‬‬
‫‪", Leipzig, 1926, p. 293.‬‬
‫(‪ )2‬ساّع٘اش دٗذاُم ا‪ٟ‬ىٖح ٗاىْاض ‪ٍ ٚ‬فس اىقد‪َٝ‬حم ذسظَح‪ :‬س‪ٝ‬د ‪٘ٝ‬ز‪ٙ‬م ٍساظعح‪ :‬شم‪ٞ‬دح نثد٘شادٓم‬
‫اىقإسجم ن ‪.ً1997‬م ؾ ‪.86‬‬
‫‪(3)CT., VII, 461ff.‬‬

‫‪19‬‬
‫أكالقد‪ ٚ‬ذَُصدو "اىدرّة ٗاىندرب ٗقد٘ه اىدصٗز ٗاىصّدا ٗاىقردو ٗاىعدسقح"م ٕٗددرا‬
‫أ‪ٝ‬ما ا ‪ُٝ‬عد ؼساا‪.‬‬
‫ٗظذا ماّددد اىَاعددد – مَددا ظددثق – ٕدد‪ ٚ‬اى ‪ٞ‬ددس ميددٔ تعَ‪ٞ‬د ٍعاّ‪ٞ‬ددٔم ٗال‬
‫‪َٝ‬نِ ذسظَرٖدا تنيَدح ٍؽدددجم د ُ اإلظدفد ‪ ْٝ‬ثدق عي‪ٖٞ‬دا ّفدط اىندالًم ٖد‪ٚ‬‬
‫ذُعثس عِ أق٘‪ّ ٙ‬ق‪ٞ‬ك ىيَاعدم ٕٗ‪ ٚ‬اىؽدس تعَ‪ٞ‬د ٍعاّ‪ٞ‬دٔم ٗتاىرداى‪ ٚ‬ال ‪َٝ‬ندِ‬
‫ذسظَرٖا تنيَح ٗاؼدج ٍُؽددجم ٗعي‪ َِ ٔٞ‬اا مو ٗلعٖا د‪ ٚ‬اىدْؿ تؽدنيٖا‬
‫اىنرات‪" ٚ‬اإلظفد" ٍ ت‪ٞ‬اُ ٍفٍٖٖ٘ا‪.‬‬
‫ٗ‪َٝ‬نِ ذؽد‪ٝ‬د ٍفًٖ٘ اإلظفد د‪ ٚ‬اىَفدادز اىيغ٘‪ٝ‬دح اىَفدس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬دحم‬
‫ٗظُ ماُ ْٕاك تعك اىَفادز ؼَيد اإلظفد ‪ٖٞ‬ا أمصس ٍِ ٍفًٖ٘م ٗ‪ٝ‬ده ٕدرا‬
‫عي‪ّ ٚ‬ر‪ٞ‬عح ٍَٖح ٕ‪ ٚ‬ذ ٘ز ٍعاّ‪ ٚ‬اإلظفدف ٖ‪ ٚ‬ؼت ظاتق عيد‪ ٚ‬اى يدق ‪ٝ‬دده‬
‫عيدد‪ ٚ‬اىف٘لدد‪ٗ ٚ‬عدددً اىقاتي‪ٞ‬ددح ىين‪ّْ٘ٞ‬ددح ٗاالظددرقساز (ٍفٖددً٘ مددّ٘‪)ٚ‬م ٗىنددِ‬
‫نسدخ اإلظفد ٗؼيد ٍؽيٖا اىَاعددم ٗعُس دد‬ ‫تثصٗغ اىؽَط (اإلىٔ اى اىق) ُ‬
‫(‪)1‬‬
‫ااؼ‪ٞ‬اج ٗذؽددخ ٍعاىَٖام ٗ ُكيق اىْاض ٗىٌ ‪ٍ ٝ‬سٕا كداىقٌٖ تفعدو اإلظدفد م‬
‫ٗىنددِ قيدد٘تٌٖ عفددد أٍددسٓ رَددسدخ عي‪ٞ‬ددٔ ٕٗدد٘ كدداىقٌٖ ٗؼددامٌَٖ دد‪ّ ٚ‬فددط‬
‫اى٘قددد (ٍفٖددً٘ ظ‪ٞ‬اظدد‪)ٚ‬م ٗتددرىل اّرقددو اىَفٖددً٘ ٍددِ اىَعددر٘‪ ٙ‬اىنددّ٘‪ ٚ‬ظىدد‪ٚ‬‬
‫اىَعدر٘‪ ٙ‬اىع‪ٞ‬اظدد‪( ٚ‬اىصدد٘زج لددد اىؽددامٌ زع د‪ ٚ‬ظؼددازج ظىدد‪ّ ٚ‬عدداج اىثؽددس ٍددِ‬
‫اىٖالك)‪.‬‬
‫مَددا اّرقددو اىَفٖددً٘ ى‪ٞ‬فددثػ اظرَاع‪ ٞ‬دا ا اُ اىْدداض ذعدداز ٘ا عيدد‪ ٚ‬اى ‪ٞ‬ددس‬
‫ٗاىؽسم ـثػ مالَٕدا ىدٔ ؼددٗد اظرَاع‪ٞ‬دح ‪ٝ‬ؽدددٕا اىعُدس ‪ٕ :‬درا ؼداله ٕٗدرا‬
‫ؼدددساًم ٗأُ ٍدددِ ‪ٝ‬رعدددد ٕدددرٓ اىؽددددٗد ‪ٝ‬عدددر٘ظة عي‪ٞ‬دددٔ اىعق٘تدددحم ٗ‪ُٝ‬عدددد تدددرىل‬
‫"ظظفر‪( "ٚ‬كانت ٍٗرّة ٗؼس‪ٝ‬س ٍٗرَسد)م أٍدا ٍدِ ‪ٝ‬ؽفدظ ٕدرٓ اىؽددٗد ٖد٘‬
‫ذقدد‪ٝ ٚ‬عددرؽق اإلشاتددٔ ٗاى ‪ٞ‬ددسم ٗ‪ُٝ‬عددد تددرىل "ٍدداعر‪( "ٚ‬ذقدد‪ٗ ٚ‬ك ِ‪ّٞ‬ددس ٗـدداىػ)‪.‬‬
‫ٗترىل ذع ََّق اىؽع٘ز (ااكالقد‪ )ٚ‬ىدد‪ ٙ‬اىثؽدس تعدد ٕدرٓ اىعيعديح ٍدِ اىَفدإ‪ٌٞ‬‬
‫ى‪ٞ‬فثػ ٍفًٖ٘ اإلظفد ٍُعثسا ا عِ اىدرّة اىدر‪ٕ ٙ‬د٘ ؼدت غ‪ٞ‬دس ٍؽدسٗع ‪ٝ‬سذنثدٔ‬
‫اىَسج(‪.)2‬‬
‫ٗمو ٕرٓ اىَفإ‪ ٌٞ‬ذدٗز ‪ ٚ‬دا سج ٗاؼدج ٍُي فٖا "أُ اىثؽس ٌٕ اىدر‪ِٝ‬‬
‫ادكي٘ا اإلظفد ظى‪ ٚ‬اىنُ٘ اى َُْنٌ"م اإلظفر‪( ٘ٞ‬ااؼساز ٍِ اىثؽس) ٍا ٕدٌ ظال‬
‫ذعع‪ٞ‬دا ا ىـ "أت٘ ‪ٞ‬ط" عْفس اىنالً اىف٘ل٘‪ ٙ‬اىعاتق عي‪ ٚ‬اى٘ظ٘دم ٍٗا ٕدٌ‬

‫‪(1) CT VII 461-467.‬‬


‫(‪ )2‬عثد اىؽي‪ّ٘ ٌٞ‬ز اىدد‪ " ِٝ‬اىد‪ٝ‬اّدح اىَفدس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬دح‪ -‬اىفندس اىدد‪" ْٜٝ‬ض‪,3‬اىقدإسج‪ ,2009 ,‬ؾ‪-507‬‬
‫‪.509‬‬

‫‪21‬‬
‫ظال "ظددد" اىددر‪ ٙ‬ذعددثة دد‪ٗ ٚ‬ظدد٘د اىَدد٘خ ؼردد‪ْٝ ٚ‬رٖدد‪ ٚ‬اى يددق اىددر‪ ٙ‬أزظددآ‬
‫"كذدددً٘ – زع"(‪)1‬م ٗتدددرىل ‪ٝ‬عددد٘د اىندددُ٘ ظىددد‪ ٚ‬ؼاىردددٔ ااٗىددد‪ ٚ‬تعدددثة اىثؽدددسم‬
‫ت٘ ‪ٞ‬ط ٗظد (اإلظفر‪)٘ٞ‬م ٍا َٕا ظال ظاتقا ا ىينُ٘ ٗذاه عي‪ٔٞ‬م أؼددَٕا ‪َُٝ‬صدو‬
‫اىف٘لددد‪ ٚ‬قثدددو اى يدددق ٗا‪ٟ‬كدددس أعددداد اىندددُ٘ ظىددد‪ٕ ٚ‬دددرٓ اىف٘لددد‪ ٚ‬تقريدددٔ أك‪ٞ‬دددٔ‬
‫"أٗش‪ٝ‬س"(‪.)2‬‬
‫ٗاُ ا‪ٟ‬ىٖح ذَُ‪ٞ‬ص اىَاعد عِ اإلظفد(‪)3‬م ٗاّٖدا كاى‪ٞ‬دح ٍْٖدا(‪)4‬م ّٖدا‬
‫(‪)6‬‬
‫قددد ؼسٍددد(‪ )5‬اإلظددفد عيدد‪ّ ٚ‬فعددٖا ـددثؽد ذ٘ـددز تددـ ‪bwt-isft‬‬
‫ٗظعيرٔ ٍُؽسٍا ا عي‪ ٚ‬اىْاض(‪)7‬م ٗترىل ازذث د اإلظدفد تاىدـ )‪ٗ (bwt‬الشٍرٖدا‬
‫‪ٍ ٚ‬عندٌ اىَفدادز اىيغ٘‪ٝ‬دح اىَفدس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬دحم ٗقدد ؼدَيد اىدـ )‪ (bwt‬تدرىل‬
‫عدج أّ٘اع ٍِ اى َُؽسٍاخ (أنعَح – ـ٘خ ٍسذف – ّعاظدح ‪)...‬م مَدا عثدسخ‬
‫عِ ذؽس‪ ٌٝ‬اإلظفد تَعندٌ ٍفإ‪َٖٞ‬دا (اىْعاظدح ٗاىدرّة(‪)8‬م ٗاىَفٖدً٘ اىندّ٘‪ٚ‬‬
‫عْد اى يق(‪)9‬م ٗاىفْاج ٗاىددٍاز(‪)10‬م ٗاىندرب(‪)11‬م ٗظد٘ج اى يدق(‪)1‬م ٗاىَفٖدً٘‬
‫اىع‪ٞ‬اظ‪.))2(ٚ‬‬

‫‪(1) cf: BD 175. = Faulkner, R. O., "The Ancient Egyptian Book of the Dead", New‬‬
‫‪York, 1985.‬‬
‫‪= also: Budge,W, The Book of The Dead, The Chapters of Coming Forth by Day,‬‬
‫‪3vols, London 1898.‬‬
‫(‪)2‬عثد اىؽي‪ّ٘ ٌٞ‬ز اىد‪ " ِٝ‬اىَسظ اىعاتق" ؾ ‪.509-508‬‬
‫‪(3) cf: BD 168a.‬‬
‫‪(4) cf: BD 72. 1-2.‬‬
‫‪(5) cf: Topmann.,D, Die” Abscheu” Spruche der altagyptischen Sarg-Texte.,‬‬
‫‪Wiesbaden.2002,pp. 48-60.‬‬
‫‪ -‬ؼ‪ٞ‬س ‪ُٝ‬فعس مسإ‪ٞ‬ح اىَر٘ ‪ ٚ‬ىيَؽسٍاخ أّٖا ٍا ‪ٝ‬نسٕٔ ا‪ٟ‬ىٖح ٍصو "كذً٘" ٗ"ُّ٘" ٗع‪ ِٞ‬ؼ٘زض‬
‫ٗ"ظؽ٘ذ‪ٗ "ٚ‬غ‪ٞ‬سٌٕم ٗأُ اى َُؽسٍاخ ٗاالشاً ٗاىؽسٗز ٍسذث ح تاإلىٔ ظد‪.‬‬
‫‪(6) cf; BD 126, 7; 182, 2-4.‬‬
‫‪- El-Sayed,R., Mots et expressions évoquant l'idee du lumière,in : ASAE.‬‬
‫‪71,1987, p.90.‬‬
‫‪(7) cf: CT III 297; IV 62; VI 96f; 165; 136; VII 2f; 226; BD 85. 3-5; 153b. 13-‬‬
‫‪14; Urk. IV, 504f; 835. 11-14; 944. 11-12; 1087, 14-15; 1590; 1627; 1803‬‬
‫‪(BM 632); 1947; 2100.‬‬
‫‪-KRI, V., 42. 12-13; 640; = Kitchen, K. A., "Ramesside inscriptions,‬‬
‫‪Historical and Biographical", 6 vols., oxford, 1970.‬‬
‫‪- Gaballa, A. G, "Three Funerary stelae from the New Kingdom", in:‬‬
‫‪MDAIK, 35, 1979, pp. 77-78.‬‬
‫‪(8) CT III 297; VI 136; 165; VII 226; BD 126; Urk, IV, 505; 944; 1078.‬‬
‫‪(9) CT IV 62; BD 85; 153b; 182.‬‬
‫‪(10) CT VI 96; VII 2.‬‬
‫‪(11) Urk IV, 835; ASAE 71, p. 90; KRI, V, 640.‬‬

‫‪21‬‬
‫ٗ‪ُٝ‬الؼظ ازذثان عثازج )‪ (bwt isft‬تعثازج )‪ٚ (ir mAat‬‬
‫ٍعنٌ اىْف٘ؾ اى٘ازدجم ٍَا قد ‪ٝ‬ده عي‪ ٚ‬عَي‪ٞ‬ح اى يق ااٗهم اإلىٔ ااٗه قد‬
‫كيددق ٍاعدددم ٕٗدد٘ ‪َٝ‬ازظددٖا ٗؼددسً اإلظددفد ٗظعيٖددا ٍنسٕٗددحام ٗ‪ٝ‬لمددد ذىددل‬
‫ٗظدد٘د عددو ‪ mAA‬اىددر‪ٝ ٙ‬عْدد‪ ٚ‬اىسؤ‪ٝ‬ددح ٗاىؽددٖادج ن ّددٔ زأ‪ ٙ‬اإلظددفد ىؽنددح‬
‫كسٗظددٔ ٍددِ اىَ‪ٞ‬ددآ ااشى‪ٞ‬ددحم ٗمددرىل ٗظدد٘د ميَددح ‪ iwtt‬اىعدددًم ٕٗدد‪ ٚ‬ميَددح‬
‫ٍَٖح ْٕا ٖ‪ ٚ‬قد ذده عي‪ ٚ‬اىالؼت أٗ اىعدً اىعاتق ىي٘ظ٘د ٗاىَ٘ـ٘ ت ّٔ‬
‫ظظفد ( ٘ل‪.)3( )ٚ‬‬
‫ىرا ‪َٝ‬نِ ذسظَح ميَح )‪ (bwt‬تاى َُْنس أ‪ٍ ٙ‬ا أّنسٓ اإلىٔ شدٌ اىَعرَد‬
‫شٌ اىقيةم رفثػ اإلظفد " ٍُْنساا" ‪ٝ‬عة االترعاد عْٔم مَدا ذُردسظٌ "ٍاعدد"‬
‫تاىـ "ٍعسٗ " ٕٗ٘ ٍا عس ٔ اإلىدٔ شدٌ اىَعرَد م ٗأـدثػ ٍ ي٘تدا ا ٍدِ اىَدسج‬
‫أُ ‪ٝ‬عدد‪ٞ‬س عي‪ٞ‬ددٔف ٕٗاذدداُ اىنيَردداُ(‪" )4‬اىَْنددس" ٗ"اىَعددسٗ " ٍرْاقمددراُ‬
‫ذَاٍا ا ٍصو ذْاقك "اإلظفد" ٗ"اىَاعد"(‪.)5‬‬
‫االؼرقاا اىُيغ٘‪ ٙ‬ىألظفد ‪:Isft‬‬
‫اكريفد ا‪ٟ‬زاج ؼد٘ه االؼدرقاا اىيغد٘‪ ٙ‬ىنيَدح (ظظدفد)م ‪ُٞ‬عرقدد أّٖدا قدد‬
‫ذددسذثه تاىنيَددح اىعست‪ٞ‬ددح "ش‪ٝ‬ددز" ٍ د ظتددداه ىيؽددسٗ ف ٗ‪ٝ‬سظعٖددا عيدد‪َٖ ٚ‬دد‪ٚ‬‬
‫كؽ‪)6(ٌٞ‬م ىيعرز اىعستد‪" ٚ‬أظدز"م ٗاىدر‪ٍ ٙ‬دِ إٔدٌ دالالذدٔ‪ :‬اىؽدصُ ٗاىغمدة‬
‫ٗاىْدً اىر‪ ٙ‬ال ‪ٝ‬نُ٘ ظال عي‪ ٚ‬ك أٗ ؼس ٍُسذنةم أٗ أّٖا ٍدِ اىفعدو "كظدز"‬
‫اىر‪ٝ ٙ‬ده عي‪ ٚ‬اىَعف‪ٞ‬ح ‪ ٚ‬ق٘ىٔ ذعاى‪:ٚ‬‬
‫(‪)7‬‬
‫" يَا كظفّ٘ا اّرقَْا ٌٍْٖ غسقْإٌ أظَع‪"ِٞ‬‬
‫ٗ‪ٝ‬عرقد "‪ٝٗ "Sethe‬رفق ٍعٔ "‪ "Zandee‬أُ ميَح ظظفد ٍُؽدرقح ٍدِ‬
‫اىفعددو )‪ (isf‬اىددر‪ٝ ٙ‬عْدد‪ٝ" ٚ‬ثيدد‪ ٚ‬أٗ ‪ٖٝ‬يددل"م ٗأُ ىٖددا ٍ فددؿ اىقَدداغ‬
‫اىثاى‪ٚ‬م ٗأُ اىفعو اىعثث‪ ٚ‬ىٖا ٕ٘ )‪ (sisf‬اىر‪ٝ ٙ‬عداٗ‪(sHtm) ٙ‬م ٗأُ‬

‫‪(1) Urk IV, 1803.‬‬


‫‪(2) KRI, V, 42.‬‬
‫‪(3) CT VI 136.‬‬
‫(‪ )4‬ذرؽاتٔ ٕرٓ اىفنسج ‪ٍ ٚ‬فس اىقد‪َٝ‬ح ٍ ٍا ٗزد ‪ ٚ‬اىقسكُ اىنس‪ٍ٘ ٚ ٌٝ‬ال عد‪ٝ‬دج ٍْٖا ق٘ه ىقَاُ‬
‫التْٔ ٕٗ٘ ‪ٝ‬عنٔ "‪ٝ‬ا تَُْ‪ ٚ‬أقٌ اىفالج ٗأٍس تاىَعسٗ ٗأّٔ عِ اىَْنس" ظ٘زج ىقَاُ‪ ,‬اال‪ٝ‬ح ‪.17‬‬
‫(‪ )5‬عثد اىؽي‪ّ٘ ٌٞ‬ز اىد‪ " ِٝ‬اىَسظ اىعاتق" ؾ ‪.510-508‬‬
‫(‪)6‬عي‪ َٖٚ ٚ‬كؽ‪ٌٞ‬م كىٖح ٍفس اىعست‪ٞ‬حم ض‪1‬م اىقإسج ‪1996‬م ؾ ‪.293‬‬
‫(‪ )7‬اىقسكُ اىنس‪ٌٝ‬م ظ٘زج اىصكس م ا‪ٟٝ‬ح ‪.56‬‬

‫‪22‬‬
‫ميَح ظظفد – ؼس ‪ٞ‬ا ا – ذعْ‪ٍ ٚ‬ا ٕد٘ ٕاىدل ٗتداه ٗظد ‪ٞ‬ز ٗزم‪ٞ‬دل ٗ ٍُٖيٖدو(‪.)1‬‬
‫ٕرا ٗظُ ماُ اىفعو )‪(izf‬م ٗقد ٗزد ‪ّ ٚ‬ف٘ؾ اإساً(‪)2‬م ىيَسج ااٗىد‪ٚ‬‬
‫ٗااك‪ٞ‬سجم ٗ‪ٝ‬عْ‪ُٝ" ٚ‬عت ٗ‪ ُٝ‬ت"م ٗ‪ُٝ‬الؼظ ْٕا أُ ٍنّ٘داخ اىفعدو ٕد‪ّ ٚ‬فدط‬
‫(‪)3‬‬
‫ٍنّ٘دداخ اىنيَددح ‪ izft‬دد‪ّ ٚ‬فدد٘ؾ اإددساً ٍَددا قددد ‪ٝ‬لمددد اىددسته ت‪َْٖٞ‬ددا‬
‫مؼ‪ٞ‬س ‪ٝ‬رمس اىْؿ ٍا ‪ٝ‬ي‪:ٜ‬‬

‫‪Wsir Wnis ibA‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪izf‬‬ ‫‪Gb‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪iwa.f‬‬


‫‪iwa‬‬
‫ت (‪ُٝ‬عت) ظة ٍ ٗز‪ٝ‬صٔ اىؽسع‪ٚ‬‬ ‫"‪ٝ‬ا أٗش‪ٝ‬س ّٗ‪ٞ‬ط أزقؿم يٌ ‪ُٝ‬‬
‫(‪)4‬‬
‫(أٗش‪ٝ‬س)"‬
‫ٗظد‪ٝ‬س تاىرمس أُ االظٌ ٕد٘ )‪ْٝٗ (izft, isft‬رٖد‪ ٚ‬د‪ ٚ‬أغيدة‬ ‫ٌ‬
‫ااؼ٘اه تراج ذ ّ‪ٞ‬س ٗأؼ‪ٞ‬اّا ا قي‪ٞ‬يح تدّٖٗام ٍصئ د‪ ٚ‬ذىدل ٍصدو اىَاعددم ٗ‪ٝ‬عرقدد‬
‫"ش‪ٝ‬رٔ"م أُ ْٕاك عالقح تد‪)zsfٗ isft( ِٞ‬م اىرد‪ ٚ‬ذعْد‪" ٚ‬قَداغ تداه"م‬
‫ٗأُ اىَ فدددؿ ْٕدددا – تاىْعدددثح ىدددـ ‪ – isft‬ىددد‪ٞ‬ط ىفدددح اىثدددسد‪ ٙ‬مَدددا قفدددد‬
‫"ظزٍدددداُ"م ٗظَّددددا "قَدددداغ تدددداه"(‪ُٝٗ .)5‬عثددددس اىؽددددنو اىنرددددات‪isfty( ٚ‬‬
‫ٗ‪ – )isfy‬اىر‪َُٝ ٙ‬صدو ميَدح ‪ٍ isft‬مدا ا ا ظى‪ٖٞ‬دا ‪ٝ‬داج اىْعدة – عدِ اعدو‬
‫اإلظفد أٗ اى َُْرَ‪ ٚ‬ظى‪ٖٞ‬دا اىدر‪ٕ ٙ‬د٘ اىعاـد‪ٗ ٚ‬اى َُدرّة ٗاى َُ دتم ٕٗد‪ ٚ‬ـدفح‬
‫ذَُاشو ‪ٗ xfty‬غ‪ٞ‬سٕا(‪.)6‬‬

‫‪(1) Sethe, K., "Übersetzung und Kommentar zu den altägyptischen‬‬


‫‪Pyramidentexten", vol. II, Hamburg, 1936,p. 267.‬‬
‫‪- Id., Dramatische Texte zu Altägyptischen Mysterienspielen, Leipzig‬‬
‫‪1928, p.216.‬‬
‫‪- Zandee, J., Death as an Enemy according to Ancient Egyptian‬‬
‫‪conceptions, Leiden 1956, 44.‬‬
‫‪(2) Sethe.,K.,PT. 80.‬‬
‫‪- cf; Maspero, G., La pyramided u roi Ounas,in: RdT 3, 1881,p. 192.‬‬
‫(‪ )3‬عثد اىؽي‪ّ٘ ٌٞ‬ز اىد‪ " ِٝ‬اىَسظ اىعاتق" ؾ‪.512-510‬‬
‫‪(4) Sethe.,K.,PT. 80.‬‬
‫‪- cf; Maspero, G., La pyramided u roi Ounas,in: RdT 3, 1881,p. 192.‬‬
‫;‪(5) Sethe, K., Übersetzung , p. 267‬‬
‫‪- Id., Dramatische Texte,p. 216.‬‬
‫‪(6) cf; EG§§ 79-81. = Gardiner, A. H., "Egyptian Grammar", London, 3rd. ed.‬‬
‫‪1973.‬‬

‫‪23‬‬
‫ٗماُ ‪ٝ‬رٌ اإلؼازج ىفاعو ااظفد ‪ ٚ‬تدا‪ٝ‬دح ااٍدس تددُٗ ذمدسٓ ـدساؼحم‬
‫مَا ‪ٗ" :ٚ‬ظّٖا اإلظفد ٕ‪ ٚ‬اىر‪ٝ ٚ‬فعيٕ٘ا تاالعرَاد عي‪ٖٞ‬ا"(‪)1‬م شٌ ذمس اىسظو‬
‫‪irw‬‬ ‫اىقْددد٘ن "ظ‪ٝ‬ثددد٘ٗز"(‪)2‬م اإلظدددفر‪ ٘ٞ‬عيددد‪ ٚ‬أّٖدددٌ " ددداعي٘ اإلظدددفد‬
‫‪)3("isft‬م شٌ اظرغْ‪ ٚ‬اىنرثح عِ ٕرا اىرسم‪ٞ‬ة ت لدا ح ‪ٝ‬داج اىْعدة ىإلظدفد‬
‫ىرفثػ )‪ isfty(w‬اىر‪ ٚ‬اظرَسخ تعدد ذىدل د‪ّ ٚ‬فد٘ؾ اىر٘ات‪ٞ‬دد(‪ٍٗ )4‬دا‬
‫ذالٕا ٍِ اىَفادز اىَفس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬ح (‪.)5‬‬
‫اىَاعد ٗاإلظفد ٍق‪ٞ‬اظاُ ىي ‪ٞ‬س ٗاىؽس ‪ٍ ٜ‬فس اىقد‪َٝ‬ح‪:‬‬
‫دا َا ا ٍا ‪ٝ‬عَ اىَسج عِ االنَصْاُ ظى‪ٍ" ٚ‬ؽ٘ اىدرّ٘ب" اعرَدادا ا عيد‪ٚ‬‬
‫زؼَح ا‪ٟ‬ىٖدحم ٗذرفداقٌ اىدرّ٘ب تعدثة لدعز اىْداض ٗقفد٘زٌٕ د‪ ٚ‬اىَعس دح‬
‫ٗاىقدد٘جم ظّددٔ "ظإددو ٍددِ ال ‪ٝ‬عددس ٗال ‪ٝ‬فٖددٌ ٍددا ٕدد٘ اى ‪ٞ‬ددس ٍٗددا ٕدد٘ اىؽددس"م‬
‫ٗذؽ‪ٞ‬س ذعاى‪" ٌٞ‬كٍُ٘ ظً أٗتد" ظىد‪ٕ ٚ‬درا اىَعداه تؽددج(‪)6‬م ؼ‪ٞ‬دس ظُ ىندو ؼدت‬
‫ٍع‪ٞ‬از ٍٗق‪ٞ‬اض ‪ٝ‬ؽدد ٍقدازٓ ٍٗدآم ؼر‪ ٚ‬اىعي٘ك ‪َٝ‬نِ اىؽنٌ عي‪ٞ‬دٔ تاى ‪ٞ‬س‪ٝ‬دح‬
‫ٗاىؽس‪ٝ‬ح‪ ٍِٗ .‬كاله اىَفادز اىَفس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬ح قد أٍنِ ذؽد‪ٝ‬د أزتعح ٍؽاٗز‬
‫أٗ ٍقا‪ٞٝ‬ط ىي ‪ٞ‬س ٗاىؽس (ٍاعد ٗظظفد)م ى٘ؼظ ‪ٖٞ‬ا أُ ٍاعد ٗظظدفد َٕدا‬
‫ٗؼددددذا اىق‪ٞ‬ددداض َٕٖٗدددا اىَثددددجاُ اىس ‪ٞ‬عددد‪ٞ‬اُ ىألكدددالام ٗقدددد اظرَعدددد ٕدددرٓ‬
‫اىَؽدداٗز (ا‪ٟ‬ىٖددح – اىَيددل – اىَعرَد – اىمددَ‪ٞ‬س) دد‪ٗ ٚ‬ـددفٖا ت ّٖددا "ذَقددد‬
‫اإلظفد ٗذؽة اىَاعد"(‪.)7‬‬
‫ٗذلمددد تعددك اىعثددازاخ ٍصددو‪" :‬ىقددد عدددخ ٍددِ ٍددد‪ْٝ‬ر‪ ٚ‬تفمددو اىَيددلم‬
‫ٗعس ددد ٍددا ‪ٝ‬نسٕددٔ ا‪ٟ‬ىٖددح"م ٗذىددل تفعددو ٍاعددد "ٗعدددً عددو اإلظددفد"(‪)8‬م‬
‫ٗ" عيد ٍا ‪ٝ‬ق٘ىٔ اىْاضم ٗ‪ٝ‬سل‪ ٚ‬تٔ ا‪ٟ‬ىٖح"(‪)9‬م ٗ" عيد ٍدا ‪َٝ‬دؼدٔ اىَيدلم‬

‫‪(1) Gardiner, A. H., The Admonitions of an Egyptian Sage (from a hieratic‬‬


‫‪Papyrus in Leiden 344 recto), Leipzig 1909,pp. 41f.‬‬
‫‪(2) Helck,W., Die Lehre für König Merikare, Wiesbaden1977, pp.79-82; cf:‬‬
‫‪CT IV 63.‬‬
‫‪(3) EG, §354.‬‬
‫‪(4) CT IV 253.‬‬
‫(‪ )5‬عثد اىؽي‪ّ٘ ٌٞ‬ز اىد‪ " ِٝ‬اىَسظ اىعاتق" م ؾ‪. 514-512 .‬‬
‫‪(6) Bonnet. H, Sünde, in: RÄRG = "Realexikon der ägyptischen Religion‬‬
‫‪geschichte", Berlin,1953. P.761.‬‬
‫(‪)7‬عثد اىؽي‪ّ٘ ٌٞ‬ز اىد‪ " ِٝ‬اىَسظ اىعاتق"م ؾ‪. 514-512 .‬‬
‫‪(8) KRI III, 367, 12-14.‬‬
‫‪(9) BD 125A (1.7-10).‬‬

‫‪24‬‬
‫ٗىٌ أ عو ٍا ‪ُٝ‬ؽسٍدٔ (‪ٝ‬نسٕدٔ) ا‪ٟ‬ىٖدح"(‪)1‬م ٗ" عيدد ٍدا ‪ٝ‬ؽثدٔ اىْداض ٗ‪ٝ‬سلد‪ٚ‬‬
‫عْدٔ ا‪ٟ‬ىٖدح ٍٗدا ‪َٝ‬دؼدٔ ٍيددل عفدس‪ٙ‬م ٗىدٌ إَٔدو ‪َٞ‬ددا أٍسّد‪ ٚ‬تدٔم ٗىدٌ أ عددو‬
‫اإلظفد لد اىثؽس"(‪)2‬م ٗىعو ٕرٓ اىعثازاخ ذي ؿ اىَؽاٗز ٗاىَقدا‪ٞٝ‬ط اىرد‪ٚ‬‬
‫ذُؽدد ىيَسئ "ٕرا ؼاله ٕٗدرا ؼدساً" أٗ "ٕدرا ٍاعدد ٕٗدرا ظظدفد" ٗذد ٍسٓ‬
‫تاىرفس نثقا ا ىٖرٓ اىقاعدج(‪.)3‬‬
‫اإلظفد أٗاىف٘ل‪ ٚ‬اىعاتقح عي‪ ٚ‬اى يق ٗاى ي‪ٞ‬قح‪:‬‬
‫‪ُٝ‬الؼظ أّ ؼر‪ ٚ‬اىؽد ؿ اىعداد‪( ٙ‬عيد‪ ٚ‬اىَعدر٘‪ ٙ‬ااكالقد‪ )ٚ‬قدد ‪ٝ‬دصعط‬
‫اىْناً اىنّ٘‪ٚ‬م ٗذىل تاى سٗض عِ ٍرٕة اىَاعد ٗازذناب اإلظفدم ىرا ذَُصدو‬
‫اإلظددفد ٗق٘إددا ك ددسا ا ‪ُٖٝ‬دددد اىْندداً اىنددّ٘‪ٚ‬م ٗت‪ٞ‬ددد ىيقفدد‪ٞ‬د ْٕددا ٕدد٘ اىر ددسا‬
‫ىَفٖددً٘ اإلظددفد اىردد‪ ٚ‬ظددثقد اىَاعددد (اىْندداً اىنددّ٘‪)ٚ‬م ٗذؽدداٗه اىردددكو دد‪ٚ‬‬
‫ؼصّ٘ٔ ٗظ عادٓم ٍ اإلؼدازج أٗ اىر دسا ىيَدسج ااٗىد‪ ٚ‬ىي يدقم ٕٗد‪ ٚ‬اىيؽندح‬
‫اىردد‪ُٗ ٚ‬لددعد ‪ٖٞ‬ددا اىَاعددد ٍندداُ اإلظددفد ٗذَ‪ٞ‬ددصخ ااؼدد‪ٞ‬اجم ٗمددرىل م‪ٞ‬ف‪ٞ‬ددح‬
‫اىؽفاي عيد‪ ٚ‬اىْنداً اىندّ٘‪ٚ‬م اىَاعدد ٗاإلظدفد أؼدَو ميَرد‪ ِٞ‬ىي ‪ٞ‬دس ٗاىؽدس‬
‫اىَرْاقمر‪)4(ِٞ‬مؼ‪ٞ‬س ٗزد ذىل ‪ ٚ‬أقدً ٍفدز ‪َُٝ‬صدو اىعالقدح ت‪َْٖٞ‬دا(‪)5‬م "ظداج‬
‫اىَيل ٍِ ظص‪ٝ‬سج اىْاز تعد أُ ٗلد ‪ٖٞ‬دا اىَاعدد د‪ٍ ٚ‬نداُ اإلظدفد"م ٕٗد٘‬
‫ْٕدا – ّ‪ٞ‬اتدح عدِ "زع" – ‪ٝ‬دلد‪ٕ ٙ‬درٓ اىؽدع‪ٞ‬سج د‪ ٚ‬ى‪ٞ‬يدح اىف‪ٞ‬مداُ اىعندد‪)6(ٌٞ‬م‬
‫ؼ‪ٞ‬س ‪ٝ‬ثرٖط اىْاض ٗ‪ٝ‬فثؽُ٘ ‪ ٚ‬ع‪ٞ‬د ٗ سؼح اٌّٖ ظَع٘ا أُ اىَيل اازل‪ٚ‬‬
‫اىثؽس‪ٝ ٙ‬لد‪ ٙ‬ؼع‪ٞ‬سج مّ٘‪ٞ‬ح ظىٖ‪ٞ‬دح ذؽفدظ اىْنداً اىندّ٘‪َٝٗ .ٚ‬ندِ اظدرْراض أُ‬
‫ٕرٓ اىؽع‪ٞ‬سج ذسذثه تاى دٍح اى‪ٍٞ٘ٞ‬ح ‪ ٚ‬اىَعثد اىَفس‪)7(ٙ‬م ٗذرفدق ٍعٖدا د‪ٚ‬‬
‫اىٖد ٗاى ٘اخم ؼ‪ٞ‬دس ‪ٝ‬ر ٖدس اىَيدل ْٕدا عيد‪ٝ ٚ‬دد )‪( (ir-st.f‬زتَدا‬
‫أٗش‪ٝ‬س ـاّ عسؼدٔ) ققثدو اىددك٘ه ظىد‪ ٚ‬اىَعثدد ٕٗد٘ د‪ ٚ‬ت‪ٞ‬دد اىفدثاغ ‪pr-‬‬
‫‪]dwAt‬م شددٌ ‪ٝ‬فددعد ظىدد‪ ٚ‬زعم قٍصيَددا ‪ٝ‬فددعد اىنددإِ دد‪ ٚ‬اىَعثددد عيدد‪ ٚ‬دزظدداخ‬

‫‪(1) Urk. IV, 490-491.‬‬


‫‪(2) Urk. IV, 1776.‬‬
‫(‪ )3‬عثد اىؽي‪ّ٘ ٌٞ‬ز اىد‪ " ِٝ‬اىَسظ اىعاتق"م ؾ‪. 514-512 .‬‬
‫‪(4) Frandsen,J.P., On the Origin of the Notion of Evil in Ancient Egypt, in: GM.‬‬
‫‪179, 2000. p. 12.‬‬
‫‪(5) Sethe.,K.,PT 264-265; 1773-1775.‬‬
‫(‪ )6‬زاظ ‪ّ :‬ف٘ؾ اإساً اىفقساخ (‪ ٚ " )1775-1773‬أٗه ‪ ٍِ ً٘ٝ‬اىعاً (= ى‪ٞ‬يح اىف‪ٞ‬ماُ اىعن‪.)ٌٞ‬‬
‫اىعن‪.)ٌٞ‬‬
‫(‪ )7‬زاظ ‪ :‬ظ‪ٞ‬د ذ٘ ‪ٞ‬دقم ذداز‪ٝ‬خ اىعَدازج د‪ٍ ٚ‬فدس اىقد‪َٝ‬دحم ااقفدسم اىقدإسج ن ‪1990‬م ؾ ‪.101-83‬‬
‫ٗمددرىل ‪ :‬ذؽفددح ؼْدٗظددحم اى دٍددح اى‪ٍٞ٘ٞ‬ددح دد‪ ٚ‬اىَعثددد اىَفددس‪ ٙ‬دد‪ ٚ‬اىدٗىددح اىؽد‪ٝ‬صددح (ٍاظعددر‪ٞ‬س غ‪ٞ‬ددس‬
‫ٍْؽ٘زج)م اىقإسج ‪1967‬م ؾ ‪.147-145‬‬

‫‪25‬‬
‫اىعيٌ ؼر‪ٝ ٚ‬فو ظى‪ ٚ‬قدض ااقدداض اىدر‪ٝ ٙ‬عدنْٔ اإلىدٔ]م شدٌ ‪ٝ‬فدرػ اىَقفد٘زج‬
‫ىؽنح ؼسٗا اىؽَطم ٗترىل ‪ ٝ‬سد اىندالً ٗ‪ُْٞٝ‬دس اىندُ٘ ؼرد‪ ٚ‬ذرمدػ ٍعاىَدٔ‬
‫ٗذرؽسك ‪ ٔٞ‬ااؼ‪ٞ‬اجم ٕٗ‪ ٚ‬أؼد‪ٞ‬اج عَيٖدا اإلىدٔ اى داىق (زع‪-‬كذدً٘) د‪ ٚ‬اىَدسج‬
‫ااٗىدد‪(sp-tpy) ٚ‬م ٗتددرىل ‪ٝ‬نددُ٘ قددد ٗلد اىَاعددد ٍندداُ اإلظددفد اىردد‪ٚ‬‬
‫نسدٕا ظى‪ ٚ‬اى ازض(‪.)1‬‬
‫دزاظح ذؽي‪ٞ‬ي‪ٞ‬ح ٍقازّح اظثق‪ٞ‬ح االظفد عي‪ ٜ‬اىَاعد‪:‬‬
‫‪ٝ‬رمػ ٍَا ظثق أُ اإلظفد ظثقد اىَاعدد ٗاى يدقم ظذ ماّدد اىف٘لد‪ٚ‬‬
‫ذع٘د قثو اى يق ٗذمَْد تداكيٖا اىقدزج عي‪ ٚ‬اى يق(‪)2‬م ٗىعو ٍِ إٌٔ اادىدح‬
‫اىر‪ ٜ‬ذلمد ذىل ٍا‪ٝ‬ي‪:ٜ‬‬
‫‪(wdi‬‬ ‫‪mAat‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪st‬‬ ‫‪ٝ -1‬دده اظدر داً اىرعث‪ٞ‬دساخ‬
‫(‪)3‬‬
‫)‪ izft‬اىر‪ٗ ٙ‬زد ‪ّ ٚ‬ف٘ؾ اإساً عي‪ٗ ٚ‬ل ٍاعد ٍنداُ اإلظدفد م‬
‫ٗى‪ٞ‬ط ع٘دج ااٍ٘ز ظى‪ٍ ٚ‬ا ماّد عي‪ٍ ٔٞ‬صيَا ذمس ّفسذ‪ ٜ ٚ‬ذْثلاذح أُ ‪:‬‬
‫‪(mAat ii.ty rst.s isft dr.sy r‬‬
‫)‪" rwty‬عدد٘دج ٍاعددد ظىدد‪ٍ٘ ٚ‬لددعٖا ٗنددسد اإلظددفد"(‪)4‬م ٗمددرىل"كًْ٘‬
‫ؼرة" ؼ‪َْٞ‬ا قاه ٍا‪ٝ‬ي‪" (dr isft): ٜ‬نسد أٗ دزج اىؽس"(‪ .)5‬مَا أقس‬
‫أقددددددددددس ٍيدددددددددد٘ك عفددددددددددس اىدٗىددددددددددح اىؽد‪ٝ‬صددددددددددح عيدددددددددد‪ٍ ٜ‬ددددددددددا ‪ٝ‬يدددددددددد‪:ٜ‬‬
‫)‪" (sHtm isft smn hpw mi sp tpy‬ذؽ د‪ٌٞ‬‬
‫اإلظفد ٗظقساز اىقاُّ٘ ٍصو اىصٍِ اىثدا ‪ )6("ٚ‬ممَا ألا ٘ا ٍا ‪ٝ‬ي‪:ٜ‬‬
‫‪(dr‬‬ ‫‪isft.. mAat‬‬ ‫‪mn.ty‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪st.s‬‬ ‫‪mi‬‬
‫‪" sp‬نددسد اإلظددفد ٗظقددساز اىَاعددد دد‪ٍ ٚ‬ناّٖددا ٍصددو اىددصٍِ‬ ‫)‪tpy‬‬

‫(‪ٝ )1‬س‪ٝ ٙ‬اُ أظَاُ أُ اىَاعد ظاتقح ‪ ٚ‬اى٘ظ٘د ٍ كذً٘‪ .‬زاظ ‪ :‬م ‪ٝ‬داُ أظدَاُ‪ٍ :‬سظد ظدثق ذمدسج م‬
‫ؾ ‪104-103‬‬
‫‪(2) Sauneron, S., & Yoyotte, J., "La naissance du Mond selon l'Egypt‬‬
‫‪ancienne", Paris, 1959, Sources Orientales, 1., pp. 20-22.‬‬
‫(‪ )3‬ذ َُصو ظص‪ٝ‬سج اىْاز ٍناُ ّؽ ج اى٘ظ٘د‪.‬‬
‫‪(4) Helck,W., Die Prophezeiung des Nfr. Ty, Wiesbaden 1970,PP.49-58.‬‬
‫‪ -‬إريك هورننج‪ ،‬ديانة مصر الفرعونية‪ ،‬ص ‪.186-181‬‬
‫‪(5) Urk, VII, 26f.‬‬
‫‪(6) Urk, IV., 1683., 8-16.‬‬

‫‪26‬‬
‫اىثدددا ‪)1("ٚ‬م ٗزتَددا قددد ‪ٝ‬ؽدد‪ٞ‬سٗا تددرىل ظىدد‪ٍ ٚ‬ددا ؼدددز ٗ ددق ٍددا ظدداج دد‪ ٚ‬قددسج‬
‫ّف٘ؾ اإساً‪.‬‬
‫‪ -2‬ظُ اظدرثداه اإلظددفد تاىَاعدد ‪ٝ‬عْدد‪ ٚ‬أظدثق‪ٞ‬ح اإلظددفدم َدِ اىْاؼ‪ٞ‬ددح‬
‫اىيُغ٘‪ٝ‬ح اى َُعرثده تٔ (ااٗه د‪ ٚ‬اىعَيدح)م ‪ٝ‬يد‪ ٚ‬د‪ ٚ‬اىرسذ‪ٞ‬دة اىصٍْد‪ ٚ‬اى َُعدرثده‬
‫ٍْٔ (اىصاّ‪ ٚ ٚ‬اىعَيح)م ٗظذا ماّد ٍاعد ٕ‪ ٚ‬اتْح زع (دظر٘زٓ)م ٗقد كيقٖا‬
‫ٍِ ذاذٔم ى‪ٞ‬ععيٖا تد‪ٝ‬الا عِ اتْرٔ اىثع‪ٞ‬دج ‪ ٚ‬أظ ٘زج ّعداج اىثؽدس ٍدِ اىٖدالك‬
‫(أّ٘ز‪ٝ‬ط)(‪)2‬م ذا ماُ ااٍس مرىل ٗ"زع" ظاج ٍِ اىعدً اىر‪ ٙ‬ظثق اى ي‪ٞ‬قدح‬
‫ن‪ٞ‬ز ىيَاعد اىَ ي٘قح أُ ذعثق اإلظدفد اىرد‪ ٚ‬ذفدز ؼاىدح اىعددً غ‪ٞ‬دس قاتدو‬
‫ىيعنْ‪ٚ‬؟! م مَا أّح م‪ٞ‬ز ىالتْح أُ ذعثق أتإا ٗكاىقٖا؟!‪.‬‬
‫فو اىَاعد عِ اإلظفد ّٗؽ ج اىنُ٘ ٗاىن‪ّْ٘ٞ‬ح‪:‬‬
‫ىقد ماُ ٍِ اىفعة فو ااظ ٘زج عِ اىع‪ٞ‬اظحم َٖا ٗؼدج ٍرناٍيدح‬
‫‪َُٝ‬صو ‪ٖٞ‬ا اىَيل عاٍالا ٍؽرسما ا عَّاالاف ٗىعو ٍدا ‪ٝ‬ل‪ٝ‬دد ذىدل ٕد‪ ٚ‬اىْفد٘ؾ اىرد‪ٚ‬‬
‫ٗزدخ تٖا ٍاعد ٗظظفد ٍصو ى٘ؼح اىي٘ س (‪ ٍِ )22‬عفدس اىدٗىدح اىؽد‪ٝ‬صدحم‬
‫ٗاىرددد‪ ٚ‬ذرؽددددز عدددِ ؼددداه اىدددثالد ذؽدددد ؼندددٌ "ظدددد" أٗ أشْددداج ّصاعدددٔ ٍددد‬
‫"ؼدد٘زض"م ؼ‪ٞ‬ددس ظددادخ اإلظددفد ( ٘لدد‪ ٚ‬ظ‪ٞ‬اظدد‪ٞ‬ح) اُ اىعددسغ كدداه ٍددِ‬
‫ؼامَٔ اىؽق‪ٞ‬ق‪ ٚ‬اىدر‪ٝ ٙ‬ؽندٌ اىدثالد ٗ‪ٝ‬ؽفدظ اىْنداً(‪ٝٗ .)3‬ثددٗ أُ ىٖدرٓ ااؼدداز‬
‫ااظد ٘ز‪ٝ‬ح تُعددد ظ‪ٞ‬اظدد‪ٝ ٚ‬رمددػ ٍددِ اىرعث‪ٞ‬ددساخ اىدد٘ازدج تدداىْؿف ؼ‪ٞ‬ددس ‪ٝ‬ددْٖط‬
‫اىَيدد٘ك اىددر‪ٕ ِٝ‬ددٌ ‪َٝ‬صيددُ٘ "ؼدد٘زض" عيدد‪ ٚ‬اازق ّفددط ّٖددط "ؼدد٘زض"‬
‫ٗذىل ٗ قا ا ظْح "زع" اى داىقم اىدر‪ ٙ‬أقدس اىَاعدد ٍنداُ اإلظدفد د‪ ٚ‬ظص‪ٝ‬دسج‬
‫اىْددازم دداىَي٘ك ‪ ٝ‬ددسدُٗ أ‪ٝ‬م دا ا اإلظددفد عددِ اازق ٗ‪ُٝ‬صثرددُ٘ مددو اىقدد٘اّ‪ِٞ‬‬
‫(ٍاعد) اىر‪ ٚ‬أقسٕا اإلىٔ‪ ٕ٘ٗ .‬أٍس ‪ٝ‬لمدٓ مو ٍِ أٍْؽرة اىصاىسم اىر‪ ٙ‬اعرثدس‬
‫ذىددل ٗاظث دا ا ‪ٝ‬لد‪ٝ‬ددٔ ذعددآ ٍفددس ٍصيَددا ؼدددز دد‪ ٚ‬اىَددسج ااٗىدد‪)4(sp-tpy ٚ‬م‬
‫ٗ"ذ٘خ عْخ كٍُ٘"م اىر‪ٝ ٙ‬م‪ٞ‬ز عي‪ ٚ‬ذىل أُ اازق (ٍفس) أـثؽد مَدا‬
‫ماّددد دد‪ ٚ‬ؼاىرٖددا (ىؽنرٖددا ااٗىدد‪)5()ٚ‬م ٗ‪ٝ‬ددلد عيدد‪ ٚ‬ذىددل قدد٘ه "كْددً٘ ؼرددة‬
‫اىصاّ‪"ٚ‬م ٍدِ ااظدسج عفدس اىصاّ‪ٞ‬دح عؽدسجم ٗاىدر‪ ٙ‬ؼدثَّٔ ٍيندٔ – عْددٍا ندسد‬

‫‪(1) Urk. IV, 2026, 16-19 (CG 34183).‬‬


‫‪(2) Bleeker, J., "Hathor and Thoth two key figures of the Ancient‬‬
‫‪Egyptian Religion", Leiden, 1973., pp.122ff.‬‬
‫‪(3) Moret,Alex., La légende d'Osiris à l'époque Thébaine d'après l'hymne à‬‬
‫‪Osiris du Louvre, in: BIFAO 30, 1930, pp. 746f‬‬
‫‪(4) Urk, IV, 1683 (8-16).‬‬
‫‪(5) Urk, IV, 2026 (16-19).‬‬

‫‪27‬‬
‫اإلظددفد – تددوذً٘ اى دداىق(‪ٗ .)1‬اإددٌ ٍددِ ذىددل ٕدد٘ أُ نددسد اإلظددفد ٗظقددساز‬
‫اىَاعددد اّرقددو ٍددِ ا‪ٟ‬ىٖددح ٗاىَيدد٘ك ظىدد‪ ٚ‬اا ددساد(‪)2‬م اىددر‪ٝ ِٝ‬لمدددُٗ عيدد‪ ٚ‬ذىددل‬
‫ت ٌّٖ ‪ٝ‬فعيُ٘ ٍا ‪َٝ‬دؼٔ اىَيل ٗا‪ٟ‬ىٖح مو ‪ً٘ٝ‬م ٗىٌ ‪ٝ‬د مي٘ا ٍدا ؼسٍردٔ ا‪ٟ‬ىٖدحم‬
‫مَددا ـددازخ ّفدد٘ؾ اإددساً ىأل ددساد ؼق دا ا ٍُنرعددثا ا دد‪ ٚ‬مردداب اىَدد٘ذ‪ٚ‬م زغددٌ‬
‫اكرال اىٖد ٍْٖا(‪ٗ .)3‬قد اعرقد اىَفس‪ ٗ ُ٘ٝ‬قا ا اظدان‪ٞ‬سٌٕ أُ اىعداىٌ قثدو‬
‫اى يق ماُ ‪ٝ‬ؽر٘‪ ٙ‬عي‪ ُّ٘ ٚ‬عد‪ ٌٝ‬اىؽنوم ٗىنِ ‪َٝ‬نِ ذ ‪ٞ‬يدٔ عيد‪ٕٞ ٚ‬صدح ٍ‪ٞ‬دآ‬
‫ٗيالً ال ّٖا ‪)4(ِٞٞ‬م ٗقد ظت تاىَاعد عْد اى يق ظىد‪ ٚ‬اى٘ظد٘د ٖد‪ ٚ‬اىَْد٘ذض‬
‫اىدا ٌ ىيؽ‪ٞ‬اج ٗاىْ٘ز ٗاىندالًم ٗأؼمدس اى داىق ٕدرٓ ااؼد‪ٞ‬اج ٍدِ ّدُ٘ ٍفددز‬
‫اىؽ‪ٞ‬دداج ميٖددا "اىؽدددٗز اىَْرنددس ىي٘ظدد٘د"م ٗمدداُ ىٖددرا اى يددق تدا‪ٝ‬ددح ّٖٗا‪ٝ‬ددح‬
‫ٍُؽددج(‪)5‬م ٗأُنيق عي‪ٕ ٚ‬را اىؽددز اظدٌ "اىَدسج ااٗىد‪sp-tpy "ٚ‬م ٗزغدٌ‬
‫ذىل قد ماّد ٍ‪ٞ‬آ ُّ٘ ااشى‪ٞ‬ح (اىف٘ل٘‪ٝ‬ح) ذُؽ‪ٞ‬ه تاى يق ٗذُٖددٓ تاظدرَسازم‬
‫ىرا ‪ُٝ‬عد ُّ٘ اىعاّة اىعيث‪ ٚ‬ىيؽ‪ٞ‬اج ٗاىْناً(‪.)6‬‬
‫ٗذسٍددص اىف٘لدد‪ ٚ‬ظىدد‪ ٚ‬اىعدددً ٗاىالكيددق ٗغ‪ٞ‬دداب اىعْاـددس اىَنّ٘ددح ىيعدداىٌ‬
‫اىَ ي٘ام ٖ‪ّ" ٚ‬ق‪ٞ‬ك اى٘ظ٘د"م ٗعْدٍا ظاج اىف‪ٞ‬ماُ عاى‪ٞ‬ا ا ‪ ٚ‬عٖد اىَيل‬
‫أٗظسمُ٘ اىصاىسم تدُٗ ظاتقح ‪ ٚ‬اىراز‪ٝ‬خ اىَفدس‪ ٙ‬اىقدد‪ٌٝ‬م اعرقدد اىقدً٘ أّدٔ‬
‫‪َُٝ‬صو اىع٘دج ظى‪ ٚ‬اىصٍِ ااٗه ‪sp-tpy‬م ؼ‪ٞ‬س ُّ٘ ّٗؽ ج اىنُ٘ اىر‪ ٚ‬ذرَصو‬
‫‪ ٚ‬تسٗش اىرو أٗ ذفس‪ٝ‬خ اىث‪ٞ‬مح أٗ ذفرػ شٕسج اىع٘ظدِ أٗ االّثعداز اىغداٍك‬
‫ىإلىددٔ اىددر‪ ٙ‬كددسض ٍْددٔ اىعَ‪ ٞ‬د م ٗاىؽسمددح ٕدد‪ ٚ‬اىؽددت اىعددا د دد‪ ٚ‬مددو ٍددرإة‬
‫اى يق(‪.)7‬‬
‫مَا ٍصيدد اىؽدَط دٗزا ا ز ‪ٞ‬عد‪ٞ‬ا ا د‪ ٚ‬عَي‪ٞ‬دح اى يدق د‪ٍ ٚ‬فدس اىقد‪َٝ‬دحم‬
‫ىٔ اىْ٘ز ٕ٘ اىر‪ ٙ‬كيدق اىنا ْداخ ٕٗٗدثٌٖ اىؽ‪ٞ‬داجم ٕٗد٘ ىدٌ ‪ٝ‬فددز عدِ ؼدت‬
‫ككس تو ظّٔ ذاذ‪ ٍِ ٚ‬اىدزظح ااٗى‪ٚ‬م ٗىٌ ذُؽر اىف٘ل‪ ٚ‬ذَاٍا ا عْد اى يدق تدو‬
‫اظرَسخ ااؼناه ااٗى‪ٞ‬ح ىيَاج ٗاىنالً ‪ ٚ‬ظنداز اىندُ٘ تسغثدح ظىٖ‪ٞ‬دح ظذا أزاد‬

‫‪(1) Urk, VII, 26-27.‬‬


‫‪(2) Urk, IV, 490-491.‬‬
‫‪(3) BD 174, 11-17.‬‬
‫‪(4) Mcbride,D., Nun, in: Oxf.Enc.II,pp.557f‬‬
‫(‪ٝ )5‬رؽدز اىففو (‪ ٍِ ) 175‬مرداب اى سٗظدد تاىْٖداز تد ُ اىندُ٘ ظد‪ٞ‬ع٘د ظىد‪ّ ٚ‬دُ٘ ٍدسج أكدس‪ٙ‬م ٕٗدرا‬
‫اىؽت ٍ ك٘ذ ٍِ نسج غسا ظصز اىْ‪ٞ‬و‪:‬‬
‫‪-cf: Derchain, Ph., Kosmogonie, in: LÄ III,col . 749.‬‬
‫;‪(6) Kamrin, J., Khunmhotep II., p. 4‬‬
‫‪- cf: Derchain, Ph., Kosmogonie, in: LÄ III,col . 750.‬‬
‫‪(7) Sauneron., S. et Yoyotte.J, La naissance ,pp. 22f.‬‬

‫‪28‬‬
‫اى يق أُ ‪ٝ‬ع٘د ظى‪ ٚ‬شٍدِ ّدُ٘م ٗتاىرداى‪ ٚ‬ذ مددخ اىقد٘‪ ٙ‬اىعدٗاّ‪ٞ‬دح – كف٘ـدا ا‬
‫أتدد٘ ‪ٞ‬ط – دد‪ ٚ‬اىنددُ٘ اىَ يدد٘ا ؼ‪ٞ‬ددس ظّددٔ ‪ُٖٝ‬دددد اىردد٘اشُ ٗاىْندداً اى ث‪ٞ‬عدد‪ٚ‬‬
‫(ٍاعد) اىر‪ ٙ‬مداُ ٍُمد ستا ا أ‪ٝ‬مدا ا تٖعدً٘ أظْثد‪ ٚ‬أٗ شد٘زج اظرَاع‪ٞ‬دح رؽددز‬
‫اىف٘ل‪ٚ‬م ٗعْدٍا ‪ٝ‬سذق‪ ٚ‬اىعسغ ٍيل ٍُفديػ ّدٔ ‪ُٝ‬قد‪ ٌٞ‬ذَاش‪ٞ‬دو ا‪ٟ‬ىٖدح ٗ‪ ٝ‬دسد‬
‫اى َُٖاظَ‪ُٝٗ ِٞ‬قس اىق٘اّ‪( ِٞ‬اىَاعد)م ٗترىل ‪ٝ‬رٌ ذَع‪ٞ‬دٓ ٍصو كداىق اىندُ٘ د‪ٚ‬‬
‫اىَسج ااٗى‪ ٚ‬أٗ اىصٍِ اىثدا ‪ ٜ‬ؼ‪ٞ‬س كيق اىنُ٘ اىر‪ ٛ‬أنيدق عي‪ٞ‬دح اىَفدس‪ٛ‬‬
‫(‪. )1‬‬
‫اىقد‪ٍُ ٌٝ‬عَ‪sp-tpy ٚ‬‬
‫ٗترىل ‪ٝ‬رمػ ٍفًٖ٘ اىَاعد ٗاإلظفد ٗاىعالقح ت‪َْٖٞ‬ا ٗمرىل ااظثق‪ٞ‬ح‬
‫ٍددِ كدداله اىصٍدداُم تاإللددا ح ظىدد‪ٍ ٚ‬ددد‪ ٙ‬ذددداكيَٖا دد‪ ٍ ٚ‬ريددز ظ٘اّددة اىؽ‪ٞ‬دداج‬
‫ٗاىفنس اىد‪ ْٚٝ‬أٗ اى َُعرقداخ اىد‪ْٞٝ‬ح ىد‪ ٙ‬اىَفس‪ ٙ‬اىقد‪.ٌٝ‬‬

‫‪(1) Ibid. ,pp. 22-23.‬‬

‫‪29‬‬
‫(ؼنو ‪ )1‬اذؽاد اىَعث٘د زع ٍ اىَعث٘د أٗش‪ٝ‬س – ٍقثسج ّفسذاز‪ٗ – ٙ‬اد‪ ٙ‬اىَيناخ‪.‬‬
‫ّقالا عِ‪:‬‬
‫‪Piankoff,A., " The Tomb of Ramsses VI", vol. I, New York 1954. p.‬‬
‫‪34, fig. 5.‬‬

‫(ؼنو ‪-2‬أ) تعك اازتاب ‪ٝ‬ؽَيُ٘ ؼثاك ىرق٘‪ٝ‬ك أت٘ ‪ٞ‬ط – مراب اىث٘اتاخ‪ّ .‬قالا‬
‫عِ‪:‬‬
‫ظز‪ٝ‬ل ٕ٘زّْط‪ٗ" :‬اد‪ ٙ‬اىَي٘ك أ ق ااتد‪ٝ‬ح – اىعاىٌ ا‪ٟ‬كس ىد‪ ٙ‬قدٍاج اىَفدس‪"ِٞٝ‬م‬
‫ذسظَح‪ :‬دمحم اىعصب ٍ٘ظ‪ٚ‬م ٍساظعح‪ٍ :‬ؽَ٘د ٍإس نٔم اىقإسجم ن ‪.ً1996‬م ؾ ‪.304‬‬

‫‪31‬‬
‫(ؼنو ‪-2‬ب) عثة ٍُق‪ٞ‬دا ا تاىعالظو ت٘اظ ح ظة ٗأٗالد ؼ٘ز – مراب اىث٘اتاخ‪ّ .‬قالا عِ‪:‬‬
‫ظز‪ٝ‬ل ٕ٘زّْطم ّفط اىَسظ م ؾ ‪.304‬‬

‫(ؼنو ‪-2‬ض) عثة ٍُق‪ٞ‬دا ا تاىؽثاه – مراب اىث٘اتاخم ّقالا عِ‪:‬‬


‫‪Piankoff, A., op. cit., vol. I, p. 218, fig. 71.‬‬

‫‪31‬‬
‫(ؼنو ‪-2‬د) عثة تععٌ ن٘‪ٝ‬و ٍَُرد ذ سض ٍْٔ زؤٗض تؽس‪ٝ‬حم مراب‬
‫اىث٘اتاخم ّقالا عِ‪:‬‬
‫ظز‪ٝ‬ل ٕ٘زّْطم اىَسظ اىعاتقم ؾ ‪.303‬‬
‫‪cf: Piankoff, A., op. cit., vol. I, p. 173, fig. 46.‬‬

‫(ؼددنو ‪ٍ )3‬ؽددٖد ‪٘ٝ‬لددػ اىَيددل ظدد‪ٞ‬ر‪ ٚ‬ااٗه ‪ٝ‬قدددً ٍاعددد – ٍعثددد ظدد‪ٞ‬ر‪ ٚ‬ااٗه أت‪ٞ‬دددٗض –‬
‫عفس اىدٗىح اىؽد‪ٝ‬صحم ّقالا عِ‪ :‬ظز‪ٝ‬ل ٕ٘زّْط‪ " :‬نسج ‪ ٚ‬ـ٘زج"م ذسظَح‪ :‬ؼعِ ؼعد‪ِٞ‬‬
‫ؼنس‪ٙ‬م ٍساظعح‪ٍ :‬ؽَ٘د ٍإس نٔم اىقإسجم ‪.ً2002‬م ؾ ‪108‬م ؼنو ‪.43‬‬

‫‪32‬‬
‫(ؼنو ‪ٍ )4‬ؽٖد ‪٘ٝ‬لػ شٕسج اىي٘ذط ٗدٗزٕا ‪ ٚ‬اىَعرقداخ اىَفس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬ح‬
‫ٍِ ٍقثسج زكَ‪ٞ‬سع زقٌ ‪ 155‬ت ‪ٞ‬ثح اىغست‪ٞ‬حم عفس اىدٗىح اىؽد‪ٝ‬صحم ّقالا عِ‪:‬‬
‫‪López., J., "Gastmahl"., in: LÄ., vol. 2., Wiesbaden., 1977, cols. 385-‬‬
‫‪386.‬‬

‫‪33‬‬
‫(ؼنو ‪ )5‬ذفاـ‪ٞ‬و ٍِ أّ٘اع اىْثاذاخ اىَفس‪ٝ‬ح اىقد‪َٝ‬حم ّقالا عِ‪:‬‬
‫ؼنس‪ ٙ‬ظتسإ‪ ٌٞ‬ظعد‪ّ" :‬ثاذاخ ٍفس اىقد‪َٝ‬ح"م اىقإسجم ‪ً1998‬م ؾ ‪213‬م ؼنو ‪.3‬‬

‫‪34‬‬
‫(ؼنو ‪ )6‬ذفاـ‪ٞ‬و ٍِ اىْثاذاخ ٗأشٕاز اىي٘ذط ‪ٍ ٚ‬فس اىقد‪َٝ‬ح‪ّ .‬قالا عِ‪:‬‬
‫ؼنس‪ ٙ‬ظتسإ‪ ٌٞ‬ظعد‪ّ" :‬ثاذاخ ٍفس اىقد‪َٝ‬ح"م ؾ ‪219‬م ؼنو ‪.9‬‬

‫‪35‬‬
‫(ؼنو ‪-7‬أ) ّثاخ اىي٘ذط ٗشَاز اىعْعْط ذ ُقدً ىيم‪ٍ ٚ ٘ٞ‬فس اىقد‪َٝ‬ح‪ّ .‬قالا عِ‪:‬‬
‫ؼنس‪ ٙ‬ظتسإ‪ ٌٞ‬ظعد‪ّ :‬ثاذاخ ٍفس اىقد‪َٝ‬حم ؾ ‪211‬م ؼنو ‪11‬‬

‫‪36‬‬
‫(ؼنو ‪-7‬ب) ّثاذاخ اىي٘ذط اات‪ٞ‬ك ٗااشزا ٗاى٘زد‪ – ٙ‬ن‪ٞ‬ثح – عفس اىدٗىح اىؽد‪ٝ‬صح –‬
‫ّقالا عِ‪:‬‬
‫ؼنس‪ ٙ‬ظتسإ‪ ٌٞ‬ظعد‪ّ" :‬ثاذاخ ٍفس اىقد‪َٝ‬ح"م ؾ ‪220‬م ؼنو ‪10‬‬

‫‪37‬‬

You might also like